Δέσποινα Κοντονάτσιου - Γάτσια,

Δρ Φιλοσοφίας, Εθνογλωσσολόγος

*

Σύγχυσις γλωσσών

και

'Εκχυσις πνεύματος

1

*

ΟΤΕ ΚΑΤΑΒΑΣ

ΤΑΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΣΥΝΕΧΕΕ

ΔΙΕΜΕΡΙΖΕΝ ΕΘΝΗ Ο ΥΨΙΣΤΟΣ

ΟΤΕ ΤΟΥ ΠΥΡΟΣ ΤΑΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

ΔΙΕΝΕΙΜΕΝ

ΕΙΣ ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΑΝΤΑΣ ΕΚΑΛΕΣΕ

ΚΑΙ ΣΥΜΦΩΝΩΣ ΔΟΞΑΖΟΜΕΝ

ΤΟ ΠΑΝΑΓΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑ

(Κοντάκιον Πεντηκοστής)

*

Πρόλογος+ Ιερέως Αποστόλου Κ. Γάτσια,Εκπαιδευτικού, Δ. Σ. Ενώσεως Συγγραφέων Ευρώπης

*Τό μικρό τούτο δοκίμιο γράφτηκε από τήν σύζυγό μου πρίν από 15

χρόνια περίπου, μαζί μέ πολλά άλλα ιδιαίτερα σημαντικά έργα, στά

πλαίσια τής υποψηφιότητάς της γιά τήν έδρα τής λεγόμενης

Γλωσσοκοινωνιολογίας, πού είχε δημιουργήσει τό τότε ΚΑ-

ΤΕΣΤΗΜΕΝΟ (γιά τά δικά του φυσικά «παιδιά» πού έχουν καί τό «ξένο

χρίσμα»), στήν Σχολή Δημοσιογραφίας τού ΑΠΘ.

Η Δέσποινα δέν ήταν ποτέ συμπλέουσα στήν όποια τεκταινόμενη

Εθνική καί επιστημονική ευτέλιση καί γι’ αυτό, τό ΞΕΝΟΔΟΥΛΟ

Κατεστημένο τού ψευτοεπιστημονικού μονοπωλείου τού πανάθλιου

2

ΠΡΟΤΕΚΤΟΡΑΤΟΥ τής «Greece”, απέρριψε καί Εκείνη καί τήν...

Έδρα! ώς ανεμένετο άλλωστε..., μπάς καί πάει εκεί κάποιος καθαρός καί

κινδυνέψει η βρωμιά τους.

Ωστόσο, εγώ, νοιώθοντας ότι οι μελέτες της πρέπει νά γίνουν

γνωστές σέ όποιους έχουν τό ανάλογο επιστημονικό ενδιαφέρον,

αναλαμβάνω μέ δική μου πρωτοβουλία τήν έκδοσή τους.

Αυτά. [Οι εικόνες που προσέθεσα βοηθούν ίσως σε κάτι…]

Θεσσαλονίκη 2007

3

Προειδοποίηση:Οι φαινομενικά «άσχετες» εικόνες που συνοδεύουν κάθε σελίδα

τούτου του άκρως σοβαρού και επιστημονικού κειμένου είναι ένα

δείγμα «ΣΥΓΧΥΣΕΩΣ», όπου μαζί με το σοβαρό συγχύεται και το

γελοίο, ούτως ώστε επιτελεί εδώ ρόλον τινά «τέστ» προς τον

αναγνώστη.

Μέσα από τους ισχυρούς συνειρμούς και τις επιδράσεις κάθε

εικόνας [γνωστόν ότι ισοδυναμεί με χίλιες λέξεις], θα μπορέση άραγε

ο αναγνώστης να προσεγγίση το ΚΕΙΜΕΝΟ αυτό καθ’ αυτό στην

μελέτη τούτη;

Στην περίπτωση βέβαια που έτσι κι αλλοιώς, κάποιος δεν τα

πάει καλά με τα βαθυστόχαστα «νοήματα», του μένει η ευκαιρία

ξεφυλίζοντας το παρόν να απολαύση τις εικόνες δίκην περιεργείας

και ίσως κάποια πρόταση του κειμένου σφηνωθή στο υποσυνείδητό

του, ούτως ώστε έχει μια μικρή ελπίδα να κατανοήση και την έννοια

της «ΕΚΧΥΣΕΩΣ» του Πνεύματος,

Ο ποιήσας την παρούσαν έκδοσιν, +Απόστολος.

4

ΜΕΡΟΣ Α΄

*

ΣΥΓΧΥΣΙΣ ΓΛΩΣΣΩΝ*

Η γλωσσική ποικιλία (= variation) είναι ένα γενικό φαινόμενο

στά πλαίσια τού ανθρώπινου λόγου. Χιλιάδες γλώσσες μιλήθηκαν καί

μιλιούνται πάνω στή γή. Στή βιβλιογραφία αναφέρονται συνήθως 4000

έως 5000 γλώσσες οι οποίες βρίσκονται εν ζωή, αλλά καί καθεμιά απ’

αυτές τίς γλώσσες εμφανίζεται πάντοτε μέ τήν μορφή διαλέκτων καί ποτέ

ενιαία.

Η πολυδιάσπαση τού προφορικού λόγου δέν σταματά μέσα στήν

ίδια γλώσσα, αλλά επεκτείνεται καί τείνει νά επηρεάσει κάθε γλωσσική

μονάδα πού δημιουργείται. Εχει παρατηρηθεί ακόμη καί στήν ομιλία

ενός καί τού αυτού ανθρώπου, στό "ιδιόλεκτο" (idiolect), πράγμα πού

5

επιβεβαιώνει τήν άποψη ότι δέν είναι δυνατόν νά υπάρξει γλώσσα ενιαία,

χωρίς, δηλαδή, τό χαρακτηριστικό τής ποικιλότητας. Ετσι, ενώ από τήν

μιά πλευρά η γλώσσα είναι τό κατ’ εξοχήν μέσο επικοινωνίας μεταξύ

αυτών πού μιλούν τήν ίδια γλώσσα, από τήν άλλη αποτελεί καί τό κατ’

εξοχήν εμπόδιο επικοινωνίας μεταξύ αυτών πού μιλούν διαφορετικές

γλώσσες (ή καί διαλέκτους).

Διάφορες θεωρίες έχουν διατυπωθεί μέ σκοπό νά εξηγήσουν τήν

γλωσσική πολυμορφία είτε αναζητώντας τίς αρχές τής γλώσσας

(βιολογικές, ανθρωπολογικές, θρησκευτικές, φιλοσοφικές κλπ [Σετάτος

1971: 45]) είτε προσπαθώντας νά εξηγήσουν τήν γλωσσική αλλαγή, η

οποία αποτελεί κεντρικό γεγονός τού φαινομένου αυτού (επίδραση

ενδογλωσσικών καί εξωγλωσσικών παραγόντων. [The Cambridge

Encyclopaedia of Language: 333]).

Σύμφωνα μέ τήν Αγία Γραφή καί τήν Ιερά Παράδοση τό

φαινόμενο αυτό έχει τήν αρχή του στήν "Σύγχυση" πού συνέβη στήν

ομώνυμη πόλη "Βαβέλ" (εβρ. Σεναάρ) καί συνεχίζεται αιώνια καί θά

συνεχίζεται όσο θά υπάρχει ανθρώπινος λόγος καί φυσικά ανθρωπότητα.

Υπήρξε, ωστόσο, μιά ιστορική στιγμή κατά τήν οποία μερικοί άνθρωποι

απήλαυσαν καί πάλι τήν ενότητα τών γλωσσών, δηλαδή τού προφορικού

λόγου, κατά τήν Πεντηκοστή, όταν συνέβη η "έκχυσις τού Αγίου

Πνεύματος" υπό τήν μορφή "γλωσσών" πυρός πάνω στά κεφάλια τών

Αποστόλων κι εκείνοι άρχισαν νά μιλούν "ετέραις γλώσσαις", ενώ

6

καθένας από τό ετερόκλητο πλήθος ταραγμένος καί απορημένος, ν’

ακούει τή δική του "διάλεκτο".

Ο Πέτρος τούς εξήγησε τότε τί συνέβη χρησιμοποιώντας τά λόγια

τού προφήτη Ιωήλ ο οποίος είχε προφητεύσει ότι θά συμβεί έκχυσις

πνεύματος καί ότι οι υιοί τών ανθρώπων θά προφητεύσουν [Πράξεις

Αποστόλων κεφ. 2]. Τό φαινόμενο αυτό επανελήφθη καί

επαναλαμβάνεται καί σήμερα, όταν ορισμένοι άνθρωποι, πού βρίσκονται

σέ κατάσταση φωτισμού, μέ τήν χάρη τού Αγίου Πνεύματος "λαλούν

γλώσσες", όπως ακριβώς οι Κορίνθιοι χριστιανοί (Α' Κορινθίους Α' 14).

Τότε αίρεται η σύγχυση τών γλωσσών καί αποκαθίσταται η επικοινωνία

πού υπήρχε πρό τής Βαβέλ, όταν οι άνθρωποι μιλούσαν μία γλώσσα καί

ήταν ικανοί νά "ποιήσουν τά πάντα" κατά τήν άποψη τής Αγίας Γραφής.

Βεβαίως η κατάσταση τού Φωτισμού δέν έχει καμία σχέση μέ τά

πνευματιστικά φαινόμενα πού παρατηρούνται στίς συγκεντρώσεις τών

Πεντηκοστιανών ή άλλων χριστιανικών καί μή αιρέσεων [Παπαστεφάνου

1976]. Αντιθέτως πρόκειται γιά τό χάρισμα τής γλωσσολαλίας ή αλλιώς

7

γιά τήν νοερά προσευχή, η οποία εκδηλώνεται σήμερα κυρίως ώς

ενότητα Πνεύματος, ενώ ώς ομιλία ξένων γλωσσών δέν παρατηρείται

μετά τούς αποστολικούς χρόνους στήν Ορθόδοξη παράδοση [Ρωμανίδης

1984: 24].

Από τήν πλευρά τής επιστήμης η γλωσσική ποικιλία, η οποία

συνδέεται άρρηκτα μέ τήν "γλωσσική αλλαγή", μελετάται μέ ιδιαίτερο

ενδιαφέρον σήμερα από τόν κλάδο τής "Κοινωνιογλωσσολογίας"

(sosiolinguistics), ο οποίος έχει ώς σκοπό νά δείξει τή συστηματική κοινή

μεταβολή γλωσσικής καί κοινωνικής δομής καί νά ανακαλύψει τίς

αιτιώδεις σχέσεις πρός τήν μιά ή πρός τήν άλλη κατεύθυνση καί γενικά

αντικείμενό της είναι η γλωσσική ποικιλία [Σετάτος 1971: 12].

Μέχρι τήν εμφάνιση τού κλάδου αυτού, η γλωσσική αλλαγή

αποτελούσε αντικείμενο τής Ιστορικής Γλωσσολογίας, η οποία όμως

είχε παραγκωνιστεί σέ μεγάλο βαθμό πρός όφελος τής Συγχρονικής

Γλωσσολογίας λόγω τής επίδρασης τής δομιστικής θεωρίας *τού F. de

Saussure* (Structuralisme). Η θεωρία αυτή έδινε προτεραιότητα στήν

μελέτη τής συγχρονικής έναντι τής διαχρονικής πλευράς τής γλώσσας καί

γι’ αυτό τό λόγο περιόριζε τήν παρατήρηση τής γλωσσικής ποικιλίας στό

8

συγχρονικό επίπεδο. Αυτό οφείλεται μεταξύ άλλων στό γεγονός ότι η

μικροσκοπική συγχρονική εξέταση δέν επιτρέπει συχνά νά διακριθεί

σαφώς η διαχρονική αλλαγή από τήν συγχρονική ποικιλία, σέ αντίθεση

μέ τήν μακροσκοπική εξέταση γλωσσικών μορφών πού τίς χωρίζει

πολύς χρόνος [Σετάτος 1976: 47].

Εξάλλου λόγω τής προτεραιότητας τής συγχρονικής περιγραφής

σκοπός τής γλωσσολογικής εξέτασης απέβη κυρίως νά ερευνηθεί η

λειτουργία ενός τύπου μέσα στό γλωσσικό σύστημα, όπου αυτός ανήκει,

9

καί όχι η προέλευσή του. Τή θεώρηση αυτή ακολούθησαν τά νεότερα,

κυρίως αμερικανικά ρεύματα τής Γλωσσολογίας, όπως κατεξοχήν οι

γενετικές καί μετασχηματιστικές γραμματικές, τά οποία υποστήριξαν

τίς συνέπειες τής Σωσσυριανής υποθέσεως: πρώτον, περί τής αυτονομίας

τού γλωσσικού συστήματος, τήν άποψη δηλαδή ότι τό γλωσσικό

σύστημα επηρεάζεται μόνον από εσωτερικούς παράγοντες καθαρά

γλωσσικούς κι επομένως η γλώσσα θά πρέπει νά μελετάται "αυτή

καθεαυτή καί γιά τόν εαυτό της" [Saussure], δεύτερον, περί τής

ομοιογενείας τής γλώσσας καί τής γλωσσικής κοινότητας, τήν άποψη

δηλαδή, ότι η γλωσσική κοινότητα είναι ένα απλό άθροισμα ανθρώπων

πού μιλούν μέ τόν ίδιο ακριβώς τρόπο.

Βεβαίως κάτι τέτοιο ήταν φυσικό επακόλουθο, τή στιγμή πού τό

εξεταζόμενο γλωσσικό υλικό ήταν συνήθως γραπτός λόγος καί, τό

κυριότερο, προερχόταν από τήν γλώσσα στάνταρ (standard), μιά κατ’

εξοχή ρυθμισμένη γλωσσική μορφή καί η μελέτη γινόταν αποκλειστικά

στό επίπεδο τού ενδιάθετου λόγου (langue), σ’ ένα χώρο δηλαδή ιδεατό

10

καί αφηρημένο, ενώ στό επίπεδο τής ομιλίας (parole), τής χρήσης τής

γλώσσας από συγκεκριμένα άτομα σέ συγκεκριμένα κοινωνικά

συμφραζόμενα, αποκλειόταν. Από τήν δεκαετία τού 1960 όμως

εμφανίστηκε η κριτική αυτών τών απόψεων καί άρχισε η συστηματική

μελέτη τής γλωσσικής ποικιλίας καί η βαθύτερη αναζήτηση τών αιτίων

τής γλωσσικής αλλαγής καί κατ’ επέκταση η πληρέστερη περιγραφή τού

γλωσσικού φαινομένου.

Σήμερα υποστηρίζεται από τούς κοινωνιογλωσσολόγους ότι η

γλώσσα (langue) είναι ουσιαστικά ετερογενής καί ότι η ποικιλία ανήκει

στό ίδιο τό σύστημα τής γλώσσας. Επίσης, ότι μέσα στήν ίδια γλωσσική

κοινότητα συνυπάρχουν πολλά γλωσσικά συστήματα σέ ανταγωνισμό

καί ότι τό κάθε μέλος αυτής τής γλωσσικής κοινότητας, ο κάθε ομιλητής,

δέν χρησιμοποιεί μόνο ένα από αυτά, αλλά ανάλογα μέ τήν κοινωνικο-

πολιτιστική περίσταση παράγει εκφωνήματα πού ανήκουν σέ διάφορα

γλωσσικά συστήματα. Αυτό ονομάζεται υφολογική ποικιλία.

Σέ οποιοδήποτε επίπεδο κι άν εξεταστεί η γλώσσα, εμφανίζεται

ετερογενής: ετερογένεια τών γλωσσικών συστημάτων σέ σχέση μέ τό

ύφος, τίς κοινωνικές τάξεις, τήν ηλικία, τό φύλο κλπ, ετερογένεια τών

κρίσεων πάνω στή γλώσσα, πού επιφέρουν τήν διχοτόμησή της σέ δύο

συστήματα, ένα μέ κύρος καί ένα στιγματισμένο [Boutet: 35].

Εκείνο πού χαρακτηρίζει μιά κοινωνική ομάδα ώς γλωσσική

κοινότητα δέν είναι τελικά τόσο η γλωσσική παραγωγή τών μελών της,

πού γίνεται συνήθως ασυνείδητα, όσο η συνειδητή στάση τους απέναντι

11

στίς νόρμες (γραμματικούς τύπους καί κανόνες) σέ σχέση μέ τήν

γλώσσα.

Ως πρός τό θέμα τής γλωσσικής αλλαγής θεωρείται πλέον δυνατό

νά παρατηρηθεί συγχρονικά μέσα από τήν ποικιλία τών γλωσσικών

χρήσεων. Ο ερευνητής, δηλαδή, μπορεί νά μελετήσει τήν εξέλιξη ενός

γλωσσικού χαρακτηριστικού μέσα στήν παραγωγή τών διαφόρων

γενεών, οι οποίες συνυπάρχουν στή συγχρονία. Στή συνέχεια η

διαχρονική μελέτη θά έρθει νά επιβεβαιώσει ή νά διαψεύσει τήν αρχική

υπόθεση γιά τήν κατεύθυνση τής αλλαγής [βλ. έρευνες w. Labov].

Εκτός αυτού η γλωσσική αλλαγή μπορεί νά ερμηνευθεί μέ βάση τό

κοινωνικό καί πολιτισμικό περιβάλλον, δηλ. μέ βάση τούς

εξωγλωσσικούς παράγοντες, χωρίς βέβαια νά παραγνωρίζονται οι

ενδογλωσσικοί παράγοντες, πράγμα πού απαιτεί εκτός από τήν γλωσσική

καί προσεκτική εθνογραφική μελέτη τής υπό έρευνα γλωσσικής

κοινότητας.

Εθνογραφική μελέτη είναι η επιτόπια έρευνα, όπου η συλλογή

τών δεδομένων γίνεται μέ τήν παρατήρηση καί τήν καταγραφή τής

ζωντανής επικοινωνίας σέ όλες της τίς εκφάνσεις. Εξάλλου αυτή η

στροφή πρός τήν μελέτη τής γλωσσικής ποικιλίας οφείλεται σέ μεγάλο

βαθμό στήν ανάπτυξη τών διαφόρων σχολών εθνογλωσσολογίας, μικτού

κλάδου γλωσσολογίας καί εθνολογίας μέ αντικείμενο τήν σχέση μεταξύ

γλώσσας καί πολιτισμού, ιδιαίτερα στίς Η.Π.Α.

Η μελέτη τών προφορικών γλωσσών τών Ινδιάνων καί η επιτόπια

έρευνα πού αυτή προϋποθέτει, έφερε τούς γλωσσολόγους στήν ανάγκη

νά εργαστούν μέ τελείως διαφορετικές μεθόδους από αυτές τής κλασικής

12

φιλολογίας, διότι γλώσσα καί πολιτισμός δέν ήταν δυνατόν σ'αυτήν τήν

περίπτωση νά εξεταστούν καί νά κατανοηθούν χωριστά.

Εκ τών πραγμάτων αναγκάστηκαν νά ασχοληθούν μέ τήν

επικοινωνία ώς κοινωνικο-πολιτιστική πραγματικότητα καί σέ όλη τήν

πολυπλοκότητά της, γιατί οι καταστάσεις επικοινωνίας από λαό σέ λαό

παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία καί προσδιορίζονται από πολλούς

παράγοντες. Ετσι ανακάλυψαν ότι σέ κάθε κοινωνία υπάρχουν κανόνες

επικοινωνίας καί ότι εκτός από τή γλωσσική του δυνατότητα κάθε

ομιλητής αποκτά καί τήν δυνατότητα νά επικοινωνεί, δηλ. νά ξέρει πώς

θά μιλήσει στίς διάφορες κοινωνικές περιστάσεις (π.χ. σέ μιά τελετή, σέ

μιά επίσκεψη ή μέ τούς οικείους του).

Η κοινωνιογλωσσολογική μαζί μέ τήν εθνογλωσσολογική έρευνα -

γιατί σήμερα είναι δύσκολο νά διαχωριστούν- μέ διάφορους μεθόδους

καί εξειδικευμένους σκοπούς, αλλά καί διαφοροποιημένα ενδιαφέροντα,

π.χ. καθαρά επιστημονικά, εθνικά, πολιτικά κλπ συνεχίζεται καί αποσπά

τό όλο καί μεγαλύτερο ενδιαφέρον τών επιστημόνων, καθώς αυτοί

13

συνειδητοποιούν όλο καί περισσότερο τήν κυριαρχία τής γλώσσας σέ

όλες τίς ανθρώπινες δραστηριότητες καί ιδιαίτερα στήν κοινωνική καί

πολιτιστική εξέλιξη.

Οι ίδιες οι απόψεις καί η ορολογία, οι οποίες διαφοροποιούνται ή

συμφωνούν ανάλογα μέ τή σχολή, συνεχώς εξελίσσονται. Ως εκ τούτου

παρουσιάζεται η ανάγκη νά μεταφράζονται συνεχώς νέοι επιστημονικοί

όροι από γλώσσα σέ γλώσσα, πράγμα πού θέτει καινούρια προβλήματα

καί μερικές φορές επί τής ουσίας.

Στήν ελληνική τίθεται ένα ουσιαστικό πρόβλημα σέ σχέση μέ τόν

βασικό όρο "γλωσσική ποικιλία". Στήν γλώσσα μας ο όρος αυτός

χρησιμοποιείται υπό δύο έννοιες καί αποδίδει δύο ξένους όρους,

διαφόρους μεταξύ τους, τόν όρο "variation" αποδίδεται από μερικούς μέ

τήν λέξη "ποικιλότητα" [Βοutet: 16, σημείωση τών μεταφραστριών] σέ

αντιδιαστολή πρός τόν όρο "variety" πού αποδίδεται μέ τήν λέξη

"ποικιλία".

Η λέξη "ποικιλότητα" στά ελληνικά χρησιμοποιείται σπάνια καί

σημαίνει ό,τι καί η λέξη "ποικιλία", δηλαδή "τό νά είναι κάτι διαφόρων

ειδών" [Αντιλεξικό: ανομοιομορφία, λήμμα 33]. Aντίθετα η λέξη

"ποικιλία" χρησιμοποιείται ευρύτατα καί μέ τήν έννοια αυτή, αλλά καί μέ

14

άλλες νοηματικές αποχρώσεις [Αντιλεξικό: ανομοιότης λήμμα 14,

Λεξικόν Πρωϊας].

Πρόκειται δηλαδή στήν περίπτωση τής αντιδιαστολής μεταξύ

"ποικιλότητος" καί "ποικιλίας" απλώς γιά μιά προσπάθεια μεταφράσεως

τών ξένων όρων πού προαναφέρθηκαν, διότι αλλιώς δέν είναι δυνατόν νά

μεταφραστεί από τά αγγλικά ή τά γαλλικά μέ μονολεκτικούς όρους καί

νά σταθεί ώς έκφραση μιά διατύπωση όπως: "αντικείμενο τής

κοινωνιογλωσσολογίας είναι η ποικιλία (variation) τής γλώσσας καί οι

διάφορες γλωσσικές ποικιλίες (varieties)".

Προφανώς θά ήταν προτιμότερο νά χρησιμοποιηθούν περιφράσεις

ή έστω διευκρινίσεις ή νά βρεθεί κάποιος άλλος όρος πιό ουσιαστικός καί

περιεκτικός. Εξάλλου πρόσφατα πολλοί κοινωνιογλωσσολόγοι άρχισαν

νά χρησιμοποιούν ώς γενικό όρο τό "lect" στήν θέση τού όρου "variety"

[The Cambr. Enc. of Lang.: 24].

Η αναζήτηση ακριβέστερων όρων είναι βασικό αίτημα κάθε

επιστημονικής έρευνας καί οπωσδήποτε σχετίζεται καί μέ τό ίδιο τό

15

περιεχόμενο καί τήν εξέλιξη τής έρευνας. Δέν αποκλείεται σύντομα νά

αποδειχτεί ότι καί ο όρος "variation" δέν είναι ικανοποιητικός.

Προφανώς χρειάζεται ένας δυναμικότερος όρος, ο οποίος όχι μόνο

νά περιγράφει, αλλά καί νά ερμηνεύει τό φαινόμενο αυτό. Από αυτή τήν

άποψη ίσως είναι καταλληλότερος ο όρος "γλωσσική σύγχυσις", ο

οποίος μπορεί νά καλύψει σημασιολογικά τόσο τό φαινόμενο τής

γλωσσικής αλλαγής, όσο καί τής διάσπασης μιάς γλώσσας σέ ποικιλίες.

"Σύγχυση" σημαίνει "μπέρδεμα, ανακάτωμα" καί πράγματι αυτό

συμβαίνει μέ τίς γλώσσες.

Πολλά γλωσσικά συστήματα "μπερδεύονται", δηλαδή

χρησιμοποιούνται ταυτοχρόνως καί κατά περίσταση από τούς ίδιους

ομιλητές μέ αποτέλεσμα νά παρατηρείται η ποικιλία καί η εξέλιξη τών

γλωσσών. Η λέξη "σύγχυση", βέβαια, έχει αρνητικό περιεχόμενο,

σημαίνει καί τήν "αταξία", τήν "ασάφεια", τήν "αναταραχή" βλ.

Αντιλεξικό].

Καί αυτό δέν είναι κάτι τό παράδοξο, διότι ακριβώς η αλλαγή καί

η διάσπαση μιάς γλώσσας σέ ποικιλίες είναι παθολογικό φαινόμενο τού

ανθρώπινου λόγου, είναι η ίδια η φθορά του. Εξάλλου τά πάντα

16

υπόκεινται σέ φθορά καί θά ήταν τουλάχιστον παράλογο νά δεχτεί κανείς

ότι μόνο τά γλωσσικά συστήματα δέν φθείρονται. Κάθε σύστημα,

σύμφωνα μέ τόν δεύτερο νόμο τής θερμοδυναμικής, τείνει πάντα σέ

κατάσταση μεγαλύτερης αταξίας (ή αλλιώς αυξάνει η εντροπία του)

Atkins: 42.

Ωστόσο μιά πολύ διαδεδομένη άποψη είναι αυτή πού υποστηρίζει

ότι "η γλωσσική αλλαγή δέν σημαίνει διαφθορά, αλλά εξηγείται από τίς

λειτουργίες πού καλείται νά εκτελέσει η γλώσσα στήν κοινωνία, π.χ. η

χρήση δανείων λέξεων" Σετάτος 1976:46.

Αλλά τό γεγονός ότι η κοινωνία έχει κάποιες ανάγκες νά

εκπληρώσει, δέν αναιρεί καθόλου τό γεγονός ότι πολλές γλώσσες έχουν

πεθάνει μαζί ή καί χωρίς τούς λαούς πού τίς μιλούσαν, ότι άλλες

17

αρρώστησαν ανίατα, άλλες ακρωτηριάστηκαν, άλλες μεταλλάχτηκαν

κλπ. Κάποιο ρόλο έπαιξαν σ’ αυτό, τουλάχιστον στά κοντινά μας χρόνια,

οι ίδιοι οι γλωσσολόγοι (κι άς μήν είχαν ρυθμιστική διάθεση), επειδή τό

θέλησαν οι πολιτικοί. Εξάλλου, όπου δέν τό έκαναν οι γλωσσολόγοι, τό

έκαναν μόνοι τους οι πολιτικοί (όρα Κεμάλ Ατά-Τούρκ), σέ ορισμένες

περιπτώσεις μάλιστα θεώρησαν ότι έκαναν "ευθανασία" [Κοντονάτσιου:

1993].

Η σύγχρονη επιστημονική έρευνα έχει δείξει ότι η επίδραση τών

ενδογλωσσικών παραγόντων πού ευνοούν τίς αλλαγές, όπως είναι η

ευκολία τής άρθρωσης καί η αναλογία, είναι ελάχιστη μπροστά στήν

επίδραση τών εξωγλωσσικών παραγόντων, οι οποίοι έχουν σχέση μέ τήν

φύση τής κοινωνίας, ιδιαίτερα στήν εποχή μας, κατά τήν οποία η

κοινωνική εξέλιξη λόγω τής μεταβσεως σέ άλλη μορφή πολιτισμού

υψηλής τεχνολογίας, είναι ραγδαία καί ανεξέλεγκτη.

Λόγω τής αυξημένης μετακινήσεως πληθυσμών σέ άλλες χώρες ή

στό εσωτερικό τής ίδιας χώρας πρός τίς μεγαλουπόλεις, έχουν χαθεί ή

τείνουν νά χαθούν ολόκληρες γλώσσες καί διάλεκτοι, ενώ παράλληλα

δημιουργούνται καινούριες μειονοτικές γλωσσικές μορφές, βασισμένες

συνήθως σέ ατελή γνώση κάποιας κοινής γλώσσας, οι οποίες μέ τήν

σειρά τους επηρεάζουν ώς υπόστρωμα τήν ίδια τήν κοινή γλώσσα τής

πλειοψηφίας. Λ.χ. διάφορες ποικιλίες τής αμερικανικής αγγλικής

18

δείχνουν τήν επίδραση τού δυτικο-αφρικανικού υποστρώματος τού

μαύρου πληθυσμού [The Cambr. Enc. of Lang.: 333].

Σέ πολλές καινούριες χώρες πρώην αποικιοκρατικές, μιλιούνται

μόνο κρεολές καί pidgin. Σέ άλλες τείνει νά επικρατήσει στήν κοινή

χρήση η αργκό καί η χυδαία γλώσσα, π.χ. στίς ΗΠΑ τό slang [Francois -

Geiger: 215].

Η ξύλινη γλώσσα στίς πρώην σοσιαλιστικές χώρες, π.χ. η

Σοβιετική Heller: 293 κ. ε.] καί η στάνταρ σ’ όλες τίς σύγχρονες

βιομηχανικές χώρες [Κοντονάτσιου 1993] εμποδίζουν τήν ομαλή καί

ολόπλευρη γλωσσική έκφραση, εξαρθρώνοντας τήν παραδοσιακή δομή

τής ανθρώπινης γλώσσας.

Η συσσώρευση τεραστίων πληθυσμών μέσα στίς σύγχρονες

μεγαλουπόλεις προκαλεί τήν επανεμφάνιση τού φαινομένου τής Βαβέλ,

καθώς δημιουργούνται καινούριες γλωσσικές ομάδες μέ βάση καθαρά

κοινωνικά κριτήρια: εκπαίδευση, επάγγελμα, φύλο, προέλευση, χρώμα,

κοινωνική θέση κλπ, μέσα στόν ίδιο χώρο. Καινούρια αντικείμενα καί

ιδέες αντικαθιστούν τά παλιά εξαφανίζοντας τό αντίστοιχο λεξιλόγιο.

Η καταλυτική επίδραση τής μηχανής μάλιστα κάνει μερικούς

στοχαστές νά αναρωτιούνται μήπως ο ανθρώπινος λόγος έφτασε στό

19

ιστορικό του τέλος, καθώς όλο καί λιγότερα επαγγέλματα χρειάζονται

τήν ομιλία. Φωτεινές ή ηχητικές προστακτικές συντονίζουν τήν ενέργεια,

χωρίς νά εκφράζουν απαραίτητα τήν ψυχική κατάσταση, π.χ. τά σήματα

τής τροχαίας.

Οι υποβολές τών διαφημίσεων καί τών κάθε είδους συνθημάτων

υποβιβάζουν τόν άνθρωπο σέ ζώο άλογο [Κυριαζόπουλος: 9]. Θεωρείται

εξάλλου επιστημονικά δεδομένο ότι η βασική λειτουργία τής γλώσσας

δέν είναι αυτή πού δίνει πληροφορίες, αλλά αυτή η οποία στηρίζεται

στήν αφεκτιβική καί συνειρμική δύναμη τών λέξεων Σετάτος 1977: 34],

[Κοντονάτσιου 1984].

Οι άνθρωποι δέν έχουν χρόνο γιά συζήτηση καί γιά σκέψη. Ο

διάλογος δέν τούς ενδιαφέρει, μάλλον τούς ενοχλεί, γι'αυτό

καταστρατηγούν συνήθως τούς κανόνες τής συνομιλίας (βλ. έρευνα γιά

τήν σειρά τού λόγου τών εθνομεθοδολόγων Sacks, Schegloff, Jefferson,

1972) καί μετατρέπουν τόν πιό αθώο διάλογο σέ πεδίο μάχης (βλ.

Έρευνα Lacoste 1978).

20

«Εχει χαθεί η χαρά τής συνομιλίας... Η σύγχρονη συνομιλία

αποτελεί θρασύτατη κυριολεξία τού όρου. Δηλαδή μιλούν όλοι μαζί

χωρίς κανένας νά προσέχει τόν άλλο... Η συζήτηση καταλήγει πολύ

σύντομα σέ οχλαγωγία, όπου ο καθένας ζητά νά επιβάλει τήν γνώμη του

μέ τήν δύναμη τής φωνής καί όχι μέ τήν ισχύ τών επιχειρημάτων... Η

εποχή μας δέν τόν αναπτύσσει τόν λόγο, τόν συμπτύσσει... Αυτές οι

"αρκτικόλεξες" επωνυμίες (π.χ. ΑΔΕΔΥ ή ΑΣΔΥ) καταστρέφουν τήν

αισθητική χαρά τού λόγου καί μάς μεταμορφώνουν σέ πιθήκους, πού

τσακώνονται μέσα στήν ζούγκλα... Αυτό λοιπόν είναι τό κατόρθωμα τού

πολιτισμένου ανθρώπου: πάλαιψε μυριάδες χρόνια, γιά νά πλάσει τήν

γλώσσα καί τ’ αριστουργήματα τού έντεχνου λόγου καί τώρα τ’

απορρίχνει όλα στό καλάθι τών αχρήστων καί πάει νά μιμηθεί τούς

Κάφρους, τούς Οττεντότους καί τούς πιθήκους;» [Παναγιωτόπουλος:

419-424].

Είναι φανερό ότι η σύγχρονη κοινωνική κρίση επιτείνει τήν

γλωσσική σύγχυση, αλλά οπωσδήποτε δέν είναι αυτή η μόνη αιτία τής

21

σύγχρονης γλωσσικής κατάστασης. Σ’ όλες τίς εποχές η γλώσσα

αποτελούσε ταυτόχρονα τό μοναδικό μέσο επικοινωνίας, μεταξύ αυτών

πού μιλούσαν τήν ίδια γλώσσα, αλλά καί τό μοναδικό εμπόδιο

επικοινωνίας μεταξύ αυτών πού μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες. Ακόμη

καί ανάμεσα στούς ομιλητές τής ίδιας γλώσσας παρουσιάζεται γλωσσικό

εμπόδιο σέ εξειδικευμένους τομείς, όπως η επιστήμη, η θρησκεία, η

ιατρική, οι νόμοι.

Στίς μέρες μας η μαζική επικοινωνία έχει προσθέσει τά διάφορα

γλωσσικά ύφη [registres] τά οποία χρειάζονται ειδική μελέτη, γιά νά

γίνουν κατανοητά. Η διαπίστωση αυτής τής αντίφασης μαζί μέ τήν

παρατήρηση τών ομοιοτήτων μεταξύ διαφόρων γλωσσών έκανε τούς

ανθρώπους νά αναρωτιούνται ποιά μπορεί νά ήταν η παλιότερη γλώσσα

πού μιλήθηκε ποτέ στόν κόσμο, άν όλες οι γλώσσες προέρχονται από τήν

ίδια πηγή, πώς σχηματίστηκαν οι πρώτες λέξεις.

22

Σέ κάθε εποχή τέθηκαν τά ίδια ερωτήματα καί έγινε προσπάθεια

νά επιλυθούν, αλλά χωρίς αποτέλεσμα λόγω ελλείψεως αποδεικτικών

στοιχείων. Η πιό παλιά είναι τού Φαραώ Ψαμητίχου, όπως μάς διασώζει

ο Ηρόδοτος. Η πρώτη επιστημονική προσπάθεια έγινε στά τέλη του

18.αι. από τούς φιλολόγους, οι οποίοι διαπίστωσαν τήν ύπαρξη τής

ινδοευρωπαϊκής οικογένειας γλωσσών. Σήμερα εμφανίζονται νέες

θεωρίες, όπως λ.χ. η Νοστρατική [βλ. Γάτσιας], η οποία υποστηρίζεται

από ρώσους γλωσσολόγους, οι οποίοι ταυτόχρονα αναζητούν τήν

"μητέρα-γλώσσα" βλ. Shevoroshkin].

Σ’ αυτές τίς κοπιώδεις προσπάθειες διαπιστώνεται συνεχώς η

εσωτερική ανάγκη τού ανθρώπου νά μάθει γιά τό παρελθόν του

αναζητώντας τήν αρχή τών γλωσσών καί τών εθνών καί η ενδόμυχη

πίστη του ότι «ήν πάσα η γή χείλος έν καί φωνή μία πάσι" [Γένεση, 11,

1], αλλά επακολούθησε η σύγχυση τών γλωσσών η οποία αποτέλεσε καί

αποτελεί γιά τήν ανθρωπότητα ένα μόνιμο πρόβλημα.

Η ίδια πεποίθηση συναντάται στίς παραδόσεις λαών, όπως οι

Κινέζοι, οι Ινδοί, οι Πέρσες, οι Ρωμαίοι, οι Εσθονοί, οι Ινδιάνοι κ.ά.

[Wadler: 9-22], αλλά καί στά μέλη τών διαφόρων μυστικιστικών καί

23

οκκουλτιστικών οργανώσεων, τούς μύστες, οι οποίοι πιστεύουν ότι εκτός

από τούς ίδιους πού κατέχουν τήν "Γνώση" καί αντιλαμβάνονται τήν

πραγματικότητα μέ τόν ίδιο τρόπο, ολόκληρη η υπόλοιπη ανθρωπότητα

αποτελεί τόν "κύκλο τής Βαβέλ" (τής διαφοροποίησης τής γλώσσας)

[Gerson: 33].

Από τήν επιστημονική άποψη η προσπάθεια γιά τήν κατάρτιση

μιάς "καθολικής γραμματικής" (= universal grammar) τών γλωσσών μέ

τήν ανεύρεση τών "καθολικών" χαρακτηριστικών (= languageuniversals)

κινείται μέσα στά πλαίσια τής θεωρητικής αυτής άποψης, ότι δηλ. κατά

βάθος οι γλώσσες έχουν περισσότερες ομοιότητες παρά διαφορές.

Ωστόσο δέν έχουν βρεθεί "απόλυτα" καθολικά γλ. χαρακτηριστικά, γι’

αυτό τώρα πολλοί γλωσσολόγοι έχουν στραφεί στήν αναζήτηση

"σχετικών" γλωσσικών χαρακτηριστικών καί καταλήγουν στόν

καταρτισμό "πυρηνικής γραμματικής" (core grammar). Από τήν άλλη

πλευρά, οι αντίθετοι πρός τήν άποψη αυτή τυπολόγοι (typologists)

υποστηρίζουν ότι οι γλώσσες είναι εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους καί

ότι ο τρόπος, μέ τόν οποίο εργάζονται οι άλλοι υποβαθμίζοντας τό

24

γεγονός αυτό, μπορεί νά τούς οδηγήσει σέ λανθασμένες εκτιμήσεις [The

Cambr. Enc. of Lang. 86].

Αν όμως είναι αλήθεια αυτό πού υποστηρίζουν μερικοί, ότι δηλ. τά

παιδιά μαθαίνοντας τήν μητρική τους γλώσσα, περιορίζουν ένα αρχικό

ορισμένο στάδιο δυνατοτήτων πού περιλαμβάνει τά καθολικά

χαρακτηριστικά καί πού υπάρχει μέσα στήν κληρονομική προδιάθεση

[Σετάτος 1971: 48] τότε έτσι μπορεί νά εξηγηθεί ώς ένα σημείο η μεγάλη

γλωσσική ποικιλία στόν κόσμο καί νά προσδιοριστούν τά όριά της,

χωρίς, βέβαια, κάτι τέτοιο νά σημαίνει ότι αλλάζει σέ τίποτα η

πραγματικότητα.

Η εποχή μας ωστόσο, είναι περισσότερο πρακτική καί πολύ

λιγότερο ρομαντική. Τό πρόβλημα, άν καί δέν ονομάζεται μέ τό

πραγματικό του όνομα, αναγνωρίζεται από όλους καί γίνονται σοβαρές

προσπάθειες νά επιλυθεί. Εξάλλου αποτελεί παλιό όνειρο τών

φιλοσόφων νά εφευρεθεί μιά παγκόσμια γλώσσα τήν οποία όλοι οι

άνθρωποι τής γής νά εννοούν καί διά τής οποίας νά μεταδίδουν τίς

σκέψεις τους.

Η σύγχρονη τεχνολογία έρχεται νά υποβοηθήσει τίς πανάρχαιες

μεθόδους, τήν μετάφραση καί τήν διερμηνεία. Ο ηλεκτρονικός

υπολογιστής άρχισε ήδη νά παίζει τόν ρόλο του σ'αυτόν τόν τομέα.

25

Δεκάδες τεχνητές γλώσσες, όπως η Εσπεράντο, η Volapuk, η Ido, η

Glossa κλπ κατασκευάστηκαν μέ τόν ίδιο σκοπό, τήν διεθνή συνεννόηση.

Η αγγλική γλώσσα προωθείται έντονα, ώστε νά γίνει η διεθνής

γλώσσα. Η διγλωσσία καί η πολυγλωσσία σέ άτομα καί κράτη είναι πάρα

πολύ διαδεδομένες, αφού περίπου 5.000 γλώσσες συνυπάρχουν σέ

λιγότερες από 200 χώρες. Κανείς όμως από τούς παραπάνω τρόπους δέν

είναι απλός ή εξ ολοκλήρου επιτυχημένος [The Cambr. Enc. of Lang.:

343].

Η μετάφραση είναι σύνθετη, χρονοβόρα καί δαπανηρή

προσπάθεια, η οποία ποτέ δέν μπορεί νά αποδώσει επακριβώς τό

μεταφραζόμενο κείμενο από τήν άποψη τού ρυθμού, τού ηχητικού

συμβολισμού, τών λογοπαιγνίων καί τών πολιτισμικών διαφορών.

Πάντοτε χάνεται ένα μέρος τών πληροφοριών, ακόμα κι άν ο

μεταφραστής είναι εξαιρετικά προσεκτικός καί ικανός. Η μεταφραστική

φιλολογία είναι γεμάτη από ανέκδοτα, από τά οποία άλλα είναι απλώς

διασκεδαστικά, ενώ άλλα θά μπορούσαν νά προκαλέσουν διπλωματικά

επεισόδια.

26

Η μηχανική μετάφραση δέν απέδωσε τούς καρπούς πού περίμεναν

οι υποστηρικτές της, δηλαδή νά αντικαταστήσει τήν ανθρώπινη

μετάφραση. Στόν τομέα τής διάδοσης τών τεχνητών γλωσσών, επίσης,

δέν έχει γίνει καμία ουσιαστική πρόοδος παρά τό πλήθος τους καί τούς

ευγενείς σκοπούς καί τόν αγώνα τών κατασκευαστών τους. Συχνά

εκφράζεται η άποψη ότι είναι περισσότερο εφικτή η χρήση σέ όλο τόν

πλανήτη μιάς φυσικής γλώσσας ώς "lingua franca".

27

Η αμερικανική αγγλική είναι η πλέον διαδεδομένη γλώσσα σήμερα

καί ορισμένοι θεωρούν ότι αυτή είναι πού θά διαδραματίσει τόν

κυριότερο ρόλο στό μέλλον. 300 εκατομ. περίπου άνθρωποι αυτή τήν

στιγμή στόν κόσμο χρησιμοποιούν τήν αγγλική γιά τήν διεθνή

συνεννόηση. Οι παράγοντες πού οδηγούν στήν διεθνοποίηση τής

αγγλικής είναι πρωταρχικά πολιτικοί, στρατιωτικοί καί οικονομικοί, καί

φυσικά σχετίζονται μέ τούς σκοπούς τού "πολιτιστικού ιμπεριαλισμού"

[Cassen: 88 κ.ε.], τού οποίου τελικά η αγγλική γλώσσα είναι ο φορέας.

Η συνειδητοποίηση τού γεγονότος αυτού από τίς κυβερνήσεις τών

υπολοίπων λαών ίσως νά σταματήσει τήν εξάπλωση αυτής τής γλώσσας,

όπως ήδη τείνει νά συμβεί σέ πρώην γαλλόφωνες αποικίες, μέ τήν

γαλλική.

Από τήν άλλη πλευρά η γαλλική, η οποία είναι δεύτερη σέ διάδοση

γλώσσα μετά τήν αγγλική -μιλιέται από 230 εκατομ. -οπωσδήποτε δέν θά

υποχωρήσει τόσο εύκολα μπροστά στήν αγγλική. Υπάρχουν, βέβαια, κι

άλλοι ανταγωνιστές εκτός από αυτές τίς δύο, πού είναι οι σλαβικές

γλώσσες, η ισπανική καί η γερμανική.

Τελευταία προτάθηκε ώς διεθνής γλώσσα καί η Ελληνική στό Β'

Παγκόσμιο Γλωσσολογικό Συνέδριο, [Καβάλα 1993]. Αλλά ο κύριος

κίνδυνος γιά τήν διάδοση τής αγγλικής είναι από μέσα, διότι, καθώς

διαδίδεται σέ κάθε είδους κοινωνίες καί ανθρώπους, αναπτύσσονται

καινούριες ποικιλίες, οι οποίες απομακρύνονται σιγά-σιγά από τήν

28

στάνταρ αγγλική καί δέν αποκλείεται κάποτε νά καταλήξουν νά γίνουν

ακατανόητες, π.χ. από τήν Νιγηριανή κρεολή -οι νέγροι τήν ονομάζουν

ακόμα pidgin- στήν έκφραση {αdonbelafud}, πού σημαίνει "χόρτασα

εντελώς" μόνο οι λέξεις bell "κοιλιά" καί food "φαγητό" διατηρούν

σχέση μέ τ’ αγγλικά, τό όλο νόημα είναι κατά προσέγγιση κατανοητό.

Αυτό εξηγείται αλλά καί προϋποτίθεται από τήν ετερογένεια τής

γλώσσας.

Ως πρός τό θέμα τής πολυγλωσσίας δέν είναι σαφή τά όρια τής

ικανότητας τού ανθρώπου. Διάφορα παραδείγματα ανθρώπων πού

χρειάστηκε νά μάθουν πολλές γλώσσες αποδεικνύουν ότι τελικά μία ή τό

πολύ δύο γλώσσες θυμούνται καί χρησιμοποιούν, ενώ οι υπόλοιπες

βρίσκονται εν ύπνω ή έχουν ξεχαστεί.

Η διπλογλωσσία επίσης, όπως καί η πολυγλωσσία, δέν είναι

τέλεια. Κυριαρχεί πάντοτε η μία γλώσσα κι έχει παρατηρηθεί ότι η χρήση

δύο γλωσσών γίνεται συνήθως γιά κοινωνικούς λόγους, λ.χ. η

διπλόγλωση μητέρα επαναλαμβάνει μιά προσταγή στό παιδί της στήν

δεύτερη γλώσσα, γιά νά δώσει έμφαση στόν λόγο της, έτσι ώστε νά έχει

29

μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα. Συχνά μάλιστα μέ τήν "παρεμβολή",

δηλαδή τόν δανεισμό μεταξύ τών δύο γλωσσών, μπορεί νά διαταραχτεί η

ίδια η γλωσσική δομή τους, λ.χ. νά αποδοθεί στά γερμανικά μιά ελληνική

έκφραση όπως "πρωί-πρωί": fru-fru.

Γενικά οποιαδήποτε λύση στό πρόβλημα αυτό, η οποία θά δινόταν

εκ τών άνω, σημαίνει χωρίς αμφιβολία ότι επιχειρείται επέμβαση σ’ έναν

πολύ σημαντικό τομέα, τόν τομέα τής ανθρώπινης προσωπικότητας.

Επίσης δέν θά μπορούσε κανείς νά υποστηρίξει σοβαρά ότι κάτι τέτοιο

θά μπορούσε νά γίνει μέ τήν σύμφωνη γνώμη όλων, διότι η μέν

πλειοψηφία τών δισεκατομμυρίων μένει αδιάφορη πρός τό πρόβλημα,

καθώς έχει σπουδαιότερα προβλήματα νά επιλύσει, όπως τό πρόβλημα

τής επιβίωσης, η δέ μειοψηφία, αποτελούμενη από ομάδες μέ

συγκρουόμενα συμφέροντα, δέν θά συμφωνούσε εκ προοιμίου. Καί άν

επήρχετο κάποια συμφωνία, αυτή θά ίσχυε γιά περιορισμένο χρόνο καί

γιά συγκεκριμένες συνθήκες καί σκοπιμότητες.

30

ΜΕΡΟΣ Β΄

ΕΚΧΥΣΙΣ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣΦαίνεται μάλλον αδύνατον μέ τούς γνωστούς ανθρώπινους όρους

νά θεραπευθεί αυτό τό μειονέκτημα τού ανθρώπινου λόγου καί νά

μιλήσουν όλοι οι άνθρωποι τήν ίδια γλώσσα χωρίς νά προκληθούν άλλα

προβλήματα. Η έκχυσις τού Αγίου Πνεύματος, δηλ. η Πεντηκοστή

εμφανίζεται ώς η μόνη προϋπόθεση στήν ιστορία τού ανθρώπου. Είναι δέ

η αποκατάσταση τής επικοινωνίας τού ανθρώπου μέ τόν Θεό καί

επαναλαμβάνεται συνεχώς, διότι αποτελεί τήν "συνεχιζομένη εμπειρία

καί συμμετοχή εντός τής εκκλησίας, εις δοξασμόν τού Χριστού καί υπό

τού Χριστού χορηγούμενον ώς δώρον" [Ρωμανίδης 1977: 483].

Συνέβη κατά τήν Ιουδαϊκή γιορτή τής Πεντηκοστής, τήν 50ή

ημέρα μετά τό Πάσχα, πού ετηρείτο εις ανάμνησιν τής παραλαβής τού

Νόμου από τό όρος Σινά καθώς καί πρός έκφρασιν ευχαριστίας πρός τόν

Κύριο γιά τόν θερισμό τών γεννημάτων. Τό κεντρικό γεγονός είναι η

εμφάνιση τού "χαρίσματος τών γλωσσών" ή τής "γλωσσολαλίας" στούς

Αποστόλους καί έχει ιδιαίτερη σχέση μέ τήν γιορτή εκείνης τής μέρας

γιατί αυτή είχε πανεβραϊκό χαρακτήρα καί συνέρρεαν στήν Ιερουσαλήμ

εορταστές απ'όλες τίς συναγωγές τής διασποράς [Εγκυκλ. Λεξ. Αγ.

31

Γραφής: 706], οι οποίοι μιλούσαν διάφορες γλώσσες ώς μητρικές, εφ’

όσον αναρωτιόταν καί οι ίδιοι:

"Καί πώς ημείς ακούομεν έκαστος τη ιδία διαλέκτω ημών εν η

εγεννήθημεν, Πάρθοι καί Μήδοι καί Ελαμίται, καί οι κατοικούντες τήν

Μεσοποταμίαν, Ιουδαίαν τε καί Καππαδοκίαν, Πόντον καί τήν Ασίαν,

Φρυγίαν τε καί Παμφυλίαν, Αίγυπτον καί τά μέρη τής Λιβύης τής κατά

Κυρήνην, καί οι επιδημούντες Ρωμαίοι, Ιουδαίοι τε καί προσήλυτοι,

Κρήτες καί Αραβες, ακούομεν λαλούντων αυτών ταίς ημετέραις

γλώσσαις τά μεγαλεία τού Θεού;" [Πράξεις Απ.Β' 8-11].

Τό χάρισμα τής γλωσσολαλίας είναι τό μικρότερο χάρισμα τού

Αγίου Πνεύματος μεταξύ τών άλλων χαρισμάτων, δηλ. τής σοφίας, τής

32

γνώσεως, τού ιάσθαι, τού θαυματουργείν, τού προφητεύειν, τού

διακρίνειν τά πνεύματα.

Τελευταίο αναφέρεται τό χάρισμα τού "γένη γλωσσών" καί τής

"ερμηνείας γλωσσών" [Α' Κορ. ΙΒ' 7-11]. Ωστόσο είναι καί τό θεμέλιο

πάνω στό οποίο οικοδομούνται όλα τά άλλα χαρίσματα καί η

προϋπόθεση τής συμμετοχής στήν Εκκλησία, γιατί μόνο όσοι έχουν αυτό

τό χάρισμα συμμετέχουν στό Σώμα Χριστού. Εξάλλου η Πεντηκοστή

αποτελεί τήν γενέθλιο ημέρα τής Εκκλησίας.

Εκτός από τό γεγονός τής Πεντηκοστής, γλωσσολαλία αναφέρεται

άμεσα ή έμμεσα στίς Πράξεις τών Αποστόλων καί στίς Επιστολές τους.

Ο ίδιος ο Χριστός είχε προαναγγείλει τό φαινόμενο αυτό λέγοντας ότι:

"Σημεία δέ τοίς πιστεύσασι ταύτα παρακολουθήσει, εν τώ ονόματί μου

δαιμόνια εκβαλούσι, γλώσσαις λαλήσουσιν καιναίς ..." [Μάρκ. ΙΣΤ' 17].

Ενώ ο Ησαϊας είχε προφητεύσει: "Διά φαυλισμόν χειλέων διά

γλώσσης ετέρας λαλήσει τω λαω τούτω, λέγων αυτώ: τούτο τό ανάπαυμα

τώ πεινώντι" [Ησ. ΚΗ' 11].

Ο σκοπός όμως τής δωρεάς τού χαρίσματος αυτού δέν είναι νά

επιτρέψει τήν επικοινωνία μέ αλλογλώσσους ανθρώπους, αλλά νά

διευκολύνει τήν προσευχή καί τήν δοξολογία πρός τόν Θεό, γιατί η

33

προσευχή είναι πραγματικά ένα δύσκολο εγχείρημα καί ο άνθρωπος δέν

γνωρίζει πώς νά εκφρασθεί, ώστε νά έχει αποτελέσματα.

Ο Απόστολος Παύλος φρόντισε νά τό τονίσει αυτό διδάσκοντας:

"Ο γάρ λαλών γλώσση ούκ ανθρώποις λαλεί αλλά τώ Θεώ. Ουδείς γάρ

ακούει, πνεύματι λαλεί μυστήρια" [Α' Κορ. ΙΔ' 2]. Καί: "Ωσαύτως δέ καί

τό πνεύμα συναντιλαμβάνεται ταίς ασθενείαις ημών. Τό γάρ τι

προσευξώμεθα καθ’ ό δεί, ούκ οίδαμεν, αλλ’ αυτό τό πνεύμα

υπερεντυγχάνει υπέρ ημών στεναγμοίς αλαλήτοις" [Ρωμ. Η' 26].

Αντίθετα μέ τήν προφητεία η γλωσσολαλία γίνεται ιδιωτικά καί

σιωπηλά, δηλ. τό Αγιο Πνεύμα προσεύχεται μέσα στήν καρδιά τού

πιστού καί βοηθάει στήν τελείωση τού ίδιου προσωπικά. Οταν όμως

εκδηλώνεται δημόσια, τότε πρέπει νά επακολουθεί ερμηνεία καί τότε

παίρνει χαρακτήρα προφητείας, γιατί απευθύνεται στό σύνολο τών

πιστών πρός οικοδομήν όλων. Σέ περίπτωση όμως πού δέν υπάρχει

ταυτόχρονα τό χάρισμα τής διερμηνείας είναι προτιμότερο ο

γλωσσολαλών νά σιγά: "Οταν συνέρχησθε έκαστος υμών, ψαλμόν έχει,

διδαχήν έχει, γλώσσαν έχει, αποκάλυψιν έχει, ερμηνείαν έχει. Πάντα

πρός οικοδομήν γενέσθω. Είτε γλώσση τις λαλεί, κατά δύο ή τό πλείστον

τρείς, καί ανά μέρος, καί είς διερμηνευέτω. Εάν δέ μή ή διερμηνευτής,

σιγάτω εν εκκλησία. Εαυτώ δέ λαλείτω καί τώ Θεώ" [Α' Κορ. ΙΔ' 26-27].

34

Αυτό σημαίνει ότι τό χάρισμα τής ομιλίας ξένων γλωσσών έρχεται

πλέον σέ δεύτερη μοίρα, αντίθετα προέχει η "νοερά προσευχή". Εξάλλου

τό χάρισμα τής ομιλίας ξένων γλωσσών έπαυσε μετά τήν Αποστολική

εποχή. Αυτό δέν είναι κάτι τό παράδοξο, όπως σημειώνει ο

Χρυσόστομος: "...τό μέν γάρ προφητείαν καταργηθήναι καί παύσασθαι

τάς γλώσσας χαλεπόν ουδέν, εις καιρόν γάρ τά χαρίσματα ταύτα τήν

εαυτών χρείαν παρασχόντα ημίν καί παυσάμενα παραβλάψαι τόν λόγον

ουδέν δυνήσεται" [Ι. Χρυσ. Περί Ακαταλήπτου Λόγος Α'].

Υπάρχει μάλιστα η άποψη ότι ήδη καί στόν Παύλο η γλωσσολαλία

είναι η νοερά προσευχή τής Ιεράς Παραδόσεως. Σύμφωνα μέ τόν π.

Ιωάννη Ρωμανίδη τό "γλώσση λαλείν" στόν Παύλο σημαίνει ότι "ο έχων

τό χάρισμα τούτο, έχει πνεύμα Αγιον ώς γλώσσαν πού προσεύχεται καί

ψάλλει μέσα εις τήν καρδίαν του καί όχι ότι ο ίδιος ομιλεί ξένας

γλώσσας" [1984: 24].

Μάλιστα γιά τό θέμα τής ερμηνείας θεωρεί ότι ο Παύλος στήν

επιστολή πρός Κορινθίους: "means that he who speaks only in tongues

must learn to translate the psalms and prayers in his heart into psalms and

prayers of his intellect to be recited audibly. When he thus learns to pray

and recite psalms simultaneusly with his spirit and his intellect he may

then participate in corporate thanksgiving for the benefit of the "private

35

individuals" who will know when to say their Amen" [Θεολογία 1992:

434].

Δηλαδή η προσευχή τού Αγίου Πνεύματος μέσα στήν καρδιά (πού

γίνεται "πνεύματι") θά πρέπει νά γίνεται ταυτοχρόνως καί μέ τό νού

("νοϊ"), νά μεταφράζεται στό νού, ώστε νά μπορεί νά ειπωθεί καί νά

ακουσθεί από τούς κατηχούμενους, τούς "ιδιώτες", όπως τούς ονομάζει ο

Απόστολος Παύλος, οι οποίοι δέν έχουν ακόμη Αγιο Πνεύμα, αλλά

θέλουν νά συμμετέχουν στήν Θεία Ευχαριστία έστω καί μέ ένα απλό

"Αμήν".

Επομένως η Πεντηκοστή είναι η αποκατάσταση τής επικοινωνίας

μέ τόν Θεό, αλλά μέσω τού τρίτου προσώπου τής Αγίας Τριάδος, τού

Αγίου Πνεύματος, καί μέ τούς συνανθρώπους. Τό κοινό στοιχείο δέν

αποτελεί πλέον η ανθρώπινη γλώσσα, αλλά η "γλώσσα", όπως τήν

εννοούν οι Πατέρες: η ενέργεια τού Αγίου Πνεύματος μέσα στήν καρδιά.

Η εμφάνιση στό στόμα τών Αποστόλων "ετέρων γλωσσών" είναι

τό σημάδι τής άρσης τής συγχύσεως τών γλωσσών καί δηλώνεται

36

συμβολικά μέ τήν θαυματουργική ιδιότητά τους νά μιλούν διαφορετικές

γλωσσικές ποικιλίες τού κόσμου, δηλ. μέ τήν πολυγλωσσία τους.

Αντίθετα μέ αυτό πού θά περίμενε οποιοσδήποτε σύγχρονος

προγραμματιστής μιάς παγκόσμιας γλώσσας, η καινούρια ενότητα δέν

εδράζεται στήν κοινότητα τών λέξεων, δηλ. στήν εξωτερική ομοιότητά

τους, αλλά πρωταρχικά στήν κοινότητα τού πνεύματος καί κατ’ επέκταση

τού νοήματος, τής γλωσσικής πρακτικής καί τών περιστάσεων τής

επικοινωνίας.

Η ενότητα δηλαδή παρουσιάζεται μόνον στήν διάρκεια τής

προσευχής. Η προσευχή γίνεται μέ συγκεκριμένες λέξεις. Καί

εκδηλώνεται στήν ομαδική απόδοση τής Θείας Ευχαριστίας.

Βεβαίως η προσευχή δέν είναι περιστασιακή αλλά "αδιάλειπτος" κι

έχει φτάσει ώς τίς μέρες μας ώς "μονολόγιστος ευχή". Είναι η προσευχή

τών Ησυχαστών πού περιορίζεται στήν επίκληση "Κύριε Ιησού Χριστέ

Ελέησόν Με" [βλ.Παναγόπουλος]. Η μόνη μέθοδος γιά ν’ αποκτήσει

37

κανείς τήν αδιάλειπτη προσευχή είναι η άσκηση καί μάλιστα υπό τήν

καθοδήγηση ενός ανθρώπου πού τήν κατέχει, ενός γέροντα ή στάρετς,

όπως ονομάζεται στήν Σλαβική παράδοση [βλ. Ανωνύμου Μοναχού].

Τά αποτελέσματά της πάνω στόν άνθρωπο έχουν ιαματικό

χαρακτήρα, καθώς τόν βοηθάει ν’ απελευθερώσει τόν νού του από τά

δεσμά τών παθών καί τής λογικής καί νά λειτουργήσει φυσιολογικά -

όπως περίπου θά επιθυμούσαν νά επιτύχουν οι ψυχίατροι μέ τούς

ασθενείς τους- νά γίνει δηλ. ο νούς απαθής καί "έξω σαρκός καί κόσμου"

μέ τήν αδιάλειπτη μνήμη τού Θεού, διότι η αρρώστια τής ανθρώπινης

προσωπικότητας συνίσταται στήν εξασθένηση τής επικοινωνίας μέ τήν

δόξα τού Θεού καί τήν προσκόλλησή της στήν εγωκεντρική αναζήτηση

τής ασφάλειας καί τής ευτυχίας, πράγμα τό οποίο δέν επιτρέπει στήν

αγάπη νά ενεργήσει μέσα στόν άνθρωπο καί στήν ανθρώπινη κοινωνία

καί νά δώσει τούς καρπούς της.

Η διαδικασία τής θεραπείας θά μπορούσε νά περιγραφεί ώς εξής:

"The cure of this sickness begins by the purification of the heart of all

thoughts (Rom.2:29), both good and bad, and their restriction to the

intellect. In order to do this one's spirit dissipated in the brain must spin

itself by prayer into a ball of ligth and return to the heart. It becomes like

38

a repaired diskette to which prayer texts from the brain may be

transferred back to the brain. One thus becomes free from slavery to

everything in the enviroment, e.g. to self indulgence, wealth, property and

even to one's parents and relatives (Math.10:37,Luke 14:26). The purpose

of this is not to attain to Stoic indifference or lack of love, but to allow

the heart to accept the prayers and psalms that the Holy Spirit transfers

there from the intellect and energises unceasingly while the intellect is

occupied with daily activities and while asleap. It is thus that sick love

begins its cure" [Romanides, Θεολογία: 28].

Επομένως, ενώ η εμπειρία τής Πεντηκοστής υποβοηθείται από τόν

ανθρώπινο λόγο, δέν συνίσταται σέ αυτόν, δηλ. ενώ περιλαμβάνει λέξεις

καί εικόνες, ταυτόχρονα τίς υπερβαίνει τελείως καί γι’ αυτό τόν λόγο δέν

είναι δυνατόν νά συλληφθεί καί νά εκφραστεί μέ λέξεις.

Στήν θεολογική μας παράδοση εξάλλου γίνεται η βασική διάκριση

μεταξύ τού κτιστού καί τού ακτίστου, δηλ. τού δημιουργήματος καί τού

Πλάστου. Επομένως τά "κτιστά ρήματα", οι ανθρώπινες λέξεις, δέν είναι

δυνατόν νά αποδώσουν τά άκτιστα ή "άρρητα ρήματα", τά οποία

39

γνωρίζουν μέσω τής εμπειρίας τής Θεώσεως οι Προφήτες καί οι

Απόστολοι {=θεούμενοι}, γιατί μόνο αυτοί είναι σέ θέση νά βλέπουν, νά

ακούν καί νά συνομιλούν μέ τίς άκτιστες ενέργειες τού Θεού.

Η επικοινωνία μέ τό Θείο δέν έχει σχέση μέ καμμιά από τίς

ανθρώπινες γλώσσες καί υπό κανονικές συνθήκες δέν σχετίζεται η

αυθεντικότητα τής Παράδοσης μέ τήν γλώσσα στήν οποία αυτή

μεταδίδεται. Καμμιά ανθρώπινη γλώσσα δέν έχει θεϊκή προέλευση,

ακόμα κι άν σ'αυτήν γράφτηκαν τά αρχικά ιερά κείμενα, δηλ. η Εβραϊκή

ή η Ελληνική (ή η Λατινική όπως πίστευαν οι Φραγκολατίνοι).

Σ’ αυτό τό σημείο τά πράγματα έχουν ξεκαθαριστεί εδώ καί αιώνες

από τούς Πατέρες τής Εκκλησίας, διότι κατά καιρούς είχαν εμφανιστεί

τέτοιου είδους αιρετικές απόψεις, όπως αυτές τών Ευνομιανών, τόν 4ο

αι., τών Φραγκολατίνων καί τών Προτεσταντών, οι οποίοι υποστήριζαν

ότι ο Θεός έδωσε στόν Αδάμ μαζί μέ τήν Ψυχή καί μιά συγκεκριμένη

γλώσσα, δηλ. τήν Εβραϊκή.

Αντίθετα η ορθή άποψη είναι ότι όλες οι γλώσσες είναι

δημιουργήματα τών ίδιων τών ανθρώπων, μέσω τών οποίων αυτοί

εκφράζονται ελεύθερα. Αυτό ακριβώς διδάσκει καί η Αγία Γραφή [Γέν.

Β' 19-20]. Εξάλλου άν είχε δοθεί η γλώσσα από τόν Θεό, θά έπρεπε νά

είναι ίδια καί κοινή σ'όλους τούς ανθρώπους, ενώ, όπως γράφει καί ο

Γρηγόριος Νύσσης, "αναγκαίως κατά τάς τών εθνών διαφοράς καί αι τών

ονομάτων διαφοραί θεωρούνται" [P.G. 45: 993]. Καί ασφαλώς δέν θά

40

μαθαινόταν, αλλά θά δινόταν από τήν φύση στούς ανθρώπους

συμπληρώνει ο Χρυσόστομος, "επειδή ού φύσεως αλλά μαθήσεως τό

λέγειν, κάν εις άκρον αυτού τις αφίκηται, τότε αυτόν αφίησι έρημον, άν

μή συνεχεί σπουδή καί γυμνασία ταύτην θεραπεύει τήν δύναμιν" [P.G.

48: 674].

Εν τούτοις στήν Δύση ακόμη καί κατά τόν 19.αι. διατυπώθηκε καί

πάλι η υπόθεση τής θείας αρχής τής γλώσσας καί μάλιστα, ενώ αυτή τήν

δοξασία τήν "εξήλεγξεν ο Herder διά πραγματείας ευφυούς καί λαμπρώς

γεγραμμένης "Περί τής αρχής τής γλώσσης" βραβευθείσης υπό τής εν

Βερολίνω ακαδημείας βραδύτερον επανέπεσεν, εις τήν υπ’ αυτού

καταπολεμηθείσαν πλάνην [Χατζηδάκις: 698].

Εκείνο πού έχει σημασία είναι κατά πρώτο λόγο ο ίδιος ο

άνθρωπος καί κατά δεύτερο λόγο τό κατασκεύασμά του, η γλώσσα του

στή συγκεκριμένη περίπτωση. Αν εκείνος είναι θεόπνευστος καί τά λόγια

του είναι θεόπνευστα. Μέ πολύ ποιητικό τρόπο, αλλά καί αντικειμενικό,

αφού απαντάται σέ πολλούς πατέρες, περιγράφεται η εμπειρία τής

41

Πεντηκοστής στήν Ωδή "Ανοίξω τό στόμα μου καί πληρωθήσεται

πνεύματος καί λόγον ερεύξομαι τη βασιλίδι μητρί".

Ο στίχος αυτός στηρίζεται στούς στίχους τού Δαυϊδ "Τό στόμα μου

ήνοιξα καί ήλκυσα πνεύμα" [Ψαλμ. ΡΙΗ' 13] καί "Εξηρεύξατο η καρδία

μου λόγον αγαθόν" [Ψαλμ. ΜΔ' 1]. Εδώ υπονοείται τό στόμα τής ψυχής

καί τής διάνοιας, όπως ακριβώς εξηγούν οι πατέρες Γρ. Νύσσης,

Θεοδώρητος καί Βασίλειος.

Μέ τόν ίδιο τρόπο ακριβώς εκφράζονται καί άλλοι πατέρες, όπως ο

Οσιος Νείλος, ο οποίος περιγράφει πολύ παραστατικά καί χαριτωμένα

"Οταν τό στόμα τής διανοίας ανοίξωμεν, επιφοιτήσασα τού Κυρίου η

χάρις, τροφήν δίδωσι, καθάπερ η χελιδών νεοσσώ τινι κεχηνότι". Στήν

συνέχεια, αφού πληρωθεί μέ θεία χάρη η διάνοια, ο μελωδός "ερεύξεται",

δηλ. όπως ρεύεται κανείς χωρίς νά τό θέλει, έτσι μέσα από τήν καρδιά

του θά ξεχειλίσει τό τραγούδι του γιά τήν Θεοτόκο [Νικοδήμου: 209].

Οσοι συμμετέχουν στήν Πεντηκοστή συμφωνούν μεταξύ τους

λόγω τής ενότητος τού πνεύματος, η οποία έχει ώς συνέπεια τήν ενότητα

τής γλωσσικής έκφρασης καί τού νοήματος. "Πάντες έν εισίν χείλος υπό

τού ενός κινούμενοι Πνεύματος" λέει ο Γρ. Παλαμάς [Συγγράμματα 1:

499].

42

Οι Πατέρες παρουσιάζουν θαυμαστή συμφωνία μεταξύ τους.

Εξάλλου η βασική απόδειξη θεοπνευστίας είναι τό αδιάσπαστο τής Ιεράς

Παραδόσεως καί η ομοφωνία τών συμμετεχόντων σ’ αυτήν. Υπάρχει

απόλυτη θεολογική ενότητα μεταξύ τής Παλαιάς καί τής Καινής

Διαθήκης, αλλά καί ταυτόχρονα τής θεολογίας τής Αγίας Γραφής καί τής

Ιεράς Παραδόσεως, η δέ διαφορά μεταξύ αιρετικών καί ορθοδόξων δέν

περιορίζεται μόνο στήν διατύπωση, στό δόγμα, αλλά εδράζεται

πρωτίστως στήν πνευματική εμπειρία.

Τό βασικό δόγμα είναι τό δόγμα τής Αγίας Τριάδος, δηλ. η

διάκριση τών τριών υποστάσεων τής Αγίας Τριάδος καί η ταυτότης τής

εν αυτή δόξης καί θεότητος, καί ταυτόχρονα αποτελεί τό ίδιο τό βίωμα

τών θεουμένων. Η ίδια διδασκαλία διατυπώνεται τόσο στήν Παλαιά όσο

καί στήν Καινή Διαθήκη.

Η Πεντηκοστή έρχεται νά συμπληρώσει στά ήδη γνωστά από τήν

Αγία Γραφή, δηλ. τήν Αγία Τριάδα καί τήν Ενσάρκωση τού Λόγου, τίς

έννοιες τού Ακτίστου καί τού ακοινωνήτου τών ιδιοτήτων τής Αγίας

Τριάδας, καθώς καί τό κοινό τής Θείας φύσης τών απροσίτων σέ μάς

αλλά καί τών μεθεκτών ενεργειών τής Αγίας Τριάδος.

Τά δογματικά αυτά θέματα καταγράφηκαν, γιατί χρειάστηκε νά

αντιμετωπιστούν οι απόψεις τών αιρετικών καί νά διατυπωθούν

43

σαφέστερα, χωρίς νά γίνει καμμία περαιτέρω εμβάθυνση ή διασάφηση,

διότι η επικοινωνία μέ τόν Θεό δέν γίνεται μέ τήν κατανόηση καί τήν

λογική, αλλά μόνο μέσω τής εμπειρίας τής Πεντηκοστής καί τών σταδίων

της, τού Φωτισμού καί τής Θέωσης, τά οποία προσεγγίζονται μέ τήν

άσκηση.

Οι φραστικές διατυπώσεις χρησιμεύουν μόνο ώς οδηγοί κι

αυτομάτως καταργούνται, όταν οι πιστοί φτάνουν στήν εμπειρία, όπως

καταργείται πλέον καί η πίστη. Θεολόγος είναι εκείνος πού έχει φτάσει

στήν Θεοπτία. Οσοι έχουν τήν ίδια εμπειρία, τήν οποία εκφράζουν μέ τά

ίδια γλωσσικά καί εικονικά σύμβολα, επικοινωνούν μεταξύ τους καί τήν

μεταβιβάζουν καί στούς υπόλοιπους μέσω αυτών. Επομένως τά κείμενα

καί οι όροι καί η ίδια η Αγία Γραφή, δέν είναι θεόπνευστα καθ’ εαυτά,

δέν είναι τά ίδια αποκάλυψη, όπως πιστεύουν οι Φραγκολατίνοι καί οι

Προτεστάντες, αλλά λόγος γιά τήν Αποκάλυψη.

Αντιθέτως, όσοι έδωσαν τό βάρος στά κείμενα καί στήν ορολογία

καί αγνόησαν τήν εμπειρία, κατέληξαν νά φιλοσοφούν καί πλανήθηκαν,

γιατί οδηγήθηκαν στήν απομάκρυνση από τήν πραγματική διδασκαλία

καί στήν άγνοια ή καί παρερμηνεία τού βιώματος τής Πεντηκοστής, τό

οποίο κατάντησε στήν χειρότερη περίπτωση νά θεωρείται περίπου ώς

έκσταση.

Στίς Λατινογενείς γλώσσες αυτό αποδίδεται μέ τόν όρο

contemplation πού σημαίνει "απορροφώμαι εξ'ολοκλήρου εις τήν διά τού

πνεύματός μου μελέτην καί έρευναν θεμάτων νοεράς ή θρησκευτικής

υφής". Αυτό πού συμβαίνει συνήθως κατά τήν διάρκειά της, είναι η

44

απώλεια επαφής μέ τόν χώρο καί τόν χρόνο καί συνεπώς μέ τό εμπειρικό

περιεχόμενό της. Τέτοια έκσταση είναι δαιμονική σύμφωνα μέ τήν

Πατερική Παράδοση [βλ. Romanides Notes on the Palamite controversy

στό The Greek Orthodox Theological Review, vi, 2 (1960-61), IX, 2

(1963-64)].

Στήν φιλοσοφία υπάρχει επίσης ειδικός όρος, ο όρος speculation, ο

οποίος σημαίνει "έρευνα διά τού νοός", επειδή όμως καταλήγει στήν

παραμέληση τού εμπειρικού γεγονότος καί ώς εκ τούτου στήν πλάνη τής

λογικής καί στήν μεταφυσική, σήμερα δέν έχει καμμία εκτίμηση, αλλά

έχει γίνει αιτία νά υποτιμηθεί η αξία τής θείας αποκαλύψεως καί νά

συσχετισθεί μέ τούς Καντιανούς παραλογισμούς [βλ. Λόσκυ, Εισαγωγή

Μ. Καλαμαρά].

Σ’ αυτήν τήν περίπτωση η αποκάλυψη υποβιβάζεται σέ

αποκάλυψη διά τού στοχασμού εννοιών, οι οποίες είναι δυνατόν νά

κατανοηθούν από τήν διάνοια τού πιστού. Ωστόσο "ο Λόγος δέν είναι

αφηρημένον νόημα μεταδοθέν μέσω αποκαλυφθέντων κτιστών ρημάτων,

κτιστών όντων καί νοημάτων, αλλά ταυτίζεται μέ τόν συγκεκριμένο

Αγγελον τού Θεού, Κύριον τής Δόξης, Μεγάλης Βουλής Αγγελον,

Κύριον Σαβαώθ καί Σοφίαν τού Θεού, όστις ο Ιδιος ενεφανίσθη εις τούς

Προφήτας τής Παλαιάς Διαθήκης καί εγένετο Χριστός διά τής γεννήσεώς

του εκ τής Παρθένου Θεοτόκου" [Ρωμανίδης 1977: 494].

Από αυτήν τήν άποψη θά πρέπει νά ελεγχθεί καί η περίφημη

Πεντηκοστιανή Γλωσσολαλία, η οποία παρατηρείται τά τελευταία χρόνια

στήν Λατινική καί Προτεσταντική "εκκλησία", η οποία καί αυτή

45

στηρίζεται στήν αιρετική άποψη ότι ο Θεός αποκαλύπτεται μέ κτιστά

σύμβολα.

Επίσης δεν είναι δυνατόν να μην ληφθεί υπ’ όψη ότι βασική

προυπόθεση για την βίωση της Πεντηκοστής είναι η μετάνοια, η οποία

συμβαίνει, αφού πρώτα εκδιωχθεί η επίδραση του διαβόλου πάνω στο

νού. Μόνο έτσι μπορεί να διακρίνει ο πιστός τις ενέργειες του Θεού από

τις ενέργειες των κτισμάτων και ιδίως του διαβόλου και να μήν τις

συγχέει.

Μόνον έτσι γίνεται πράγματι θεόπνευστος. Γι’ αυτόν ακριβώς τον

λόγο απαιτείται η υποταγή σ’ έναν πνευματικό οδηγό σύμφωνα μέ τήν

Ορθόδοξη Παράδοση, αφού η Θεολογία τών Πατέρων είναι ακριβώς η

Παράδοσις πολεμικών μεθόδων κατά τού Διαβόλου πρός επίτευξιν τής

τελειώσεως εν τη μετ’ αλλήλων ενότητι εν Χριστώ [Ρωμανίδης

1977:506].

46

Απόδειξη τής πραγματικής μετάνοιας είναι η τέλεια αλλαγή πού

συμβαίνει στήν προσωπικότητα τού ανθρώπου, αλλά καί τό πόσο αυτός ο

άνθρωπος μέ τήν ανιδιοτελή του αγάπη επηρεάζει τό περιβάλλον του,

όπως ακριβώς συνέβη μέ όλους τούς Αγίους καί τίς Αγίες τής Εκκλησίας

μας.

Ωστόσο οι Πατέρες πού τόσο υπερείχαν στήν διάκριση τών

πνευμάτων, δέν ήταν δυνατόν νά μήν δείξουν ιδιαίτερη ευαισθησία στήν

γλωσσική έκφραση. Αντιλαμβάνονται πολύ καλά τίς αδυναμίες τής

μετάφρασης καί ήδη μέ τόν ιθ' κανόνα τής Πενθέκτης Οικουμενικής

Συνόδου, ορίζουν πώς πρέπει νά γίνεται η διδασκαλία τού Θείου Λόγου.

Προτείνουν στήν θέση της τίς ομιλίες ή τά εξηγητικά σχόλια ή τίς

εκτενείς ερμηνείες, δηλ. φροντίζουν νά ερμηνεύουν τό πνεύμα τών ιερών

κειμένων αφήνοντας άθικτο τό γράμμα.

Ερμηνεύουν μέ βάση τήν Ιερά Παράδοση καί τά συγγράμματα τών

προγενεστέρων Πατέρων χωρίς νά κάνουν καμμιά μετατροπή τών

κειμένων γιά τήν καλύτερη κατανόησή τους ή γιά τήν γλωσσική τους

εξομάλυνση. Ο Μ. Αθανάσιος γράφει γιά τό θέμα αυτό: "Μή

47

περιβαλλέτω μέντοι τις αυτά τοίς έξωθεν πιθανοίς ρήμασι, μηδέ

πειραζέτω τάς λέξεις μεταποιείν ή άλλως εναλλάσσειν αλλ'ούτως

ατεχνώς τά γεγραμμένα λεγέτω καί ψαλλέτω, όπως είρηται... Οσω γάρ

τών αγίων ο βίος βελτίων τών άλλων εστί, τοσούτω καί τά παρ’ αυτών

ρήματα τών παρ' ημών συντιθεμένων βελτίονα καί ισχυρότερα άν τις

είποι δικαίως " [ΒΕΠΕΣ 32, 38].

Στήν πορεία η στάση αυτή αποδείχθηκε σωστή, γιατί οι

μεταφράσεις πού έγιναν στήν Δύση, πρώτα η μετάφραση στήν Λατινική

(Vulgata) καί υστερότερα οι μεταφράσεις τών προτεσταντών από τόν

Λούθηρο καί μετά σέ συνδυασμό μέ τήν άγνοια τής προηγούμενης

πατερικής παραδόσεως, κυρίως τών Ελλήνων Πατέρων λόγω τής άγνοιας

τής ελληνικής γλώσσας καί τής εχθρότητας τών Φραγκολατίνων πρός

τούς Ελληνες {=ανατολικούς ελληνοφώνους Ρωμαίους}, οδήγησαν στήν

απομάκρυνση από τήν Ορθόδοξη Παράδοση [βλ. περίπτωση

Αυγουστίνου, Ρωμανίδης 1975:90].

Βεβαίως η μετάφραση δέν αποκλείεται σ’ όλες τίς περιπτώσεις,

όταν λ.χ. έπρεπε νά γίνει τό κήρυγμα τού Ευαγγελίου σέ αλλογλώσσους.

48

Εξάλλου τό ίδιο τό κείμενο τής Παλαιάς Διαθήκης είναι μιά μετάφραση,

η μετάφραση τών Ο' {= Εβδομήκοντα} από τό εβραϊκό πρωτότυπο, τό

οποίο μάλιστα καί αντικατέστησε.

Η μετάφραση όμως αυτή δέν είναι μιά συνηθισμένη μετάφραση.

Εγινε μ’ έναν μοναδικό τρόπο, ο οποίος δίνει μιά ιδέα γιά τό πώς μπορεί

νά γίνει κάτι τέτοιο εφικτό. Οι 72 μεταφραστές απομονώθηκαν στό νησί

Φάρος κοντά στήν Αλεξάνδρεια, κι αφού ζήτησαν τήν βοήθεια τού Θεού,

γιά νά επιτελέσουν τό έργο τους "προεφήτευον ούκ άλλα άλλοι, τά δ’

αυτά πάντες ονόματα καί ρήματα ώσπερ υποβολέως εκάστους αοράτως

ενηχούντος".

Είναι πολύ χαρακτηριστική η παρατήρηση τού Φίλωνα, ο οποίος

διασώζει τό ιστορικό γεγονός τής μετάφρασης τών Ο' ότι "εάν τε

Χαλδαίοι (= εβραίοι) τήν Ελληνικήν γλώσσαν, εάν τε Ελληνες τήν

Χαλδαίων αναδιδαχθώσι και αμφοτέραις ταίς γραφαίς εντύχωσι, τή τε

Χαλδαϊκή καί τη ερμηνευθείση καθάπερ αδελφάς μάλλον δ’ ώς μίαν καί

τήν αυτήν έν τε τοίς πράγμασι καί τοίς ονόμασι τεθήκασι καί

προσκυνούσι, ούχ ερμηνέας εκείνους αλλ’ ιεροφάντας καί προφήτας

προσαγορεύοντας, άς εξεγένετο συνδραμείν λογισμοίς ειλικρινέσι τω

Μωϋσέως καθαρωτάτω πνεύματι" [Φίλων, Βίος Μωϋσέως β' 5-7]. Είναι

49

φανερό ότι δέν πρόκειται γιά μιά κοινή μετάφραση, αλλά γιά τήν

μεταβίβαση μιάς ολόκληρης Ιερής Παράδοσης από μιά γλώσσα

"ερειπωμένη", όπως ήταν πλέον η Εβραϊκή μετά τήν Βαβυλώνιο

αιχμαλωσία καί τήν κατάπτωση τού Ισραήλ σέ μιά άλλη, τήν Ελληνική

ζωντανή πλουσιότερη καί ακμαία [Τριανταφύλλου: 337].

Αλλά κάτι τέτοιο δέν θά ήταν εφικτό, άν οι μεταφραστές δέν ήταν

"προφήτες" και "ιεροφάντες". Εκτοτε η ελληνική γλώσσα είναι η γλώσσα

τού συνόλου τών κειμένων τής Αγίας Γραφής αλλά καί τού μεγαλύτερου

μέρους τής Ιεράς Παραδόσεως αποτελώντας έτσι τήν κύρια πηγή τής

Ορθόδοξης έκφρασης.

Ωστόσο θά πρέπει νά γίνει διάκριση τού Εκκλησιαστικού

ιδιώματος από τίς άλλες μορφές τής ελληνικής, είτε τήν καθαρεύουσα

είτε τήν δημοτική είτε οποιαδήποτε άλλη, διότι "άν καί η καθαρεύουσα

καί αρχαϊζουσα ελάχιστα διαφέρουν τής Εκκλησιαστικής γλώσσης κατά

τούς τύπους καί τήν σύνταξιν, απομακρύνονται ταύτης εννοιολογικώς

φερόμεναι πρός τάς εννοίας καί τήν ιδεολογικήν σύγχυσιν τών

ειδωλολατρών Ελλήνων λόγω τής Ευρωπαϊκής επιστήμης" [Δελήμπασης

1975:64].

Από τήν άλλη πλευρά οποιαδήποτε γλώσσα, στήν οποία έχει

μεταβιβαστεί η Ορθοδοξία γίνεται καί αυτή αντάξιά της. Μέ αυτή τήν

έννοια τόσο η Λατινική όσο καί η Αραβική ή η Σλαβική ή η Κορεατική

κλπ μπορούν νά αποδώσουν καί νά μεταδώσουν τήν Ορθοδοξία μέσα στά

50

πλαίσια τού Εκκλησιαστικού λόγου εφ'όσον οι χρήστες τους

εμφορούνται από τό πνεύμα τού Θεού.

Αυτό ακριβώς πίστευαν οι άγιοι Κύριλλος καί Μεθόδιος όταν

μεταδίδοντας τόν Χριστιανισμό στούς Σλαύους αποδέχθηκαν ώς γλώσσα

τής λατρείας σ'αυτούς τήν Σλαβική, σέ αντίθεση μέ τούς

Φραγκολατίνους, οι οποίοι επέμεναν στήν Λατινική, γιατί σκόπευαν νά

αφομοιώσουν τούς κατακτηθέντες λαούς [Ρωμανίδης 1975:61].

Ετσι ενώ οι παπιστές επιχειρούσαν νά επιβληθούν καί νά

αφανίσουν κατά τήν πάγια τακτική τους, οι Ορθόδοξοι φρόντιζαν νά

διατηρήσουν ελεύθερο τό φρόνημα τών ανθρώπων καί νά τούς

προσφέρουν τήν βάση πάνω στήν οποία στήριξαν τελικά τήν πνευματική

τους ανάπτυξη καί χάρη σ’ αυτήν εισήλθαν στήν ιστορία, τήν δική τους

γραφή καί φιλολογία.

Αυτή η τακτική δέν ήταν εξάλλου κάτι τό εξαιρετικό γιά τήν

Ρωμηοσύνη, διότι ήταν πάντοτε πολύγλωσση, μέ δύο επίσημες γλώσσες,

εφ’ όσον η γλώσσα δέν αποτέλεσε ποτέ γι'αυτήν "εθνικό" κριτήριο αλλά

ούτε καί εκδήλωσε ποτέ "ρατσιστικές" τάσεις.

Επομένως η εμμονή τών Πατέρων στό γράμμα δέν οφείλεται σέ

οποιαδήποτε σκοπιμότητα, αντίθετα προλαμβάνει οποιαδήποτε

διαστροφή πού θά επιχειρούσαν κακόδοξοι μέ απώτερο σκοπό νά

αλλοιώσουν τό πνεύμα τών γραφομένων καί νά παρασύρουν στήν

51

κακοδοξία τους τίς μελλοντικές γενιές, δεδομένου ότι, όπως αναφέρθηκε,

η πλειοψηφία τών αιρετικών θεωρούν ότι ο άκτιστος Θεός εκφράζεται

μέσω τής ανθρώπινης γλώσσας, δηλ. μέσω τών κτισμάτων, καί

εξαντλούν τό ενδιαφέρον τους στό γράμμα εφ'όσον αγνοούν τό Πνεύμα.

Γι'αυτό τό λόγο η παράδοση τής ερμηνείας στήν Ανατολή,

συνεχίστηκε καί κατά τήν περίοδο τής Οθωμανοκρατίας, μόνο πού λόγω

τής πτώσης τού μορφωτικού επιπέδου τού λαού χρησιμοποιήθηκε

απλούστερη γλώσσα γιά τό κήρυγμα.

Η ίδρυση όμως τού Ελληνικού κράτους επέφερε τόσο σημαντικές

αλλαγές καί τέτοια απομάκρυνση από τήν Παράδοση, ώστε οι συνέπειες

νά είναι πλέον ανυπολόγιστες.

Τό κακό, βέβαια, δέν προήλθε τόσο από τήν μετάφραση τής Αγίας

Γραφής σέ νεότερες γλωσσικές μορφές, η οποία τείνει νά επικρατήσει σέ

μεγάλο βαθμό παρά τήν παλαιότερη αντίδραση, όσο από τήν τρομακτική

επίδραση γιά ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, στήν ακαδημαϊκή

"θεολογία" μας τής Δυτικής Προτεσταντικής καί Φραγκολατινικής

νοοτροπίας, καί η απόρριψη τής Κληρονομιάς μας, η οποία θεωρήθηκε

"αναχρονιστική" από μιά ισχυρή ομάδα "θεολόγων" "καθηγητών" καί

γενικά από τήν "ελίτ" τών "μορφωμένων", "ορθοδόξων" μόνον κατ’

όνομα.

Ωστόσο, από τόν προηγούμενο αιώνα μέχρι σήμερα οι εξελίξεις

είναι ραγδαίες, ώστε πλέον δέν είναι δυνατόν νά τίς ακολουθήσει κανείς

52

χωρίς νά αφήνει πίσω του μετά από κάθε δεκαετία, ένα μεγάλο μέρος

από τίς πεποιθήσεις του.

Η κριτική τών πάντων πρός πάντας είναι τόσο έντονη, ώστε δέν

υπάρχει πλέον σταθερό έδαφος, γιά νά συγκρατηθούν οι ιδέες. Ετσι στήν

πράξη κυριαρχούν αυτά πού κατά βάθος κυριαρχούσαν ανέκαθεν, τό

ένστικτο τής αυτοσυντήρησης καί τό συνάδον ιδανικό τού

ευδαιμονισμού.

Επιστήμη καί Τεχνολογία υπάρχουν γιά νά υπηρετούν αυτό τό

ιδανικό. Οι συνέπειες έχουν φανεί τόσο στήν ανθρώπινη κοινωνία όσο

καί στό περιβάλλον. Η ιδιοτέλεια καί τό συμφέρον καθορίζουν τήν

συμπεριφορά ανθρώπων καί λαών καί τούς κρατούν χωρισμένους καί

εχθρικούς μεταξύ τους.

Η ειρήνη, όπου υπάρχει, είναι εύθραυστη καί ψεύτικη. Καμμία

συνεννόηση δέν μπορεί νά υπάρξει ούτε πολύ περισσότερο νά

σταθεροποιηθεί, εφ’ όσον όλα έχουν γίνει υπόθεση τής κατασκοπείας,

53

τής προπαγάνδας καί τών πολεμικών εξοπλισμών γιά ευτελή οικονομικά

-ώς επί τό πλείστον- συμφέροντα.

Η ανθρώπινη ιστορία κινείται σέ σκοτεινά ρεύματα. Είναι

πραγματικά ανόητο καί ουτοπικό νά πιστεύει κανείς ότι είναι ποτέ

δυνατό οι άνθρωποι νά μιλήσουν μιά κοινή γλώσσα -ακόμα κι άν αυτή

είναι η "τελειότερη", όπως μερικοί διατείνονται γιά τήν Lansi

{Lan(guage) S(c)i(entifique)} [Pawels & Bergier 1977:234] - καί

αυτόματα νά λυθούν οι παρεξηγήσεις καί νά συνεννοηθούν, χωρίς

προηγουμένως νά παύσουν νά σκέφτονται ιδιοτελώς.

Από τήν άλλη πλευρά η έκχυσις τού Αγίου Πνεύματος είναι εδώ

καί 20 αιώνες ένα ιστορικό γεγονός αλλά καί συνεχιζόμενη εμπειρία τών

Αγίων τής Εκκλησίας μας. Η "ενότης τών πάντων" είναι δυνατή καί στό

χέρι αυτών πού τήν επιθυμούν πράγματι, οποιαδήποτε γλώσσα κι άν

μιλούν, -εφ’ όσον έχουν δεχτεί τό Ευαγγέλιο τού Κυρίου-, νά βαπτιστούν

"εν Πνεύματι", ώστε νά παύσει η σύγχυση κι ο διχασμός.

54

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Στίς μέρες μας έχουν εμφανιστεί πολλές αιρέσεις, χριστιανικές καί

μή, οι οποίες διατείνονται ότι στηρίζονται στήν εμπειρία τής

Πεντηκοστής. Σύμφωνα μέ τίς χριστιανικές, θεωρείται ότι η ομαδική

προσευχή μπορεί νά προκαλέσει τήν εμφάνιση τού χαρίσματος τής

γλωσσολαλίας, όπως καί τ’ άλλα χαρίσματα τού Αγίου Πνεύματος καί

όλοι αυτοί πού συμμετέχουν σ’ αυτές, θεωρούν ότι μόνο μ’ αυτό τόν

τρόπο καί μόνον αυτοί αποτελούν τήν "πραγματική" Εκκλησία τού

Χριστού [βλ. Παπαστεφάνου 1976].

Τελευταία μάλιστα δέν αποτελούν κάποια ξεχωριστή εκκλησία.

Εχουν ξεπεράσει πλέον την διαφορά τών δογμάτων παραμένοντας στην

εκκλησία, στην οποία ανήκουν παραδοσιακά και συμμετέχουν απλώς σε

κοινή προσευχή μεταξύ τους. Βρίσκονται σέ συμφωνία, θά λέγαμε, μέ

τήν γενικότερη τάση τού Οικουμενισμού {=Θρησκειακής ή

διομολογιακής Παναίρεσης}, πού τείνει νά κορυφωθεί στήν εποχή μας

συνδυάζοντας όλες τίς θρησκείες καί τίς λατρείες, παραβλέποντας όλες

τίς δογματικές διαφορές.

55

Από τήν άλλη πλευρά καί οι μή-Χριστιανικές αιρέσεις

χρησιμοποιούν εκφράσεις όπως "Πλανητική Πεντηκοστή" [Lalonde:

131] υπονοώντας ότι θά τήν προκαλέσουν μέσω "διαλογισμού" γιά τήν

ειρήνη καί τήν ευημερία όλου τού κόσμου, όπως επιχείρησαν στίς 31

Δεκεμβρίου 1986, όταν καθιερώθηκε στήν Αμερική η Παγκόσμια Ημέρα

Θεραπείας [Lalonde: 128].

Πιστεύουν ότι μ’ αυτόν τόν τρόπο θά εξελιχτεί ο άνθρωπος Homo

Sapiens στήν ανώτερη βαθμίδα τού Homo Universalis, ο οποίος θά είναι

σέ θέση νά ελέγχει τά πάντα πάνω στήν γή (-μήπως καί στό "Σύμπαν";

αφού θεωρούν τόν εαυτό τους ότι είναι "Θεοί"...).

Φαίνεται ότι οι σύγχρονοι τέκτονες πού χτίζουν τόν σύγχρονο

Πύργο τής Βαβέλ γιά άλλη μιά φορά καί μάλιστα τούτη τήν φορά όχι σέ

γήϊνο επίπεδο μόνον, αλλά "Συμπαντικό", δέν έχουν εκμεταλλευτεί

καθόλου τήν πείρα τών "συντρόφων" τους τού παρελθόντος, τής πρώτης

εκείνης Σύγχυσης.

56

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ (Π.Δ. Κείμενο τών Ο' , Κ. Δ. Εγκρίσεως

Οικουμενικού Πατριαρχείου).

ΑΝΩΝΥΜΟΥ μοναχού - Οι περιπέτειες ενός προσκυνητού,

μετάφρ. Π. Καρανικόλα, Αθήνα 1992

Αθανασίου (Μέγα) - ΒΕΠΕΣ τ. 32, 38

ATKINS P. W. - Η Δημιουργία, Αθήνα 1987

BOUTET J. - Εισαγωγή στήν Κοινωνιογλωσσολογία, μετάφρ. Α.

Ιορδανίδου - Ειρ. Τσαμαδού, Αθήνα 1984

BROOKE T. - Οταν ο Κόσμος γίνει ένας, ΣΤΕΡΕΩΜΑ, Θεσ/κη

1993

ΓΑΤΣΙΑΣ Απ. - Ποιά είναι η Πρωτογλώσσα; ΔΑΥΛΟΣ τ. 128-129

Αύγ.-Σεπτ. 1992

ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Νύσσης - Κατά Ευνομίου (P.G. 45)

ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Παλαμάς - Συγγράμματα, -Υπέρ τών Ιερώς

Ησυχαζόντων, στό ΡΩΜΑΙΟΙ ή ΡΩΜΗΟΙ ΠΑΤΕΡΕΣ ΤΗΣ

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ, τ. 1 Θεσ/κη 1984

57

CASSEN B.- Η αγγλική γλώσσα, φορέας τού πολιτιστικού

ιμπεριαλισμού, στό: Ο ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ, Αθήνα

1987-β

ΔΕΛΗΜΠΑΣΗΣ Ι. - Η αίρεσις τού Οικουμενισμού, Αθήναι 1972,

-Συμβολή εις τό ελληνικόν γλωσσικόν ζήτημα, 1972, -Η γλώσσα τής

Ορθοδοξίας, Αθήναι 1975

ΘΕΟΚΛΗΤΟΣ Διονυσιάτης - Αγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς

FRANCOIS - GEIGER D. -Θέματα Κοινωνικής καί θεωρητικής

Γλωσσολογίας, ΝΕΦΕΛΗ, Αθήνα 1991

GERSON V. - Ο Ναζισμός Μυστική Εταιρεία, Αθήνα 1979

HELLER M. - Ο Σοβιετικός άνθρωπος, μετάφρ. Ε. Νάντσου 1987

HYMES D. - Foundations in Sociolinguistics, 1974, - Models of

the interaction of language and social life στό Directions in

Sociolinguistics, 1972

ΙΩΑΝΝΗΣ Χρυσόστομος - Περί Ιερωσύνης, Λόγος Ε' P.G. 48, -

Περί Ακαταλήπτου, Λόγος Α' [Βιβλιοθήκη τών Ελλήνων].

ΚΑΚΡΙΔΗΣ Ι. - Τό μεταφραστικό πρόβλημα, Αθήνα 1979

58

ΚΟΝΤΟΝΑΤΣΙΟΥ Δ. - Η Εβδομη Λειτουργία τής Γλώσσας,

Μελέτες γιά τήν Ελληνική Γλώσσα. ΑΠΘ 1984, - Η επίδραση τής

βιομηχανικής νοοτροπίας στήν νεότερη γλωσσική πολιτική

(ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΟΜΕΣ 1993, υπό έκδοση)

ΚΥΡΙΑΖΟΠΟΥΛΟΣ Σ. - Παθολογία τού Λόγου, Θεσ/κη 1974

LABOV W. -The social stratification of english in New York City,

1966, -Language in the inner city, 1972

LALONDE P. - Ενας κόσμος κάτω απ’ τόν Αντίχριστο,

ΣΤΕΡΕΩΜΑ 1993

ΛΟΣΚΥ Βλ. - Η Θέα τού Θεού, μετάφρ. Μ. Καλαμαρά, Θεσ/κη

1973

MARCELLESI & GARDIN, Introduction a la sociolinguistique,

1974

ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ (Αγίου) - Υποτύπωσις περί Ανθρώπου, Πειραιάς

Ι986

ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ μοναχού - ΕΟΡΤΟΔΡΟΜΙΟΝ, Βενετία 1836

59

ΠΑΠΑΣΤΕΦΑΝΟΥ Ε. - Η Παγκόσμιος Εκχυσις τού Αγίου

Πνεύματος 1976

ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ Ι. Μ. - Ο σύγχρονος άνθρωπος 1989, 21-

η έκδοση

ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ Δ. - Αδιαλείπτως προσεύχεσθαι, Αθήνα 1993

PAWELS & BERGIER - Απίθανες πιθανότητες, Αθήνα 1977/78

ΡΩΜΑΝΙΔΗΣ Ι. - Ρωμηοσύνη, Ρωμανία, Ρούμελη, Θεσ/κη 1975, -

Κριτικός έλεγχος τών εφαρμογών τής Θεολογίας, 1977, -Δογματική &

Συμβολική Θεολογία, ΑΠΘ 1981, -ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΓΕΝΙΚΗ στό: Ρωμαίοι ή

Ρωμηοί Πατέρες τής Εκκλησίας τ. 1, Θεσ/κη 1984, -Church synods &

civilisation, ΘΕΟΛΟΓΙΑ τ. 63/ 1992

ΣΕΤΑΤΟΣ Μ. - Στοιχεία Γενικής Γλωσσολογίας, Θεσ/κη 1971, -

Ιστορικοσυγκριτική Γραμματική τών ΙΕ γλωσσών, 1976, - Εισαγωγή στή

Σημειολογία & Σημασιολογία, 1977

SHEVOROSHKIN V. - The mother tongue, MICHIGAN TODAY

Αύγ. 1986

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Ν. -Μελέται, Θεσ/κη

ΦΙΛΩΝ - Περί συγχύσεως διαλέκτων, τ. ΙV Κλασσική Βιβλιοθήκη

LOEB, - Βίος Μωϋσέως

60

ΧΑΤΖΗΔΑΚΙΣ Γ. -Αναγνώσματα Συγκριτικής Γλωσσικής,

Αθήναι 1898

WADLER A. Dr. -Der Turm von Babel, Urgemeinschaft der

Sprachen, Basel 1935

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ – ΛΕΞΙΚΑ

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ & ΗΘΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ

THE CAMBRIDGE ENCYCLOPAEDIA OF LANGUAGE

[David Crystal 1991]

ΜΠΡΙΤΤΑΝΙΚΑ - ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ 1993

ΑΝΤΙΛΕΞΙΚΟΝ ή ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΟΝ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ,

Βοσταντζόγλου Θ.

ΛΕΞΙΚΟΝ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ [Πρωίας]

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ, Γ.

Κωνσταντινίδη.

ΤΟ ΜΑΥΡΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΣΟΝΙΑΣ, Β. Λαμπρόπουλος

LEXIKON DES GEHEIM-WISSEN-SCHAFTEN, H. Miers

WOERTERBUCH der RELIGIONEN, Στουτγάρδη 1962

� � � � �

61