Βασίλειος Τατάκης

Η Συμβολή της Καππαδοκίας στη Χριστιανική Σκέψη

1. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ Μιλώντας για προετοιμασία του εδάφους από το θρησκευτικό συγκρητισμό και τον αρχαίο γενικά πολιτισμό, είδαμε μερικές απόψεις του δρόμου που φέρνει από τον αρχαίο προς το χριστιανικό κόσμο. Η προετοιμασία όμως του εδάφους δεν εξαντλεί το θέμα των σχέσεων ελληνισμού και χριστιανισμού. Μένει μια άλλη πλευρά, η σπουδαιότερη: η στάση που ετήρησε ο χριστιανισμός απέναντι του εθνικού κόσμου, ιδιαίτερα απέναντι της ελληνικής παιδείας. Τούτη ακριβώς η πλευρά δείχνει πόσο σπουδαία στάθηκε η συμβολή της ελληνικής παιδείας στην εδραίωση και ανάπτυξη του χριστιανικού πνεύματος, που δίκαια χαρακτηρίζεται ως ελληνοχριστιανικό. Πολύ σπουδαία, όπως θα δούμε, υπήρξε η συμβολή στο σημείο αυτό και των τριών μεγάλων καππαδόκων Πατέρων (των δύο Γρηγορίων και του Βασιλείου)• παρουσιάζει λοιπόν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το ειδικό θέμα της εργασίας μας η διαγραφή της γραμμής που κράτησε ο χριστιανισμός από τα πρώτα κιόλας χρόνια του. Θα πρέπει ακόμα να σημειώσουμε, για να έχουμε πληρέστερη την εικόνα, τις αντιδράσεις του εθνικού κόσμου, και τα σπουδαιότερα ρεύματα που αναφάνηκαν και στο εσωτερικό του χριστιανισμού και στους κόλπους της εθνικής κοινωνίας, — κατά προτίμηση όσα έχουν αμεσώτερη σχέση με την Καππαδοκία, — ρεύματα που έθεσαν σε μεγάλο κίνδυνο την ανάπτυξη του χριστιανισμού και σε μεγάλη δοκιμασία τὸ ὀρθὰ δοκεῖν, την ορθοδοξία. Τα κείμενα της Καινής Διαθήκης έχουν ιδιαίτερα τονισμένο τον πρακτικό χαρακτήρα• καθόλου όμως δεν λείπουν απ' αυτά θέσεις με θεωρητικό περιεχόμενο(1), όπου παρατηρούμε μια πρώτη κιόλας επαφή του χριστιανισμού και της ελληνικής φιλοσοφίας. Έτσι, στον πρόλογο του Ευαγγελίου του ο Ιωάννης θεμελιώνει τη θεία υπόσταση του Ιησού στην έννοια του Λόγου: Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεὸν καὶ Θεὸς ἦν ὁ Λόγος. Τούτο δεν μειώνει βέβαια σε τίποτα τη ριζική πρωτοτυπία της Καινής Διαθήκης, που αποτελεί μια νέα δράση. Ριζικά νέα είναι και η μορφή που διατυπώθηκε το πρακτικό και θεωρητικό περιεχόμενο των Γραφών αυτών. Ο απέριττος ευαγγελικός λόγος δεν είναι μόνο ξένος αλλά και εχθρός προς κάθε λογοτεχνική επιδίωξη• είναι εχθρός και αρνητής της λογοτεχνίας. Θέλει να είναι απόλυτα ομόλογος προς το πνεύμα που ντύνει. Αληθινός και πηγαίος. Με τους θησαυρούς όμως της απλότητάς του και με το πνεύμα που έντυσε, ο άντιλογοτεχνικός αυτός λόγος σημάδεψε βαθύτατα τη χριστιανική λογοτεχνία• και μένει πάντα πλούσια πηγή και μαζί ανέφικτη κορυφή. Είναι φυσικό να είναι ακόμα βαθύτερη η ανανέωση που έφερε το πνεύμα της Καινής Διαθήκης στην ανθρώπινη ψυχή στα μυχιαίτερά της. Γιατί εμφανίζει νέα αντίληψη της ζωής, και πλημμυρίζει με νέα και έντονα αισθήματα την ψυχή του ανθρώπου: Πολύτιμη μαρτυρία γι' αυτά αποτελεί το Κατά Κέλσου απολογητικό έργο του Ωριγένη(2), γιατί μας δείχνει και τι ιδέα σχημάτιζαν για το χριστιανισμό διανοούμενοι εθνικοί, — από την ανασκευή του Ωριγένη γνωρίζουμε το περιεχόμενο του Αληθούς λόγου του Κέλσου, — και πώς τον υπερασπίζει ένα μεγάλο τέκνο του. Ο χριστιανισμός ξενίζει τους εθνικούς, γιατί δεν μπορούν να συλλάβουν και να αφομοιώσουν το νέο που προσφέρει• αυτό ακριβώς το νέο προβάλλει ο Ωριγένης για να τον υπερασπίσει. Ο Κέλσος κατηγορεί το χριστιανισμό ότι αποτείνεται στους αμόρφωτους και απαίδευτους ανθρώπους(3). Υποστηρίζει ότι η χριστιανική διδασκαλία για την ταπεινοφροσύνη, κατά την οποία ὁ ταπεινοφρονῶν ἀσχημόνως καὶ ἀπαισίως ταπεινοῦται, χαμαιπετὴς ἐπὶ τῶν γονάτων καὶ πρηνὴς ἐρριμμένος, εἶναι παράκουσμα τῶν Πλάτωνος λόγων(3α). Υποστηρίζει ακόμα ότι στον Κρίτωνα του Πλάτωνος διδάσκεται το χριστιανικό παράγγελμα για την ανεξικακία(4). Ο Ωριγένης απαντά: Ο χριστιανισμός δεν αποκλείει τους σοφούς• ίσα-ίσα τους δίνει την πληρέστερη ικανοποίηση. Δε θέλει όμως ν' αποκλείσει τους ταπεινούς• πιο φιλόδοξος και πιο αποτελεσματικός από τη φιλοσοφία, που αποτείνεται μόνο σε λίγους, θέλει να φέρει στο Θεό όλη την ανθρωπότητα, όλη την κτίση. Ο Κέλσος δεν κατάλαβε τι κρύβει η ταπεινοφροσύνη του Ιησού• γι' αυτό ούτε την ταπεινοφροσύνη εκείνων που ακολουθούν το παράδειγμα του Δασκάλου τους ( των χριστιανών) καταλαβαίνει. Δεν κατάλαβε ακόμα ούτε την ομορφιά που έχει το έλεος του Κυρίου, η συμπόνια γενικά, ο οίκτος. Ολότελα κλειστή η ψυχή του

στην έννοια της μετάνοιας, βρίσκει παράλογη την άφεση της αμαρτίας. Παραξενεύεται γιατί ο Θεός των χριστιανών ευνοεί τους αμαρτωλούς• γιατί το κήρυγμα απευθύνεται στους αμαρτωλούς. Δε γνωρίζει ότι και θέλουμε αλλά και ξέρουμε να ανανεώνουμε τις ψυχές(4α). Αυτή όμως η τόσο ριζικά νέα δράση θέτει τους χριστιανούς έξω από τον τότε πολιτισμό στο σύνολό του. Πώς μπορούσαν, αλήθεια, να πιάσουν στα χέρια τους εθνικά κείμενα ή να πλησιάσουν έργα τέχνης που μιλούσαν για θεούς και για τρόπο ζωής που εκείνοι αποκήρυσσαν; Η άρνησή τους να προσφέρουν θυσία στους εθνικούς θεούς της Ρώμης τους έθεσε αντιμέτωπους και με την κρατική εξουσία. Παρεξήγηση με πόσο τρομερά επακόλουθα! Οι εθνικοί, που σ' αυτή τη θυσία δεν έδιναν καμιά ηθική σημασία, έβλεπαν στην άρνηση των χριστιανών ένα ανεξήγητα τυφλό και παράλογο, ένα ύποπτο πείσμα. Οί χριστιανοί πάλι, στο σημείο αυτό, δεν μπορούσαν να κάμουν καμιά παραχώρηση. Πώς μπορούσαν να προσφέρουν θυσία σε θεότητες των εθνικών και να εξακολουθούν να είναι χριστιανοί; Τι θα γινόταν τότε η απόλυτη πίστη τους στην αλήθεια της αποκαλύψεως; Αν το έκαναν, ούτε η πίστη τους θα είχε ενότητα, ούτε η διαγωγή τους ηθική συνέπεια. Υπήρχε γι' αυτούς σοβαρότατο ζήτημα συνειδήσεως, ακατανόητο για τους εθνικούς. Οι χριστιανοί, λέει ο Κέλσος(5), είναι επαναστάτες• απομονώνονται εγωιστικά, κόβουν τις σχέσεις με όλους τους άλλους, διεκδικούν για το Θεό τους αποκλειστικό προνόμιο. Τούτη η αποκλειστικότητα που διεκδικούσαν οι χριστιανοί για το Θεό τους αλλά και για τον εαυτό τους, και η ακλόνητη πίστη τους σε δόγματα όπως η ανάσταση των νεκρών, έσκανδάλιζαν σε μεγάλο βαθμό τους μορφωμένους εθνικούς, που προσπαθούσαν με μόνο τον επιστημονικό ορθολογισμό τους να εισδύσουν στα θέματα της πίστης. «Πώς; ρωτάει ειρωνικά τον απολογητή Ιουστίνο ο Ρωμαίος Ρουστικός(6). Εσύ, άνθρωπος μορφωμένος, φαντάζεσαι πως αν διατάξω και σε αποκεφαλίσουν θα αναστηθείς και θ' ανέβεις στους ουρανούς; » Αδίστακτη η εσωτερική πίστη απαντάει με το στόμα του σοφού Ιουστίνου: «Δεν το φαντάζομαι• το ξέρω, και η γνώση μου είναι στερεή.»(7) Την ίδια έλλειψη από κατανόηση απέναντι του χριστιανισμού έδειχναν όλοι οι μορφωμένοι εθνικοί. Έπρεπε να βαθύνουν και να πλατύνουν πολύ τον ορθολογισμό τους για να μπορέσουν να έχουν ορθά κριτήρια για το χριστιανισμό• να ιδούν τους νέους ψυχικούς θησαυρούς που αποκάλυπτε• να αντιληφθούν ότι ο χριστιανισμός δεν ήταν μια από τις συνηθισμένες μορφές ασιατικής μυστικοπάθειας που είχαν κατακλύσει τον τότε κόσμο, αλλά ένα κάλεσμα στον άνθρωπο να αποκαθάρει, να ξεπεράσει τον εαυτό του για να ανακαλύψει το Θεό και να σωθεί. Οι εθνικοί γενικά δεν ήξεραν τι θα πει πίστη, και δεν μπορούσαν να υποπτευθούν τι θησαυρούς κρύβει το υπεύθυνο και πνευματικό νόημα που της είχαν κιόλας δώσει οί χριστιανοί. Αλλά αν η ριζική πρωτοτυπία του χριστιανισμού έφερνε τους πρώτους χριστιανούς σε απομόνωση από τον τότε πολιτισμό, τους έφερνε μαζί του και σε αντίθεση. Η αντίθεση γέννησε την πάλη των δύο κόσμων, και τούτη άνοιξε το δρόμο για τη συμφιλίωση του χριστιανισμού με τα αγαθά της ελληνικής παιδείας. Δε φτάσαμε εύκολα στο σπουδαίο τούτο αποτέλεσμα. Των χριστιανών δεν τους έλειψε η τάση να περιορίζονται στη διακήρυξη της μοναδικότητας της θρησκείας τους. Στους αποστολικούς χρόνους, όπου το ευαγγελικό μήνυμα απευθύνεται κυρίως στους Ιουδαίους της διασποράς και σε όσους εθνικούς είχε επηρεάσει η ιουδαϊκή προπαγάνδα, η απομόνωση δεν ήταν πολύ αισθητή. Ήρθε όμως γρήγορα η ώρα όπου ο χριστιανισμός αποσπάστηκε τελειωτικά από τους Ιουδαίους και βρέθηκε σε ανοιχτή πάλη με τον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Οπαδοί του πια δεν ήταν μόνο πρώην Ιουδαίοι, αλλά κυρίως πρώην εθνικοί, και μάλιστα Έλληνες, προπάντων στη Μικρά Ασία. Η πάλη με τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό οδήγησε στην ορθή λύση του ιστορικού για τη μοίρα του χριστιανισμού προβλήματος. Έσπασε με τον καλύτερο τρόπο τον κλοιό της απομόνωσης όπου οι χριστιανοί είχαν περισφίξει τον εαυτό τους. Το έργο αυτό ανήκει, κατά κύριο λόγο στους απολογητές του 2ου αιώνα. Οι πρώτοι αυτοί απολογητές, χτεσινοί εθνικοί κατά κανόνα, με ικανή ελληνική φιλοσοφική και λογοτεχνική μόρφωση, προσήλθαν στο χριστιανισμό γιατί η εθνική παιδεία δεν ικανοποίησε βαθύτερες ανησυχίες της ψυχής τους(8). Όταν πίστεψαν ότι ο χριστιανισμός τους έδωσε αυτό που ζητούσαν, αυτή τους η πίστη τους ανύψωσε σε απολογητές της νέας θρησκείας. Έπρεπε να νικήσουν την πολιτική και πνευματική αντίσταση• να πείσουν την κοσμική εξουσία για την αθωότητα του χριστιανισμού και να δείξουν στους μορφωμένους την αξία της διδασκαλίας του• πιο πέρα, να υποστηρίξουν ότι μόνοι οι χριστιανοί κατέχουν τη θρησκευτική αλήθεια. Για το έργο που ανέλαβαν χρειάστηκε να χρησιμοποιήσουν όπλα και από τον πολιτισμό που χτυπούσαν πιο πέρα, το ίδιο αυτό έργο, η απολογία του χριστιανισμού, άνοιξε το δρόμο για την

αναγνώριση των αγαθών του πολιτισμού εκείνου και την αφομοίωση τους. Έτσι, για ν' αποδείξουν, λ.χ., ότι οι θεοί των εθνικών ήταν ψεύτικοι, άφθονα επιχειρήματα μπορούσαν να αντλήσουν από την ίδια την εθνική (ελληνική) φιλοσοφία και λογοτεχνία γενικά. Να λοιπόν ότι γίνεται αναγκαία η μελέτη της εθνικής λογοτεχνίας. Αναγκαία όμως όχι μόνο για να αντληθούν επιχειρήματα εναντίον της θρησκείας των εθνικών, αλλά και γιατί η εθνική λογοτεχνία περικλείει πραγματικούς θησαυρούς σοφίας. Πώς έφτασαν στην αναγνώριση αυτή; Το φως της αποκάλυψης χάρισε στον άνθρωπο την Αλήθεια• υπάρχει όμως, λέει ο Ιουστίνος, και μια φυσική αποκάλυψη, και με τούτην έγιναν ικανοί οι εθνικοί φιλόσοφοι ἀμυδρῶς ὁρᾶν τὰ ὄντα, και εδίδαξαν σπέρματα αληθείας. Και μια που εμείς οι χριστιανοί κατέχουμε την αλήθεια στο σύνολό της, όσα ... παρὰ πᾶσι καλῶς εἴρηται ἡμῶν τῶν χριστιανῶν ἐστί(9). Γι' αυτό οὐκ ἀλλότρια τὰ Πλάτωνος διδάγματα τοῦ Χριστοῦ. Ή μόνη και μεγάλη διαφορά εἶναι, κατά τον Ιουστίνο πάντα, ότι κάθε φιλόσοφος είπε ό,τι είπε από μέρους του σπερματικού θείου Λόγου τὸ συγγενὲς ὁρῶν, ενώ η χριστιανική διδασκαλία αποκαλύπτει την αλήθεια στο σύνολό της. Με τις απόψεις αυτές, ταυτόχρονα με τον αγώνα κατά των εθνικών, αρχίζει και η συμφιλίωση με τους θησαυρούς της ελληνικής φιλοσοφίας. Μεγάλο πλήθος απόψεων, ιδιαίτερα θεολογικών και ηθικών, θ' αρχίσουν να διοχετεύονται και να εντάσσονται στη χριστιανική σκέψη. Πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι κατά το 2ον αιώνα, τον αιώνα των απολογητών, έχουμε έντονη στροφή πολλών φιλοσοφικών σχολών, ιδιαίτερα της πλατωνικής και της στωικής, προς τη θρησκεία, και σε μεγάλη τιμή ήταν τότε η φιλοσοφία με το νόημα τούτο. Οι ίδιοι οι απολογητές δεν διστάζουν να ονομάζουν τον εαυτό τους φιλόσοφο και ν' αντικρίζουν τη χριστιανική φιλοσοφία σαν ολοκληρωμένη αλήθεια, αποτελεσματική μέθοδο για τη σωτηρία του ανθρώπου. Η συμβολή όμως της ελληνικής φιλοσοφίας δεν περιορίζεται μόνο στην παροχή υλικού, σπερμάτων αληθείας. Οι απολογητές διείδαν —το φανερώνει το έργο τους— ότι η εθνική παιδεία, εκτός από το περιεχόμενο, έχει και στοιχεία αδιάφορα, καθαρά μορφικά δηλαδή, που η αξία τους είναι άσχετη από το περιεχόμενο που ντύνουν. Τα μορφικά αυτά στοιχεία αποτελούν κοινό αγαθό. Μορφικό αγαθό είναι η διαλεκτική (η αριστοτελική λογική), η κατ' εξοχήν φιλοσοφική μέθοδος των εθνικών. Μ' αυτή τη μέθοδο πρώτοι οι απολογητές προσπάθησαν να συμπληρώσουν την επιχειρηματολογία που τους υπέβαλε η φύση της νέας πίστης και η ιουδαϊκή απολογητική παράδοση. Άρχισαν να αναπτύσσουν το περιεχόμενο της Αποκάλυψης με τρόπο ανάλογο προς τον τρόπο που χρησιμοποιούσαν οι εθνικοί στη διερεύνηση και ανάπτυξη των δικών τους θεμάτων. Έτσι οι απολογητές άνοιξαν δρόμο για τη μεθοδική έρευνα και ανάπτυξη των αληθειών του χριστιανισμού• έγιναν οι πρώτοι του θεολόγοι. Δε θεώρησαν όμως έργο τους οι χριστιανοί μόνο να αναπτύξουν και ν' αποδείξουν, αλλά και να πείσουν. Σ' αυτό το έργο είδαν ότι πολύτιμος συμπαραστάτης τους ήταν ένα άλλο μορφικό αγαθό των εθνικών, η ρητορική τους τέχνη, η τεχνική του λόγου ως εκφραστικού μέσου. Έτσι, η απλή ευγλωττία, που ενέπνεε η ζωηρή πίστη και ο θερμός ζήλος, άρχισε σιγά-σιγά να οπλίζεται με τις μεθόδους της ρητορικής τέχνης. Πολύτιμα στάθηκαν τα δυο αυτά μορφικά αγαθά, η τεχνική του ενδιάθετου λόγου και η τεχνική του λόγου ως εκφραστικού οργάνου, στην τεράστια ανάπτυξη που σημείωσε από δω και πέρα η χριστιανική θεολογία και γραμματεία. Ριζική καταβολή για την ανάπτυξη αυτή στάθηκεν η πρώτη συμφιλίωση που πραγμάτωσαν οι απολογητές ανάμεσα στην ελληνική παιδεία και τη χριστιανική διδασκαλία. Η συμφιλίωση ανοίγει το δρόμο στην αφομοίωση των ζωτικών στοιχείων, υλικών και μορφικών, της ελληνικής παιδείας, στη μορφή που της είχε δώσει ο ελληνισμός της αλεξανδρινής και της ρωμαϊκής εποχής. Η αφομοίωση δεν θα σταματήσει πια, και θα χρειαστεί πολύν καιρό πριν φτάσει στην ολοκλήρωσή της. Εννοείται —αυτό άλλωστε υποδηλώνει και ο όρος αφομοίωση— πως ό,τι ελληνικό και γενικότερα εθνικό προσλαμβάνουν, μπολιάζεται στον κορμό του χριστιανικού πνεύματος. Αν αυτό δεν το έχει κανείς αδιάκοπα στο νου του, δε θα δει τη νέα μορφή, το νέο νόημα, που παίρνουν τα ελληνικά δάνεια, έστω και όταν λεκτικά είναι αυτούσια• υπηρετούν τώρα νέα ουσία(10). Δε χρειάστηκε μικρή δύναμη ο χριστιανισμός για να τηρήσει αυτή τη στάση• δεν ήταν μικρό πράγμα να αποφασίσουν να ξεχωρίσουν μέσα στην εθνική παιδεία στοιχεία ωφέλιμα, ψιχία αληθειών, την ώρα πού πίστευαν ότι η αποκάλυψη τους φανέρωνε ολόκληρη την αλήθεια. Αυτό σημαίνει ότι ο χριστιανισμός νίκησε μέσα του τον έντονο ριζοσπαστισμό που έσπρωχνε προς ασυμφιλίωτη αντίθεση και πλήρη απομονωτισμό από την εθνική κοινωνία. Αυτό σημαίνει μια πρώτη εκδήλωση ανθρωπιστικού πνεύματος μέσα στο χριστιανισμό.

Σε πόση υπεροχή θέτει αυτή η στάση το χριστιανισμό το κατανοούμε καλύτερα όταν αναλογιστούμε την επίμονη ακατανοησία που έδειξαν οι εθνικοί απέναντι της νέας θρησκείας. Στο τρίτο μέρος(11) του Αληθούς Λόγου του ο Κέλσος σύγκρινε το χριστιανισμό με την ελληνική φιλοσοφία και κατέληγε στο συμπέρασμα ότι η ελληνική φιλοσοφία είναι η πηγή όλων των αληθειών που περιέχει ο χριστιανισμός. Το μόνο που πρόσθεσαν οι χριστιανοί είναι, λέει, οι δεισιδαιμονίες τους. Και άλλοι πολύ ανώτεροι από τον Κέλσο, όπως ο Μάρκος Αυρήλιος, και αργότερα, τον 3ον αιώνα, ο Πλωτίνος, όταν η χριστιανική σκέψη είχε έναν Ωριγένη, δεν έδειξαν περισσότερη κατανόηση.

Notes 1. Βλ.: Τατάκης, Θέματα, σ. 6-7. Οι θέσεις αυτές δείχνουν τις αμοιβαίες σχέσεις που είχαν ευθύς από την αρχή η φιλοσοφική σκέψη και η χριστιανική πίστη, και επιτρέπουν να συλλάβουμε ορθά την έννοια χριστιανική φιλοσοφία. 2. Το έγραψε στα χρόνια του Φιλίππου του Άραβος (244-249 μ.Χ. ). Με το έργο του αυτό (Ε.Π. ΙΑ', 641-1632 ) αντικρούει το δριμύτατο λίβελλο κατά του χριστιανισμού που ο πλατωνικός Κέλσος —επικούρειο τον λέει ο Ωριγένης— δημοσίευσε το 178 μ.Χ. με τον τίτλο: Αληθής λόγος. 3. γ' 44, Ε.Π. ΙΑ', 976 d κέ. 3α. ς' 15, Ε.Π. ΙΑ', 1312 c. 4. ζ' 58, Ε.Π. ΙΑ', 1504 a κέ. 4α. Puech, τ. Β', σ. 426. 5. Κατά Κέλσου, α' 1, Ε.Π. ΙΑ', 652 a κ.ε. Βλέπε και την απάντηση του Ωριγένη στο τέλος του βιβλίου η', 72 κ.ε., Ε.Π. ΙΑ', 1624 c κ.ε. 6. Φίλος του Μάρκου Αυρηλίου. 7. Ε.Π. ς', 1569 c : Ρουστικὸς τῷ Ἰουστίνῳ: Ἄκουε ὁ λεγόμενος λόγιος καὶ νομίζων ἀληθινοὺς εἰδέναι λόγους• ἐὰν μαστιγωθεῖς ἀποκεφαλισθῆς, πέπεισαι ὅτι μέλλεις ἀναβαίνειν εἰς τὸν οὐρανὀν; ... Σὺ oὖν ὑπονοεῖς ὅτι ἀναβήσῃ εἰς τοὺς οὐρανοὺς ἀμοιβάς τινας ἀποληψόμενος; Ἰουστῖνος: Οὐχ ὑπονοῶ, ἀλλ' ἐπίσταμαι καὶ πεπληροφόρημαι. 8. Βλ. περισσότερα : Τατάκης, Θέματα, σ. 18 κ.ε. 9. Δευτέρα Απολογία, ιγ', Ε.Π. ς', 465 b κ.ε. 10. Βλ. και: Τατάκης, Θέματα, σ. 25 και 4. 11. Κατά την έκδοση του Koetschau.

2. ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ Όσο κι αν είναι σημαντικό το έργο των απολογητών από τις απόψεις που μας απασχόλησαν, —πρώτη απόπειρα για συστηματική έκθεση των χριστιανικών αληθειών, φιλική αναστροφή με τη φιλοσοφία και απαρχή αφομοίωσης βασικών στοιχείων της ελληνικής παιδείας,— ο κύριος τόνος του, όπως όλης της τότε χριστιανικής γραμματείας, είναι πολεμικός. Πολεμική δεν ασκούσαν οι χριστιανοί μόνο κατά των εθνικών, αλλά και κατά των αιρετικών. Είχαν κιόλας αναφανεί στο εσωτερικό της χριστιανικής κοινωνίας πολλές τάσεις και απόπειρες ερμηνείας βασικών θεολογικών θεμάτων, οι οποίες διαμορφώθηκαν σε αιρέσεις, τις πρώτες αιρέσεις, πού απομακρύνονταν από το πνεύμα του χριστιανισμού, τάραζαν τη συνείδηση των πιστών κι έκαναν όλο και πιο συνειδητή την ανάγκη να αναπτυχθεί και να διατυπωθεί η ορθή ερμηνεία του χριστιανικού

πνεύματος, η ορθοδοξία. Ήταν φυσικό η μεγάλη μάχη για την ορθοδοξία ν' αρχίσει αλλά και να δοθεί —βάσταξε πολλούς αιώνες— στις χώρες κυρίως της ελληνικής Ανατολής, που είχαν γνωρίσει μακρά φιλοσοφική παράδοση και καλλιέργεια. Ο λόγος και ο αντίλογος με την ασίγαστη αντίθεσή τους, ο διάλογος με τη συνεργασία των πνευμάτων για την έρευνα της αλήθειας και τη σύνθεση, είχαν σφυρηλατήσει στην περιοχή αυτή πνεύμα οξύ αλλά και ευέλικτο, λεπτό και διεισδυτικό, ικανό να συλλαμβάνει τις γενικές γραμμές και ν' απλώνεται σε σύνθεση, αλλά και να μη παρασύρεται από τη γοητεία των γενικεύσεων, να είναι πολύπλευρο, να ικανοποιείται δύσκολα και να μη ξεχνά ότι κύριο όπλο του είναι η κρίση. Αυτά τα γνωρίσματα του ελληνικού πνεύματος αποτελούσαν ζωντανή παράδοση στην ελληνική Ανατολή, και εύκολα τα ξεχωρίζει κανείς και στη μεγάλη μάχη για την ορθοδοξία. Είτε ως λόγος, είτε ως αντίλογος, είτε ως διάλογος για τη σύνθεση, το ελληνικό πνεύμα, με τη χριστιανική τώρα μορφή του, χρησιμοποίησε όλα τα όπλα, τους τρόπους και τις μεθόδους, έδειξε όλες τις ικανότητες που η ελληνική παιδεία επί τόσους αιώνες είχε καλλιεργήσει. Γι' αυτό η μάχη για την ορθοδοξία παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για τον ιστορικό της φιλοσοφίας, όταν μάλιστα ο ιστορικός αυτός δεν περιορίζεται μόνο να αποκαλύψει τις μεθόδους και τους τρόπους, την τακτική της μάχης να πούμε, και να διαπιστώσει την προέλευσή τους από την ελληνική ή την ιουδαϊκή παράδοση, αλλά —και αυτό είναι το σπουδαιότερο— προσπαθεί να συλλάβει την ιδιαίτερη υφή, το νέο περιεχόμενο που χάριζε σ' αυτά τα όπλα η υπόθεση για την οποία τα χρησιμοποιούσαν. Με την εμφάνιση των αιρέσεων έχουμε το 2ον αιώνα μεγάλη άνθιση της απόκρυφης χριστιανικής φιλολογίας. Όσο κι αν ένα τμήμα της έχει ορθόδοξη την προέλευση, —ήθελαν να συμπληρώσουν κάποια κενά ή να διασαφήσουν ορισμένα σημεία της Γραφής ή να καταπολεμήσουν αιρετικές δοξασίες,— στο μεγαλύτερό της μέρος η απόκρυφη φιλολογία είναι έργο των αιρετικών, που επιδίωκαν να διαδώσουν τις αρχές τους με απλουστευμένη μορφή.

3. ΟΙ ΓΝΩΣΤΙΚΟΙ Πολύ μεγάλη απήχηση το 2ο και τον 3ο κυρίως αιώνα, και μάλιστα στις περιοχές της Μικράς Ασίας, γνώρισαν οι γνωστικοί, και πλούσια στάθηκε η φιλολογική τους παραγωγή. Επειδή όμως και ελάχιστα γνωστικά κείμενα διασώθηκαν και ποικιλία απόψεων παρουσίασε η αίρεση αυτή, είναι δύσκολο να ορίσει κανείς τι ακριβώς ήταν οι γνωστικοί. Ωστόσο, μερικές βασικές απόψεις τους βοηθούν να σχηματίσουμε ασφαλή γι’ αυτούς γνώμη. Το όνομά τους μας οδηγεί στη γνώση, και το γιγνώσκω στην επιστήμη και τη φιλοσοφία. Ήταν αλήθεια οι γνωστικοί εραστές της γνώσης; Από ορισμένη άποψη ναι, —όχι όμως κατά τον τρόπο που προσδιορίζουν οι όροι γνώσις και γιγνώσκω. Κάποιο άλλο περιεχόμενο δίνουν στους όρους αυτούς. Το γιγνώσκω δεν υποδηλώνει για τους γνωστικούς τη νοητική πορεία, τη θεωρία. Προϋποθέτει πιο συγκεκριμένη διαδικασία. Γιγνώσκω τον Θεόν, λένε οι γνωστικοί, θα πει: τον βλέπω, τον κατέχω• ανακατεύομαι μαζί του, ενώνομαι μαζί του. Χωρίς αυτή την ένωση και τη μέθεξη, δεν θα γνώριζες το Θεό, όσο κι αν η νόηση με τη δική της διαδικασία σου έχει δώσει τις δικές της διαπιστώσεις. Στή γνώση του Θεού δεν φτάνουμε διαλεκτικά, αλλά ούτε και μόνο με την υποκειμενική πεποίθηση, την πίστη. Μια μυστική λοιπόν διαδικασία είναι για τους γνωστικούς η γνώση του Θεού, και γενικά η γνώση. Κοινή ήταν τότε η επιθυμία, η δίψα, η αγωνία ακόμα, να γνωρίσουν το θείο. Αυτή τη δίψα έρχονταν να ικανοποιήσουν και οι γνωστικοί με τη γνώση τους, αμάλγαμα απόψεων χριστιανικών και απόψεων των μυστηριακών λατρειών(12), που υποτυπώνει το κλίμα απ' όπου θα βλαστήσει τον 3ον αιώνα η πλωτινική έκσταση. Ανάλογο αμάλγαμα παρουσιάζουν και άλλες βασικές απόψεις των γνωστικών, και μάλιστα όσες αναφέρονται στο πρόβλημα της αρχής του κακού, που ιδιαίτερα τους απασχόλησε. Για να απαλλάξουν το Θεό από την ευθύνη για το κακό, τη φόρτωσαν στο Θεό-Δημιουργό που έπλασε τον ατελή κόσμο μας. Πάνω απ' αυτόν είναι ο υπέρτατος Θεός, ο ανεύθυνος για την ύπαρξη του κακού. Με πλούσια, αρρωστημένη όμως, φαντασία, δραματοποίησαν την πτώση και την αποκατάσταση της ψυχής, την πολύπλοκη πορεία που έφερνε από τον υπέρτατο Θεό στον ατελή κόσμο, ή από τούτον στον υπέρτατο

Θεό. Αντιχριστιανική είναι και η διαίρεση των ανθρώπων σε τρεις κατηγορίες, που τις χώριζε διαφορετική φύση και όχι διαφορετική πρόθεση. Έχουμε πνευματικούς ανθρώπους, που η θεία τους φύση τους εξασφαλίζει τη σωτηρία, —υλικούς, που η φύση τους τους εμποδίζει να υψωθούν πάνω από τούτο τον ταπεινό κόσμο,— και ψυχικούς, που από τη φύση τους κι αυτοί κρατούν ενδιάμεση θέση ανάμεσα στους άλλους δύο(13) Πόσο ξένα όλ' αυτά προς τη φωνή του Ευαγγελίου, που καμιά διάκριση δεν κάνει ανάμεσα στους ανθρώπους. Το θεϊκό της μεγαλείο ίσα-ίσα είναι ότι καλεί κοντά της όλους τους ανθρώπους: σοφούς και αμαθείς, καλούς και κακούς, μικρούς και μεγάλους, ελεύθερους και δούλους, Ιουδαίους και Έλληνες. Οι βασικές απόψεις που αναφέραμε είναι κοινές σε όλους τους γνωστικούς• τους χωρίζει όμως μεγάλη ποικιλία στα επί μέρους. Δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσει κανείς ότι οι διδασκαλίες των γνωστικών είναι σε μεγάλο βαθμό εκδηλώσεις συγκρητισμού μέσα στη χριστιανικήν οικογένεια. Ο θρησκευτικός συγκρητισμός, ο μεγάλος αυτός αντίπαλος του χριστιανισμού, υπονομεύει και εκ των ένδον τη νέα θρησκεία. Οι γνωστικοί έθεσαν έτσι σε κίνδυνο την ανάπτυξη και διάδοση του χριστιανισμού. Η επιτυχία τους όμως στάθηκε προσωρινή• οφειλόταν στις υποχωρήσεις που έκαναν στο πνεύμα της εποχής σε βασικά θέματα του χριστιανισμού, εκείνα ακριβώς που σκανδάλιζαν περισσότερο τους εθνικούς, —τη φύση του Χριστού και της ψυχής, τον τρόπο της απολυτρώσεως. Χρειάστηκε αγώνας επίμονος ως που το καθαρό πνεύμα του χριστιανισμού να υπερνικήσει τη μυθολογική γοητεία των μυστηριακών λατρειών. Πόσο μεγάλη απόσταση χώριζε τότε τους δυο κόσμους το αποκαλύπτουν οι παρακάτω απόψεις του Ωριγένη. Χαρακτηριστικό, λέει(14), του λογικού όντος είναι ότι μπορεί να εκλέγει το καλό ή το κακό, ότι μπορεί λοιπόν να πέφτει σε αμάρτημα. Ακόμα και άγγελοι, όπως ο Εωσφόρος και οι οπαδοί του, αμάρτησαν, πράμα που σημαίνει ότι ούτε τα επουράνια όντα είναι τέλεια. Αν λέγαμε ότι είναι τέλεια, τότε ο Διάβολος θα ήταν απόλυτα κακός• και θα ήταν έτσι από τη φύση του. Αλλά τότε, καταλήγει ο Ωριγένης, θα πέφταμε στην πλάνη των γνωστικών. Πλάνη των γνωστικών είναι ο μαζδαϊκός δυϊσμός τους, δυϊσμός που αντιστρατεύεται την αισιοδοξία και την εμπιστοσύνη για τον άνθρωπο που διαπνέει το χριστιανικό μήνυμα• αντιστρατεύεται την αξία που ο χριστιανισμός δίνει στην ελευθερία, θεμέλιο της σωτηρίας αλλά και της ευθύνης του ανθρώπου. Οι σπουδαιότεροι γνωστικοί είναι ο Βασιλείδης, ο πρώτος θεωρητικός του γνωστικισμού, που έζησε στα χρόνια του Αδριανού, ο Βαλεντίνος (136-165 περίπου μ.Χ. ) και ο σχεδόν σύγχρονός του Μαρκίων(15), γιος επισκόπου της Σινώπης του Πόντου. Ο τελευταίος κατόρθωσε να προσελκύσει αρκετούς οπαδούς και να ιδρύσει χωριστή Εκκλησία, που σημείωσε ικανή δραστηριότητα το 2ο και τον 3ο αιώνα, και μάλιστα στις περιοχές της Μικράς Ασίας• ίχνη της βρίσκουμε ως τον 5ον αιώνα. Ως τον 4ον όμως αιώνα ήταν πολύ μεγάλος ο αριθμός των μαρκιωνιτών.

Notes 12. Τους όρους γνωστικός, γνώσις, χρησιμοποιεί συχνά και ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, όχι βέβαια με το αιρετικό νόημά τους. Αληθινός γνωστικός είναι, κατά τον Κλήμη ο αληθινός χριστιανός. 13. Η φύση των τριών αυτών κατηγοριών ανθρώπων, ο ένας υπέρτατος Θεός, και η μυστική διαδικασία που προϋποθέτει η γνώση των γνωστικών, φαίνονται σα μια πρώτη, μυθολογική όμως, υποτύπωση βασικών σημείων της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας, που με καθαρή διαλεκτική πορεία ίδρυσε ο Πλωτίνος τον 3ον αιώνα. 14. Περί αρχών, α' 5, Ε.Π. ΙΑ', 157-165. 15. Βλ.: Harnack, Marcion και Neue Studien zu Marcion (ο Harnack δεν θεωρεί γνωστικό τον Μαρκίονα). Puech, τ. Β', σ. 251-253. Μπαλάνος, σ. 92.

4. O ΜΟΝΤΑΝΙΣΜΟΣ Μια άλλη αίρεση, o μοντανισμός(16), ήρθε στα τέλη του 2ου αιώνα να συνταράξει και να συγκλονίσει τη θρησκευτική συνείδηση προπάντων των χριστιανών της Μικράς Ασίας. Ούτε αυτός ήταν βραχύβιος: «τὸν εύρίσκομεν νεμόμενον τὴν Ἐκκλησίαν μέχρι τοῦ 8ου αἰῶνος(17)». Ιδρυτής του ο Μοντανός, από τη Φρυγία, ἱερεὺς πρῶτον εἰδώλου, καὶ οὕτω τὴν τυφλὴν ταύτην εἰσηγησάμενος αἵρεσιν(18). Της Κυβέλης ιερεύς θα ήταν φαίνεται. Όπως κι αν έχει το πράγμα, γεγονός είναι ότι την ψυχή του αιρεσιάρχη την πλημμυρίζει η γνωστή παράφορη έκσταση των γαλατών ιερέων της Κυβέλης και του Άττιος (των Γάλλων), ο μυστικισμός και η προφητική τους έξαρση. Αυτές οι εκδηλώσεις τώρα με τον Μοντανό παρουσιάζονται με χριστιανικό περιεχόμενο. Ο Μοντανός άρχισε να κηρύττει τις προφητείες του κατά το έτος 172(19) στη φρυγική κώμη Αρδαβά(20). Χαρακτηριστικά είναι το χωρίο όπου ο σύγχρονός του Απολινάριος περιγράφει την εμφάνιση του Μοντανού: Ἐν ἐπιθυμίᾳ. ψυχῆς ἀμέτρω φιλοπρωτείας δόντα (Μοντανόν) πάροδον εἰς ἑαυτὸν τῷ ἀντικειμένῳ, πνευματοφορηθῆναί τε (φασὶν) καὶ αἰφνιδίως ἐν κατοχῇ τινι καὶ παρεκστάσει γενόμενον, ἐνθουσιᾶν, ἄρξασθαί τε λαλεῖν καὶ ξενοφωνεῖν, παρὰ τὸ κατὰ παράδοσιν καὶ κατὰ διαδοχὴν ἄνωθεν τῆς Ἐκκλησίας ἔθος δῆθεν προφητεύοντα(20). Όσο και αν πρόκειται για πολεμική, είναι φανερό ότι οι εκστατικές παραφορές του Μοντανού πηγή τους δεν έχουν τη χριστιανική παράδοση. Μαζί του, πιστές ακόλουθες και προφήτισσες, δυο γυναίκες, —άλλη καινοτομία κι αυτή, ξένη προς τη χριστιανική παράδοση,— η Πρίσκιλλα και η Μαξιμίλλα. Αμυδρή εικόνα του προφητικού ενθουσιασμού και του ρόλου γενικά των γυναικών κατά τους πρώτους χρόνους του μοντανισμού μας δίνει ένα χωρίο του αγίου Επιφανίου• το χωρίο αναφέρεται στον 4ον αιώνα, όταν πια είχε κατασιγάσει η εκστατική παραφορά των μοντανικών και οι εχθροί αυτοί της ιεραρχίας είχαν οργανωθεί σε εκκλησία, με τις λειτουργίες, τις νηστείες και την ιεραρχία της: Πολλάκις δέ, λέει ὁ ἅγιος Ἐπιφάνιος(21)ἐν τῇ ἑαυτῶν ἐκκλησίᾳ εἰσέρχονται λαμπαδηφοροῦσαι ἑπτά τινες παρθένοι, λευχείμονες, δῆθεν ἐρχόμεναι, ἵνα προφητεύσωσι τῷ λαῷ. Αἱ δὲ τρόπον τινὰ ἐνδεικνύμεναι ἐνθουσιασμοῦ τοῖς παροῦσι λαοῖς ἀπάτην ἐργάζονται, κλαίειν τε ποιοῦσιν, ὡς οἶκτον μετανοίας ἄγουσαι, δάκρυα χεόμεναι, καὶ σχήματί τινι ἀποδυρόμεναι τὸν τῶν ἀνθρώπων βίον. Όλο το κήρυγμα του Μοντανού ένα προφητικό όραμα ήταν. Την αφορμή και την ουσία της προφητικής του αποστολής πίστεψε ο Μοντανός πως τη βρήκε στο ακόλουθο χωρίο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου: Ἐάν ἀγαπᾶτε με, τὰς ἐντολὰς τὰς ἐμὰς τηρήσετε. Κἀγὼ ἐρωτήσω τὸν Πατέρα καὶ ἄλλον Παράκλητον δώσει ὑμῖν εἰς τὸν αἰῶνα, τὸ Πνεῦμα τῆς ἀληθείας, ὅ ὁ κόσμος οὐ δύναται λαβεῖν, ὅτι οὐ θεωρεῖ αὐτὸ οὐδὲ γινώσκει• ὑμεῖς γινώσκετε αὐτό, ὅτι παρ' ὑμῖν μένει καὶ ἐν ὑμῖν ἔσται. Οὐκ ἀφήσω ὑμᾶς ὀρφανούς, ἔρχομαι πρὸς ὑμᾶς(3). Περίεργη όσο και αιρετική είναι η ερμηνεία και το νόημα που έδωσε ο Μοντανός στο χωρίο τούτο, ερμηνεία και νόημα που δείχνουν ότι δεν κατόρθωσε να επιβάλει σιγή στις φωνές των οργιαστικών τελετών της φρυγικής Κυβέλης που ζούσαν μέσα στην ψυχή του, ούτε στις μυθολογικές συνθέσεις με τις οποίες ο θρησκευτικός συγκρητισμός προσπαθούσε να ικανοποιήσει τη συνείδηση των πιστών του. Η θεία αποκάλυψη, λέει ο Μοντανός με πνεύμα χιλιαστικό, αναπτύσσεται βαθμιαία(23)• δεν ολοκληρώθηκε με τον Χριστό και τους Αποστόλους• με τον ίδιο μπαίνει τώρα στην εποχή του Παράκλητου. Τον Παράκλητο ισχυρίζεται ο Μοντανός ότι ενσαρκώνει(24)• το Άγιο Πνεύμα ομιλεί από το στόμα του. Με το κήρυγμά του πιστεύει ότι μπαίνουμε από τη νεανική στην ανδρική κατάσταση του Βασιλείου του Θεού. Σε εκστατικές καταστάσεις το Άγιο Πνεύμα του υπαγορεύει, την οργή κατά της διαφθοράς, τους κανόνες αυστηρής ασκητικής ζωής• του αποκαλύπτει ότι θα κατέβει στη Γη η Νέα Ιερουσαλήμ• δεν θα εγκατασταθεί όμως στη θέση της παλιάς, αλλά στη Φρυγία, στην κοιλάδα ανάμεσα στις πολίχνες Πέπουζα και Τύμιο, όπου γίνονται, οι συγκεντρώσεις των πιστών του. Διατηρεί, όπως βλέπουμε, επίμονα τη φρυγική του καταγωγή ο μοντανισμός. Ταχεία ήταν η εξάπλωσή του στη Φρυγία και τη Γαλατία, αλλά και στην Καππαδοκία, την Κιλικία και την Κωνσταντινούπολη(25). Η επίσημη εκκλησία καταδίκασε τον μοντανισμό με δυο συνόδους, τις πρώτες γνωστές μας συνόδους, στην Ιεράπολη και την Αγχίαλο, και ικανά έργα γράφτηκαν εναντίον του, όπως το Κατά της Φρυγών αίρέσεως του Απολιναρίου, επισκόπου Ίεραπόλεως (Φρυγία), συγχρόνου του Μοντανού, το Κατά μοντανιστών(26) του Απολλωνίου, το Περὶ τοῦ μὴ δεῖν προφήτην ἐν ἐκστάσει λαλεῖν του Μιλτιάδη του ρήτορα από τη Μικρά Ασία, και άλλα. Ούτε όμως τα έργα αυτά σώζονται, ούτε οι συλλογές προφητειών και ψαλμών που σύνθεσαν οι μοντανιστές. Ο σπουδαιότερος μοντανιστής συγγραφέας είναι ο

Τερτυλλιανός, που διέδωσε την αίρεση στη βορειοδυτική Αφρική. Άρχισε να προσελκύεται από την αίρεση το 205, και οριστικά προσχώρησε το 212. Όσα συγγράμματα έγραψε μετά το έτος τούτο αποτελούν την πιο σημαντική πηγή για τις διδασκαλίες του μοντανισμού. Εκείνο με το οποίο σκανδαλίζει περισσότερο ο μοντανισμός τους χριστιανούς είναι η υπερβολική, η κυριαρχική σημασία που δίνει στα οράματα, τις προφητείες, τις εκστατικές καταστάσεις, καταστάσεις όπου σβήνει ολότελα η προσωπικότητα και ο προφήτης περιάγεται σε παθητικό όργανο μέσον του οποίου μιλά ο ίδιος ο Θεός: Ἰδοὺ ἄνθρωπος ὡσεὶ λύρα• κἀγὼ ἵσταμαι ὡσεὶ πλῆκτρον. Ὁ ἄνθρωπος κοιμᾶται• κἀγὼ γρηγορῶ. Ἰδοὺ κύριός ἐστιν ὁ ἐκστάνων καρδίας ἀνθρώπων καὶ διδοὺς καρδίας ἀνθρώποις. Αυτά διακηρύττει ο Μοντανός(27). Και η Εκκλησία ευθύς απ' την αρχή και ο Απόστολος Παύλος πρόσεξαν τα χαρίσματα, με τα οποία αποκαλυπτόταν στους πιστούς το Άγιο Πνεύμα. Συγκινεί η απλή και πηγαία επικοινωνία των χριστιανών των πρώτων χρόνων με τον υπερφυσικό κόσμο. Η Εκκλησία δέχεται το προφητικό χάρισμα, ἀλλὰ δεῖν ... εἶναι τὸ προφητικὸν χάρισμα ἐν πάσῃ τῇ Ἐκκλησίᾳ μέχρι τῆς τελείας παρουσίας, ὁ Ἀπόστολος ἀξιοῖ(28). Έπειτα ο προφήτης, κατά την Εκκλησία, δε χάνει την προσωπικότητά του, τη συνείδηση του εαυτού του. Ο μοντανισμός διασπά την ιεραρχία, γιατί δίνει στον προφήτη κύρος ανώτερο από του επισκόπου. Τέλος, ο μοντανισμός προχωρεί, έτσι τουλάχιστον πιστεύει, σε μια νέα, ανώτερου βαθμού αποκάλυψη, πού συμπληρώνει την πρώτη, την αποκάλυψη του Χριστού. Η καταδίκη του μοντανισμού δείχνει ότι στην Εκκλησία γινόταν όλο και περισσότερο αισθητή η ανάγκη της πειθαρχίας στην παραδομένη ιεράρχιση προσώπων και εννοιών(28α). Αυτή η τάση παραμέρισε το μοντανισμό• αυτή απομάκρυνε από τις πνευματικές καταστάσεις και τις διακρίσεις των πιστών σε πνευματικούς και ψυχικούς, —τη διάκριση τούτη την έκανε και ο μοντανισμός,— και ωθούσε όλο και περισσότερο τους πιστούς σε νοηματική και πνευματική σύλληψη των αληθειών της θρησκείας. Αυτή την τάση υποδηλώνει και ο τίτλος του έργου του Μιλτιάδη Περί τοῦ μὴ δεῖν προφήτην ἐν ἐκστάσει λαλεῖν. Οι αλήθειες είχαν δοθεῖ• όχι με εκστάσεις, αλλά με το νου έπρεπε οι πιστοί να συλλάβουν το νόημά τους, το πνεύμα τους. Όλο και περισσότερο, δηλαδή, γίνεται αισθητή η ανάγκη της ορθοδοξίας, καί χαράζεται ο δρόμος της. Και πολύτιμος οδηγός στο δρόμο τούτον ο ελληνικός λόγος. Notes 16. Ο Κ. Άμαντος (Εισαγωγή, σ. 115-116 ) δέχεται ότι «ιδιαιτέρως ο Μοντανισμός προήλθεν από αντιπάθειαν προς το Ρωμαϊκόν κράτος». Λανθάνει σ' αυτόν «ἐθνική τις τῶν Φρυγῶν ὀργάνωσις». 17. Βαφείδης, τ. Α', σ. 107. 18. Δίδυμος, Περί Τριάδος, γ' 41, Ε.Π. ΛΘ',989b. 19. Ο άγιος Επιφάνιος, στο έργο του Κατά αιρέσεων, μη' 1, Β.Π. ΜΑ', 856a, ορίζει το έτος 157. Πιθανότερη όμως θεωρείται η χρονολογία που δίνει ο Ευσέβιος. Βλ. D.T.C., τ. Ι’2, στλ. 2358. 20. Ευσέβιος, Εκκλησιαστική Ιστορία, ε' 16, Ε.Π. Κ', 465 bc. 21. Κατά αιρέσεων, μθ' 2, Ε.Π. ΜΑ', 881 a. 22. Κατά Ίωάννην, ιδ' 15-19. Βλ. και Μοντανιστού και Ορθοδόξου διάλεξις στον Labriolle, Sources, σ. 93-108. 23. Ανάλογα υποστήριξε στους νεώτερους χρόνους ο γερμανός φιλόσοφος Schelling με μυστικιστική κι αυτός διάθεση: «Ο Θεός, λέει, αποκαλύπτεται προοδευτικά. Ο άνθρωπος με την ιστορία του παρέχει μια απόδειξη για την ύπαρξη του Θεού, απόδειξη όμως που δεν είναι δυνατό να ολοκληρωθεί παρά μόνο με ολόκληρη την ιστορία του.» (Ε. Brehier, τ. Β', σ. 718.) 24. Labriolle, ό.π., σ. 246. Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως, Περί ... των αναφυεισῶν αιρέσεων, Ε.Π. ςΗ', 44 a. 25. Επιφάνιος, Κατά αιρέσεων, μη' 14, Ε.Π. ΜΑ', 877 a. Ότι οι μοντανιστές σημείωσαν έντονη δράση και τον 6ον αιώνα φαίνεται και από τα μέτρα που θέσπισε εναντίον τους ο Ιουστινιανός στα 530. Βλ. σχετικά κείμενα στον Labriolle, Sources, σ. 230 και 232-237. 26. Ευσέβιος, Εκκλησιαστική Ιστορία, δ' 26, 27• ε' 18, 16, 17. 27. Επιφάνιος, όπ παρ., μη' 4, Ε.Π. ΜΑ', 861 a. 28. Ευσέβιος, όπ. παρ., ε' 17. 28α. Βλ.: Puech, τ. Β', σ. 258.

5. ΕΘΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ Κατά τους χρόνους που εξετάζουμε, το προβάδισμα και στην πνευματική ζωή των εθνικών και στο χριστιανισμό το έχουν η Μικρά Ασία και η Αίγυπτος. Απ' αυτές τις χώρες κατάγονται οι περισσότεροι και οι σπουδαιότεροι αντιπρόσωποι των ελληνικών γραμμάτων, της επιστήμης και της φιλοσοφίας. Από την Αίγυπτο είναι οι περίφημοι μαθηματικοί Διόφαντος, Πάππος και Κλαύδιος Πτολεμαίος, ο ιδρυτής της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας Πλωτίνος, και άλλοι πολλοί. Από τη Μικρά Ασία είναι ο ιατροφιλόσοφος Γαληνός, ο στωικός Επίκτητος και ο μαθητής του Αρριανός, ο ιστορικός Δίων ο Κάσσιος, ο γεωγράφος Στράβων, ο διάσημος σοφιστής Δίων ο Χρυσόστομος, ο φιλόσοφος και σχολιαστής του Αριστοτέλη Αλέξανδρος ο Αφροδισιεύς, ο περιηγητής Παυσανίας, οι πρώτοι μυθιστοριογράφοι, και πλήθος άλλοι. Και σ' έναν άλλον όμως τομέα, σπουδαίο για την εποχή εκείνη, έχουν το προβάδισμα. Στις χώρες αυτές, προπάντων στη Μικρά Ασία, κατά δεύτερο λόγο στην Αίγυπτο και τη Συρία, αναπτύχθηκε και διαμορφώθηκε ο θρησκευτικός συγκρητισμός. Ὀσο για το χριστιανισμό, κατά τους δύο πρώτους αιώνες προηγείται η Μικρά Ασία. Όχι μόνο γιατί εκεί διαδόθηκε πρωιμότερα και ευρύτερα η νέα θρησκεία, αλλά και γιατί Μικρασιάτες ήταν πολλά από τα πρώτα σπουδαία ηγετικά στελέχη, —αποστολικοί πατέρες, απολογητές και συγγραφείς,— όπως ο Ιγνάτιος, ο Πολύκαρπος, ο Πάπιας, ο Ειρηναίος καί άλλοι πολλοί. Τον 3ον αιώνα, με τον Κλήμη και τον Ωριγένη, η Αλεξάνδρεια γίνεται το σπουδαιότερο κέντρο καλλιέργειας του χριστιανικού πνεύματος. Στην πολύπλευρη και πολύμορφη τούτη πνευματική δραστηριότητα της Μικρας Ασίας, ποια είναι άραγε η συμβολή της Καππαδοκίας; Είναι δύσκολο, ή και αδύνατο, να τη γνωρίσουμε σε όλη της την έκταση. Πολλών αντιπροσώπων της εθνικών ή χριστιανών μας λείπει το έργο• αν έχουμε το έργο, δεν έχουμε καθόλου σχεδόν βιογραφικές πληροφορίες• μας λένε ότι ήταν από τη Μικρά Ασία, ή τους ονομάζουν Ανατολίτες, Ασιάτες, Έλληνες της Ανατολής. Οι χαρακτηρισμοί αυτοί δεν επιτρέπουν βέβαια εξακρίβωση της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Όσα ξέρουμε, όμως, είναι αρκετά για να σχηματίσουμε ασφαλή γνώμη για τη συμβολή της Καππαδοκίας. Και πρώτα-πρώτα, για τη συμβολή της στην πνευματική ζωή των εθνικών και την επιστήμη είναι αρκετό να σταματήσουμε σε δυο μόνο ονόματα, τον Αρεταίο και τον Απολλώνιο τον Τυανέα.

6. ΑΡΕΤΑΙΟΣ Ο Καππαδόκης Αρεταίος είναι διάσημος γιατρός, λίγο παλιότερος από τον Γαληνό. Λίγον καιρό πριν, ο Διοσκορίδης από την Κιλικία θεμελίωσε πρώτος τη φαρμακολογική βοτανική. Ο Γαληνός έπειτα (129-199 μ.Χ. ) αναδεικνύεται ο μεγαλύτερος μετά τον Ιπποκράτη γιατρός στην αρχαιότητα, και προάγει με τα πολυάριθμα έργα του (πάνω από 700 ) τη φυσιολογία και τη γενική παθολογία, τη χειρουργική, τη φαρμακολογία, τη θεραπευτική και άλλους κλάδους της Ιατρικής. Στους ίδιους περίπου χρόνους διακρίνεται και ο Καππαδόκης Αρεταίος με τη μεγάλη κλινική του πείρα και την αριστοτεχνική περιγραφή των νόσων. Δυο από τα έργα του σώζονται: το Περί αιτίων και σημείων οξέων και χρονίων παθών και το Περί θεραπείας οξέων και χρονίων παθών(29). Με την αξία του επιστημονικού του έργου, που και οι σύγχρονοί του και οι νεώτεροι την αναγνώρισαν, ο Αρεταίος μας δείχνει πόσο υψηλού επιπέδου θεράποντες είχε αποκτήσει η ελληνική επιστήμη και στην Καππαδοκία.

Notes 29. Έκδ. C. Kühn, Λειψία, 1828. Με την έκδοση των έργων του έγινε τότε πολύς λόγος για τον Αρεταίο. Έτσι ίσως εξηγείται γιατί ο σμυρναίος την καταγωγή και στο Ναύπλιο εγκατεστημένος γιατρός Θεόδωρος Κωνσταντινίδης άλλαξε με διάταγμα το όνομά του και έγινε Θεόδωρος Αρεταίος ( 1830-1893• με τούτο το όνομα είναι γνωστός ως Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και ευεργέτης του: Αρεταίειο Νοσοκομείο). Τα έργα του Αρεταίου τα είχε προσέξει ιδιαίτερα ο Κοραής και τα μετέφρασε γαλλικά στα 1793. Τη μετάφραση αυτή την εξέδωκε ο Αριστοτέλης Κούζης (Πραγματείαι της Ακαδημίας Αθηνών, τ. IΓ’, Αθήναι, 1950).

7. ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΣ Ο ΤΥΑΝΕΥΣ Σε άλλη, πνευματική σφαίρα, πολύ σπουδαιότερη για την εποχή εκείνη, μας μεταφέρει ο Απολλώνιος από τα Τύανα της Καππαδοκίας. Στη σφαίρα της θρησκευτικής δραστηριότητας, που αποστολή της θεωρεί να προσφέρει στο πλήθος των λαών που απαρτίζουν τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία την κατάλληλη τροφή για την ικανοποίηση των ψυχικών αναγκών τους στον τομέα της θρησκείας, γενικότερα στον τομέα της πράξης. Έχοντας για βάση της την ελληνική παράδοση, την ελληνική παιδεία, η τροφή αυτή έπρεπε να μην αγνοεί σπουδαίες εκδηλώσεις άλλων λαών και πολιτισμών, αλλά να τις αφομοιώνει κι αυτές, παίρνοντας έτσι μορφή που θα την έκανε ευπρόσδεκτη σε όλους τους λαούς. Είναι το μεγάλο πρόβλημα που ανέλαβε να λύσει ο θρησκευτικός συγκρητισμός. Σε τούτο το κίνημα ανήκει, αλήθεια, ο Απολλώνιος• είναι μάλιστα ένας εξαίρετος εκπρόσωπός του• εκπρόσωπος που δείχνει από την καλύτερη πλευρά της την ελληνικότητα, τη βαθιά ελληνικότητα που είχε το κίνημα. Η πιθανότερη χρονολογία της ζωής του είναι 10 - 96/97 μ.Χ. Ένα αιώνα μετά το θάνατό του, αυτοκράτορας στη Ρώμη είναι ο Σεπτίμιος Σεβήρος (193-211). Η γυναίκα του Ιουλία Δόμνα, από τη Συρία, κόρη ιερέα του Ήλιου, συγκέντρωσε γύρω της πολλούς σοφούς, γιατρούς, νομομαθείς, ανθρώπους των γραμμάτων. Ανάμεσα σ' αυτούς ο Φιλόστρατος από τη Λήμνο, διάσημος σοφιστής, με το νόημα πού είχε πάρει ο όρος σε τούτους τους καιρούς, σοφός δηλαδή, λόγιος, δάσκαλος της ρητορικής και της φιλοσοφίας, συγγραφέας. Στον Φιλόστρατο ανέθεσε η αυτοκράτειρα να γράψει το βίο του Απολλώνιου. Το έργο που έγραψε ο Φιλόστρατος σώζεται(30), και είναι ενδιαφέρουσα και ιδιότυπη πηγή για τον Τυανέα. Για τη συγγραφή του μας λέει ο Φιλόστρατος ότι στηρίχτηκε στο ημερολόγιο του αφοσιωμένου ακόλουθου και μαθητή του Απολλώνιου, του Δάμη(31) από τη Νινευί, στα έργα του ίδιου του Απολλώνιου, και στην προφορική και άλλη γραπτή παράδοση, τα στοιχεία της οποίας συγκέντρωσε μόνος του. Αμέσως όμως αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης του Φιλόστρατου ότι το έργο του υπηρετεί μια σκοπιμότητα• θέλει να ικανοποιήσει τις βλέψεις και τις τάσεις της δικής του εποχής, θρησκευτικές, ίσως και πολιτικές. Λίγα χρόνια πριν ο Κέλσος έγραφε στον Αληθή Λόγον του ότι όλα τα έθνη τα πιο αξιοσέβαστα για την αρχαιότητά τους συμφωνούν στα θεμελιώδη δόγματα, έχουν όμοιες σχεδόν παραδόσεις. Σ' αυτούς τους λαούς λοιπόν θα ζητήσουμε την πηγή της αληθινής σοφίας, που απλώθηκε ύστερα σε πολυάριθμα χωριστά ρυάκια(32). Τον ιδανικό θρησκευτικό τύπο θέλουν να προβάλουν ο Φιλόστρατος και η Δόμνα σε όσους περιμένουν τη σωτηρία τους από μια ειδωλολατρεία κεκαθαρμένη• έναν τύπο σοφού και αγίου που κατανοεί φιλοσοφικότερα και ερμηνεύει ορθότερα (με το πνεύμα δηλαδή του συγκρητισμού) τις διδασκαλίες, τους μύθους, τις τελετές των παραδομένων θρησκειών. Όχι όμως αφηρημένο τύπο• το ιδανικό τους πρότυπο θέλησαν να είναι ένα πρόσωπο ιστορικό, που έζησε και ενσάρκωσε τις ιδέες τους, ένας άνθρωπος θείος, ένας θεός που έζησε ανάμεσα στους ανθρώπους, ο Απολλώνιος. Είναι φανερό ότι το έργο του Φιλόστρατου είναι μυθοποιημένη βιογραφία του Απολλώνιου, vie romancée. Στις εργασίες όμως του είδους αυτού, όσο κι αν είναι αισθητό το μέρος της φαντασίας, τόσο αναμφισβήτητο είναι και το ιστορικό τους θεμέλιο. Η φαντασία κεντά τα στολίδια της πάνω σε κανβά ιστορικό. Δύσκολο βέβαια είναι το ξεχώρισμα. Αλλά και μόνο το γεγονός ότι για το πρότυπό τους η Δόμνα και ο Φιλόστρατος διάλεξαν τον

Απολλώνιο και όχι άλλον, μας λέει πολλά• ότι η δική του ζωή, το δικό του έργο και η ζωντανή παράδοση που άφησε ήταν δεκτικά για την εξιδανίκευση που αποζητούσε η ψυχή τους. Ποιος είναι λοιπόν ο πραγματικός Απολλώνιος; Ο Φιλόστρατος δεν είναι ευτυχώς η μόνη πηγή. Έχουμε και ιστορικές μαρτυρίες(33)• αναφέρονται και έργα του, σώζονται και πολλές επιστολές του, σύντομες οι περισσότερες αλλά με αδρά νοήματα. Εχει αμφισβητηθεί η γνησιότητα των επιστολών(34), χωρίς όμως να έχει οριστικά αποδειχτεί ότι είναι νόθες, και μάλιστα όλες. Έργα του Απολλώνιου κατά τον Φιλόστρατο και τον Σουΐδα είναι : α’/ Τελεταί, ή περί θυσιών, β’/ Διαθήκη, γ’/ Χρησμοί, δ'/ Επιστολαί, ε'/ Πυθαγόρου βίος(35), ς'/ Ύμνος εις μνημοσύνην, ζ'/ Περί μαντείας αστέρων, και πιθανώς: η'/ Δόγματα πυθαγόρεια. Γεγονός που εκτός από τον Φιλόστρατο και την άλλη παράδοση, το πιστοποιούν και οι τίτλοι των έργων του, είναι ότι ο Απολλώνιος θεώρησε τον εαυτό του πνευματικό κληρονόμο του Πυθαγόρα• επιδίωξε να είναι ζωντανή εικόνα του. Πυθαγόρειο φιλόσοφο τον θέλει η παράδοση• στην πραγματικότητα, είναι ένας νεοπυθαγόρειος• πρότυπό του δεν έχει τον Πυθαγόρα μόνο ως γεωμέτρη και φιλόσοφο, αλλά τον Πυθαγόρα των ακουσματικών, που είναι την ίδια ώρα μαθηματικός αλλά πρώτα απ' όλα αρωγός θρησκείας και νομοθέτης της ζωής. Τούτη η πλευρά του μεγάλου σοφού της Σάμου προσελκύει το ενδιαφέρον στους ανήσυχους τούτους καιρούς. Αλλά και την πλευρά αυτή δεν τη βλέπουν τώρα εντελώς όπως οι ακουσματικοί του 5ου π.Χ. αιώνα. Νεοπυθαγόρειος είπαμε είναι ο Απολλώνιος, και μάλιστα από τους σπουδαιότερους, από τους διαμορφωτές του φιλοσοφικού αυτού κινήματος. Από τον παλιό Πυθαγόρα κρατούν οι νεοπυθαγόρειοι το θρησκευτικό του πρόσωπο, το νομοθέτη της ζωής, τον αριθμολογικό μυστικισμό• αλλά πλουτίζουν το φιλοσοφικό τους οπλισμό με όλη την ελληνική φιλοσοφία που ακολούθησε, ιδιαίτερα με πλατωνικές και στωικές διδασκαλίες. Ακόμα και με ξένες διδασκαλίες τον πλουτίζουν: ο πυθαγορικός άριθμολογικός μυστικισμός τους επιτρέπει να αφομοιώσουν και να αποδεχτούν την αστρολογία των Χαλδαίων. Έτσι, ο νεοπυθαγορισμός που αντιπροσωπεύει ο Απολλώνιος είναι στο βάθος ένας φιλοσοφικός συγκρητισμός. Μ' αυτή του τη μορφή έγινε ο κύριος συντελεστής του θρησκευτικού συγκρητισμού. Ακριβή του φροντίδα στη φιλοσοφία ήταν, θαρρείς, να μην αφήσει έξω καμιάν απ' τις ουσιώδεις κατά τη γνώμη του αλήθειες που αποκάλυψε η σκέψη, και τούτο χωρίς να προσέχει τις εσωτερικές αντιφάσεις που έκλεινε το ζευγάρωμα λόγου χάρη των μαθηματικών με τον αριθμολογικό μυστικισμό και την αστρολογία. Η ίδια φροντίδα συνοδεύει τους νεοπυθαγόρειους και στο θρησκευτικό τους έργο. Ενώ όμως στη φιλοσοφία ο συγκρητισμός γίνεται με βάση τις διδασκαλίες του Πυθαγόρα, για τη θρησκεία η βάση είναι πλατύτερη• είναι ο φιλοσοφικός συγκρητισμός που περιέχει στοιχεία απ' όλη την ελληνική φιλοσοφία, ακόμα και από διδασκαλίες όχι ελληνικές, όπως η αστρολογία. Ο νεοπυθαγόρειος Απολλώνιος ακολουθεί τη δίαιτα και την αμφίεση των πυθαγορείων, επιβάλλει στον εαυτό του την ασκητική της σιωπής, —επί πέντε χρόνια δε μίλησε,— κι έτσι γυμνασμένος επιχειρεί, όπως ο Πυθαγόρας, ταξίδια σε ξένους τόπους, επιθυμώντας να γνωρίσει όλες τις φημισμένες αρχαίες εστίες σοφίας. Επισκέφθηκε τους αστρολόγους της Βαβυλώνας• καρπός αυτού του ταξιδιού ήταν, ίσως, το έργο του Περί μαντείας αστέρων• πήγε ως τους Βραχμάνες των Ινδιών, ίσως και ως τους γυμνοσοφιστές της Αιθιοπίας. Βαθιά εντύπωση προκάλεσε η ασκητική του ζωή, η αγάπη του προς τους ανθρώπους, η αφιλοχρηματία του, η θερμή θρησκευτική του πίστη, ο ανώτερος τόνος που έδινε στη θρησκευτική του διδασκαλία. Τον ανώτερο αυτόν τόνο μαρτυρεί το απόσπασμα από το Περί θυσιών έργο του πού διέσωσε ο Ευσέβιος(36): Οὕτως τοίνυν, λέει, μάλιστα ἂν τις οἶμαι, τὴν προσήκουσαν ἐπιμέλειαν ποιοῖτο τοῦ θείου, τυγχάνοι τε αὐτόθεν ἵλεώ τε καὶ εὐμενοῦς αὐτοῦ ... εἰ θεῷ μὲν ... μὴ θύοι τε τὴν ἀρχήν, μήτε ἀνάπτοι πῦρ, μήτε καθόλου τι τῶν αἰσθητῶν ἐπονομάζοι• (δεῖται γὰρ οὐδενος οὐδὲ παρὰ τῶν κρειττόνων ὅπερ ἡμεῖς ... ) μόνῳ δὲ χρῷτο πρὸς αὐτὸν ἀεὶ τῷ κρείττονι λόγῳ, λέγω δὲ τῷ μὴ διὰ στόματος ἰόντι, καὶ παρὰ τοῦ καλλίστου τῶν ὄντων διὰ τοῦ καλλίστου τῶν ἐν ἡμῖν αἰτοίη τἀγαθά• νοῦς δέ ἐστιν οὗτος, ὀργάνου μὴ δεόμενος. Οὐκοῦν κατὰ ταῦτα οὐδαμῶς τῷ μεγάλῳ καὶ ἐπὶ πάντων θεῶ θυτέον. Η μόνη θυσία που ταιριάζει στο Θεό είναι η σιωπηρή, η ενδόμυχη προσευχή. Το απόσπασμα το διαπνέει το πιο καθαρό πυθαγόρειο πνεύμα, και δείχνει γιατί ο Απολλώνιος είναι ένας από τους αγίους της θρησκείας των πυθαγορείων. Ανάλογος είναι και ο τόνος πολλών επιστολών του: Πολυλογία πολλὰ σφάλματα ἔχει, τὸ δὲ σιγᾶν ἀσφαλές. Ψεύδεσθαι ἀνελεύθερον, ἀλήθεια γενναῖον. Θεοὶ θυσιῶν οὐ δέονται. Τὶ οὖν ἄν τις πράττων χαρίζοιτο αὐτοῖς; Φρόνησιν, ὡς ἐμοὶ δοκεῖ, κτώμενος ἀνθρώπων τε τοὺς ἀξίους εἰς δύναμιν εὖ ποιῶν. Ταῦτα φίλα θεοῖς, ἐκεῖνα δὲ ἀθέων.

Αυτές είναι, φαίνεται, οι πραγματικές βάσεις πάνω στις οποίες οικοδομήθηκε ο θρύλος του Απολλώνιου και ο ιδεατός τύπος του Φιλόστρατου. Τον ιστορικό Απολλώνιο οι Εφέσιοι τον τίμησαν ως Αλεξίκακο, γιατί τους έσωσε από φοβερό λοιμό• οι Σπαρτιάτες τον ανακήρυξαν με ψήφισμα πολίταν και του έστησαν ἐπίσαμον εἰκόνα γραπτὰν καὶ χαλκᾶν ἀρετᾶς χάριν. Ὦδε γάρ, συνεχίζει το ψήφισμα, οἱ πατέρες ἁμῶν ἐτίμων ἄνδρας ἀγαθούς. Ἐνόμιζον γὰρ ἦμεν (εἶναι) Λυκούργω παῖδας, ὅσοι σύμφωνον θεοῖς τὸν βίον αἱρέοντο(37). Η τελευταία παράγραφος του ψηφίσματος δείχνει καθαρά ότι η θρησκευτικότητα του Απολλώνιου δεν ξένισε καθόλου τους Σπαρτιάτες• ήταν σύμφωνη προς την ελληνική παράδοση. Ας είναι εκπρόσωπος του θρησκευτικού συγκρητισμού ο Απολλώνιος, ιδιαίτερη προτίμηση δείχνει στη λατρεία των ελληνικών θεών, στην ελληνική παιδεία και καλλιέργεια. Με αυτά τα εφόδια πηγαίνει να γνωρίσει τις λατρείες και τον πολιτισμό άλλων λαών. Για τούτο ο συγκρητισμός του είναι γεμάτος Ελλάδα, έχει πλούσια ελληνικότητα. Είπαν τον Απολλώνιο μάγο(38), —στη χριστιανική παράδοση, στο Βυζάντιο και στη Δύση ο Απολλώνιος είναι ο μάγος και ο γόης, η ενσάρκωση του Σατανά,— δε φαίνεται όμως να ήταν ούτε γόης ούτε αγύρτης. Έπειτα, ας μη ξεχνούμε ότι για τον Απολλώνιο τον Καππαδόκη η ονομασία του Μάγου, αν του την έδωσαν οι εθνικοί, διατηρούσε την παλιά ιερή σημασία της. Αυτήν που έχουν και οι Μάγοι εξ Ανατολών του Ευαγγελίου. Μάγους οι Πέρσες ονόμαζαν τους θεούς• μάγος ήταν ο θεραπευτής των θεών ή ο την φύσιν θείος. Με τη βιογραφία που σύνθεσε ο Φιλόστρατος ο θρύλος του Απολλώνιου επρόκειτο να γνωρίσει και μια άλλη μορφή. Το έργο του Φιλόστρατου δεν έχει καμιά αιχμή κατά του Χριστού και των οπαδών του. Ίσα-ίσα βγήκε από κύκλους με την ανεξιθρησκεία πρόθυμη να δεχτεί στο συγκρητισμό της και τον Χριστό. Ο αυτοκράτορας Αλέξανδρος Σεβήρος (222-235) είχε στο lararium (ιερό για τους εφέστιους θεούς) των ανακτόρων του το άγαλμα του Απολλώνιου, του Αβραάμ, του Ορφέα και του Χριστού. Έχει μάλιστα κανείς την αίσθηση πως μ' όλο που ο Φιλόστρατος δεν μιλεί καθόλου για το χριστιανισμό, το πνεύμα του τελευταίου δεν απουσιάζει από το έργο του. Δε φαίνεται, αλήθεια, να απουσιάζει η επίδραση του χριστιανικού πνεύματος από τους τότε θεωρητικούς του θρησκευτικού συγκρητισμού. Ούτε όμως όλοι οι εθνικοί σκέπτονταν με τον ίδιο τρόπο, ούτε όλοι έβλεπαν τον Απολλώνιο όπως ο Φιλόστρατος. Έτσι, εκατό περίπου χρόνια μετά τον Φιλόστρατο, ο έπαρχος της Βιθυνίας Ιεροκλής έγραψε δυο λόγους για να αντιπαραβάλει τον Απολλώνιο προς τον Ιησού. Για να δείξει τότε ο επίσκοπος Καισαρείας (της Παλαιστίνης) Ευσέβιος πόσο αβάσιμη ήταν η σύγκριση, έγραψε έναν αντιρρητικό λόγο Προς τα υπό Φιλοστράτου εις Απολλώνιον τον Τυανέα ... (39) Με τον έλεγχό του ο Ευσέβιος επιχειρεί προπάντων να αποδείξει ότι τα θαύματα που αποδίδονταν στον Απολλώνιο —και ήταν πολλά— είναι μυθικά, και ο εργάτης τους γόης και μάγος. Έτσι μπήκε ο Απολλώνιος στη χριστιανική παράδοση ως μάγος καί γόης. Notes 30. Έκδ. Westermann, Παρίσι, Didot, 1850• νεώτερη, του C. L. Kayser, Λειψία, Teübner, 1870. 31. Εκτός από τον Δάμη, για τον Απολλώνιο είχε γράψει και ο Μοιραγένης (Ωριγένης, Κατά Κέλσου, ς' 41,Ε.Π. ΙΑ', 1357 c). 32. Ωριγένης, Κατά Κέλσου, α.' 13-14, Ε.Π. ΙΑ', 680 d- 681 c. 33. Βλ.: Meunier, πλούσια βιβλιογραφία στη σ. 295 κ.ε. Κιτρινιάρης, σ. 67 κ.ε. 34. Christ, τ. Β', σ. 420. 35. Το έργο τούτο είναι από τις εγκυρότερες πηγές για το Περί του βίου Πυθαγόρα του νεοπλατωνικού Πορφύριου και το Περί του πυθαγορείου βίου του επίσης νεοπλατωνικού Ιάμβλιχου. 36. Ευαγγελική προπαρασκευή, δ' 13, Ε.Π. ΚΑ', 261 a. 37. Φιλόστρατος, έκδ. Kayser, Επιστολή ΞΒ’. 38. Μάγο και φιλόσοφο ο Ωριγένης, Κατά Κέλσου, ς’41, Ε.Π. ΙΑ’, 1357c.

39. E.P. KB’ 796-868.

8. ΚΑΠΠΑΔΟΚΕΣ ΜΑΡΤYΡΕΣ Αφθονώτερα στοιχεία διαθέτουμε για τη συμβολή της Καππαδοκίας στη διάδοση του χριστιανισμού και την καλλιέργεια του χριστιανικού πνεύματος στους χρόνους τούτους. Κατά τον αποστολικό κιόλας αιώνα υπάρχουν χριστιανικές παροικίες στην Καππαδοκία(40). Ότι το 2ον αιώνα η διάδοση του χριστιανισμού είχε προχωρήσει σημαντικά, το βεβαιώνουν οι μάρτυρες Καππαδόκες• ο αριθμός τους αυξάνει πολύ τον 3ον αιώνα, τον κρίσιμο αιώνα της μεγάλης πάλης ανάμεσα στους δυο κόσμους. Ενδιαφέρουσες πληροφορίες μας δίνει το μαρτυρολόγιο του απολογητού Ιουστίνου(41). Τον αποκεφάλισαν στη Ρώμη γύρω στα 165 μ.Χ., επί Μάρκου Αυρηλίου• μαζί του και άλλους έξι χριστιανούς μαθητές του. Ανάμεσα σ' αυτούς ένας Καππαδόκης, ο Ευέλπιστος, και ο Ιέραξ από το Ικόνιο της Φρυγίας. Το μαρτυρολόγιο θεωρείται «γνήσιον κατά τον πυρήνα»(42). Θα παραθέσουμε το διάλογο του έπαρχου της Ρώμης Ρουστικού με τον Ευέλπιστο και τον Ιέρακα(43). Ρουστικὸς: Σὺ δὲ τίς εἶ; Εὐέλπιστος, δοῦλος Καίσαρος, ἀπεκρίνατο: Κἀγὼ Χριστιανὸς εἰμι ἐλευθερωθεὶς ὑπὸ Χριστοῦ, καὶ τῆς αὐτῆς ἐλπίδος μετέχω χάριτι Χριστοῦ. Ρουστικός, τῷ Ἱέρακι: Καὶ σὺ χριστιανὸς εἶ; Ἱέραξ: Ναί, χριστιανὸς εἰμι, τὸν γὰρ αὐτὸν θεὸν σέβομαι καὶ προσκυνῶ. Ρουστικός: Ἰουστῖνος ὑμᾶς ἐποίησε χριστιανούς; Ἱέραξ: Ἤμην χριστιανὸς καὶ ἔσομαι ... Ρουστικός, στὸν Εὐέλπιστο: Τίς ὁ διδάξας σε; Ευέλπιστος: Ἰουστίνου μὲν ἡδέως ἤκουον τῶν λόγων. Παρὰ τῶν γονέων δὲ κἀγὼ παρείληφα χριστιανὸς εἶναι. Ρουστικός: Ποῦ εἰσιν οἱ γονεῖς σου; Εὐέλπιστος: Ἐν τῇ Καππαδοκίᾳ. Ρουστικός, στὸν Ἱέρακα : Οἱ σοὶ γονεῖς ποῦ εἰσίν; Ἱέραξ: ὁ ἀληθινὸς ἡμῶν πατήρ ἐστιν ὁ Χριστός, καὶ μήτηρ ἡ εἰς αὐτὸν πίστις• οἱ δὲ ἐπίγειοί μου γονεῖς ἐτελεύτησαν. Καὶ ἐγὼ ἀπὸ Ἰκονίου ἀποσπασθεὶς ἐνθάδε ἐλήλυθα. Ύστερ' από τη σύντομη τούτη διαδικασία ο Ρουστικός τους έστειλε κι αυτούς μαζί με τους άλλους στο δήμιο. Ο δραματικός διάλογος που παραθέσαμε δεν μας πληροφορεί μόνο για την καθαρή πνευματικότητα της πίστης των μαρτύρων• μας λέει και ότι ο Ευέλπιστος ο Καππαδόκης δεν έγινε χριστιανός στη Ρώμη, αλλά γεννήθηκε στην Καππαδοκία από γονείς χριστιανούς. Μαρτυρεί λοιπόν και για την παλαιότητα του χριστιανισμού της Καππαδοκίας, όπως καί της Φρυγίας με την περίπτωση του Ίέρακος. Περισσότερους μάρτυρες Καππαδόκες ξέρουμε από τον 3ον αιώνα, από τους διωγμούς του Αυρηλιανού, του Διοκλητιανού και του Μαξιμιλιανού. Από τους δυο μάρτυρες Καππαδόκες με το όνομα Ορέστης που μας είναι γνωστοί από τα συναξάρια, για τον ένα ξέρουμε ότι ήταν από τα Τύανα, ζούσε εκεί, ήταν γιατρός, διδάχτηκε από τους γονείς του το χριστιανισμό και μαρτύρησε στη γενέτειρά του(44). Με τρόπο που μας θυμίζει τον Ευέλπιστο και τον Ιέρακα, λέει κι ο Ορέστης στο ρωμαίο διοικητή Μάξιμο πού τον δικάζει: ... ἀντὶ πάντων γὰρ μόνος αὐτός (ο Χριστός) ἐστι καὶ πατρίς, καὶ τύχη, καὶ σέβας, καὶ ὄνομα. Στο τέλος του σκληρού μαρτυρίου του φύσηξε ο άγιος Ορέστης κι έπεσαν από τα βάθρα τους τα αγάλματα των θεών. Η πνοή της φλογερής πίστης των μαρτύρων γκρέμισε, αλήθεια, τους αρχαίους θεούς(45). Σε άλλον Καππαδόκη μάρτυρα, τον Γόρδιο, είναι αφιερωμένη μια ομιλία του Μεγάλου Βασιλείου(46). Ο Γόρδιος κατάγεται από την Καισάρεια, είναι συμπατριώτης του Μεγάλου Βασιλείου, γιὰ τοῦτο καὶ μᾶλλον αὐτὸν ἀγαπῶμεν, λέει ὁ Βασίλειος, διότι οἰκεῖος ἡμῖν ὁ κόσμος(47) ἐστίν ... Καλοὶ μὲν γὰρ καὶ οἱ ἐκ τῆς ὑπερορίας καρποί, ὅταν ἡδεῖς τὲ ὦσι καὶ τρόφιμοι• πολλῶ μέντοι ἡδίους τῶν ἐπηλύδων οἱ ἡμεδαποὶ καὶ ἐγχώριοι, πρὸς τῇ ἀπολαύσει ἔτι καὶ καλλωπισμόν τινα ἡμῖν διὰ τῆς οἰκειότητος χαριζόμενοι(48). Ο Γόρδιος ήταν εκατόνταρχος στην Καισάρεια• όταν κάποτε έγινε διωγμός κατά των χριστιανών (ίσως πρόκειται για το διωγμό του Διοκλητιανού), παράτησε και πλούτη και δόξες και τιμές και προς τὰς βαθυτάτας καὶ ἀνθρώποις ἀβάτους ἐρημίας ἀπέδραμε. Θεώρησε πὼς ἦταν ἠρεμώτερος ὁ μετὰ τῶν θηρίων

βίος ἀπὸ τὴ συμβίωση μὲ τοὺς εἰδωλολάτρες. Στην ερημιά μέγαν διδάσκαλον εἶχε τὸ πνεῦμα τῆς ἀληθείας(49). Όταν έκρινε ότι γύμνασε καλά τον εαυτό του, μια μέρα, που στο στάδιο της Καισάρειας είχαν αρματοδρομίες, ἄνωθεν ἐκ τῶν ὀρέων ἐπικαταβὰς τῷ θεάτρῳ στάθηκε σὲ μέρος ὑψηλὸ καὶ ἐξεβόησε τὴν φωνὴν ἐκείνην, ἧς μέχρι τοῦ νῦν εἰσί τινες οἱ ἀκούσαντες(50). Η τελευταία τούτη φράση μας δείχνει ότι ο Γόρδιος θα μαρτύρησε στον τελευταίο διωγμό του Μαξιμιανού (Γαλερίου). Ήρθα, λέει ο Γόρδιος στο ρωμαίο άρχοντα, να δείξω με έργα ότι καταφρονώ τις προσταγές τις δικές σας, να δείξω και την εἰς Θεόν, ἐφ' ὃν ἤλπισα, πίστιν(51). Σε λίγο έδειξε πραγματικά και τα δυο με το μαρτύριό του. Την ομιλία του, που την έκαμε στον τόπο του μαρτυρίου, την επισφραγίζει ο Μέγας Βασίλειος με την ακόλουθη διαπίστωση: Ὥσπερ γὰρ τὸν ἥλιον ἀεὶ καθορῶντες ἀεὶ θαυμάζομεν, οὕτω καὶ τοῦ ἀνδρὸς ἐκείνου ἀεὶ νεαρὰν τὴν μνήμην ἔχομεν. Στο στόμα του μάρτυρος βάζει και μια φράση καθαρά στωική, που αν, όπως αφήνει να εννοήσουμε ο Μ. Βασίλειος, την είπε ο ίδιος ο Γόρδιος, προσαρμόζοντάς την στη δική του περίπτωση, τον δείχνει άνθρωπο όχι άμοιρο της ελληνικής παιδείας. Ἑκούσιον, λέει ὁ Γόρδιος, ποιήσατε τὸ κατηναγκασμένον(52). Ο θάνατος είναι αναγκαίος στη μοίρα των θνητών να τον δέχεται ο άνθρωπος θεληματικά είναι υψηλή σοφία• δεν λυτρώνεται βέβαια μ' αυτό από το κατηναγκασμένον, αλλά διαφυλάσσει ακέραιη την ανεξαρτησία του και την κυβέρνησή του ως το τέλος από τον λόγον και μόνο απ' αυτόν, από το ηγεμονικόν της ψυχής. Αυτή είναι η θέση των στωικών. Δίνοντάς μου, λέει και ο Γόρδιος, τον αναπόφευκτο στη φύση μας θάνατο, αυτό το αναπόφευκτο το μετατρέπετε για μένα σε εκούσιο. Η διατύπωση στωική, αλλά ο χριστιανός Γόρδιος έχει κι άλλους λόγους, κι αυτοί είναι οι σπουδαιότεροι, για να κάνει εκούσιον το κατηναγκασμένον. Γιατί, όπως λέει πάλι ο Μ. Βασίλειος σε μιαν ομιλία του(53), ὕπνος... τοῖς δικαίοις ὁ θάνατος. Μᾶλλον δὲ πρὸς κρείττονα ζωὴν ἐκδημία. Ας χρησιμοποιεί λοιπόν ο Γόρδιος, τη στωική φρασεολογία• δεν δέχεται το θάνατο σα σοφός της Στοάς, με εγκαρτέρηση που πηγάζει από λογικά επιχειρήματα, αλλά με την πίστη, που τον καλεί στη βασιλεία των ουρανών. Όπως θα δούμε σε άλλο κεφάλαιο, ικανές επαφές με τη στωική σκέψη συναντούμε και στον Μ. Βασίλειο, προσανατολισμένες όμως πάντα προς το χριστιανικό πνεύμα. Από την Καππαδοκία ίσως είναι και η μάρτυς Ιουλίττη, για την οποία με μεγάλο σεβασμό μιλεί πάλι ο Μ. Βασίλειος: Τὸ τίμιον, λέει, σῶμα (της Ιουλίττης) ... ἐν τῷ καλλίστῳ προτεμενίσματι τῆς πόλεως κείμενον ἁγιάζει μὲν τὸν τόπον, ἁγιάζει δὲ τοὺς εἰς αὐτὸν συνιόντας(54). Notes 40. Βλ.: Παραπάνω, σ. 16. Παπαδόπουλος, σ.1. 41. Ε.Π. ς', 1565-1572. 42. Μπαλάνος, σ. 70-71. Puech, τ. Β', σ. 303. 43. Ε.Π. ς', 1569 ab. 44. Λουκόπουλος - Πετρόπουλος, σ. 139. Ιωάννου, σ. 328-329. 45. Για τον άγιο Όρέστη βλ. και το βιβλίο του Α. Χ. Θεοδότου. 46. Ε.Π. ΛΑ', 489-508. Καππαδόκες μάρτυρες είναι και οι τρίδυμοι ιππόδαμοι και ιππηλάται Πεύσιππος, Ελάσιππος και Μέσιππος. Βλ.: Κυριακίδης, σ. 346. 47. Το στολίδι. 48. Ε.Π. ΛΑ', 493 b. 49. 496. 50. 497. 51. 500. 52 505. 53. Εις Βαρλαάμ μάρτυρα, Ε.Π. ΛΑ', 484 a. Αμφισβητήθηκε η γνησιότητα της ομιλίας αυτής. Βλ.: Puech, τ. Γ’, σ. 273. 54. Ε.Π. ΛΑ’, 341

9. Ο ΑΓΙΟΣ ΜΑΜΑΣ Πάνω όμως απ όλους τους μάρτυρες της Καππαδοκίας στέκεται ο μεγαλομάρτυς άγιος Μάμας. Ένας απλός βοσκός, που μαρτύρησε για τη χριστιανική πίστη. Καππαδόκης, από την Καισάρεια, ή από τη Γάγγρα της Παφλαγονίας(55). Παιδί των μαρτύρων Θεοδότου και Ρουφίνας. Έζησε στα βουνά της Καππαδοκίας, και μάλιστα στον Αργαίο, όπως και πλήθος άλλοι ερημίτες. Εκεί οι ελαφίνες τον έτρεφαν με το γάλα τους, και τα άγρια θηρία αναστρέφονταν ήμερα μαζί του και άκουαν το κήρυγμα του• άλλος Ορφέας, ο Μάμας εξημερώνει την άγρια φύση, όχι όμως με τη λύρα, άλλα με την αρμονία των λόγων του Ευαγγελίου. Νεώτατος, έφηβος ακόμα, μαρτύρησε στην Καισάρεια στα χρόνια του αυτοκράτορα Αύρηλιανού (270-275 μ.Χ.). Στην ενδιαφέρουσα εργασία της Ο Άγιος Μάμας η κ. Άννα Μαραβά - Χατζηνικολάου δείχνει με τρόπο πειστικό το εθνικό υπόστρωμα όπου οικοδομήθηκε και τις εθνικές επιβιώσεις που περιέλαβε ο θρύλος του αγίου. Πολύτιμα βοηθεί η εργασία της να δούμε, στην περίπτωση της Καππαδοκίας, πώς η λαϊκή ψυχή μεταφέρει, στους νέους βωμούς που τώρα τιμά, παλιές λατρευτικές ανάγκες και έθιμα. Έτσι, στον άγιο Μάμα θα προσδώσει πολλά εξωτερικά γνωρίσματα από τη μεγάλη καππαδοκική θεά Μα και τον ακόλουθό της Άττι ή Μήνα, τους θεούς που νίκησε και αντικατέστησε ο άγιός μας. Εδώ όμως τώρα εξετάζουμε τη συμβολή της Καππαδοκίας στην ανάπτυξη του χριστιανικού πνεύματος. Ενδιαφέρει λοιπόν να δούμε όχι τόσο τις επιβιώσεις, αλλά τη νέα ουσία, το χριστιανικό πνεύμα που αντιπροσωπεύει ο άγιος Μάμας. Σ' αυτό θα μας βοηθήσουν προπάντων οι δυο ομιλίες που ο Ναζιανζηνός και ο Μέγας Βασίλειος, όχι πολύ μεταγενέστεροι του, σ' εποχή που η Μα και ο θίασός της διατηρούσαν ακόμα τις τελευταίες επάλξεις τους(56), αφιέρωσαν στον άγιό μας. Δυο ήταν, όπως είδαμε, οι μεγάλες γιορτές (αι έξοδοι) της Μα και του θιάσου της• δυο φορές γιόρταζε και ο άγιος Μάμας: στις 2 Σεπτεμβρίου και την άνοιξη. Στη γιορτή του Σεπτεμβρίου έγινε η ομιλία του Μεγάλου Βασιλείου(57), που είναι αριστουργηματικό εγκώμιο των πλούσιων πνευματικών χαρισμάτων και της αρετής του μεγαλομάρτυρος. Ο Μάμας, λέει, ούτε πλούσιος ήταν, ούτε ευγενής, ούτε άρχοντας, ούτε σοφός• ήταν ένας απλός βοσκός χωρίς στέγη, υπό την κοινήν (στέγην) του κόσμου διαιτώμενος. Οι ελαφίνες τον έτρεφαν με το γάλα τους. Ζούσε σαν τα πετεινά του ουρανού, σαν τους κρίνους του αγροΰ. Ποιμήν, μὴ ἐπαισχυνώμεθα τὴν ἀλήθειαν... Γυμνὴ ἡ ἀλήθεια, ἀσυνηγόρητος, αὐτὴ ἑαυτὴν δεικνῦσα. Ποιμὴν καὶ πένης, ταῦτα τῷ χριστιανῷ τὰ σεμνολογήματα(58). Βοσκός και φτωχός• έχει, όμως έναν απροσμέτρητο πλούτο, την πίστη. Για τούτο ἀπό Μάμαντος οἱ λοιποί, οὐκ ἀφ’ ἑτέρων Μάμας... Αὐτὸς γὰρ οἴκοθεν βρύει την ἀρετήν. Δεν είναι χείμαρρος με ξένα νερά, ἀλλὰ πηγή ἐστιν από τῶν οἰκείων λαγόνων προχέουσα τὸ κάλλος(59. Αυτός είναι ο Μάμας ο πένης. Για να ιδούμε τι ποιμήν είναι, δεν έχουμε παρά να θυμηθούμε τα λόγια του Χριστού: Ἐγώ εἰμι ὁ ποιμὴν ὁ καλός. Ὁ ἀληθινὸς ποιμὴν τὴν ψυχὴν αὐτοῦ τίθησιν ὑπέρ τῶν προβάτων. Τέτοιος ποιμήν είναι και ο Μάμας, όπως ο Χριστός(60). Εις την καινήν Κυριακήν(61), την πρώτη μετά το Πάσχα, στην εαρινή γιορτή του αγίου Μάμα, είναι αφιερωμένη η ομιλία του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού. Χαρακτηρίζουν την ομιλία αυτή ως ύμνο στην άνοιξη. Υμνεί πραγματικά και την άνοιξη με πολύ λυρισμό, αλλά αυτό γίνεται για να ολοκληρώσει την εικόνα του πνευματικού έαρος που φέρνει στην ψυχή των Χριστιανών η καινίζουσα Ανάστασις. Η ομιλία του Ναζιανζηνού είναι ύμνος στο φως του Θεού, το ασώματον και ανήλιον, το πνευματικόν ... την καινίζουσαν ανάστασιν, και προς τον άγιο Μάμα, γιατί και αυτός εγκαινιάζει. Θέμα της δηλαδή έχει η ομιλία το κεντρικότερο σημείο της χριστιανικής διδασκαλίας. Αυτό φαίνεται κυρίως από τις προτροπές που απευθύνει στους ακροατές του: Ἀλλ' ἐγκαινίζεσθε. καὶ τὸν παλαιὸν ἄνθρωπον ἀπορρίψαντες, ἐν καινότητι ζωῆς πολιτεύεσθε, πᾶσι χαλινὸν ἐπιθέντες, ἐξ ὧν ὁ θάνατος... Γενοῦ καινὸς ἀντὶ παλαιοῦ καὶ ψυχῆς ἑόρταζε τὰ ἐγκαίνια(62). Τὰ ἀρχαία παρῆλθεν ἰδοὺ γέγονε τὰ πάντα καινά. Τοῦτο τῇ ἑορτῇ καρποφόρησον, τὴν καλὴν ἀλλοίωσιν ἀλλοιώθητι(63). Πόσο μυστικό το νόημα και χριστιανικό το πνεύμα! Περνά έπειτα ο Ναζιανζηνός στην περιγραφή της άνοιξης, και τότε στρέφει το λόγο στον άγιο Μάμα: Μάμας ὁ περιβόητος καὶ ποιμὴν καὶ μάρτυς ὁ πρότερον μὲν τὰς ἐλάφους ἀμέλγων κατεπειγομένας ἀλλήλων ἵνα ξένῳ γάλακτι τραφῇ δίκαιος• νῦν δὲ ποιμαίνων λαὸν μητροπόλεως καὶ τὸ ἔαρ ἐγκαινίζων σήμερον ταῖς πολλαῖς χιλιάσι τῶν πανταχόθεν ἐπειγομένων(64). Το πνευματικό βέβαια έαρ εγκαινίζει ο Μάμας. Η ομιλία τελειώνει με τις ακόλουθες θαυμαστές συζεύξεις που και την ανακεφαλαιώνουν: ... ἔτι δὲ συντομώτερον εἰπεῖν, νῦν ἔαρ κοσμικόν, ἔαρ πνευματικόν, ἔαρ ψυχαῖς, ἔαρ σώμασιν, ἔαρ ὁρώμενον, ἔαρ ἀόρατον οὗ κακεῖθεν μεταλάβοιμεν ἐνταῦθα καλῶς ἀμειφθέντες, καὶ καινοὶ πρὸς τὸν καινὸν βίον παραπεμφθείημεν. Την ολοκληρωτική ανακαίνιση που φέρνει ο θείος λόγος, και τα αποτελέσματα της,

εύστοχα αποδίδει μια ωραία ωδή από την ακολουθία του αγίου Μάμα: Ἀνελθὼν ἐν τῷ ὄρει τῆς ἀληθοῦς γνώσεως καὶ καταστραφθεὶς θεωρίαις, νοῦ καθαρότητι, φύσιν τὴν ἄλογον πρὸς λογικὴν ὑμνῳδίαν, θεϊκαῖς προστάξεσι, Μάρτυς, διήγειρας(65). Ο άκρος κατά Χριστόν άνθρωπος, αυτός είναι για τον Μέγα Βασίλειο και τον Ναζιανζηνό ο Μάμας, ο ποιμήν και πένης. Αυτά τα όπλα και αυτό το πνεύμα αντιτάσσουν οι μάρτυρες και οι μεγάλοι πατέρες της Καππαδοκίας στη Μα, στους εθνικούς γενικά. Πόσο ζωηρή ήταν η επίδραση του αγίου Μάμα και η αφοσίωση των πιστών προς αυτόν δείχνει και το ακόλουθο περιστατικό: Νέος ο Ιουλιανός, ο κατόπιν παραβάτης, πέρασε έξι χρόνια εξόριστος στο Μάκελλο, βασιλικό κτήμα κοντά στην Καισάρεια(66). Ήταν τότε χριστιανός, και μαζί με τον αδελφό του τον Γάλλο άρχισε να οικοδομεί την πρώτη εκκλησία του αγίου Μάμα(67).

Notes 55. Ο Tillemont και οι Βολλανδιστές (βλ.: Μαραβά-Χατζηνικολάου, Άγιος Μάμας, σ. 23) υποστήριξαν ότι υπήρξαν δυο μάρτυρες με το ίδιο όνομα. Ο ένας από τη Γάγγρα και ο άλλος από την Καισάρεια. 56. Στα 362 μ.Χ., ο Ιουλιανός, παραβάτης τώρα, πήγε στην Πεσσινούντα του Πόντου να προσευχηθεί στο ιερό της Μα. 57. Ε.Π. ΛΑ', 589-600. 58. Ε.Π. ΛΑ', 593 a. 59. 592 b. 60. 593 c - 596 a. 61. Ε.Π. Λς', 608-621. Στον πρόλογο (608 a) εξηγεί ο Γρηγόριος πώς εννοεί την καινήν Κυριακήν και τα εγκαίνια. Εἶναι καλό, λέει, νὰ ἔχουμε ἐγκαίνια οὐχ ἅπαξ, ἀλλὰ καὶ πολλάκις, ἑκάστης τοῦ ἐνιαυτοῦ περιτροπῆς τὴν αυτήν ἡμέραν ἐπαγούσης, ἵνα μὴ ἐξίτηλα τῷ χρόνῳ γένηται τὰ καλά, μηδέ παραρρυῆ λήθης βυθοῖς ἀμαυρούμενα. 62. Ε.Π. Λς', 613 ac. 63. 616 c. 64. 620 c. 65. Μαραβά-Χατζηνικολάου, Ἀγιος Μάμας, σ. 33. 66. Marava-Hadjinicolaou, Macellum. 67. Μαραβά-Χατζηνικολάου, Άγιος Μάμας, σ. 50. Ο άγιος δε δέχτηκε την προσφορά του Ιουλιανού. Βλ. τη σχετική παράδοση στον Δ' Λόγο του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού, πρώτο Κατά Ιουλιανού, Ε.Π. ΛΕ', 553.

10. ΑΛΛΟΙ ΜΑΡΤΥΡΕΣ ΟΧΙ ΚΑΠΠΑΔΟΚΕΣ Στην Καισάρεια έζησαν και μαρτύρησαν και πολλοί άλλοι χριστιανοί που δεν ήταν Καππαδόκες. Οι πιο γνωστοί είναι οι ακόλουθοι: Ο Θεόδωρος, — πατρίδα του, λέει ο Γρηγόριος ο Νύσοης, που του αφιερώνει θερμό εγκώμιο (68), είναι η προς ήλιον ανίσχουσα χώρα• μαρτύρησε κατά το διωγμό του Μαξιμιανού. Ο Πορφύριος ο Εφέσιος(69), που μαρτύρησε επί κόμητος Καισαρέων Αλεξάνδρου, του ίδιου που καταδίκασε και τον Μάμα. Ο Βαρλαάμ(70). Ο Ευψύχιος, που ο Μέγας Βασίλειος τον βάζει στην ίδια σειρά με τον Μάμα(71), — και άλλοι(72). Αποφεύγοντας ο Μέγας Βασίλειος στην ομιλία του για τους 40 μάρτυρες να αναφέρει την ιδιαίτερη πατρίδα του καθενός, —πράγμα δύσκολο,— λέει ότι πατρίδα των μαρτύρων η πόλις εστί του Θεού ... η άνω Ιερουσαλήμ(73). Ο αδελφός του όμως ο Γρηγόριος θεωρεί συμπατριώτη του τον μάρτυρα Θεόδωρο. Πατρίς, λέει, μάρτυρος, τοῦ πάθους ἡ χώρα• πολῖται δὲ καὶ συγγενεῖς οἱ περιστείλαντες καὶ έχοντες καὶ τιμῶντες(73α). Αυτό ασφαλώς θα ήταν και το αίσθημα του χριστιανικού λαού της Καισάρειας.

Notes 68. Εγκώμιον εις τον μέγαν μάρτυρα Θεόδωρον, Ε.Π. Μς', 736-748. 69. Ιωάννου, σ. 357-360. 70. Μέγας Βασίλειος, Εις Βαρλαάμ μάρτυρα, Ε.Π. ΛΑ', 484 κέ. 71. Επιστολή ΣΝΒ', Ε.Π. ΛΒ', 940 b : Ευψύχιος και Δάμας, προφανώς αντί Μάμας. Για τον Ευψύχιο βλ. και τις Επιστολές Σ' ( όπ. παρ, 736 a) και Ρ' (όπ. παρ., 505). 72. Αλλά κι έξω από την Καππαδοκία αναδείχτηκαν για την ευσέβεια τους Καππαδόκες, όπως ο Ευτυχής (Μέγας Βασίλειος, Επιστολή ΡΞΔ', Ε.Π. ΛΒ', 636 c ). 73. Ε.Π. Λς', 509 b. 73α. Ε.Π. MS', 748 b.

11. ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ Ο μεγάλος αριθμός των μαρτύρων αλλά και η μεγάλη διάδοση του χριστιανισμού στην Καππαδοκία έκαμαν ώστε στην περιοχή αυτή να σημειωθεί σπουδαίο βήμα στην οργάνωση της λατρείας. Φρούδους ἀπέφηνε τους θεούς των εθνικών ἡ νέα θρησκεία. Οι θεοί όμως εκείνοι ικανοποιούσαν ορισμένες ψυχικές ανάγκες των πιστών τους. Αν οι πιστοί τους έγιναν τώρα χριστιανοί, οί ψυχικές τους ανάγκες τυπικά μένουν ίδιες σχεδόν. Έπρεπε και η νέα θρησκεία να τις ικανοποιήσει. Το έργο τούτο το ανέθεσε στους μάρτυρές της• σ' αυτούς το εκείνων (των εθνικών θεών) απένειμε γέρας(74). Τους μάρτυρες, λέει ο Θεοδώρητος(75), οι χριστιανοί τους τιμούν οὐχ ὡς θεοῖς προσιόντες, ἀλλ' ὡς θείοις ἀνθρώποις ἀντιβολοῦντες, καὶ γενέσθαι πρεσβευτὰς ὑπέρ σοφῶν παρακαλοῦντες. Η λύση αυτή, που στην Καππαδοκία άρχισε νωρίς να εφαρμόζεται(76), από τη μια δείχνει τη μεγάλη απόσταση που χωρίζει τη λατρεία των εθνικών θεών από την τιμή που οι χριστιανοί προσφέρουν στους αγίους• από την άλλη εξηγεί γιατί οί μάρτυρες κληρονόμησαν, άλλοι, περισσότερο, άλλοι λιγότερο, κάτι από τους αρχαίους θεούς που κατά κάποιον τρόπο διαδέχτηκαν. Έτσι, για να περιοριστούμε σ' ένα μόνο παράδειγμα, οι κάτοικοι των Φαράσων της Καππαδοκίας ως τις μέρες μας έταζαν θυσία κόκορα ή ερίφιο στον Αρέστη (άγιο Ορέστη), τον άγιο του ρίου (της ελονοσίας). Και τη θυσία την έκαναν μπροστά στην Αγία Τράπεζα, στο ξωκκλήσι του(77). Κληρονόμησε δηλαδή ο άγιος Ορέστης, ο γιατρός, μαζί με το έργο, και τις τιμές που πρόσφερναν άλλοτε στον Ασκληπιό. Η λύση που δόθηκε δείχνει ακόμα και κάτι άλλο: ότι το χριστιανικό ποίμνιο το αποτελούσαν, θα έλεγα αποκλειστικά, πρώην Έλληνες ή εξελληνισμένοι εθνικοί. Αυτό μαρτυρούν οι επιβιώσεις. Έπειτα, μεσάζοντες για τους Εβραίους ήταν οι προφήτες• τους αγίους δεν τους ήξεραν. Πάνω στους τάφους των μαρτύρων, που ήταν σε ορισμένη περιοχή της Καισάρειας(78), οι χριστιανοί έχτιζαν τις πρώτες εκκλησίες των αγίων τους με υλικά παρμένα και από ειδωλολατρικούς ναούς. Και στις γιορτές που οργάνωναν στη μνήμη των αγίων, ζητούσαν οι πιστοί απ' αυτούς μεσιτεία και πρεσβεία προς το Θεό. Ότι αυτό αποτελούσε κιόλας λατρευτικό έθιμο, φαίνεται καθαρά από περικοπή της ομιλίας του Μεγάλου Βασιλείου για τον άγιο Μάμα(79), όπου απαριθμούνται οι ευεργεσίες που ο άγιος έκαμε σε όσους πρόστρεξαν στη βοήθειά του. Αλλά και ο αδελφός του Βασιλείου, ο Γρηγόριος, καλεί τον μάρτυρα Θεόδωρο να σώσει τη χώρα από τους άμεσους κινδύνους που την απειλούν: Οὐ μακράν, λέει, οἱ ἀλιτήριοι Σκῦθαι τὸν καθ' ἡμῶν ὠδίνοντες πόλεμον(80). Η στρατιά των μαρτύρων της έδωσε λοιπόν την ευκαιρία στην Καππαδοκία να λύσει πρώτη αυτή το πρόβλημα της τιμής των αγίων του χριστιανισμού, πρόβλημα που τόσο μεγάλη έκταση και σημασία πήρε στη ζωή των χριστιανών. Πολλούς δρόμους βρήκε ο ανθρωπισμός της ελληνικής παιδείας για να εισέλθει στο εσωτερικό του χριστιανισμού και να τον υπηρετήσει. Σημειώσαμε στα προηγούμενα τη φιλοσοφία, τη ρητορεία. Τώρα, με τη λύση που δόθηκε στην Καππαδοκία, έρχεται η σειρά της λατρείας να υπηρετήσει με το ανθρωπιστικό της πνεύμα το χριστιανισμό. Η προσκύνηση των αγίων αποτελεί σπουδαία μορφή χριστιανικού ανθρωπισμού. Δεν είναι βέβαια ανάγκη να επαναλάβουμε, ότι σε κάθε περίπτωση που

στοιχεία του ελληνικού ή εθνικού γενικά κόσμου μπαίνουν στο χριστιανισμό, αφομοιώνονται με τρόπο ώστε να εκφράζουν τη νέα ουσία, τη χριστιανική, το χριστιανικό πνεύμα. Αυτό έγινε κι εδώ. Στη λύση που δόθηκε, όπως φαίνεται από τις πολλές ομιλίες τους στους μάρτυρες, σπουδαία υπήρξε η συμβολή των τριών μεγάλων πατέρων της Καππαδοκίας, του Βασιλείου και των δυο Γρηγορίων(81).

Notes 74. Θεοδώρητος, Λόγος Η', Περί της των μαρτύρων τιμής, Ε.Π. ΠΓ', 1033 b. 75. Όπ. παρ., 1032 b. 76. Την ίδια σχεδόν εποχή και ο Γρηγόριος ο Θαυματουργός καθιέρωσε στον Πόντο τὰς ὑπὲρ τῶν ἐνηθληκότων τῇ πίστει πανηγύρεις (Ε.Π. Mς', 953, πολύ ενδιαφέρον κείμενο για το πνεύμα της εποχής σχετικά με τη θεσμοθέτηση των θρησκευτικών πανηγύρεων). 77. Λουκόπουλος - Πετρόπουλος, σ. 139. 78. Ε.Π. ΛΒ', 736 c. 79. Ε.Π. ΛΑ', 589. 80. Ε.Π. Mς', 748 b. 81. Οι μάρτυρες, λέει ο Ναζιανζηνός, οὐδὲν ἔλαττον ἡμῖν εἰς παιδαγωγίαν ... ὁλοκαυτώματα λογικά, θύματα τέλεια ... τῆς ἀληθείας κηρύγματα ... ἁμαρτίας κατακλυσμός, κόσμου καθάρσιον (Λόγος ΚΔ', Εις τον άγιον ιερομάρτυρα Κυπριανόν, Ε.Π. ΑΕ', 1173 cd).

12. ΚΑΠΠΑΔΟΚΕΣ ΠΑΤΕΡΕΣ Δεν έχει όμως μόνο μάρτυρες η Καππαδοκία κατά τους τρεις πρώτους αιώνες, αλλά και Πατέρες, που κρατούν ψηλά το γόητρο της Εκκλησίας, κατέχουν ξεχωριστή θέση σε όλη την τότε χριστιανοσύνη, προετοιμάζουν και θεμελιώνουν τη μεγάλη άνθηση που θα σημειώσει η Καππαδοκία τον 4ον αιώνα.

13. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ Πρώτος χρονολογικά ο Αλέξανδρος, Χωρίς καθόλου να αποκλείεται(82) δεν είναι θετικά μαρτυρημένο ότι είναι Καππαδόκης. Οι παλαιότερες πληροφορίες(83) τον θέλουν επίσκοπο σε πόλη της Καππαδοκίας, πολύ πιθανό στην Καισάρεια(84), όταν άρχισε ο διωγμός του Σεπτιμίου Σεβήρου (202/203 μ.Χ. ). Αλλά και αν δεν είναι Καππαδόκης, έχει θέση ο Αλέξανδρος στην έρευνά μας, γιατί, όσο ξέρουμε, είναι ο πρώτος που εισάγει στην Καππαδοκία τις εκκλησιαστικές σπουδές με το πνεύμα που τις καλλιεργούσε η σχολή της Αλεξανδρείας. Εγκαινιάζει δηλαδή στην Καππαδοκία την πνευματική εκείνη παράδοση που τους πλουσιότατους καρπούς της θα δώσουν οι μεγάλοι καππαδόκες Πατέρες τον 4ον αιώνα. Ο Αλέξανδρος σπούδασε στη σχολή της Αλεξανδρείας κοντά στον Πάνταινο, τον ιδρυτή της, και το διάδοχό του τον Κλήμη τον Αλεξανδρέα(85). Δεν αποκλείεται τότε να γνώρισε και τον Ωριγένη και να ήταν συμμαθητής του. Όπως κι αν έχει το πράγμα, αργότερα ο Αλέξανδρος συνδέθηκε πολύ στενά με τον Ωριγένη. Απόσπασμα επιστολής του προς τον τελευταίο εκφράζει τη βαθιά στοργή και το σεβασμό που διατηρεί, γέρος πια, για τους δασκάλους του και τον Ωριγένη, που κι αυτόν τον θεωρεί δάσκαλό του. Τοῦτο, γράφει, καὶ θέλημα Θεοῦ, ὡς οἶδας, γέγονεν, ἵνα ἡ ἀπὸ τῶν προγόνων ἡμῶν φιλία μείνῃ ἄσυλος• μᾶλλον δὲ θερμοτέρα ἦ καὶ βεβαιοτέρα. Πατέρας γὰρ ἴσμεν τοὺς μακαρίους ἐκείνους τοὺς προοδεύσαντας, πρὸς οὓς μετ' ὀλίγον ἐσόμεθα, Πάνταινον τὸν μακάριον ὡς ἀληθῶς καὶ κύριον, καὶ τὸν ἱερὸν Κλήμεντα κύριόν μου γενόμενον καὶ ὠφελήσαντά με, καὶ εἴ τὶς ἕτερος τοιοῦτος, δι’ ὧν σὲ ἐγνώρισα τὸν κατὰ πάντα ἄριστον καὶ κύριόν μου καὶ ἀδελφόν(85).

Ο διωγμός του Σεπτιμίου Σεβήρου ανάγκασε τον Κλήμη να φύγει από την Αίγυπτο• κοντά του τον δέχτηκε τότε ο Αλέξανδρος στην Καππαδοκία, του έδωσε άσυλο, αλλά και του ανέθεσε την κυβέρνηση του ποιμνίου του, όταν σε λίγο τον φυλάκισαν κι αυτόν. Ο Αλέξανδρος, και φυλακισμένος, έβρισκε τρόπο να παρακολουθεί και να βοηθεί με τις συμβουλές του τον αγώνα των ομοπίστων του. Κατά τον τελευταίο χρόνο της φυλακής του — έμεινε φυλακισμένος ως το 211/212 μ.Χ. — γράφει στην εκκλησία των Αντιοχέων, για να τη συγχαρεί για τη δράση του προϊσταμένου της Ασκληπιάδη: ἐλαφρά (μοι) καὶ κοῦφα τὰ δεσμὰ ὁ Κύριος ἐποίησε κατὰ τὸν καιρὸν τῆς εἰρκτῆς πυθομένῳ... και για να της συστήσει τον Κλήμη, κομιστὴ της επιστολής του, ὡς ἄνδρα ἐνάρετον καὶ δόκιμον... ὃν ἴστε καὶ ὑμεῖς καὶ ἐπιγνώσεσθε. Ὃς καὶ ἐνθάδε παρὼν κατὰ τὴν πρόνοιαν καὶ ἐπισκοπὴν τοῦ Δεσπότου, ἐπεστήριξέ τε καὶ ηὔξησε τὴν τοῦ Κυρίου Ἐκκλησίαν(85α). Πόσο και ο Κλήμης εκτιμούσε τον Αλέξανδρο φαίνεται από το γεγονός ότι του αφιέρωσε το έργο του Κανών εκκλησιαστικός, ή Προς τους ιουδαΐζοντας. Ὄταν ο Αλέξανδρος αποφυλακίστηκε, πήγε να προσκυνήσει στους Αγίους Τόπους. Αλλά οι χριστιανοί της Ιερουσαλήμ και ο γέρος επίσκοπός τους, ο Νάρκισσος, δεν άφησαν τον εκ της Καππαδόκων γης επίσκοπον... οἴκαδε παλινοστεῖν(85α). Η συγκινητική επιμονή τους έπεισε τον Αλέξανδρο να δεχτεί να μείνει κοντά τους ως βοηθός-επίσκοπος• τελικά έμεινε μόνος του επίσκοπος Ιεροσολύμων. Είχε μεγάλο κύρος τότε ο Αλέξανδρος• ήταν ένας των άνδρισαμένων, καὶ μετὰ τοὺς ἐν ὁμολογίαις ἀγῶνας διὰ Προνοίας Θεοῦ πεφυλαγμένων(86). Στη δεύτερη τούτη επισκοπική περίοδο ανήκουν οι στενοί δεσμοί του Αλέξανδρου με τον Ωριγένη. Η δυσμένεια του Δημητρίου Αλεξανδρείας αναγκάζει τότε το μεγάλο δάσκαλο να καταφύγει στην Παλαιστίνη. Εκεί ο Αλέξανδρος και ο Καισαρείας (της Παλαιστίνης) Θεόκτιστος, οι μάλιστα δόκιμοι και διαπρέποντες, δέχονται τον Ωριγένη, που τον καταδιώκει ο Αλεξανδρείας Δημήτριος, τον προστατεύουν και του επιτρέπουν να συνεχίσει το έργο του, τη συγγραφή και τη διδασκαλία, την ερμηνεία των Γραφών και τη διδασκαλία των εκκλησιαστικών επιστημών. Χαρακτηριστικές των δύο μερίδων είναι οι ακόλουθες γνώμες τους: Ο Δημήτριος κατηγορεί τους υποστηρικτές του Ωριγένη γιατί του επιτρέπουν, ενώ ήταν λαϊκός, να κηρύττει: Οὐδέποτε ἠκούσθη, λέει, οὐδὲ νῦν γεγένηται, τό, παρόντων ἐπισκόπων, λαϊκοὺς ὁμιλεῖν. Σ' αυτά οι δυο φίλοι επίσκοποι απαντούν, ότι η γνώμη του ούτε από την παράδοση δικαιώνεται, ούτε ορθή είναι: Ὅπου γοῦν εὑρίσκονται οἱ ἐπιτήδειοι πρὸς τὸ ὠφελεῖν τοὺς ἀδελφοὺς καὶ παρακαλοῦνται τῷ λαῳ προσομιλεῖν ὑπὸ τῶν ἁγίων ἐπισκόπων(87). Όσο για τα αισθήματα που έτρεφε και τη γνώμη που είχε για τον Αλέξανδρο ο Ωριγένης, μας πληροφορεί ο ίδιος σ' ένα χωρίο των ομιλιών του(88) Εις το Βιβλίον των Βασιλειών. Η σχετική ομιλία έγινε στα Ιεροσόλυμα: «'Ομολογούμε, λέει, ότι όλους ο Αλέξανδρος μας ξεπερνά στην πραότητα. Αυτή του την αρετή δεν τη διακηρύττω μόνο εγώ• όλοι σεις την ξέρετε καλά και την επιδοκιμάζετε.» Άλλο ένα αξιομνημόνευτο έργο έκαμε ο Αλέξανδρος τώρα• ίδρυσε και οργάνωσε τη βιβλιοθήκη των Ιεροσολύμων, όπου συγκέντρωσε τα έργα όλων των χριστιανών συγγραφέων. Η βιβλιοθήκη του δεν καταστράφηκε κατά το διωγμό του Διοκλητιανού• απ' αυτήν, λέει ο Ευσέβιος(89), καὶ αὐτοὶ τὰς ὕλας τῆς μετά χείρας υποθέσεως ἐπί ταὐτὸ συναγαγεῖν δεδυνήμεθα. Εκτός από λίγες επιστολές(90) δεν φαίνεται να άφησε άλλο γραπτό μνημείο ο Αλέξανδρος. Η δράση του όμως τον δείχνει άνδρα με φωτεινό νου και υψηλό χαρακτήρα. Έπειτα, δυο από τα έργα του έχουν καθοριστική δύναμη στην ιστορία του χριστιανισμού: το ένα, η συμβολή του στη διοχέτευση του πνεύματος της Αλεξανδρινής Σχολής στην Ανατολή, και μάλιστα στην Καππαδοκία• το άλλο, η ίδρυση της βιβλιοθήκης στα Ιεροσόλυμα. Μιμητής του στο δεύτερο τούτο έργο ο Πάμφιλος, που ίδρυσε τη μεγάλη βιβλιοθήκη στην Καισάρεια της Παλαιστίνης. Tο πρώτο του έργο θα συνεχίσουν ο Φιρμιλιανός και ο Γρηγόριος ο Θαυματουργός. Με αντάξιο τέλος στεφάνωσε τη ζωή του ο Αλέξανδρος. Όταν ξέσπασε ο άγριος διωγμός του Δεκίου (250 μ.Χ.), πάλι τον έσυραν στη φυλακή και τα βασανιστήρια. Επί Δεκίου, γράφει ο Ευσέβιος(91), Ἀλέξανδρος... αὖθις διὰ Χριστὸν ἐν τῇ Καισαρείᾳ (τῆς Παλαιστίνης) ἡγεμονικοῖς παραστὰς δικαστηρίοις, καὶ ἐπὶ δευτέρᾳ διαπρέψας ὁμολογίᾳ, δεσμωτηρίου πειρᾶται, λιπαρῷ γήρᾳ καὶ σεμνῇ πολιᾶ κατεστεμμένος. Λίγο ἀργότερα (251 μ.Χ.), προσθέτει ὁ Ευσέβιος, ἐπὶ εἰρκτῆς ἐκοιμήθη.

Notes 82. Παπαδόπουλος, σ. 11. 83. Ευσέβιος, Εκκλ. Ιστορία, ς' 8 και 11. Ιερώνυμος, De viris illustribus, κεφ. 62. 84. Harnack, Altchristlichen Litteratur, τ. Β', σ. 6 σημ. 2. 85. Ευσέβιος, όπ. παρ., ς' 14. 85α. 6. .ς' 11. 86. Εύσέβιος, Εκκλησιαστική Ιστορία, ς' 8. 87. ς' 19. 88. Ε.Π. IB' 995 c - 996 b. Σώζεται μόνο η μετάφραση στα λατινικά. 89. Όπ. παρ., ς' 20. 90. Τα αποσπάσματά τους είναι συγκεντρωμένα στην Ε.Π., Ι’, 204-207. 91 Όπ. παρ., ς' 39. Βλ. και παρακάτω, ς' 46, σχετικό απόσπασμα επιστολής του αγίου Διονυσίου.

14. ΦΙΡΜΙΛΙΑΝΟΣ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ Άλλη σπουδαία μορφή είναι ο Φιρμιλιανός• πολύ λίγο μεταγενέστερος από τον Αλέξανδρο• περιφανής ἀνὴρ καὶ ἑκατέρας γνώσεως ἀκριβουμένας ἔχων τὰς ἕξεις(92). Σημαίνουν αυτά ότι γεννήθηκε εθνικός και από την εθνική παιδεία πέρασε στο χριστιανισμό; Την υπόθεση αυτή ενισχύει και το ακόλουθο χωρίο —πολύτιμο για τις κρίσεις και τις πληροφορίες που περιέχει— από τον εγκωμιαστικό λόγο Εις τον βίον τον Αγίου Γρηγορίου του Θαυματουργού(93). Ο άγιος Γρηγόριος, λέει το χωρίο, ἐνέτυχε Φιρμιλιανῶ τινι τῶν εὐπατρίδων Καππαδόκῃ, ὁμοιοτρόπῳ κατὰ τὸ ἦθος, ὡς ἔδειξεν ἐκεῖνος τῷ μετὰ ταῦτα βίῳ, κόσμος τῆς ἐκκλησίας γενόμενος, καὶ τόν τε σκοπὸν τοῦ φρονήματος καὶ ἰδίου βίου φανερὸν τῷ φίλῳ ἐποίησεν, ὡς εἴη πρὸς τὸν Θεὸν βλέπων, καὶ τὴν ἐκείνου σπουδὴν ἔγνω περὶ τὴν αὐτὴν ἐπίθυμίαν συμβαίνουσαν, καταλιπὼν πᾶσαν τὴν περὶ τῆς ἔξω φιλοσοφίας σπουδήν, προσφοιτᾷ μετ' ἐκείνου τῷ κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον τῆς τῶν Χριστιανῶν φιλοσοφίας καθηγουμένῳ (Ὠριγένης δὲ οὗτος ἦν... )(94). Δίδασκε τότε ο Ωριγένης στην Καισάρεια της Παλαιστίνης. Εκεί τον γνώρισε λοιπόν ο Φιρμιλιανός, ο ευπατρίδης Καππαδόκης, ο ὄχι ἄμοιρος της θύραθεν παιδείας, μαζί με τον Γρηγόριο, και τον αδελφό του τελευταίου, τον Αθηνόδωρο. Κατά το χωρίο τούτο ο Φιρμιλιανός δεν ήταν τότε επίσκοπος. Ο Ευσέβιος όμως ρητά αναφέρει(95) ότι κατά το έτος που ο Ωριγένης τὴν ἀπ' Ἀλεξανδρείας μετανάστασιν ἐπὶ τὴν Καισάρειαν ἐποιήσατο ... διέπρεπε ... Φιρμιλιανὸς Καισαρείας τῆς Καππαδοκῶν ἐπίσκοπος. Την πληροφορία του Ευσεβίου επικυρώνει και η επιστολή του Φιρμιλιανού προς τον Κυπριανό Καρχηδόνος που θα μας απασχολήσει παρακάτω. Στην επιστολή αυτή αναφέρει ο Φιρμιλιανός τη σύνοδο του Ικονίου (230 μ.Χ.), όπου και ο ίδιος έλαβε μέρος. Όπως κι αν έχει, δεν φαίνεται να ήρθε τώρα πρώτη φορά σε επαφή ο Φιρμιλιανός με τον Ωριγένη. Αλλά ούτε και τελευταία. Στα χρόνια του διωγμού του Μαξιμίνου του Θρακός (235-238) ο Ωριγένης, κατά τον Παλλάδιο(96), κατέφυγε στην Καισάρεια της Καππαδοκίας και έμεινε κρυμμένος δυο χρόνια στο σπίτι της πιστής και λόγιας παρθένου Ιουλιανής. Η σιωπή του Ευσέβιου για ένα τόσο σημαντικό γεγονός της ζωής του Ωριγένη κάνει ύποπτη την πληροφορία του Παλλαδίου. Πιο πιθανή φαίνεται η πληροφορία του Ιερώνυμου(97), ότι «ο Φιρμιλιανός, ο επίσκοπος Καισαρείας, και όλη η Καππαδοκία προσκάλεσαν τον Ωριγένη και τον κράτησαν πολύν καιρό (diu) κοντά τους ». Και ύστερ' από τη φιλοξενία αυτή πήγε φαίνεται πάλι ο Φιρμιλιανός στην Καισάρεια της Παλαιστίνης, να παρακολουθήσει μαθήματα του Ωριγένη(97) Δεν ήταν ο μόνος επίσκοπος μαθητής του• το ίδιο έκαναν και ο Θεόκτιστος (Καισαρείας της Παλαιστίνης ) και ο Αλέξανδρος(97α) (Ιεροσολύμων). Όλ' αυτά δείχνουν τη διείσδυση αλλά και την επιρροή που ασκεί στην Ανατολή και στην Καππαδοκία, υστερ' από τον Κλήμη, ο Ωριγένης, ο μεγάλος αντιπρόσωπος της Αλεξανδρινής Σχολής.

Μαζί με τον Διονύσιο της Αλεξανδρείας πρωτοστάτησε ο Φιρμιλιανός στη σύγκληση της συνόδου που καταδίκασε τον Νοβατιανό. Ενεργό μέρος πήρε και στον αγώνα κατά του Παύλου του Σαμοσατέως. Στις δυο πρώτες συνόδους που έγιναν στην Αντιόχεια για την αἵρεση του Παύλου, ο Φιρμιλιανός ήταν από κείνους οἳ μάλιστα διέπρεπον(98)• ήταν μάλιστα πρόεδρος και στις δυο συνόδους. Πολύ χαρακτηριστικά για τον άνθρωπο είναι όσα αναφέρουν οι σύνεδροι στα πρακτικά της Γ’ Συνόδου, που κι αυτή έγινε στην Αντιόχεια. Ο Φιρμιλιανός, γράφουν(98), κατέγνω (κατεδίκασε ) μὲν τῶν ὑπ' ἐκείνου (του Παύλου) καινοτομουμένων, πίστεψε όμως στην υπόσχεση που έδωσε ο αιρεσιάρχης, ότι θα αλλάξει γνώμη, και ἀνεβάλετο (ανέβαλε τη διατύπωση της τελικής γνώμης του). Ἀλλὰ τῆς ἀρνησιθέου αὐτοῦ κακίας πεῖραν εἰληφώς, αποφάσισε, γέρος πια, να πάει και στην Γ' Σύνοδο. Δεν έφτασε όμως στην Αντιόχεια• πέθανε στο δρόμο, στην Ταρσό (268 μ.Χ.): μεταξὺ συνεληλυθότων ἡμῶν καὶ καλούντων καὶ ἀναμενόντων ἄχρις ἂν ἔλθῃ, τέλος ἔσχε τοῦ βίου(99). Στο έργο του Περί του Αγίου Πνεύματος ο Μέγας Βασίλειος αναφέρεται και στον Φιρμιλιανό: ταύτην, γράφει, καὶ Φιρμιλιανῷ τῷ ἡμετέρῳ μαρτυροῦσι τὴν πίστιν οἱ λόγοι οὓς καταλέλοιπε(100). Σημαίνει αυτό ότι ο Φιρμιλιανός έγραψε πραγματείες; Ορθά, νομίζω, παρατηρεῖ ο Puech(101), ότι η διατύπωση του Μ. Βασιλείου είναι αόριστη, και ότι το μόνο βέβαιο είναι πως ο Φιρμιλιανός, όπως όλοι οι μεγάλοι επίσκοποι του καιρού του, έγραψε επιστολές σχετικές με τα εκκλησιαστικά ζητήματα στη ρύθμιση των οποίων έλαβε μέρος. Έχουμε πραγματικά μια τέτοια επιστολή του Φιρμιλιανού(102), σε λατινική μετάφραση. Πολύτιμο κείμενο, γιατί και ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τη ζωή της εκκλησίας παρέχει και τα αδρά χαρακτηριστικά του συγγραφέα της επιτρέπει να συλλάβουμε με τρόπο ζωηρό. Η επιστολή απευθύνεται στον επίσκοπο Καρχηδόνος Κυπριανό(103). Από το 220 ο Κυπριανός είχε αρνηθεί να αναγνωρίσει το βάπτισμα των αιρετικών. Το ίδιο ζήτημα προκάλεσε λίγο αργότερα τη σύγκληση δυο συνόδων στην ελληνική Ανατολή (του Ικονίου και των Συννάδων, 230-235 ), στις οποίες πρωτοστάτησε ο Φιρμιλιανός: Και στις δυο δεν αναγνωρίστηκε το βάπτισμα των αιρετικών έπρεπε να τους αναβαπτίζωσι. Το ζήτημα πήρε διαστάσεις. Ο πάπας της Ρώμης Στέφανος πήρε αντίθετη θέση, και, όπως ήταν οξύς, απείλησε στα 253 να αφορίσει τους αντίθετούς του επισκόπους. Επεμβαίνει(104) ο άγιος Διονύσιος Αλεξανδρείας, και ο πάπας δεν τους αφορίζει, καλεί όμως τους επισκόπους της Αφρικής και της Ανατολής να ακολουθήσουν στο ζήτημα του βαπτίσματος την παράδοση της Εκκλησίας της Ρώμης. Ο Κυπριανός τότε στέλνει με ειδικό απεσταλμένο γράμμα στον Φιρμιλιανό. Έτσι δίνει την ευκαιρία στον τελευταίο, με την επιστροφή του απεσταλμένου, να αναπτύξει κι αυτός στον Κυπριανό τις απόψεις του. Αυτής της ιστορίας καρπός είναι ή επιστολή. Το κεντρικό θέμα της είναι φυσικά η διένεξη με τον Πάπα Στέφανο. Με θαυμαστή σαφήνεια και ζωηρότητα εκθέτει ο Φιρμιλιανός τις σκέψεις του. Αν αναγνωρίσουμε το βάπτισμα των αιρετικών, τότε γιατί να τους λέμε αιρετικούς; Στην πραγματικότητα, δεν έχουμε ενότητα πίστεως μαζί τους, — ούτε τον ίδιο Θεό πιστεύουμε, ούτε τίποτ' άλλο το ίδιο. Γιατί λοιπόν θ' αναγνωρίσουμε ότι το βάπτισμά τους είναι ισχυρό, με το νόημα που εμείς οι χριστιανοί δίνουμε στο μυστήριο τούτο; Αυτή είναι η θέση του Φιρμιλιανού. Ανατρέπει πρώτα τα επιχειρήματα του Πάπα, κι ύστερα περνάει σε βίαιη αντεπίθεση. Καταλογίζει στον Πάπα θράσος και αυθάδεια(105), και σωστή τρέλα(106). Περήφανος, λέει, για τη θέση της επισκοπής του, διεκδικεί την τιμή να είναι διάδοχος του Πέτρου, αλλά πέφτει σε τεράστια και ολέθρια για την Εκκλησία λάθη: «διασπά την ενότητα της πίστεως εισάγοντας πολλές άλλες πέτρες(107)». «Νομίζεις, προσθέτει(108) ότι μπορείς να αποσχίζεις όλους από σένα• στην πραγματικότητα, συ χωρίστηκες απ' όλους.» Πολύ ενδιαφέρουσες είναι και οι απόψεις που διατυπώνει για τη διοίκηση της Εκκλησίας. Απόψεις δημοκρατικές, προσαρμοσμένες στο χριστιανικό πνεύμα• είναι οι απόψεις που ανέκαθεν ακολούθησε η ελληνική Ανατολή, ριζικά αντίθετες προς τις απολυταρχικές τάσεις της Ρώμης, που συνεχίζουν την αυτοκρατορική παράδοση. Ο θείος λόγος, λέει ο Φιρμιλιανός(109), ξεπερνάει τη φύση του ανθρώπου, και ένα πνεύμα δεν μπορεί μόνο του αυτό να αγκαλιάσει όλα τα ζητήματα με τρόπο τέλειο. Για τούτο πρέπει μια φορά το χρόνο σύνοδος επισκόπων και ιερέων να ρυθμίζει με κοινή απόφαση τις σπουδαίες υποθέσεις της Εκκλησίας, να δίνει και την ευκαιρία σε όσους αδελφούς έπεσαν σε σφάλμα να συναισθάνονται το λάθος τους και να καταβάλλουν προσπάθειες να ικανοποιούν πληρέστερα το Θεό.

Η σπουδαία τούτη επιστολή, με τη σαφήνεια, αλλά και το δυνατό, στιβαρό και κοφτερό ύφος της, μας δείχνει έναν Φιρμιλιανό αυστηρό, ατρόμητο, και ανένδοτο σε ό,τι πιστεύει ορθό, σωστό υπέρμαχο της ορθοδοξίας. Την ίδια ώρα, με τις δημοκρατικές του αντιλήψεις, ο Φιρμιλιανός δείχνει με ποιο τρόπο ο άνθρωπος μπορεί, ξεπερνώντας την αδυναμία της φύσης του, να σκοπεύει πληρέστερα το ορθό. Με την υψηλή αρετή του, που όλοι την αναγνώρισαν, ο Καππαδόκης Φιρμιλιανός ενσαρκώνει λοιπόν δυο από τις σπουδαιότερες κατευθύνσεις της ελληνικής Ανατολής: την εμμονή στην ορθοδοξία, εμμονή που τη φωτίζει η χριστιανική επιστήμη• και τη θεμελίωση της διοικήσεως της Εκκλησίας πάνω σε θεσμούς που αποπνέουν το δημοκρατικό πνεύμα των ελληνικών πόλεων. Το πνεύμα αυτό, παρά την επιβολή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, επιζούσε.

Notes 92. Harnack, Altchristlichen Litteratur, τ. Α', σ. 408. 93. Αποδίδεται στον Γρηγόριο τον Νύσσης. 94. Ε.Π. Mς', 905 C. 95. Εκκλησιαστική Ιστορία, ς' 26. 96. Λαυσαϊκή Ιστορία, κεφ. 147, Ε.Π. ΛΔ', 1250 d κ.ε. 97. De viris illustribus, κεφ. 54. 97α. Εύσέβιος, όπ. παρ., ς' 27, 30 98. Ευσέβιος, Εκκλησιαστική Ιστορία, ζ' 28. 99. ζ' 30.

100. Ε.Π. ΛΒ', 280 b. 101. Τόμ. Β', σ. 489. 102. Παλαιότερα δεν τη θεωρούσαν γνήσια. Πρώτος ο Άγγλος Benson, σ. 377, τη θεώρησε γνήσια. Δεν αμφισβητείται πια η γνησιότητά της. 103. Η τελευταία της έκδοση έγινε από τον εφημέριο Bayard (τ. Β', σ. 289-308). Η επιστολή του Φιρμιλιανού είναι η υπ' αριθ. 75. 104. Ευσέβιος, ό.παρ., ζ' 5. 105. γ' 1. 106. ιζ' 1. 107. Λογοπαίγνιο με το όνομα του Πέτρου. 108. κε' 1. 109. δ' 1.

15. Ο ΝΕΟΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ - Ο ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΟΣ Ένας άλλος μεγάλος επίσκοπος, όχι όμως Καππαδόκης, ο Νεοκαισαρείας Γρηγόριος (213-270 μ.Χ.), βοήθησε ακόμα περισσότερο ίσως από τον Αλέξανδρο και τον Φιρμιλιανό, με το θαυμασμό και την επιβολή που προκάλεσε η δράση του, να γίνουν γνωστοί οι πνευματικοί θησαυροί της Αλεξανδρινής Σχολής στον Πόντο και την Καππαδοκία. Τον επονόμασαν αργότερα Θαυματουργό. Η αίγλη και το κύρος που είχε ήταν αλήθεια μεγάλα και κατά τον 4ον αιώνα. Διαβόητον τον ονομάζει ο Ευσέβιος(110), μέγαν καὶ οἷον λαμπτῆρα περιφανῆ τον αποκαλεί ο Μέγας Βασίλειος(111), μέγα ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ τοῦ Θεοῦ διαλάμψαντα. Από το άλλο μέρος, μεγάλη ήταν η επίδραση του Ωριγένη στον Γρηγόριο. Για τούτο, με την ακτινοβολία του στην Καππαδοκία, αποτελεί ο Γρηγόριος ένα σπουδαίο, το σπουδαιότερο δρόμο που ακολούθησε το πνεύμα του Ωριγένη για να φτάσει στους μεγάλους Καππαδόκες.

Λίγο νεώτερος από τον Φιρμιλιανό, ο Γρηγόριος, από τη Νεοκαισάρεια του Πόντου, ευκατάστατος εθνικός, αφού συμπλήρωσε την εγκύκλια μόρφωσή του, πήγαινε στη Βηρυτό, να εγγραφεί στην περίφημη τότε νομική της σχολή. Ένα τυχαίο περιστατικό άλλαξε το δρομολόγιό του — και το δρόμο της ζωής του. Ένας σταθμός στην Καισάρεια της Παλαιστίνης του έδωσε την ευκαιρία ν' ακούσει μαθήματα του Ωριγένη. ύστερ' απ' αυτό(112), ο Γρηγόριος, μαζί με τον αδελφό του Αθηνόδωρο, ξέχασαν τη Βηρυτό και τις σπουδές της νομικής. Οι σπουδές τους κοντά στον Ωριγένη βάσταξαν πέντε χρόνια(113) πιθανότατα από το 233 ως το 238. Στο τέλος των σπουδών ο Γρηγόριος εκφωνεί σε μεγάλη πανηγυρική συγκέντρωση μακρό Χαριστήριο Λόγο(114) όπου εγκωμιάζει το μεγάλο του δάσκαλο, περιγράφει τον κύκλο των σπουδών που ακολούθησε, τον τρόπο και τη μέθοδο, αλλά και τον προσανατολισμό της διδασκαλίας και τα αποτελέσματα που οι σπουδές έφεραν στον ψυχικό του κόσμο. Όταν οι δυο αδελφοί γύρισαν στην πατρίδα τους, οι χριστιανοί έκαμαν τον Γρηγόριο επίσκοπο στη γενέτειρά του τη Νεοκαισάρεια, — ήταν ο πρώτος επίσκοπός της, — και τον Αθηνόδωρο σε άλλη πόλη. Η δράση του Γρηγορίου για την εξάπλωση και εμπέδωση του χριστιανισμού στον Πόντο ήταν πολύ αποτελεσματική• όταν έφτασε, λένε, στη Νεοκαισάρεια, βρήκε μόνο δεκαεφτά χριστιανούς• όταν πέθανε, άφησε μόνο δεκαεφτά εθνικούς. Notes 110. Εκκλησιαστική Ιστορία, ς' 30. 111. Περί του Αγίου Πνεύματος, κθ', Ε.Π. ΛΒ', 205 b. 112. Στο Χαριστήριο Λόγο του, ς', Ε.Π. Ι’, 1068 d, ονομάζει την ημέρα που συνάντησε τον Ωριγένη ὄντως πρώτην καὶ τιμιωτάτην ἡμέραν ὅτε μοι πρῶτον ὁ ἀληθινὸς ἀνατέλλειν ἥλιος ἤρξατο. 113. Ευσέβιος, Εκκλησιαστική Ιστορία, ς' 30. 114. Ε.Π. Ι’, 1049-1104.

16. ΚΕΙΜΕΝΑ TOΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ - Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΩΡΙΓΕΝΗ Δε θα παρακολουθήσουμε εδώ τη ζωή του και τη δράση του, θα σταματήσουμε μόνο σ' εκείνα τα κείμενά του που δείχνουν την επίδραση του Ωριγένη και της ελληνικής παιδείας. Το σπουδαιότερο από την άποψη αυτή είναι ο Χαριστήριος Λόγος• σπουδαία πηγή για τη διδακτική δράση του Ωριγένη, όσο και αν ο Γρηγόριος μιλεί με έξαρση και ρητορικότητα. Το πρώτο μέρος της διδασκαλίας του Ωριγένη ήταν προπαρασκευαστικό. Περιλάμβανε όλες τις επιστήμες της ελληνικής παιδείας (Διαλεκτική, Φυσική, Γεωμετρία, Αστρονομία, Ηθική), και, πάρα πέρα, όλες τις φιλοσοφικές θέσεις, ελληνικές ή βαρβαρικές. Έπρεπε να μην αφήσουν οι μαθητές του κανένα μόριο αλήθειας ανεξέταστο. Πού απέβλεπε όμως η εγκυκλοπαιδική τούτη μελέτη; Δεν ήταν δύσκολο, όταν μελετούσαν όλες αυτές τις θέσεις, να διαπιστώσουν τις αντιφάσεις, τις αντιθέσεις και τα κενά που άφηναν να δουν ότι καμιά απ’ αυτές δεν είναι τέλεια. Έτσι, καμιά απ' αυτές τις διδασκαλίες δεν θα τους αιχμαλώτιζε• αντίθετα, προετοιμάζουν την ψυχή τους να αναζητήσει Εκείνον που είναι η μοναδική πηγή της αλήθειας. Αυτός είναι ο μεθοδικός προσανατολισμός των σπουδών του πρώτου μέρους. Δεν απεργαζόταν τον προσανατολισμόν αυτό μόνο η διδασκαλία του Ωριγένη, — αλλά και το ήθος του, η αρετή του, η ζωή του η σύμφωνη με όσα εδίδασκε. Με όλ’αυτά ωθούσε ο Ωριγένης την ψυχή των μαθητών του σε κόσμο ανώτερο, σε στροφή προς τα έσω, όπου ο άνθρωπος είναι έτοιμος να ακούει στο βάθος του είναι του τη φωνή του Θεού. Όταν ο Ωριγένης είχε επιτύχει τούτη την ψυχική προετοιμασία καί καλλιέργεια, περνούσε στο δεύτερο και κυριότερο μέρος της διδασκαλίας του, την αποκάλυψη της αλήθειας και την ερμηνεία των Γραφών. Εδώ, λέει ο Γρηγόριος, ο θαυμαστός Ωριγένης ήταν εμπνευσμένος εξηγητής, άφθαστος.

Τούτη την περιγραφή δίνει ο Γρηγόριος για το διδακτικό έργο του Ωριγένη. Έτσι το είδε, έτσι μίλησε στην ψυχή του, αυτά τα αποτελέσματα είχε. Το μαθητή του ο Ωριγένης τον θέλει οπλισμένο με τα φώτα της ελληνικής επιστήμης• να είναι σοφός• να βλέπει όμως ότι η ανθρώπινη επιστήμη δεν είναι αυτάρκης. Την ολοκλήρωσή της τη βρίσκει στην αποκάλυψη. Έτσι, ο άνθρωπος υψώνεται προς το Θεό και η πίστη του γίνεται έλλογη. Έτσι ο άνθρωπος περνάει από το μόριο της αλήθειας, τη δήθεν σοφία, στην αλήθεια ολόκληρη, στην πραγματική σοφία. Αυτή τη συνεργασία δέχεται ο Ωριγένης ελληνικής παιδείας και χριστιανισμού. Σ’ αυτή τη σύνθεση καταλήγει: Η ελληνική επιστήμη και φιλοσοφία να υπηρετούν την αποκάλυψη. Ότι αυτή πραγματικά τη λύση έδωσε ο Ωριγένης στο τόσο επίκαιρο στην εποχή του πρόβλημα των σχέσεων χριστιανισμού και ελληνικής φιλοσοφίας, επικυρώνεται και από την επιστολή(114α) που έστειλε αργότερα στον Γρηγόριο. Δύναται οὖν ἡ εὐφυΐα σου, γράφει(115), Ρωμαῖον σε νομικὸν ποιεῖν τέλειον, καὶ ἑλληνικόν τινα φιλόσοφον τῶν νομιζομένων ἐλλογίμων αἱρέσεων(116). Ἀλλ' ἐγὼ τῇ πάσῃ τῆς εὐφυΐας δυνάμει σου ἐβουλόμην καταχρήσασθαί σε τελικῶς μὲν εἰς Χριστιανισμόν, ποιητικῶς δὲ διὰ τοῦτ' ἂν ηὐξάμην παραλαβεῖν σε καὶ φιλοσοφίας Ἑλλήνων τὰ οἰονεὶ εἰς Χριστιανισμὸν δυνάμενα γενέσθαι ἐγκύκλια μαθήματα ἢ προπαιδεύματα, καὶ τὰ ἀπὸ γεωμετρίας καὶ ἀστρονομίας χρήσιμα ἐσόμενα εἰς τὴν τῶν Ἱερῶν Γραφῶν διήγησιν, ἵν ὅπερ φασὶ φιλοσόφων παῖδες περὶ γεωμετρίας καὶ μουσικῆς, γραμματικῆς τε καὶ ρητορικῆς καὶ ἀστρονομίας ὡς συνερίθων(117) φιλοσοφίᾳ, τοῦθ' ἡμεῖς εἴπωμεν καὶ περὶ αὐτῆς φιλοσοφίας πρὸς Χριστιανισμόν. Εμείς δηλαδή θα κάμουμε όχι μόνο τις επιστήμες, αλλά και τη φιλοσοφία την ίδια ωφέλιμη προπαίδεια για το χριστιανισμό. Στη φιλοσοφία σταματούσαν οἱ φιλοσόφων παῖδες• ήταν το τελευταίο τους σκαλοπάτι. Εμείς οι χριστιανοί με τις επιστήμες και τη φιλοσοφία θα περάσουμε πιο πέρα, στην αποκάλυψη. Τελικός σκοπός της όλης παιδείας είναι η κατανόηση των θείων Γραφών. Σὺ οὖν, συνεχίζει ο Ωριγένης(118), προηγουμένως πρόσεχε τῇ τῶν θείων Γραφῶν ἀναγνώσει• ἀλλὰ πρόσεχε• πολλῆς γὰρ προσοχῆς ἀναγινώσκοντες τὰ θεῖα δεόμεθα• ἵνα μὴ προπετέστερον εἴπωμέν τινα, ἢ νομίσωμεν περὶ αὐτῶν• καὶ προσέχων τῇ τῶν θείων ἀναγνώσει μετὰ πιστῆς καὶ θεῶ ἀρεσκούσης προλήψεως, κροῦε τὰ κεκλεισμένα αὐτῆς, καὶ ἀνοιγήσεταί σοι ὑπὸ τοῦ θυρωροῦ ... Μὴ ἀρκοῦ δὲ τῷ κρούειν καὶ ζητεῖν ἀναγκαιοτάτη γὰρ καὶ ἡ περὶ τοῦ νοεῖν τὰ θεῖα εὐχή. Άφησε και άλλα ενδιαφέροντα κείμενα ο Γρηγόριος. Την Έκθεσιν της πίστεως(119) και την Επιστολήν κανονικήν(120). Διαφαίνεται και σ' αυτά η συνεργασία της ελληνικής παιδείας στη σύλληψη των χριστιανικών αληθειών. Το πρώτο κείμενο αποτελεί ενδιαφέροντα σταθμό προς το Σύμβολο της Πίστεως της Νικαίας. Μας δείχνει πόσο έχει κιόλας γίνει όχι μόνο η επεξεργασία του εδάφους, η διευκρίνιση βασικών εννοιών, αλλά και η συνθετική και περιληπτική διατύπωσή τους. Δείχνει ακόμα πόσο πολύτιμη είναι η τεχνική βοήθεια και συνεργασία της διαλεκτικής (μεθοδική ανάλυση και σύνθεση, όροι κλπ. ) για τη διερεύνηση της πίστεως. Το κείμενο τούτο παρουσιάζει και πρόσθετο ενδιαφέρον για την Καππαδοκία. Ο ίδιος ο άγιος Γρηγόριος το δίδαξε στη Μακρίνα(121), τη μάμμη του Μεγάλου Βασιλείου από τον πατέρα του. Η Μακρίνα, η θαυμαστή χριστιανή που μεγάλη στάθηκε η αφοσίωση και η συμβολή της στη χριστιανοπρεπή ανατροφή του Βασιλείου, δε δίδαξε στον Βασίλειο μόνο την Έκθεσιν της πίστεως του αγίου Γρηγορίου. Μπροστά του θα έβαλε θαυμαστό πρότυπο όλη τη ζωή και τα έργα του θαυματουργού ανδρός• ζωή και έργα με τα οποία τόσο προετοίμασε τον τελικό θρίαμβο του χριστιανισμού κατά τον 4ον αιώνα. Αυτά ομολογεί και ο ίδιος ο Μ. Βασίλειος(122): Πίστεως δὲ τῆς ἡμετέρας, γράφει, τίς ἂν καὶ γένοιτο ἐναργεστέρα ἀπόδειξις ἢ ὅτι τραφέντες ἡμεῖς ὑπὸ τίθλῃ μακαρίᾳ γνναικί, παρ' ὑμῶν ὡρμημένη; Μακρίναν λέγω, τὴν περιβόητον, παρ' ἧς ἐδιδάχθημεν τὰ τοῦ μακαριωτάτου Γρηγορίου ρήματα, ὅσα πρὸς αὐτὴν ἀκολουθίᾳ μνήμης διασωθέντα αὐτή τε ἐφύλασσε, καὶ ἡμᾶς ἔτι νηπίους ὄντας ἔπλαττε καὶ ἐμόρφου τοῖς τῆς εὐσεβείας δόγμασιν... Στην ίδια επιστολή(123) ονομάζει ο Μέγας Βασίλειος δάσκαλό του τὸν Γρηγόριον τον Πάνυ και τους επισκόπους που τον διαδέχτηκαν όλοι τους, λέει, ὥσπερ τινὲς ἀστέρες ἐπανατέλλοντες, κατὰ τῶν αὐτῶν ἰχνῶν ἐπέβησαν, ὥστε διάγνωστα καταλιπεῖν τῆς κατ' οὐρανὸν πολιτείας τὰ σημεῖα τοῖς βουλομένοις. Άλλο είναι το ενδιαφέρον της Επιστολής κανονικής(124). Επιδρομή βαρβάρων στον Πόντο και τη Βιθυνία (253-254) δημιούργησε καταστάσεις, ευνόησε τη διάπραξη αδικιών, ώθησε γενικά σε συμπεριφορά όχι σύμφωνη προς το χριστιανισμό. Όλα έπρεπε να κριθούν, να δικαστούν, να διορθωθούν από την Εκκλησία κατά τρόπο σύμφωνο προς το πνεύμα του χριστιανισμού και ενιαίο. Τίς απόψεις του πάνω σ' αυτά τα ζητήματα διατυπώνει ο Γρηγόριος στην επιστολή του, που απευθύνεται προς κάποιον επίσκοπο τον

οποίον επονομάζει Πάππαν. Τον επίσκοπο αυτό τον απασχολούσε φαίνεται προπάντων το γεγονός ότι κατά την επιδρομή των βαρβάρων χριστιανοί έφαγαν ειδωλόθυτα, ή υπέστησαν άλλες βίαιες δοκιμασίες. Οὐ τὰ βρώματα ἡμᾶς βαρεῖ(125), Ἱερώτατε Πάππα, ἀπαντάει ο Γρηγόριος, εἰ ἔφαγον οἱ αἰχμάλωτοι ταῦτα ἅπερ παρετίθεσαν αὐτοῖς οἱ κρατοῦντες αὐτῶν... — αν έφαγαν ειδωλόθυτα ή αν οι γυναίκες διεφθάρησαν διά της βίας. Ἀλλ' εἰ μὲν καὶ πρότερον κατέγνωστό τινος ὁ βίος πορευομένου ὀπίσω ὀφθαλμῶν τῶν ἐκπορνευόντων κατὰ τὸ γεγραμμένον, δῆλον ὅτι ἡ πορνικὴ ἕξις ὕποπτος καὶ ἐν τῷ καιρῷ τῆς αἰχμαλωσίας. Πόσο δείχνει ο πρώτος κιόλας κανών, ότι ο Γρηγόριος ξέρει να πηγαίνει στην ουσία των ζητημάτων, πράγμα που σε τούτη την περίπτωση και αίσθημα αληθινής φιλανθρωπίας προδίδει και φιλοσοφημένο νου. Τα ίδια διαπιστώνουμε και στους άλλους κανόνες, που αναφέρονται σε εκδηλώσεις πλεονεξίας. Διακρίνει με οξύτητα τίς διάφορες περιπτώσεις, και αποτιμά το βαθμό του αμαρτήματος κάθε φορά. Η σκέψη του δε γίνεται ποτέ δικονομική, μένει πάντα ουσιαστική. Σε τούτο η περιπτωσιολογία του διαφέρει πολύ από την περιπτωσιολογία των στωικών(126). Την ίδια ώρα ο Γρηγόριος δείχνει ποια θα ήταν σε κάθε περίπτωση η ορθή συμπεριφορά του χριστιανού. Πολύτιμος για το τελευταίο τούτο σημείο είναι ο 10ος κανόνας: Τοὺς δὲ τὴν ἐντολὴν πληρούντας, λέει, ἐκτὸς πάσης αἰσχροκερδείας πληροῦν δεῖ, μήτε μήνυτρα, ἢ σῶστρα, ἢ εὕρετρα, ἢ ὧ ὀνόματι ταῦτα καλοΰσι ἀπαιτοῦντας, γιατί, όπως επεξηγεί ο Βαλσαμών, η απώλεια δὲν έγινε από αμέλεια ἢ τυχαία, ἀλλὰ ἀπὸ περιστάσεως μεγάλης καὶ ἐπιδρομῆς βαρβαρικῆς(127).

*** Το έργο πού εγκαινίασαν οι Απολογητές έδωσε, όπως βλέπουμε, πλουσιότατους καρπούς κατά τον 3ον αιώνα. Ο Κλήμης και ο Ωριγένης συγκρότησαν συστηματική και σοφή θεολογία με τη γόνιμη και όλο ευρύτερη συνεργασία της ελληνικής φιλοσοφίας και επιστήμης. Η συνεργασία αυτή προκαλεί τα ειρωνικά βέλη μεταξύ άλλων και του Πορφυρίου, του σφοδρού πολέμιου του χριστιανισμού: Ὠριγένης ... Ἕλλην ἐν ἕλλησι παιδευθεὶς λόγοις, πρὸς τὸ βάρβαρον ἐξώκειλε τόλμημα. Ὧ δὴ φέρων αὐτόν τε καὶ τὴν ἐν τοῖς λόγοις ἕξιν ἐκαπήλευσε. Κατὰ μὲν τὸν βίον χριστιανῶς ζῶν καὶ παρανόμως, κατὰ δὲ τὰς περὶ τῶν πραγμάτων καὶ τοῦ θείου δόξας, ἑλληνίζων τε καὶ τὰ Ἑλλήνων τοῖς ὀθνείοις ὑποβαλλόμενος μύθοις. Συνῆν γὰρ ἀεὶ τῷ Πλάτωνι, τοῖς τὲ τοῦ Νουμηνίου καὶ Κρονίου, Ἀπολλοφάνους τε καὶ Λογγίνου, καὶ Μοδεράτου, Νικομάχου τε καὶ τῶν ἐν τοῖς Πυθαγορείοις ἐλλογίμων ἀνδρῶν ὡμίλει συγγράμμασιν ...(128) Ορθά βλέπει ο Πορφύριος ότι πολλά αντλεί ο Ωριγένης από τους Έλληνες, η ουσία όμως του έργου για το οποίο τα αντλεί ολότελα του διαφεύγει• βλέπει τα υλικά, δεν μπορεί να συλλάβει την οικοδομή, τη σύνθεση. Δεν υπάρχει γι' αυτόν θύρα εισόδου. Όπως βλέπουμε, οι χριστιανοί δεν ξοδεύουν τώρα τις δυνάμεις τους μόνο στην πολεμική. Οικοδομούν νέα επιστήμη, που συναγωνίζεται την εθνική. Η χριστιανική σχολή της Αλεξανδρείας συναγωνίζεται το Μουσείον της Αλεξανδρείας. Εκτός από την επαφή και το συναγωνισμό με την ελληνική σκέψη, αρχίζει τώρα η χριστιανική σκέψη να αναζητά και τη μορφή που της ταιριάζει. Σα να διαβλέπει ότι μπορεί, ότι επιτρέπεται να υπάρχει κάποια χριστιανική τέχνη. Έτσι ο λυρικός τόνος δε λείπει από τα κείμενα του Κλήμη, ούτε κάποια αισθητική αξία από το Συμπόσιον των δέκα Παρθένων(129) του Μεθοδίου του Ολύμπου. Μ' άλλα λόγια, το έργο που άρχισαν οι απολογητές, αφού αναπτύχθηκε και θαυμαστά ευρύνθηκε από την Αλεξανδρινή Σχολή, βαδίζει τώρα προς την ολοκλήρωσή του. Αυτή την ολοκλήρωση θα μας δώσουν τον 4ον αιώνα κατά πρώτιστο λόγο οι μεγάλοι Καππαδόκες. Notes 114α. Ε.Π. ΙΑ', 87-92. Ό Koetschau (στις εκδόσεις Krüger ) προσδιορίζει ότι η επιστολή ανήκει στην πενταετία 238-243 μ.Χ. 115. Ε.Π. ΙΑ', 88. 116. Σχολών. 117. Βοηθών. 118. Ε.Π. ΙΑ', 92. 119. Ε.Π. Ι’,983-988. 120. Ε.Π. Ι’,1019-1048. Ράλλης-Ποτλής, τ. Δ', σ. 45-66.

121. Ε.Π. Mς', 912. 122. Επιστολή ΣΔ', Τοις Νεοκαισαρεύσι, ς', Ε.Π. ΛΒ', 752 c κ.έ. 123. β', Ε.Π. ΛΒ', 746 b κ.έ. 124. Τη διαίρεσαν σε 11 κανόνες, αλλά ο 11ος είναι μεταγενέστερος. Συνοψίζει τις απόψεις του Μεγάλου Βασιλείου για τα στάδια της μετανοίας. Βλ.: Μπαλάνος, σ. 175.

17. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ TOΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ Παρ' όλ' αυτά, αν στο τέλος του 3ου αιώνα αποπειραθούμε μιαν ανασκόπηση της πορείας του χριστιανισμού, θα ιδούμε ότι ο τόνος που κυριαρχεί στους τρεις πρώτους αιώνες είναι αγωνιστικός. Κάθε στιγμή έπρεπε να ξανακερδίζεται η νίκη, που κάθε στιγμή κινδύνευε από το πλήθος των αντιπάλων. Όμοια επικίνδυνοι οι εξωτερικοί αντίπαλοι, οι εθνικοί, και οι εσωτερικοί, οι αιρετικοί. Η μεταφυσική αγωνία των ανθρώπων δοκίμασε πολλούς δρόμους για να βρει την ικανοποίησή της: νεοπλατωνισμός, μανιχαϊσμός, γνωστικισμός, μοντανισμός, συγκρητισμός, κ.ά. Πόση εύψυχία, πόση εμμονή, τί πίστη, αλλά και πόσοι μάρτυρες, για να υπερνικήσει η ορθοδοξία όλες τις αντιξοότητες. Ή νίκη της καθαρά πνευματική: τον αρχαίο κόσμο τον κέρδισε το πνεύμα του Ευαγγελίου. Άλλά —και τούτο είναι το εκπληκτικό— ο ίδιος ο αρχαίος κόσμος πολύτιμα βοήθησε για τη νίκη με τα πνευματικά του κι αυτός όπλα, τις αλήθειες και τις μεθόδους της φιλοσοφίας του και της επιστήμης του. Η συμμετοχή της Καππαδοκίας σ' αυτό τον αγώνα και η ως τώρα συμβολή της στη νίκη στάθηκε, όπως είδαμε, σημαντική. Ανάλογη ήταν και η διάδοση του χριστιανισμού, όχι μόνο στην Καισάρεια, τη μητρόπολή της, αλλα και στην ύπαιθρο χώρα. Πέντε χωρεπίσκοποι(130) ήρθαν στην Α' Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια από την ύπαιθρο της Καππαδοκίας. Notes 130. Παπαδόπουλος, σ. 12. Ας σημειωθεί ότι καππαδόκες Πατέρες με πλούσια δράση συναντούμε στις αρχές (;) του 4ου» αιώνα κι έξω από την Καππαδοκία, όπως, λόγου χάρη, τον άγιο Αχίλλιο, πολιούχο Λαρίσης, και τους δυο ανιψιούς του, τον άγιο Οικουμένιο, πολιούχο Τρίκκης, και τον άγιο Ρηγίνο, πολιούχο Σκοπέλου. Βλ.: Αντώνιος Τρίκκης, σ. 15, 7-8.

18. Ο ΤΕΤΑΡΤΟΣ ΑΙΩΝΑΣ Στις αρχές κιόλας του 4ου αιώνα ο χριστιανισμός, από διωκόμενος, γίνεται επίσημη θρησκεία του Ρωμαϊκού κράτους. Κοσμοϊστορική μεταβολή, που σημαδεύει στους αιώνες την πορεία της ανθρωπότητος, και την ίδια ώρα δείχνει πόση εσωτερική δύναμη, αλλά και τι επέκταση και διάδοση είχε πάρει ο ευαγγελικός λόγος, θεμελιωμένος κιόλας με τα λογικά όπλα της ελληνικής φιλοσοφίας και ζυμωμένος με την παράδοση της Εκκλησίας αλλά και την πίστη και την αρετή και το πνεύμα των μαρτύρων και των πιστών. Η ιστορία του ανθρώπου δεν έχει, νομίζω, να παρουσιάσει άλλη σελίδα με τόση σημασία και βάρος. Το όνειρο της ελληνικής παιδείας, το όνειρο του Αλέξανδρου και των Ρωμαίων, το πραγματώνει με τη σειρά του ο χριστιανισμός. Προβάλλει τον άνθρωπο στην παγκοσμιότητά του, μια παγκοσμιότητα όχι πολιτική, ούτε λογική, αλλά πνευματική. Έπαθλο του ορίζει να κερδίσει τη βασιλεία των ουρανών. Το έσχατο αυτό τέλος και το νόημα της επίγειας ζωής προσδιορίζει και ευρύτατο πλαίσιο αποτελεί, όπου ο άνθρωπος ολοκληρώνει τη φύση του ως πνεύμα, όχι μόνο ως λόγο• την ολοκληρώνει για να μπορέσει να την ξεπεράσει, γιατί του ανοίγεται τώρα ο δρόμος προς τη θέωση. Η μεγάλη αυτή μεταβολή στη θέση του χριστιανισμού μέσα στην κοινωνία του Ρωμαϊκού κράτους συνοδεύεται και από ένα άλλο πολύ σημαντικό περιστατικό, τη μεταφορά της έδρας της Αυτοκρατορίας στην ελληνική Ανατολή. Εκτός από τους πολιτικούς ή στρατιωτικούς λόγους που την προκάλεσαν, η μεταφορά τούτη δείχνει ότι η ελληνική Ανατολή ήταν το κύριο κέντρο που διαμόρφωνε και κατεύθυνε το νέο πνεύμα που το Ρωμαϊκό κράτος αποφάσισε να αναγνωρίσει επίσημα και να υπηρετήσει.

Ήταν φυσικό οι σπουδαίες αυτές μεταβολές να επιφέρουν ανάλογες συνέπειες και να προσδιορίσουν προσανατολισμούς που προσδίνουν διαφορετικούς τώρα τόνους στη δραστηριότητα του χριστιανικού πνεύματος. Έτσι, η εξάπλωση και διάδοση του χριστιανισμού στο εσωτερικό της Αυτοκρατορίας παίρνει τώρα ταχύτερο ρυθμό. Γίνεται και κάτι άλλο. Ευθύς από την αρχή ασπάστηκαν το χριστιανισμό και άνθρωποι του πνεύματος, όπως ο Κλήμης, ο Ιουστίνος και άλλοι, λαϊκό όμως κατά το μέγιστο μέρος του ήταν το ποίμνιο της Εκκλησίας. Είναι τώρα η ώρα των καλλιεργημένων ανθρώπων να προσέλθουν στο χριστιανισμό, που έχει πια παρουσιάσει με μεθοδική, χάρη στη Σχολή της Αλεξανδρείας, συγκρότηση, τη διδασκαλία του, διδασκαλία που όλο και περισσότερο απλώνεται και επιχειρεί να καλύψει και να δώσει τον τόνο της σε όλους τους χώρους της ζωής αλλά και του πνεύματος, στη σκέψη, αλλά και στην τέχνη. Η νίκη όμως του χριστιανισμού, όπως κάθε νίκη, ήταν, συγχρόνως, νίκη και μαζί η πιο κρίσιμη και αποφασιστική ώρα. Όταν νικάς, η δοκιμασία στην οποία μπαίνεις είναι πολύ δυσκολώτερη και ουσιαστικότερη από κείνη που αντιμετώπιζες την ώρα της πάλης. Τώρα κυρίως δοκιμάζεται και κρίνεται η ουσία του νικητή. Τώρα προβάλλει και για το χριστιανισμό άμεση η ανάγκη να οργανώσει σε ευρύτερη κλίμακα τη δράση του, να πραγματώσει αρτιότερα, ανεμπόδιστος από εξωτερικούς διωγμούς, την αποστολή του, να παρουσιάσει την πνευματική του οντότητα ολοκληρωμένη, να δείξει την εσωτερική του ενότητα. Στη νέα τούτη ώρα ο χριστιανισμός ανταποκρίθηκε με καταπληκτική ενεργητικότητα. Εξακολουθεί, παρά τη νίκη, ο τόνος να είναι αγωνιστικός. Για τούτο, ρητορική χροιά χαρακτηρίζει την πλούσια χριστιανική συγγραφική παραγωγή αυτών των χρόνων. Η ρητορική δεσπόζει άλλωστε και στη σύγχρονη τελευταία άνθηση των εθνικών γραμμάτων (Λιβάνιος, Ίμέριος, Θεμίστιος, Ιουλιανός κ.ά. ). Απέναντι όμως των εθνικών ο αγωνιστικός τόνος δεν έχει την παλιά οξύτητα. Στά ξίφη που διασταυρώνονται διαβλέπει κανείς τώρα, στο βάθος, έναν πόνο και έναν οίκτο και από τις δυο πλευρές. Πονούν οι εθνικοί, εκείνοι που έχουν συνείδηση της αξίας της ελληνικής παιδείας, όταν βλέπουν πλούσια προικισμένες φύσεις, όπως τον Βασίλειο και τον φίλο του Γρηγόριο, να παραστρατούν, να μη δίνονται ολόκληροι στην παιδεία τούτη, αλλά να μπαίνουν στην υπηρεσία μιας θρησκείας που τους είναι ακατανόητη. Βαθύτερος είναι ο πόνος και ο οίκτος που αισθάνονται χριστιανοί σαν τον Βασίλειο και τον Γρηγόριο για τους εθνικούς που, ενώ η χριστιανική αλήθεια έχει αποκαλυφθεί, εξακολουθούν να μένουν στο σκότος, δε θέλουν να σωθούν, ενώ θα μπορούσαν. Γι' αυτό, προσπαθούν να πείσουν τους εθνικούς να στραφούν προς το χριστιανικό φως, να το δεχτούν. Τέτοιο έργο δεν χρειάζεται οξύτητα, αλλά πειθώ. Πειθώ πρέπει να δημιουργήσουν οι ηγέτες της χριστιανικής διδασκαλίας και στο ακροατήριο των πιστών, προσπαθώντας να τους αποκαλύψουν βαθύτερα τις αλήθειες της θρησκείας, να ανεβάσουν την απλή ψυχή τους σε υψηλότερη μορφή θρησκευτικής ζωής. Όχι μόνο τούτο. Τώρα που έλειψαν οι εξωτερικοί διωγμοί, η ζωή του χριστιανού χάνει τη δραματική αίσθηση ότι ο πιστός είναι αθλητής της πίστεως, πίστεως που πρέπει να είναι κάθε στιγμή έτοιμος να την ομολογήσει, να τη βεβαιώσει, που μπορεί κάθε στιγμή να του δώσει την ευκαιρία να σταυρωθεί γι' αυτήν, να γίνει άξιος μιμητής του Χριστού, Ύπήρχε ο κίνδυνος να υποστεί χαλάρωση η ιδιαίτερη χριστιανική αρετή που θέλει κάθε πιστό της άγρυπνο στρατιώτη του Χριστού και, αν κρίνουμε από τις συχνές αναφορές. Ιδιαίτερα του Βασιλείου, στο θέμα τούτο, αναφορές γεμάτες πόνο και πικρία, φαίνεται πως δεν έλειψε η χαλάρωση. Έπρεπε λοιπόν άγρυπνη η διδασκαλία και το κήρυγμα να στρέψουν τώρα την προσοχή του πιστού ακόμα περισσότερο στο εσωτερικό νόημα της χριστιανικής αρετής• να του αποκαλύψουν τον ακατάπαυτο αγώνα με τον εαυτό μας ως άνθρωπο του κόσμου τούτου, με το άλογο ας πούμε μέρος της ψυχής, αγώνα που χρειάζεται όλες τις αγαθές μας δυνάμεις, και τη συμπαράσταση του Θεού, για να είναι καλλίνικος. Όλ’ αυτά στάθηκαν πολύτιμα κίνητρα που ώθησαν στην ανάπτυξη του χριστιανικού ρητορικού λόγου, με κύριο και υποδειγματικό του εκπρόσωπο στην εποχή τούτη τον Μέγα Βασίλειο. Όλη όμως την οξύτητα και δριμύτητά του ο αγωνιστικός τόνος την παίρνει τώρα σ' έναν άλλο τομέα, στην ανάγκη να διατηρήσει η νέα θρησκεία την ενότητα της, που έρχονται να τη διασπάσουν οι μεγάλες αιρέσεις, όσες αναπτύσσονται κυρίως γύρω στο πρόσωπο του Ιησού και στο δόγμα της Αγίας Τριάδος. Δραματική ώρα. Αν επικρατούσε η κίνηση για τη διάσπαση, η νίκη θα έφευγε από τα χέρια που μόλις την έπιασαν. Επιτακτική προβάλλει λοιπόν η ανάγκη να δοθεί η ορθή ερμηνεία των βασικών χριστιανικών αληθειών, να διατυπωθούν με τρόπο σαφή και ουσιαστικό τα δόγματα του αληθινού χριστιανού. Το μέγα

τούτο έργο, στο κυριότερο μέρος του, τότε, και εδώ, στην ελληνική Ανατολή, συντελέστηκε. Αυτή ολοκλήρωσε για το χριστιανισμό τὸ ὀρθὰ δοκεῖν, την ορθοδοξία, συνέλαβε και διατύπωσε το χαρακτηριστικά χριστιανικό πνεύμα. Ορθά παρατηρήθηκε ότι στο βάθος της διαμάχης ορθοδόξων και αιρετικών ανευρίσκουμε μια αντιδικία της θρησκείας και της φιλοσοφίας. Αντιπροσωπεύουν οι αιρετικοί, χωρίς πάντα να το έχουν συνειδητοποιήσει, μιαν επιθετική επιστροφή της φιλοσοφίας με μορφή χριστιανική, της φιλοσοφίας που διεκδικεί τα πρωτεία για την καθοδήγηση του ανθρώπου με τον ορθό λόγο. Συχνά στην πολεμική τους οι ορθόδοξοι πατέρες επισημαίνουν τη συγγένεια των αιρετικών θέσεων με την εθνική φιλοσοφία, συγγένεια όχι μόνο στα μεθοδικά όπλα, αλλά στις αρχές και τα έσχατα τέλη. Εκείνο που προβάλλουν οι αιρετικοί, και για το οποίο επιδιώκουν να πείσουν, είναι η λογική αναγκαιότητα που διέπει τη σκέψη τους και οδηγεί κατ' ανάγκην στις θέσεις που υποστηρίζουν. Η στάση τους αυτή κυρίως απέσπασε το χαρακτηρισμό ότι είναι φιλοσοφικότεροι των αντιπάλων τους. Τα αποσπάσματα των έργων τους αφήνουν, αλήθεια, να διαφαίνεται έντονη διάθεση για αντικειμενική λογική έρευνα των θεμάτων που τους απασχολούν• η φιλοσοφικότητα όμως πρέπει κυρίως να κριθεί από το περιεχόμενο του ορθολογισμού, όχι μόνο από τη μεθοδικά λογική πορεία. Εκτός από το στενό και μονοκόμματο ορθολογισμό, υπάρχει και ο άλλος, που έχει πλατιά βάση, είναι πολύπλευρος, πηγάζει ή τείνει σε πιο ολοκληρωμένη θεώρηση, δε φοβάται, όταν πρέπει, να ομολογήσει την αδυναμία του, να αναγνωρίσει ότι υπάρχει θέση και για αγνωστικισμό• αγνωστικισμό όμως που δεν είναι στείρα άρνηση, αλλά θέση για την υπέρτατη ανύψωση της ψυχής προς το θείον. Τη δεύτερη τούτη φιλοσοφικότητα πλούσια τη βρίσκουμε στους πατέρες που υποστηρίζουν την ορθοδοξία. Η στάση των αιρετικών απέναντι στα δόγματα της θρησκείας, εκτός από το μονοκόμματο ορθολογισμό της, ή καλύτερα εξαιτίας του, βλέπει τα δόγματα σα φιλοσοφικά κυρίως θέματα• η απόληξη θα ήταν η μετατροπή του χριστιανισμού σε μια φιλοσοφική θεωρία, μια μέσα στις άλλες. Θα έδιναν μιαν ενδιαφέρουσα για τις μεταφυσικές της απόψεις θεωρία του ὄντως ὄντος και των σχέσεών του με τη δημιουργία, θα αφαιρούσαν όμως από την ψυχή το στήριγμα που της δίνει η θρησκεία, το κάλεσμα για την τελείωση, την ολοκλήρωση, τη σωτηρία της. Γιατί θα περιόριζαν σε επικίνδυνο βαθμό τη θέση του μυστηρίου. Και η θρησκεία στην ουσία της είναι εξόρμηση της ψυχής στον κόσμο του μυστηρίου, που και την εξανθρωπίζει και την αγιάζει. Αυτόν τον κίνδυνο διαβλέπουν οι ορθόδοξοι Πατέρες και γι' αυτό αγωνίζονται να διασώσουν τις χριστιανικές αλήθειες με όλη τη θρησκευτική τους ουσία• πάνω απ' όλα την ιστορικότητα του χριστιανισμού, που κύριο μάρτυρα και στήριγμά της έχει τον θεάνθρωπο Ιησού, αλλά και τη μυστική ουσία της θρησκείας. Με το να είναι στη βάση της και στην ουσία της τέτοιας μορφής, η στάση των ορθοδόξων δεν είναι καθόλου λιγότερο φιλοσοφική. Ο Θεός πού παρουσιάζουν και ο Άνθρωπος που οργανώνουν ανοίγουν άσωστους δρόμους τόσο στη δραστηριότητα του πνεύματος όσο και στο στίβο των πράξεων. Τον αγνωστικισμό τους τον περιορίζουν σε θέματα που βρίσκονται πέρα από τη νοητική ικανότητα του ανθρώπου, θέματα που ο άνθρωπος μπορεί να τα πλησιάσει μόνο όταν αφήσει να τον φωτίσει η φωνή του Θεού. Με τη στάση αυτή ο χριστιανισμός διαγράφει μια νέα ακρότατη και γόνιμη πορεία της ψυχής, που έρχεται να συμπληρώσει τη νοητική της πορεία. Αλλά η αναμέτρηση θρησκείας και φιλοσοφίας που προκάλεσε η εμφάνιση των μεγάλων αιρέσεων από τη μια, η νίκη του χριστιανισμού από την άλλη, έκαμε πάλι πολύ επίκαιρο κι ένα άλλο ζήτημα, το θέμα των σχέσεων ελληνικής παιδείας και χριστιανισμού. Στο θέμα τούτο έδωσαν τώρα οι ορθόδοξοι Πατέρες την πιο συγκροτημένη απάντηση, που επιτρέπει μέσα στο χριστιανικό πνεύμα τη συνοικείωση πολύτιμων στοιχείων της ελληνικής παιδείας και αποτελεί πρώτη γόνιμη μορφή χριστιανικού ανθρωπισμού. Όσο κι αν αναγνωρίζουν όμως οι χριστιανοί ότι η ελληνική παιδεία έχει πολλά μόνιμα και χρήσιμα στοιχεία, την ίδια ώρα αισθάνονται σαν επιταγή να ανυψώσουν το δικό τους πνευματικό οικοδόμημα με τρόπο τόσο άρτιο, ώστε να ικανοποιεί όλες τις εφέσεις της ψυχής, στα ελληνικά να αντιτάξουν τα χριστιανικά γράμματα, να δώσουν ολοκληρωμένη χριστιανική παιδεία.

Μέσα σε τούτα τα πλαίσια κινήθηκε το χριστιανικό πνεύμα τον 4ον αιώνα, τονωμένο από τη νίκη και οιστρηλατημένο από την πίστη. Αυτές οι τάσεις το κέντριζαν, και δημιούργησε, εδώ μάλιστα στην ελληνική Ανατολή, έργα που επιτρέπουν να ονομάζουμε τον αιώνα τούτο χρυσούν αιώνα των Χριστιανικών Γραμμάτων. Το σπουδαιότερο κέντρο στη θαυμαστή τούτη άνθηση ήταν η Καππαδοκία, γιατί οι τρεις Καππαδόκες, ο Βασίλειος και οι δυο Γρηγόριοι, αναδείχτηκαν, όπως θα δούμε, οι μεγάλοι διδάσκαλοι του χριστιανικού πνεύματος και του χριστιανικού λόγου. Υπήρξαν αληθινοί καταυγάζοντες φωστήρες και έδωσαν την αποφασιστική χριστιανική στροφή και λύση στα μεγάλα προβλήματα που ανέκυψαν από τη νίκη του χριστιανισμού. Μαζί με τους υπερασπιστές της ορθοδοξίας η Καππαδοκία έδωσε τότε και μερικούς από τους μεγάλους αιρετικούς, όπως ο Ευνόμιος. Μας παρέχει έτσι πλήρη την εικόνα της πνευματικής ζωής των χρόνων εκείνων.