80

Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

Citation preview

Page 1: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα
Page 2: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα
Page 3: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΝΤΟΝΕΝ ΑΡΤΩ

Η ΜΕΓΑΛΗ ΗΜΕΡΑ ΚΑΙ Η ΜΕΓΑΛΗ ΝΥΧΤΑ

Μετάφραση ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΕΥΘΥΜΙΑΔΗΣ

ΑΙΓΟΚΕΡΩΣ

Page 4: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΙΓΟΚΕΡΩΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 18 Διεύθυνση ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΟΛΔΑΤΟΣ

ΑΝΤΟΝΕΝ ΑΡΤΩ: Ή μεγάλη ήμερα και ή μεγάλη νύχτα

Μετάφραση: ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΕΥΘΥΜΙΑΔΗΣ Διορθώσεις: ΜΑΡΙΑ ΕΥΑΓΓΕΑΟΔΗΜΟΥ

Φωτοστοιχειοθεσία: ΦΩΤΟΓΡΑΜΜΑ Ε.Π.Ε.

Copyright: ΑΙΓΟΚΕΡΩΣ 1981

Σημ.: Ό τίτλος τού βιβλίου προέρχεται άπό τό κείμενο τού 'Αρτώ Ή μεγάλη νύχτα σάν άπάντηση τού κειμένου τών σουρρεα-λιστών Ή μεγάλη ήμερα.

Page 5: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα
Page 6: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα
Page 7: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΕΡΕΥΝΑ^

ΖΟΥΜΕ, ΠΕΘΑΙΝΟΥΜΕ. ΠΟΙΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΜΕΡΙΔΙΟ ΤΗΣ ΒΟΥΑΗΣΗΣ Σ' ΟΑΑ ΑΥΤΑ; ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΠΩΣ ΑΥΤΟΚΤΟ-ΝΟΥΜΕ ΟΠΩΣ ΟΝΕΙΡΕΥΟΜΑΣΤΕ. ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΗΘΙΚΟ ΤΟ

ΕΡΩΤΗΜΑ ΠΟΥ ΘΕΤΟΥΜΕ:

Η ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΛΥΣΗ;

Όχι , ή αύΐοκτονία είναι άκόμα μιά υπόθεση. Νομίζω πώς έχω τό δικαίωμα ν' αμφιβάλλω γιά την αύτοκτονια όπως και γιά όλη τήν υπόλοιπη πραγματικότητα. Πρέπει πρός τό παρόν και μέχρι μιά νέα τάξη πραγμάτων ν' άμφιβάλλουμε σέ φοβερό βαθμό, όχι γιά τήν ύπαρξη, γιά νά μιλήσουμε καθαρά, πράγμα πού είναι έφικτό στόν καθέ-να, άλλά γιά τήν έσώτερη συγκίνηση καί τή βαθιά εύ-αισθησία τών πραγμάτων, των πράξεων, τής πραγματι-κότητας. Αέν πιστεύω μέ τίποτα στό ότι δέν είμαι συνδεδε-μένος μέ τήν εύαισθησία μιάς διανοητικής χορδής πού λές καί είναι μετεωρική, κι άκόμα ότι ύστερώ λίγο-πολύ άπό πρακτικούς μετεωρισμούς. Ή οίκοδομημένη καί αίσθητή ύπαρξη τού κάθε άνθρωπου μ' ένοχλεί, καί δίχως άλλο σι-χαίνομαι κάθε πραγματική ύπαρξη. Ή αύτοκτονια δέν εί-ναι παρά ή μυθική καί μακρινή κατάκτηση τών άνθρώπων πού σκέφτονται καλά, άλλά ή καθαυτό κατάσταση τής αύ-τοκτονίας είναι γιά μένα άκατανόητη. Ή αύτοκτονία ένός

νευρασθενικού δέ χρειάζεται μιά κάποια προβολή, άντίθετα μέ την ψυχική κατάσταση ένός άνθρώπου πού θάχε καθορί-σει καλά τήν αύτοκτονία του, τίς ύλικές συνθήκες, καί τό λεπτό τού θαυμαστού άποχωρισμού. 'Αγνοώ τί είναι τά πράγματα, άγνοώ κάθε άνθρώπινη κατάσταση, κανένα πράγμα στόν κόσμο δέν περιστρέφεται γιά μένα, δέν

Page 8: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 8

περιστρέφεται μέσα σέ μένα. Υποφέρω τρομερά άπ' τή ζωή. Δέν υπάρχει κατάσταση, πού νά μπορώ νά φθάσω. Κι είναι άπόλυτα βέβαιο, ότι είμαι νεκρός άπό καιρό, ότι έχω ήδη αυτοκτονήσει. Μ' αύτοκτονήσανε, δηλαδή. Κι όμως τι θ' αναλογιζόσαστε για μια αυτοκτονία προγενέστερη, μια αυτοκτονία πού θά μάς έκανε νά παλινδρομήσουμε, αλλά άπ' τήν άλλη μεριά τής ύπαρξης, καί όχι άπ' τή μεριά τού θανάτου. Αύτό μονάχα θά 'χε γιά μένα κάποια άξία. Δέν αίσθάνομαι τήν έπιθυμία τού θανάτου,,αίσθάνομαι τήν έπι-θυμία τον νά μην υπάρχεις, τού νά μήν είσαι ποτέ ριγμένος μέσα σ' αύτή τή διασκέδαση πού σού προσφέρουν οί χαζομάρες^, οί άποκηρύξεις οί άρνήσεις κι οί άχρωμες συ-ναντήσεις, πού είναι τό έγώ τού 'Αντονέν Άρτώ, πολύ πιό άδύναμο άπ' αύτόν τόν ίδιο. Τό έγώ αύτού τού περιπλανώ-μενου σακάτη πού άπό καιρό σέ καιρό έρχεται νά προ-βάλλει τή σκιά του πάνω στήν όποία έχει φτύσει ·ό ίδιος άπό πολύ καιρό, αύτό τό έγώ τό άνάπηρο, πού σέρνεται στή γή, αύτό τό αύτοδύναμο, άπίθανο έγώ, πού παρ' όλα αύτά ξαναβρίσκει τόν έαυτό του μέσα στήν πραγματικότητα. Κα-νένας δέν ένιωσε όπως αύτό τήν άδυναμία του πού είναι ή κύρια, ή ούσιαστική άδυναμία τού άνθρώπινού γένους. Νά καταστρέψει, νά μήν ύπάρξει.

1. Ατιτλοφόρητη απάντηση τού 'Αντονέν Αρτώ στήν έρευνα πού έγινε άπό τήν Σουρρεαλιστική Επανάσταση (La Révolution Surreàliste), έρευνα πού δημοσιεύθηκε στό ίδιο τεύχος 2. Τό δακτυλογραφημένο άντΐγραφο αύτού τού κειμένου πού φέρει χειρόγραφες διορθώσεις τού 'Αντονέν 'Αρτώ βρίσκεται στή φιλολογική βιβλιοθήκη Jacques Doucet.

2. Μιά διόρθωση τού Αντονέν Αρτώ πάνω στό δακτυλογραφημένο άντΐγραφο τού όποιου ή άρχική γραφή ήταν: μέσα σ' αύτό τό κατώφλι της άπραξίας....

Page 9: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΓΕΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ Η ΑΠΟΜΥΘΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΟΠΙΟΥ^

Έχω ειλικρινά την πρόθεση νά έξαντλήσω αύτό τό ζήτημα γιά νά μας αφήσουν μια γιά πάντα ήσυχους μ' αυ-τούς τούς υποτιθέμενους κινδύνους άπό τά ναρκωτικά.

Ή άποψή μου είναι καθαρά άντι-κοινωνική. Δέν έχουν παρά έναν λόγο πού χτυπάνε τό όπιο. Τόν

κίνδυνο ότι ή χρήση του μπορεί νά διαδοθεί στό σύνολο τής κοινωνίας.

Ε, ΛΟΙΠΟΝ ΛΥΤΟΣ Ο ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΕΙΝΛΙ ΨΕΥΤΙ-ΚΟΣ.

Έχουμε γεννηθεί βρώμικοι στό σώμα και στήν ψυχή, εί-μαστε έκ γενετής άπροσάρμοστοι· έξαλείψτε τό όπιο, δέ θά έξαλείψετε τήν ανάγκη τού έγκλήματος, τούς καρκίνους τού σώματος και τής ψυχής, τήν τάση στήν άπελπισία, τόν έκ γενετής κρετινισμό, τήν κληρονομική βλενόρροια, τή σα-θρότητα τών ένστικτων, δέ θά έμποδίσετε νά μήν ύπάρχουν ψυχές προορισμένες για όποιοδήποτε δηλητήριο, δηλητήριο τής μορφίνης, δηλητήριο τής ανάγνωσης, δηλητήριο τής απομόνωσης, δηλητήριο τού αύνανισμού, δηλητήριο τής άλλεπάλληλης συνουσίας, δηλητήριο τής βαθιά στήν ψυχή ριζωμένης αδυναμίας, δηλητήριο τού άλκοολισμού, δη-λητήριο τού καπνού, δηλητήριο τής άντικοινω-νικότητας. Ύπάρχουν ψυχές άγιάτρευτες και χαμένες για τήν υπόλοιπη κοινωνία. Εξαλείψτε -τους ένα μέσο γιά τήν τρέλα. Θά έφεύρουν μυριάδες άλλα. Θά δημιουργή-σουν μέσα πιό έπιτήδεια, πιό δαιμονικά, μέσα όλότελα ΛΠΕΛΠΙΣΜΕΝΑ. Η ίδια ή φύση είναι άντι-κοινωνική κατά βάθος, δέν είναι παρά μέσα άπό ένα σφετερισμό έξου-σιών πού τό όργανωμένο κοινωνικό σώμα άντιδρά ένάντια

Page 10: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 10

στό φνοίχό κατρακύλισμα τού άνθρώπινου γένους. 'Ας αφήσουμε τούς χαμένους νά χαθούν, έμεις προτιμάμε

νά περνάμε τόν καιρό μας έπιχειρώντας μια άναγέννηση αδύνατη, και έπιπλέον, άχρηστη, ΜΙΣΗΤΗ ΚΑΙ ΒΛΑ-ΒΕΡΗ.

Όσο δέ θά κατορθώνουμε νά έξαλειψουμε καμιά άπ' τις αιτίες τής άνθρώπινης άπελπισιας, δέ θάχουμε τό δικαίωμα νά προσπαθούμε νά έξαλειψουμε τά μέσα μέ τά όποια ό άνθρωπος προσπαθεί νά καθαριστεί άπ' την άπελπισία.

Γιατί θά ' πρεπε νά φτάσουμε πρώτα στό σημείο, νά έξα-λειψουμε αύτη τη φυσική και κρυμμένη παρόρμηση, αύτή τήν προσποιητή τάση τού άνθρώπου πού τόν ώθεί νά έφευρίσκει ένα μέσο, πού τού δίνει τήν ίόέα νά άναζητά ένα μέσο γιά νά γλυτώσει άπ' τά βάσανά του.

Έπιπλέον, οί χαμένοι είναι άπ' τή φύση τους χαμένοι, όλες οί ιδέες περί ήθικής άναγέννησης δέ θά καταφέρουν τίποτα, ύπάρχει ΕΝΑΣ ΕΜΦΥΤΟΣ ΝΤΕΤΕΡΜΙΝΙΣΜΟΣ, ύπάρχει άδιαφιλονίκητα τό άνίατο τής αύτοκτονίας, τού έγκλήματος, τής άνοησίας, τής τρέλας, ύπάρχει ένα άκατα-νίκητο κεράτωμα τού άνθρώπου, ύπάρχει μιά σαθρότητα τού χαρακτήρα, ύπάρχει ένας εύνουχισμός τού πνεύματος.

Ή άφασία ύπάρχει, ή φυματίωση τού νωτιαίου ύπάρχει, ή συφιλιδική μηνιγγίτιδα, ή κλεψιά, ό σφετερισμός. Ή κό-λαση ύπάρχει ήδη σ' αύτό τόν κόσμο και ύπάρχουν άνθρω-ποι πού είναι δυστυχισμένοι δραπέτες τής κόλασης, δραπέ-τες προορισμένοι νά ξαναρχίζουν ΑΙΩΝΙΑ τήν άπόδρασή τους. Μά άρκετά πάνω σ'. αύτό.

Ό άνθρωπος είναι άθλιος, ή ψυχή είναι άδύναμη, ύ-πάρχουν άνθρωποι πού πάντοτε θά χάνονται. Λίγο ένδια-φέρουν τά μέσα τής άπώλειας· ΑΥΤΟ ΔΕΝ ΑΦΟΡΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ.

'Αποδείξαμε γιά τά καλά, στ' άλήθεια, πώς δέν είναι ικανή γιά τίποτα, πώς χάνει τόν καιρό της, άς μήν έπιμένει λοιπόν νά θέλει νά ριζώσουμε μές στήν ήλιθιότητά της.

Και τελικά είναι ΒΛΑΒΕΡΗ.

Page 11: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 11

Γι' αύτούς πού τολμούν να κοιτάξουν κατάματα την άλήθεια, ξέρουμε άλλωστε τά άποτελέσματα της ποτοαπα-γόρευσης στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Μιά ύπερπαραγωγή τρέλας: ή μπύρα στην κατάσταση τού αιθέρα, αλκοόλ παραφορτωμένο μέ κοκκαϊνη νά πουλιέται λαθραία, ή οινοποσία πολλαπλασιασμένη, κάτι σαν καθο-λική οίνοποσία. ΜΕ ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ, Ο ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΑΠΑΓΟΡΕΥΜΕΝΟΥ ΚΑΡΠΟΥ.

Τά ίδια, γιά τό όπιο. Ή άπαγόρευση πού πολλαπλασιάζει την περιέργεια γιά

τά ναρκωτικά δέν έχει μέχρι στιγμής ώφελήσει παρά τούς ύποστηρικτές τής ίατρικής, τής δημοσιογραφίας, τής λογο-τεχνίας. 'Υπάρχουν άνθρωποι πού στήριξαν βρωμερές καί έπιτηδευμένες φήμες πάνω στήν ύποτιθέμενη άγανάκτησή τους κατά τής άκακης καί κατώτατης κάστας τών καταδι-κασμένων άπ' τά ναρκωτικά (άκακη σάν κατώτατη καί σάν παντοτινή έξαίρεση), αύτής τής μειονότητας τών καταδι-κασμένων τού πνεύματος, τής ψυχής, τής άρρώστειας.

'Α! πόσο ό όμφάλιος λώρος τής ήθικής είναι γερά δεμέ-νος γιά πάρτη τους. 'Απ' τά γεννοφάσκιά τους, δέν έχουν, βλέπεις, ποτέ αμαρτήσει. Είναι ίδιοι οί άπόστολοι, είναι οί απόγονοι τών βοσκών. Μπορεί μονάχα ν' άναρωτηθεί κα-νείς άπό πού άντλούν τήν άγανάκτησή τους, καί πόσα κυρί-ως τσέπωσαν γι' αύτό τό πράγμα, καί έν πάση περιπτώσει τί τούς έχει άποφέρει αύτό.

Καί άλλωστε τό ζήτημα δέν είναι αύτό. Στήν πραγμJQtτικότητα, αύτή ή μανία κατά τών τοξικών

ούσιών, καθώς καί οί ήλίθιοι νόμοι πού άκολουθούν: Ιο Δέν φέρνουν κανένα άποτέλεσμα κατά τής ανάγκης

τών τοξικών ούαιών^ ή όποία άνάγκη, κορεσμένη ή άκό-ρεστη, ύπάρχει έμφυτη στήν ψυχή, καί θά όδηγούσε σέ χει-ρονομίες δίχως άλλο άντι-κοινωνικές, ΑΚΟΜΑ ΚΙ ΑΝ ΟΙ ΤΟΞΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΔΕΝ ΥΠΗΡΧΑΝ.

2ο. Εκτραχύνουν τήν κοινωνική άνάγκη τής τοξικής ού-

Page 12: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 12

oiaÇy και τή μετατρέπουν σέ κρυφό πάθος. 3ο Βλάπτουν την πραγματική άρρώστεια, γιατί έδώ

βρίσκεται τό πραγματικό πρόβλημα, ό ζωικός κόμβος, τό επικίνδυνο σημείο:

ΔΥΣΤΥΧΩΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗ, Η ΑΡΡΩΣΤΕΙΑ ΥΠΑΡΧΕΙ.

Όλοι οί νόμοι, όλοι οί περιορισμοί, όλες οί έκστρατείες κατά των ναρκωτικών δέ θά καταλήξουν ποτέ παρά νά άφαιρέσουν άπ' τούς κακομοίρηδες τού άνθρώπινου πόνου, οί όποίοι στήν κοινωνική τους ύπόσταση έχουν άπερί-γραπτα δικαιώματα, τόν καταλύτη τών βασάνων τους, μιά τροφή γι' αυτούς πιό θαυμάσια κι άπ' τό ψωμί, καί τό μέσο τέλος νά ξαναεισχωρήσουν μέσα στή ζωή.

Προτιμότερη ή πανούκλα παρά ή μορφίνη, ούρλιάζει ή έπίσημη ίατρική, προτιμότερη ή κόλαση παρά ή ζωή. Δέν ύπάρχουν παρά ήλίθιοι τού είδους τού J-P Liausu^ (ό όποί-ος έπιπλέον είναι κι ένα άνίκανο έκτρωμα) γιά νά ύπο-στηρίζουν πώς πρέπει ν' άφήνουμε τούς αρρώστους νά σκληραγωγούνται μέσα στήν άρρώστεια τους.

Κι έδώ είναι άλλωστε πού όλη ή χοντροκοπιά τού άνθρώ-που δείχνει τό παιχνίδι πού παίζει καί παρέχει άπόλυτη έλευθερία: ΣΤΟ ΟΝΟΜΑ, ΥΠΟΤΙΘΕΤΑΙ, ΤΟΥ ΓΕΝΙ-ΚΟΥ ΚΑΛΟΥ.

Αύτοκτονείστε, άπελπισμένοι, κι έσείς, βασανισμένοι τού σώματος καί τής ψυχής, χάστε κάθε έλπίδα. Δέν ύπάρχει πλέον γιά σάς παρηγοριά σ' αύτόν τόν κόσμο. Ό κόσμος ζεί άπ' τά νεκροταφεία σας.

Καί σείς, φωτισμένοι τρελοί, ταβητικοί, καρκινοπαθείς, χρόνιοι μηνιγγιτιδικοί, είστε άκατανόητοι. Υπάρχει κάτι μέσα σας πού κανένας γιατρός δέ θά καταλάβει ποτέ, κι εί-ναι αύτό τό κάτι πού γιά μένα σάς σώζει καί σάς καθιστά άξιοσέβαστους, καθαρούς, θαυμάσιους: είστε έξω άπ' τή ζωή, είστε πάνω άπ' τή ζωή, έχετε βάσανα πού ό συνηθισμένος άνθρωπος δέ γνωρίζει, ξεπερνάτε τό

Page 13: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 13

φυσιολογικό έπίπεδο και γι' αυτό οί άνθρωποι σας κρατούν κακία· δηλητηριάζετε τήν ήσυχια τους, είστε οι καταλύτες της σταθερότητας τους.. Έχετε άβάσταχτους πόνους ή ού-σία τών όποιων είναι τό νά ' σαι άπροσάρμοστος σέ όποι-αδήποτε γνωστή κατάσταση, ακατάληπτος· μές στις λέξεις σου. Έχετε πόνους συνεχείς και διαπεραστικούς, πόνους πού ύπερβαίνουν τή σκέψη, πόνους πού δέν βρίσκονται ού-τε μέσα στό σώμα ούτε μέσα στην ψυχή, μά που βαστούν κι άπ' τά όνό. Κι έγώ, συμμερίζομαι τά βάσανά σας και σας ρωτώ: ποιός θά τολμούσε νά μάς δώσει τό καταπραϋντικό. Στ' όνομα ποιάς άνώτερης διαύγειας, πού είναι σκέτη ψυχή για μάς, έμάς πού είμαστε στήν ίδια τή ρίζα τής γνώσης καί τής διαύγειας. Κι αύτό, στ' όνομα τών συνεχών παρακλήσε-ών μας, στ' όνομα τής έπιμονής μας νά ύποφέρουμε. Εμάς πού ό πόνος μάς έκανε νά ταξιδεύουμε μέσα στήν ψυχή μας άναζητώντας ένα ήσυχο μέρος γιά νά πιαστούμε, άνα-ζητώντας τή σταθερότητα μές στό κακό όπως οί άλλοι μές στό καλό. Δέν είμαστε τρελοί, είμαστε θαυμάσιοι γιατροί, γνωρίζουμε τήν ποσοτική άναλογία τής ψυχής, τής εύ-αισθησίας, τού μυαλού, τής σκέψης. Πρέπει νά μάς άφήσουν στήν ήσυχία μας, πρέπει ν' άφήσουμε στήν ήσυχία τους τούς άρρώστους, δέ ζητάμε τίποτα άπ' τούς άνθρώ-πους, δέν τούς ζητάμε παρά τήν άνακούφιση γιά τά βάσανά μας. Έχουμε άποτιμήσει καλά τή ζωή μας, ξέρουμε πώς έπιδέχεται περιορισμούς άπέναντι σέ άλλους, καί ίδίως άπέναντι σέ μάς τούς ίδιους. Ξέρουμε σέ ποιά συνειδητή άποχαύνωση, σέ ποιά άρνηση τού ίδιου τού έαυτού μας, σέ ποιές παραλυσίες τό κακό ριζικό μας καθημερινά μάς ύπο-χρεώνει. Δέ θ' αύτοκτονήσουμε άμέσως. Στό μεταξύ, άς μάς παρατήσουν ήσυχους.

7η Ιανουαρίου 1925

1. La Révolution Surréaliste, τεύχος 2. 2, Τό Νοέμβρη τού 1924, ό Jean-Pierre Liausu είχε έπιχειρήσει στήν Co-

mœdia μιά έκστρατεία κατά τών έπιπτώσεων τής κοκκαίνης.

Page 14: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ^

Προτού ν' αύτοκτονήσω ζητάω νά μέ βεβαιώσει κάποιος ότι αύτό θά γίνει θά ' θελα νά ' μουνα βέβαιος γιά τό θάνα-το. Ή ζωή δέ μού φαίνεται παρά σάν μιά συγκατάβαση στη φαινομενική διαύγεια τών πραγμάτων καί τήν ένωσή τους μέσα στό πνεύμα. Δέ νιώθω πιά τόν έαυτό μου σάν τό άναλλοίωτο σταυροδρόμι τών πραγμάτων, τό θάνατο πού γιατρεύει, γιατρεύει διαχωρίζοντάς μας άπ' τή φύση, άλλά άν δέν είμαι πιά τίποτε παρά ένα σύμπλεγμα πόνων όπου τά πράγματα δέ βρίσκουν πέρασμα;

'Αν αύτοκτονήσω, αύτό δέ θά γίνει γιά νά αύτο-καταστραφώ, άλλά γιά νά άνασυσταθώ, ή αύτοκτονία δέ θά ' ναι γιά μένα παρά ένα μέσο νά άνακτήσω βίαια τόν έαυτό μου, νά έπιχειρήσω μιά άγρια είσβολή μέσα στήν ύπαρξή μου νά ύπερβώ τήν άμφίβολη ύπεροχή τού Θεού. Μέ τήν αύτοκτονία, φέρνω ξανά τό σχήμα μου μέσα στή φύση, δίνω γιά πρώτη φορά στά πράγματα τή μορφή πού θέλω. 'Απελευθερώνομαι άπ' αύτή τήν τόσο άσχημα συ-ναρμολογημένη διάρθρωση τών όργάνων μου μέ τό έγώ μου, κι ή ζωή δέν είναι πιά γιά μένα μιά παράλογη συγκυ-ρία όπου σκέφτομαι αύτό πού μού δίνουν νά σκεφτώ. Δια-λέγω πιά τή σκέψη μου καί τήν κατεύθυνση τών δυνάμεών μου, τών τάσεών μου, τής πραγματικής μου ύπαρξης. Τοπο-θετούμαι άνάμεσα στό ώραίο καί τό άσχημο, τό καλό καί τό κακό. Κρεμιέμαι χωρίς κλίση, ούδέτερος, βασανιζόμενος άπό τήν ίσορροπία τών καλών καί τών κακών παρορμήσε-ων.

Γιατί ή ζωή ή ίδια δέν είναι μιά λύση, δέν ύπάρχει στή ζωή καμιά έκλογή, καμιά συγκατάθεση, κανένας καθο-ρισμός. Δέν είναι παρά μιά σειρά άπό έπιθυμίες καί

Page 15: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 15

άντίρροπες δυνάμεις, μικρές άντιφάσεις πού έχουν κα-τάληξη, ή άποτυγχάνουν άνάλογα μέ τις περιστάσεις μιάς μιοερής συγκυρίας. Τό κακό έχει άνισα κατασταλάξει μέσα σέ κάθε άνθρωπο, όπως ή μεγαλοφυία, όπως ή τρέλα. Τό καλό όπως και τό κακό είναι τό προϊόν τών περιστάσεων και μιάς λίγο-πολύ δραστικής μαγιάς.

Είναι βέβαια ποταπό νά είσαι δημιουργημένος, νά ζεις, νά αισθάνεσαι τόν έαυτό σου μέχρι μέσα στις πιό μικρές κρυψώνες, μέχρι μέσα στις πιό άδιανόητες διακλαδώσεις τού άμετάθετα προσδιορισμένου είναι σου. Δέν είμαστε παρά δένδρα πάνω άπ' όλα, και είναι ίσως γραμμένο σέ μιά κάποια γωνιά τού δένδρου της φυλής μου πώς θά αύ-τοκτονήσω, μιά όρισμένη μέρα.

'Ακόμα κι ή ιδέα τής έλευθερίας τής αύτοκτονίας πέφτει σάν ένα κομμένο δένδρο. Δέ δημιουργώ μήτε τό χρόνο, μήτε τόν τόπο, μήτε τις περιστάσεις τής αύτοκτονίας μου. Δέν έπινοώ κάν τήν ιδέα της πώς θά ένιωθα τήν έκτέλεσή της;

Μπορεί αύτή τή στιγμή νά διαλύεται τό είναι μου, μά άν παραμείνει άνέπαφο, μέ ποιόν τρόπο θ' άντιδράσουν τά κατεστραμμένα μου όργανα, μέ ποιά άπίθανα όργανα θά καταγράψω τό σπαραγμό μου;

Νιώθω τό θάνατο νά ρέει σά χείμαρρος πάνω μου, σάν τό στιγμιαίο σκίρτημα ένός κεραυνού πού τή δύναμή του δέν μπορώ νά συλλάβω. Νιώθω τό θάνατο φορτωμένο μέ ήδο-νές, μέ στροβιλικούς δαιδάλους. Τί διαλογίζεται τό είναι μου μέσα σ' όλα αυτά;

'Αλλά νά, ξαφνικά ό Θεός σάν μιά γροθιά, σάν ένα κοφτερό δρεπάνι φώς. Αποχωρίστηκα μέ τή θέλησή μου τή ζωή, θέλησα νά σκαρφαλώσω ξανά πάνω στή μοίρα μου!

Αύτός ό Θεός μ' έκανε ότι ήθελε μέχρι παραλογισμού· μέ κράτησε ζωντανό μέσα σ' ένα κενό άπό άπαρνήσεις, άπό μανιασμένες άρνήσεις τού ίδιου τού έαυτού μου, κατέστρε-ψε μέσα μου μέχρι και τις μικρότερες ώθήσεις τής δια-

Page 16: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 16

νοητικής ζωής, τής αισθητής ζωής. Μέ κατάντησε νά είμαι σαν ένα μηχάνημα πού περπατάει, ένα μηχάνημα όμως πού θά αισθανόταν τό ρήγμα τής άσυνειδησίας του.

Και νά πού θέλησα νά δείξω ότι ζώ, θέλησα νά συνδεθώ ξανά μέ τήν πολύβουη παρουσία των πραγμάτων, θέλησα νά συντρίψω τή μοίρα μου.

Κι έκείνος ό Θεός τί έχει νά πεί; Δέν αισθανόμουνα τή ζωή, ή κυκλοφορία κάθε ήθικής

ίδέας ήταν γιά μένα σάν ένας ξεραμένος ποταμός. Ή ζωή δέν ήταν γιά μένα ένα άντικείμενο, ένα σχήμα· είχε γίνει γιά μένα μιά σειρά άπό συλλογισμούς. Συλλογισμούς όμως πού έπεφταν στό κενό, συλλογισμούς πού δέν όδηγούσαν πουθενά, πού ήταν μέσα μου σάν πιθανές «σκιαγραφήσεις» πού ή βούλησή μου δέν έφτανε νά όλοκληρώσει.

Μάλιστα γιά νά φτάσω στήν κατάσταση τής αύτοκτονίας, πρέπει νά προσμένω τήν έπιστροφή τού έγώ μου, μού χρει-άζεται ή έλεύθερη κίνηση όλων τών άρθρώσεων τού είναι μου. Ό Θεός μ' έταξε μές στήν άπελπισία σάν σ' έναν άστε-ρισμό άπό άδιέξοδα τού όποίου ή άντινοβολία καταλήγει σέ μένα. Δέν μπορώ μήτε νά πεθάνω, μήτε νά ζήσω, μήτε νά μήν έπιθυμώ νά πεθάνω ή νά ζήσω. Κι όλοι οί άνθρωποι εί-ναι σάν καί μένα.

1. Le Disque Vert, 3ος χρόνος, τεύχος 1, 4η σειρά, Γενάρης 1925. Αυτό τό τεύχος τιτλοφορείται: Γιά τήν αυτοκτονία.

Page 17: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΠΡΟΣΕΛΘΕΤΕ^

'Αφήστε τις σπηλιές της ύπαρξης. Ελάτε. Τό πνεύμα πνέει έξω από τό πνεύμα. Είναι καιρός νά έγκαταλείψετε τά καταλύματα σας. Ύποκύψτε στην Παντοδύναμη Σκέψη. Τό Θαυμαστό βρίσκεται στή ρίζα τού πνεύματος.

Καταγόμαστε από τά ένδότερα τού πνεύματος, άπ' τό έσωτερικό τού κεφαλιού μας. Ιδέες, λογική, τάξη, 'Αλήθεια (μ' ένα μεγάλο Α), Λόγο, όλα τά δίνουμε στό μηδέν τού θανάτου. Προσοχή στις λογικές δέν ξέρετε μέχρι πού τό μίσος γιά τή λογική μπορεί νά μάς όδηγήσει.

Δέν είναι παρά άπό μιά άποπλάνηση τής ζωής, άπό μιά άναστολή πού έπιβλήθηκε στό πνεύμα, πού μπορούμε νά καθορίσουμε τή ζωή μέσα στήν ύποτιθέμενα πραγματική της φυσιογνωμία, μά ή πραγματικότητα δέ βρίσκεται σ' αύ-τό. Γι' αύτό καί μάς πού σκοπεύουμε μιά κάποια αιωνι-ότητα, ύπερπραγματική, έμάς πού έδώ καί καιρό δέ θεω-ρούμε πιά τόν έαυτό μας μέσα στό παρόν, έμάς πού είμαστε μέσα μας σάν οί πραγματικές μας σκιές, δέν πρέπει νά έρχόσαστε νά μάς ένοχλείτε μές στό πνεύμα.

Όποιος μάς κρίνει, δέ γεννήθηκε στό πνεύμα, σ' αύτό τό πνεύμα πού θέλουμε νά ζήσουμε καί πού γιά μάς είναι έξω άπ' αύτό πού έσείς άποκαλείτε πνεύμα. Δέν πρέπει νά στρέψουμε πολύ τήν προσοχή μας πάνω στίς άλυσίδες πού μάς συνδέουν μέ τήν άπολιθωτική άνοησία τού πνεύματος. Πιάσαμε ένα καινούργιο θήραμα. Οί ούρανοί άπαντούν στήν άνόητα παράλογη στάση μας. Αύτή ή συνήθεια πού έχετε νά γυρίζετε τήν πλάτη στά έρωτήματα, δέ θά έμποδί-σει τούς ούρανούς ν' άνοίξουν τήν καθορισμένη μέρα, καί μιά νέα γλώσσα νά έγκατασταθεί άνάμεσα στά άνόητα πα-ζάρια σας, έννοούμε τά άνόητα παζάρια τής σκέψης σας.

Page 18: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 18

Υπάρχουν σημάδια μές στη Σκέψη. Ή στάση μας τού παραλογισμού και τού θανάτου είναι ή καλύτερη στάση δεκτικότητας. Μέσα άπ' τις χαραμάδες μιάς πραγματι-κότητας από δώ και πέρα αβίωτης, μιλάει ένας κόσμος ηθελημένα σιβυλλικός.

1. La Révolution Surréaliste, 15 'Απρίλη 1925. Γενικός τίτλος τού τεύ-χους: 1925: ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΛΝ1ΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ.

Page 19: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΟΝΕΙΡΟ'

I Ήταν ένας έναέριος κινηματογράφος. 'Από τό ύψος ένός

άκινητου αεροπλάνου κινηματογραφούσαμε τό πέταγμα μι-άς συσκευής άκριβείας πού ήξερε καλά τή δουλειά της. Ό αέρας γέμιζε από ένα ύπόκωφο πέτρινο βούισμα όμοιο μέ τό φώς πού τόν κατέκλυζε. Μα ό φωτισμός μερικές φορές δέν έβρισκε τή συσκευή.

Στό τέλος, δέ μείναμε παρά δυό ή τρεις πάνω στά φτερά τής μηχανής. Τό άεροπλάνο πλανιόταν στόν ούρανό. Ένιω-θα σά νά ' μουνα μέσα σέ μιά μισερή ισορροπία. Μά όπως ή συσκευή άναποδογύριζε, χρειάστηκε νά κάνουμε ένα γύρο στό κενό πιασμένοι σέ κρίκους. Στό τέλος ή έπιχειρηση πέ-τυχε, άλλά οι φίλοι μου φύγανε· δέν έμεναν παρά οί άρχιμηχανικοί πού έκαναν τά τρυπάνια τους νά στρι-φογυρίζουν στό κενό.

Κείνη τή στιγμή, ένα άπ' τά δυό σύρματα έσπασε: - Σταματήστε, φώναξα, πέφτω! Είμαστε πεντακόσια μέτρα άπ' τό έδαφος. -Υπομονή, μού άποκρίθηκαν, είσαστε γεννημένος γιά νά

πέφτετε. Έπρεπε ν' άποφύγουμε νά περπατάμε πάνω στά φτερά

τής μηχανής. Ωστόσο τά ' νιωθα στερεά κάτω άπ' τά πόδια μου.

- 'Αν πέσω, ούρλιαξα, ξέρω καλά ότι δέν ξέρω νά πετάω. Ενιωσα πώς όλα τρίζανε.

Μιά κραυγή: Φέρτε τά «κοφτήρια»! Κι άμέσως φαντάστηκα ότι μιά ξυραφιά άπό λάσσο

άρπαξε τά σκέλη μου, τό άεροπλάνο έγκατέλειπε τά πόδια

Page 20: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 20

μου, και 'γώ κρεμασμένος στό κενό, μέ τά πόδια στό ταβά-νι.

Ποτέ δέν έμαθα άν έγινε στ' άληθεια.

II

Κι αμέσως, έφθασα στήν άναμενόμενη γαμήλια τελετή. Ήταν ένας γάμος όπου δέν πάντρευαν παρά μονάχα παρθένες, συναντούσες όμως κι άρτίστες^ και πόρνες· και γιά νά φτάσεις στήν παρθένα, έπρεπε νά περάσεις ένα μι-κρό ποτάμι, ένα ρυάκι τριγυρισμένο άπό καλαμιές. Τότε οι άντρες κλείνονταν μαζί μέ τίς παρθένες καί μέ μιάς ρίχνονταν πάνω τους.

Μιά άνάμεσα στίς άλλες, ή πιό παρθένα είχε ένα καρρό φωτεινό φόρεμα καί μαλλιά μπούκλες. Ένας γνωστός ήθο-ποιός τήν είχε κατακτήσει. Ήταν κοντούλα κι άρκετά δυ-νατή. Λυπήθηκα πού δέ μ' άγαπούσε.

Η κάμαρα μέσα στήν όποία τή βάλανε είχε μιά πόρτα πού δέν έκλεινε καλά, καί μέσα άπό τή χαραμάδα τής πόρτας παρακολούθησα τήν παράδοσή της. Ήμουνα άλλωστε άρκετά μακριά άπό τή χαραμάδα, άλλά άπ' όλους όσους βρίσκονταν μέσα στήν αίθουσα κανένας άλλος έκτός άπό μένα δέν ήταν άπασχολημένος μέ ό,τι συνέβαινε μέσα στήν κάμαρα. Τήν έβλεπα κιόλας γυμνή καί όρθια, καί άπορούσα πώς ή άδιαντροπιά της ήταν τυλιγμένη μές στή δροσιά καί σ' ένα είδος άκλόνητης άπόφασης. Ένιωθε πο-λύ γυναίκα άλλά σάν κάτι άπολύτως φυσικό καί κανονικό αύτήν έδώ τή στιγμή: ήταν μαζί μ' ένα νεαρό σύζυγο. Καί έτσι τήν άκολουθήσαμε άπό πίσω μέ τή βάρκα.

III Ήμασταν τρείς μέ καλογερίστικο ράσο, καί γιά νά ταιριά-ζει μ' αύτή τού καλόγερου τήν άμφίεση ό Μάξ Ζακόμπ έφτασε ντυμένος μέ κοντό μανδύα. Ήθελε νά μέ συμφιλιώσει μέ τή ζωή, μέ τή ζωή ή μέ αύτόν τόν ίδιο, κι ένιωθα κάπου μπ;ροστά μου τή νεκρή μάζα τών λόγων του.

Page 21: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 21

Πρωτύτερα κολλήσαμε σε κάποιες γυναίκες. Τις ξαπλώ-σαμε πάνω στά τραπέζια, στή γωνιά στις καρέκλες, στις σκάλες κι ήταν μιά άπ' αύτές ή άδελφή μου.

Οι τοίχοι ήταν μαύροι, οι πόρτες ξεχώριζαν καθαρά, κι άφηναν νά διαπερνούν άνταύγειες άπ' τά ύπόγεια. Όλος ό διάκοσμος ήταν μιά άναλογία ήθελημένη και δημι-ουργημένη. Ή άδελφή μου είχε ξαπλώσει πάνω σ' ένα τρα-πέζι, ήταν κιόλας έγκυος και φορούσε πολλά πανωφόρια. Βρισκόταν όμως σ' ένα άλλο έπίπεδο άπό μένα σ' ένα άλλο πλάνο άπ' ότι έγώ.

'Υπήρχαν τραπέζια και πόρτες φωτεινές, σκάλες. Αι-σθάνθηκα πώς όλα αύτά ήταν άσχημα. Και πώς είχαμε φορέσει μακριές φορεσιές γιά νά σκεπάσουμε τήν άμαρτια μας.

Τότε ή μάνα μου έφτασε ντυμένη τή φορεσιά τής παπαδι-άς. Φοβήθηκα μήπως δέν έρχόταν. Μά ό κοντός μανδύας τού Μάξ Ζακόμπ μαρτυρούσε πώς δέν ύπήρχε πιά τίποτε νά κρύψουμε.

Φορούσε δυό μανδύες, τόν ένα πράσινο και τόν άλλο κίτρινο, κι ό πράσινος ήταν πιό μακρύς άπ' τόν κίτρινο. Φανερώθηκαν ό ένας μετά τόν άλλο. Συμβουλευθήκαμε τά χαρτιά μας.

1. "Απόσπασμα άπό τά Ονειρα πού δημοσιεύθηκαν στό περιοδικό La Révolution Surréaliste, τεύχος 3.

Page 22: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΓΡΑΜΜΑ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΠΡΥΤΑΝΕΙΣ ΤΩΝ ΕΥ-ΡΩΠΑΪΚΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΩΝ^

Κύριε Πρύτανυ,

Μες στη στενή στέρνα πού αποκαλείτε «Σκέψη», οί πνευ-ματικές ακτίνες σαπίζουν όπως τ' άχυρο.

'Αρκετά μέ τά λογοπαίγνια, άρκετά μέ τά συντακτικά τερτίπια, άρκετά μέ τίς ταχυδακτυλουργίες των τύπων, τώ-ρα μάς μένει νά βρούμε το μεγάλο Νόμο της καρδιάς, τό Νόμο πού δέν είναι νόμος, μιά φυλακή, μά ένας όδηγός γιά τό Πνεύμα χαμένος μέσα στόν ίδιο του τό λαβύρινθο. Πιό μακριά άπ' όσο ή έπιστήμη θά μπορούσε ποτέ νά φτάσει, έκεί όπου οί άκτίνες τής λογικής διαθλώνται μέσα στά σύννεφα, αύτός ό λαβύρινθος ύπάρχει, σαν τό κέντρο όπου συγκλίνουν όλες οί δυνάμεις τής ύπαρξης, οί έσχατες δια-κλαδώσεις τών νεύρων τού Πνεύματος. Μέσα σ' αύτό τό δαίδαλο μέ τά κινούμενα τείχη πού όλο μετακινούνται, έξω άπ' όλες τίς γνωστές μορφές τής σκέψης, τό Πνεύμα μας κι-νείται, κατασκοπεύοντας τίς πιό μυστικές καί αύθόρμητες κινήσεις του, έκείνες πού έχουν ένα χαρακτήρα άποκά-λυψης, αύτό τόν άέρα πού ήρθε άπό άλλού, σταλμένος άπ' τόνούρανό.

'Αλλά ή γενιά τών προφητών έχει σβήσει. Η Εύρώπη γί-νεται κρύσταλλο, γίνεται σιγά-σιγά μιά μούμια κάτω άπ' τίς γάζες τών συνόρων της, τών έργοστασίων της, τών δι-καστηρίων της, τών πανεπιστημίων της. Τό Πνεύμα παγω-μένο σπάει μέσα στίς μεταλλικές σανίδες πού τό περισφίγγουν. Τό λάθος βρίσκεται μέσα στά μουχλιασμένα σας συστήματα, στή λογική τού 2 καί 2 κάνουν 4, τό λάθος είναι όλότελα δικό σας, κύριοι Πρυτάνεις, πού πιαστήκατε

Page 23: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 23

μές στά δίχτυα τών συλλογισμών. Κατασκευάζετε μηχανι-κούς, δικαστές, γιατρούς από τούς όποιους διαφεύγουν τά αληθινά μυστήρια τού σώματος, οί κοσμικοί νόμοι της ύπαρξης, ψευτο-σοφούς τυφλούς μές στό ύπερπέραν, φιλόσοφους πού διατείνονται νά ξαναφτιάξουν τό Πνεύμα. Κι ή πιό μικρή πράξη αύθόρμητης δημιουργίας είναι ένας κόσμος πολύ πιό σύνθετος καί άποκαλυπτικός άπό όποι-αδήποτε μεταφυσική.

Παρατήστε μας λοιπόν ήσυχους. Κύριοι, είστε σκέτοι σφετεριστές. Μέ ποιό δικαίωμα έπιδιώκετε νά κατευθύνετε τή νόηση, ν' άπονείμετε διπλώματα τού Πνεύματος;

Δέν έχετε ίδέα γιά τό Πνεύμα, άγνοείτε τίς πιό κρυφές καί ούσιαστικές διακλαδώσεις του, αύτά τά άρχαϊκά άπο-τυπώματα πού είναι τόσο κοντά στίς πηγές τού έαυτού μας, αύτά τά ίχνη πού πολλές φορές κατορθώνουμε ν' άνακαλύ-ψουμε πάνω στά πιό σκοτεινά στρώματα τού έγκεφάλου μας.

Στό ίδιο τό όνομα τής λογικής σας, σάς λέμε: Ή ζωή βρωμάει. Κύριοι. Κοιτάξτε γιά μιά στιγμή τά πρόσωπά σας, γιά παρατηρείστε τά παρασκευάσματά σας. Μέσα άπ' τό κόσκινο τών διπλωμάτων σας, βγαίνει μιά νεότητα λιπό-σαρκη, χαμένη. Είστε ή πληγή ένός κόσμου. Κύριοι, καί τό-σο τό καλύτερο γι' αύτό τόν κόσμο, άλλά άς μή θεωρεί τόν έαυτό του τήν κεφαλή τής άνθρωπότητας.

1. La Révolution Surréaliste, τεύχος 3,15 'Απριλίου 1925.

Page 24: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

Η ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΡΑΦΕΙΟΥ ΣΟΥΡΡΕΑΛΙΣΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ^

Τό γεγονός μιας σουρρεαλιστικής έπανάστασης μέσα στα πράγματα μπορεί νά έφαρμοστεί σ' όλες τις καταστάσεις του πνεύματος,

σ'όλα τά είδη της ανθρώπινης δραστηριότητας, σ' όλες τις σχετικές μέ τό πνεύμα καταστάσεις τού

κόσμου, σ' όλα τά κατεστημένα της ηθικής, σ' όλες τις τάξεις τού πνεύματος. Αύτη ή έπανάσταση άποβλέπει σέ μιά γενική ύποτιμηση

τών άξιών, στόν έκφυλισμό τού πνεύματος, στόν περιο-ρισμό τού προφανούς, σέ μιά άπόλυτη και άνανεωμένη σύγχυση τών γλωσσών,

στήν άνισοπέδωση τής σκέψης. Σκοπεύει στή ρήξη και τή δυσφήμηση τής λογικής, πράγ-

ματα πού θά έπιδιώκει μέχρι τήν κατάλυση τών πρωτόγο-νων όχυρωμάτων της.

Σκοπεύει στήν αύθόρμητη άνακατάταξη τών πραγμάτων σύμφωνα μέ μιά βαθύτερη και λεπτότερη τάξη, πού ' ναι άδύνατο νά διαφωτιστεί μέ τά μέσα τής τρέχουσας λογικής, μά μιά τάξη παρόλα αύτά, ποιός ξέρει μέ ποιά έννοια έν-τιληπτή, όμως ώστόσο άντιληπτή, μιά τάξη πού δέν άνήκει όλότελα στό θάνατο.

'Ανάμεσα στόν κόσμο καί μάς ή ρήξη είναι καλά έδραιω-μένη. Δέ μιλάμε γιά νά μάς καταλάβουν, άλλά μονάχα στό έσωτερικό τού έαυτού μας, μέ τά αύλάκια άγωνίας, μέ τήν κόψη ένός μανιασμένου πείσματος, γυρίζουμε, χτυπάμε τήν ίσοπέδωση τής σκέψης.

Τό κεντρικό γραφείο τών σουρρεαλιστικών έρευνών άγω-

Page 25: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 25

νίζεται μ' όλες του τις δυνάμεις γι' αύτη τήν ανακατάταξη της ζωής.

Πάμε νά έγκαθιδρύσουμε μιά ολόκληρη φιλοσοφία τού σουρρεαλισμού ή κάτι πού νά μπορεί νά τήν άναπληρώσει.

Δέν πρόκειται για νά λέμε τήν άλήθεια νά έδραιώσουμε κανόνες, άρχές,

άλλά νά βρούμε: Ιο μέσα σουρεαλιστικής έρευνας στήν καρδιά τής

σουρρεαλιστικής σκέψης 2. νά καθορίσουμε σημάδια, μέσα άναγνώρισης, όδηγίες,

νησίδες. Μπορούμε, όφειλουμε νά παραδεχτούμε μέχρις ένός

σημείου ένα μυστικισμό σουρρεαλιστικό, μιά όρισμένη τάξη άπό πιστεύω διαπλάτυνσης έν σχέσει μέ τήν τρέχουσα λο-γική, πλήν όμως πιστεύω καλά προσδιορισμένα, πού άγγί-ζουν καλά καθορισμένα σημεία τού πνεύματος.

Ό σουρρεαλισμός περισσότερο άπό τά πιστεύω του, καταγράφει μιά όρισμένη τάξη παρορμήσεων.

Ό σουρρεαλισμός πάνω άπ' όλα είναι μιά πνευματική κατάσταση, δέν προσφέρει συνταγές.

Τό πιό σημαντικό πράγμα είναι νά βρείς τή θέση σου μέ-σα στό νεύμα. ,

Κανένας σουρρεαλιστής δέ βρίσκεται στόν κόσμο, δέ βα-σίζεται στό παρόν, δέν πιστεύει στήν άποτελεσματικότητα ένός πνεύματος-σπηρουνιού, ένός πνεύματος-λαιμητόμου, ένός πνεύματος-δικαστή, ένός πνεύματος-γιατρού, καί χω-ρίς άλλο οί έλπίδες του στηρίζονται στό πνεύμα.

Ό σουρρεαλισμός έχει κρίνει τό πνεύμα. Δέν έχει αίσθήματα πού ν' αποτελούν μέρος τού έαυτού

του, δέν άναγνωρίζει γιά τόν έαυτό του καμιά σκέψη. Ή σκέψη του δέν κατασκευάζει κανένα κόσμο στόν όποίο δι-καιωματικά νά άνήκει.

Δέν έλπίζει νά πλήξει τό πνεύμα. 'Αλλά τέλος πάντων βρίσκεται μέσα στό πνεύμα, άπ' τόν

Page 26: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 26

έσωτερικό του κόσμο είναι πού κρίνει τόν έαυτό του, καί μπροστά στή σκέψη του ό κόσμος δέ βαρύνει ιδιαίτερα. 'Αλλά μέσα στό διάκενο κάποιας απώλειας, κάποιας προ-σωπικής έλλειψης, κάποιας στιγμιαίας αναρρόφησης τού πνεύματος, θά δεί νά φανερώνεται τό λευκό κτήνος, τό ύα-λώδες κτήνος πού διανοείται.

Γι' αύτό κι είναι ένα Κεφάλι, είναι τό μόνο Κεφάλι πού βαπτίζεται μέσα στό παρόν. Στ' όνομα τής έσωτερικής του έλευθερίας, στ' όνομα τών άξιώσεων γιά προσωπική είρήνη, τελειότητα, καθαρότητα, φτύνει πάνω στά μούτρα σου, κόσμε πού ' χεις άφεθεί στήν ξεραμένη λογική, στό βρωμερό μιμητισμό τών αίώνων, πού ' χτισες κατοικίες γιά τίς λέξεις σου καί έγκαθίδρυσες καταλόγους γιά τίς άρχές σου άπ' όπου τό έξωπραγματικό πνεύμα δέν μπορεί πιά νά μήν έκραγεί, τό μόνο πού ' χει τή δύναμη νά μάς άπο-δεσμεύσει.

Αυτές oi σημειώσεις που οί άνόητοι θά κρίνουν άπ' την πλευρά τής σοβαρότητας κι οί πονηροί άπ' την πλευρά τής γλώσσας είναι ένα άπ* τά πρώτα υποδείγματα, μιά άπό τίς πρώτες όψεις αύτού πού έννοώ μέ τήν Σύγχυση τής γλώσσας μου. Απευθύνεται στούς πνευματικά συγχυσμέ-νους, & αύτούς πού ' γιναν άφασικοί άπό τήν άνάσχεση τής γλώσσας. Νά όμως σημειώσεις πού βρίσκονται στό κέντρο τού στόχου τους. Έόώ ή σκέψη χάνει τά νερά της, έόώ τό πνεύμα άποκαλύπτει τά μέλη του. Σημειώσεις άνόητες, σημειώσεις στοιχειώδεις, όπως λέει αυτός ό άλλος, σημειώ-σεις «μέσα στις άρθρώσεις τής σκέψης τους». Σημειώσεις όμως άληθινά λεπτές.

Ποιό καλοβαλμένο πνεύμα δέ θ' άνακαλύψει έδώ ένα άδιάκοπο άνασήκωμα τής γλώσσας, ένα τάνυσμα ύστερα άπ' τήν έλλειψη, τή γνώση τού έλιγμού, τήν άποδοχή τής κακής διατύπωσης. Σημειώσεις πού περιφρονούν τή

Page 27: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 27

γλώσσα, πού φτύνουν κατάμοντρα τή σκέψη. Ωστόσο άνάμεσα στις χαραμάδες μιάς κακοφτιαγμένης

άπό τον άνθρωπο σκέψης, άνισα άποκρνσταλλωμένης, λάμπει μιά θέληση νοήματος, 'Η θέληση νά φανερώσεις τις ύπεκφνγές ένός πράγματος κακοφτιαγμένον, μιά θέληση πίστης.

Εδώ χωράει μιά ορισμένη Πίστη, αλλά άς μ' άκούσονν οί κοπρολαλικοί, οί άφασικοί, και

γενικά όλοι οί άποδιοπομπαίοι τών λέξεων και τού λόγου, οί παρίες της Σκέψης,

Δ έ μιλάω παρά γι' αύτούς.

1. La Révolution Surréaliste, τεύχος 3.

Page 28: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΚΑΙ ΝΕΟ ΓΡΑΜΜΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΝ ΕΑΥ-ΤΟ ΜΟΥ^

Αγαπητέ....

Αύτή ή εποχή είναι γιά μένα βρώμικη, κι άλλωστε όλες οι έποχές είναι άπαίσιες στήν κατάσταση πού βρίσκομαι. Δέν μπορείτε νά φανταστείτε σέ ποιό βαθμό έχω στερηθεί τίς ίδέες. Δέν έχω κάν τίς ίδέες πού θά μπορούσαν νά ταιριά-ζουν μέ τη σάρκα μου, μ' αύτή τήν κατάστασή μου τού σκέ-του ζώου, πού έχει ύποταχθεί στά πράγματα καί πού άνα-πηδάει σέ κάθε έπαφή μαζί τους.

Όσο γιά τό διανοητικό ζώο άς μή μιλάμε καθόλου. Αύτό πού θαυμάζω, αύτό πού λαχταρώ είναι τό διανοητικό ζώο πού ψάχνει, μά πού δέν ψάχνει γιά νά ψάχνει. Τό ζώο πού ζεί. Δέν πρέπει τό όλο σύστημα τής συνείδησης νά χαλάσει. Αύτό πού μέ κάνει νά γελώ μέ τούς άνθρώπους, μ' όλους τούς άνθρώπους είναι πώς δέ φαντάζονται ότι τό συ-νειδησιακό τους σύστημα χαλάει· σ' όποιαδήποτε δια-νοητική διεργασία καί νά άφεθούν είναι βέβαιοι γιά τό σύστημά τους. Αύτό τό σύστημα πού γεμίζει κάθε σχισμάδα άπό τίς πιό μικρές, άπό τίς πιό άνυποψίαστες διεργασίες τους, σ' όποιο στάδιο φωτισμού καί έξέλιξης μέσα στό πνεύμα καί άν έπιτεύχθηκαν, αύτές οί διεργασίες. Δέν πρό-κειται γι' αύτό, δέν πρόκειται καθόλου γι' αύτό. Γιατί άν θά ' πρεπε πάντα νά σκεφτόμασταν γιά τή σκέψη μας, έπό-μενο είναι νά μήν ύπάρχει μέσο γιά νά σκεφτούμε, νά μήν μπορούμε ν' άφοσιωθούμε σέ μιά διανοητική διεργασία άνώτερη άπ' αύτό πού είναι άκριβώς ή σκέψη. Κι όχι ή άφίδρωση, ή έκκριση τού πνεύματος, άλλά ό μηχανισμός αύτής τής άφίδρωσης. Νομίζω πώς άρκετά τούς έπρηξα τούς άνθρώπους περιγράφοντας τήν πνευματική μου κα-

Page 29: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 29

τάσταση, τή φριχτή μου ψυχική κενότητα, και σκέφτομαι πώς έχουν δικαίωμα νά περιμένουν άπό μένα κάτι άλλο και όχι φωνές άδυναμιας και τήν άπαρίθμηση τών άνικα-νοτήτων μου, ειδάλλως νά σωπάσω. Μά τό πρόβλημα είναι ίσα-Ισα ότι ζώ. Αύτό πού είναι ίκανό ν' άποσπάσει τούς άνθρώπους άπ' τή γή τους, άπ' αυτή τή γή πού ' χει πήξει άπό ένα πνεύμα κλεισμένο στό καβούκι του, είναι αύτό πού βγαίνει άπό τό πεδίο τής καθαυτό σκέψης, έκείνο πού γιά μένα ύπερβαίνει κάθε πνευματική σχέση. Λές καί είμαι ένας τυφλός άνάμεσα στίς ίδέες, κάθε θεωρία πού δέ θά ήταν 'χειροπιαστή, κάθε άπλή διακίνηση τών γνωστών φαι-νομένων μού είναι άπαγορευμένη, άλλά γιά νά δούμε τά πράγματα άπό κοντά τό κακό είναι πώς δέ βλέπω πιά τήν καινοτομία ή καλύτερα τήν άναγκαιότητα όποιασδήποτε διανοητικής διεργασίας. Δέν ύπάρχει σύγκρουση μέσα στό πνεύμα πού νά μού φαίνεται σάν τό άποτέλεσμα μιάς Ίόέ-ας, δηλαδή μιάς δυναμωτικής άνάφλεξης τών καινούργιων δυνάμεων.

Βρίσκομαι στό σημείο όπου δέν αίσθάνομαι πιά τίς ίδέες σάν ίδέες, σάν συναντήσεις πνευματικών πραγμάτων πού έχουν μέσα τους τό μαγνητισμό, τό γόητρο, τή λάμψη τής άπόλυτης πνευματικότητας, άλλά σάν σκέτα άθροίσματα τών άντικειμένων. Δέν τίς νιώθω πιά, δέν τίς βλέπω πιά, δέν έχουν πιά τή δύναμη νά μέ κλονίσουν όπως είναι, καί γι' αύτό πιθανόν τίς άφήνω νά περνούν μέσα μου χωρίς νά τίς άναγνωρίζω. Τό συνειδησιακό μου σύστημα έχει διαλυ-θεί. Έχω χάσει τό πνευματικό συναίσθημα, τό συναίσθημα τού τί είναι καθαρά άντιληπτό, ή τό άντιληπτό στροβιλίζε-ται μέσα μου σάν ένα σύστημα άπόλυτα άποχωρισμένο πού έπειτα ξαναγυρίζει στή σκιά του. Καί σέ λίγο ή αίσθηση σβήνει. Καί πλέει σάν ξέφτια άπό μικρές σκέψεις, μιά περιγραφική έκλαμψη τού κόσμου, καί ποιού κόσμου!

Καί στό μέσο αύτής τής άκατανόμαστης άθλιότητας ύπάρχει ή θέση μιάς άλαζονείας, πού λές καί είναι μιά όψη

Page 30: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 30

της συνείδησης. Είναι, άν θέλουμε, ή γνώση διαμέσου τού κενού, κάτι σά μιά σιγανή κραυγή πού έκεί πού άνεβαίνει κατεβαίνει. Τό πνεύμα μου είναι άνοιγμένο άπ' τήν κοιλιά, κι είναι άπό κάτω πού συσσωρεύει μιά σκοτεινή καί άνερμήνευτη έπιστήμη, γεμάτη άπό ύπόγειες παλίρροιες, άπό κούφια θεμέλια, άπό μιά παγωμένη άναταραχή. 'Ας μή τά θεωρήσουμε αύτά σκέτες είκόνες. Θά ' ταν πρτιμότερο νά ' ναι ή μορφή μιάς άποτρόπαιης γνώσης. Διαμαρτύρομαι όμως μόνο καί μόνο γιά όποιον μού έπιτιμά τή σιωπή, όμως μιά σιωπή πνευματική τολμώ νά πώ, μιά σιωπή όμοια μέ τή συσταλμένη μου προσδοκία.

1. La Révolution Surréaliste τεύχος 5, 15 Οκτώβρη 1925.

Page 31: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΣΑΡΚΑΣ^

Συλλογιέμαι τή ζωή. Όλα τά συστήματα πού θα μπορέσω νά οικοδομήσω δέ θ' άντισταθμισουν ποτέ τις κραυγές ένός άνθρώπου πού πασχίζει νά ξαναφτιάξει τή ζωή του.

'Οραματίζομαι ένα σύστημα-όπου ολόκληρος ό άνθρω-πος θά ' χε θέση, ό άνθρωπος μέ τήν ύλική του σάρκα και τή μεγαλοσύνη του, τή διανοητική προβολή τού πνεύματός του.

Πρέπει νά συμπεριλάβουμε σ' αύτά κατά τή γνώμη μου, πάνω άπ' όλα, τόν άκατανόητο μαγνητισμό τού άνθρώπου, αύτό πού, έλλείψει μιάς πιό χτυπητής έκφρασης, είμαι ύπο-χρεωμένος νά όνομάσω δύναμη τής ζωής του.

Αύτές οί άπροσδιόριστες δυνάμεις πού'^μέ πολιορκούν, θά χρειαστεί μιά μέρα νά τίς ύποδεχτεί τό λογικό μου, θά χρειαστεί νά έγκατασταθούν στή θέση τής ύψηλής σκέψης, αύτές οί δυνάμεις πού έξωτερικά έχουν τή μορφή μιάς κραυγής. Υπάρχουν κραυγές διανοητικές, κραυγές πού προέρχονται άπό τή λεπτότητα τού μυαλού. Είναι αύτό, πού έγώ όνομάζω ή Σάρκα. Δέ διαχωρίζω τή σκέψη μου άπό τή ζωή μου. Σέ καθεμιά δόνηση τής γλώσσας μου άνα-πλάθω όλους τού ς δρόμους τής σκέψης μέσα στή σάρκα μου.

Θά ' πρεπε νά 'χες στερηθεί τή ζωή, τή νευρώδη άκτινο-βολία τής ύπαρξης, τή συνειδητή πληρότητα τού νεύρου γιά νά κατανοήσεις μέχρι ποιού σημείου τό Νόημα καί ή Γνώση κάθε σκέψης είναι κρυμμένα μές στή νευρώδη ζωτικότητα τού μυαλού καί πόσο λαθεύουν αύτοί πού δίνουν βάρος cm Νόηση ή στήν άπόλυτη Διανοητικότητα. Υπάρχει πέρα άπ αύτά όλη ή πληρότητα τού νεύρου. Πληρότητα πού συγκρα-τεί όλη τή συνείδηση, καθώς καί τούς μυστικούς δρόμους

Page 32: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 32

τού πνεύματος μέσα στή σάρκα. 'Αλλά τι είμαι έγώ άνάμεσα σ' αύτη τή θεωρία τής

Σάρκας ή μάλλον τής Ύπαρξης; Είμαι ένας άνθρωπος πού έχει χάσει τή ζωή του καί πού ψάχνει μ' όλα τά μέσα νά τήν ξαναβάλει στή θέση της. Είμαι κατά κάποιο τρόπο ό Διε-γέρτης τής ίδιας μου τής ζωτικότητας: ζωτικότητα πού μού είναι πιό πολύτιμη κι άπ' τή συνείδηση, γιατί αύτό πού γιά τούς άλλους άνθρώπους δέν είναι παρά τό μέσο νά είσαι έ-νας 'Ανθρωπος είναι γιά μένα ό άπόλυτος Σκοπός.

Κατά τή διάρκεια αύτής τής θαμμένης μέόα στά τρίσβαθα τής συνείδησής μου άναζήτησης, νόμισα ότι αίσθανόμουν έκρήξεις, σά νά συγκρούονται μυστικοί λίθοι ή σά νά μαρμάρωναν άπότομα φωτιές. Φωτιές πού θά 'ταν σάν άνε-παίσθητες άλήθειες καί σάν άπό θαύμα ξαναζωντανεμένες.

Ομως πρέπει νά περπατάει κανείς μέ άργά βήματα πάνω στό δρόμο μέ τίς νεκρές πέτρες, ίδίως αύτός πού ' χει χάσει τή γνώση τών λέξεων. Είναι μιά γνώση άπερίγραπτη πού πιάνει φωτιά μέ άργές έκρήξεις. Κι όποιες τήν κατέχει δέν τό γνωρίζει. Αλλά κι οί Αγγελοι άκόμα δέν γνωρίζουν, γι-ατί κάθε άληθινή γνώση είναι σκοτεινή. Τό καθαρό Πνεύμα άνήκει στήν ύλη. Θέλω νά πώ τό σέ μιά όρισμένη στιγμή, καθαρό Πνεύμα.

Αλλά χρειάζεται νά έξετάσω αύτό τό νόημα τής σάρκας πού πρέπει νά μού άποφέρει μιά μεταφυσική τού Οντος, καί τήν όριστική γνώση τής Ζωής.

Γιά μένα όποιος λέει Σάρκα έννοεί πάνω άπ' όλα σύλληψη, ένα δασύ τρίχωμα, μιά ξεγυμνωμένη σάρκα μ' όλη τή διανοητική έμβάθυνση αύτού τού θεάματος τής κα-θαρής σάρκας καί μ' όλες τίς συνέπειες πού έπιφέρει στίς αίσθήσεις, δηλαδή μέσα στό συναίσθημα.

Μά όποιος λέει συναίσθημα έννοεί προαίσθημα, δηλαδή άμεση γνώση, έπικοινωνία πού έπιστρέφει καί φωτίζεται άπό μέσα. 'Υπάρχει ένα πνεύμα μέσα στή σάρκα, άλλά ένα πνεύμα αίφνιδιαστικό σάν τόν κεραυνό. Καί παρόλα αύτά

Page 33: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 33

ή δόνηση της σάρκας μετέχει στην ύψηλή ούσία τού πνεύ-ματος.

Κι άπ' την άλλη όποιος λέει σάρκα έννοει άκόμα εύ-αισθησια. Εύαισθησία, δηλαδή οίκείωση, αλλά οίκειωση έσώτερη, κρυφή,βαθιά, άπόλυτη μέ τόν πόνο τού ίδιου μου τού έαυτού και κατά συνέπεια γνώση μοναχική και μονα-δική αύτού τού πόνου.

1. La Nouvelle Revue Française τεύχος 147,1 Δεκεμβρίου 1925.

Page 34: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΣΕ ΚΑΘΑΡΗ ΓΛΩΣΣΑ^

στόν Ροζέ Βιτράκ

'Αν δέν πιστεύω μήτε στό Κακό μήτε στό Καλό, άν νιώθω τέτοιες τάσεις καταστροφικότητας, άν δέν υπάρχει τίποτα μές στήν τάξη τών άρχων στό όποιο νά μπορώ λογικά νά φθάσω, ή πρωταρχική αιτία όλων αύτών βρίσκεται μές στή σάρκα μου.

Καταστρέφω γιατί μέσα μου κάθε τι πού προέρχεται άπό τή λογική δέ στέκει. Δέν πιστεύω πιά παρά στή βεβαιότητα αύτού πού ταράζει τό μυαλό μου, κι όχι αύτού πού άπευθύ-νεται στή λογική μου. Μέσα στό νευρικό πεδίο άνακάλυψα διαβαθμίσεις. Αίσθάνομαι τώρα ίκανός νά άποκαταστήσω τή βεβαιότητα. 'Υπάρχει γιά μένα μιά βεβαιότητα στό πε-δίο τής καθαρής σάρκας, πράγμα πού δέν έχει τίποτα νά κάνει μέ τή βεβαιότητα τής λογικής. Η αίώνια διαμάχη τής λογικής καί τής καρδιάς άποκαθίσταται μέσα στήν ίδια μου τή σάρκα, άλλά σέ μιά σάρκα ποτισμένη μέ νεύρα. Μέσα στήν περιοχή τής άυλης εύαισθησίας, ή παράσταση πού μεταφέρεται άπό τά νεύρα μου παίρνει τή μορφή τής πιό ύψηλής διανοητικότητας, άπό τήν όποία άρνούμαι νά άφαιρέσω τό διανοητικό της χαρακτήρα. Κι έτσι μετέχω στό σχηματισμό μιάς έννοιας πού φέρει πάνω της τήν ίδια τή λάμψη τών πραγμάτων, πού φτάνει πάνω μου μ' ένα βουητό δημιουργίας. Καμιά παράσταση δέ μέ ίκανοποιεί παρά μόνο άν είναι ταυτόχρονα Γνώση, άν φέρει μαζί της τήν ούσία της ταυτόχρονα μέ τή διαύγειά της. Τό πνεύμα μου κουρασμένο άπό τήν έπαγωγική λογική θέλει νά παρα-δοθεί στά γρανάζια μιάς νέας, μιάς άπόλυτης ροπής. Είναι

Page 35: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 35

για μένα σάν μιά παντοδύναμη άναδιοργάνωση όπου μόνο οι νόμοι του 'Α-λογου μετέχουν κι όπου θριαμβεύει ή ανα-κάλυψη μιάς νέας Αίσθησης. Αύτη ή χαμένη μέσα στην ακαταστασία τών ναρκωτικών Αίσθηση, ή Αίσθηση πού δί-νει στίς άντιφατικές φαντασιώσεις τού ύπνου τη μορφή μι-ας βαθιάς σύλληψης. Αύτή ή Αίσθηση είναι μιά κατάκτηση τού πνεύματος πάνω στόν ίδιο του τόν έαυτό, πού άν καί άσύλληπτη άπ' τη λογική, ύπάρχει, μά μονάχα στό εσωτερι-κό τον πνεύματος. Είναι ή τάξη, είναι ή κατάκτηση, είναι ή σημασία τού χάους. Όμως αύτό τό χάος, δέν τό άποδέχεται όπως είναι, τό έρμηνεύει καί όπως τό έρμηνεύει, τό χάνει. Είναι ή λογική τού 'Αλ-ογου. Κι αύτό τά λέει όλα. Ό φωτισμένος μου παραλογισμός δέ φοβάται τό χάος.

Δέν άπαρνούμαι τίποτα άπ' αύτό πού είναι τό Πνεύμα. Θέλω μονάχα νά μεταφέρω άλλού τό πνεύμα μου μαζί μέ τούς δικούς του νόμους καί τά δικά του όργανα. Δέν άφήνομαι στό σεξουαλικό αύτοματισμό τού πνεύματος, μά άντίθετα μέσα σ' αύτό τόν αύτοματισμό ζητώ ν' άπομονώσω τις άνακαλύψεις πού ό φωτισμός τής λογικής δέ μού παρέ-χει. 'Αφήνομαι στόν πυρετό τών όνείρων, μόνο καί μόνο γιά ν' άποκομίσω καινούργιους νόμους. 'Αναζητώ τήν πολλαπλότητα, τή λεπτότητα, τό διανοητικό βλέμμα μέσα στό παραλήρημα, όχι τή ριψοκινδυνευμένη προφητεία. 'Υπάρχει ένα μαχαίρι πού δέν ξεχνώ.

'Αλλά είναι ένα μαχαίρι καταμεσής τών όνείρων, πού τό φυλάω στά τρίσβαθα τού έαυτού μου, ένα μαχαίρι πού δέν άφήνω νά έρθει στά όρια τών φωτεινών αίσθήσεων.

Ό,τ ι κατάγεται άπό τήν περιοχή τής είκόνας είναι άκα-

Page 36: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 36

τανόητο γιά τή λογική και οφείλει νά παραμείνει μέσα στην είκόνα μήπως κι έκμηδενισθεί.

'Αλλά παρόλα αύτά ύπάρχει μιά λογική τών είκόνων, υπάρχουν είκόνες πιό φωτεινές μέσα στόν κόσμο τής είκο-νιστικής ζωτικότητας.

Μέσα στό άπότομο σάλευμα τού πνεύματος υπάρχει μιά πολύμορφη καί λαμπερή παρεμβολή άπό άνοησίες. Αύτή ή άνεπαίσθητη καί διανοητική κονιορτοποίηση όρίζεται σύμφωνα με νόμους πού βγάζει άπ' τό έσωτερικό τού έαυ-τού του, στό περιθώριο τού φωτισμού τής λογικής καί τής συνείδησης ή τής ένόίάθετης λογικής.

Μέσα στήν ύπερυψωμένη περιοχή τών είκόνων ή αύτα-πάτη καθεαυτή, ή ύλική πλάνη, δέν ύπάρχει, πόσο μάλλον ή αύταπάτη τής γνώσης. Καί πόσο μάλλον ή αίσθηση μιάς νέας γνώσης μπορεί καί όφείλει νά κατέβει μέσα στήν πραγ-ματικότητα τής ζωής.

Ή άλήθεια τής ζωής βρίσκεται μέσα στήν παρορμητι-κότητα τής ύλης. Τό πνεύμα τού άνθρώπου νιώθει άρρωστο άνάμεσα στίς έννοιες. Μήν τού ζητάτε νά ίκανοποιηθεί, ζητάτε τον μονάχα νά είναι ήρεμο, νά πιστέψει πώς βρήκε γιά τά καλά τή θέση του. Μά μόνο ό τρελός είναι πραγματι-κά ήρεμος.

1. La Nouvelle Revue Française, τεύχος 147, 1 Δεκεμβρίου 1925.

Page 37: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΓΡΑΜΜΑ ΣΤΟΝ ΚΑΝΕΝΑ^

Αγαπητέ Κύριε, Σάς έχω άποστειλει μιά σειρά άπό μακροσκελείς φράσεις

πού προσπαθούσαν νά πλησιάσουν τήν ιδέα τής αύτοκτονί-ας άλλά πού μέ κανένα τρόπο δέν τήν άγγιζαν πραγματικά. Ή άλήθεια είναι πώς δέν καταλαβαίνω τήν αύτοκτονί,α. 'Αποδέχομαι τό βίαιο άποχωρισμό άπό τή ζωή, άπ' αύτό τό άναγκαστικό άνακάτωμα τών πραγμάτων μέ τήν ούσία τού έγώ μας, άλλά τό ίδιο τό γεγονός, ό ριψοκινδυνευμένος χα-ρακτήρας αύτού τού άποχωρισμού μού διαφεύγει.

Έδώ καί καιρό ό θάνατος δέ μ' ένδιαφέρει. Δέ βλέπω πολύ καλά τί μπορούμε νά καταστρέψουμε πού νά είναι κα-θαυτό συνειδητό: άκόμα κι άν πεθάνουμε μέ τή θέλησή μας. 'Υπάρχει μιά άναπόφευκτη είσβολή τού Θεον μέσα στήν ύπαρξή μας πού θά ' πρεπε νά τήν καταστρέψουμε μαζί μ' αύτή τήν ύπαρξη, ύπάρχει τό κάθε τι πού συγκινεί αύτήν τήν ύπαρξη καί πού έχει γίνει όλοκληρωτικό στοιχείο της σύστασής της, καί πού ώστόσο δέ θά πεθάνει μαζί της. 'Υπάρχει αύτή ή άδιάκοπη μόλυνση τής ζωής, ύπάρχει αύτή ή έπιδρομή τής φύσης ή όποία διαμέσου ένός παιχνι-διού άπό μυστηριακές άντανακλάσεις καί διακυβεύσεις είσχωρεί πολύ καλύτερα κι άπό μάς τούς ίδιους μέχρι τήν πηγή τής ζωής μας. 'Απ' όποια μεριά καί νά κοιτάξω μέσα στόν έαυτό μου, νιώθω πώς καμιά άπ' τίς χειρονομίες μου, καμιά άπ' τίς σκέψεις μου δέ μού άνήκει.

Δέν αίσθάνομαι τή ζωή παρά μέ μιά καθυστέρηση πού τήν καθιστά άπελπιστικά αύτοδύναμη.

Γιά καθεμιά σκέψη μου πού άποκηρύσσω έχω ήδη αύ-τοκτονήσει. Ακόμα καί μέσα στό κενό μένουν παρά πολλά πράγματα γιά νά καταστρέψω. Νομίζω πώς άρνονμαι νά

Page 38: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 38

πεθάνω. Δέ συλλαμβάνω, δέ νιώθω τό θάνατο σάν μιά περιπέτεια, νιώθω νά πεθαίνω, νά πεθαίνω χωρίς στόμφο, χωρίς άντίσταση, χωρίς κουβέντα, άλλά μ' έναν άργό, άμε-τάβλητο σπαραγμό.

Δέν μπορώ νά συλλάβω τίποτ' άλλο έκτός άπ' αύτό πού μπαίνει στη σκέψη μου. Ό θάνατος δέν μπορεί νά ' ναι παρά ένα άπ' αυτά τά χίλια ρίγη, μιά άπ' αύτές τίς άόριστες γρατζουνιές τών πραγμάτων πού άγγίζουν τη μεμβράνη τού έγώ μου. Καί τά πράγματα στ' άλήθεια δέν είναι πιά γιά νά τά ζεί κανείς: αισθάνομαι ότι έχω ζήσει τά πάντα, καί άν στραφώ πρός τό θάνατο γιά ν' άπελευθερωθώ άπ' αύτή τήν ύποδούλωση τού νά σκέφτεσαι, νά αίσθάνεσαι, νά ζείς

Άλλά αύτό πού μού προκαλεί τό μεγαλύτερο φόβο μές στό θάνατο, δέν είναι αύτό τό πλησίασμα μέ τό Θεό, αύτή ή έπιστροφή στό έπίκεντρό μου, είναι ή άναγκαιότητα μιάς όριστικής έπιστροφής στόν ίδιο τόν έαυτό μου σάν κα-τάληξη γιά τά βάσανά μου.

Δέν μπορώ νά άπελευθερωθώ άπό τή ζωή, δέν μπορώ νά άπελευθερωθώ άπό κάη.

Θά 'θελα νά βεβαιωθώ πώς ή σκέψη, ή αίσθηση, ή ζωή, είναι γεγονότα προγενέστερα τού Θεού· ή αύτοκτονία θά ' χε τότε κάποιο νόημα.

Άλλά ό Θεός, ό άνόητος ό θάνατος, ή ζωή ή άκόμα πιό φριχτή, είναι οί τρείς όροι ένός άλυτου προβλήματος πού ή αύτοκτονία δέν άγγίζει.

'Ολότελα δικός σας.

1. Les Cahiers du Sud 12ος χρόνος, τεύχος 81, Ιούλιος, 1926. Πιθανόν σ' αύτό τό γράμμα ό Αντονέν "Αρτώ νά θέλησε νά επανέλθει στην άπάντηση πού είχε αποστείλει στό περιοδικό Disque Vert: Γιά τήν αυ-τοκτονία.

Page 39: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΣΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΝΥΧΤΑ ή Η ΑΠΑΤΗ ΤΟΥ ΣΟΥΡΡΕΑΛΙΣΜΟΥ^

Ειτε μ' έδιωξαν οι σουρρεαλιστές είτε έφυγα μόνος μου άπ' τις χοντροκομμένες τους άπομιμήσεις, άπό καιρό αύτό δέν άποτελει πρόβλημα*. Κι αύτό γιατί βαρέθηκα πιά μιά μασκαράτα πού κράτησε πολύ και πού τραβήχτηκα άπό μέ-σα της, απόλυτα βέβαιος άλλωστε ότι μέσα στό νέο χώρο πού τάχθηκαν όπως και σέ όποιοδήποτε άλλο οι σουρρεα-λιστές δέ θά κατάφερναν τίποτα. Κι ό χρόνος και τά γεγο-νότα δέν άργησαν νά μέ δικαιώσουν.

* Ελάχιστα θά έπιμείνω στό γεγονός πώς οι σονρρεαλιστες δέν βρήκαν τίποτα καλύτερο γιά νά έπιχειρήσουν νά μέ καταστρέψουν άπό τό νά χρησιμοποιήσουν τά ίδια μου τά γραπτά. Αύτή ή σημεί-ωση πού φιγουράρει στό κάτω μέρος τών σελίδων 6 καί 7 τής μπροσούρας Στή μεγάλη μερα καί πού σκοπεύει νά γκρεμίσει τά ίδια τά θεμέλια τής δραστηριότητάς μου, πρέπει νά ξέρουμε καλά πώς δέν είναι παρά καθαρή καί σκέτη άπομίμηση, ένα παραλλαγ-μένο άντίγραφο άποσπασμάτων παρμένων άπό κείμενα πού τά προώριζα γι' αύτσύς κι όπου φρόντιζα νά φανεί ολοκάθαρη ή δραστηριότητά τους ή παραγεμισμένη μέ άθλια μίση καί νωθρές έπιθυμίες, χωρίς αύριο. Αύτή τ' άποσπάσματα άποτέλεσαν τήν ύλη ένός άρθρου πού μού τό άπέρριψαν διαδοχικά δύο ή τρία περιοδικά, μεταξύ τών όποίων τό N.R.F., σάν ύπερβολικά υβριστικό. Λίγο μ' ένδιαφέρει νά μάθω άπό ποιού σπιούνου τά γραφεία αύτό τό άρθρο έφτασε στά χέρια τους. Τό ούσιαστικό εί-ναι πώς τό βρήκαν άρκετά ένοχλητικό γιά νά αίσθανθούν τήν άνάγκη νά έξουδετερώσουν τίς έπιπτώσεις του. Όσον άφορά τίς κατηγορίες πού τούς άπηύθυνα καί μού τΙς άνταποδίδουν, άφήνω στούς άνθρώπους πού μέ γνωρίζουν καλά, κι όχι στόν έλεεινό τους τρόπο, τή φροντίδα νά μάς κρίνουν.

Όλη ή ούσία, όλοι οί παροξυσμοί τής διαμάχης μας στρέφονται γύρω άπ' τή λέξη Επανάσταση.

Page 40: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 40

Τό νά συγχρονισθεί ό σουρρεαλισμός μέ την Επα-νάσταση ή τό ότι ή Επανάσταση όφείλει νά γίνει έξω και πέρα άπ' τό σουρρεαλιστικό έγχείρημα, άναρωτιέται κανείς τί νόημα θά 'χε αύτό γιά τόν κόσμο όταν μάλιστα άναλο-γισθεί πόσο μικρή έπίδραση οί σουρρεαλιστές κατάφεραν νά άσκήσουν στά ήθη καί τίς ίδέες αύτής τής έποχής.

Υπάρχει άλλωστε ένα άλλο σουρρεαλιστικό έγχείρημα καί ό σουρρεαλισμός δέν πέθανε άπό τή μέρα πού ό Μπρε-τόν καί οί πιστοί του νόμισαν πώς πρέπει νά συνταχθούν μέ τόν κομμουνισμό καί ν' άναζητήσουν μέσα στήν περιοχή τών γεγονότων καί τής άμεσης ύλης τήν κατάληξη μιάς δράσης πού δέν μπορούσε κανονικά νά έξελιχθεί παρά στά έσώτερα πεδία τού έγκεφάλου.

Νομίζουν πώς έχουν τό δικαίωμα νά έπιτρέπουν στόν έαυτό τους νά μέ έμπαίζει όταν μιλώ γιά μιά μεταμόρφωση τών έσωτερικών καταστάσεων τής ψυχής**, λές καί έννοού-

* * Λές κι ένας άνθρωπος πού κατάλαβε μιά γιά πάντα τά όρια τής δράσης του, πού άρνείται νά στρατευθεί πέρα άπ' αύτό πού πιστεύει συνειδητά ότι είναι αύτά τά όρια νά ήταν λιγότερο άξιος ένδιαφέροντος, άπό άποψη επαναστατική, παρ' όσο ένας κάποιος φανταστικός κεκράχτης ό όποίος μέσα στόν άσφυκτικό κόσμο πού ζούμε, έναν κόσμο κλειστό καί γιά πάντα ακίνητο, καταφεύγει κι έγώ δέν ξέρω σέ ποιά έπαναστατική διάθεση φροντίζοντας νά πλειοψηφήσει γιά πράξεις καί κατορθώματα πού όλος ό κόσμος ξέρει καλά πώς δέ θά έκανε ό ίδιος.

Είναι άκριβώς αύτό πού μ' έκανε νά σιχαθώ τό σουρρεαλισμό: ή συνειδητοποίηση τής φυσικής άνικανότητας, τής έκ γενετής άσθε-νικότητας αύτών τών κυρίων, πού έρχεται σέ άντίθεση μέ τή διαρ-κώς κομπαστική συμπεριφορά τους, μέ τίς άπειλές τους μές στό κενό, τίς ύβρεις τους μές στό μηδέν. Καί σήμερα τί άλλο κάνουν παρά νά μάς έπιδεικνύουν μιά άκόμα φορά τήν άνικανότητά τους, τήν άκατάπαυστη στειρότητά τους. Επειδή άρνήθηκα νά στρα-τευθώ πέρα άπ' τόν ίδιο μου τόν έαυτό, έπειδή γύρεψα τή σιωπή γύρω μου καί τό νά μείνω πιστός θεωρητικά καί πρακτικά σ' αύτό πού ένιωθα νά είναι ή βαθιά μου, ή άσυγχώρητή μου άδυναμία

Page 41: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 41

σα τήν ψυχή μέ τή βρωμερή έννοια μέ τήν όποια αύτοί οι ίδιοι τήν έννοούν και λές κι άπ' τήν άποψη τού άπόλυτου θά μπορούσε νά υπάρχει τό παραμικρό ένδιαφέρον σε μιά άλλαγή τής κοινωνικής δομής τού κόσμου ή στό πέρασμα τής έξουσίας άπό τά χέρια τής άστικής τάξης σ' έκείνα τού προλεταριάτου.

αύτοί οί κύριοι, έκριναν τήν παρουσία μου άκαιρη άνάμεσά τους. Μά αύτό πού τούς φάνηκε πάνω άπ' όλα κατακριτέο και βλάσφημο ήταν τό ότι δέ θέλησα νά έμπιστευθώ παρά στόν έαυτό μου τή φροντίδα νά καθορίσω τά όριά μου, τό ότι άπαιτώ νά μ' άφήσουν έλεύθερο και κύριο τής ίδκας μου τής δράσης. Μά τι νά τήν κάνω έγώ όλη τήν Επανάσταση τού κόσμου άν ξέρω ότι παραμένω αιώνια δυστυχισμένος καί άθλιος μές στήν καρδιά τής ίδιας μου τής λειψανοθήκης. Μακάρι κάθε άνθρωπος νά μήν λο-γάριαζε τίποτα πέρα άπ' τή βαθιά του εύαισθησία, πέρα άπ' τόν εσώτερο έαυτό του, νά τί θά 'ταν γιά μένα ή ίδέα τής καθαρής Επανάστασης. Δέν είναι καλή έπανάσταση παρά έκείνη πού είναι ώφέλιμη σέ μένα, καί σ' άνθρώπους σάν καί μένα. Οί έπαναστατι-κές δυνάμεις όποιουδήποτε κινήματος είναι ίκανές νά στρεβλώ-σουν τά σημερινά θεμέλια τών πραγμάτων, ν' άλλάξουν τή γωνία τής πραγματικότητας.

Άλλ' όμως σ' ένα γράμμα άπευθυνόμενο στούς κομμουνιστές όμολογούν ότι είναι τελείως άπροετοίμαστοι γιά τό χώρο μέσα στόν όποίο μόλις στρατεύθηκαν. Πόσο μάλλον, άφού τό είδος τής δραστηριότητας πού τούς ζητούν είναι άσυμβίβαστο μέ τό ίδιο τό πνεύμα τους.

Κι έδώ είναι πού αύτοί κι έγώ παρόλο πού τά 'χουν μαζί μου ξανανταμώνουμε τουλάχιστον έν μέρει σέ μιά ούσιαστικά όμοια άπαγόρευση ή όποία μολαταύτα όφείλεται σέ αίτιες διαφορετικής σοβαρότητας καί διαφορετικής σημασίας γιά μένα άπ' ότι γι' αύ-τούς. 'Αναγνωρίζουν τέλος πάντων ότι είναι άνίκανοι νά κάνουν αύτό πού έγώ πάντοτε άρνήθηκα νά έπιχειρήσω. Όσο γιά τό ίδιο τό σουρρεαλιστικό κίνημα, είμαι ήσυχος. Δέν μπορούν νά κάνουν τίποτ' άλλο παρά νά περνάνε τόν καιρό τους συνθηκολογώντας. Νά κάνουν άπολογισμούς, νά κάνουν άπολογισμούς μέσα τους όπως ό όποιοσδήποτε Stendhal, αύτοί οί Amiels τής κομμού-

Page 42: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 42

"Αν πάλι οι σουρρεαλιστές άναζητούσαν πραγματικά αύ-τό, θά ' ταν τουλάχιστον άξιοι συγγνώμης. Ο σκοπός τους θά 'ταν κοινότυπος και περιορισμένος μά τέλος πάντων θά υπήρχε. Και τότε στ' άλήθεια άπέτυχαν νά διαμορφώσουν έναν κεντρκό σκοπό πρός τόν όποιο νά κατευθύνουν μιά δράση άφού δέν είχαν καθόλου;

νιστικής Επανάστασης. Ή ιδέα της Επανάστασης δέ θά ' ναι πο-τέ γι' αύτσύς παρά μιά ιδέα χωρίς αύτή ή πρσπολλσύ γερασμένη ίδέα ν' άπσκτήσει ποτέ μιά σκιά άπστελεσματικότητας.

Κι όμως δέ βλέπουν πώς άπσκαλύπτσυν τήν κενότητα τσύ ίδιου τσύ σσυρρεαλιστικσύ κινήματος, τσύ σουρρεαλισμσύ πού είναι κα-θαρός άπό κάθε βρωμιά, όταν αίσθάνονται τήν άνάγκη νά διαλύ-σουν τήν έσωτερική του άνάπτυξη, τήν άληθινή του άνάπτυξη γιά νά τό στηρίξουν μέ μιά θεωρητική ή πρακτική προσχώρηση στό Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Αύτό ήταν τό κίνημα τής έξέ-γερσης, έκείνη ή πυρκαγιά στά θεμέλια κάθε πραγματικότητας; Ό σουρρεαλισμός γιά νά ζήσει είχε άνάγκη νά ύλοποιηθεί σ' ένα ξεσηκωμό τυλιγμένο στά γεγονότα, νά ταυτιστεί μέ τίς τάδε δι-εκδικήσεις τίς σχετικές μέ τήν όχτάωρη έργασία, ή τήν άναπρο-σαρμογή τών μισθών ή τήν πάλη κατά τής άκρίβειας. Τί γελοι-ότητα καί τί έξευτελισμός ψυχής. Κι όμως αύτό φαίνεται νά λένε, ότι δηλαδή αύτή ή προσχώρηση στό Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα τούς φαινόταν σάν ή λογική συνέχεια τής άνάπτυξη ς τής σουρρεαλιστικής ίδέας καί ή μόνη της ιδεολογική προστασία!!!

Έγώ όμως άρνούμαι πώς ή λογική άνάπτυξη τού σουρρεα-λισμσύ τόν όδήγησε μέχρι αύτήν τήν καθορισμένη μορφή έπα-νάστασης πού έννοούμε μέ τ' όνομα μαρξισμός. Σκεφτόμουνα πάντα πώς ένα κίνημα τόσο άνεξάρτητο όπως ό σουρρεαλισμός δέν μπορεί νά δικαιώνεται άπό μεθόδους τής τυπικής λογικής. Εί-ναι άλλωστε μιά άντίφαση πού δέν πρέπει νά ένοχλεί πολύ τούς σουρρεαλιστές, πού 'ναι πρόθυμοι νά μήν άφήσουν τίποτα χαμένο άπ' όσα θά μπορούσαν ν' άποβούν πρός τό συμφέρον τους, άπ' ότιδήποτε θά μπορούσε στιγμιαία νά τούς χρησιμέψει - Πέστε τους Λογικό, θά σάς άποκριθούν 'Α-λογο, μά άν τούς πήτε Α-λογο, Αταξία, Ασυναρτησία, Ελευθερία, θά σάς άποκριθούν Αναγκαιότητα, Νόμος, Υποχρεώσεις, Αύστηρότητα. Αύτή ή ού-

σιαστική κακοπιστία βρίσκεται στή ρίζα κάθε ένέργειάς τους.

Page 43: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 43

Δουλεύουμε άλλωστε γιά κάποιο σκοπό; Δουλεύουμε έχοντας κάποια κίνητρα; Οι σουρρεαλιστές νομίζουν ότι μπορούν νά δικαιολογήσουν τήν προσδοκία τους μέ τό άπλό γεγονός της συνειδητοποίησης πού έχουν γι' αύτή; Όταν δέν κάνουμε τίποτα δέν κινδυνεύουμε νά σπάσουμε τά μούτρα μας. 'Αλλ' αύτό δέν είναι ένας λόγος έπαρκής γιά νά κάνεις νά μιλούν γιά σένα.

Περιφρονώ παρά πολύ τή ζωή γιά νά σκεφτώ πώς μιά όποιαδήποτε άλλαγή ή όποΐα θ' άναπτυσσόταν μέσα στήν περιοχή τών φαινομένων μπορεί ν' άλλάξει κάτι άπ' τήν άπαίσια κατάστασή μου. Αύτό πού μέ χωρίζει άπό τούς σουρρεαλιστές είναι ότι όσο αύτοί άγαπούν τή ζωή τόσο έγώ τήν περιφρονώ. Απόλαυση μέ κάθε εύκαιρία καί μέ όλους τούς πόρους, ίδού τό κέντρο τών ψυχώσεών τους. 'Αλλά ό άσκητισμός δέν κάνει χωριό μέ τήν άληθινή μα-γεία, άκόμα καί μέ τήν πιό βρώμικη, άκόμα καί μέ τήν πιό μαύρη. Ακόμα κι αύτός ό διαβολικός ήδονιστής έχει κάτι άπ' τόν άσκητή, έχει ένα όρισμένο πνεύμα σκληραγωγίας.

Δέ μιλώ γιά τά γραπτά τους πού είναι λαμπρά άν καί μά-ταια όσον άφορά τήν άποψη άπό τήν όποία τοποθετούνται. Μιλώ γιά τήν κύρια συμπεριφορά τους, γιά τό ύπόδειγμα όλης τους τής ζωής. Δέν έχω προσωπικό μίσος. Τούς άπω-θώ καί τούς καταδικάζω μιά κι έξω, άποδίδοντας στόν κα-θένα τους όλη τήν έκτίμηση κι άκόμα όλο τό θαυμασμό πού άξίζουν γιά τά έργα τους ή γιά τό πνεύμα τους. Έν πάση περιπτώσει καί άπό αύτή τήν άποψη δέ θάχω τήν άφέλεια όπως αύτοί νά τούς γυρίσω τήν πλάτη καί νά τούς άρνηθώ κάθε ταλέντο άπ' τή στιγμή πού έπαψαν νά ' ναι φίλοι μου. Εύτυχώς όμως δέν πρόκειται γι' αύτό.

Πρόκειται γι' αύτή τή διασάλευση τού πνευματικού κέντρου τού κόσμου, γι' αύτή τήν άνισοπέδωση τών φαινο-μένων, γι' αύτή τή μεταμόρφωση τών δυνατοτήτων πού ό σουρρεαλισμός θά 'πρεπε νά προκαλέσει. Κάθε ύλικό δημι-ούργημα άρχίζει μέ μιά πνευματική άναστάτωση. Ν'

Page 44: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 44

αφιερώσεις τόν έαυτό σου στα πράγματα, στις μεταμορφώσεις τους, φροντίζοντας νά μάς καθοδηγήσεις είναι ή άποψη ένός αδιάντροπου κτήνους, ένός έκμε-ταλλευτή τής πραγματικότητας. Κανείς ποτέ δέν κατάλαβε τίποτα και οί ίδιοι οί σουρρεαλιστές δέν καταλαβαίνουν και δέν μπορούν νά προβλέψουν πού θά τούς οδηγήσει ή έπιθυμία τους γιά Επανάσταση. 'Ανίκανοι νά φανταστούν, νά συλλάβουν μιά Επανάσταση πού δέν θ' άναπτυσσόταν στά άπελπιστικά πλαίσια τής ύλης, άφήνονται στό πεπρω-μένο, σέ κάποια συγκυρία άτονίας και άδυναμίας πού τούς είναι οίκεία, φροντίζοντας νά έρμηνεύουν τήν άδράνειά τους, τήν παντοτινή στειρότητά τους.

Ό σουρρεαλισμός δέν ήταν ποτέ γιά μένα παρά ένα νέο είδος μαγείας. Ή φαντασία, τό όνειρο, όλη ή έντονη άπε-λευθέρωση τού άσυνείδητου πού έχει γιά σκοπό νά φέρει στήν έπιφάνεια τής ψυχής αύτό πού ή τελευταία συνηθίζει νά κρατάει κρυφό πρέπει άπαραίτητα νά έπιφέρει βαθιές άλλαγές μέσα στήν κλίμακα τών φαινόμενων, μέσα στήν άξια τής σημασίας, και τό συμβολισμό τής δημιουργίας. Τό συγκεκριμένο όλόκληρο άλλάζει φορεσιά, άλλάζει πετσί, δέν άνταποκρίνεται πιά στις ίδιες διανοητικές κινήσεις. Τό ύπερπέραν, τό άόρατο άπωθεί τήν πραγματικότητα. Ό κόσμος δέν άντέχει πιά.

Τώρα είναι πού μπορούμε ν' άρχίσουμε τό κοσκίνισμα τών φαντασιώσεων, νά σταματήσουμε τά προσχήματα.

Τό χοντρό τείχος τού άπόκρυφου άς γκρεμιστεί μιά γιά πάντα πάνω σ' όλους αύτούς τούς άνίκανους φλύαρους πού σπαταλούν τή ζωή τους σέ έπιπλήξεις και σέ μάταιες άπει-λές, άς γκρεμιστεί πάνω σ' αύτούς τούς έπαναστάτες πού σέ τίποτα δέν έπαναστατούν.

Αύτά τά κτήνη πού μού άρμόζει νά μέ συμμορφώσουν. 'Αναμφίβολα θά μού χρειαζόταν. Μά τουλάχιστο άναγνω-ρίζω τόν έαυτό μου γιά σακάτη και βρώμικο. Φιλοδοξώ ύστερα άπό μιά άλλη ζωή. Κι άφού τάχω όλα λογαριάσει

Page 45: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 45

προτιμώ νά βρίσκομαι στη θέση μου παρά στή δική τους.***

Τι μένει άπό τό σουρρεαλιστικό έγχειρημα; Λίγα πράγμα-τα αν όχι μια μεγάλη έλπίδα πού χάθηκε, άλλά στό χώρο τής ίδιας της λογοτεχνίας ίσως στην πραγματικότητα νά προσφέραν κάτι. Αύτός ό θυμός, αύτη ή καυτερή άηδία ή χυμένη πάνω στή γραφή άποτελεί μιά γόνιμη στάση και πού θά χρησιμέψει μιά μέρα, άργότερα. Ή λογοτεχνία καθαιρε-ται, προσεγγίζει τήν ούσιαστική άλήθεια τού μυαλού. Μ' αύτό είν' όλο. Κατακτήσεις θετικές, στό περιθώριο τής λο-γοτεχνίας, είκόνες, δέν ύπάρχουν κι αύτό είναι ώστόσο τό μόνο γεγονός πού έχει σημασία. 'Από τήν καλή χρήση τών όνείρων μπορούσε νά γεννηθεί ένας νέος τρόπος νά κα-θοδηγήσεις τή σκέψη σου, νά σταθείς άνάμεσα στά

*** Αύτή ή κτηνωδία γιά τήν όποία μιλώ καί πού τούς έξεγείρει τόσο είναι έντούτοις αύτό πού τούς χαρακτηρίζει καλύτερα. Ή άγάπη τους γιά τήν άμεση εύχαρίσιηση, δηλαδή γιά τήν ύλη, τούς έκανε νά χάσουν τόν άρχικό τους προσανατολισμό, αύτή τήν ύπέροχη δύναμη διαφυγής τής όποίας τό μυστικό νομίζουμε ότι πήγαιναν νά μάς φανερώσουν. Ένα πνεύμα άταξίας, ένα πνεύμα φτηνής σοφιστείας τούς ώθεί νά άλληλοσπαράζονται. Χθές, ήταν ό Σουπώ κι έγώ πού άηδιάσαμε. Προχθές ήταν ό Ροζέ Βιτράκ ό διωγμός τού όποίου ήταν μιά άπ' τίς πρώτες τους βρωμιές.

Μάταια θά ούρλιάζουν στό κλουβί τους καί θά λένε πώς δέν εί-ναι αύτό, έγώ θά τούς άπαντήσω πώς γιά μένα ό σουρρεαλισμός ήταν πάντα μιά δόλια έξάπλωση τού άοράτου, τού χειροπιαστού άσυνείδητου. Οί θησαυροί τού άόρατου άσυνείδητου πού όταν γί-νουν αίσθητοί, όδηγούν αύθόρμητα τή γλώσσα, μέ μιά άπλή πα-ρόρμηση.

Γιά μένα, ό Ruysbroek, ό Martinez de Pasqualis, ό Boehme άρκετά μέ δικαιώνουν.'Οποιαδήποτε πνευματική δράση άν είναι σωστή ύλοποιείται όταν πρέπει. Οί έσωτερικές καταστάσεις τής ψυχής! κι όμως φέρουν πάνω τους τήν πέτρινή τους φορεσιά, τής άληθινής δράσης. Είναι ένα γεγονός κατακτημένο πού κατακτιέ-ται άπό μόνο του καί πού άσυγχώρητα έξυπακούεται.

Page 46: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 46

φαινόμενα. Ή ψυχολογική άλήθεια ήταν απογυμνωμένη άπό κάθε παρασιτικό παραβλάστημα, άχρηστη, σφιγμένη πολύ. Ζούσαμε τότε μέ ασφάλεια, άλλά είναι ίσως νόμος τού πνεύματος τό νά μήν μπορεί ποτέ ή έγκατάλειψη τής πραγματικότητας νά όδηγήσει παρά στις φαντασιώσεις. Μέσα στό περιορισμένο πλαίσιο τού αίσθητού μας χώρου είμαστε πιεσμένοι, κυνηγημένοι άπ' όλες τίς μεριές. Τό εί-δαμε αύτό μέσα σ' αύτό τόν παραλογισμό πού όδήγησε έπα-ναστάτες πάνω στό πιό μεγαλεπήβολο σχέδιο, νά άπορρί-ψουν κατά γράμμα αύτό τό σχέδιο, νά προσδίδουν στή λέξη έπανάσταση τήν πρακτικά ώφελιμιστική της έννοια, τήν κοινωνική έννοια γιά τήν όποία ίσχυρίζονται πώς είναι ή μόνη άξια, γιατί δέ θέλουν ν' άραδιάζουν κούφια λόγια. Παράξενη άναδίπλωση στόν έαυτό μας, παράξενη ίσοπέ-δωση.

Τό νά προβάλλεις μιά άπλή ήθική στάση, πιστεύει κανείς πώς αύτό μπορεί νά είναι άρκετό άν αύτή ή στάση χα-ρακτηρίζεται έξ όλοκλήρου άπό άδράνεια; Ό έσωτερικός κόσμος τού σουρρεαλισμού τόν όδηγεί μέχρι τήν Επα-νάσταση. Αύτό είναι τό θετικό γεγονός. Ή μόνη δυνατή άποτελεσματική κατάληξη (πού άναφέρουν) καί μέ τήν όποία ένας μεγάλος άριθμός σουρρεαλιστών άρνήθηκε νά συμβιβαστεί· όμως, στούς άλλους, αύτή ή προσχώρηση στόν κομμουνισμό, τί τούς έδωσε, τί τούς άπέφερε; Ούτε ένα βήμα δέν τούς έκανε νά προχωρήσουν. Αύτή ή ήθική τού γίγνεσθαι μέ ποιό τρόπο, στ' άλήθεια θά άνύψωνε τήν Έπανάσταση, έγώ ποτέ μου δέν κατάλαβα τήν άναγκαι-ότητά της μέσα στό κλειστό καβούκι τού έαυτού μου. Θέτω ύπεράνω κάθε πραγματικής άναγκαιότητας τίς λογικές άπαιτήσεις τής δικής μου πραγματικότητας. Αύτό είναι ή μόνη λογική πού μού φαίνεται έγκυρη κι όχι μιά^ κάποια άνώτερη λογική τής όποίας οί άκτινοβολίες δέ μέ συγκινούν παρά όσο άγγίζουν τήν εύαισθησία μου. Δέν ύπάρχει κανό-νας στόν όποίο νά αίσθάνομαι έξαναγκασμένος νά ύπο-

Page 47: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 47

ταχθώ όσο αυστηρή και νά 'ναι ή δικαιολογία πού μέ παρα-σύρει νά συμβιβαστώ μαζί του.

Δυό ή τρεις άρχές της ζωής και τού θανάτου είναι γιά μέ-να ύπεράνω κάθε προσωρινής ύποταγής. Καί ή οποιαδήπο-τε λογική δε μού φάνηκε ποτέ παρά έπίπλαστη.

Ό σουρρεαλισμός πέθανε άπό τόν ήλίθιο σεκταρισμό τών πιστών του. Αύτό πού άπομένει είναι κάτι σάν ένας νόθος συρφετός πάνω στόν όποίο οί ίδιοι οί σουρρεαλιστές είναι άνίκανοι νά δώσουν ένα όνομα. Διαρκώς στό περιθώριο τής πραγματικότητας, άδέξιος νά πατήσει πόδι μέσα στή ζωή, ό σουρρεαλισμός βρίσκεται άκόμα νά άναζητά τή έκβασή του, νά ποδοπατεί τά ίδια του τά χνάρια. 'Ανήμπο-ρος νά διαλέξει, νά ταχθεί είτε αποκλειστικά μέ τό ψέμα, είτε άποκλειστικά μέ τήν άλήθεια (άληθινή πλάνη τής άπατηλής, πνευματικότητας, ψεύτικη άλήθεια τής άμεσης πραγματικότητας πού όμως καταστρέφεται) ό σουρρεα-λισμός καταδιώκει αύτή τήν άκατανόητη, αύτή τήν άπροσδιόριστη σχισμάδα τής πραγματικότητας όπου στήρι-ξε τά άλλοτε πανίσχυρα έμβολά του, πού σήμερα βρίσκονται πεσμένα σέ χέρια εύνουχισμένων. Όμως ή δια-νοητική μου άτονία, ή δειλία μου, πασίγνωστες κι οί δυό άρνούνται νά βρούν τό παραμικρό ένδιαφέρον σέ άναταρα-χές πού δέ θά πρόσβαλαν παρά αύτή τήν έξωτερική πλευρά τήν άμεσα άντιληπτή, τής πραγματικότητας. Ή έξωτερική μεταμόρφωση είναι ένα πράγμα κατά τήν άντίληψή μου πού μπορεί νά έπιτευχθεί άπό πλεόνασμα. Τό κοινωνικό πεδίο, τό ύλικό πεδίο πρός τό όποίο οί σουρρεαλιστές κατευθύ-νουν τίς κακομοίρικες έπιθυμίες τους γιά δράση, τά μίση τους πού "πάντα θά ύποβόσκουν, δέν ήταν γιά μένα παρά μιά άχρηστη καί ύποτονική παράσταση.

Γνωρίζω πώς στήν τωρινή διαμάχη έχω μαζί μου όλους τούς έλεύθερους άνθρώπους, όλους τούς άληθινούς έπα-

Page 48: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 48

νασΐάτες πού σκέφτονται ότι ή άτομική έλευθερία είναι ένα άγαθό ανώτερο από όποιαδήποτε κατάκτηση πού έπι-τεύχθηκε στό πεδίο τού σχετικού.

Κι οί ένδοιασμοί μου άπέναντι σέ κάθε ρεαλιστική δράση; Αύτοί οί ένδοιασμοί είναι άπόλυτοι καί είναι δύο είδών. Σκοπεύουν, μιλώντας άπόλυτα, αύτη τη ριζωμένη αίσθηση τού βαθιά άνώφελου όποιασδήποτε αύθόρμητης ή όχι δράσης.

Είναι ή άποψη τού όλοκληρωμένου πεσσισμού. 'Αλλά μιά όρισμένη μορφή πεσσιμισμού έμπεριέχει τή διαύγειά της. Τή διαύγεια τής άπελπισίας, τών παροξυμένων αισθήσεων καί σάν στό χείλος τών άβύσσων. Καί δίπλα στή φριχτή σχετικότητα τής όποιασδήποτε άνθρώπινης δράσης αύτός ό άσυνείδητος αύθορμητισμός πού ώθεί παρόλα αύτά στή δράση.

Κι άκόμα μέσα στό άβέβαιο, άκατανόητο πεδίο τού άσυ-νείδητου, σημάδια, προοπτικές, έκτιμήσεις, μιά όλόκληρη ζωή πού μεγαλώνει όταν τήν άποκαθιστούμε καί πού άπο-καλύπτεται ίκανή νά ταράξει άκόμα τόπνεύμα.

Νά, λοιπόν οί κοινοί μας ένδοιασμοί. Γι' αύτούς όμως έχουν λυθεί, φαίνεται, πρός όφελος τής δράσης. 'Αλλά έχοντας άναγνωρίσει τήν άναγκαιότητα αύτής τής δράσης, σπεύδουν νά διακηρύξουν ότι είναι άνίκανοι γι' αύτήν. Εί-ναι μιά περιοχή άπό τήν όποία ή διαμόρφωση τού πνεύμα-τός τους τούς άπομακρύνει γιά πάντα. Κι όσο γιά μένα είπα ποτέ μου καί τίποτ' άλλο; Κι έπιπλέον είναι ύπέρ μου οί άπελπιστικά άνώμαλες ψυχολογικές καί φυσιολογικές περι-στάσεις κι άπ' τίς όποίες, αύτοί, δέ θά μορούσαν νά έπωφεληθούν.

1. Τό κείμενο Σττ; μεγάλη νύχτα απαντά στή μπροσούρα Στή μεγάλη μέ-ρα (Παρίσι, 1927), πού τήν ύπογράφουν οί Αραγκόν, Μπρετόν, Έλυάρ, Ούνίκ μέ τήν όποία έγινε γνωστός ό διωγμός τού Άρτώ καί τού Σουπώ άπό τή σουρρεαλιστική όμάδα καί ή προσχώρηση τών ύπογεγραμμένων στό κομμουνιστικό κόμμα.

Page 49: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΤΕΛΕΙΑ ΚΑΙ ΠΑΥΛΑ

Βάζω μ' αυτή τή μπροσούρα τελεία και παύλα οε μιά ήδη παλιά συζήτηση σχετικά με τό νόημα της όποιας καταφέραμε στά σοβαρά νά παρεξηγηθούμε. Δε σκοπεύαμε καθόλου νά καταστρέφουμε τή δραστηριότητα τών σουρρε-αλιστών στόν τομέα τών Ιδεών, άλλά νά διορθώσουμε τή σοβαρή παρέκκλιση πού μέ τόν καιρό ύπέστη ό σουρρεα-λισμός. Νά άφαιρέσουμε έπιτέλους άπ' τό σουρρεαλισμό τή σεκταριστική όψη και τό πνεύμα τών διαφορετικών τάσεων γιά νά σχηματίσουμε ένα κίνημα χωρίς καμιά άπολύτως σκοπιμότητα τό όποιο άπέναντι στό καθαρό πνεύμα δέ θά είχε τήν όψη μιάς άπόπειρας μετάβασης σέ κάτι άλλο, άλλά μιάς προσπάθειας έπανάστασης τής σκέψης μέ τήν άπόλυτη σημασία τής λέξης. Σαρκικός ναός τού πνεύματος, όστε-οθήκη τής διάνοιας, πυραμίδα προλήψεων, ό άνεπτυγμένος κόσμος άπειλεί τήν αιωνιότητα μέ τόν τρόπο του. Τό πρό-βλημα τού σουρρεαλισμού δέν είναι πρόβλημα σχολής, άλλά άκριβώς, λίγο νά τό άνασηκώσει κανείς, τό άληθινό πρό-βλημα τής ζωής και τού θανάτου. Αέ θά ' πρεπε νά βα-σισθούμε πολύ & όρισμένες έσώτερες τάσεις τού κα-ταληπτού σουρρεαλισμού γιά νά τόν στρέψουμε πρός τόν άποκρυφισμό, και μάλιστα & ένα τελείως ιδιόμορφο είδος μαγείας. 'Ο σουρρεαλισμός μέ βρήκε σέ μιά έποχή όπου ή ζωή είχε καταφέρει άπόλυτα νά μέ άπηυδίσει, νά μέ άπελπί-σει, σέ μιά έποχή όπου δέν ύπήρχε πιά άλλη διέξοδος γιά μένα παρά ή τρέλα ή ό θάνατος. Ο σουρρεαλισμός ύπήρξε αύτή ή δυναμική έλπίδα, ή άκατάληπτη και πιθανόν άπατηλή όπως και κάθε άλλη, πού όμως σέ ώθεί άκούσια νά παίξεις τό τελευταίο χαρτί, νά κρεμαστείς άπ' όποι-αδήποτε φαντασίωση έστω κι άν αύτή ξεγελάσει γιά λίγο τό

Page 50: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 50

πνεύμα, Ο σουρρεαλισμός δέν μπορούσε νά μού ξαναδώσει μιά χαμένη ούσία, άλλά μού έμαθε νά μην άναζητώ μέσα στην έργασία της σκέψης μιά συνέχεια πού μού είχε γίνει άνέφικτη, και νά μπορώ νά άρκούμαι στά φαντάσματα πού τό μυαλό μου έσερνε μπροστά μου. Κι άκόμη καλύτερα, τούς έδινε ένα νόημα, μιά ζωή πικρή, πού δέ δέχεται άμφισβήτηση κι άπ' τό γεγονός αύτό μάθαινα νά πιστεύω έκ νέου στή σκέψη μου. Βλέπουμε τι τό θετικό ύπάρχει & ένα κίνημα αύτού τού είδους, έστω καί μέσα σέ μιά ισορροπία άρκετά άσταθή καί εύθραυστη, καί τήν έπανάσταση πού ήταν ίκανό νά εισάγει μέσα στήν ίδια τή λειτουργία τής σκέψης. Καί φανταζόμαστε άπό ποιούς δρόμους καί μέσα σέ ποιό άπώτατο μέρος τού πνεύματος αύτή ή έπανάσταση θά μπορούσε νά έγκαθιδρυθεί. Είναι αύτή ή έπανάσταση πού οί οουρρεαλιστές δέν μπόρεσαν νά κατανοήσουν, πέφτοντας ταυτόχρονα στήν άλλη που άρνείται τήν άξια τού πνεύματος.

'Ανακτούσα λοιπόν πνευματικά τήν αύτενέργεια τών μορφών πού ή φύση μού άρνιόταν μέσα στήν άμεση πραγ-ματικότητα. 'Ανακάλυπτα άπ' αύτό τό γεγονός όλη τή ζω-τική σημασία αύτού πού οί φιλόσοφοι άποκαλούν μή -έκδηλωμένο. Οί έξωτερικές άξιες έκφυλίζονταν. Καί ή ούσία μιάς ξεχασμένης παράδοσης άστραφτε έκ νέου μπροστά μου. Μπορούσαμε ν' άτενίσουμε μιά διέξοδο μέσα & έναν κόσμο όχι καί τόσο άσχημάτιστο (γιατί δέν πρόκειται γιά μιά εξάλειψη τής ύλης καί γιά τήν καταστροφή της στήν καρδιά τής πραγματικότητας όλης καμωμένης άπό πνεύμα, άλλ' άπεναντίας γιά ένα μέσο νά ύψωθεί ή ύπαρξη πάνω άπ' τόν ίδιο της τόν έαυτό, χωρίς ν' άφεθεί στις φα-ντασιώσεις ένός άπατηλού ιδεαλισμού).

Αύτή ή άπασχόληση τού σουρρεαλισμού μέ τή δημιουργία στό περιθώριο τού συγκεκριμένου ένός πεδίου πού δέν στε-ρείται ούσίας είναι άξιοσημείωτη καί πολύ χαρακτηριστική-γιατί αύτό πού τόν διαχωρίζει άπό τήν καθαρή μεταφυσική,

Page 51: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 51

είναι αυτό τό είδος δονούμενης πυκνότητας που συνδέεται σύμφωνα μ' αύτόν μέ τό πέταγμα τής σκέψης. Γιά τό σουρρεαλίσμό θεωρημένο στην άρχέγονή του κατάσταση αύτόν είναι πού είχα προσχωρήσει) ή ίδια ή άφαίρεση έχει ένα σώμα, περνάει άπ' την πόρτα. Στις τέσσερις γωνιές τού πνεύματος τό σύμπαν δένει τις μορφές του. 'Αδύνατο νά τις συλλάβει κανείς έξω άπ' τόν πνευματικό συνειρμό άπ' τόν όποιο πηγάζουν. Έτσι άντιδρώ σέ μιά έποχή πού ' ναι γιά πάντα άπομακρυσμένη άπ' τις ούσίες και πού δέν ξέρει πιά νά άτενίζει παρά μόνο τό ειδικό.

Ή Επανάσταση είναι καθαρής πνευματικής ούσίας. Ή ζωή δέ μέ ένδιαφέρει. Αλ' όμως ό ιδεαλισμός πού άτενίζω δέν έχει αύτή τή σχηματική και ξερή όψη πού άνήκει στις αύτοδύναμες μορφές. Ένα είδος κοσμικής άναπνοής δια-σχίζει τις καταστάσεις μιάς σκέψης πού δέν κοιτάζει παρά τό άπόλυτο. Κι αύτό τό άπόλυτο μού έπιτρέπει νά ύποφέρω τήν τωρινή μου κατωτερότητα πού άπ' τήν άλλη μεριά κα-ταδικάζει τήν προθυμία τών σουρρεαλιστών νά ζήσουν σά νά συμφωνούσαν μέ κείνη τήν άνόητη άποψη ότι ή ζωή εί-ναι σύντομη και πώς πρέπει νά σπεύσουμε νά επωφεληθούμε. Αύτή τήν πόρτα στήν αιωνιότητα δέν υπάρχει καμιά έλπίδα τώρα νά τήν ξανακλείσω. Ξέρω πώς ή ποίηση δέν είναι παρά μιά πιό ζωντανή εικόνα τής έγκα-ταστημένης μέσα στήν άπολυτότητά της οικουμενικής άλήθειας. Ο σουρρεαλισμός μέ έφερε ώς έδώ. Μά δέν άξί-ζει ό ίδιος τίποτα παρά ύπό τόν όρο νά λυτρωθώ άπ' αύτόν. Τό παραλήρημα πού έκθειάζει προσκρούει άπ' τήν άλλη στήν έλλειψη πού ' χω μιάς κατά τ' άλλα έσωτερικής, ζωντανής ούσίας. 'Η Αιωνιότητα θέλει ύπομονή. Και περι-μένοντας δύσκολα κρατιέμαι. Κι όμως είχα τόση άνάγκη νά άπελευθερωθώ. Νά καθορίσω καλά τή μοναξιά μου. Μπο-ρώ νά ύποφέρω μόνος. Ξέρω ότι ό χρόνος μ' έκδικείται^.

Page 52: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 52

Παρίσι, 20 Ιουλίου 1927.

Νά, πού πέσατε άκόμη μιά φορά θύμα, αγαπητέ μου Β.... Είδατε τόν Μπρετόν κι αύτό άρκεσε. Κι όμως έσείς πιστεύ-ετε πώς ύστερα άπ' τήν τελευταία αξιοθρήνητη κατάπτωση, ό σουρρεαλισμός θα μορέσει νά μαζέψει τά ύπολλείμματά του, νά άνασυγκροτηθεί για νά έπιδιώξει τούς παλιούς του σκοπούς. Όχι , άγαπητέ μου Β Όχι . 'Αρκετά! Κι άρκε-τά σημαίνει άρκετά. Γιά μένα τό ζήτημα έχει κριθεί και κρι-θεί γιά τά καλά μάλιστα. Γιά νά πούμε τήν άλήθεια δέν ύπήρξε ποτέ σουρρεαλιστικό πνεύμα. Ο,τι καλύτερο ύπήρχε άπ' αύτό τό πνεύμα βρισκόταν ήδη μέσα στόν Λωτρεαμόν, στόν Ρεμπώ και μάλιστα στόν Λέον - Πώλ Φάργκ. Οί σουρρεαλιστές λοιπόν σέ τίποτα δέν καινο-τόμησαν, κι άκόμα, άπό ένα πράγμα τελείως αύθόρμητο, τού όποιου όμως ή άπήχηση μπορούσε νά ήταν τεράστια, άποκόμισαν μιά μηχανική μέθοδο όπου ένεργοποιούνται οί χειρότερες περιοχές τής συνείδησης.

Τί θέλετε λοιπόν νά καταφέρετε μαζί τους. Μέ ποιές και-νούργιες όμάδες κοπαδιών πού θά πάνε νά τούς δώσει τά παραγγέλματά τους ό μοναδικός 'Αντρέ Μπρετόν;;; Γιατί μέσα στό σουρρεαλισμό δέν ύπήρξε ποτέ τίποτ' άλλο παρά ό Αντρέ Μπρετόν. Ολόκληρος ό σουρρεαλισμός, με τις άντιφάσεις του, τις ιδιοτροπίες του, δέν ήταν έπακόλουθο τών προσωπικών άντιφάσεων και ιδιοτροπιών τού Αντρέ Μπρετόν; Αναλογισθήτε τή σχεδιασμένη άπόπειρα δράσης πού έγινε τήν περίοδο τού Ιανουάριου, Φεβρουάριου και Μάρτιου τού 1925. Δράση στήν όποια ό Μπρετόν άρνήθηκε νά συμμετάσχει όντας άπασχολημένος έκείνο τόν καιρό μέ σκοπούς πολύ πιό εύγενικούς, πολύ πιό σημαντικούς (άν και άτομικούς) άπό έκείνους πού έπιδιώκει τώρα^. Αύτούς τούς σκοπούς δέ χρειάζεται νά σάς τούς κατανομάσω, κι όμως ήταν τέτοιας λογής πού προσέδιδαν μεγαλύτερη άξια σ' όρισμένες προσωπικές άσχολίες του άπ' όσο σέ μιά όποι-αδήποτε κοινή έπαναστατική προσπάθεια μέ τήν όποια κα-

Page 53: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 53

νείς δέν τό κατόρθωνε νά βρεθεί σύμφωνος. Ναι βέβαια, ό 'Αντρέ Μπρετόν χρησιμοποιούσε έκεινο τόν καιρό μιά άλλη γλώσσα. 'Αναγνώριζε σέ κάτι τό άπόλυτα έσώτερο και αύ-θόρμητο, μιά δύναμη καταστροφής πού κατόπιν την έστρεφε σέ μιά ύλική δραστηριότητα γιά την όποια έπρεπε βέβαια ν' άναγνωρίσει πώς ούτε αύτός ούτε οι άλλοι ήταν άξιοι. Δέ θά φτάσω στό σημείο νά πώ ότι είναι αύτή ή άπο-γοήτευση πού δοκίμασε κατά μιά έννοια άπόλυτα προσω-πική πού τόν έσπρωξε στόν κομμουνισμό, μά είναι βέβαιο πώς έάν ό Μπρετόν δέν είχε άπογοητευθεί και μάλιστα μ' ένα τρόπο έντελώς σχετικό, ή όψη τού σουρρεαλισμού θά είχε άλλάξει. Κείνο τόν καιρό άναγνώριζε τήν άξια τής απουσίας, τής άπομόνωσης. Εν πάση περιπτώσει ένα πνεύ-μα δικαιοσύνης πού άργότερα τό 'χασε έντελώς έξακο-λούθησε νά ύπάρχει και άνάμεσα στ' άλλα άπέναντι σέ μέ-να. Γιατί ύπήρξα ό πρώτος μέσα σ' αύτό τό αιώνια άρρωστημένο συνονθύλευμα πού διεκήρυξε τό πλεονέκτημα μιάς κάποιας άνικανότητας.* Ανικανότητα πού ύστερα όλοι τους άναγνώρισαν και τήν έκαναν ένα είδος συμβόλου πίστης (Βλέπε Νόμιμη Αμυνα). Στό όνομα τής άνικα-νότητας πού μέ κατέχει, πού μέ άποκόβει άπ' τήν πραγματι-κότητα, περιορίσθηκα μές στή μοναξιά μου. 'Ανικανότητα πού ήταν κάτι άπόλυτο μέσα μου· όπως ό έρωτας ήταν κάτι

• Επιμένω στό γεγονός ότι αύτη ή άνικανότητα δέν άξίζει παρά άπέναντι στήν άμεση πραγματικότητα. Στό γενικό, άπόλυτο πε-δίο, ξαναβρίσκω όλες μου τις δυνάμεις, θά τολμούσα μάλιστα νά πώ όλη μου τή ζωή. Τό πνευματικό πεδίο είναι γεμάτο^διεξόδους. Δέ μένει παρά νά τό φθάσεις και νά έγκατασταθείς έκεί. Αύτό πού etvai άξιοσημείωτο στό σουρρεαλισμό είναι ή πνευματική στε-νότητα πού τόν διακατέχει, είναι ή έγκατάλειψη τών άρχών, γιά ό,τι δέν είναι άπόλυτα αισθητό, ή περιφρόνηση πού τρέφει γιά τις διανοητικές περιοχές τής σκέψης. Προχώρησε κερδίζοντας όλο και περισσότερο έδαφος μέσα στήν πραγματικότητα. Κι έκεί χάθηκε.

Page 54: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 54

απόλυτο γιά ορισμένους, όπως ή δράση είναι κάτι άπόλυτο για μερικούς άλλους. Ποιός θά μπορούσε νά με κατηγορήσει γιά τήν άκίνητη στάση μου, την έξωτερικά ακίνητη, άν κάτω άπ' τό κάλυμμα αύτής της άμετάθετης προσδοκίας διατηρώ μιά δραστική σκέψη; Ό σουρρεα-λισμός δέν ήταν στήν άρχή μιά ένδυνάμωση τής σκέψης; Δέν άποσκοπούσε νά δώσει στή σκέψη μιά πραγματικότητα γεμάτη ύφος και μορφή, αύτή τήν πραγματικότητα πού μό-λις διακρίνεται κι άπ' τήν όποια στό μεταξύ έχουν σχεδόν άπομακρυνθεί; Τί είναι αύτοί οί άξεστοι πού προσπαθούν νά μάς πείσουν πώς μονάχα ή έξωτερική δράση μετράει και πώς γιά νά δράσεις, άκόμα και έπαναστατικά, πρέπει νά εί-σαι σκλάβος τών γεγονότων; Έχουμε φτάσει λοιπόν σέ μιά τόσο φριχτή παρανόηση; Αύτοί οί άπελπισμένοι πού μέσα στό φόβο τους μήπως πέσουν θύματα προσχωρούν στή σα-πίλα τής ζωής! Αύτοί πού δέ θέλουν πιά νά θεωρήσουν άλλη δράση άπό ' κείνη πού είναι ικανή ν' άλλάξει κάτι μέ-σα στήν ώμή τάξη τής πραγματικότητας! Αύτοί πού δίνουν στό πρόβλημα τής έπανάστασης τήν πιό συστηματο-ποιημένη λύση! Και μιά λύση, παρμένη άπ' τις άλλες, παλιά όπως ή δημιουργία, πού νά μήν κατορθώνει νά λύσει τίπο-τα άπ' τό ούσιαστικό πρόβλημα. Εγκαταλείπουν τή στάση μιάς άπελπισίας άνίκανης, πού όμως ήταν ή μόνη τους δύ-ναμη γιά νά ύποταχθούν σέ μιά περιορισμένη αίσιοδοξία. Τήν αίσιοδοξία τής παραίτησης* *.

'Αλλά ή έπανάσταση είναι βαθιά άσύλληπτη κι έκείνοι

** Αλλα 6 Μπρετόν προετοίμαζε αύτή τήν προσχώρηση με μιά κατασκευασμένη αίσιοδοξία, όταν γιά νά αιτιολογήσει τήν πίστη του σέ μιά τελείως αφηρημένη πραγματικότητα, ή ύπαρξη τής όποιας όμως τού ήταν άπαραίτητη, φώναζε: Τό νά υπάρχεις ή τό νά μήν νπάρχεις, άρχίζονμε νά καταλαβαίνουμε ότι ôèv άποτελεί πίά 'προ ημα. Νά σέ ποιές κενές διακηρύξεις έκτισε τήν τωρινή έπανα αηκή στάση του. Στάση άλλωστε πού εγκαταλείπει, γιατί δέν του απέφερε τίποτα.

Page 55: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 55

πού την κηρύττουν δέ σημαίνει γενικά πώς είναι αύτοί πού τήν κάνουν. Ναί, τό είδος της έπανάστασης πού ό σουρρεα-λισμός φανταζόταν στήν αρχή είναι αδιανόητο, στην περι-οχή τής ζωής. Καταληπτή ή ακατάληπτη, ή επανάσταση εί-ναι ύπόθεση τού πνεύματος, καί τό πρακτικό πνεύμα δέν είχε καμιά θέση έκεί μέσα. Τέτοιες άναστατώσεις μέσα στήν τάξη τών πραγμάτων μπορούν νά συγκριθούν μ' έκείνες πού ή σκέψη έχει καθορίσει. Ή άπολυτότητα μιάς όποι-ασδήποτε πνευματικής στάσης είναι άνώτερη άπό όποι-εσδήποτε πραγματικές, άλλά προσωρινές άναστατώσεις. Αύτή τήν άποψη ένός καθαρού ίδεαλισμού, νομίζω πώς τώ-ρα έπείγει νά τήν άποδεχτούμε άν δέ θέλουμε νά μάς όδηγήσει ό σουρρεαλισμός σέ μιά νόθα καί τιποτένια μορφή ρεαλισμού. Γιατί ή μαρξιστική έπανάσταση μάς όδηγεί κα-τευθείαν σ' αύτό. Ό μαρξισμός είναι ό τελευταίος σάπιος καρπός τής δυτικής νοοτροπίας. Ένα σοβαρό κτύπημα πού δίνεται στό μή άπτό τού πνεύματος. Κι ό ίδιος ό σουρρεα-λισμός μέσα στήν άναζήτηση μιάς όρισμένης πνευματικής στερεότητας, μέσα στήν έπιθυμία του ν' άπομονώσει κάτι πού θά ' ταν σάν τό έκτόπλασμα τής σκέψης, είναι μιά άκό-μα ύλιστική θεώρηση ριγμένη τυχαία πάνω στό πνεύμα. Κάθε τι πού σταματά, κάθε τι πού άκινητοποιεί τό πνεύμα είναι άπ' τήν πλευρά τής ζωής, δηλαδή γεμάτο σκοτάδια, γιά νά πεθάνει καί νά σαπίσει. Αύτή ή έπιμονή τους νά άπευθύνονται μόνο στή ζωή κάνει τούς σουρρεαλιστές νά νιώθουν αύτή τήν άναγκαιότητα γιά περιορισμένες, μετρημένες άλλαγές. Ή άληθινή πνευματική άπελευθέρωση άπαιτεί ένα ποσό μυστικισμού άπ' τόν όποίο αύτοί έχουν άπομακρυνθεί όσο ποτέ***. Γιατί ή καθαρότητά τους δέν

*** Αν έχουμε όλοι βαρεθεί, άν είμαστε γιά όλα έτοιμοι, γιά νά βγούμε άπό τό πνευματικό άδιέξοδο μέσα στό όποίο έχουμε στρι-μωχθεί, εν μέρει άπό δικό μας λάθος, οί άστοί δέν έχουν παρά περιορισμένη εύθύνη γι' αύτό.

Αλλωστε άν τό πρόβλημα είναι παγκοσμίου ένδιαφέροντος, ή

Page 56: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 56

είναι παρά ένα καταστροφικό ψέμα. Αύτοί πού δέ βλέπουν τόν έρωτα παρά μόνο μέ τή μορφή τής συνουσίας, αύτοί πού σ' όλες τους τίς πράξεις όδηγήθηκαν πάντα μόνο άπ' τό

λύση του δέν είναι παγκόσμια. Είναι προσωπική, καί μάλιστα πο-λύ δύσκολη.

Θυμάμαι μιά κουβέντα πού είχα μέ τόν Μπρετόν μέ θέμα τόν έρωτα κι όπου έπέμενε πάνω στήν άνικανότητα τού σουρρεα-λισμού νά δημιουργήσει έναν άληθινό κόσμο, ή έστω νά μάς φέρει σ' έπαφή μέ τίς παράξενες άνακαλύψεις τού άνώτερου κόσμου, μά όλο αύτό τού φαινόταν προφανές καί φυσικό. Καθώς έλεγε, φανταζόταν τήν περίπτωση όπου ένα μυθικό ζώο θά είσορμούσε ξαφνικά στό δωμάτιο όπου βρισκόμασταν καί μέ τό όποίο θά μάς ήταν τελείως άδύνατο νά έπικοινωνήσουμε. Έγώ δέν έβλεπα, σ' όλα αύτά, παρά μι-ά όλέθρια δίψα γιά ύλη, μιά περίεργη άφέλεια πνεύματος!

Τό θέμα δέν είναι νά άποδεχτείς ή νά άρνηθείς τήν πραγματι-κότητα μιάς παρόμοιας είκόνας πού γιά μένα άλλωστε δέν έχει τήν έλάχιστη σημασία. "Αλλά είναι όλοφάνερο πώς οί σουρρεαλιστές δέν μπόρεσαν ποτέ νά άποβάλλουν αύτή τήν πρακτική χροιά τής ποίησής τους, τόν ύλικό χρωματισμό τού πνεύματός τους, πώς δέν μπορούν νά φτάσουν στό ύψος μιάς μεταφυσικής στήν όποία ή φυσιολογική άνάπτυξη τής έπιθυμίας τους γιά άπελευθέρωση όφειλε νά τούς όδηγήσει. Αλλιώς οί σουρρεαλιστές θά άπομονω-θούν μέσα στό λογοτεχνικό χώρο στόν όποίο ή πρωτοβουλία τους μπορεί νά άποφέρει άποτελέσματα συναρπαστικά άν καί περιο-ρισμένα, δρόμος τελικά χωρίς διέξοδο, νεκρός . Αλλιώς πάλι θ' άποδείξουν ότι ή στάση τους είναι πάνω άπ' αύτές τίς συγκυρίες, μά τότε δέ θά διασωθούν παρά μόνο μέ τήν άναζήτηση μιάς χα-μένης παράδοσης άπ' τήν όποία όμως ό ύλισμός τους τούς άπομα-κρύνει. Ή εύκολία μέ τήν όποία προσχώρησαν στήν άπο-κρουστική άντίλι^ψη τού ίστορικού ύλισμού, δείχνει σέ ποιό βαθμό έχουν άπομακρυνθεί άπ' τόν άληθινό στόχο τους (πράγμα πού ού-τε κάν ύποψιάζονται). Γιατί όσο καί νά τά ' χουν μαζί της πρόκει-ται πάντα γιά τήν έσωτερικότητα. Πρόκειται γιά τίς έσωτερικές καταστάσεις τής ψυχής πού δέν είναι άκόμα παρά ή πρώτη βαθμί-δα τής όριστικής άπελευθέρωση ς. Ή έλευθερία δέν είναι τίποτα

Page 57: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 57

μίσος, άπό ένα είδος φυσικής κλίσης νά καταστρέψουν και νά κάνουν κακό, π(1ύ δέν κατάφεραν ποτέ τίποτε άλλο άπό τό νά αυτοκαταστραφούν, ν' απαρνούνται την ίδια τους την ύπαρξη καί την ίδια τους τη δραστηριότητα, πού δέν μπο-ρούν νά αξιώνουν άληθινή καθαρότητα. Ή δραστηριότητά τους είναι διαβολική. Μονάχα τό κακό μπορεί νά τούς ικα-νοποιήσει κι άφήνονται σ' αύτό μ' έναν άπόλυτο ένθουσι-ασμό καί χωρίς κανένα ένδοιασμό πράγμα πού φωτίζει ίδι-αίτερα τά κίνητρα τών πράξεών τους. Έδώ καί καιρό ό

μπροστά ατό πνεύμα. Ή κοινωνική, ή σημερινή, ή άνθρώπινη έλευθερία τους βρίσκεται στόν άντίποδα τής έλευθερίας. (Καί πά-νω σ' αύτό τό ζήτημα υπάρχει ή πιό σοβαρή παρεξήγηση). Τό νά διατρέξουμε τήν κλίμακα τών προκαταλήψεων, τών όποιων προ-καταλήψεων, δέν είναι ποτέ παρά μιά πενιχρή κατάκτηση.

'Ανθρωποι πού άρρωσταίνουν όταν άξιώνουμε νά τούς μιλάμε γιά τό πνεύμα!!!

Ό άνώτερος έπαναστάτης ξέρει μέσα στόν άγώνα πού διεξάγει πώς τό άστικό πνεύμα δέν άπέχει πολύ άπό τό προλεταριακό πνεύμα καί πώς καί τά δυό τελικά άξίζουν τό ίδιο. Αύτοί κι έγώ κι όλοι μας, άν είμασταν έλεύθεροι μέ τήν έννοια πού τό έννοούν, δέ θ' άπολαμβάναμε τώρα παρά μιά γελοιογραφία τής έλευθερίας. Ή άληθινή έλευθερία βρίσκεται μέσα μας, άλλά έχει βρωμίσει άπό αλληλοσυγκρουόμενες μορφές πού είμαστε βαθιά άνίκανοι νά ξε-διαλύνουμε. Ή πορεία μέσα μας είναι σκληρή, λεπτή, πολύπλοκη. Ή καταστροφή καί ή έκλέπτυνση τής ύλης δέν είναι παρά ένα άπ' τά στάδια τής τελικής όλοκληρωτικής νίκης άνάμεσα στή ζωή καί τό θάνατο. Στό δρόμο πού άκολουθούμε τό άπλό γεγονός τού θα-νάτου έχει πρωταρχική σημασία. Ό έρωτας έπίσης κατά κάποιο τρόπο άλλά σάν κάτι άπώτερο. Οί σουρρεαλιστές ποτέ τους δέν ευχαριστήθηκαν παρά μονάχα άπό φευγαλέα, τυχαία άποτελέσμα-τα. Ποτέ τους δέν ένήργησαν μ' ένα σοβαρό τρόπο μέ τή διπλή έν-νοια πού ύποδεικνύω παραπάνω.

Ό λ ο τό ζήτημα τώρα είναι νά άποσυρθείς, νά χάσεις όρισμένες έπαφές, νά ξαναβρείς τό άληθινό πρόβλημα κατά πρόσωπο. Ν' άπομονώσουμε τό πρόβλημα άπό τήν πιό άπόλυτη, τήν πιό ζωτική σκοπιά.

Page 58: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 58

σουρρεαλισμός δέν άγκαλιάζει πιά παρά ένα πολύ περιο-ρισμένο μέρος αύτής της άνώτερης πραγματικότητας πρός την όποια έτεινε αρχικά. Έν πάση περιπτώσει αύτη την πραγματικότητα των έσώτατων πηγών τού έγκεφάλου, τών διαλειμμάτων τής σκέψης, καμιά προγραμματισμένη δράση δέν είναι πιά ικανή νά την πλησιάσει. Χωρίς νά παραγνω-ρίζω τά πλεονεκτήματα μιάς συλλογικής ύποβολής, πιστεύω πώς ή άληθινή Επανάσταση είναι ύπόθεση άτομική. Τό άυλο άπαιτεί μιά περισυλλογή πού δέν συναντάται πουθενά άλλού παρά μέσα στά έγκατα τής άτομικής ψυχής. Κι όσο γιά μένα, πού άρνούμαι κάθε συλλογική άπόπειρα, βυθίζο-μαι στήν άναζήτηση τής μαγείας πού δημιούργησα, σέ μιά μοναξιά χωρίς συμβιβασμούς.

'Αντονέν Αρτώ

1. Αύτό τό κείμενο παρουσιάζεται σάν ένα ειόος προλόγου στό Τελεία και παύλα, τού όποιου τό βασικό τμήμα είναι ή άλληλογραφία μεταξύ τού Joseph Barsalou και τού 'Αντονέν Αρτώ. Ό Joseph Barsalou, ήταν ένας νέος δημοσιογράφος, άνταποκριτής τής έφημεριδας Dépêcha du Midi, στό Παρίσι. 'Ανήκε στήν όμάδα Philosophies τής όποίας τά μέλη είχαν ύπο-γράψει, μέ τά πιό ένεργητικά στοιχεία τού περιοδικού Clarté, τούς δύο βα-σικούς συνεργάτες τού βελγικού περιοδικού Correspondance, μερικούς προσκείμενους άνεξάρτητους, καί τούς σουρρεαλιστές στή μεγάλη τους πλειοψηφία, τή διακήρυξη La Révolution d'abord et toujours! (Πρώτα άπ' όλα καί πάντα ή Επανάσταση!) ή άρχική σύνταξη τής όποίας ήταν τού Αντονέν Άρτώ. Επειτα άπό τήν προσχώρηση τού Αντρέ Μπρετόν καί τών φίλων του στό κομμουνιστικό κόμμα, τό διωγμό τού Αρτώ άπ' τήν όμάδα, τό θόρυβο πού οί δυό μπροσούρες: Στή μεγάλη μέρα καί Στή με-γάλη νύχτα είχαν δημιουργήσει στό ^οινό, ό Joseph Barsalou τού είχε αύ-θόρμητα γράψει γιά νά τού δείξει τή συμπαράστασή του. Στό γυρισμό του στό Παρίσι, μετά τις καλοκαιρινές διακοπές, τόν περίμενε μιά έκπληξη: ή άπάντηση πού είχε δημοσιευθεί γιά τό γράμμα του στό Τελεία καί παύλα.

2. Αύτούς άκριβώς τούς μήνες ό "Αντονέν Αρτώ κρατούσε τή διεύ-θυνση τής Σουρρεαλιστικής Κεντρικής Επιτροπής.

Page 59: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ ΓΡΑΦΕΙΟΥ ΣΟΥΡΡΕΑΑΙΣΤΙΚΩΝ

ΕΡΕΥΝΩΝ^

Ό σουρρεαλισμός είναι ένα λουτρό μέσα στό πνεύμα, όπως και κάθε είδους δραστηριότητα μόνο πού θίγει ζητήματα απείρως πιό πολύτιμα καί πιό σπάνια.

Παρασκευή 27 Φεβρουαρίου,

'Από σήμερα καί στό έξής τό Ημερολόγιο κρατιέται έκ νέου αύστηρά κάθε μέρα. Ή περίοδος τού συνεδρίου έπαναλήφθηκε άπ' όλους τίς μέρες πού είχαν άρχικά καθο-ρισθεί. Τό συνέδριο γίνεται ένα συνέδριο άποτελεσμαηκής έργασίας, καί κυρίως εκτέλεσης έργασιών.

Πέμπτη 5 Μαρτίου.

Τό Ημερολόγιο έγκαταλείφθηκε δύο μέρες!!!!!!!!! 'Αρκούμαι γιά σήμερα σ' αύτά τά θαυμαστικά.

Προτείνω τήν έξαφάνιση τής έπιγραφής Σουρρεαλιστικά Κείμενα καί κάθε κείμενου σουρρεαλιστικού ύφους πού άγγίζει τόσο έλάχιστα τή ζωή. Κρίνω πώς γιά μάς ό Σουρρεαλισμός είναι ή ζωή καί πώς δέν χρειάζεται νά δια-χωρίζουμε αύτό πού μέσα στό Σουρρεαλισμό είναι μιά κα-θαρή πνευματική θεωρία άπό αύτό πού έμφανίζεται σάν μιά έπανεγκατάσταση τής ζωής στό χώρο τού σουρρεα-λισμού. Πρώτοι, έμείς, όφείλουμε νά έξοικειωθούμε μ' αύτή τήν άνάμιξη, καί νά σκοπεύουμε μ' όλες μας τίς δυνάμεις

Page 60: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 60

στην καθιέρωση αύτής της ανάμιξης. *

Πέμπτη (19 Μαρτίου).

Αύτό τό ημερολόγιο δέν κρατήθηκε ούτε την Τρίτη, ούτε τήν Τετάρτη. Θά 'πρεπε νά ξέρουμε άν έπιμένουμε, ναι ή όχι, νά έξακολουθήσουμε ό,τιδήποτε μοιάζει σέ μιά δραστηριότητα, της τάξης πού θά θέλαμε.

'Απ' τήν άλλη μεριά πρέπει νά διαποτιστούμε άπό τήν ιδέα πώς ό Σουρρεαλισμός δέν μπορεί νά περιοριστεί σέ μι-άν άναζήτηση παραδειγματικών ή θαυμαστών γεγονότων άλλά πώς πρίν άπ' όλα είναι μιά πνευματική κατάσταση πρός καθορισμό πού πρέπει νά ένεργοποιηθεί καί θά μπο-ρούσαμε νά πούμε νά άντικειμενοποιηθεί καί νά ύλο-ποιηθεί. Καί σάς παρακαλώ νά πιστέψετε πώς έχουμε πολλή δουλειά πρός αύτή τήν κατεύθυνση, καί πρός αύτή τήν κατεύθυνση είναι πού πρέπει νά συγκεντρώσουμε τίς έρευνές μας. Έχω ήδη προτείνει μερικούς δρόμους. Όσο δέ θά παίρνουμε τήν άπόφαση νά τούς άκολουθήσουμε, ή νά ύποδείξουμε άλλους δέ θά πρέπει νά παραπονιόμαστε γιά τό νεκρό χαρακτήρα τής δραστηριότητάς μας.

Αρτώ.

Δευτέρα 23 (Μαρτίου)

Ο Αρτώ ζητά ô καθένας μας νά φροντίζει νά άπομονώ-νεται καί νά σημειώνει μέσα στά όνειρά του ό,τι φαίνεται νά υπόκειται σ' ένα σύστημα, δηλαδή σ' όλο τό συστηματο-ποιημένο άσυνείδητο τού ονείρου.

Επίσκεψη τών Αρτώ, Τουάλ, Κρεβέλ.

Λουί Αραγκόν.

κι άκόμα αύτό πού παρουσιάζεται σάν μιά κάποια συστηματοποίηση, μιάς πραγματικότητας ίδωμένης διά μέ-

Page 61: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 61

σου τού ύπνου, κάθε άληθινό ή ψεύτικο σύστημα, πού όμως ύπακούει σέ μιά ορισμένη λογική τού ασυνείδητου ή τού ονείρου.

'Αρτώ

Με μιά λέξη νά σημειώσετε ένα σύστημα ήδη φανερωμένο καί πλήρες πού θά ' ρχόταν στό φως άπό άσυνήθιστους δρόμους.

1. Τό χειρόγραφο ημερολόγιο τού Γραφείου σουρρεαλιστικών έρευνών κρατήθηκε καθημερινά άπό τά μέλη πού απάρτιζαν τό συμβούλιό του άπό 11 'Οκτωβρίου 1924 έως 20 'Απριλίου 1925. Εκεί είχαν καταχωρισθεί οί έργασίες πού πραγματοποιήθηκαν, οί είσηγήσεις, τό όνομα τών έπισκεπτών πού περνούσαν, οί παρατηρήσεις τους, οί προτάσεις τους, κ.λ.π. Εδώ είναι οί σημειώσεις πού γράφτηκαν άπ' τόν ίδιο τόν Αντονέν Αρτώ.

Page 62: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΔΥΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ^

Τά ύπογεγραμμένα μέλη τής Σουρρεαλίσηκης Επα-νάστασης συνελθόντα, στις 2 Απριλίου 1925, μέ σκοπό νά καθορίσουν ποιά άπ' τις δυό άρχές ή σουρρεαλιστική ή ή έπαναστατική ήταν ή πιό έπιδεκτική γιά νά κατευθύνουν τή δράση τους, χωρίς νά καταλήξουν γι' αυτό τό ζήτημα, συμφώνησαν στά ακόλουθα σημεία:

Ιο Πώς πριν άπό κάθε μέριμνα σουρρεαλιστική ή έπα-ναστατική, αύτό πού κυβερνά τό πνεύμα τους είναι ένα όρισμένο είδος παραφοράς.

2ο Σκέπτονται πώς ό δρόμος αύτής τής παραφοράς τούς είναι ό πιό κατάλληλος γιά νά φθάσουν σ' αύτό πού μπο-ρούσε νά όνομασθεί σουρρεαλιστική έκλαμψη..?

4ο Διακρίνουν πρός τό παρόν ένα μόνο θετικό σημείο στό όποίο σκέπτονται πώς όλα τά άλλα μέλη τής Σουρρεα-λιστική ς Επανάστασης θά όφειλαν νά προσχωρήσουν: ότι δηλαδή τό πνεύμα είναι μιά άρχή ούσιαστικά αναλλοίωτη πού δέν μπορεί νά καταφέρει νά στερεωθεί μέσα στή ζωή, ούτε πέρα άπ' αύτή.

'Αντονέν Άρτώ, Ζ.Α. Μπουαφάρ, Μισέλ Αερίς, 'Αντρέ Μασόν,

Πιέρ Ναβίλ

Ή προσχώρηση σ' ένα όποιοδήποτε έπαναστατικό κίνημα προϋποθέτει τήν πίστη ότι έχει πιθανότητες ώστε νά γίνει πραγματικότητα.

Ή άμεση πραγματικότητα τής σουρρεαλιστικής έπα-νάστασης δέν είναι τόσο ή άλλαγή κάποιου πράγματος στή φυσική καί φαινομενική τάξη τών πραγμάτων όσο ή δημι-

Page 63: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 63

ουργία ενός κινήματος στό χώρο τού πνεύματος. Ή ιδέα μι-ας κάποιας σουρρεαλιστικής έπανάστασης σκοπεύει στη βαθιά ούσια και στην περιοχή τής σκέψης.... Σκοπεύει νά δημιουργήσει πριν άπ' όλα ένα νέο είδος μυστικισμού...

Κάθε άληθινός πιστός τής σουρρεαλιστικής έπανάστασης είναι ύποχρεωμένος νά σκέφτεται πώς τό σουρρεαλιστικό κίνημα δέν είναι ένα κίνημα τού αφηρημένου και ειδικότε-ρα τού ποιητικά άφηρημένου, πού είναι μισητό στόν ύψηλότερο βαθμό, άλλά πώς είναι πραγματικά ικανό νά άλλάξει κάπως τά πνεύματα.

1. Δημοσιευμένο άπό τόν Μορίς Ναντώ στό Documents Surréalistes (Εκδόσεις Seuil, 1948).

2. Αύτά τά άποσιωπητικά πρέπει νά άντιστοιχούν σέ μιά διακοπή πού ύπάρχει μέσα στό κείμενο άφού περνάμε άπό τό 2° στό 4°.

Page 64: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΓΡΑΜΜΑ ΣΤΟΥΣ ΑΡΧΙΑΤΡΟΥΣ ΤΩΝ ΦΡΕ-ΝΟΚΟΜΕΙΩΝ

Κύριοι,

Οι νόμοι, ή συνήθεια σας παρέχουν τό δικαίωμα νά μετράτε τό πνεύμα. Αύτή τήν αμφίβολη κυρίαρχη δικαιοδο-σία, είναι μέ τή συγκατάθεσή σας πού τήν έξασκείτε. 'Ας γελάσουμε. Ή εύπιστία των πολιτισμένων λαών, των σοφών, τών κυβερνώντων στολίζει τήν ψυχιατρική μέ ποιός ξέρει τί ύπερφυσικά φώτα! Ή δίκη τού έπαγγέλματός σας έχει έκ τών προτέρων κριθεί. Δέν έχουμε πρόθεση νά συζητήσουμε έδώ τήν άξία τής έπιστήμης σας, μήτε τήν άμφίβολη ύπαρξη τών διανοητικών άσθενειών. 'Αλλ' όμως σ' έκατό φαντασμένες θεωρίες περί παθογένειας όπου έπι-τείνεται ή σύγχυση ύλης καί πνεύματος, σ' έκατό ταξι-νομήσεις άπ' τίς όποίες οί πιό άόριστες είναι ώς τώρα οί μόνες χρησιμοποιήσιμες, πόσες καλόπιστες άπόπειρες γιά νά προσεγγίσετε τόν κόσμο τού έγκεφάλου όπου ζούν τόσοι άπ' τούς φυλακισμένους σας; Πόσοι είστε, γιά παράδειγμα, αύτοί γιά τούς όποίους τό όνειρο τού πρόωρα τρελού, οί εί-κόνες τών όποίων είναι λεία είναι τίποτ' άλλο άπό μιά σα-λάτα λέξεων;

Δέν άπορούμε πού σάς βρίσκουμε άνάξιους γιά ένα έργο πού προορίζεται γιά πολύ λίγους. Ομως ξεσηκωνόμαστε ένάντια στό δικαίωμα πού παραχωρήθηκε σέ άνθρώπους, στενόμυαλους ή όχι, νά τιμωρούν μέ μιά ίσόβια κάθειρξη χάριν τών άναζητήσεών τους στό χώρο τού πνεύματος.

Καί τί κάθειρξη! Ξέρουμε - κι είναι λίγα αύτά πού ξέρουμε- πώς τά άσυλα έκτός άπό τό νά είναι άσυλα, είναι φρικτά κάτεργα, όπου οί κρατούμενοι προσφέρουν μιά εύ-

Page 65: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 65

κολη και δωρεάν χειρωνακτική έργασία, όπου οί ώμότητες άποτελούν τόν κανόνα, κι αύτό μέ τή συγκατέθεσή σας. Τό άσυλο τών φρενοβλαβών, κάτω άπ' τήν κάλυψη τής έπιστήμης και τής δικαιοσύνης, μπορεί νά παραβληθεί μέ τό στρατώνα, τή φυλακή, τό δεσμωτήριο.

Δέ θά θέσουμε έδώ τό ζήτημα τών αυθαίρετων έγκλεισμών στά φρενοκομεία, για νά σας απαλλάξουμε άπ' τόν κόπο τών εύκολων διαψεύσεων. Βεβαιώνουμε πώς ένας μεγάλος άριθμός άπ' τούς οίκοτρόφους σας, τούς τελείως τρελούς σύμφωνα μέ τόν έπίσημο όρισμό, είναι, κι αύτοί άκόμα, αύθαίρετα κλεισμένοι. Δέ δεχόμαστε νά έμποδίζε-ται ή έλεύθερη άνάπτυξη ένός παραληρήματος, έξίσου νό-μιμου, έξίσου λογικού, μέ κάθε άλλη άλληλουχία άνθρωπί-νων ιδεών ή ένεργειών. Ή καταστολή τών άντικοινωνικών άντιδράσεων είναι τόσο χιμαιρική όσο και άπαράδεκτη στήν ούσία της. Όλες οί άτομικές ένέργειες είναι άντικοι-νωνικές. Οί τρελοί είναι τά κατ' έξοχήν άτομα -θύματα τής κοινωνικής δικτατορίας· στ' όνομα αύτής τής άτομικότητας πού είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα τού άνθρώπου, άπαι-τούμε ν' άπελευθερωθούν αύτοί οί κατάδικοι τής εύ-αισθησίας, γιατί μέ τήν ίδια λογική δέν άνήκει στήν έξου-σία τών νόμων νά φυλακίζουν όλους τούς άνθρώπους πού σκέφτονται και ένεργούν.

Χωρίς νά έπιμείνουμε στόν άπόλυτα μεγαλοφυή χα-ρακτήρα τών έκδηλώσεων όρισμένων τρελών, στό βαθμό πού είμαστε ίκανοί γιά νά τά έκτιμήσουμε, διακηρύσσουμε τήν άπόλυτη νομιμότητα τή,ς άντίληψης πού έχουν γιά τήν πραγματικότητα, καθώς και όλων τών πράξεων πού άπορ-ρέουν άπ' αύτή.

Μπορείτε νά τά θυμηθείτε αύτά αύριο τό πρωί τήν ώρα τής έπίσκεψης, όταν θά προσπαθήσετε νά συνομιλήσετε χω-ρίς κώδικα μ' αύτούς τούς άνθρώπους σέ σχέση μέ τούς όποιους,παραδεχτήτε το, πλεονεκτείτε μόνο ώς πρός τή δύ-ναμη.

Page 66: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΕΝΑ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΟΑΑΣΗΣ^

στόν Anohé Gaillard

Ούτε ή κρυαγή μου ούτε ό πυρετός μου δέ βγαίνουν άπό μένα. 'Απ' αύτη την αποσύνθεση τών δευτερευόντων δυνά-μεών μου, απ' αύτά τα άποσιωπημένα στοιχεία της σκέψης καί της ψυχής, μονάχα τη μονιμότητα τους άντιλαμβανό-σαστε.

Αύτό τό κάτι πού βρίσκεται μεσοστρατίς άνάμεσα στό χρώμα της χαρακτηριστικής μου άτμόσφαιρας καί στήν αίχμή τής πραγματικότητας μου.

Δέν έχω τόσο ανάγκη γιά τροφή όσο γιά μιά κάποια στοι-χειώδη συνείδηση.

Αύτό τό δέσιμο τής ζωής όπου γαντζώνεται ή έκπομπή τής σκέψης.

Έναν κόμπο κεντρικής άσφυξίας.

Νά άκουμπήσω άπλά σέ μιάν αλήθεια καθαρή, αλήθεια δηλαδή πού έχει μιά μονάχα κόψη.

Τό πρόβλημα αύτό τού άφανισμού τού έγώ μου δέν πα-ρουσιάζεται πιά μέ τό άποκλειστικά πονεμένο του πρόσω-πο. Νιώθω πώς καινούργιοι παράγοντες παρεμβάλλονται μέσα στόν έκφυλισμό τής ζωής μου. καί αύτό σάν νά έχω μιά καινούργια συναίσθηση τής έσώτερής μου άπώλειας.

Τό νά άφεθώ στήν τύχη καί νά ριχθώ μέσα στή βεβαι-ότητα μιάς άλήθειας πού προαισθάνομαι, όσο κι άν είναι τυχαία, είναι γιά μένα όλο τό νόημα τής ζωής μου.

Στέκομαι ώρες όλόκληρες, άπορροφημένος άπό τήν έντύ-πωση μιάς ίδέας, ένός ήχου. Ή συγκίνησή μου δέν άνα-

Page 67: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 67

πτύσσεται μέσα στό χρόνο, δέν έχω διαδοχές μέσα στό χρό-νο. Οι παρορμήσεις τής ψυχής μου βρίσκονται σέ τέλεια συμφωνία μέ τήν άπόλυτη ιδέα πνεύματος.

Νά τοποθετηθώ άπέναντι στή μεταφυσική πού τή δημι-ούργησα σέ σχέση μέ τό κενό πού φέρω μέσα μου.

Αύτόν τόν πόνο πού έχει φυτρώσει μέσα μου σαν σφήνα, στό κέντρο τής πιό καθαρής μου ύπαρξης, σ' αύτό τό χώρο τής εύαισθησιας όπου οι δύο κόσμοι τού σώματος και τού πνεύματος συναντώνται, έμαθα νά τόν διασκεδάζω μέ τό τέχνασμα μιάς ψεύτικης ύποβολής.

Τό διάστημα αύτό τού λεπτού πού διαρκεί ή λάμψη ένός ψεύδους, πλάθω μιά σκέψη φυγής, ρίχνομαι πίσω άπό τά ψεύτικα ίχνη πού μού δείχνει τό αίμα μου. Κλείνω τά μάτια τής νόησής μου, κι άφήνοντας νά μιλά μέσα μου τό άσχημά-τιστο, παρέχω στόν έαυτό μου τήν ψευδαίσθηση ένός συστήματος πού οί όροι του θά μού διέφευγαν. Όμως άπ' αύτό τό λεπτό τής πλάνης μένω μέ τό συναίσθημα πώς έχω άρπάξει άπ' τό άγνωστο κάτι τό πραγματικό. Πιστεύω στούς αύθόρμητους έξορκισμούς. Στούς δρόμους όπου τό αίμα μου μέ πηγαινοφέρνει δέν περνάει μέρα όπου νά μήν άνακαλύψω μιάν άλήθεια.

Ή παραλυσία μέ κατακτά καί μ' έμποδίζει όλο και περισ-σότερο νά ξαναγυρίσω στόν έαυτό μου. Δέν έχω πιά στήριγμα, θεμέλιο.... ψάχνω νά βρώ τόν έαυτό μου κι έγώ δέν ξέρω πού. Ή σκέψη μου δέν μπορεί νά πάει έκεί πού τή σπρώχνουν ή συγκίνησή μου καί οί εικόνες πού ξεσηκώ-νονται μέσα μου. Αισθάνομαι εύνουχισμένος ώς στις παρα-μικρότερες παρορμήσεις. Καταλήγω νά δώ τό φώς μέσα άπό μένα τόν ίδιο, ύστερα άπό πολλές παραιτήσεις πρός όλες τις κατευθύνσεις τής διάνοιας καί τής εύαισθησίας μου. Πρέπει νά καταλάβουμε πώς είναι ό ίδιος ό ζωντανός άνθρωπος πού έχει πληγεί μέσα μου καί πώς αύτή ή παρα-λυσία πού μέ πνίγει βρίσκεται στό κέντρο τής καθημερινής

Page 68: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 68

μου προσωπικότητας κι όχι σέ ό,τι αισθάνομαι σάν εκλεκτός. Βρίσκομαι όριστικά δίπλα στή ζωή. Τό μαρτύριό μου είναι τόσο λεπτό, τόσο εκλεπτυσμένο πού γίνεται φριχτό. Μού χρειάζονται προσπάθειες παράλογες φαντασίας, δεκαπλασιασμένες άπό τό σφίξιμο αύτής τής πνιγηρής άσφυξίας γιά νά καταφέρω νά άναλογισθώ τό κα-κό μου. Κι άν έπιμείνω έτσι σ' αύτήν τήν καταδίωξη, σ' αύτή τήν άνάγκη νά καθορίσω μιά γιά πάντα τήν κα-τάσταση τής άποπνιξίας μου

Έχεις σίγουρα άδικο νά υπαινίσσεσαι αύτή τήν παραλυ-σία πού μέ άπειλεί. Μέ άπειλεί πράγματι καί μέ κατακτά μέρα μέ τήν ήμέρα. Κιόλας ύπάρχει σάν μιά φριχτή πραγ-ματικότητα. Βέβαια μεταχειρίζομαι άκόμα (άλλά γιά πόσο καιρό;) όπως θέλω τά μέλη μου, άλλ' όμως νά πού είναι καιρός πού δέν έξουσιάζω πιά τό πνεύμα μου, καί πού όλό-κληρο τό άσυνείδητό μου μέ έξουσιάζει μέ παρορμήσεις πού έρχονται άπ' τά βάθη τών λυσσασμένων νεύρων μου κι άπ' τή δίνη τού αίματός μου. Είκόνες συμπιεσμένες καί γρήγορες, πού δέν λένε στό πνεύμα μου παρά λέξεις θυμού καί τυφλού μίσους, πού όμως περνάνε σάν μαχαιριές ή σάν άστραπές σ' ένα ούρανό περιφραγμένο.

Μέ σημαδεύει ένα καταπιεστικός θάνατος μέσα άπ' τόν όποίο ό άληθινός θάνατος δέ μέ τρομάζει καθόλου.

Αύτές οί τρομακτικές μορφές πού έπέρχονται, νιώθω πώς ή άπελπισία πού μού φέρνουν είναι ζωντανή. Γλιστράει σ' αύτό τό δέσιμο τής ζωής ύστερα άπ' τό όποίο άνοίγουν οί δρόμοι τής αιωνιότητας. Είναι στ' άλήθεια ό παντοτινός άποχωρισμός. Γλιστρούν τό μαχαίρι τους σ' έκείνο τό κέντρο όπου αίσθάνομαι άνθρωπος, κόβουν τούς ζωικούς δεσμούς πού μ' ένώνουν μέ τό όνειρο τής φωτεινής μου ύπαρξης.

Page 69: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 69

Μορφές μιάς βασικής άπελπισιας '(πραγματικά ζωικής), σταυροδρόμι τών αποχωρισμών, σταυροδρόμι τής αίσθησης τής σάρκας μου, έγκαταλειμμένης άπ' τό σώμα μου, εγκαταλειμμένης άπό κάθε πιθανό συναίσθημα μέσα στόν άνθρωπο.

Δέν μπορώ νά τή συγκρίνω παρά μ' αύτή τήν κατάσταση μέσα στήν όποια βρισκόμαστε στήν καρδιά ένός παρα-ληρήματος πού όφειλεται στόν πυρετό, κατά τή διάρκεια μιάς βαθιάς άρρώστειας.

Είναι αύτή ή άντινομια άνάμεσα στή βαθιά μου εύχέρεια και στήν έξωτερική μου δυσκολία πού δημιουργεί τήν όδύνη άπό τήν όποία πεθαίνω.

Ό καιρός μπορεί νά περνά κι οί κοινωνικές ταραχές τού κόσμου ν' άφανίζουν τίς σκέψεις τών άνθρώπων, έγώ είμαι άνέγγιχτος άπό κάθε σκέψη πού είναι βουτηγμένη μέσα στά φαινόμενα. 'Ας μ' άφήσουν στά σβησμένα μου σύννεφα, στήν άθάνατή μου άνικανότητα, στίς παράλογες έλπίδες μου. 'Αλλ' άς μάθουν καλά πώς δέν άπαρνούμαι καμιά άπ' τίς πλάνες μου. 'Αν έκρινα άδικα τό λάθος είναι στή σάρκα μου, όμως αύτά τά φώτα πού τό πνεύμα μου άφήνει νά δια-θλώνται άπό ώρα σέ ώρα, είναι ή σάρκα μου τής όποίας τό αίμα σκεπάζει άπό άστραπές.

Μού μιλάει περί Ναρκισσισμού, τού άντιτάσσω πώς πρό-κειται γιά τή ζωή μου. Δέ λατρεύω τό έγώ μου άλλά τή σάρκα μου, μέ τό άπτό νόημα τής λέξης. Ολα τά πράγματα δέ μ' άγγίζουν παρά μόνο τόσο όσο προσβάλλουν τή σάρκα μου, όσο συνταυτίζονται μαζί της, καί ώς τό σημείο μά-λιστα νά τή συγκλονίζουν, όχι πιό πέρα. Τίποτα δέ μ' άγγί-ζει, δέ μ' ένδιαφέρει έκτός άπ' αύτό πού άπευθύνεται κα-τευθείαν στή σάρκα μου. Καί κείνη τή στιγμή μού μιλά γιά τό Αίηό. Τού άντιτάσσω πώς τό Εγώ καί τό Αύτό είναι δύο όροι διαφορετικοί καί δέν πρέπει νά τούς συγχέουμε.

Page 70: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 70

κι είναι ακριβώς οι δύο όροι πού ταλαντεύονται στην ισορροπία τής σάρκας.

Νιώθω κάτω άπ' τή σκέψη μου τό έδαφος πού ξεραίνε-ται, κι άπό ' κεί οδηγούμαι στό νά άτενίσω τούς όρους πού χρησιμοποιώ χωρίς τό στήριγμα τού έσώτερου νοήματός τους, τό στήριγμα τής προσωπικής τους ύπόστασης. Καί άκόμα καλύτερα τό σημείο άπ' όπου αύτή ή ύπόσταση φαίνεται νά ένώνεται μέ τή ζωή μου μού γίνεται ξαφνικά παράξενα αίσθητό, καί αύτοδύναμο. Έχω τήν έντύπωση ένός άπροσδόκητου διαστήματος, καί άκίνητου έκεί όπου καλώς έχόντων τών πραγμάτων όλα είναι κινήσεις, έπικοι-νωνία, άλληλεπιδράσεις, πορεία.

'Αλλά αύτή ή στειρότητα πού προσβάλλει τή σκέψη μου μέσα στίς ρίζες της, μέσα στίς πιό έπείγουσες έπικοινωνίες της μέ τή νόηση καί τό ένστικτο τού πνεύματος, δέ συμβαί-νει μέσα στό χώρο τού χωρίς αίσθηση άφηρημένου όπου μό-νο τά άνώτερα τμήματα τής νόησης θά συμμετείχαν. Πιό πολύ κι άπ' τό πνεύμα πού παραμένει άνέπαφο, μέ άνα-σηκωμένες τίς αίχμές του, αύτή ή στειρότητα προσβάλλει καί διαστρέφει τή νευρική διαδρομή τής σκέψης. Είναι μέ-σα στά μέλη καί τό αίμα πού αύτή ή άπουσία καί αύτή ή διακοπή γίνονται ίδιαίτερα αίσθητές.

Ένα δυνατό ψύχος μιά άπαίσια άποχή τά τρίσβαθα ένός έφιάλτη άπό όστά καί σάρκες^ μέ τό συ-

ναίσθημα στομαχικών διαταραχών πού χτυπάνε, όπως χτυ-πιέται μιά σημαία άπ' τούς λαμπυρισμούς τής καταιγίδας.

Είκόνες έμβρυακές πού είναι σά νά τίς σπρώχνεις καί πού δέν έχουν σχέση μέ καμία ύλη.

Είμαι άνθρωπος άπ' τά χέρια καί τά πόδια μου, τήν κοι-λιά μου, τήν κρεάτινη καρδιά μου, τό στομάχι μου πού οί κλειδώσεις του μέ συνδέουν μέ τήν άποσύνθεση τής ζωής.

Μού μιλάνε γιά λέξεις, μά δέν πρόκειται γιά λέξεις, πρό-

Page 71: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 71

κείται yià τή διάρκεια τού πνεύματος. Σ' αύτη τήν φλούδα τών λέξεων πού πέφτει, πρέπει νά

φανταστούμε πώς είναι άνακατεμένη και ή ψυχή. Δίπλα στό πνεύμα ύπάρχει ή ζωή, ύπάρχει ή άνθρώπινη ύπαρξη ατήν περιφέρεια τής όποιας περιστρέφεται αύτό τό πνεύμα, ένωμένο μαζί της μ' ένα πλήθος νημάτων...

Όχ ι , κάθε σωματικό ξερίζωμα, κάθε έλάττωση τής φυσικής δραστηριότητας κι αύτό τό βάσανο νά νιώθεις τόν έαυτό σου έξαρτημένο μέσα στό σώμα σου, κι αύτό τό ίδιο τό σώμα παραφορτωμένο μάρμαρο και ξαπλωμένο σ' ένα κακό ξύλο, δέν άντισταθμίζουν τόν πόνο νά είσαι άπο-στερημένος άπό τή σωματική αίσθηση και τήν αίσθηση τής έσωτερικής σου ίσορροπίας. Ή ψυχή άς χαθεί άπ' τή γλώσσα ή ή γλώσσα άπ' τό πνεύμα, κι αύτή ή ρήξη άς χα-ραχτεί μέσα στούς κάμπους τών αισθήσεων σάν ένα άπέ-ραντο αύλάκι άπελπισίας και αίματος, νά ό μεγάλος πόνος πού ύποσκάπτει όχι τή φλούδα ή τό σκελετό, άλλά τήν ΥΦΗ τών σωμάτων. Μένει νά χαθεί αύτή ή περιπλανώμενη σπίθα γιά τήν όποια νιώθουμε ΠΩΣ ΗΤΑΝ μιά άβυσσος πού άπλώνεται σ' όλη τήν έκταση τού πιθανού κόσμου, και τό συναίσθημα μιάς ματαιότητας ίδιας μέ τόν κόμπο τού θανάτου. Αύτή ή ματαιότητα είναι σάν τό ήθικό χρώμα αύτής τής άβύσσου κι αύτής τής έντονης κατάπληξης, και τό φυσικό χρώμα έχει τή γνώση ένός αίματος πού άναβρύ-ζει καταρρακτωδώς μέσα άπό τ' άνοίγματα τού έγκεφάλου.

Ματαιοπονούν λέγοντάς μου πώς βρίσκεται μέσα μου αύτή ή άπειλή τού θανάτου, εγώ συμμετέχω στή ζωή, έκπροσωπώ τό περπωμένο πού μέ διάλεξε και δέν είναι δυ-νατόν όλη ή ζωή τού κόσμου νά μέ λογιαριάζει μιά κάποια στιγμή μαζί της γιατί άπό τήν ίδια της τή φύση άπειλεί τήν άρχή τής ζωής.

Υπάρχει κάτι πού βρίσκεται πάνω άπό κάθε άνθρώπινη δραστηριότητα: είναι τό παράδειγμα αύτής τής μονότονης

Page 72: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 72

σταύρωσης, αύτη ς της σταύρωσης όπου ή ψυχή δέ σταματά πιά νά χάνεται.

Ή χορδή τής νόησης πού μέ διαπερνάει και μ' άπασχολει και τού άσυνείδητου πού μέ τρέφει, άποκαλύπτει νήματα όλο καΐ πιό λεπτά στήν καρδιά τού διακλαδώμενου ιστού της. Κι είναι μιά καινούργια ζωή πού ξαναγεννιέται, όλο και πιό βαθιά, έκφραστική, ριζωμένη.

Ποτέ καμιά διευκρίνιση δέ θά μπορέσει νά δοθεί άπ' αύτή τήν ψυχή πού στραγγαλίζεται, γιατί ή όδύνη πού τή σκοτώνει, πού τής κατατρώει τίς ίνες, συμβαίνει άποκάτω άπ' τή σκέψη, άποκάτω άπό ' κεί όπου μπορεί νά φθάσει ή γλώσσα, άφού είναι ή ίδια ή ένωση έκείνου πού τήν κάνει καί τήν κρατά πνευματικά συσσωματωμένη, πού σπάει κα-θώς ή ζωή τήν καλεί στή μονιμότητα τής διαύγειας. Πού νά βρείς διαύγεια σ' αύτό τό πάθος, σ' αύτό τό είδος κυκλικού καί θεμελιακού μαρτύριου. Κι ώστόσο ζεί μέ μιά διάρκεια όμως διακοπτόμενη όπου τό φευγαλέο άνακατεύεται άδιά-κοπα μέ τό άκίνητο, καί τό συγκεχυμένο μ' αύτή τή διαπε-ραστική γλώσσα μιάς διαύγειας χωρίς διάρκεια. Αύτή ή κα-τάρα προσφέρει μιάν ύψηλή διδασκαλία έξαιτίας τού βά-θους στό όποίο φτάνει, άλλά ό κόσμος δέ θ' άκούσει τό μάθημά της.

Τή συγκίνηση πού φέρνει ή έκόλαψη μιάς μορφής, ή προ-σαρμογή τών διαθέσεών μου στήν αύτοδυναμία ένός διαλό-γου χωρίς διάρκεια είναι γιά μένα μιά κατάσταση ίδιαίτερα πιό πολύτιμη άπό τόν κορεσμό τής δραστηριότητάς μου.

Είναι ή λυδία λίθος γιά μερικά πνευματικά ψεύδη.

Είναι αύτό τό είδος όπισθοχώρησης πού κάνει τό πνεύμα δώθε άπό τή συνείδηση πού τό καθορίζει, γιά νά πάει νά βρεί τή συγκίνηση τής ζωής. Αύτή ή συγκίνηση βρίσκεται έξω άπό τό ίδιαίτερο σημείο όπου τό πνεύμα τήν άναζητά, καί άναβλύζει μέ μιά πλούσια πυκνότητα μορφών καί μέ

Page 73: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 73

μιά δροσερή ροή, αύτή ή συγκίνηση πού ξαναδίνει στό πνεύμα τό συγκλονιστικό ήχο τής ύλης, ολόκληρη ή ψυχή κατρακυλάει έκεί και περνά στό φούντωμα τής φωτιάς της. Μά πιό πολύ κι άπ' τή φωτιά, αύτό πού θέλγει τήν ψυχή εί-ναι ή καθαρότητα, ή εύκολία, ή φυσικότητα καί ή παγερή άγνότητα αύτής τής ύπερβολικά δροσερής ύλης πού άπο-πνέει τό ζεστό καί τό κρύο.

Αύτή έκεί ξέρει τί σημαίνει φανέρωση αύτής ύλης καί ή έκκόλαψή της ποιάς ύποχθόνιας σφαγής είναι τό τίμημα. Αύτή ή ύλη είναι τό στάθμισμα ένός κενού πού άγνοείται.

Όταν στοχάζομαι, ή σκέψη μου ψάχνει τόν έαυτό της μέ-σα στόν αίθέρα ένός καινούργιου χώρου. Βρίσκομαι στό φεγγάρι όπως άλλοι βρίσκονται στό μπαλκόνι τους. Συμμε-τέχω στή διαπλανητική έλξη όντας μέσα στίς ρωγμές τού πνεύματός μου.

Ή ζωή θά τραβήξει τό δρόμο της, τά γεγονότα θά ξετυ-λιχθούν, οί πνευματικές συγκρούσεις θά λυθούν, κι έγώ δέ θά συμμετέχω σ' αύτές. Δέν περιμένω τίποτε ούτε άπ' τή φυσική ούτε άπ' τήν ήθική πλευρά. Γιά μένα μένει ό άδιά-κοπος πόνος καί ή σκιά, ή νύχτα τής ψυχής, καί δέν έχω τή φωνή νά τό φωνάξω.

Σπαταλείστε τά πλούτη σας μακριά άπ' αύτό τό άναί-σθητο σώμα πού καμιά έποχή ούτε πνευματική, ούτε αίσθησιακή δέν τό έπηρεάζει.

Διάλεξα τήν περιοχή τού πόνου καί τής σκιάς όπως άλλοι διαλέγουν τή λάμψη καί τή συσσώρευση τής ύλης.

Δέ δουλεύω μέσα στήν έκταση μιάς όποιασδήποτε περι-οχής.

Δουλεύω μέσα στή μοναδική διάρκεια.

1. Περιοδικό Commerce, τεύχος 7, Ανοιξη 1926.

Page 74: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

τ ο ΑΜΟΝΙ ΤΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ^

Αύτή ή παλίρροια, αύτή ή ναυτία, αύτά τά λουριά, μέσα τους αρχίζει ή Φωτιά. Πύρινες γλώσσες. Ή φωτιά υφασμένη άπό πλέγματα γλωσσών, μέσα στην άντανάκλαση της γής πού άνοίγεται σάν κοιλιά λεχώνας, μέ σπλάγχνα άπό μέλι και ζάχαρη. Μέσα άπ' όλη τήν αισχρή πληγή της χάσκει αύτή ή χαλαρή κοιλιά, μά ή φωτιά χάσκει άπό πάνω μέ γλώσσες στρεβλές, διάπυρες πού έχουν στίς άκριες τους φεγγίτες σάν άπό δίψα. Αύτή ή στρεβλή φωτιά σάν σύννεφα μέσα στό διάφανο νερό, μέ τό φώς στό πλάι τους νά χαράζει μιά ρίγα καί βλεφαρίδες. Κι ή γή άπ' όλες τίς μεριές μισάνοιχτη νά δείχνει κατάστεγνα μυστικά. Μυστικά σάν έπιφάνειες. Ή γή καί τά νεύρα της, κι οί προϊστορικές της μοναξιές, ή γή στίς πρωτόγονες γεωλογίες όπου άποκα-λύπτονται τά πλευρά τού κόσμου μέσα σέ μιά μαύρη σκιά όμοια μέ κάρβουνα. - Ή γή είναι μητέρα κάτω άπ' τόν πά-γο τής φωτιάς. Γιά δείτε τή φωτιά μές στίς Τρείς 'Αχτίνες, μέ τό στεφάνωμα τής χαίτης της έκεί όπου βορβορύζουν μάτια. Μυριάδες μυριόποδα μάτια. Τό διάπυρο καί συσπασμένο κέντρο αύτής τής φωτιάς είναι σάν τή δια-σπαρμένη μύτη τού κεραυνού στήν κορυφή τού στερεώμα-τος. Τό λευκό κέντρο τών σπασμών. Μιά άπόλυτη βροντή μέσα στήν κλαγγή τής δύναμης. Ή τρομαχτική αίχμή τής δύναμης πού σπάει μέσα σ' ένα βαθυγάλαζο όρυμαγδό.

Οί Τρείς 'Αχτίνες σχηματίζουν μιά βεντάλια πού οί δια-κλαδώσεις της πέφτουν κατακόρυφα συγκλίνοντας στό ίδιο κέντρο. Αύτό τό κέντρο είναι ένας γαλακτερός δίσκος σκε-πασμένος μέ μιά σπείρα άπό έκλείψεις.

Ή σκιά τής έκλειψης σχηματίζει έναν τοίχο πάνω στήν τεθλασμένη τού ούράνιου οικοδομήματος.

Page 75: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 75

Όμως πάνω άπ' τόν ούρανό βρίσκεται ό Διπλός Ίππος. Ή επίκληση τού Ίππου βαφτίζεται στό φώς τής δύναμης, πάνω σ' ένα θεμέλιο παγωμένου τοίχου καί συμπιεσμένου μέχρι τη χορδή. Τη χορδή τού διπλού του στήθους. Καί μέ-σα του ό πρώτος είναι πολύ πιό άλλόκοτος άπ' τόν άλλο. Αύτός είναι πού μαζεύει τή βροντή πού ό δεύτερος δέν εί-ναι παρά ή βαριά σκιά της.

Πιό κάτω άκόμη κι άπ' τή σκιά τού τοίχου, τό κεφάλι καί τό στήθος τού ίππου σχηματίζουν μιά σκιά, λές κι όλο τό νερό τού κόσμου νά άνασήκωνε τό άνοιγμα ένός πηγαδιού.

Η άνοιχτή βεντάλια δεσπόζει μιάς πυραμίδας άπό κορυφές μιάς άπέραντης συναυλίας κορυφών. Μιά αίσθηση έρημιάς πλανιέται σ' αύτές τίς κορφές πάνω άπ' τίς όποίες ένα άναμαλλιασμένο άστρο πλέει, φρικτά, άνεξήγητα μετέ-ωρο. Μετέωρο όπως τό καλό μέσα στόν άνθρωπο, ή τό κα-κό μές στή συνδιαλλαγή άνθρώπου μέ άνθρωπο, ή τό θάνα-το μές στή ζωή. Περιστροφική δύναμη τών άστρων.

'Αλλά πίσω άπ' αύτό τό όραμα τού άπόλυτου πίσω άπ' αύτό τό σύστημα άπό φυτά, άπό άστρα, άπό γαίες κομμένες ώς τό κόκαλο, πίσω άπ' αύτή τή διάπυρη βοστρύχωση άπό σπέρματα αύτή τή γεωμετρία τών άναζητήσεων, αύτό τό περιστροφικό σύστημα άπό κορυφές, πίσω άπ' αύτό τό φυτευμένο μέσα στό πνεύμα ύνί κι αύτό τό πνεύμα πού άναδίνει τίς ίνες του, άποκαλύπτει τά κατακάθια του, πίσω άπ' αύτό τό χέρι τέλος τού άνθρώπου πού άποτυπώνει τό σκληρό του άντίχειρα καί σχεδιάζει τά ψηλαφίσματά του, πίσω άπ' αύτό τό μίγμα άπό μαλάξεις καί μυαλό, κι αύτά τά πηγάδια σ' όλες τίς κατευθύνσεις τής ψυχής, κι αύτές τίς σπηλιές μέσα στήν πραγματικότητα, ύ\|κΰνεται ή Πόλη μέ τά σιδερόφραχτα τείχη, ή Πόλη άπέραντα ύψηλή πού δέν τής φτάνει τόσος ούρανός γιά νά τής φτιάξει ένα θόλο όπου φυτά βλαστάνουν άνάποδα καί μέ μιά ταχύτητα άστεριών πού πέφτουν.

Αύτή ή πόλη τών σπηλιών καί τών τοίχων πού προβάλλει

Page 76: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 76

πάνω στην απόλυτη άβυσσο άψιδων και υπογείων σάν γεφύρια.

Πώς θά ' θελε κανείς μέσα στό κοίλωμα αύτών τών άψι-δων, μέσα στό καμπύλωμα αύτών τών γεφυριών νά περάσει τό κοίλωμα ένός τεράστιου ώμου, ένός ώμου πού χάνει αί-μα. Και νά άναπάψει τό κορμί του και τό κεφάλι του όπου μυρμηγκιάζουν τά όνειρα, πάνω στό χείλος αύτών τών γι-γαντιαίων ράχεων πού σκεπάζουν τό στερέωμα.

Γιατί ένας Βιβλικός ούρανός είναι πάνω άπό κεί όπου τρέχουν άσπρα σύννεφα. Καί οί γλυκές άπειλές τους. Κι οί καταιγίδες. Καί τό Σινά τού όποίου άφήνουν νά τό δια-περνούν οί φλόγες. Κι ή σκιά πού κουβαλάει ή γή, κι ό μουντός θαμπός φωτισμός. Κι αύτη ή σκιά σέ σχήμα γίδας τέλος κι αύτός ό τράγος! Καί τό Σάββατο τών Αστερισμών.

Μιά κρυαγή γιά νά τά μαζέψω όλ' αύτά και μια γλωσσά γιά νά κρεμαστώ πάνω της.

Όλες αύτές οί παλίρροιες άρχίζουν μέσα μου. Γιά δείξτε μου τήν είσδοχή τής γής, τήν άρθρωση τού

πνεύματός μου, τήν άπαίσια άκρη ιών νυχιών μου. Ένα πλέγμα, ένα ψεύτικο πλέγμα μέ χωρίζει άπ' τό ψέμα μου.^ Κι αύτό τό πλέγμα παίρνει όποιο χρώμα θέλει κανείς.

Εκεί ό κόσμος σαλιαρίζει όπως ή θάλασσα στά βράχια, όπως κι έγώ μέ τήν παλίρροια τού έρωτα.

Σκύλοι πάψτε πιά νά κυλάτε τά χαλίκια στήν ψυχή μου. Έγώ. Εγώ. Γυρίστε τή σελίδα τών συντριμμάτων. 'Ακόμα κι έγώ έλπίζω στήν ούράνια άμμουδιά καί στή χωρίς όρια παραλία. Πρέπει αύτή ή φωτιά ν' άρχίσει μέσα μου. Αύτή ή φωτιά κι αύτές οί γλώσσες, καί οί σπηλιές τής κυοφορίας μου. Ά ς ξανάρθουν τά παγόβουνα νά έξοκείλουν στά δόντια μου. Έχω τό κρανίο χοντρό, μά τήν ψυχή λεία καί μιά καρδιά άπό κατακάθια. Μού λείπουν οί μετεωρισμοί, μού λείπουν τ' άναμμένα χαστούκια. Γυρεύω μέσα στό λαρρύγγι μου όνόματα, καί σάν τό βλέφαρο πού τρεμοπαί-ζει πράγματα. Τή μυρωδιά τού κενού, μιά μπόχα τού παρά-

Page 77: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΑΡΤΩ 77

λογού, τήν κοπριά τού ολοκληρωμένου θανάτου.... Τό ελαφρό καί, σπάνιο χιούμορ. Κι έγώ άκόμα περιμένω τόν άνεμο. Όπως κι άν τό λένε άγάπη ή αθλιότητα, δέ θά μπο-ρέσει νά μέ ρίξει παρά σε μιά άκτή γεμάτη κόκαλα.

1. La Révolution Surréaliste, τεύχος 7, 15 Ιουνίου 1926.

Page 78: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα
Page 79: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΡΕΥΝΑ: Η ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΛΥΣΗ 7 ΓΕΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: Η ΑΠΟΜΥΘΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΟΠΙΟΥ 9 ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ 14 ΠΡΟΣΕΛΘΕΤΕ 17 ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ 19 ΓΡΑΜΜΑ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΠΡΥΤΑΝΕΙΣ ΤΩΝ ΕΥ-ΡΩΠΑΪΚΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΩΝ 22 Η ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΡΑΦΕΙΟΥ ΣΟΥΡ-ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ 24 ΚΑΙ ΝΕΟ ΓΡΑΜΜΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΝ ΕΑΥ-ΤΟ ΜΟΥ 28 ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΣΑΡΚΑΣ 31 ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΣΕ ΚΑΘ ΑΡΗ ΓΛΩΣΣΑ 34 ΓΡΑΜΜΑ ΣΤΟΝ ΚΑΝΕΝΑ 37 ΣΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΝΥΧΤΑ ή Η ΑΠΑΤΗ ΤΟΥ ΣΟΥΡΡΕΑΛΙΣΜΟΥ 39 ΤΕΛΕΙΑ ΚΑΙ ΠΑΥΛΑ 49 ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ ΓΡΑΦΕΙΟΥ ΣΟΥΡΡΕΑΛΙΣΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ.... 59 ΔΥΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ 62 ΓΡΑΜΜΑ ΣΤΟΥΣ ΑΡΧΙΑΤΡΟΥΣ ΤΩΝ ΦΡΕΝΟ-ΚΟΜΕΙΩΝ 64 ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΕΝΑ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΟ-ΛΑΣΗΣ 66 ΤΟ ΑΜΟΝΙ ΤΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ 74

Page 80: Αντονεν Αρτω-Η μεγαλη μερα και η μεγαλη νυχτα