Μιγιατοβιτς - Η Τελευταια Νυχτα της Πολης

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Κυκλοφορούν:

Οθωμανική Αυτοκρατορία: 1300-1923 Caroline Finkel

Πελοποννησιακός πόλεμος: Η μάχη για κυριαρχία Nigel Bagnall

Τσέντομιλ Μιγιάτοβιτς

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ

Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Μετάφραση Μιχάλης Δελέγκος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΙΟΠΤΡΑ

Τίτλος πρωτοτύπου: CONSTANTINE OR THE CONQUEST OF CONSTANTINOPLE BY THE TURKS

© Για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΙΟΠΤΡΑ, 2007

Απαγορεύεται η αναπαραγωγή ή ανατύπωση μέρους ή του συνόλου του

βιβλίου σε οποιαδήποτε μορφή, χωρίς τη γρατττή άδεια του εκδότη.

ISBN: 978-960-364-346-3

Πρώτη ελληνική έκδοση: Νοέμβριος 2007

Μετάφραση: Μιχάλης Δελέγκος

Επιμέλεια - Διόρδωση: Μαρίνα Κολιτσοπούλου

Σχεδίαση εξωφύλλου - Ηλεκτρονική σελιδοποίηση:

Εικών - Κοσμάς Αρβανίτης, Τηλ.: 210 330 32 00

Κεντρική διάδεση:

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΙΟΠΤΡΑ DIOPTRA PUBLISHING

Ζωοδόχου Πηγής 27 27 Zoodochou Pigis str.

106 81 Αδήνα 106 81 Athens, Greece

Τηλ.: 210 380 52 28

210 330 07 74 Fax:

210 330 04 39

Tel.: 210 380 52 28

210 330 07 74 Fax:

210 330 04 39

http://www.dioptra.gr e-

mail: [email protected]

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Τ Ο Υ Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Τ Η ........................................ 9

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Τ Ο Υ Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Α ......................................... 13

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο I Οι λόγοι της ταχείας ανόδου των Οθωμανών και της πτώσης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ...................... 17 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο I I

Η υπεροχή της στρατιωτικής οργάνωσης των Τούρκων .......... 43 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο I I I

Οι παραμονές της άλωσης ........................................................ 59 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο I V

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Διπλωματικές προσπάθειες και πολεμική προπαρασκευή ....... 89 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V

Στρατιωτική προετοιμασία των πολιορκητών και των πολιορκουμένων ....................................................... 139

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V I

Τα ημερολόγια της πολιορκίας ............................................. 157 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V I I

Οι τελευταίες ημέρες .............................................................. 189 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V I I I

Η τελευταία νύχτα ................................................................ 207 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο I X

Οι τελευταίες ώρες ................................................................. 219 Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α

Βιβλιογραφία .......................................................................... 231

9

τ α ν «α ν α κ α λ υ ψ α » αντίτυπο της πρώτης έκ-δοσης (Λονδίνο, 1892) αυτού του βιβλίου χάρηκα μετην προοπτική ενός συναρπαστικού αναγνώσματος.

Τελικά, ήταν κάτι παραπάνω, για πολλούς λόγους. Ας δούμε, όμως, πρώτα, μερικά πράγματα για το συγγραφέα του.

Ο Τσέντομιλ Μιγιάτοβιτς (1842-1932) ήταν Σέρβος πολιτι-κός, ιστορικός, συγγραφέας και διπλωμάτης. Διετέλεσε έξι φο-ρές υπουργός Οικονομίας του (τότε) Βασιλείου της Σερβίας, τρεις φορές υπουργός Εξωτερικών, αλλά και πληρεξούσιοςπρέσβης στη Βασιλική Αυλή της Αγγλίας, στη Ρουμανία καιτην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Επρόκειτο για εξέχουσα μορφήτης σερ- βικής πολιτικής ιστορίας και βασικό στέλεχος τουΠροοδευτικού Κόμματος. Η τελευταία ιδιότητά του, εν μέσωτων τότε πολιτικών αναταραχών στη Σερβία, τον ανάγκασε νααυτοεξοριστεί στο Λονδίνο, όπου πέρασε την περίοδο από το1889 μέχρι το 1894. Εκεί έγραψε και τον ΚωνσταντίνοΠαλαιολόγο. Συνολικά, ο Μιγιάτοβιτς έγραψε 19 βιβλία στασέρβικά και 6 στα αγγλικά. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος είναιένα από αυτά τα 6.

Έχουμε να κάνουμε, λοιπόν, με έναν άνθρωπο ο οποίος δενήταν, σε καμία περίπτωση, τυχαίος. Ήταν βαθύς γνώστης τηςπραγματικότητας της εποχής του και σίγουρα διέθετε όραμαόσον αφορούσε τα κοινωνικά τεκταινόμενα. Και πάλι, όμως, γιατί να έχει ενδιαφέρον ένα βιβλίο το οποίο γράφτηκε πριναπό

Ο

ΤΣΕΝΤΟΜΙΛ ΜΙΓΙΑΤΟΒΙΤΣ

σχεδόν 120 χρόνια, τη στιγμή που υπάρχουν άλλα νεότερα βι-βλία γύρω από το συγκεκριμένο δέμα; Για πολλούς λόγους. Ο συγγραφέας χρησιμοποίησε πηγές οι οποίες είναι σήμερα δυσεύρετες ακόμα και σε μετάφραση, ενώ κάποια από τα κείμενα αυτά δεν βρίσκονται στα ελληνικά, παρά μόνο στη γλώσσα συγγραφής τους. Προσπάθησε να σχηματίσει μια εικόνα για ένα ιστορικό γεγονός με βάση το έργο αυτοπτών μαρτύρων, ιστοριογράφων της εποχής αλλά και συγχρόνων του «μεγάλων ονομάτων».

Ας μην ξεχνάμε ότι στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα η κατάσταση που επικρατούσε στη διεδνή σκηνή, και ιδιαίτερα στα Βαλκάνια, ήταν αρκετά διαφορετική από τη σημερινή. Οι εθνικισμοί των διαφόρων κρατών είναι έντονοι, η Οθωμανική Αυτοκρατορία πνέει τα λοίσθια, ακονίζονται τα μαχαίρια της σύγκρουσης για το διαμοιρασμό των εδαφών της. Η θέση του Μιγιάτοβιτς είναι σαφής. Υπάρχουν «κληρονόμοι». Είναι τα «χριστιανικά» έθνη, με πρώτους τους Έλληνες, κι έπειτα τους Σέρβους. Δεν είναι τυχαίο το ότι πιστεύει κάτι τέτοιο. Δέχεται αβίαστα τον εξελληνισμό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τον πρωταγωνιστικό ρόλο των Σέρβων στην περιοχή και το ότι οι Τούρκοι είναι εισβολείς, αλλά έχουν δικαίωμα να υπάρχουν. Αυτό τον εξυπηρετεί για να στηρίξει τις πολιτικές και εθνικές απόψεις του.

Το βιβλίο δεν διακατέχεται από πνεύμα μισαλλοδοξίας, δεν κινείται στους άξονες του κακώς εννοούμενου εθνικισμού. Η θέση του συγγραφέα είναι ευδιάκριτη. Έχουν όμως χρησιμοποιηθεί πρωτότυπα κείμενα, χωρίς σχολιασμό. Οι παρεμβάσεις του Μιγιάτοβιτς είναι ανώδυνες, σαν να μην θέλει να ενοχλήσει τον αναγνώστη, που τον ταξιδεύει σε μια άλλη εποχή.

Αυτό το βιβλίο, που αναφέρεται σε γεγονότα προγενέστερα της έκδοσής του, προσφέρει διπλό κέρδος, διότι, αφενός γνωρίζουμε ενδεχομένως άγνωστα στοιχεία για την εποχή την


οποία πραγματεύεται, αφετέρου μαθαίνουμε πάρα πολλά για το περιβάλον μέσα στο οποίο έζησε ο συγγραφέας του.

ίοΤο βιβλίο με συνάρπασε με τη δύναμη της αφήγησης. Ο Μι-

γιάτοβιτς είναι καλός τεχνίτης του λόγου, κι αυτό φαίνεται και σε άλλα έργα του. Από τις σελίδες ξεπηδούν εικόνες ζωηρές, σχεδόν κινηματογραφικές.

Παρά τον τίτλο του βιβλίου, ο ίδιος ο Κωνσταντίνος Παλαιο- λόγος δεν κατέχει τον πρωταγωνιστικό ρόλο, όπως 9α περίμενε κανείς. Ο Μιγιάτοβιτς τον δαυμάζει ως προσωπικότητα, αλλά το έργο του δεν είναι αγιολόγιο. Έχει επίγνωση της σημασίας της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης, ως ιστορικού γεγονότος που δεν μπορεί να περάσει στη σκιά κανενός προσώπου. Η εξιστόρηση, όμως, αποτελεί την αφορμή για την ανάδειξη μιας κυρίαρχης μορφής, ενός αυτοκράτορα, ενός πολιτικού άνδρα με μεγάλες αρετές.

Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος μεταφράστηκε παλαιότερα στα ισπανικά και τα ρωσικά και γνώρισε μεγάλη επιτυχία στις χώρες όπου κυκλοφόρησε, καδώς αποτελούσε προσιτό εγχει-ρίδιο για ένα ιστορικό γεγονός που, αν και συγκλόνισε τον με-σαιωνικό κόσμο και επηρέασε (και επηρεάζει) την ιστορία της Ευρώπης ποικιλοτρόπως, δεν ήταν ιδιαίτερα γνωστό, όσον αφο-ρά τουλάχιστον τις διάφορες παραμέτρους του. Η έκδοσή του στα ελληνικά δίνει τη δυνατότητα να καταστούν γνωστά στο ευρύτερο κοινό κείμενα Βυζαντινών συγγραφέων και πληροφο-ρίες χαμένες σε μεσαιωνικά χειρόγραφα. Είναι ανάγνωσμα με έντονο χαρακτήρα, που δεν ξεφεύγει, όμως, από την επιστημονική καταγραφή γεγονότων. Οφείλω, τουλάχιστον, ένα ευχαριστώ στις εκδόσεις Διόπτρα που έχουν αγκαλιάσει παρόμοιες προσπάδειες. Καλή ανάγνωση.

Μιχάλης Δελέγκος Νοέμβριος 2007

' γ ε ρ μ α ν ο ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ α ς Φρειδερίκος Γ, σε επιστολή του τον Ιούνιο του 1453 προς τον πάπα Νι-κόλαο Ε', θρηνώντας την καταστροφή στον Βόσπορο,

αποκαλεί την Κωνσταντινούπολη «πρωτεύουσα της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, κεφαλή της Ελλάδος, οίκο των τεχνών και της λογοτεχνίας» («Orientalis imperii sedem, Graeciae caput... veluti domicilium litterarum artiumque»).' Και πράγματι, από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου μέχρι την Αναγέννηση, όταν η Ιταλία ανέλαβε πρωταγωνιστικό ρόλο, η Κωνσταντινούπολη ήταν η πρωτεύουσα του χριστιανικού κόσμου. Η θέση της στην παγκόσμια ιστορία ήταν πάντοτε σημαντική - η Ρώμη ήταν η μόνη πόλη που 8α μπορούσε να συγκριθεί μαζί της επιτυχώς.

Ο

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

13

Όταν το 1453 πέρασε στα χέρια του Μωάμεθ Β', η κατοχήτης σήμανε την εδραίωση της νέας ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας, και διευκόλυνε τους σουλτάνους τωνΟθωμανών Τούρκων να επεκτείνουν την κυριαρχία τους μέχριτα Καρπάθια στα βορειοδυτικά και τον Περσικό κόλπο στανοτιοανατολικά. Φαίνεται σαν να υπάρχει μια υπερφυσικήδύναμη σ’ αυτό το μέρος, μια δύναμη που εμπνέει στουςκατακτητές του, από τη στιγμή που διαθέτουν κάποια ισχύ, μιαακατανίκητη φιλοδοξία να κυριαρχήσουν σε ολόκληρο τονκόσμο, και που δίνει στις παλαιές και εξουθενωμένεςαυτοκρατορίες τη δυνατότητα να ζήσουν


14

περισσότερο από όσο θεωρούσαν πιθανό ακόμα και οι πιοαισιόδοξες προφητείες.

Υπάρχουν θεωρίες που επιβεβαιώνουν ότι η κατοχή τηςΚωνσταντινούπολης αποδιοργανώνει, εξασθενίξει και, στοτέλος, σκοτώνει. Από όσα έχω μάθει από την ιστορία μέχριτώρα, διαπίστωσα ότι όποιος καταλαμβάνει τηνΚωνσταντινούπολη, η θέση της οποίας στον Βόσπορο τηςπαρείχε κάποτε ασφάλεια, αναπόφευκτα αισθάνεται ότι ηδύναμή του αυξάνεται και θα τον οδηγήσει στην τέλεση ενόςυψηλότερου καθήκοντος, ότι ο πολιτικός ορίξοντάς τουδιευρύνεται, φτάνει μέχρι τα ομιχλώδη όρια μιας ΠαγκόσμιαςΑυτοκρατορίας, και ότι είναι το πεπρωμένο τηςΚωνσταντινούπολης να είναι πρωτεύουσα, αν όχι του κόσμου, τουλάχιστον μιας μεγάλης αυτοκρατορίας, που να εκτείνεται σεολόκληρη την Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική. Και μουφαίνεται πως ούτε η Βυζαντινή, ούτε η Οθωμανική Αυτοκρατο-ρία θα μπορούσαν να έχουν αντέξει τις συνέπειες τηςαποδιοργάνωσης αν η πρωτεύουσά τους δεν ήταν ηΚωνσταντινούπολη.

Είναι κάπως παράξενο το γεγονός ότι, παρά το αναμφίβολοενδιαφέρον που τα ευρωπαϊκά έθνη γενικά, και οι Βρετανοίειδικότερα, νιώθουν για οτιδήποτε σχετίζεται με την Κωνστα-ντινούπολη, η μεγάλη καταστροφή του 1453, με τα τόσο τραγι-κά περιστατικά και τις τόσο τρομερές συνέπειες, δεν έχειακόμη μελετηθεί ενδελεχώς και δεν έχει γίνει προσιτή στουςαναγνώστες. Δεν είχα ούτε για μία στιγμή την αυταπάτη ότι θακαταφέρω αυτό που δεν κατάφεραν άλλοι. Επιθυμώ μόνο ναπω, ως αναμφισβήτητο γεγονός, ότι μέχρι σήμερα κανένα έργογια την άλωση της Κωνσταντινούπολης δεν έχει αξιοποιήσειολόκληρο το υλικό που έχουμε πλέον στη διάθεσή μας.

Ο Γκίμπον περιέγραψε τα γεγονότα χρησιμοποιώντας μόνοτους Βυζαντινούς ιστορικούς, τον Σφραντξή,1 τον Δούκα καιτον Χαλκοκονδύλη, και την επιστολή του αρχιεπισκόπου της

1 Γνωστός και ως Φραντξής, γραφή του ονόματος που εχρησιμοποιεί- τοκατά κόρον παλαιότερα, αλλά που είναι εσφαλμένη (οφείλεται στη δυτικήπαράδοση). (Σ.τ.Ε.)

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Π ΑΛΑ ΙΟΛΟΓΟΣ : Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

15

Χίου Λεονάρδου προς τον πάπα Νικόλαο Ε'. Ο διάσημος ιστορικός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Γιόξεφ φον Χάμερ αναζήτησε πληροφορίες στις ίδιες πηγές, προσθέτο- ντας και κάποιες σημειώσεις του Τούρκου ιστορικού Σαντουντίν.

Ο Ε Β. Τσινκάιξεν, στο Geschichte des Osmanischen Reiches, μπόρεσε να αξιοποιήσει επιστολές και αναφορές που βρίσκονται στη βιβλιοθήκη του Βατικανού.

Ο Ρώσος ιστορικός Στασούλεβιτς, στο έργο του Ossada I vzyatiye Vizantii Turkami (Αγία Πετρούπολη, 1854), χρησιμο-ποίησε μόνο τις παλαιές βυζαντινές πηγές και το χρονικό του Σαντουντίν.

Ο Σρεξνιέφσκι δημοσίευσε το 1855 ένα παλαιό σλαβονικό χρονικό, το Povyest ο Tzaregradye, μαξί με σημειώσεις από βυζαντινές πηγές και από τον Λεονάρδο της Χίου.

Ο Δρ Μόρντμαν μας έδωσε μια από τις πιο ενδιαφέρουσες περιγραφές στο έργο του Belagerung und Eroberung Constanti- nopels durch die Tiirken im Jahre 1453, nach Original Quellen bearbeitet (Στουτγκάρδη, 1858), χρησιμοποιώντας σε μεγάλο βαθμό το Ημερολόγιο του Νικολό Μπάρμπαρο.

Ο καθηγητής Δρ Κράουξε (Die Eroberungen von Consta- ntinopel in X I I I und X V Jahrhundert, nach Byzantinischen, Franchischen und Tiirkischen Quellen und Berichten, Χάλλε, 1870) άντλησε τα στοιχεία του από Βυζαντινούς συγγραφείς, χρησιμοποίησε αποσπάσματα του Σαντουντίν καθώς και περι-στατικά που περιγράφονται στο ποίημα ενός Έλληνα αυτόπτη μάρτυρα.

Ο αιδεσιμότατος Μπρόντριμπ και ο Γουόλτερ Μπέσαντ (Constantinople, a Sketch of its History from its Foundation to its Conquest by the Turks in 1453, Λονδίνο, 1879) ακολούθη-σαν το έργο των Μόρντμαν και Κράουξε, αλλά συμβουλεύτη-καν και Βυζαντινούς συγγραφείς, και πρόσδεσαν μερικές εν-διαφέρουσες πληροφορίες για τις συνθήκες που επικρατούσαν

1


στην Κωνσταντινούπολη, τις οποίες είχε περιγράφει ο Γάλλος ιππότης Μπερτραντόν ντε λα Μπροκιέρ.

Η πιο πρόσφατη μονογραφία που εμφανίστηκε στη Δυτική γραμματολογία είναι εκείνη του Βλαστού (Les derniers jours de Constantinople, Παρίσι, 1883). Ο συγγραφέας έχει κυρίως ανα- παραγάγει τα αποτελέσματα ερευνών σύγχρονων Ελλήνων ιστορικών, και ειδικά εκείνα του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου* όμως, το έργο του αφήνει την εντύπωση ενός πολιτικού δοκιμίου και όχι τόσο της ιστορικής απεικόνισης της καταστροφής.

Είναι μάλλον περίεργο το ότι δεν υπάρχει ούτε μία μονογρα-φία για την άλωση της Κωνσταντινούπολης γραμμένη από Τούρκους στα αγγλικά, αν και το 1675 εκδόδηκε στο Λονδίνο μια τραγωδία με τον τίτλο The Siege of Constantinople (Η Πολιορκία της Κωνσταντινούπολης).

Πιστεύω ότι, με την προσεκτική σύγκριση των δηλώσεων των αυτοπτών μαρτύρων και συγχρόνων της πολιορκίας, καδώς και των επιστολών και των εγγράφων της εποχής, που υπάρ-χουν σε ιταλικά και άλλα αρχεία — δα μπορούσαμε να έχουμε μια αρκετά σφαιρική και αξιόπιστη καταγραφή ενός από τα σημαντικότερα γεγονότα της ιστορίας. Στα κεφάλαια που ακο-λουθούν παραδέτω το αποτέλεσμα της προσπάδειάς μου προς αυτή την κατεύδυνση.

Θέλω να ελπίζω ότι στη σύγχρονη εποχή, καδώς υπάρχει στον κόσμο μια αίσδηση ότι η Κωνσταντινούπολη μπορεί σύ-ντομα να αλλάξει και πάλι χέρια, οι πολιτικοί και οι στρατιω-τικοί δα βρουν αυτό το μικρό έργο άξιο μελέτης, τουλάχιστον για χάρη του σπουδαίου δέματος που πραγματεύεται.

Τσέντομιλ Μιγιάτοβιτς Κένσινγκτον, Ιανουάριος 1892

ιό

17

Κεφάλαιο I

ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΤΗΣ ΤΑΧΕΙΑΣ ΑΝΟΔΟΥ

ΤΩΝ ΟΘΩΜΑΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΤΩΣΗΣ

ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

1. Ισλάμ και Βυζάντιο

τα ε κ α τ ό χ ρ ο ν ι ά από τα μέσα του δέκατου

τέταρτου μέχρι τα μέσα του δέκατου πέμπτου αιώνα

(1365-1465), έλαβαν χώρα στη Βαλκανική χερ-

σόνησο γεγονότα τραγικά και μεγάλης ιστορικής σημασίας.

Πραγματοποιήθηκε ολοκληρωτική αλλαγή των κοινωνικών

και πολιτικών συνθηκών μέσα σε τρομερή αναταραχή, με την

απαραίτητη συνοδεία αιματοχυσιών και ανείπωτων μαρτυρίων.

Μια ξένη φυλή, μια περίεργη θρησκεία κι ένας πολιτισμός

χαμηλής στάθμης κατέλαβαν τις όμορφες περιοχές μεταξύ τριών

θαλασσών, όπου, κάποτε, ένας χαρισματικός και πολιτισμένος

λαός είχε δημιουργήσει ανεξάρτητα κράτη.

Αποτελεί ένα από τα πιο ενδιαφέροντα άλυτα προβλήματα

της ιστορίας το πώς μια απολίτιστη και διόλου πολυάριθμη

φυλή κατάφερε τόσο γρήγορα να καταστρέφει τρία

χριστιανικά βασίλεια υψηλότερου πολιτισμού, και να

οικοδομήσει στη θέση τους μια εκτεταμένη, ισχυρή και

ανθεκτική αυτοκρατορία.

Το γεγονός αυτό, ωστόσο, διευκρινίζεται αν δεχτούμε ότι

ισχύει ένας γενικός κανόνας, το ότι δηλαδή οι οργανωμένες

δυνάμεις, ανεξάρτητα από το μέγεθος τους και τις φιλοδοξίες

τους, νικούν πάντοτε τις ανοργάνωτες δυνάμεις, ακόμα κι αν

αυτές υπερτερούν σε σθένος.

2. Οι Τούρκοι δεν είχαν έλλειψη αρετών και χαρισμάτων

όταν άφησαν τις στέπες κι έφτασαν στην Αρμενία για να

φρουρούν τα ανατολικά σύνορα των Σελτζούκων σουλτάνων*

όμως, μετά τον προσηλυτισμό τους στο Ισλάμ, ο εθνικός

Σ


ι8

χαρακτήρας τους υπέστη μια επαναστατική αλλαγή. Οι σπίθες

της φωτιάς που έκαιγε την ψυχή του Προφήτη ενέπνευσαν τους

δεκτικούς γιους των ασιατικών ερήμων, και κατάφεραν να

αναπτύξουν την ιδέα της εθνικής ιδιαιτερότητας, κάτι που θα

τους καθιστούσε ικανούς να επιτύχουν σπουδαία πράγματα. Σαν

ακατανίκητη χιονοστιβάδα κινήθηκαν προς τα δυτικά,

ισοπεδώνοντας κάθε πολιτικό και εθνικό οργανισμό, που είχε

εξασθενήσει και υπονομευτεί από χρόνια και χρόνια

καταχρήσεων και κακοδιαχείρισης.

Το Ισλάμ όχι μόνο επέβαλε στον Ερτογρούλ2 και τους

οπαδούς του το καθήκον να είναι ηθικά ακέραιοι μπροστά

2 Ερτογρούλ ή Ερτουγρούλ (1198-1281)· πατέρας του Οσμάν Α\ του

ιδρυτή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Έφτασε στη Μικρά Ασία

κατόπιν των πιέσεων που υφίστατο στην Κεντρική Ασία από τις επιδέσεις

των Μογγόλων. Εκεί έλαβε εδάφη από τον Σελτζούκο σουλτάνο. (Σ.τ.Μ.)


19

στον Θεό και ελεήμονες και ειλικρινείς μεταξύ των ανθρώ-πων,

αλλά, επιπλέον, τους βοήθησε να διαμορφώσουν πολιτικές ιδέες,

μεταμορφώνοντας μια νομαδική φυλή σε ένα σώμα πολεμιστών

και πολιτικών ικανών να δημιουργήσουν, να διατηρήσουν και να

αναπτύξουν μια μεγάλη αυτοκρατορία. Το Ισλάμ τούς πλημμύρισε

με πραγματικό θρησκευτικό ενθουσιασμό και με την πίστη ότι το να

υπηρετούν τον Θεό σήμαινε πως θα έπρεπε να υποτάξουν τους

απίστους, και να κατακτήσουν τον κόσμο. Αυτή η κεντρική ιδέα

αποτέλεσε τον συνεκτικό δεσμό τους, δίνοντάς τους πολιτικούς

στόχους και οργάνωση. Η πίστη τους ενίσχυσε τις δυνάμεις μιας

δραστήριας, σκληροτράχηλης και έξυπνης φυλής.

3. Ωστόσο, η ενεργητικότητα και η αντοχή, καθώς και η

θαυμαστή οργάνωση και το υψηλό ηθικό με το οποίο ενέπνευσε

τους Τούρκους το Ισλάμ, δεν αρκούν για να εξηγήσουν τη

ραγδαία εξάπλωση της τουρκικής κυριαρχίας στην Ευρώπη. Αν

οι μαχητικοί και ενθουσιώδεις οπαδοί του Μωάμεθ είχαν βρει

μπροστά τους ένα πραγματικά ισχυρό, υγιές και οργανωμένο

κράτος στην άλλη πλευρά του Ελλήσποντου, είναι αμφίβολο το

αν οι σελίδες της ιστορίας θα μιλούσαν για εξάπλωση της

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Για να αποκωδικοποιήσουμε το

μυστικό αυτής της ταχείας και θριαμβευτικής εξάπλωσης, πρέπει

να μελετήσουμε τα στοιχεία όχι μόνο υπό το λαμπερό φως των

επιτευγμάτων του Ισλάμ, αλλά και υπό την αχνή λάμψη του

ετοιμοθάνατου Βυζαντίου.

Δεν είναι εύκολο να περιγράφουμε με λίγα λόγια ποιος ήταν

ο χαρακτήρας του Βυζαντίου. Φαίνεται σαν η ιστορία να ένιωθε

την επιθυμία να δει τι θα γινόταν αν ο σπόρος του χριστιανισμού

έπεφτε στη χερσόνησο ανάμεσα στην Ασία και την Ευρώπη,

ποτιζόταν από τις βροχές της Δύσης και θερμαινόταν από τον

ήλιο της Ανατολής, σε περιοχές


20

εγκαταλειμμένες από τον ελληνικό πολιτισμό και γονιμο-

ποιημένες κατόπιν από τους ρωμαϊκούς θεσμούς.

Όμως, το πείραμα δεν πέτυχε. Από το πνεύμα της Ανατολής

έγιναν δεκτά κάποια στοιχεία, όχι όμως το βάθος, η ουσία και η

ευγένεια. Από την ανατολική φιλοσοφία διατηρήθηκαν

ελάχιστες μυστικιστικές ιδέες, λίγο-πολύ νεφελώδεις. Και τα

καλά των ρωμαϊκών θεσμών δεν ρίζωσαν, διότι οι ρωμαϊκοί

θεσμοί προϋπέθεταν την ενίσχυση της πρωτοβουλίας και την

ύπαρξη συνειδητοποιημένων πολιτών. Αυτό που βρήκε

πρόσφορο έδαφος και ρίζωσε για τα καλά ήταν οι διάφορες

μορφές και το πνεύμα της αυταρχικής διακυβέρνησης,

βγαλμένης μέσα από τις χειρότερες στιγμές του ρωμαϊκού

ιμπεριαλισμού, γεγονός που καθιστούσε αδύνατη την ύπαρξη

ατομικής ελευθερίας. Η χριστιανική θρησκεία ήταν υπερβολικά

αφηρημένη για να γίνει πλήρως κατανοητή* παραμερίστηκε για

να έρθει στο προσκήνιο η Εκκλησία. Και η Εκκλησία

ταυτίστηκε πολύ γρήγορα με το συμπαγές σώμα των αδαών,

προληπτικών και φιλόδοξων μοναχών και ιερέων, που εξήραν

τη θέση του αυτοκράτορα, μόνο και μόνο για να τον

χρησιμοποιούν σαν υπηρέτη τους. Με αυτό τον τρόπο ο

χριστιανισμός κατάντησε να σημαίνει λατρεία των λειψάνων,

των κουρε- λιών και των μουμιοποιημένων σωμάτων, και

εμπόριο των ιερέων για την ανάπαυση των ψυχών των νεκρών.

Οι άνθρωποι, απομακρυσμένοι από την ουσία των ευαγγελικών

κηρυγμάτων, δεν έβρισκαν στήριγμα πουθενά, δεν υπήρχε

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΑΟΓΟΣ : Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

κάποια ιδέα ικανή να τους κινητοποιήσει. Οι αυτοκράτορες

και η εκκλησιαστική ιεραρχία έγιναν κι έμειναν σύμμαχοι μέχρι

το τέλος.

Πριν από τη σφυρηλάτηση αυτής της πανίσχυρης συμ-

μαχίας, έσβησαν γρήγορα οι φλόγες της ατομικής ελευθερίας.

Οι εξεγέρσεις απλώς επιδείνωναν την κατάσταση, διότι

αποτελούσαν ευκαιρίες για την επίδειξη ωμής βίας,

δουλικότητας και προδοσίας, και κατέληγαν στην ενίσχυση της

αυταρχικότητας. Οι άνθρωποι κατέληξαν μια αδρανής μάζα,

χωρίς πρωτοβουλία και βούληση. Ήταν ταπεινωμένοι μπροστά

στον αυτοκράτορα και τον κλήρο. Στέρεψε η δημιουργικότητα,

εξαντλήθηκαν οι ιδέες. Επικρατούσε σήψη σε πολιτικό και

κοινωνικό επίπεδο. Τα ατομικά συμφέροντα είχαν απλώς

ενδυθεί το μανδύα του πατριωτισμού.

Σε αυτό το πολιτικό και κοινωνικό σύστημα υπήρχε βέβαια

χώρος και για ευγενείς μορφές και για καλούς τρόπους.

Κυριάρχησε, όμως, η υποκρισία και οι ραδιουργίες των ανώ-

τερων τάξεων. Σήμερα χρησιμοποιούμε τον όρο «βυζαντι-

νισμός» για να περιγράφουμε τις παρωχημένες αντιλήψεις,

καθώς και τις ενέργειες που γίνονται παρασκηνιακά και δεν

συνάδουν με την ουσία της νομιμότητας.

4. Ήταν αναπόφευκτο κάποια τέτοια στοιχεία να διεισ-

δύσουν στην πολιτική και κοινωνική οργάνωση των Σλάβων

στη Βαλκανική χερσόνησο, οι οποίοι, στην πράξη, πήγαιναν να

μαθητεύσουν κοντά σε Έλληνες για να μοιραστούν την

πολιτική και κοινωνική σοφία τους. Ήταν μια αργή και επίπονη

διαδικασία, με την οποία οι βυζαντινές ιδέες αντικατέστησαν τις

σλαβικές παραδόσεις των Σέρβων και των Βουλγάρων. Κι αυτή

η πάλη συνέβαλε, πράγμα όχι και τόσο


22

παράδοξο, στην αποδυνάμωση των σλαβικών βασιλείων. Ο

δρόμος άνοιγε μόνος του για την εισβολή των Τούρκων.

Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι υπήρχαν πολλοί Σέρ- 6οι

και Βούλγαροι επαναστάτες στο στρατό και την Αυλή των

Οθωμανών σουλτάνων. Η κατάσταση που επικρατούσε σε

κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο στις χώρες τους ήταν

εξαιρετικά άσχημη. Οι ευγενείς ήταν υπερόπτες και απρόσιτοι.

Ακολουθούσαν κατά πόδας τους βασιλείς και αντι- δρούσαν σε

κάθε απόπειρα μεταρρύθμισης. Ήταν σκληροί απέναντι στους

χωρικούς οι οποίοι δούλευαν στην επικρά- τειά τους και οι

οποίοι ήταν υποχρεωμένοι να τους παραχωρούν μεγάλο μέρος

της παραγωγής τους. Η εξουσία, συγκεντρωμένη στους

βασιλείς, δεν ήταν αρκετά ισχυρή ώστε να αποτρέπονται οι

καταχρήσεις από την πλευρά της προνομιούχας τάξης. Ο

κράλης της Σερβίας Στέφανος Δουσάν αποπειράθηκε να

ρυθμίσει νομικά τις υποχρεώσεις των χωρικών απέναντι στους

φεουδάρχες κυρίους τους. Το 1349, στα Σκόπια, απέσπασε τη

συγκατάθεση των ευγε- νών και του υψηλόβαθμου κλήρου για

τη δημιουργία ενός τέτοιου νόμου, κι έτσι επεκτάθηκε στους

χωρικούς ένας βαθμός προστασίας από την κεντρική εξουσία.

Όμως, μετά το θάνατο του πιο σπουδαίου άντρα της σερβικής

ιστορίας, η ισχύς της κεντρικής εξουσίας διαλύθηκε, και αν ο

φεουδάρχης ήθελε να ενεργήσει με άδικο τρόπο δεν υπήρχε

κανείς να προστατέψει αυτούς που ζημιώνονταν. Στη Βοσνία,

ακόμα και στις αρχές του δέκατου πέμπτου αιώνα, μερικοί από

τους φεουδάρχες έκαναν στην κυριολεξία εξαγωγή χωρικών,

καθώς τους πουλούσαν σε σκλαβοπάζαρα!

5. Αυτή η κατάσταση είχε ως αποτέλεσμα να αδιαφορούν

όλο και περισσότερο οι απλοί άνθρωποι για τη μοίρα της χώρας

τους. Οι πρώτοι σουλτάνοι, από την πλευρά τους, από τη στιγμή

της εγκατάστασής τους στην Ευρώπη, το είχαν σύστημα να

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΑΑΙΟΑΟΓΟΣ : Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

23

προστατεύουν και να επιδιώκουν να ικανοποιούν, με

επιδεικτικό τρόπο, τους χωρικούς, χωρίς ποτέ να αμελούν να

διακηρύσσουν δημόσια, σε κάδε περίσταση, την επιδυμία τους

να αντιμετωπίζονται οι φτωχοί με δικαιοσύνη. Ταυτόχρονα,

εξολόθρευαν αμείλικτα την ντόπια αριστοκρατία. Έτσι, όταν

ξεχνιόταν πλέον η φρίκη της εισβολής, οι χωρικοί γρήγορα

συμβιβάζονταν με την εξουσία των Τούρκων, που, από κάποια

άποψη, φαινόταν να έχει βελτιώσει κάπως τη ζωή τους. Για όλα

αυτά υπάρχουν πολυάριθμες αποδείξεις, όσο παράδοξο κι αν

φαίνεται κάτι τέτοιο.

Σε επιστολή του Στεφάνου, τελευταίου βασιλιά της Βοσνίας,

το 1463, προς τον πάπα Πίο Β', βρίσκουμε τα εξής εκπληκτικά

λόγια: «Οι Τούρκοι υπόσχονται σε όσους πάρουν το μέρος τους

ελευθερία, και το φτωχό μυαλό των χωρικών δεν καταλαβαίνει

πόσο απατηλή είναι αυτή η υπόσχεση, και πιστεύουν ότι αυτού

του είδους η ελευθερία da κρατήσει για πάντα * κι έτσι, μπορεί ο

παραπλανημένος λαός να απομακρυνθεί από εμένα, εκτός κι αν

δει ότι έχω τη στήριξή σου».3 Κι όταν ο σουλτάνος Μωάμεδ Β',

ο Πορδητής, εισέβαλε στη Βοσνία το 1464, οι χωρικοί δεν

κινήθηκαν εναντίον του, λέγοντας: «Δεν είναι ΔΙΚΙΑ ΜΑΣ

δουλειά να υπερασπιστούμε το βασιλιά * ας το κάνουν οι

ευγενείς!».

3 Pii Secundi P. Μ. Commentarii Rerum Memorabilium, quae temporibus

suis contingerunt, a R. D. Joanne Gobellino, Romae 1584, σελ. 548.


24

Ας αναφέρουμε μία ακόμα επιστολή, η οποία περιέχει τη

συζήτηση ανάμεσα στον απεσταλμένο του δούκα του Μιλάνου

και το βασιλιά Αλφόνσο της Νάπολης, τον Δεκέμβριο του 1455,

όπου αναφέρεται ότι οι Αλβανοί χωρικοί προτιμούσαν την

εξουσία των Τούρκων από αυτή των ευγενών τους! Ο βασιλιάς

Αλφόνσο ανησυχούσε μήπως οι Αλβανοί εγκαταλείψουν τον

Σκεντέρμπεη4 και παραδοθούν στους Τούρκους, διότι «αυτοί οι

αφελείς χωρικοί συμπαθούν πολύ τον Τούρκο, σαν να ήταν μια

όμορφη και πολιτισμένη κυρία!». Αυτά είναι λόγια του ίδιου του

βασιλιά!5

6. Η Εκκλησία στη Βουλγαρία και τη Σερβία, όσον αφορά

τις υλικές σχέσεις της με το λαό, ήταν μια ακόμα μορφή

αριστοκρατίας: απαιτούσε εργασία, υπηρεσίες κι ένα μέρος της

αγροτικής παραγωγής. Οι μοναχοί είχαν σχηματίσει μια

προνομιούχα κάστα και δεν πλήρωναν φόρους ούτε

συμμετείχαν στα κοινά βάρη. Ο αριθμός τους αύξανε διαρκώς.

Οι χιλιάδες εκκλησίες και μοναστήρια, που χτίζονταν από

ευσεβείς βασιλιάδες, βασίλισσες και ευγενείς, δεν αρκούσαν για

να τους στεγάσουν όλους. Ζούσαν σε πόλεις και χωριά σε δικά

τους σπίτια, υποκύπτοντας συχνά σε εγκόσμιους πειρασμούς.

Ελάχιστοι ήταν άγιοι, και η πλειοψηφία κατάφερνε να

καπηλεύεται το σεβασμό του λαού, για όφελος όχι μόνο των

ίδιων αλλά και της επίσημης Εκκλησίας. Ο μεγάλος 4 Πρόκειται για τον Γεώργιο Καστριώτη (1405-1468), εθνικό ήρωα των Αλβανών, ο οποίος έλαβε από το σουλτάνο Μουράτ το όνομα Ισκεντερ,

δηλαδή Αλέξανδρος, και τον τίτλο του μπεγκ, δηλαδή μπέης. Έτσι

προέκυψε το όνομα «Σκεντέρμπεης», ως παραφθορά των παραπάνω λέξεων από τους Αλβανούς. Νίκησε τους Οθωμανούς στη μάχη της

Οχρίδας και αντιστάθηκε με επιτυχία στις επιδέσεις τους. Ο θάνατός του

επέφερε, μοιραία, την οθωμανική κατάκτηση. (Σ.τ.Μ.) 5 Επιστολή του Αλμπρίκους Μαλέτα, με ημερομηνία 8 Δεκεμβρίου 1455,

από τη Νάπολη.


25

μεταρρυθμιστής και νομοθέ- της Στέφανος Δουσάν απαγόρευσε

με νόμο στους μοναχούς και τις μοναχές να ζούν οπουδήποτε

αλλού εκτός από τα μοναστήρια* όμως, οι μοναχοί

αποδείχτηκαν ισχυρότεροι από τον κράλη. Η μεγάλη μάζα του

λαού πίστευε στις θαυματουργές δυνάμεις των λειψάνων, αλλά

δεν συμπαθούσε τους μοναχούς.

7. Αυτή η αντιπάθεια εξηγεί μέχρις ενός σημείου τη ραγδαία

εξάπλωση της σέκτας των Βογομίλων,6 ειδικά στη Βουλγαρία

και τη Βοσνία. Η Ορδόδοξη Εκκλησία αντιτά- χτηκε με μένος

σε αυτούς τους, δα λέγαμε, πρώιμους προτε- στάντες της

Ευρώπης. Η ιστορία των θρησκευτικών πολέμων που μαίνονταν

στα Βαλκάνια επί δύο αιώνες (1250-1450) δεν έχει γραφτεί

ακόμη* όμως, μερικά από τα αποτελέσματα αυτής της πάλης

έγιναν ορατά στη διάλυση της θρησκευτικής ζωής και την

εξασθένηση της πολιτικής οργάνωσης των βασιλείων της

Βουλγαρίας, της Σερβίας και της Βοσνίας. Στην Αλβανία, όπου

η σύγκρουση ανάμεσα στον ορθόδοξο και τον καθολικό κλήρο

ήταν εξαιρετικά άγρια, και στη Βοσνία, όπου η πάλη ανάμεσα

στην Ορθόδοξη

Εκκλησία και τους Βογομίλους διήρκεσε περισσότερο, το

Ισλάμ βρήκε πρόσφορο έδαφος για προσηλυτισμό.

Ενδεικτικό των διαθέσεων των ανθρώπων εκείνης της

6 Πρόκειται για αίρεση που απλώθηκε ιδιαίτερα στη Βουλγαρία, αλλά και

γενικότερα στους σλαβικούς λαούς των Βαλκανίων. Απέρριπτε τη

διδασκαλία της Εκκλησίας, δεν αναγνώριζε κανένα μυστήριο, τη λατρεία

των αγίων κτλ. Το όνομα προέρχεται από τον Μπόγκομιλ, τον πρώτο

κήρυκα της συγκεκριμένης πίστης στη Βουλγαρία, ή, κατ’ άλλους, από τις

λέξεις μπογκ = θεός και μιλ = φίλος. Οι οπαδοί της υπέστησαν διωγμούς

στις αρχές του 11ου αιώνα, λόγω της δράσης τους στη Βυζαντινή

Αυτοκρατορία. (Σ.τ.Μ.)


26

περιόδου (1360-1460) είναι το ότι ο μοναχός Βαρλαάμ7 από την

Καλαβρία βρήκε θερμούς υποστηρικτές μεταξύ των Ελλήνων

στην ίδια την Κωνσταντινούπολη, όταν καταδίκασε την άγνοια

και τη νωθρότητα των μοναχών του Αγίου Όρους. Ακόμα πιο

χαρακτηριστικό είναι το ότι ο Πλήθων Γεμιστός,8 προσωπικός

φίλος του αυτοκράτορα Ιωάννη Παλαιολόγου και σπουδαίος

θεολόγος και φιλόσοφος, που παραβρέθηκε μάλιστα στη

Σύνοδο της Φλωρεντίας, θεώρησε απαραίτητο να τεθεί το

πλαίσιο μιας νέας θρησκείας! Σίγουρα, δεν ήταν ο μόνος

άνθρωπος τον οποίο δεν ικανοποιούσε ο χριστιανισμός με τον

τρόπο που αντιπροσωπευόταν από την Ορθόδοξη Εκκλησία.

8. Εκτός από τις κοινωνικές και θρησκευτικές συνθήκες,

λειτουργούσαν κι άλλες δυνάμεις που οδήγησαν στην

αποδιοργάνωση των χριστιανικών κρατών.

Σχεδόν πάντοτε, υπήρχαν αρκετοί μνηστήρες του θρόνου

της Κωνσταντινούπολης, αλλά και αυτών της Βουλγαρίας, της

Σερβίας και της Βοσνίας, που ήλπιζαν να ικανοποιήσουν τη

φιλοδοξία τους με τη βοήθεια των Τούρκων. Όπως ήταν

φυσικό, αυτοί οι διεκδικητές γίνονταν δεκτοί με 9έρ- μη από

τους σουλτάνους. Διαρκώς, χαρισματικοί Σέρβοι, Βούλγαροι,

Έλληνες, που μέσα στην πατρίδα τους δεν 9α μπορούσαν να

ξεφύγουν από την κοινωνική δέση που τους αναλογούσε από τη

7 Μοναχός Βαρλαάμ Καλαβρός (1290-1348)* υποστηρικτής της ανα-

βίωσης της πλατωνικής και της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Καταδι-

κάστηκε ως αιρετικός λόγω της διδασκαλίας του, καδώς η ορθοδοξία την οποία εκείνος πρέσβευε δεν συμφωνούσε με τις επιταγές της επίσημης

Εκκλησίας. (Σ.τ.Μ.) 8 Πλήθων: παρωνύμιο του Γεώργιου Γεμιστού (1355-1450 ή 1452), Έλληνα φιλοσόφου και πολιτικού, βαθύ γνώστη των θεωριών του

Πλάτωνα. Ίδρυσε φιλοσοφική σχολή στον Μυστρά. Υπέρμαχος της

συνέχειας του Ελληνισμού. Έγραψε τα Περί ων Αριστοτέλης προς

Πλάτωνα διαφέρεται και Περί Νόμων. (Σ.τ.Μ.)


27

στιγμή της γέννησής τους, έβρισκαν μια διέξοδο που 9α τους

οδηγούσε στον πλούτο, τη δόξα και την εξουσία, ένα μονοπάτι

που έβγαζε στη σέλα του μπεηλέρμπεη9 (περιφερειακού

διοικητή) ή στο χαλί του βεζίρη και, ίσως, στο χρυσό κλουβί

μιας από τις κόρες ή τις αδελφές του ίδιου του σουλτάνου!

Ακούγεται παράδοξο το ότι οι Τούρκοι άνοιγαν νέους ορίζοντες

για τους ανθρώπους των Βαλκανίων. Όμως, το πολιτικό

σύστημά τους, ένας συνδυασμός απόλυτου δεσποτισμού αλλά

και δημοκρατίας, περιείχε πολλά στοιχεία νεωτερισμού που

ήταν αποδεκτά. Από τη σκοπιά του μέσου Έλληνα, και ειδικά

του μέσου Σέρβου ή Βούλγαρου, αυτό το σύστημα δεν ήταν πιο

αφύσικο ή πιο δυσάρεστο από το φεουδαρχικό, που έφερνε όλα

τα αγαδά του κόσμου στα χέρια μόνο των ευγενών και των

ιερέων.

Η παρουσία χριστιανών επαναστατών, προσφύγων, διεκ-

δικητών και τυχοδιωκτών στο στρατόπεδο των Τούρκων και την

«Πύλη» του σουλτάνου βοήθησε την τουρκική πολιτική και την

τουρκική στρατιωτική μηχανή να επιτυγχάνουν τη μια νίκη μετά

την άλλη. Χωρίς αυτούς, οι Τούρκοι βεζίρηδες και στρατηγοί

δεν δα είχαν αποκτήσει πλήδος λεπτομερών και ακριβών

πληροφοριών για ανδρώπους και καταστάσεις στις χριστιανικές

χώρες, κάτι που προ- καλούσε έκπληξη στους συγχρόνους τους.

Με αυτό τον τρόπο η Πύλη ενημερωνόταν εγκαίρως για τα

σχέδια των χριστιανών βασιλιάδων και μπορούσε να τους

αντιμετωπίσει. Και μάλιστα, η ηγεσία της νέας αυτοκρατορίας

πέρασε γρήγορα στα χέρια χριστιανών αποστατών* σχεδόν όλοι

οι μεγάλοι πολιτικοί και στρατηγοί των σουλτάνων εκείνη την

9 Ο μπεηλέρμπεης ήταν ο διοικητής της μεγαλύτερης διοικητικής

ενότητας στην οθωμανική περιφέρεια, δηλαδή του μπεηλερμπεηλι- κιού.

(Σ.τ.Μ.)


28

περίοδο είχαν ελληνική, σέρβική ή βουλγαρική καταγωγή.

9. Το τελευταίο αυτό στοιχείο αποτελεί ένα από τα πλέον

τραγικά χαρακτηριστικά της ιστορίας των εδνών των Βαλ-

κανίων. Καδίσταται δε ακόμα πιο δλιβερό από τη μοιραία

διαμάχη μεταξύ των χριστιανικών εδνών της Χερσονήσου, που,

με πολύ επιτήδειο τρόπο, αναγκάζονταν να εξολοθρεύουν το

ένα το άλλο, με αποτέλεσμα να διευκολύνεται ο τουρκικός

επεκτατισμός. Στον τουρκικό στρατό που συνέ- τριψε τους

Σέρβους στη μάχη του Κοσσυφοπεδίου (1389), υπήρχαν πολλοί

Έλληνες, Βούλγαροι και Σέρβοι πολεμιστές. Μεταξύ άλλων, ο

δεσπότης10 Κωνσταντίνος Δραγάσης (ο παππούς, από την

πλευρά της μητέρας του, του τελευταίου αυτοκράτορα των

Ελλήνων), ακολούθησε το σουλτάνο Μουράτ Α' με ένα σώμα

βοηθητικών στρατιωτών. Όταν στη μάχη κοντά στη Νικόπολη11

το 1396 οι Γάλλοι ιππότες, με τη βοήθεια πολωνικού και

ουγγρικού ιππικού κατατρόπωσαν τους γενίτσαρους του

Βαγιαζήτ, οι εφεδρείες του σουλτάνου, αποτελούμενες από

αρκετές χιλιάδες Σέρβους θωρακοφόρους ιππείς και υπό τις

διαταγές του πρίγκιπα Στεφάνου Λαζάρεβιτς, εφόρμησαν και

απέσπασαν τη νίκη από τους χριστιανούς.

10 Θυμίζουμε στον αναγνώστη ότι κατά τους βυζαντινούς χρόνους

δεσπότης ονομαζόταν ο ανώτατος άρχων, ο ηγεμών του λεγόμενου δε-σποτάτου, περιοχής, επαρχίας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με

(ημι)αυτόνομη διοίκηση (πρβλ. δεσποτάτο του Μυστρά ή Μορέως,

δεσποτάτο της Ηπείρου κτλ.). (Σ.τ.Ε.) ,2 Στη μάχη της Νικόπολης (στη σημερινή Βουλγαρία), 25 Σεπτεμβρίου

1396, συγκρούστηκαν σταυροφορικές δυνάμεις της Δύσης με το στρατό

του σουλτάνου Βαγιαζήτ. Ο στρατός των σταυροφόρων υπέστη δεινή ήττα και αποδεκατίστηκε. Την επόμενη ημέρα, ο Βαγια- ξήτ εκτέλεσε γύρω

στους 3.000 αιχμαλώτους σε αντίποινα για τις πράξεις των αντιπάλων του.

Το αποτέλεσμα της σύγκρουσης ήταν η κάμψη του ηθικού του

χριστιανικού κόσμου. (Σ.τ.Μ.)


29

Οι Τούρκοι απέδειξαν τη μεγάλη οξυδέρκειά τους, σε αυτό

το πρώιμο στάδιο της ιστορίας τους, χρησιμοποιώ- ντας

χριστιανικά χρήματα και όπλα για να υποτάξουν κι έπειτα να

καταστρέφουν τα χριστιανικά κράτη των Βαλκανίων. Ήταν

γενικός κανόνας της πολιτικής τους να μην καταλαμβάνουν

αμέσως τη χώρα του ηττημένου χριστιανού πρίγκιπα, αλλά να

επιβάλλουν βαρύ φόρο υποτέλειας και να διασφαλίζουν την

παροχή ενός σώματος από τους καλύτερους στρατιώτες του,

που θα πολεμούσε τους εχθρούς του σουλτάνου, ακόμα κι αν

αυτοί ήταν φίλα προσκείμενοι χριστιανοί γείτονες του

υποτελούς πρίγκιπα.

10. Ο κράλης Μάρκος (ήρωας τόσο πολλών σερβικών και

βουλγαρικών παραδοσιακών τραγουδιών) απέδωσε με ακρίβεια

το αίσθημα με το οποίο οι συγκριτικά καλλιεργημένοι

χριστιανοί ιππότες πολεμούσαν στις τάξεις του τουρκικού

στρατού. Στην έναρξη της μεγάλης μάχης στη

Ροβίνε, ανάμεσα στους Τούρκους και τις δυνάμεις της Βλαχίας

(1394), ο κράλης Μάρκος στράφηκε στο συγγενή του δεσπότη

Κωνσταντίνο Δραγάση, και είπε: «Προσεύχομαι στον Θεό να

δώσει τη νίκη στους χριστιανούς, αν και da την πληρώσω με την

ίδια μου τη ζωή!».

Αυτά τα ιστορικά λόγια απηχούν την οδύνη που ο χριστιανός

ιππότης ένιωδε όταν, στην εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση που

βρισκόταν, έπρεπε να τραβήξει το σπαδί του υπέρ των

μωαμεδανών και ενάντια στους αδελφούς του. Αυτή όμως η

παράδοξη κατάσταση ήταν ένα μόνο από τα πικρά, όσο κι

αναπόφευκτα, αποτελέσματα του 6\.>ζαντινισμού.

2. Ανατολή και Δύση

1. ο Β Υ ΖΑΝ Τ Ι Ν Ι ΣΜΟΣ άνοιξε το δρόμο για την τουρκική εισβολή,


30

καδώς αποδυνάμωσε τα βαλκανικά έδνη κατα- στρέφοντας τις

δυνατότητες των παραγωγικών τμημάτων τους.

Ο βυζαντινισμός από τη μια πλευρά και η ενεργητικότητα

μιας βαδιά δρησκευόμενης φυλής γεννημένων πολεμιστών από

την άλλη εξηγούν πολλά, αλλά όχι τα πάντα* πρέπει να

εξεταστούν και οι σχέσεις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με τη

Δυτική Ευρώπη.

Όταν προκλήδηκε το σχίσμα ανάμεσα στη Δυτική και την

Ανατολική Εκκλησία, το 1054, δεν υπήρξε δλίψη στις καρδιές,

αλλά αμοιβαία οργή και μεγάλη πικρία. Κι όμως, το σχίσμα δεν

ήταν η αρχή της αποξένωσης* ήταν το αποτέλεσμα βαδύτερων

διαφορών. Η Παλαιά Ρώμη και η Νέα Ρώμη δεν είχαν την ίδια

ιδιοσυγκρασία, ούτε τον ίδιο


3ΐ

χαρακτήρα. Το σχίσμα απλώς επιδείνωσε την αμοιβαία

απέχ- 9ειά τους. Οι ιερείς και οι μοναχοί είχαν κάνει ό,τι

μπορούσαν για να αφυπνίσουν τις ευρισκόμενες σε λήθαργο

αντιπάθειες και να τις οξύνουν. Καθώς φαίνεται, όταν οι απλοί

άνθρωποι φιλούσαν το χέρι των ιερέων, οι οποίοι θα έπρεπε να

είναι κήρυκες της ειρήνης και της φιλανθρωπίας, τους

δημιουργούνταν μόνο κίνητρα για μίσος και αδιαλλαξία.

Η πηγή της πικρίας μετατράπηκε σε βαθύ ποτάμι, που

κυλούσε ορμητικά στα κανάλια τα οποία άνοιγαν οι πολιτικές

εξελίξεις.

2. Οι Νορμανδοί, από τη στιγμή που είχαν στην κατοχή τους

τη νότια Ιταλία, διαπίστωσαν ότι ήταν εύκολο να περάσουν

απέναντι, στην Αλβανία, επαρχία της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας. Με τις ευλογίες του πάπα Γρηγορίου Ζ', ο

Ροβέρτος Γισκάρδος, «Δούκας με τη χάρη του Θεού και του

Αγίου Πέτρου», πολιόρκησε το Δυρράχιο, το 1081. Αυτό το

προπύργιο στις αλβανικές ακτές της Αδριατικής ήταν το σημείο-

κλειδί για την παλαιά Εγνατία Οδό, που είχε κατασκευαστεί από

τους Ρωμαίους και οδηγούσε στη Θεσσαλονίκη, όπου ενωνόταν

με έναν στρατιωτικό δρόμο προς την Κωνσταντινούπολη. Θα

μπορούσε σχεδόν να πει κανείς ότι το Δυρράχιο ήταν η δυτική

πύλη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Αξίζει να σημειώσουμε ότι ακόμα και σε αυτή την περί-

πτωση, της πρώτης απόπειρας ξένης δύναμης να αποκτήσει γερό

πάτημα στη Βαλκανική χερσόνησο, μπήκαν στο παιχνίδι

ανταγωνιστικά συμφέροντα. Ενώ ο Ροβέρτος Γι- σκάρδος και ο

πάπας Γρηγόριος ένωναν τις δυνάμεις τους για να επιτύχουν την

κατάκτηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η Βενετία έστειλε

το στόλο της για να βοηθήσει τον


32

αυτοκράτορα να αντιμετωπίσει την επίδεση. Και μολονότι οι

Νορμανδοί νίκησαν τον βυζαντινό στρατό, κατέλαβαν το

Δυρράχιο και μια σειρά πόλεων και φρουρίων στην Ήπειρο και

τη Θεσσαλία, τελικά αναγκάστηκαν να εγκαταλεί- ψουν τις

κτήσεις τους διότι ο Γερμανός αυτοκράτορας Ερρίκος Δ'

εισέβαλε στην Ιταλία.

Όμως, οι Νορμανδοί ξαναπέρασαν στην επίδεση. Επί έναν

περίπου αιώνα, η Ελληνική Αυτοκρατορία ήταν αναγκασμένη

να αμύνεται απέναντι στις επιδρομές τους. Την εκστρατεία του

Γισκάρδου ακολούθησαν εκείνες του Βοη- μούνδου, το 1107,

του βασιλιά Ρογήρου, το 1146, καδώς και η μεγάλη εισβολή

του Γουλιέλμου, το 1185. Ο τελευταίος όχι μόνο κατέλαβε το

Δυρράχιο και τη Θεσσαλονίκη, αλλά προέλασε στη Θράκη και

κατευδύνδηκε προς την Κωνσταντινούπολη.

3. Οι επιτυχίες των Νορμανδών είχαν και έμμεσα σημαντικά

αποτελέσματα. Συνέβαλαν στην απαξίωση του βυζαντινού στρατού

στα μάτια των Σέρβων, των Βουλγάρων και των Αλβανών.

Συντάραξαν την εξασδενημένη αυτοκρατορία και άρχισαν τον

αργό διαμελισμό της. Έδειξαν με τον πλέον εντυπωσιακό τρόπο

στη Δυτική Καδολική Ευρώπη ότι η κατάκτηση της Ανατολικής

Αυτοκρατορίας δεν ήταν κάτι ανέφικτο. Κι αυτό πυροδότησε τη

φιλοδοξία των παπών να προσηλυτίσουν την Ανατολή, με τη

δύναμη των όπλων αν δεν έπιαναν τόπο τα επιχειρήματα, και να

την αναγκάσουν να υποταχτεί στη Ρώμη. Είναι σημαντικό το ότι

ο ίδιος ο πάπας Γρηγόριος, σε μια επιστολή του, το 1073, προς

Γάλλο ευγενή, διακήρυσσε «ότι είναι μακράν καλύτερο για μια χώρα

να παραμείνει υπό την κυριαρχία του Ισλάμ, από το να κυβερνάται

από χριστιανούς που αρνούνται να αναγνωρίσουν τα δικαιώματα

της Καθολικής Εκκλησίας». Την απάντηση της Ανατολής σε


33

αυτό θα τη μάθουμε από τους εξημμένους Έλληνες των

ημερών πριν από τη μεγάλη καταστροφή. Τα διδάγματα της πολεμικής περιπέτειας των Νορμαν- δών

στην Αλβανία και την Ήπειρο άρχισαν να αποφέρουν καρπούςαπό τα τέλη, κιόλας, του δωδέκατου αιώνα. Οι Σέρ- 6οι, φόρουυποτελείς των Ελλήνων αυτοκρατόρων, επιδίωκαν τηδημιουργία συμμαχιών στη Δύση, με την εμφανή πρόθεση τηςσύστασης ενός δικού τους ισχυρού και ανεξάρτητου κράτουςπάνω στα ερείπια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ο ΣτέφανοςΝεμάνια, ο ιδρυτής της σερβικής δυναστείας των Νεμάνια, επιχείρησε με πρεσβείες να προσεγγίσει τον Γερμανόαυτοκράτορα Φρειδερίκο Μπαρμπαρόσα, και το 1189 τονυποδέχτηκε μαζί με τους σταυροφόρους του στη Νις, επιδεικνύοντας ιδιαίτερο πνεύμα φιλοξενίας. Τα απο-μνημονεύματα του Ανσβέρτου, γραμματέα του αυτοκράτορα, αναφέρουν ότι ο Σέρβος κράλης παρότρυνε τον αυτοκράτορανα τον κάνει κύριο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και αυτός 9ατου πρόσφερε βοήδεια. Από έναν άλλο χρονικογράφο τηςσυνοδείας του Μπαρμπαρόσα μαδαίνουμε ότι ο Νεμάνια έκανεαυτές τις προτάσεις στο όνομα των συμμάχων του, Πέτρου καιΙβάν Ασέν, των ηγετών των Βουλγάρων, καδώς και στο δικότου όνομα. Ο Φρειδερίκος δεν ήταν προετοιμασμένος ναεμπλακεί στα πολύπλοκα σχέδια του Σέρβου ηγέτη. Παρά τογεγονός αυτό, αποχαιρέτησαν ο ένας τον άλλο ως ειλικρινείςφίλοι. Ο Ανσβέρτος ποτέ δεν αναφέρεται στον Νεμάνια χωρίςνα προσδέσει «ο φίλος μας, ο μέγας Κόμης της Σερβίας».

4. Το πέρασμα των τεράστιων και, σε γενικές γραμμές, απείθαρχων στρατιών των σταυροφόρων μέσα από τα εδάφη


34

των Βυζαντινών δεν βελτίωσε την κατάσταση, ούτε διέλυσε τις παλιές προκαταλήψεις. Αντίθετα, διευκόλυνε τους Δυτικούς πολεμιστές (ή, όπως τους αποκαλούσαν οι Έλληνες, «τους Λατίνους») να αντιληφθούν αμέσως την αδυναμία της αυτοκρατορίας και την εχθρότητα των ανθρώπων της. Από την άλλη πλευρά, οι τραχείς τρόποι των αγροίκων σταυροφόρων δικαιολόγησαν την περιφρόνηση που ένιωθαν οι Έλληνες για τους «Δυτικούς βαρβάρους».

Η πικρία των Ελλήνων, όπως ήταν φυσικό, έγινε μεγαλύτερη

από την ξαφνική εμφάνιση των σταυροφόρων κάτω από τα

τείχη της Κωνσταντινούπολης, και με την επακόλουθη άλωση

της πόλης, το 1204. Για πενήντα επτά χρόνια (από το 1204 έως

το 1261) οι Λατίνοι διατήρησαν υπό την κατοχή τους την

Κωνσταντινούπολη και τις καλύτερες ευρωπαϊκές επαρχίες της

αυτοκρατορίας. Για πενήντα επτά χρόνια οι καθολικοί ιερείς

τελούσαν λειτουργίες με το καθολικό τυπικό στην Αγία Σοφία,

προς ανείπωτη θλίψη και ταπείνωση των πατριωτών και

αδιάλλακτων ορθόδοξων Ελλήνων. Στη διάρκεια αυτών των

σκοτεινών χρόνων, το μίσος των Ελλήνων, ειδικά των πιο

στενόμυαλων κατώτερων λαϊκών στρωμάτων της πρωτεύουσας,

για τους Λατίνους συσσωρευόταν, γεγονός που, ακόμα και μετά

από διακόσια χρόνια, τους έκανε να πιστεύουν ότι η έλευση των

Λατίνων ήταν η μεγαλύτερη συμφορά που θα μπορούσε να

συμβεί.

Ο Μιχαήλ Παλαιολόγος κατάφερε το 1261 να εκδιώξει τους

Λατίνους από την Κωνσταντινούπολη. Αλλά δεν μπόρεσε να

ανακαταλάβει τα νησιά και τις τειχισμένες πόλεις στη Θεσσαλία

και την Πελοπόννησο. Αντί για δεσπότες και πρίγκιπες με τα

ονόματα των παλαιών ελληνικών οικογενειών, βρίσκουμε έναν

Γκι ντε λα Τρεμούιγ, Βαρόνο της

Χαλανδρίτσας, έναν Γκιγιόμ ντε λα Ρος, Δούκα των Αθηνών,


35

έναν Νικολά ντε Σεντ Ομέρ, Άρχοντα των Θηβών, έναν

Ριχάρδο, Κόμη της Κεφαλληνίας, έναν Γκιγιόμ Αλμάν, Βαρόνο

των Πατρών, έναν Βιλέν ντ’ Ονοΐ, Βαρόνο της Αρκαδίας, έναν

Μπερτράν ντε Μπο, Ηγεμόνα της Αχαΐας, κτλ., κτλ. Αυτός ο

συνδυασμός γαλλικών ονομάτων και φεουδαρχικών τίτλων με

τα ονόματα της κλασικής αρχαιότητας, όπως Αθήναι, Πάτραι,

Θήβαι, Αρκαδία, Αχαΐα κτλ., ακούγε- ται περίεργος και σχεδόν

γελοίος. Όμως, πρέπει να ενέπνευσε στους πατριώτες Έλληνες

της εποχής λυσσαλέο μίσος και απελπισία. Και η ανώτατη, η πιο

καλλιεργημένη τάξη στην Κωνσταντινούπολη, εκείνοι οι

άνθρωποι που, υπό την ηγεσία της νέας δυναστείας των

Παλαιολόγων κυβερνούσαν την αυτοκρατορία, δεν θα

μπορούσαν παρά να νιώθουν ταπείνωση στη σκέψη των

γαλλικών βαρονιών στις πανάρχαιες περιοχές της

Πελοποννήσου. Και δεν θα μπορούσαν να μην νιώθουν

ανησυχία οι Έλληνες καθώς οι δραστήριοι και έξυπνοι

Ανδεγαυοί, η γαλλική δυναστεία του βασιλείου της Νάπολης

και της Σικελίας, πρόβαλλαν αξιώσεις για τον αυτοκρατορικό

θρόνο της Κωνσταντινούπολης. Η Αικατερίνη του Βαλουά,

σύζυγος του Φιλίππου Β' του Ανδεγαυού, έφερε με περηφάνια

τους τίτλους «Αυτοκράτει- ρα της Κωνσταντινουπόλεως,

Αεσπότισσα της Ρωμανίας, Δού- κισσα του Δυρραχίου,

Πριγκίπισσα της Αχαΐας» κτλ.

5. Οι διπλωματικές και στρατιωτικές προετοιμασίες του

Καρόλου Α' για την ανακατάληψη της Βυζαντινής Αυτο-

κρατορίας, την οποία ο Βαλδουΐνος Β' (του Κουρτεναί) είχε

παραχωρήσει στον οίκο του, ήταν τόσο εκτεταμένες και τόσο

απειλητικές, ώστε ο Μιχαήλ Παλαιολόγος θεώρησε πως υπήρχε

μόνο ένας τρόπος να αποτραπεί ο κίνδυνος.

Αποδέχτηκε την πρόσκληση του πάπα Γρηγορίου Γ, κι έστειλε


36

αντιπροσώπους της Ελληνικής Εκκλησίας στη Σύνοδο της

Λυόν. Εκεί, την 29η Ιουνίου 1279, μέσα σε ενθου- σιασμό,

διακηρύχθηκε η συμφιλίωση των δύο Εκκλησιών, της

Ανατολικής και της Δυτικής.

Αυτό βοήθησε ουσιαστικά στην αποτροπή του κινδύνου και

στην αντιμετώπιση των προετοιμασιών του φιλόδοξου βασιλιά

της Νάπολης. Οι Έλληνες διπλωμάτες ικανοποιήθηκαν

ιδιαίτερα με την επιτυχία της κίνησής τους· οι μοναχοί και ο

λαός της Κωνσταντινούπολης απλώς γέλασαν με τα

αποτελέσματα της Συνόδου· όμως, στο τέλος, αυτή η

ανειλικρινής προσπάθεια συμφιλίωσης δημιούργησε

μεγαλύτερη αποξένωση, αυξάνοντας την απέχθεια των Λατίνων

εναντίον αυτού που αποκαλούσαν «υποκρισία και δολιότητα

των Ελλήνων».

Ωστόσο, αυτό που οι αμήχανοι και κοντόφθαλμοι Βυζα-

ντινοί ηγέτες στα τέλη του δέκατου τρίτου αιώνα θεωρούσαν

έξυπνη πολιτική κίνηση, κατέστη αναπόφευκτη αναγκαιότητα

από τα μέσα του δέκατου τέταρτου αιώνα. Ο Ιωάννης

Καντακουζηνός, ο οποίος, μ’ όλη τη ματαιοδοξία και τα

ελαττώματά του, ήταν ικανός πολιτικός, κατάλαβε αμέσως ότι

οι Τούρκοι ήταν μακράν μεγαλύτερος κίνδυνος για την

Ελληνική Αυτοκρατορία από ό,τι οι Λατίνοι ή οι γείτονες

Σλάβοι. Ήταν ο πρώτος που διακήρυξε ανοιχτά ότι μόνο μια

συμμαχία με τα έθνη της Δύσης θα μπορούσε να σώσει την

Ελληνική Αυτοκρατορία από τους Τούρκους. Από την εποχή

του και μετά, η επιδίωξη σύναψης συμμαχίας με τους Λατίνους

έγινε βασικό στοιχείο της πολιτικής των Βυζαντινών κρατικών

λειτουργών. Ήταν μια πολιτική επιβεβλημένη από την ανωτέρα

βία των περιστάσεων. Οι ορθόδοξοι·βασιλιάδες της

Βουλγαρίας, της Σερβίας και της Βοσνίας αναγκάστηκαν για


37

τους ίδιους λόγους να επιδιώξουν συμμαχίες με τους

καθολικούς βασιλιάδες της Ουγγαρίας και της Πολωνίας.

Μερικοί Έλληνες και, ιδιαίτερα, κάποιοι Ρώσοι ιστορικοί

δεν έχουν επαρκή στοιχεία όταν κατηγορούν τη Ρώμη ότι

χρησιμοποίησε τον κίνδυνο που απειλούσε την Ανατολική

Αυτοκρατορία για να της επιβάλει την παπική εξουσία. Αλλά

ήταν απόλυτα φυσιολογικό οι πάπες να αρπάξουν την ευκαιρία

για να επέλθει η ένωση των Εκκλησιών. Ήταν αδύνατον γι’

αυτούς να πράξουν διαφορετικά. Ήταν απλώς μια αναπόφευκτη

συμμόρφωση με ένα ιερό και αυτονόητο καθήκον. Από τη δική τους

οπτική γωνία, ήταν προφανές πως η Θεία Πρόνοια είχε επιλέξει

τη χρήση των όπλων των απίστων για να καμφθεί το πείσμα των

σκληροτράχηλων Ελλήνων και να αναγκαστούν να υποταχτούν

στους διαδόχους του αποστόλου Πέτρου. Πιστεύοντας ειλικρινά

οι πάπες ότι ακολουθούσαν το πρόσταγμα της πίστης τους,

θεώρησαν καθήκον τους να συνεργαστούν με τη Θεία Πρόνοια

για έναν τόσο καλό σκοπό. Το να επιτελεί η Ρώμη το καθήκον

της επέτεινε τη θλίψη σε αυτή τη μεγάλη τραγωδία.

6. Ήταν φυσικό η μάζα των ορθοδόξων στη Βοσνία, τη Σερβία,

τη Βουλγαρία και την Ελλάδα να μην μπορεί να κατανοήσει τα

κίνητρα που είχαν ως αποτέλεσμα την ανα-κολουθία των ηγετών. Οι

άνθρωποι αυτοί είχαν μεγαλώσει και είχαν εκπαιδευτεί συστηματικά

με την πίστη ότι η Ρω-μαιοκαθολική Εκκλησία ήταν εχθρός της

δικής τους εθνικής και πραγματικά ορθόδοξης Εκκλησίας, κι ότι

ο Πάπας ήταν η ενσάρκωση του Αντίχριστου* είχαν συνηθίσει να

δίνουν το όνομα «Ρώμ-παπας» στα σκυλιά τους· είχαν διδαχτεί

ότι οι Λατίνοι ήταν απατεώνες, ψεύτες και κλέφτες, άπιστα και

θηλυπρεπή ανθρωπάρια που έτρωγαν βατράχια, αρουραίους και


38

γάτες. Και τώρα, ξαφνικά, έρχονταν οι ηγέτες τους και τους

ανακοίνωναν ότι λόγω του (μάλλον μεγαλοποιημένου)

κινδύνου από τους Τούρκους, πρέπει να ενώσουν την

«Ορθόδοξη» Εκκλησία τους με την «αιρετική» Εκκλησία της

Ρώμης, να αναγνωρίσουν τον «Αντίχριστο» ως «Βικάριο του

Χριστού» στη γη και να αγκα- λιάσουν, σαν να ήταν αδέρφια

τους, τους ακάθαρτους και βάρβαρους Λατίνους! Δεν ήταν εύκολη δουλειά για τους αυτοκράτορες του Βυ-

ζαντίου και τους πολιτικούς τους να καταπιέσουν τα δικά τους προσωπικά συναισθήματα, να ξεπεράσουν τις δικές τους προκαταλήψεις και να δεχτούν πρόθυμα αυτό που φαινόταν αναπόφευκτο. Κι όμως, το έκαναν. Η Σύνοδος της Φλωρεντίας, το 1438, μας προσφέρει αποδεικτικά στοιχεία για την προθυμία μερικών Ελλήνων να θυσιάσουν τις πιο βαθιές πεποιθήσεις τους για χάρη του πολιτικού συμφέροντος της χώρας τους. Καμία δύναμη, όμως, δεν ήταν ικανή να αλλάξει τη σκέψη της μεγάλης μάζας του λαού και να διαλύσει τα σύννεφα της προκατάληψης, που είχαν πυκνώσει με την πάροδο των ετών. Οι απλοί άνθρωποι αντιμετώπισαν με βδελυγμία την Ένωση που τους είχε επιβληθεί από τον αυτοκράτορά τους και τους κοσμικούς και θρησκευτικούς αξιωματούχους του. Στη λογική του Γρηγορίου Ζ' «Καλύτερα το Ισλάμ από το Σχίσμα!», οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης απάντησαν «Καλύτερα το Ισλάμ από τον Πάπα!». Και το Ισλάμ, στρεφόμενο στη Μέκκα, δόξαζε τον ένα και πραγματικό Θεό, που δεν επέτρεπε στους απίστους να ενωθούν κατά των πιστών!

7. Για τους οξυδερκείς και δραστήριους Τούρκους σουλ-

τάνους ήταν σαφές ότι η πραγματική συμμαχία των εδνών των

Βαλκανίων με τα έδνη της Δύσης 9α σήμαινε θανατική

καταδίκη για τις τουρκικές φιλοδοξίες. Έτσι, η Πύλη έθεσε ως

άμεση προτεραιότητά της την αποτροπή της δημιουργίας μιας


39

τέτοιας συμμαχίας.

Μερικές φορές τα κατάφεραν με την άμεση στρατιωτική

δράση. Όταν ο Μουράτ Α' πληροφορήθηκε ότι ο βασιλιάς της

Βουλγαρίας Σισμάν είχε αρχίσει διαπραγματεύσεις για

αμυντική και επιθετική συμμαχία με τον Λάζαρο της Σερβίας

και το βασιλιά της Ουγγαρίας Σιγισμούνδο, οι Τούρκοι

εισέβαλαν αιφνιδιαστικά στη Βουλγαρία και κατέστρεψαν το

στρατό της, συνέλαβαν δε τον Σισμάν και ολόκληρη τη

βασιλική οικογένεια στη Νικόπολη, το 1386. Δεν υπάρχει

αμφιβολία ότι η μεγάλη μάχη στο Κοσσυφοπέδιο, στις 15

Ιουνίου 1389, έγινε με σκοπό να παραλύσει η Σερβία πριν ο

σύμμαχός της, ο βασιλιάς της Ουγγαρίας, προλάβει να σπεύσει

σε βοήθεια. Όταν, λίγα χρόνια αργότερα, ο Βουκ Μπράνκοβιτς,

πρίγκιπας της περιοχής ανάμεσα στη Βοσνία και τη Μακεδονία,

άρχισε ξανά διαπραγματεύσεις με την Ουγγαρία, οι Τούρκοι

απέτρεψαν την υλοποίηση των σχεδίων του, καδώς τον

συνέλαβαν και τον δηλητηρίασαν (1395). Όταν, λίγο μετά, ο

νεαρός πρίγκιπας της Σερβίας, Στέφανος, γιος του Λαζάρου,

μετέβη στον Βα- γιαζήτ για να δηλώσει την υποταγή του

αυτοπροσώπως, ο σουλτάνος τον προειδοποίησε να μην

συνεχίσει να έχει το βλέμμα του στραμμένο στην Ουγγαρία,

«διότι», όπως είπε υπεροπτικά, «τίποτα καλό δεν μπορεί να

συμβεί σε αυτούς που συμπεριφέρονται έτσι * θυμήσου τι απογίνε

ο βασιλιάς Σισμάν και οι άλλοι πρίγκιπες που ήθελαν να

συμμαχήσουν με την Ουγγαρία!». Αυτά τα λόγια τα παραθέτει ο

Κωνσταντίνος, ιερέας της Αυλής του πρίγκιπα Στεφάνου

Λαζάρε- βιτς, και τα είχε ακούσει μάλλον από τα χείλη του

Στεφάνου, αν όχι του ίδιου του σουλτάνου.

Το ότι οι Τούρκοι επιδίωκαν να εμποδίσουν τη δημιουργία

χριστιανικού συνασπισμού μέσω της διπλωματικής με-


40

τριοπάθειας και του συμβιβασμού αποδεικνύεται από τις

συμβουλές που έδωσε στους γιους του ο αυτοκράτορας

Ιωάννης Ε' ενώ ήταν ετοιμοθάνατος:

«Όποτε οι Τούρκοι αρχίσουν να δημιουργούν προβλήματα,

στείλτε πρεσβείες στη Λύση αμέσως, δηλώστε ότι αποδέχεστε την

Ένωση και τραβήξτε τις διαπραγματεύσεις σε μάκρος· οι Τούρκοι

φοβούνται τόσο πολύ αυτή την ένωση ώστε 8α αρχίσουν να

λογικεύονται * και μάλιστα η ένωση δεν δα πραγματοποιηθεί,

λόγω της ματαιοδοξίας των Λατίνων!».

Θα δούμε στη συνέχεια ότι ο Χαλίλ Πασάς, βεζίρης του

Μωάμεθ του Πορθητή, ενήργησε στο πνεύμα της παρα-

δοσιακής διπλωματίας των προκατόχων του.

8. Όμως, από το θάνατο του Ιωάννη Ε', το 1391, μέχρι το

θάνατο του Ιωάννη Ζ', το 1448, οι Τούρκοι έγιναν πιο ισχυροί,

οργανώθηκαν και απέκτησαν καλύτερο δίκτυο πληροφόρησης.

Είχαν τις ευκαιρίες να μετρήσουν τις δυνάμεις τους, καθώς

αντιμετώπισαν με επιτυχία Ούγγρους, Πολωνούς, Γερμανούς

και Γάλλους ιππότες. Στάθηκαν μάρτυρες της παρακμής της

παλαιάς αυτοκρατορίας· κι άρχισαν να υποπτεύονται ότι οι

απειλές της σύμπραξης με τα έθνη της Δύσης εναντίον τους

ήταν ματαιόδοξες αερολογίες. Ήταν αρκετά οξυδερκείς ώστε να

αντιληφθούν πως η προοπτική της ένωσης όλων των

χριστιανικών εθνών με στόχο να επιδοθούν σε ένα απαιτητικό

έργο ήταν ουσιαστικά

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ: Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

4ΐ

ανύπαρκτη. Ενώ οι Έλληνες δεν αντιλαμβάνονταν τίποτα, οι

Τούρκοι ισχυροποιούνταν διαρκώς και γνώριζαν όλο και

περισσότερο την πολιτική κατάσταση που επικρατούσε στην

Ευρώπη.

Και πράγματι, η ενέργεια με την οποία οι πιο σώφρονες

Έλληνες θεωρούσαν ότι δα θωράκιζαν τα εδάφη τους απέναντι

στον κίνδυνο -η αποδοχή στη Σύνοδο της Φλωρεντίας της

Ένωσης των δύο Εκκλησιών- αποδείχτηκε πηγή αδυναμίας και

μόνο. Δεν έφερε βοήδεια από τη Δύση* αντίθετα, διαίρεσε και

παρέλυσε τις όποιες δυνάμεις είχαν απομεί- νει. Γύρω στο

1450, η Κωνσταντινούπολη ήταν στην πραγματικότητα «ένας

οίκος όπου επικρατεί η διχόνοια», που μοιραία δα έπρεπε να

οδηγηθεί στην πτώση.

Οι χριστιανοί της Ανατολής έπρεπε να έχουν λάβει βοήθεια

από τους χριστιανούς της Δύσης. Όμως, φαίνεται ότι η

χριστιανοσύνη την περίοδο ανάμεσα στον ενδέκατο και τον

δέκατο πέμπτο αιώνα βασανιζόταν από μια αδυσώπητη μοίρα.

Οι δύο κόσμοι, ο βυζαντινός και ο λατινικός, βρίσκονταν σε

τριβή. Το σχίσμα των Εκκλησιών, οι σταυροφορίες, η

κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους, η

φιλοδοξία των παπών και των βασιλιάδων της Σικελίας, ακόμα

και οι απόπειρες συμφιλίωσης των δύο Εκκλησιών - όλα αυτά

συνέβαλαν στην αποδιοργάνωση των ζωτικών δυνάμεων της

Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Όχι μόνο οι χριστιανοί της Δύσης

δεν προσέτρεξαν σε βοήθεια, αλλά, επιπλέον, η παπική

πολιτική υπονόμευσε το σθένος της αρχαίας Αυτοκρατορίας

της Ανατολής, και, χωρίς να υπάρχει πρόθεση, βοήθησε στο να

μπουν τα θεμέλια για μια ισχυρή παρουσία των μωαμεθανών

στην Ευρώπη.

43

Κεφάλαιο II

Η ΥΠΕΡΟΧΗ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ

ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ *

ο λ λ ο ί λ ο γ ο ι , πολιτικοί και στρατιωτικοί, συ-

νέβαλαν στο να πέσουν τόσο γρήγορα τα χριστιανικά

κράτη της Βαλκανικής χερσονήσου στα χέρια των

Τούρκων.

Όμως, ο κυριότερος ήταν αναμφίβολα η υπεροχή της

στρατιωτικής οργάνωσης των Τούρκων.

Ούτε ένα από τα χριστιανικά βασίλεια των Βαλκανίων δεν

είχε μόνιμο στρατό. Οι ηγεμόνες της Βοσνίας, της Σερβίας, της

Βουλγαρίας και της Ελλάδας συνήθως προστάτευαν τους

εαυτούς τους με ένα λιγότερο ή περισσότερο πολυάριθμο σώμα

φρουρών, κυρίως επαγγελματιών στρατιωτών, που έρχονταν

από άλλες χώρες. Ήταν Γερμανοί, Ιταλοί, Νορμανδοί και,

μερικές φορές, ειδικά τον δέκατο τρίτο και τον δέκατο τέταρτο

αιώνα, ακόμα και Τούρκοι. Η πίστη αυτών των μισδοφόρων

μπορούσε να εξασφαλιστείμόνο από το ύψος των απολαβών τους, κι έτσι αποκλειόταν η

Π


44

πιθανότητα να απασχολούνται σε μόνιμη βάση μεγάλοι αριθμοί. Η φρουρά ενός αυτοκράτορα, ή ενός ιππότη, σπάνια ξεπερνούσε τους 3.000 άνδρες. Αυτοί οι στρατιώτες, που βρίσκονταν σε μόνιμη υπηρεσία, είναι ό,τι πλησιέ- στερο υπήρξε στην έννοια του μόνιμου στρατού στα χριστιανικά έθνη πριν από τα μέσα του δέκατου πέμπτου αιώνα, όταν ο βασιλιάς της Γαλλίας Κάρολος Ζ' δημιούργησε το πρώτο σώμα τακτικού στρατού σε χριστιανική χώρα (1449).

Όταν ένας χριστιανός βασιλιάς αναγκαζόταν να υπερασπιστεί τα εδάφη του ή να διεξαγάγει πόλεμο στα εδάφη ενός εχθρού, καλούσε σε βοήδεια τους ευγενείς, οι οποίοι έπρεπε να φέρουν όσο περισσότερους άντρες και όπλα μπορούσαν να συγκεντρώσουν από τις τάξεις των δικών τους υποτελών. Αυτοί οι άτακτοι στρατιώτες μπορεί να διέθεταν πολύ θάρρος, σε ατομικό επίπεδο, αλλά, σε γενικές γραμμές, ο οπλισμός τους δεν ήταν ό,τι καλύτερο, και σίγουρα έλειπε η πειθαρχία. Μάλιστα, όσο περισσότεροι ήταν, τόσο πιο ετερόκλητος ήταν ο οπλισμός τους και πιο περιορισμένη η προδυμία τους να υπακούσουν σε διαταγές. Οι πολιτικές αναταραχές που κυριαρχούσαν σε ολόκληρη τη χερσόνησο την παραμονή της τουρκικής εισβολής, είχαν αποδυναμώσει αυτή τη φεουδαρχική στρατιωτική οργάνω-ση, που, ούτως ή άλλως, έπασχε από εγγενείς αδυναμίες. Ο Λάζαρος της Σερβίας αισδάνδηκε την ανάγκη να προσδέσει στην πολεμική διακήρυξή του μια μακρά και τρομερή κατάρα εναντίον όλων όσοι δεν δα ανταποκρίνονταν στο κάλεσμά του να μεταβούν στο Κοσσυφοπέδιο.

Οι Τούρκοι είχαν διατηρήσει αυτό το φεουδαρχικό στρα-τιωτικό σύστημα, καθορίζοντας με μεγαλύτερη ακρίβεια

τον αριθμό των ενόπλων που κάδε φεουδάρχης ήταν υπο-

χρεωμένος να συγκεντρώσει όταν ο σουλτάνος τον καλού- σε

να πολεμήσει στο πλευρό του.


45

Ανεξάρτητα από αυτό το φεουδαρχικό στράτευμα, οι Τούρκοι

διέθεταν από το 1326 τακτικό στρατό. Ο Ορχάν και ο αδελφός

του, βεζίρης Αλαουντίν, εισήγαγαν ένα σύστημα αξιοσημείωτο

για την πληρότητα και την επιτυχία του, ένα σύστημα που

μαρτυρούσε τη μεγάλη διορατικότητα, σε ψυχολογικό και πολεμικό

επίπεδο, αυτών που το είχαν συλλάβει. Όχι μόνο μετέτρεψαν τη

στρατιωτική θητεία σε ισόβιο επάγγελμα, αλλά όσοι προορίζονταν

γι’ αυτό εκπαιδεύονταν από την παιδική τους ηλικία. Επιπλέον,

με μια εφευρετικότητα που θα τη χαρακτήριζε κανείς ακόμα και

σατανική, αποφασίστηκε ότι τα στελέχη του στρατού δεν θα

προέρχονταν μόνο από τις τάξεις των Τούρκων. Η δύναμη που

θα κατακτούσε τα χριστιανικά βασίλεια θα τροφοδοτείτο από

τους εχθρούς του Ισλάμ!

Από τα παιδιά των χριστιανών που αιχμαλωτίζονταν στον

πόλεμο ή στις αδιάκοπες επιδρομές, επιλέγονταν τα πιο υγιή,

όμορφα και έξυπνα και στέλνονταν σε ειδικές σχολές. Εκεί

εκπαιδεύονταν ώστε να γίνουν ενθουσιώδεις μουσουλμάνοι και

ατρόμητοι στρατιώτες και όταν έφταναν σε ικανοποιητικό επίπεδο

εντάσσονταν στις γραμμές των φη- ,, μισμένων γενίτσαρων.

Αν δεν εξασφαλιζόταν επαρκής αριθμός σωματικά και

πνευματικά ικανών υποψηφίων από τις τάξεις των αιχμαλώτων,

ειδικοί απεσταλμένοι αναλάμβαναν να εισπράξουν τον πλέον

βάρβαρο φόρο από τους χριστιανούς ραγιάδες. Τους έπαιρναν

τους γιους τους, ηλικίας από επτά έως δώδεκα ετών. Έτσι,

εφαρμόστηκε η αρχή της επιλογής με

έναν μέχρι τότε ανήκουστο τρόπο, προκειμένου να αναζωο-γ

ονηθεί και να δυναμώσει η Τουρκική Αυτοκρατορία με το

καλύτερο αίμα των χριστιανών.


46

Οι γενίτσαροι (το όνομά τους σημαίνει στα τουρκικά «νέος

στρατός») δημιουργήδηκαν ως τακτικός στρατός από τον Ορχάν

το 1326. Τους αναδιοργάνωσε ο γιος του, Μουράτ Α', ο οποίος,

λόγω αυτού του γεγονότος, εδεωρείτο από πολλούς παλαιούς

συγγραφείς ως ιδρυτής τους. Το πόσο γερές ήταν οι βάσεις αυτής

της οργάνωσης φαίνεται από τη σύνοψη των κανονισμών που

όρισε ο Μουράτ και που επιβλήδηκαν από τον Αχμέτ Τζεβάντ

Μπέη:

1. Το πρώτιστο καθήκον κάδε γενίτσαρου είναι η απόλυτη υπακοή

στις διαταγές των αξιωματικών του, ακόμα κι αν αυτοί οι

αξιωματικοί είναι σκλάβοι που έχουν απε- λευδερωδεί.

2. Μεταξύ των ανδρών που ανήκουν στο σώμα των γενίτσαρων

πρέπει να επικρατεί ενότητα και ομόνοια, και συνεπώς πρέπει

να ζουν όλοι μαζί στο ίδιο μέρος.

3. Ως πραγματικά γενναίοι και ευγενείς άνδρες, πρέπει πάντοτε να

απέχουν από κάδε πολυτέλεια, να αποφεύγουν κάδε άπρεπη

πράξη και να είναι λιτοί σε όλα.

4. Δεν πρέπει ποτέ να αψηφούν τις διδαχές της δρησκείας όσον

αφορά τις προσευχές τους και πρέπει πάντοτε με επιμέλεια να

εκπληρώνουν τα καδήκοντά τους ως καλοί μουσουλμάνοι.

5. Οι αρχηγοί πρέπει να επαγρυπνούν ώστε κανείς να μην γίνεται

δεκτός στο σώμα των γενίτσαρων αν δεν έχει ανατραφεί

σύμφωνα με το νόμο του ντεβσιρμέ (η τουρκική λέξη για το

παιδομάζωμα).


6. Οι προαγωγές πρέπει πάντοτε να γίνονται με βάση τηναρχαιότητα.

7. Ένας γενίτσαρος μπορεί να τιμωρείται ή ακόμα και ναεπιπλήττεται μόνο από τον αξιωματικό του.

8. Οι γενίτσαροι που δεν μπορούν να ασκήσουν τα καδή- κοντάτους λόγω αρρώστιας ή γήρατος λαμβάνουν σύνταξη από τοσώμα.

9. Οι γενίτσαροι δεν πρέπει να έχουν γένια και δεν επιτρέπεταινα παντρεύονται.

10. Οφείλουν να μην απομακρύνονται πολύ από τους στρατώνες

τους. 11. Κανείς γενίτσαρος δεν επιτρέπεται να μάδει κάποιο επάγγελμα

ή να εργαστεί ως τεχνίτης. Η αποκλειστική ασχολία τουπρέπει να είναι η εξάσκηση στην τέχνη του πολέμου.

Τους δόδηκαν πολλά ιδιαίτερα προνόμια, ώστε να ενισχυ- δεί τοομαδικό πνεύμα τους. Ένα από αυτά ήταν, όταν βρίσκονταν σεεκστρατεία, να τοποδετούν τα αντίσκηνά τους ακριβώς μπροστάστο αντίσκηνο του σουλτάνου, ώστε ο πατισάχ να περνάειυποχρεωτικά διαμέσου αυτών όταν άφηνε το δικό του ήεπέστρεφε εκεί. Ένα άλλο προνόμιο ήταν ότι η εκτέλεση ενόςγενίτσαρου δεν γινόταν ποτέ στο φως της ημέρας, ή δημόσια, παρά μόνο τα μεσάνυχτα, με την παρουσία λίγων αξιωματικών. Σε τέτοιες περιπτώσεις υπήρχε ένας κανονιοβολισμός στονκεντρικό στρατώνα, ώστε να ανακοινώνεται, με αυτό τον τρόπο, ότι τα χέρια της Δικαιοσύνης πήραν κάποιον που ανήκε στοσώμα των γενίτσαρων μακριά από αυτό τον κόσμο.

Στη διάρκεια του δέκατου τέταρτου και του δέκατου πέμπτουαιώνα, το σώμα των γενίτσαρων δεν αριθμούσε

ΤΣΕΝΤΟΜΙΛ ΜΙΓΙΑΤΟΒ1ΤΣ

48

ποτέ πάνω από 12.000 άνδρες. Όμως, από πλευράς φυσικής

κατάστασης, εκπαίδευσης, πειθαρχίας και γενναιότητας, κανένας

στρατός στην Ευρώπη δεν μπορούσε να συ- γκριδεί μαζί τους.

Ήταν όλοι πεζοί και το βασικό τους όπλο ήταν το τόξο. Μερικοί

είχαν επιπλέον ένα γιαταγάνι, κάποιοι άλλοι μια λόγχη.

Εκτός από αυτό το τακτικό πεζικό, οι σουλτάνοι διέδεταν από

νωρίς ένα σώμα τακτικού ιππικού, αποτελούμενο από τους

σπαχήδες, οι οποίοι στρατολογούνταν όπως και οι γενίτσαροι.

Τον δέκατο πέμπτο αιώνα ήταν οπλισμένοι με γιαταγάνι,

σιδερένιο απελατίκι (βάρους 10-12 κιλών) και τόξο.

Μεγάλη προσοχή δινόταν κατά την εκπαίδευση στη χρήση

του σπαθιού, τόσο για τους γενίτσαρους όσο και για τους

σπαχήδες. Τα γιαταγάνια τους ήταν φτιαγμένα από μέταλλο πολύ

ανώτερης ποιότητας από το αντίστοιχο που εχρησιμοποιείτο στην

Ευρώπη, και μέσω της διαρκούς εξάσκησης οι γενίτσαροι και οι

σπαχήδες μάδαιναν να το χρησιμοποιούν με δαυμαστή

επιδεξιότητα. Αυτό που έλεγαν οι Τούρκοι, ότι έφτιαξαν την

Αυτοκρατορία τους «με το σπαδί τους», ήταν στην κυριολεξία

του αληδές.

Οι Έλληνες υπερτερούσαν των Τούρκων μόνο στη ναυτική

δεξιοσύνη και στη χρήση του υγρού πυρός· η σύνδεση αυτού του

υγρού ήταν επτασφράγιστο μυστικό.

ΔΥΟ Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ο Ι του δέκατου πέμπτου αιώνα άφησαν

αξιόπιστα στοιχεία για τον τουρκικό στρατό. Ο ένας είναι ο

Ιταλός Φραγκίσκος Φίλελφος, κι ο άλλος ένας Γάλλος, ο

Μπερτραντόν ντε λα Μπροκιέρ.


Ο Φίλελφος, πολιτικός και ιππότης ο ίδιος, είχε διαμεί- νει για

ένα διάστημα στην Πύλη του σουλτάνου ως μέλος πρεσβείας των

Ελλήνων. Είχε, σίγουρα, πολλές ευκαιρίες να διαπιστώσει την

πραγματική κατάσταση των τουρκικών στρατιωτικών δυνάμεων,

και τις περιγράφει στα υπομνή- ματά του προς το βασιλιά της

Γαλλίας (με ημερομηνία 14 Νοεμβρίου 1461) και το δόγη της

Βενετίας (10 Φεβρουάριου 1464). Σύμφωνα με αυτά, το στρατό

του σουλτάνου αποτελούσαν 12.000 γενίτσαροι, 8.000

Μαυριτανοί (που ελάμ- βαναν μηνιαίο μισδό), 25.000 στρατιώτες

που είχαν στρα- τολογηδεί στην Ευρώπη και 15.000

στρατολογημένοι στην Ασία, συνολικά 60.000 άντρες. Οι

γενίτσαροι ήταν όλοι τοξότες* έφεραν, επίσης, μια μικρή ασπίδα

και μερικοί είχαν μακριές λόγχες. Οι στρατολογημένοι ήταν όλοι

ιππείς, οπλισμένοι με γιαταγάνια, απελατίκια και μικρές ασπίδες*

κάποιοι είχαν και τόξα. «Όμως», προσδέτει, «σε αυτό τον τα-

κτικό στρατό των σουλτάνων, εν καιρώ πολέμου, υπήρχαν

“προπομποί”: αναρίδμητοι άτακτοι στρατιώτες, κυρίως βοσκοί

από τη Θράκη, τη Θεσσαλία και τη Μυσία, που, καδώς δεν τους

συγκροτούσε κανείς, αποδεικνύονταν η χειρότερη μάστιγα των

τουρκικών εισβολών. Τα όπλα τους ήταν μόνο τουρκικά σπαδιά.

Είχαν μαζί τους αρκετό σκοινί για να δένουν τους κατοίκους των

πόλεων και των χωριών και να τους οδηγούν στα

σκλαβοπάζαρα* λεηλατούσαν και κατέκαιαν τις πόλεις και τα

χωριά πριν ακόμα κάνει την εμφάνισή του ο στρατός του

σουλτάνου».

Ο Γεώργιος Καστριώτης ή Σκεντέρμπεης (1403;-1468)

επιβεβαιώνει έμμεσα τα λεγόμενα του Φίλελφου σχετικά με τη

συνήδη δύναμη του τουρκικού στρατού. Σύμφωνα με


50

τους βιογράφους του,12 συχνά έλεγε ότι «ολόκληρος ο στρατός

των Αλβανών και των συμμάχων τους δεν ισοδυναμεί ούτε με το

ένα τέταρτο των δυνάμεων του σουλτάνου». Κα9ώς οι Αλβανοί

μπορούσαν σε κάποιες περιστάσεις να συγκεντρώσουν 15.000

άντρες, αλλά γενικά δεν διέδεταν περισσότερους από 12.000,

μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο Σκε- ντέρμπεης υπολόγιζε τη

δύναμη του τουρκικού στρατού σε περίπου 60.000 άντρες.

Όμως, ο πραγματικός ειδικός σε στρατιωτικά ζητήματα ήταν ο

Μπερτραντόν ντε λα Μπροκιέρ, σύμβουλος και ακόλουθος του

δούκα της Βουργουνδίας, Φιλίππου του Καλού. Ξεκίνησε για να

επισκεφτεί τους Αγίους Τόπους στην Παλαιστίνη το 1432 και

επέστρεψε το 1433, μέσω ξηράς, περνώντας από την

Κωνσταντινούπολη, την Αδριανούπολη, τη Βουλγαρία και τη

Σερβία. Έγραψε για το δούκα μια περιγραφή του ταξιδιού του,

μαζί με ένα υπόμνημα για τους τρόπους και τα μέσα εκδίωξης

των Τούρκων από την Ευρώπη. Οι παρατηρήσεις του είναι

γενικά διορατικές και προφανώς ακριβείς, και η κρίση του φέρει

τη σφραγίδα της αμεροληψίας. Θα παραδέσουμε μερικά

αποσπάσματα που αφορούν τους Τούρκους και το στρατό τους.

«Η συζήτηση» (την οποία είχε στο Βελιγράδι με μερικούς

Γερμανούς αξιωματικούς) «με εξέπληξε και με ανάγκασε να

συλλογιστώ την περίεργη σκλαβιά στην οποία ο Τούρκος

κρατάει τη Μακεδονία, τη Βουλγαρία, τον αυτο- κράτορα της

Κωνσταντινούπολης, τους Έλληνες, το δεσπότη της Σερβίας και

τους υπηκόους του. Αυτού του είδους

12 Demetrius Franco, Vita Georgii Scandebergi, Venetia 1480’ Marinus Barletius, De Vita ac Gestis Georgii Scandebergi, Roma 1503.


5ΐ

η εξάρτηση μου φάνηκε οικτρό πράγμα για τη χριστιανοσύνη*

και ενόσω ξούσα με τους Τούρκους και γνώριζα τον τρόπο που

ξουν και πολεμούν και βρισκόμουν συντροφιά με λογικούς

ανδρώπους που είδαν από κοντά τα μεγάλα επιτεύγματά τους,

πήρα το δάρρος να γράψω κάτι που να τους αφορά, σύμφωνα με

τις δυνάμεις μου...

»Θα αρχίσω με αυτά που αφορούν τη φυλή τους, και δα πω

ότι είναι αρκετά ωραία φυλή, με μακριά γένια, αλλά με μέτριο

ύψος και μέτρια δύναμη. Ξέρω καλά ότι συ- νηδίξεται να λέμε

“δυνατός σαν Τούρκος”* παρ’ όλα αυτά, είδα άπειρους

χριστιανούς να τους ξεπερνούν όπου χρειαζόταν δύναμη, κι εγώ

ο ίδιος, που δεν είμαι από τους δυνατότερους, όταν οι

περιστάσεις απαίτησαν μόχδο, βρήκα πολλούς Τούρκους πιο

αδύναμους από μένα.

»Είναι φιλόπονοι, ξυπνούν από μόνοι τους νωρίς και ξουν με

λίγα, καδώς μένουν ικανοποιημένοι με λίγο κακοψημένο ψωμί,

ωμό κρέας ξεραμένο στον ήλιο, γάλα, μέλι, τυρί, σταφύλια,

φρούτα, λαχανικά, τους φτάνει ακόμα και μια χούφτα αλεύρι, με

το οποίο φτιάχνουν μια σούπα αρκετή για να φάνε έξι με οχτώ

άτομα για μια μέρα. Αν αρρωστήσει το άλογο ή η καμήλα τους

και δεν υπάρχει περίπτωση γιατρειάς, κόβουν το λαιμό του ζώου

και το τρώνε. Το έχω δει αυτό πάρα πολλές φορές. Αδιαφορούν

για το πού δα κοιμηδούν και συνήθως ξαπλώνουν στο έδαφος. Τα

ρούχα τους είναι δυο-τρία βαμβακερά, το ένα πάνω στο άλλο,

που φτάνουν μέχρι τους αστραγάλους τους. Πάνω από αυτά

φορούν μια κάπα από κετσέ. Αυτή, αν και είναι ελαφριά, αντέχει

στη βροχή και μερικές κάπες είναι πολύ καλής ποιότητας και

όμορφες. Οι μπότες τους φτάνουν μέχρι τα γόνατα, και φορούν

φαρδιές βράκες, μερικές από πορφυρό βελούδο,


52

άλλες από μετάξι ή και απλά υφάσματα. Στον πόλεμο ή όταν

ταξιδεύουν, για να μην τους δυσκολεύουν τα ρούχα τους, χώνουν

τις άκρες αυτών στις βράκες τους, ώστε να κινούνται με

μεγαλύτερη ελευδερία.

»Τα άλογά τους είναι καλά, το φαγητό τους στοιχίζει λίγο και

μπορούν να καλπάζουν καλά και για πολλή ώρα. Τα δένουν με

κοντό σκοινί, τα ταΐζουν μόνο τη νύχτα και τους δίνουν μόνο

πέντε ή έξι χούφτες κριθάρι, μαζί με τη διπλή ποσότητα

κομμένου άχυρου. Όλα αυτά τα βάζουν σε μια σακούλα που

κρέμεται από τα αυτιά του αλόγου. Μόλις χαράξει η αυγή,

περνάνε χαλινάρια στα άλογα, τα καδαρίζουν και τα ξυστρίζουν,

αλλά δεν τα αφήνουν ποτέ να πιουν νερό πριν από το μεσημέρι.

Το απόγευμα, πίνουν νερό όπου το βρουν, όπως και το βράδυ,

τότε που καταλύουν κάπου ή κατασκηνώνουν: γιατί πάντοτε

σταματούν την πορεία τους νωρίς και κοντά σε ποτάμι αν αυτό

είναι δυνατόν. Στη διάρκεια της νύχτας, τα καλύπτουν με κε- τσέ

ή άλλο ύφασμα. Οι σέλες είναι πολύ περίτεχνες, αλλά κοίλες,

έχουν δήκες μπροστά και πίσω, κοντά λουριά για τους αναβολείς

και πλατιούς αναβολείς... Οι άντρες κά- δονται στις σέλες τους

όπως εμείς καδόμαστε σε μια πολυ- δρόνα, με τα γόνατά τους

ψηλά, μια στάση που δεν τους επιτρέπει να δεχτούν χτύπημα από

λόγχη χωρίς να πέσουν από το άλογό τους. Τα όπλα όσων

καταφέρουν να μείνουν στη δέση τους είναι ένα τόξο, μια μικρή

ξύλινη ασπίδα, ένα σπαδί, ένα βαρύ απελατίκι με κοντή λαβή και

με ένα άκρο με πολλές γωνίες. Αυτό είναι επικίνδυνο όπλο όταν

πέσει στους ώμους ή πάνω σε απροστάτευτο χέρι. Πολλοί

χρησιμοποιούν μικρά ξύλινα προστατευτικά όταν χρησιμοποιούν

το τόξο.

»Η υπακοή τους στους ανώτερους τους είναι απεριόριστη.

Κανείς δεν τολμάει να παρακούσει, ακόμα κι όταν κινδυνεύει η


53

ζωή του. Και σε αυτό οφείλονται κυρίως τα μεγάλα

κατορδώματα και οι μεγάλες κατακτήσεις που έχουν επιτύχει.

»Με διαβεβαίωσαν ότι όποτε οι χριστιανικές δυνάμεις

παίρνουν τα όπλα εναντίον των φυλών τους, τούτες έχουν

έγκαιρη ενημέρωση. Σε αυτή την περίπτωση ο σουλτάνος

αναδέτει σε άντρες να παρακολουδούν την πορεία τους και τις

περιμένει με το στρατό του σε απόσταση δύο ή τριών ημερών

από το σημείο όπου σκοπεύει να τις πολεμήσει. Αν δεω- ρήσει

τις περιστάσεις ευνοϊκές, επιτίδεται ξαφνικά. Για αυτές τις

περιπτώσεις έχουν ένα ιδιαίτερο σύνδημα, που το δίνει ένα

μεγάλο τύμπανο. Όταν δοδεί το σύνδημα, αυτοί που βρίσκονται

μπροστά ξεκινούν σιωπηλά, ακολουδούμενοι από τους άλλους

επίσης σιωπηλά, χωρίς ποτέ να διασπώνται οι γραμμές, καδώς οι

άντρες και τα άλογα έχουν εκπαιδευτεί στην τακτική αυτή. Δέκα

χιλιάδες Τούρκοι σε μια τέτοια περίσταση κάνουν λιγότερη

φασαρία από εκατό άντρες ενός χριστιανικού στρατού.

Κανονικά, περπατούν αλλά σε τέτοιες περιστάσεις πάντοτε

τρέχουν και καδώς είναι ελαφρά οπλισμένοι καλύπτουν

μεγαλύτερη απόσταση από το βράδυ μέχρι την αυγή, από ό,τι

υπό κανονικές συνθήκες σε τρεις μέρες. Διαλέγουν επίσης άλογα

που βαδίζουν γρήγορα και καλπάζουν για πολλή ώρα, ενώ εμείς

διαλέγουμε μόνο εκείνα που καλπάζουν με ευκολία. Με αυτό τον

τρόπο έχουν καταφέρει να αιφνιδιάζουν και να νικούν τους

χριστιανούς στους διάφορους πολέμους τους.

»0 τρόπος που πολεμούν ποικίλλει ανάλογα με τις πε-

ριστάσεις. Όταν βρουν κατάλληλη ευκαιρία, χωρίζονται σε

τμήματα και, έτσι, επιτίδενται σε πολλά σημεία του αντίπαλου

στρατού ταυτόχρονα. Αυτό τον τρόπο τον προτιμούν κυρίως

όταν βρίσκονται σε δάση ή βουνά, γιατί τους είναι πολύ εύκολο

να ενωδούν ξανά. Σε άλλες περιπτώσεις στήνουν ενέδρες και


54

στέλνουν έφιππους ιχνηλάτες να παρατηρήσουν τον εχδρό. Αν

αυτοί ενημερώσουν ότι ο εχδρός δεν είναι σε επιφυλακή,

καταστρώνουν αμέσως σχέδιο και εκμεταλλεύονται την

κατάσταση. Αν βρουν τον εχδρό έτοιμο για μάχη, καλπάζουν

γύρω του σε απόσταση βολής και ρίχνουν βέλη εναντίον των

αντρών και των αλόγων και συνεχίζουν αυτή την τακτική μέχρι

να διαλύσουν τις τάξεις του εχδρού. Αν ο αντίπαλος στρατός

επιχειρήσει να τους καταδιώξει, τρέπονται σε φυγή και

σκορπίζονται, ακόμα κι αν κινείται εναντίον τους δύναμη ίση με

το ένα τέταρτο της δικής τους* τότε, όμως, γίνονται τρομεροί και

σχεδόν πάντοτε σε τέτοιες καταστάσεις νικούν τους χριστιανούς.

Όσο τρέπονται σε φυγή έχουν την επιδεξιότητα να τοξεύουν

τόσο αλάδητα, ώστε πετυχαίνουν άντρα ή άλογο σχεδόν με κάδε

βολή. Κάδε ιππέας έχει στις δήκες της σέλας του ένα ταμπουρίνο.

Όταν ο αρχηγός ή οποιοσδήποτε αξιωματικός αντιληφδεί ότι ο

εχδρός που τους καταδιώκει έχει περιέλδει σε σύγχυση, χτυπάει

το όργανο τρεις φορές* οι άλλοι, ακούγοντάς το, κάνουν το ίδιο,

κι αμέσως συγκεντρώνονται γύρω από τον αρχηγό τους, όπως οι

αγριόχοιροι γύρω από τον γέρο αρχηγό τους* και τότε, ανάλογα

με τις συνδήκες, είτε αντιμετωπίζουν την επίδεση των διωκτών

τους, είτε πέφτουν επάνω τους σε τμήματα και τους επιτί- δενται

ταυτόχρονα σε διάφορα σημεία. Στις μάχες εκ παρα- τάξεως,

χρησιμοποιούν ένα στρατήγημα. Πετούν βεγγαλικά στο ιππικό

για να τρομάξουν τα άλογα. Συχνά τοποδετούν μπροστά στις

γραμμές τους πολυάριθμες δρομάδες, που είναι τολμηρές και

μοχθηρές* τις κατευδύνουν στις γραμμές του ιππικού του εχδρού

και προκαλούν σύγχυση... »Είναι τακτική των Τούρκων ο στρατός τους να έχει διπλάσιο

μέγεδος από εκείνο των χριστιανών. Αυτή η αριθμητική υπεροχή τονώνει το δάρρος τους και τους επιτρέπει να σχηματίζουν


55

διάφορες ομάδες και να επιτίδενται σε διάφορα σημεία ταυτόχρονα. Μόλις προκαλέσουν ρήγμα, ξεχύνονται σε απίστευτο αριδμό και τότε είναι δαύμα αν δεν χαδούν όλα... Αξίζει να αναφέρω τις τουρκικές λόγχες* οι τοξότες είναι οι καλύτεροι στρατιώτες που έχουν, κι αυτοί δεν ρίχνουν τόσο μακριά όσο οι δικοί μας. Έχουν πιο πολυάριθμο ιππικό* και τα άλογά τους, αν και μειονεκτούν

\*ι

σε δύναμη σε σχέση με τα δικά μας και δεν μπορούν να μεταφέρουν τόσο μεγάλα βάρη, καλπάζουν καλύτερα και αντέχουν τις αψιμαχίες χωρίς να λαχανιάζουν.

»Πρέπει να ομολογήσω ότι, από τις διάφορες εμπειρίες μου, οι Τούρκοι είναι πάντοτε ειλικρινείς και πιστοί κι όταν χρειάστηκε να δείξουν Θάρρος το έκαναν... Οι στρατιές τους, το ξέρω, αποτελούνται συνήδως από 200.000 άντρες, αλλά οι περισσότεροι είναι πεζοί και δεν έχουν ξύλινες ασπίδες, περικεφαλαίες, σφύρες ή σπαδιά* μάλιστα, ελάχιστοι είναι κατάλληλα οπλισμένοι. Έχουν, όμως, στις τάξεις τους μεγάλο αριδμό χριστιανών, που αναγκάζονται να πολεμήσουν - Έλληνες, Βουλγάρους, Αλβανούς, Σέρβους κι άλλους υπηκόους. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι απεχθάνονται τον Τούρκο, επειδή τους έχει επιβάλει σκληρή σκλαβιά* κι αν δουν τους χριστιανούς, και πάνω απ’ όλα τους Γάλλους, να εφορμούν εναντίον του σουλτάνου, δεν έχω την παραμικρή αμφιβολία ότι δα στραφούν εναντίον του και δα του προκαλέσουν μεγάλη ζημιά».

Υ Π Α Ρ Χ Ε Ι Μ Ι Α Ε Ν Δ Ι Α Φ Ε Ρ Ο Υ Σ Α εκδοχή της ζωής του

Γεωργίου Καστριώτη σε ένα παλαιό σέρβικο χειρόγραφο που δεν

έχει ακόμη εκδοδεί. Ακολουθεί, σε γενικές γραμμές, το έργο του

Marinus Barletius για τον Σκεντέρμπεη, αλλά έχει κάποιες

διαφορές και προσθήκες, που όχι μόνο εμπλουτίζουν την


56

ιστορική γνώση μας αλλά δίνουν και ένα τοπικό και εδνικό

χρώμα. Και στα δύο έργα αναφέρεται ότι σε μια περίπτωση ο

σουλτάνος Μωάμεδ, επιδυμώντας να διαλύσει τις ανησυχίες των

βεζίρηδων και των πασάδων του λόγω των φημών ότι είχε

σχηματιστεί ένας μεγάλος ευρωπαϊκός συνασπισμός εναντίον

των Τούρκων, έβγαλε λόγο και συνέκρινε τους χριστιανούς και

τους Τούρκους. Πολύ πιδανόν ο Μωάμεθ να μην έκανε ποτέ κάτι

τέτοιο, όμως η σύγκριση είχε σίγουρα γίνει όταν ο Barletius

έγραφε το έργο του (προς τα τέλη του δέκατου πέμπτου αιώνα),

και μάλιστα από ένα πρόσωπο το οποίο προφανώς γνώριζε πολύ

καλά για τι πράγμα μιλούσε.

«Ακούσατε ότι οι χριστιανοί», φέρεται να είπε ο σουλτάνος,

«έχουν ενωδεί εναντίον μας. Αλλά μη φοβάστε! Ο ηρωισμός σας

είναι μεγαλύτερος από τον δικό τους. Ξέρετε καλά τους

βρομερούς γκιαούρηδες, και τους τρόπους τους, που σίγουρα δεν

είναι ευγενικοί. Είναι νωδροί, οκνηροί, αδρανείς, τρομάζουν

εύκολα* τους αρέσει να πίνουν πολύ και να τρώνε πολύ* στην

ατυχία είναι ανυπόμονοι, και στην καλή τύχη περήφανοι και

φαντασμένοι. Είναι λάτρεις της ανάπαυσης και δεν τους αρέσει

να κοιμούνται αλλού,· παρά σε πουπουλένια στρώματα* όταν δεν

έχουν


57

μαζί τους γυναίκες, είναι λυπημένοι και σκυθρωποί* και χω-

ρίς άφθονο καλό κρασί δεν μπορούν να συνεννοηδούν μεταξύ

τους. Αγνοούν και το παραμικρό στρατιωτικό τέχνασμα. Έχουν

άλογα μόνο για να ιππεύουν όταν βγαίνουν για κυνήγι με τα

σκυλιά τους* αν κάποιος από αυτούς Θελήσει ένα καλό άλογο

για πόλεμο στέλνει να το αγοράσουν από μας. Δεν μπορούν να

αντέξουν την πείνα ή το κρύο και τη ζέστη, τον κόπο και την

ταπεινή δουλειά. Αφήνουν τις γυναίκες να τους ακολουδούν στις

εκστρατείες και στο δείπνο τις έχουν σε περίοπτη δέση και

δέλουν πάντοτε το φαγητό τους να είναι ζεστό. Εν ολίγοις, δεν

αξίζουν τίποτα.

»Εσείς, όμως, γενναίοι μου, μπορείτε να δείξετε πάρα πολλά

καλά χαρακτηριστικά. Δεν δίνετε μεγάλη αξία στη •Λ

ζωή ή το φαγητό σας. Κοιμάστε λίγο και γι’ αυτό δεν χρειάζεστε

κρεβάτια* το χώμα είναι το τραπέζι σας και μια σανίδα το

κρεβάτι σας* δεν υπάρχει τίποτα που να το δεωρείτε κακουχία*

δεν υπάρχει τίποτα που να το δεωρείτε αδύνατον!

»Κι έπειτα, οι χριστιανοί πολεμούν συνέχεια μεταξύ τους, επειδή

όλοι δέλουν να γίνουν βασιλιάδες ή πρίγκιπες ή πρώτοι μεταξύ τους.

Ο ένας λέει στον άλλο: “Αδερφέ μου, βοήθησέ με σήμερα εναντίον

αυτού του πρίγκιπα, κι αύριο θα σε βοηθήσω εγώ εναντίον του

άλλου!” Μην τους φοβάστε* δεν υπάρχει ομόνοια μεταξύ τους. Ο

καθένας φροντίζει μόνο τον εαυτό του* κανείς δεν σκέφτεται το

κοινό καλό. Είναι καβγατζήδες, ανυπάκουοι, ξεροκέφαλοι και δεν

έχουν πειδαρχία, μολονότι όλα εξαρτώνται από αυτήν!

»Όταν χάνουν μια μάχη λένε: “Δεν είχαμε προετοιμαστεί σωστά!”

ή “Ο τάδε ή ο δείνα προδότης μάς πρόδωσε!” ή “Ήμαστε πολύ

λίγοι και οι Τούρκοι ήταν πολύ περισσότεροι!” ή “Οι Τούρκοι

μας επιτέθηκαν χωρίς πρώτα να κηρύξουν πόλεμο,


58

μας κοροΐδεψαν και μας πρόδωσαν! Κατέλαβαν τη χώρα μας

εκμεταλλευόμενοι τις εσωτερικές διαφορές μας!”

»Λοιπόν, νά τι λένε στην πραγματικότητα, αν και δεν δέλουν

να το ομολογήσουν ειλικρινά και ανοιχτά: “Ο Θεός είναι στο

πλευρό των Τούρκων! Ο Θεός είναι που τους βοηθάει, και γι’ αυτό

μας κατακτούν!99»Κεφάλαιο III

ΟΙ ΠΑΡΑΜΟΝΕΣ ΤΗΣ ΑΛΩΣΗΣ 'ϊ* *

τ α ν η ι σ τ ο ρ ί α σηκώνει ψηλά την αυλαία για

να μας δείξει μια από τις μεγαλύτερες τραγωδίες του

ανδρώπου -την κατάκτηση ενός υψηλότερου

πολιτισμού από έναν υποδεέστερο-, το ενδιαφέρον μας, όπως είναι

φυσικό, το απορροφούν οι πρωταγωνιστές. Όμως, η σπουδαία

ιστορική εικόνα -μέσα στην οποία ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος

αντιπροσώπευσε με τόση μεγαλοπρέπεια μια αρχαία και πολιτισμένη

αυτοκρατορία, που έπεφτε με αξιοπρέπεια και τιμή, κι ένας μεγάλος

κατακτητής, σαν τον Μωάμεθ τον Β', εκπροσωπούσε την άγρια

και σκληροτράχηλη, αλλά και δραστήρια και βαδιά δρησκευόμενη

ασιατική φυλή— μπορεί να αποκτήσει μεγάλο ενδιαφέρον μόνο

αν έχουμε υπόψη μας ότι τα γεγονότα διαδραματίστηκαν σε ένα

περιβάλλον εξαιρετικής ομορφιάς, όπως είναι αυτό του Βοσπόρου.

Θα θέλαμε να παρουσιάσουμε στον αναγνώστη αυτή την

υπέροχη εικόνα των λόφων και της κοιλάδας, των

Ο


6ο

ηλιόλουστων ξέφωτων και των σκιασμένων κόλπων, της θά-

λασσας και του ουρανού, που έχει προκαλέσει το θαυμασμό

όλων όσοι την αντίκρισαν. Ακόμα περισσότερο θα θέλαμε να

φέρουμε μπροστά στα μάτια του μια πραγματική εικόνα της

Κωνσταντινούπολης, της κοινωνικής και πολιτικής ζωής εντός

των τειχών της κατά τις παραμονές της ηρωικής άμυνας και της

τελικής πτώσης της. Όμως, μολονότι οι ομορφιές του Βοσπόρου

αποτελούν ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες

της εποχής μας, οι απεικονίσεις και οι περιγραφές της ζωής

στην Κωνσταντινούπολη αλλά και στη γύρω περιοχή στα μέσα

του δέκατου πέμπτου αιώνα, είναι εξαιρετικά σπάνιες.

Διαθέτουμε, πάντως, μια πανοραμική άποψη της πόλης του

1422 κι ένα σχέδιό της του 1493.

Η πανοραμική άποψη της Κωνσταντινούπολης δημιουρ-

γήδηκε τη χρονιά που αναφέραμε από τον Φλωρεντινό μηχανικό

και καλλιτέχνη Χριστόφορο Μπουοντελμόντε. Σώζονται μόνο

τρία αντίγραφα — το ένα, στο Βατικανό, δεν έχει εκδοθεί

ακόμη* ένα άλλο βρίσκεται στη Βενετία και την έκδοσή του

επιμελήθηκε ο Κωνσταντίνος Σάθας* το τρίτο φυλάσσεται στο

Παρίσι και εξεδόδη από τον Άνσελμο Μπαντούρι το 1711.

Φαίνεται ότι, σύμφωνα με τον Κριτόβουλο, τον Έλληνα

βιογράφο του Μωάμεδ Β', ο σουλτάνος, λίγο διάστημα μετά την

άλωση της Κωνσταντινούπολης, διέταξε τον φημισμένο Έλληνα

γεωγράφο Γεώργιο Αμυρούτζη από την Τρα- πεζούντα, να του

φτιάξει χάρτες των διαφόρων χωρών του κόσμου. Πιστεύεται

ότι ο Αμυρούτζης έφτιαξε παράλληλα έναν μεγάλο χάρτη της

Κωνσταντινούπολης, και μάλλον αυτόν το χάρτη είχαν δει ξένοι

περιηγητές στη βιβλιοθήκη


6ι

του παλατιού του σουλτάνου. Επιπλέον, υπάρχει η άποψη ότι

ο Τζεντίλε Μπελίνι, που έμεινε κάμποσο καιρό στο παλάτι για

να φιλοτεχνήσει ένα πορτρέτο του σουλτάνου Σου- λεϊμάν,

επιστρέφοντας στη Βενετία είχε μαζί του ένα αντίγραφο του

συγκεκριμένου χάρτη. Από αυτό το αντίγραφο φτιάχτηκαν

εκατοντάδες άλλα, τα οποία συμπεριελήφδη- σαν σε πολλά

βιβλία που κυκλοφόρησαν κατά τη διάρκεια του δέκατου έκτου

αιώνα.

Είναι πολύ πιδανό ανάμεσα στην Κωνσταντινούπολη την

εποχή της άλωσής της από τους Τούρκους το 1453, και την

πόλη όπως απεικονίζεται στο χάρτη του 1422, να μην υπάρχει

ουσιαστική διαφορά. Οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες την περίοδο

από το 1420 μέχρι το 1453 διέδεσαν όσα μέσα υπήρχαν κυρίως

για την επισκευή και την ενίσχυση των τειχών. Σε κάποιους

λίδους, που αφαιρέδηκαν όταν κατεδαφίστηκε η Χαρ(ι)σία

Πύλη και τώρα φυλάσσονται στο Οπλοστάσιο της

Κωνσταντινούπολης, υπάρχουν επιγραφές που δηλώνουν ότι ο

αυτοκράτορας Ιωάννης Παλαιολόγος επισκεύασε ολόκληρο το

σύστημα οχύρωσης της πόλης. Τα έργα αυτά έγιναν μετά την

τελευταία πολιορκία του Μουράτ Β' το 1432. Σε μια από τις

πέτρες, κάτω από το όνομα του αυτοκράτο- ρα, υπάρχει το

όνομα ενός Μανουήλ, που ανήκε κι αυτός στην οικογένεια των

Παλαιολόγων και δεωρείται ότι ήταν ο αρχιμηχανικός ο

υπεύθυνος για τις επισκευές. Ο πρίγκιπας της Σερβίας Γεώργιος

Μπράνκοβιτς, φίλος και σύμμαχος των Ελλήνων

αυτοκρατόρων, ανακατασκεύασε το 1448, με δικά του έξοδα,

δύο πύργους στα τείχη της Κωνσταντινούπολης· τον ένα στο

τείχος κατά μήκος της δάλασσας του Μαρμαρά, στην πύλη που

σήμερα λέγεται Κουμ Καπού, και τον άλλο στο τείχος κατά

μήκος του Κεράτιου κόλπου.


62

Όλα αυτά τα έργα, ωστόσο, δεν επέφεραν ουσιαστικές αλλαγές

στην οχύρωση και την ίδια την πόλη, ώστε να υπάρχει διαφορά

ανάμεσα στην εποχή κατά την οποία έφτιαξε ο

Μπουοντελμόντε το χάρτη του, και το 1453, όταν έλαβε χώρα η

πολιορκία.

Μεγάλο ενδιαφέρον δα είχε και η παρουσίαση της ζωής

εντός των τειχών της παλιάς πρωτεύουσας των Ελλήνων τις

παραμονές της πτώσης της. Ευτυχώς, μπορούμε να ικανο-

ποιήσουμε την περιέργειά μας αυτή, μέχρι κάποιο βαδμό

τουλάχιστον. Ο ιππότης Μπερτραντόν ντε λα Μπροκιέρ έμεινε

ένα μικρό διάστημα στην Κωνσταντινούπολη το 1433 και

συνέταξε μια ενδιαφέρουσα αναφορά σχετικά με όλα όσα είδε

εκεί.

Ο Μπροκιέρ ήταν ένας από τους πιο οξυδερκείς παρα-

τηρητές από όσους έκαναν τη συγκεκριμένη διαδρομή στη

διάρκεια του Μεσαίωνα* και, καδώς ήταν επαγγελματίας

στρατιωτικός, αλλά και ευγενής λόγω της καταγωγής και της

μόρφωσής του, οι παρατηρήσεις του είναι ανεκτίμητες για την

ιστορία της χερσονήσου των Βαλκανίων στο πρώτο μισό του

δέκατου πέμπτου αιώνα. Είχε το νεύρο και την ενεργητικότητα

ενός Αμερικανού δημοσιογράφου της εποχής μας, αλλά και το

ταλέντο να αποδώσει με μεγάλη περιγρα- φικότητα όλα όσα

είδε. Αυτή είναι η εικόνα της Κωνσταντινούπολης, όπως την

είδε, τον Ιανουάριο του 1433:

«Φτάσαμε στο Σκούταρι στα Στενά, απέναντι από το Πέρα.

Οι Τούρκοι φρουρούν αυτό το πέρασμα και όσοι δέλουν να το

διασχίσουν τους πληρώνουν διόδια. Οι σύντροφοί μου κι εγώ

περάσαμε με δύο ελληνικά πλοία. Οι ιδιοκτήτες του πλοίου μου

νόμισαν ότι είμαι Τούρκος και μου έκαναν μεγάλες τιμές* όταν,

όμως, βγήκαμε στη στεριά, και με είδαν να αφήνω το άλογό


63

μου στην πύλη του Πέρα για να το φροντίσουν, και να ρωτάω

για έναν Γενοβέζο έμπορο με το όνομα Χριστόφορος Παρβεζίν,

για τον οποίο είχα επιστολές, υποπτεύδηκαν ότι είμαι

χριστιανός. Δύο από αυτούς με περίμεναν στην πύλη και, όταν

γύρισα εκεί για να πάρω το άλογό μου, μου ζήτησαν

περισσότερα από όσα είχαμε συμφωνήσει. Πιστεύω ότι αν

ήδελαν μπορεί και να επιχειρούσαν να με χτυπήσουν: εγώ,

όμως, είχα το σπαδί μου, κι ένας Γενοβέζος τσαγκάρης, που

ζούσε εκεί κοντά, ήρδε να με βοηδήσει, κι έτσι αναγκάστηκαν

να φύγουν. Το αναφέρω αυτό ως προειδοποίηση προς τους

ταξιδιώτες που, όπως κι εγώ, μπορεί να έρδουν σε επαφή με

Έλληνες. Όλοι αυτοί με τους οποίους χρειάστηκε να έρδω για

τον οποιον- δήποτε λόγο σε επαφή, με έκαναν ακόμα πιο

καχύποπτο και διαπίστωσα ότι οι Τούρκοι είναι πιο έντιμοι.

Αυτοί οι Έλληνες δεν αγαπούν τους χριστιανούς της Εκκλησίας

της Ρώμης και η υποταγή που δήλωσαν σ’ αυτή την Εκκλησία

προερχόταν περισσότερο από υστεροβουλία παρά από

ειλικρίνεια.13

»Το Πέρα είναι μια μεγάλη πόλη, όπου κατοικούν Έλληνες,

Εβραίοι και Γενοβέζοι. Οι τελευταίοι είναι και οι κύριοί του,

υπό την ηγεσία του Δούκα του Μιλάνου, που αυτο- αποκαλείται

“Άρχοντας του Πέρα”. Υπάρχει τοποτηρητής (podesta) και

άλλοι αξιωματούχοι, που διοικούν την πόλη όπως επιδυμούν.

Το εμπόριο με τους Τούρκους ακμάζει. Αυτοί έχουν ένα

προνόμιο εκεί. Αν κάποιος σκλάβος τους δραπετεύσει και

καταφύγει στο Πέρα, πρέπει να τον επιστρέφουν στον κύριό

του. Το λιμάνι είναι το ωραιότερο που έχω δει και νομίζω ότι

13 Προφανώς ο Μπροκιέρ έγραψε τα απομνημονεύματά του μετά την, κατ’ όνομα, συμφιλίωση των δύο Εκκλησιών στη Σύνοδο της Φλωρεντίας το 1438.


64

μπορώ να πω πως είναι και το ωραιότερο από όσα βρίσκονται

σε χέρια χριστιανών, καδώς εκεί χωράνε ακόμα και τα

μεγαλύτερα γενοβέζικα πλοία, το ένα δίπλα στο άλλο. Ωστόσο,

μου φαίνεται ότι στην ξηρά, κοντά στην εκκλησία, στην

περιοχή της πύλης, στο άκρο του λιμανιού, το σημείο είναι

αδύναμο.

»Συνάντησα στο Πέρα έναν πρέσβη του Δούκα του Μι-

λάνου, τον Βενέδικτο ντε Φουρλίνο. Ο Δούκας, που ήδελε την

υποστήριξη του αυτοκράτορα Σιγισμούνδου εναντίον των Ενετών,

επειδή είδε τον Σιγισμούνδο να ντροπιάζεται από τον τρόπο που το

βασίλειό του της Ουγγαρίας αμύνθηκε ενάντια στους Τούρκους,

έστειλε πρεσβεία στο σουλτάνο, για να διαπραγματευτεί ειρήνη.

Ο Βενέδικτος, για να τιμήσει τον Άρχοντα της Βουργουνδίας,

μου έκανε δερμή υποδοχή. Μου είπε ακόμα κι ότι, για να

προκαλέσει ζημιά στους Ενετούς, είχε βοηδήσει να χάσουν τη

Θεσσαλονίκη, που τους την πήραν οι Τούρκοι· και σίγουρα έκανε

ό,τι χειρότερο μπορούσε, γιατί είδα τους κατοίκους εκείνης της

πόλης να απαρνιούνται τον Ιησού Χριστό και να ασπάζο- νται

τη μουσουλμανική δρησκεία.

»Δύο ημέρες μετά την άφιξή μου στο Πέρα, πήγα στην

Κωνσταντινούπολη για να την επισκεφτώ. Είναι μεγάλη και

ευρύχωρη κι έχει τριγωνικό σχήμα* στη μία πλευρά βρίσκονται

τα στενά του Αγίου Γεωργίου, η άλλη, νότια, βλέπει στον κόλπο

που εκτείνεται μέχρι την Καλλίπολη, και στο βόρειο μέρος είναι

το λιμάνι. Υπάρχουν, λέγεται, τρεις μεγάλες πόλεις στον κόσμο,

και κάδε μία έχει εφτά λόφους - η Ρώμη, η Κωνσταντινούπολη

και η Αντιόχεια. Η Ρώμη είναι, νομίζω, μεγαλύτερη και πιο

πυκνοκτισμένη από την Κωνσταντινούπολη. »Η περιφέρεια της Κωνσταντινούπολης υπολογίζεται στα

δεκαοχτώ μίλια, το ένα τρίτο των οποίων βρίσκεται προς την


65

ενδοχώρα, στα δυτικά. Η πόλη έχει ισχυρά τείχη, ειδικά στο μέτωπο προς την ενδοχώρα. Αυτή η έκταση, που είναι περίπου έξι μίλια από τη μια πλευρά στην άλλη, έχει μια βαδιά τάφρο, με εξαίρεση διακόσια βήματα σε ένα άκρο, κοντά στο παλάτι των Βλαχερνών. Με διαβεβαίωσαν ότι οι Τούρκοι είχαν αποτύχει στην απόπειρά τους να καταλάβουν την πόλη από αυτό το αδύναμο σημείο. Δεκαπέντε ή είκοσι βήματα μπροστά από την τάφρο υπάρχει ένα ισχυρό και ψηλό τείχος. Στα δυο άκρα αυτής της γραμμής υπήρχαν κάποτε όμορφα παλάτια, που, αν κρίνουμε από τα ερείπιά τους, ήταν και πολύ γερά...

»Η Κωνσταντινούπολη αποτελείται από πολλά χωριστά μέρη, οπότε υπάρχουν πολλοί ανοιχτοί χώροι, που είναι και ευρύτεροι από τις εκτάσεις τις οποίες καταλαμβάνουν οικοδομήματα. Τα μεγάλα πλοία μπορούν να αγκυροβολήσουν κάτω από τα τείχη της, π.χ. στο Πέρα. Έχει κι ένα μικρό λιμάνι στο εσωτερικό της, όπου μπορούν να χωρέσουν τρεις ή τέσσερις γαλέρες. Αυτό βρίσκεται προς το νότο, κοντά σε μια πύλη, όπου υψώνεται ένας λοφίσκος φτιαγμένος από τα κόκκαλα χριστιανών οι οποίοι, μετά την κατά- κτηση της Ιερουσαλήμ και της Ακρας από τον Γοδεφρείδο ντε Μπουγιόν, επέστρεφαν μέσα από αυτά τα στενά. Όταν οι Έλληνες τους πέρασαν απέναντι, τους άφησαν σε αυτό το μέρος, που είναι απομακρυσμένο και απομονωμένο, κι εκεί οι σταυροφόροι δολοφονήδηκαν... Αλλά, μια κι αυτή είναι παλιά ιστορία, δεν ξέρω τίποτε άλλο πέρα από όσα μου είπαν.

»Η πόλη έχει πολλούς ωραίους ναούς, όμως, ο πιο ση-

μαντικός είναι αυτός της Αγίας Σοφίας, όπου διαμένει ο Πα-

τριάρχης, μαζί με άλλους της εκκλησιαστικής ιεραρχίας. Ο ναός

έχει κυκλικό σχήμα, βρίσκεται κοντά στο ανατολικό άκρο και

αποτελείται από τρία διαφορετικά τμήματα: ένα υπόγειο, ένα

πάνω από το έδαφος κι ένα τρίτο ακόμα πιο πάνω. Παλιότερα


66

περιβαλλόταν από καμάρες και είχε, όπως λέγεται, τρία μίλια

περίμετρο. Τώρα είναι μικρότερος και έχουν απομείνει τρεις

καμάρες, με πλάκες από λευκό μάρμαρο, στολισμένες με

μεγάλους κίονες σε διάφορα χρώματα. Οι πύλες είναι

εντυπωσιακές λόγω πλάτους και ύψους, και είναι χάλκινες. Σ’

αυτή την εκκλησία, μου είπαν, βρίσκεται ένας από τους μανδύες

του Κυρίου μας, η λόγχη που τρύπη- σε το πλευρό Του, το

σφουγγάρι που Του έδωσαν για να πιει, και το καλάμι που Του

έβαλαν στο χέρι. Μπορώ μόνο να πω ότι μου έδειξαν τη σχάρα

πάνω στην οποία έψησαν τον άγιο Λαυρέντιο, και μια μεγάλη

πέτρα σε σχήμα νιπτήρα, όπου, λένε, ο Αβραάμ έδωσε τροφή

στους αγγέλους όταν πήγαιναν να καταστρέψουν τα Σόδομα και

τα Γόμορρα.

>>Ημουν περίεργος να δω πώς τελούν οι Έλληνες τη 9εία

λειτουργία και, έτσι, πήγα στην Αγία Σοφία μια μέρα που

χοροστατούσε ο πατριάρχης. Παρών ήταν και ο αυτο-

κράτορας, με τη συνοδεία της συζύγου του, της μητέρας του και

του αδελφού του, δεσπότη του Μορέως.14 Γινόταν η τέλεση

ενός μυστηρίου, που είχε δέμα τους τρεις παίδες τους οποίους

είχε διατάξει ο Ναβουχοδονόσωρ να ριχτούν στο καμίνι. Η

αυτοκράτειρα, κόρη του αυτοκράτορα της Τρα- πεξούντας,

έδειχνε πολύ όμορφη· καδώς, όμως, βρισκόμουν σε απόσταση,

δα ’δελα να μπορούσα να τη δω από πιο κοντά. Ήδελα επίσης

να δω πώς ίππευε, γιατί είχε έρδει στην εκκλησία έφιππη, με τη

συνοδεία μόνο δύο κυριών, τριών ηλικιωμένων ανδρών,

14 Ο αυτοκράτορας ήταν ο Ιωάννης Παλαιολόγος* δεσπότης του Μορέως ήταν ο αδελφός του Δημήτριος* μητέρα του η αυτοκράτειρα Ειρήνη,

κόρη του Σέρβου πρίγκιπα Κωνσταντίνου Δραγάση* τέλος, σύζυγος του αυτοκράτορα ήταν η Μαρία Κομνηνή, κόρη του Αλέξιου Κομνηνού, αυτοκράτορα της Τραπεξούντας. Η τελευταία πέδανε στις 17 Δεκεμβρίου του 1439.


67

αξιωματούχων δηλαδή, και τριών από εκείνο το είδος ανδρών

στη φύλαξη των οποίων εμπιστεύονται οι Τούρκοι τις γυναίκες

τους. Μόλις η αυτοκρά- τειρα βγήκε από την Αγία Σοφία, πήγε

σ’ ένα διπλανό σπίτι για φαγητό, κι αναγκάστηκα να περιμένω

μέχρι να επιστρέφει στο παλάτι, με αποτέλεσμα να περάσω όλη

τη μέρα χωρίς να φάω και να πιω.

»Μετά από πολλή ώρα έκανε την εμφάνισή της. Έφεραν

κάτι σαν σκαμνί και το έβαλαν κοντά στο άλογό της, που ήταν

υπέροχο και είχε δαυμάσια σέλα. Όταν εκείνη ανέβηκε στο

σκαμνί, ένας από τους ηλικιωμένους πήρε τον μακρύ μανδύα

που φορούσε εκείνη, πήγε στην άλλη πλευρά του αλόγου και

τον κράτησε με το χέρι του τεντωμένο όσο έφτανε* εκείνη

πέρασε το πόδι της στον αναβολέα και ίπ- πευσε το άλογο σαν

άντρας. Όταν βολεύτηκε στη σέλα, ο ηλικιωμένος έριξε τον

μανδύα στους ώμους της· μετά, της έδωσαν ένα από εκείνα τα

μεγάλα, μυτερά καπέλα, που είναι πολύ συνηθισμένα στην

Ελλάδα* το καπέλο είχε τρία χρυσά φτερά και ήταν πολύ

όμορφο. Έφτασα τόσο κοντά της, που μου είπαν να κάνω πίσω,

αλλά τουλάχιστον μπόρεσα να τη δω. Φορούσε μεγάλα κι

επίπεδα σκουλαρίκια, με πολύτιμους λίδους, κυρίως ρουμπίνια.

Έδειχνε νέα και πιο όμορφη από ό,τι στην εκκλησία. Με λίγα

λόγια, δεν δα της έβρισκα κανένα ψεγάδι αν δεν ήταν βαμμένη,

και, το λέω με ειλικρίνεια, δεν το χρειαζόταν αυτό. Και οι δυο

κυρίες, οι ακόλουδές της, ιππέυσαν επίσης* ήταν όμορφες και

φορούσαν μανδύες και καπέλα όπως η αυτοκράτειρα. Επέ-

στρεψαν όλοι στο παλάτι των Βλαχερνών.

»Μπροστά στην Αγία Σοφία υπάρχει μια μεγάλη και ωραία

πλατεία, που περιβάλλεται από τείχη, σαν παλάτι· εκεί στα

αρχαία χρόνια γίνονταν αγώνες. Είδα τον αδελφό του

αυτοκράτορα, το δεσπότη του Μορέως, να ασκείται στο μέρος


68

εκείνο με μια ομάδα ιππέων. Είχαν όλοι τους τόξα και κάλπαζαν

κατά μήκος των τειχών. Πέταγαν τα καπέλα τους μπροστά και,

όταν περνούσαν, τα στόχευαν* κι αυτός που τρυπούσε το

καπέλο του με το βέλος ή έριχνε πιο κοντά, εδεωρείτο ο πιο

καλός σκοπευτής. Αυτή την άσκηση την έχουν υιοδετήσει από

τους Τούρκους και κατέβαλλαν μεγάλη προσπάδεια για να

γίνουν πολύ καλοί.

»Σε αυτή την πλευρά, βρίσκεται και ο όμορφος ναός του

Αγίου Γεωργίου, που έχει, προς την Τουρκία στην Ασία, έναν

πύργο, στο στενότερο σημείο των Στενών. Στην άλλη πλευρά,

προς τα δυτικά, υπάρχει μια ψηλή, τετράγωνη κολόνα με ίχνη

από γράμματα επάνω της, κι ένα χάλκινο άγαλμα του έφιππου

Κωνσταντίνου στην κορυφή της. Εκείνος κρατάει ένα σκήπτρο

στο αριστερό χέρι και με το δεξί δείχνει προς την Τουρκία στην

Ασία και το δρόμο για την Ιερουσαλήμ, σαν να δέλει να δείξει

ότι εξούσιαζε όλον αυτό τον τόπο. Κοντά σ’ αυτή την κολόνα

υπάρχουν άλλες τρεις, τοποδετημένες σε σειρά. Εκεί

βρίσκονταν κάποτε τα αγάλματα τριών αλόγων, που τώρα είναι

στη Βενετία.

»Στον όμορφο ναό του Παντοκράτορος, όπου ζουν Έλληνες

μοναχοί, μου έδειξαν μια πολύχρωμη πλάκα, την οποία είχε ζητήσει

ο Νικόδημος για τον τάφο του, και πάνω της απόδεσε το σώμα

του Κυρίου μας όταν Τον κατέβασε από τον Σταυρό. Σε όλη τη

διάρκεια της διαδικασίας, η Παρθένος έκλαιγε πάνω από το σώμα,

όμως, τα δάκρυά της, αντί να μείνουν πάνω του, έπεσαν στην

πλάκα, και τώρα μπορεί κανείς να τα δει εκεί. Αρχικά νόμισα ότι

ήταν σταγόνες κεριού, και τα άγγιξα, κι έπειτα έσκυψα για να τα

δω από το πλάι στο φως, οπότε μου φάνηκαν σαν σταγόνες από

στερεοποιημένο νερό. Αυτό είναι κάτι που μπορεί να το έχουν

δει κι άλλοι πολλοί άνδρωποι εκτός


69

από μένα. Στον ίδιο ναό βρίσκονται οι τάφοι του Κωνσταντίνου

και της Αγίας Ελένης, της μητέρας του, κι ο καδένας στηρίζεται

πάνω σε κολόνες ύψους τριών μέτρων που οι άκρες τους είναι

φτιαγμένες σαν διαμάντια. Λέγεται ότι οι Ενετοί, όταν είχαν υπό

την κατοχή τους την Κωνσταντινούπολη, πήραν το σώμα της

Αγίας Ελένης και το μετέφεραν στη Βενετία, όπου και

βρίσκεται ακόμη, καδώς λένε. Λέγεται ακόμα ότι επιχείρησαν

να κάνουν το ίδιο και με το σώμα του Κωνσταντίνου, αλλά δεν

τα κατάφεραν κι έτσι εξηγείται το ότι, ακόμα και τώρα, βλέπει

κανείς στον τάφο σπασίματα, εκεί όπου προσπάδησαν να τον

ανοίξουν. Οι τάφοι είναι από κόκκινο ίασπι.

»Στο ναό των Αγίων Αποστόλων δείχνουν το κομμάτι του

στύλου όπου έδεσαν τον Σωτήρα μας, όταν Τον μαστίγωσαν

κατόπιν εντολής του Πιλάτου. Αυτό το κομμάτι, που είναι πιο

ψηλό από άνδρωπο, είναι από την ίδια πέτρα όπως και τα άλλα

δύο που είδα στη Ρώμη και την Ιερουσαλήμ· όμως, αυτό εδώ

είναι ψηλότερο από τα άλλα δύο μαζί. Στον ίδιο ναό υπάρχουν

πολλά άγια λείψανα σε ξύλινες λάρνακες, κι όποιος θέλει μπορεί

να τα δει. Ενός αγίου του έκοψαν το κεφάλι και στη 9έση του

έβαλαν το κεφάλι ενός άλλου αγίου. Οι Έλληνες, ωστόσο, δεν

δείχνουν την ίδια πίστη με μας όσον αφορά τέτοια λείψανα. Το

ίδιο συμβαίνει και με την πλάκα του Νικοδήμου και με την

κολόνα του Κυρίου μας, που απλώς περιβάλλεται από σανίδες

και είναι τοποθετημένη όρδια δίπλα σε μια από τις κολόνες στα

δεξιά της εισόδου, στο μπροστινό μέρος του ναού.

»Από τις πολλές ωραίες εκκλησίες που υπάρχουν δα σταδώ

μόνο σε μία ακόμα, αυτή που λέγεται ναός των Βλα- χερνών,

επειδή βρίσκεται κοντά στο παλάτι, και που, μολονότι μικρή και

με κακοφτιαγμένη οροφή, έχει τοιχογραφίες και μαρμάρινο

δάπεδο. Δεν αμφιβάλλω ότι μπορεί να υπάρχουν κι άλλοι


70

αξιόλογοι ναοί, αλλά δεν μπόρεσα να τους επισκεφτώ όλους. Οι

Λατίνοι έμποροι έχουν έναν απέναντι από το πέρασμα για το

Πέρα, όπου γίνεται κάδε μέρα λειτουργία με το τελετουργικό

της Ρώμης.

»Υπάρχουν έμποροι από όλα τα έδνη σε αυτή την πόλη,

αλλά κανένα δεν είναι τόσο ισχυρό όσο οι Ενετοί, που έχουν και

διαχειριστή για να ρυδμίξουν όλες τις υποδέσεις τους

ανεξάρτητα από τον αυτοκράτορα και τους αξιωμα- τούχους

του. Αυτό το προνόμιο το απολαμβάνουν εδώ και πολύ καιρό.

Λέγεται ακόμα ότι με τις γαλέρες τους έχουν σώσει την πόλη

από τους Τούρκους δύο φορές· εγώ, όμως, πιστεύω ότι αυτοί

έφυγαν επειδή φοβήδηκαν τη δύναμη των λειψάνων, κι όχι για

άλλο λόγο. Οι Τούρκοι έχουν κι έναν αξιωματούχο που

επιβλέπει το εμπόριό τους, ο οποίος, όπως και ο Ενετός

διαχειριστής, είναι ανεξάρτητος από τον αυτοκράτορα. Έχουν

ακόμα και το προνόμιο αν κάποιος σκλάβος τους δραπετεύσει

και καταφύγει στην πόλη, μόλις τον ζητήσουν, ο αυτοκράτορας

υποχρεούται να τους τον παραδώσει. Αυτός ο πρίγκιπας πρέπει

να είναι πολύ υποταγμένος στον Τούρκο, γιατί του πληρώνει,

όπως μου είπαν, φόρο δέκα χιλιάδων δουκάτων το χρόνο. Κι

αυτό το ποσό είναι μόνο για την Κωνσταντινούπολη, γιατί, πέρα

από την πόλη, δεν έχει τίποτα άλλο παρά ένα κάστρο που

βρίσκεται τρεις λεύγες βόρεια, και στην Ελλάδα μια μικρή

πόλη, που λέγεται Σηλυ(μ)6ρία.

»Εγώ κατέλυσα στο σπίτι ενός Καταλανού εμπόρου, ο

οποίος είπε σε έναν από τους αξιωματούχους του παλατιού ότι ο

κύριός μου είναι ο Άρχοντας της Βουργουνδίας. Τότε, ο

αυτοκράτορας ζήτησε να με ρωτήσουν αν ήταν αλή- 9εια ότι ο

Δούκας είχε παντρευτεί την Κόρη της Ορλεάνης,15 κάτι που οι

15 Πρόκειται για τη Ζαν ντ’ Αρκ, την Ιωάννα της Λορένης, που ονο-


71

Έλληνες δεν πίστευαν. Τους είπα με ειλικρίνεια τι είχε συμβεί,

κι αυτοί εξεπλάγησαν.

»Οι έμποροι με πληροφόρησαν ότι στη γιορτή της Υπα-

παντής, το απόγευμα, γίνεται μια κατανυκτική λειτουργία

παρόμοια με αυτή που τελούμε εμείς ανήμερα της γιορτής, και

με οδήγησαν στην εκκλησία. Ο αυτοκράτορας βρισκόταν στο

ένα άκρο της αίθουσας, καθισμένος σε ένα μαξιλάρι. Η

αυτοκράτειρα παρακολουθούσε τη λειτουργία από ένα

παράθυρο ψηλά. Οι ιερείς που ψάλλουν είναι περίεργα και

πλούσια ντυμένοι· ψάλλουν από μνήμης.

»Μερικές μέρες μετά, με πήγαν να δω μια γιορτή που

γινόταν λόγω του γάμου ενός συγγενούς του αυτοκράτορα.

Έγιναν κάποιοι αγώνες που μου φάνηκαν πολύ περίεργοι. Θα

προσπαθήσω να τους περιγράφω. Στο κέντρο μιας πλατείας

είχαν στήσει έναν μεγάλο στύλο, όπου είχαν δέσει μια σανίδα,

ένα μέτρο πλατιά και ενάμισι ψηλή. Σαράντα ευγενείς

προχώρησαν προς τα εκεί, χωρίς να έχουν όπλα ή πανοπλία,

παρά μόνο ένα μικρό ραβδί. Αρχικά διασκέδασαν κυνηγώντας

ο ένας τον άλλο, κάτι που κράτησε γύρω στη μισή ώρα. Έπειτα,

έφεραν εξήντα με ογδόντα ράβδους κουφοξυλιάς, με πάχος και

μήκος όσο αυτές που χρησιμοποιούμε για να φτιάξουμε στέγες.

Ο γαμπρός πήρε πρώτος μια ράβδο και ξεκίνησε καλπάζοντας

προς τη σανίδα για να τη σπάσει* την έσπασε με ευκολία, και

τότε αντήχησαν κραυγές ενθουσιασμού κι άρχισαν να παίζουν

τα μουσικά όργανα, που μοιάζουν με εκείνα των Τούρκων. Οι

υπόλοιποι ευγενείς έσπασαν τις ράβδους τους με τον ίδιο

μάστηκε όπως την αναφέρει ο συγγραφέας επειδή υπερασπίστηκε την Ορλεάνη ενάντια στους Αγγλους. Δεν παντρεύτηκε ποτέ. Προφανώς ο Μπροκιέρ είχε δώσει πληροφορίες για την τύχη της, δηλαδή το ότι κάηκε στην πυρά ως αιρετική το 1431. (Σ.τ.Μ.)


72

τρόπο. Έπειτα, ο γαμπρός έκανε το ίδιο με δύο μαζί χωρίς να

πληγωθεί! Έτσι τελείωσε η γιορτή και όλοι γύρισαν στα σπίτια

τους σώοι και αβλαβείς. Ο αυτοκράτορας και η αυτοκρά- τειρα

παρακολούθησαν το θέαμα από ένα παράθυρο.

»Είχα σκοπό να φύγω από την Κωνσταντινούπολη με τον

Βενέδικτο ντε Φουρλίνο, ο οποίος, όπως έχω ήδη πει, είχε

σταλεί ως πρεσβευτής του Δούκα του Μιλάνου στους

Τούρκους. Υπήρχαν ένας κύριος ονόματι Ζαν Βισκόντι κι επτά

ακόμα άτομα στη συνοδεία του. Είχε δέκα άλογα φορτωμένα με

αποσκευές, γιατί κάποιος που ταξιδεύει στην Ελλάδα πρέπει

οπωσδήποτε να έχει μαζί του όλα τα απαραίτητα.

Αναχωρήσαμε από την Κωνσταντινούπολη στις 23 Ιανουαρίου

του 1433».

Σε αυτή την περιγραφή της ελληνικής πρωτεύουσας μπο-

ρούμε να προσθέσουμε και τις εντυπώσεις του Μπροκιέρ από

την Αυλή του σουλτάνου στην Αδριανούπολη, αλλά και από

τους Τούρκους γενικότερα. Ο Γάλλος ιππότης χρειάστηκε να

διασχίσει δύο φορές τη Μακεδονία, καδώς ο σουλτάνος

Μουράτ Β' έτυχε να βρίσκεται εκείνη την εποχή στη Θεσσαλία,

και συγκεκριμένα στη Λάρισα. Η εικόνα που μας μεταφέρει ο

Μπροκιέρ για τον τόπο εκείνο είναι αυτή της απόλυτης

ερήμωσης. Όλη την περιοχή, από το Μπουργκάς στη Μαύρη

Θάλασσα μέχρι το Γιενιγιέ Μπα- σάρ, ήταν καλυμμένη με

ερείπια πόλεων και κάστρων και τα περισσότερα χωριά ήταν

εγκαταλελειμμένα. Ο Γάλλος ιππότης ταξίδεψε στη Θράκη και

τη Μακεδονία την επαύριον του μεγάλου κύματος της

τουρκικής εισβολής σε αυτό τον κάποτε ευτυχισμένο και

γεμάτο κόσμο τόπο. Ας τον αφήσουμε όμως να συνεχίσει την

εξ ιστόρησή του.

«Δεν προχωρήσαμε μέχρι τη Λάρισα, γιατί, επειδή μά- δαμε


73

ότι ο Μεγάλος Τούρκος βρισκόταν στο δρόμο της επιστροφής,

τον περιμέναμε στο Γιενιγιέ Μπασάρ, ένα χωριό που είχαν

φτιάξει οι υπήκοοί του. Όταν ταξιδεύει ο σουλτάνος, στη

συνοδεία του υπάρχουν και τετρακόσια ή πεντακόσια άλογα*

επειδή, όμως, ο ίδιος είναι παδιασμένος με το κυνήγι με

γεράκια, το μεγαλύτερο μέρος της φρουράς του είναι

γερακάρηδες και εκπαιδευτές κιρκινεξιών, ένα είδος που του

αρέσει πολύ και γι’ αυτό έχει περισσότερα από δύο χιλιάδες

τέτοια πουλιά. Λόγω του πάδους του αυτού πραγματοποιεί

σύντομα ταξίδια, που γι’ αυτόν είναι πιο πολύ πηγή

διασκέδασης και χαράς. Μπήκε στο Γιενιγιέ Μπασάρ ενώ

έβρεχε καταρρακτωδώς, και μαζί του ήταν μόνο πενήντα ιππείς

και μια δεκάδα τοξότες, καδώς και οι σκλάβοι του, που τον

ακολουθούσαν πεζή. Φορούσε ένα μανδύα από πορφυρό

βελούδο, φοδραρισμένο με ξιμπελίνα, και στο κεφάλι του είχε,

όπως όλοι οι Τούρκοι, ένα κόκκινο καπέλο. Για να

προστατεύεται από τη βροχή, είχε ρίξει πάνω από το μανδύα

του άλλον ένα, σαν κάπα, όπως κάνουν σε εκείνα τα μέρη. »Κατέλυσε σε μια σκηνή που είχαν φέρει γι’ αυτόν, κα- 9ώς

δεν υπάρχουν καδόλου σπίτια στην περιοχή, ούτε προμήθειες, παρά μόνο στις μεγάλες πόλεις, κι έτσι οι ταξιδιώτες είναι υποχρεωμένοι να κουβαλάνε μαζί τους όλα τα απαραίτητα. Ο σουλτάνος είχε δεκάδες καμήλες κι άλλα ζώα φορτωμένα με πράγματα. Το απόγευμα βγήκε από τη σκηνή για να κάνει μπάνιο, και τον παρατήρησα με την άνεσή μου. Ήταν έφιππος, με το ίδιο καπέλο και τον ίδιο πορφυρό μανδύα, ενώ τον ακολουθούσαν έξι άτομα, πεζή. Τον άκουσα να μιλάει στους υπηρέτες του, και φαινόταν να έχει βαριά φωνή. Είναι περίπου είκοσι οκτώ ή τριάντα ετών και είναι ήδη πολύ εύσαρκος.

»0 πρέσβης έστειλε έναν από τους υπηρέτες του να τον ρωτήσει αν θα τον δεχόταν σε ακρόαση, για να του δώσει τα


74

δώρα που είχε φέρει. Εκείνος απάντησε ότι, καθώς ήταν απασχολημένος με πράγματα που αφορούσαν την ευχαρίστησή του, δεν είχε διάθεση να ακούσει για επίσημα θέματα* ότι, επιπλέον, οι πασάδες του απούσιαζαν κι ότι ο πρέσβης θα έπρεπε να περιμένει να επιστρέφουν από την Αδριανούπολη. Ο Βενέδικτος αποδέχτηκε αυτή την πρόταση κι έτσι επιστρέψαμε στην Γκιουμουλτζίνα, από όπου, αφού περάσαμε ένα μεγάλο βουνό, μπήκαμε σ’ ένα δρόμο ανοιγμένο ανάμεσα σε ψηλά βράχια, μέσα από τα οποία κυλάει ένα ποτάμι. Ένα ισχυρό κάστρο, που λεγόταν Περιστέρια, είχε χτιστεί πάνω σ’ αυτούς τους βράχους, αλλά τώρα είναι ερειπωμένο. Το βουνό καλύπτεται κατά ένα μέρος από δάσος, κι εκεί κατοικεί μια μοχθηρή φυλή εγκληματιών.

»Μετά από πολλή ώρα φτάσαμε στην Τραϊανούπολη, μια

πόλη χτισμένη από τον αυτοκράτορα Τραϊανό, ο οποίος έκανε

πολλά αξιοσημείωτα πράγματα. Αυτή η πόλη ήταν πολύ

μεγάλη, κοντά στη δάλασσα και τον Έβρο* τώρα, όμως, έχει

λίγους κατοίκους, και σχεδόν ολόκληρη έχει ερειπω- 9εί. Ένα

βουνό υψώνεται στα ανατολικά της και η δάλασσα απλώνεται

στα νότια. Πιο πέρα είναι τα Βήρα, ένα αρχαίο κάστρο, που έχει

γκρεμιστεί σε πολλά σημεία. Ένας Έλληνας μου είπε ότι η

εκκλησία είχε τριακόσιους ιερείς. Ο σηκός της υπάρχει ακόμη,

αλλά οι Τούρκοι την έχουν μετατρέψει σε τζαμί. Έχουν, επίσης,

χτίσει γύρω από το κάστρο μια πόλη, όπου κατοικούν αυτοί

αλλά και Έλληνες. Βρίσκεται σε ένα βουνό κοντά στον Έβρο.

»Φεύγοντας από τα Βήρα, συναντήσαμε τον μπεηλέρ- μπεη

της Ρούμελης, τον οποίο είχε στείλει να φωνάξουν ο σουλτάνος

και ο οποίος τώρα έσπευδε με εκατόν είκοσι ιππείς να

συναντήσει τον κύριό του. Είναι ωραίος άντρας, βουλγαρικής

καταγωγής, κι ήταν σκλάβος του κυρίου του, αλλά, επειδή

απέδειξε ότι μπορεί να πιει πολύ, ο σουλτάνος τον έκανε


75

Κυβερνήτη της Ελλάδας, με εισόδημα πενήντα χιλιάδες

δουκάτα.

»Χρειάστηκε να περιμένουμε έντεκα μέρες στην Αδρια-

νούπολη. Τελικά, ο σουλτάνος ήρ9ε την πρώτη μέρα της

σαρακοστής. Ο Μουφτής,16 που γι’ αυτούς είναι ό,τι και ο

Πάπας για μας, βγήκε έξω να τον υποδεχτεί, με τη συνοδεία των

αρχόντων της πόλης, που σχημάτισαν μια μακρά πομπή. Ο

σουλτάνος ήταν ήδη κοντά στην πόλη όταν τον συνάντησαν,

αλλά εκείνος είχε σταματήσει για να δροσιστεί και είχε στείλει

μερικούς υπηρέτες του να προπορευτούν. Δεν μπήκε στην πόλη

μέχρι που έπεσε η νύχτα.

»Στη διάρκεια της παραμονής μου στην Αδριανούπολη είχα

την ευκαιρία να γνωρίσω αρκετούς ανδρώπους που είχαν ξήσει

στην τουρκική Αυλή, και συνεπώς ήξεραν το σουλτάνο καλά,

και μου είπαν πολλά ιδιαίτερα πράγματα γΓ αυτόν. Κατ’ αρχάς,

επειδή τον έβλεπα τακτικά, δα πω ότι είναι ένας κοντός,

εύσαρκος άντρας, με πρόσωπο Τατά- ρου. Έχει πλατύ και

σκουρόχρωμο πρόσωπο, τα μήλα του είναι ψηλά, έχει

στρογγυλό γένι, μεγάλη και γαμψή μύτη και μικρά μάτια* αλλά

μου είπαν ότι είναι καλόκαρδος, γενναιόδωρος και πάντα

χαρίζει πρόδυμα γη και χρήματα. Το εισόδημά του είναι δυόμισι

εκατομμύρια δουκάτα, στα οποία συμπεριλαμβάνονται

διακόσιες πενήντα χιλιάδες από φόρους υποτέλειας. Πέρα από

αυτό, όταν συγκεντρώνει στρατό, όχι μόνο δεν του στοιχίζει

τίποτα, αλλά βγαίνει και κερδισμένος, αφού οι στρατιώτες που

16 Θρησκευτικό αξίωμα του μουσουλμανισμού. Είναι ο ερμηνευτής του Κορανίου για την απόδοση δικαιοσύνης. Το όνομα προέρχεται από το

αραβικό μουφτί (= ο ερμηνευτής του νόμου). Θεωρείται ο μουσουλμάνος δεολόγος ο εντεταλμένος να εκδίδει τους «φετφά- δες», δηλαδή τις επίσημες αλλά όχι και υποχρεωτικές γνωμοδοτήσεις προς τον «καδή» (μουσουλμάνο ιεροδίκη). (Σ.τ.Μ.)


76

έρχονται από την Ασία πληρώνουν για να περάσουν στην

Καλλίπο- λη τρία άσπρα ο ένας, και πέντε για κάδε άλογο. Το

ίδιο γίνεται και με το πέρασμα στο Δούναβη. Όταν οι στρατι-

ώτες του βρίσκονται σε εκστρατεία και πιάνουν σκλάβους,

εκείνος έχει το δικαίωμα να διαλέξει για τον εαυτό του έναν ανά

πέντε. Παρ’ όλα αυτά, πιστεύουν ότι δεν αγαπάει τον πόλεμο,

και μάλλον έχουν δίκιο. Έχει, μάλιστα, μέχρι τώρα, συναντήσει

τόσο μικρή αντίσταση από τους χριστιανούς, ώστε αν διέδετε

όλη τη δύναμη και τον


77

πλούτο του για αυτόν το σκοπό, δα ήταν εύκολο να κατα-

κτήσει μεγάλο μέρος των χωρών τους. Οι αγαπημένες απο-

λαύσεις του είναι το κυνήγι με σκυλιά και με γεράκια και έχει,

όπως μου είπαν, πάνω από χίλια κυνηγόσκυλα και πάνω από

δύο χιλιάδες εκπαιδευμένα γεράκια όλων των ειδών, πολλά εκ

των οποίων είδα και εγώ. Του αρέσει το οινόπνευμα κι αυτοί

που είναι γερά ποτήρια. Ο ίδιος μπορεί εύκολα να κατεβάσει

από δέκα μέχρι δώδεκα μεγάλες κούπες κρασί, πράγμα που

σημαίνει έξι-εφτά λίτρα. Όταν έχει πιει πολύ, γίνεται

γενναιόδωρος και μοιράζει σπουδαία δώρα* συνεπώς, οι

υπηρέτες του χαίρονται πολύ όταν τους φωνάζει να του πάνε

κρασί. Πέρυσι, ένας Μαυριτανός ήδελε οπωσδήποτε να του

κάνει κήρυγμα γι’ αυτό το δέμα και του υπεν- \Ί

δύμισε ότι το κρασί το απαγορεύει ο Προφήτης και ότι όσοι το πίνουν δεν είναι καλοί μουσουλμάνοι. Η μόνη απάντηση του σουλτάνου ήταν η διαταγή που έδωσε να τον πετά- ξουν στη φυλακή· έπειτα τον έδιωξε από τα εδάφη του, διατάζοντάς τον να μην ξαναπατήσει εκεί το πόδι του. Του αρέσουν πολύ οι γυναίκες, κι έχει τριακόσιες. Έδωσε την ίδια του την αδελφή γυναίκα σε έναν από τους αξιωματού- χους του, με ετήσιο εισόδημα 25.000 δουκάτα. Κάποιοι άνδρωποι εκτιμούν ότι ο δησαυρός του είναι μισό εκατομμύριο δουκάτα, κάποιοι άλλοι ότι είναι ένα εκατομμύριο. Σε αυτό το ποσό δεν υπολογίζονται τα πράγματά του, οι σκλάβοι του και τα κοσμήματα των γυναικών του, που ίσως να έχουν αξία ένα εκατομμύριο χρυσά νομίσματα. Είμαι πεπεισμένος ότι αν για ένα χρόνο απείχε από το κάνει δώρα και γινόταν λίγο πιο σφιχτοχέρης, 9α μάζευε ένα εκατομμύριο δουκάτα χωρίς να αδικήσει κανέναν.

»Από καιρού εις καιρόν αποδίδει δικαιοσύνη σε κάποιες υποδέσεις με τόσο δαυμαστό τρόπο, ώστε εξασφαλίζει την


78

υπακοή στο πρόσωπό του και εντός της πατρίδας και στο

εξωτερικό. Ξέρει, επίσης, πώς να διατηρεί σε άριστη κατάσταση

την άμυνα της χώρας του, χωρίς να καταπιέζει τους Τούρκους

υπηκόους του με φόρους ή άλλους τρόπους εκβιαστικής

απόσπασης χρημάτων. Στην οικία του ζουν πέντε χιλιάδες

άνθρωποι, και εκτός αυτών και ιππείς και πεζοί στρατιώτες.

Όμως, εν καιρώ πολέμου, δεν αυξάνει τους μισθούς τους, για να

μην ξοδεύει περισσότερα από ό,τι σε καιρό ειρήνης, σε

αντίθεση με ό,τι γίνεται σε άλλες χώρες. Οι κυριότεροι

αξιωματούχοι του είναι τρεις πασάδες, ή βεζί- ρηδες-πασάδες. Ο

βεζίρης είναι σύμβουλος, ο πασάς κάποιο είδος αρχηγού. Αυτοί

οι τρεις έχουν την ευθύνη για όλα όσα τον απασχολούν στην

οικία του, και κανείς δεν μπορεί να του μιλήσει απευθείας, μόνο

μέσω αυτών. Όταν βρίσκεται στην Ελλάδα,17 την εποπτεία του

στρατού έχει ο μπεηλέρμπεης της Ρούμελης* κι όταν βρίσκεται

στην Τουρκία,18 ο μπεηλέρμπεης της Ανατολής. Έχει χαρίσει

μεγάλες εκτάσεις, όμως μπορεί να τις πάρει πίσω όποτε θελήσει.

Πέρα από αυτό, εκείνοι που τις έλαβαν είναι υποχρεωμένοι να

του παρέχουν σε καιρό πολέμου ορισμένο αριθμό στρατιωτών

με δικά τους έξοδα. Έτσι, η Ελλάδα του παρέχει κάθε χρόνο

τριάντα χιλιάδες άντρες, τους οποίους μπορεί να πάει όπου

θέλει* και η Τουρκία δέκα χιλιάδες, για τους οποίους, όμως,

πρέπει να βρει προμήθειες. Αν επιθυμήσει να φτιάξει

μεγαλύτερο στρατό, η Ελλάδα μόνο, όπως με διαβεβαίωσαν,

μπορεί να του προσφέρει εκατόν είκοσι χιλιάδες ακόμα* αλλά

είναι υποχρεωμένος να πληρώνει γι’ αυτούς. Η πληρωμή είναι

πέντε άσπρα για το πεζικό κι οκτώ για το ιππικό. Ωστόσο, έχω

ακούσει ότι από αυτούς τους εκατόν είκοσι χιλιάδες, μόνο οι

17 Εννοεί τα Βαλκάνια γενικά. (Σ.τ.Μ.) 18 Εννοεί τη Μικρά Ασία. (Σ.τ.Μ.)

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΑΑΙΟΛΟΓΟΣ : Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

79

μισοί -ας πούμε, το ιππικό- έχουν κατάλληλο οπλισμό, ασπίδες

και σπαδιά· οι υπόλοιποι είναι πεζικάριοι, ντυμένοι με κουρέλια,

κάποιοι έχουν σπαδιά αλλά όχι τόξα, άλλοι δεν έχουν σπαδιά,

τόξα ή όπλα γενικά, και πολλοί έχουν μόνο ξύλινα παλούκια. Το

ίδιο συμβαίνει με τους πεζικάριους που παρέχει η Τουρκία, οι

μισοί είναι οπλισμένοι μόνο με ξύλινα παλούκια. Αυτό το

τουρκικό πεζικό, όμως, χαίρει μεγαλύτερης εκτίμησης σε σχέση

με τους Έλληνες, και οι άντρες του θεωρούνται καλύτεροι

στρατιώτες.

»Άλλα πρόσωπα, των οποίων τις μαρτυρίες δεωρώ αξιό-

πιστες, μου έχουν πει ότι οι στρατιώτες που είναι υποχρεωμένη

να συνεισφέρει η Τουρκία όταν ο σουλτάνος επιδυμεί να

συγκεντρώσει στρατό, φτάνουν τους τριάντα χιλιάδες, κι εκείνοι

από την Ελλάδα τους είκοσι χιλιάδες, χωρίς να συ-

μπεριλάβουμε τους δύο ή τρεις χιλιάδες δικούς του σκλάβους,

τους οποίους εξοπλίζει καλά. Μεταξύ των σκλάβων βρίσκονται

πολλοί χριστιανοί, κι αντίστοιχα υπάρχουν αρκετοί από αυτούς

στους στρατιώτες από την Ελλάδα - Αλβανοί, Βούλγαροι και

άντρες από άλλες χώρες. Στον τελευταίο στρατό από την

Ελλάδα, υπήρχαν τρεις χιλιάδες Σέρβοι ιππείς, τους οποίους είχε

στείλει ο δεσπότης της Σερβίας υπό τις εντολές ενός από τους

γιους του. Ήταν μεγάλο λάθος που οι άντρες αυτοί πήγαν να

υπηρετήσουν το σουλτάνο, αλλά δεν τόλμησαν να αρνηδούν.

»Οι πασάδες έφτασαν στην Αδριανούπολη τρεις μέρες μετά

τον κύριό τους, φέρνοντάς μαζί τους ένα τμήμα των ακολούδων

του και των αποσκευών του. Για τη μεταφορά


8ο

των αποσκευών χρησιμοποίησαν περίπου εκατό καμήλες και

διακόσια πενήντα μουλάρια και άλογα, καθώς αυτοί οι

άνθρωποι δεν χρησιμοποιούν άμαξες.

»0 Βενέδικτος ανυπομονούσε για μια ακρόαση και ρώτησε

τους πασάδες αν μπορούσε να δει το σουλτάνο. Η απάντησή

τους ήταν αρνητική. Ο λόγος της άρνησης ήταν ότι είχαν πιει

μαζί του και ήταν όλοι μεθυσμένοι. Ωστόσο, έστειλαν την

επόμενη ημέρα υπηρέτες στον πρέσβη για να του

γνωστοποιήσουν ότι μπορούσε να δει αυτούς, κι εκείνος τους

περίμενε με δώρα· γιατί είναι έθιμο σε κείνη τη χώρα να μην

μπορεί κανείς να τους μιλήσει αν δεν τους πάει δώρα, ακόμα και

στους σκλάβους που φρουρούν τις πύλες τους. Τον συνοδέυσα

στην επίσκεψή του. Την επόμενη ημέρα τον πληροφόρησαν ότι

μπορούσε να μεταβεί στο παλάτι. Εκείνος καβάλησε αμέσως το

άλογό του για να πάει εκεί με τους υπηρέτες του και

προστέθηκα κι εγώ στη συνοδεία. Όμως, ήμασταν όλοι πεζοί,

μόνο εκείνος ίππευε.

»Μπροστά στην αυλή βρήκαμε έναν μεγάλο αριθμό ανδρών

και αλόγων. Την πύλη φρουρούσαν περίπου τριάντα σκλάβοι,

υπό τις διαταγές ενός αρχηγού, οπλισμένοι με ραβδιά. Αν

κάποιος επιχειρούσε να μπει χωρίς άδεια, του έλεγαν να φύγει*

αν επέμενε, τον έδιωχναν με τα ραβδιά τους. Αυτό που εμείς

αποκαλούμε “Αυλή του Βασιλιά”, οι Τούρκοι το αποκαλούν

“Πύλη του Κυρίου”. Κάθε φορά που ο σουλτάνος δέχεται ένα

μήνυμα ή μια πρεσβεία, κάτι που συμβαίνει σχεδόν καθημερινά,

εκείνος “βγαίνει στην πύλη”.

»Όταν μπήκε μέσα ο πρέσβης, τον έβαλαν να καθίσει κοντά

στην πύλη, μαζί με πολλούς άλλους που περίμεναν το σουλτάνο

να βγει από τα ιδιαίτερα διαμερίσματά του.

Μπήκαν πρώτοι οι τρεις πασάδες με τον κυβερνήτη της


8ι

Ελλάδας και άλλους μεγάλους και τρανούς. Τα διαμερίσματα

του σουλτάνου βλέπουν σε μια πολύ μεγάλη αυλή κι ο

κυβερνήτης πήγε εκεί για να τον περιμένει. Μετά από ώρα, ο

σουλτάνος εμφανίστηκε. Φορούσε, όπως συνήθως, έναν

μεταξωτό, πορφυρό μανδύα, πάνω από τον οποίο είχε, σαν

πανωφόρι, έναν άλλο από πράσινο μετάξι, με σχέδια,

φοδραρισμένο με ζιμπελίνα. Τον συνόδευαν τα νεαρά αγόρια

του, αλλά εκείνα έφτασαν μέχρι την είσοδο των διαμερισμάτων

του, μετά γύρισαν πίσω. Δεν έμεινε κανείς μαζί του, εκτός από

έναν νάνο και δυο νεαρά άτομα που είχαν το ρόλο

γελωτοποιών. Διέσχισε την αυλή και κατευθύν- 9ηκε σε μια

στοά, όπου του είχαν ετοιμάσει ένα κάθισμα. Αυτό ήταν σαν

υπερυψωμένο ανάκλιντρο, καλυμμένο με βελούδο, και

οδηγούσαν σε αυτό τρία ή τέσσερα σκαλιά. Κάθισε όπως

κάθονται οι ράφτες μας όταν εργάζονται, και οι τρεις πασάδες

κάθισαν σχετικά κοντά του. Οι άλλοι αξιω- ματούχοι, που αυτό

τον καιρό αποτελούν τμήμα των υπηρετών του, μπήκαν στη

στοά και στάθηκαν κατά μήκος των τοίχων, όσο πιο μακριά

μπορούσαν από εκείνον. Έξω από τη στοά, αλλά με το πρόσωπο

στραμμένο σε αυτόν, κάθισαν είκοσι ευγενείς από τη Βλαχία, οι

οποίοι βρίσκονταν εκεί ως όμηροι, προκειμένου να

διασφαλιστεί η καλή συμπεριφορά των συμπατριωτών τους.

Μέσα σε αυτόν το χώρο έφεραν εκατό μεταλλικά πιάτα, που

περιείχαν ρύζι και κρέας από αρνί. Όταν κάθισαν όλοι,

ανήγγειλαν έναν άρχοντα από τη Βοσνία, ο οποίος υποστήριξε

πως του ανήκε το στέμμα εκείνης της χώρας και είχε έρθει να

δηλώσει υποτέλεια στο σουλτάνο και να του ζητήσει βοήθεια

εναντίον του βασιλιά της. Τον έβαλαν σε μια θέση κοντά στους


82

πασάδες, κι όταν εμφανίστηκαν οι ακόλουδοι του πρέσβη από

το Μιλάνο, έστειλαν να φωνάξουν τον κύριό τους. Εκείνος

προχώρησε, ακολουθούμενος από τους άνδρες που κου-

βαλούσαν τα δώρα του, τα οποία απόδεσαν κοντά στα με-

ταλλικά πιάτα. Άνδρωποι που ήταν η δουλειά τους να τα

παραλάβουν, τα σήκωσαν όσο πιο ψηλά μπορούσαν πάνω από

τα κεφάλια τους, ώστε να τα δει ο σουλτάνος και η Αυλή του.

Ενώ γινόταν αυτό, ο Βενέδικτος περπάτησε αργά προς τη στοά.

Ένας εξέχων άνδρας βγήκε μπροστά για να τον αναγγείλει.

Μόλις μπήκε μέσα ο Βενέδικτος, υποκλίδη- κε χωρίς να βγάλει

το καπέλο από το κεφάλι του κι όταν βρέδηκε κοντά στα σκαλιά

του ανάκλιντρου έκανε άλλη μια βαδιά υπόκλιση. Τότε, ο

σουλτάνος σηκώδηκε, κατέβηκε δυο σκαλιά για να είναι πιο

κοντά στον πρέσβη, και τον έπιασε από το χέρι. Ο

απεσταλμένος δέλησε να του φιλήσει το χέρι, όμως εκείνος το

αρνήδηκε και μέσω ενός Εβραίου διερμηνέα, που μιλούσε

εβραϊκά και ιταλικά, τον ρώτησε πώς ήταν η υγεία του καλού

αδερφού και γείτονά του, δούκα του Μιλάνου. Μόλις απάντησε

ο πρέσβης, τον έβαλαν να καδίσει κοντά στον Βόσνιο,

περπατώντας προς τα πίσω και με το πρόσωπο προς το

σουλτάνο, σύμφωνα με τα έδιμα της χώρας. Ο σουλτάνος

περίμενε τον πρέσβη να καδί- σει και μετά ξανακάδισε κι

εκείνος. Έπειτα, οι διάφοροι αξιω- ματούχοι που βρίσκονταν

εκεί κάδισαν στο πάτωμα και ο άνδρωπος που είχε αναγγείλει

τον πρέσβη ήρδε και μας φώναξε μέσα και μας έβαλε κοντά

στους Βόσνιους ακολούθους. Στο μεταξύ, είχαν τοποδετήσει μια

μεταξωτή πετσέτα στο λαιμό του σουλτάνου, και μπροστά του

έβαλαν ένα στρογγυλό κομμάτι από λεπτό, κόκκινο δέρμα, γιατί

έχουν έδιμο να* τρώνε μόνο πάνω σε δερμάτινα καλύμματα.

Έπειτα,


S3

του έφεραν δυο χρυσά πιάτα που περιείχαν κρέας με καρυ-

κεύματα. Όταν τον σέρβιραν, οι αξιωματούχοι του πήγαν και

πήραν τα μεταλλικά πιάτα που ανέφερα, και τα μοίρασαν στους

ανθρώπους που βρίσκονταν εκεί, ένα ανά τέσσερα άτομα. Στο

καδένα υπήρχε κρέας από αρνί, ρύζι, αλλά καδόλου ψωμί, ούτε

κάποιο ποτό. Είδα, όμως, σε μια γωνία της αυλής, έναν ψηλό

μπουφέ με ράφια, που είχαν κάμπο- σα πιάτα επάνω τους, και

υπήρχε κι ένα μεγάλο ασημένιο βάζο, στο σχήμα κούπας, αλλά

δεν ξέρω αν περιείχε νερό ή κρασί. Όσον αφορά το κρέας στα

πιάτα, κάποιοι το δοκίμασαν, κάποιοι άλλοι όχι* αλλά, πριν

σερβιριστούμε όλοι, χρειάστηκε να το αποσύρουν, γιατί ο

σουλτάνος δεν είχε διά- 9εση να φάει. Ποτέ δεν έτρωγε τίποτα

δημόσια και υπάρχουν ελάχιστοι άνδρωποι που μπορούν να

καυχηθούν ότι τον έχουν ακούσει να μιλάει ή ότι τον έχουν δει

να τρώει ή να πίνει. Μόλις έφυγε, οι μουσικοί που στέκονταν

κοντά στον μπουφέ άρχισαν να παίζουν. Έπαιζαν όργανα και

τραγουδούσαν τραγούδια για τις ηρωικές πράξεις Τούρκων

πολεμιστών. Όταν αυτοί στη στοά άκουγαν κάτι που τους

άρεσε, φώναζαν, με τον δικό τους ιδιαίτερο τρόπο, έβγαζαν

φρικτές κραυγές. Μια και δεν είχα ιδέα τι έπαιζαν, πήγα στην

αυλή και είδα ότι είχαν κάποια έγχορδα όργανα μεγάλου μεγέ-

9ους. Οι μουσικοί μπήκαν μέσα κι έφαγαν από ό,τι είχε πε-

ρισσέψει. Τελικά, τα πιάτα με το κρέας απομακρύνδηκαν όταν

σηκώθηκαν όλοι, και ο πρέσβης αποσύρδηκε χωρίς να έχει πει

ούτε μία λέξη σχετικά με την αποστολή του, κάτι που πάντα

συμβαίνει σε μια πρώτη ακρόαση. Υπάρχει κι άλλο ένα έδιμο.

Όταν ένας πρέσβης εμφανίζεται μπροστά στο σουλτάνο, αυτός,

μέχρι να του δώσει την απάντησή του, του στέλνει τα ημερήσια

έξοδά του, και το σύνολο είναι


84

διακόσια άσπρα την ημέρα. Την επόμενη μέρα, συνεπώς, ένας

από τους αξιωματούχους του Θησαυροφυλακίου, εκείνος που

είχε οδηγήσει τον Βενέδικτο στην Αυλή, έφτασε με το ανωτέρω

ποσό. Λίγο μετά, οι σκλάβοι που φρουρούσαν την πύλη έλαβαν

αυτό που τους δίνουν συνήθως. Μένουν, πάντως,

ικανοποιημένοι με ψίχουλα.

»Την τρίτη μέρα, οι πασάδες ενημέρωσαν τον πρέσβη ότι

ήταν έτοιμοι να ακούσουν το σκοπό για τον οποίο είχε σταλεί.

Εκείνος πήγε αμέσως στην Αυλή κι εγώ τον συνοδέυσα. Όμως,

ο σουλτάνος είχε ολοκληρώσει τις ακροάσεις του κι

αποσυρόταν, και μόνο οι τρεις πασάδες, μαζί με τον

μπεηλέρμπεη ή κυβερνήτη της Ελλάδας, είχαν απομείνει. Όταν

περάσαμε την πύλη, βρήκαμε και τους τέσσερις να κάθονται σ’

ένα κούτσουρο που έτυχε να βρίσκεται έξω από τη στοά.

Ενημέρωσαν ότι ήθελαν να δουν τον πρέσβη, κι ένα χαλί

τοποθετήθηκε στο έδαφος μπροστά τους, όπου τον έβαλαν να

καθίσει, σαν εγκληματίας μπροστά στους δικαστές του, παρά το

γεγονός ότι ήταν παρόντες πολλοί άνθρωποι. Εκείνος τους

εξήγησε το σκοπό της αποστολής του, που, όπως άκουσα, ήταν

να ικετεύσει τον κύριό τους εκ μέρους του δούκα του Μιλάνου

να συναινέσει ώστε να παραχωρηθούν στον Ρωμαίο

αυτοκράτορα, Σιγισμούνδο, η Ουγγαρία, η Βλαχία, η

Βουλγαρία μέχρι τη Σόφια, η Βοσνία και το τμήμα της

Αλβανίας που κατείχε. Εκείνοι απάντησαν ότι δεν μπορούσαν

προς το παρόν να ενημερώσουν το σουλτάνο για το αίτημά του,

μια και ήταν απασχολημένος, αλλά ότι μέσα σε δέκα μέρες ο

πρέσβης θα μάθαινε την απάντηση του σουλτάνου. Υπάρχει κι

άλλο ένα έθιμο. Από τη στιγμή που θα γίνει η αναγγελία ενός

πρέσβη, δεν μπορεί ποτέ να μιλήσει στο σουλτάνο προσωπικά.

Αυτός ο κανόνας ισχύει από τότε που ο παππούς του σημερινού


85

σουλτάνου δολοφονήδηκε από έναν πρέσβη από τη Συρία.

Εκείνος ο απεσταλμένος είχε έρδει για να του ζητήσει να δείξει

επιείκεια στους συμπατριώτες του, τους οποίους ήδελε να κάνει

σκλάβους. Από απελπισία επειδή δεν πέτυχε το σκοπό του, τον

μαχαίρωσε, κι ο ίδιος έγινε αμέσως μετά κομμάτια από τους

παρισταμένους.

»Τη δέκατη μέρα, πήγαμε στην Αυλή για να λάβουμε την

απάντηση. Ο σουλτάνος ήταν εκεί, και πάλι καδισμέ- νος στο

ανάκλιντρό του· όμως, είχε μαζί του μόνο εκείνους που

φρόντιζαν το τραπέζι του. Δεν είδα ούτε μπουφέ, ούτε

τραγουδιστές, ούτε τον άρχοντα της Βοσνίας, ούτε τους

ανδρώπους από τη Βλαχία, παρά μόνο τον αδελφό τού δούκα

της Κεφαλλονιάς, οι τρόποι του οποίου απέναντι στο σουλτάνο

ήταν εκείνοι ενός ταπεινού υπηρέτη. Ακόμα και οι πασάδες

βρίσκονταν έξω από τη στοά και στέκονταν σε απόσταση, όπως

και οι περισσότεροι από τους ανδρώπους που είχαμε δει, μόνο

που ο αριδμός τους ήταν τώρα πολύ μικρότερος. Ενώ

περιμέναμε έξω, ο αρχικαδής, μαζί με τους υπαλλήλους του,

απένειμε δικαιοσύνη στην εξωτερική πύλη του παλατιού, και

είδα μερικούς χριστιανούς να έρχονται για να του

παρουσιάσουν τις υποδέσεις τους. Όταν, όμως, σηκώδηκε ο

σουλτάνος, οι δικαστές σταμάτησαν τη δουλειά τους και

αποσύρδηκαν στα σπίτια τους. Είδα το σουλτάνο να περνάει

μαζί με τους υπηρέτες του στη μεγάλη αυλή, κάτι που δεν είχα

μπορέσει να δω την πρώτη φορά. Φορούσε ένα μανδύα

χρυσοπράσινο, σχετικά πολυτελή, και μου φάνηκε ότι βημάτιζε

βιαστικά. Όταν ξαναμπήκε στα διαμερίσματά του, οι πασάδες

ξανα- κάδισαν στο κούτσουρο όπως και την προηγούμενη μέρα

και έστειλαν να φωνάξουν τον πρέσβη. Η απάντησή τους ήταν

ότι ο κύριός τους τον επιφόρτιζε με το καθήκον να αποδώσει


86

τιμές εκ μέρους του στον αδερφό του, το δούκα του Μιλάνου,

ότι ήθελε πάρα πολύ να κάνει πολλά γι’ αυτόν, αλλά ότι το

αίτημά του ήταν παράλογο* ότι από εκτίμηση για το πρόσωπό

του ο κύριός τους είχε αποφύγει να επεκτείνει τις κατακτήσεις

του μέσα στο έδαφος της Ουγγαρίας, κάτι που 9α είχε κάνει

εύκολα, και μια θυσία σαν αυτή 9α έπρεπε να τον ικανοποιεί

(ενν. το δούκα του Μιλάνου)* ότι ήταν υπερβολικό να περιμένει

από το σουλτάνο να παραδώσει όσα είχε κερδίσει με το σπαδί

του* ότι, υπό τις παρούσες συνθήκες, αυτός και οι στρατιώτες

του δεν είχαν άλλο πεδίο επίδειξης δύναμης πέρα από την

επικράτεια του αυτοκράτορα, και ότι ήταν ιδιαίτερα απρόθυμος

να το εγκαταλείψει, καθώς μέχρι τώρα δεν είχε ποτέ αντι-

μετωπίσει τις δυνάμεις του αυτοκράτορα χωρίς να τις εξο-

λοθρεύσει ή να τις τρέψει σε φυγή, όπως είναι γνωστό σε

ολόκληρο τον κόσμο.

»0 πρέσβης, είναι γεγονός, ήξερε ότι όλα αυτά ήταν αλή-

θεια, διότι στην τελευταία ήττα του Σιγισμούνδου στο Γκό-

λουμπατς είχε δει τη συντριβή του* είχε, μάλιστα, τη νύχτα πριν

από τη μάχη, εγκαταλείψει το στρατόπεδο του αυτοκράτορα, για

να περάσει στην υπηρεσία του σουλτάνου.

»Μόλις ο πρέσβης έλαβε αυτή την απάντηση από τους

πασάδες, επέστρεψε στο κατάλυμά του. Δεν πρόλαβε, όμως, να

φτάσει, κι έλαβε πέντε χιλιάδες άσπρα, που του είχε στείλει ο

σουλτάνος, μαζί με ένα μανδύα από πορφυρό μετάξι,

φοδραρισμένο με κίτρινο γυαλιστερό ύφασμα. Τριάντα έξι

άσπρα κάνουν ένα βενετσιάνικο δουκάτο. Όμως, από εκείνα τα

πέντε χιλιάδες άσπρα, ο θησαυροφύλακας


87

του σουλτάνου κράτησε το δέκα τοις εκατό, σαν αμοιβή

λόγω της 9έσης του. »Στη διάρκεια της παραμονής μου στην Αδριανούπο- λη,

είδα ένα άλλο δώρο που έκανε ο σουλτάνος, σε μια νύφη, τη μέρα του γάμου της. Η νύφη ήταν κόρη του μπεη- λέρμπεη, του Κυβερνήτη της Ελλάδας. Η κόρη ενός από τους πασάδες είχε το καθήκον να μεταφέρει το δώρο του σουλτάνου στη νύφη. Την υπηρετούσαν πάνω από τριάντα άλλες γυναίκες. Το φόρεμά της ήταν πορφυρό και χρυσό* το πρόσωπό της ήταν καλυμμένο, σύμφωνα με το έδιμο, με ένα πολύ πλούσιο πέπλο, στολισμένο με διαμάντια. Οι κυρίες της συνοδείας της είχαν υπέροχα πέπλα και τα φο- ρέματά τους ήταν από πορφυρό βελούδο και χρυσό ύφασμα, χωρίς γούνα. Ήταν όλες τους έφιππες, κάθονταν στη σέλα όπως οι άντρες, και μερικές είχαν υπέροχες σέλες. Στην κορυφή της πομπής βρίσκονταν δεκατρείς ή δεκατέσσερις ιππείς και δύο αξιωματούχοι, επίσης έφιπποι, κα- 9ώς και μουσικοί, που είχαν μία σάλπιγγα, ένα πολύ μεγάλο τύμπανο και κάπου οχτώ ζευγάρια κύμβαλα, κι όλα μαζί έκαναν φρικτό θόρυβο. Μετά τους μουσικούς ακολουθούσαν τα κάρα με τα δώρα και στη συνέχεια οι κυρίες. Τα δώρα ήταν εβδομήντα μεγάλες μεταλλικές πιατέλες, φορτωμένες με διάφορα γλυκά, και άλλες είκοσι πιατέλες, που είχαν πάνω τους πρόβατα γδαρμένα, βαμμένα άσπρα και κόκκινα, και στολισμένα με ασημένιους δακτυλίους που κρέμονταν από τη μύτη και τα αυτιά τους.

»Όσο βρισκόμουν στην Αδριανούπολη, είχα την ευκαιρία να δω πολλούς αλυσοδεμένους χριστιανούς, που τους είχαν πάει εκεί για πούλημα. Ζητιάνευαν στους δρόμους* όμως, η καρδιά μου ματώνει όταν σκέφτομαι τις τρομερές κακουχίες που περνάνε».

Ο Μπροκιέρ έφυγε από την Αδριανούπολη μαξί με τον


88

Βενέδικτο στις 12 Μαρτίου. Δεν δα τον ακολουδήσουμε στη

συνέχεια του ταξιδιού του στην Ελλάδα, τη Βουλγαρία και τη

Σερβία, αν και η περιγραφή που άφησε είναι πολύ εν-

διαφέρουσα, καδώς μας παρέχει πολύ ζωντανές εικόνες των

χωρών και των ανδρώπων, καδώς και των περιστατικών, που

ρίχνουν φως στις πραγματικές συνδήκες οι οποίες επικρατούσαν

στα Βαλκάνια λίγο πριν από την πτώση της

Κωνσταντινούπολης.

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΚΑΙ

ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΡΟΠΑΡΑΣΚΕΥΗ

τον οκτωβριο του 1400, ο Μανουήλ Παλαιόλόγος,

αυτοκράτορας των Ελλήνων, φιλοξενήυθηκε από τον Ερρίκο

Δ', βασιλιά της Αγγλίας. Όλες οι πληροφορίες που

υπάρχουν για αυτή την επίσκεψη βρίσκονται στα γραπτά του

Χάκλουτ,19 ο οποίος παραθέτει τα λόγια του Τόμας Ουόλσινχαμ:

«Ο αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης ήρδε στην Αγγλία για να

ζητήσει βοήθεια εναντίον των Τούρκων, και ο βασιλιάς μας, μαζί

με τους ευγενείς του, τον συνάντησαν στο Μπλάκχιδ την ημέρα

του αγίου Θωμά, του αποστόλου, και τον δέχτηκαν όπως αρμόζει

σε τόσο σπουδαίο πρίγκιπα, και τον έφεραν στο Λονδίνο και τον

φιλοξένησαν βασιλικά για πολύ καιρό, πληρώνοντας τα έξοδα της

διατροφής του και δίνοντάς του

19 Ρίτσαρντ Χάκλουτ ή Χάκλεγουϊτ (περίπου 1552-1616). Άγγλος γεω-γράφος. Γνώρισε τους σημαντικότερους πλοιάρχους και εμπόρους τηςεποχής του και ανέλαβε να εκδώσει τα έργα εξερευνητών. Έγινε ο πρώτος

καδηγητής σύγχρονης γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Στοσημαντικότερο έργο του (The principal Navigations, Voyages and Discoveries of the English nation [1589]) περιγράφει τα πρώτα ταξίδιαΒρετανών στη Βόρεια Αμερική. (Σ.τ.Μ.)

Κεφάλαιο IV

89

πολλά δώρα. Και λίγο μετά, ο αυτοκράτορας αναχώρησε με με-

γάλη χαρά από την Αγγλία, κα/ ο βασιλιάς τον τίμησε με πολλά

πολύτιμα δώρα».

Ο αυτοκράτορας είχε φιλοξενηθεί από το βασιλιά Κάρολο

ΣΤ', στο Παρίσι, πριν μεταβεί στην Αγγλία. Ο Γάλλος

βασιλικός ιστοριογράφος, ο ανώνυμος μοναχός του Σεν Ντενίς,

μας έχει αφήσει μερικές ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες σχετικά

με τον αυτοκρατορικό επισκέπτη. Μας λέει ότι ο αυτοκράτορας

ήταν ντυμένος με λευκά μεταξωτά, ότι ίππευε ένα λευκό

πολεμικό άτι, από το οποίο αφίππευσε με μοναδική χάρη όταν

πληροφορήδηκε πως πλησίαζε ο βασιλιάς της Γαλλίας.

«Ο αυτοκράτορας», συνεχίζει ο χρονικογράφος, «ήταν

άνδρας μετρ ίου αναστήματος: όμως, το πλατύ στήδος του, τα

μυώδη άκρα του, τα γεμάτα ευγένεια χαρακτηριστικά του, τα

μακριά γένια και τα λευκά μαλλιά του τραβούσαν πάνω του τα

βλέμματα όλων και τους έκαναν να λένε “ότι είναι πράγματι

άξιος να φοράει το αυτοκρατορικό στέμμα!99».

Αυτός ο άνδρας, του οποίου η ομορφιά και η ευγενική

φυσιογνωμία προκάλεσαν τόσο βαδιά εντύπωση στους Πα-

ριζιάνους του 1400, ήταν ο πατέρας του Κωνσταντίνου, του

τελευταίου αυτοκράτορα των Ελλήνων. Η μητέρα του, η Ελένη,

ήταν κόρη του Κωνσταντίνου Δραγάση, που κατείχε το

βορειοανατολικό τμήμα της Μακεδονίας για κάποιο διάστημα

ως ανεξάρτητος και έπειτα φόρου υποτελής πρίγκιπας


9ΐ

του σουλτάνου. Μέσω του πατέρα της, η Ελένη είχε στενό

δεσμό με τη σέρβική βασιλική δυναστεία των Νεμάνια, που

ήταν φημισμένη για την εμφάνιση και τα πνευματικά χα-

ρίσματα των γόνων της, οι οποίοι καυχιόντουσαν ότι στις

φλέβες τους έρρεε το ευγενικότερο γαλλικό αίμα, που το είχε

φέρει η Ελένη του Κουρτεναί, η οποία, ως βασίλισσα της

Σερβίας (1262-1308), ασκούσε μεγάλη επιρροή στα πολιτικά

πράγματα των Βαλκανίων.

Μέχρι τώρα, δεν έχει ανακαλυφθεί αυθεντικό πορτρέτο του

τελευταίου αυτοκράτορα των Ελλήνων. Καθώς, όμως, από τον

ωραίο και χαρισματικό πατέρα του κληρονόμησε το γαλάζιο

αίμα -αυτό των παλαιολόγειων αυτοκρατόρων- και από τη

μάλλον όμορφη και σίγουρα ικανότατη μητέρα του ίσως να είχε

κληρονομήσει τα σωματικά και πνευματικά χαρακτηριστικά του

μεγαλύτερου ηγεμόνα των Σέρβων -του κράλη Στεφάνου

Δουσάν-, μπορούμε εύκολα να υποθέσουμε ότι η εμφάνισή του

ήταν τόσο ευγενική όσο αποδείχτηκαν και η ζωή και ο θάνατός

του. Ο σύγχρονός του και προσωπικός φίλος του Φραγκίσκος

Φίλελφος μας έδωσε την καλύτερη περιγραφή του, όταν, σε

επιστολή του προς το βασιλιά της Γαλλίας (με ημερομηνία 13

Μαρτίου 1450) αποκαλεί τον Κωνσταντίνο άντρα «ευσεβούς και

ανώτερου ττνεύματος».

Ο Κωνσταντίνος γεννήθηκε στις 9 Φεβρουάριου 1404 και

ήταν το όγδοο από τα δέκα παιδιά του Μανουήλ Παλαιο- λόγου

και της Ελένης Δραγάση. Όλοι οι γιοι τους ήταν, λίγο-πολύ,

χαρισματικοί άνθρωποι· όμως, ενώ ο Ιωάννης, ο Ανδρόνικος, ο4

Θεόδωρος, ο Δημήτριος και ο Θωμάς ήταν πολύ φιλόδοξοι,

ακόμα και εγωιστές, ο αδελφός τους ο Κωνσταντίνος ήταν

απλός, τίμιος, αλτρουιστής και ευθύς.


92

Οι αδελφοί του διακρίδηκαν κυρίως ως διπλωμάτες* εκείνος

ήταν ο στρατιώτης του σπιτιού. Όταν η αδυναμία της

αυτοκρατορίας και η σύγχυση στην εσωτερική πολιτική της

επιδεινώνονταν λόγω της μεγάλης απληστίας των αδελφών του,

εκείνος προσπαδούσε να τους κάνει να μονιάσουν, και ήταν

πάντοτε έτοιμος να εγκαταλείψει τα δικά του προνόμια για χάρη

όσων δεν ήταν ικανοποιημένοι με αυτά που είχαν. Η αφοσίωσή

του στη στρατιωτική τέχνη, η ειλικρίνεια και η ανιδιοτέλειά

του, καδώς και η γνωστή αγάπη του για τη δικαιοσύνη τού

εξασφάλισαν επιρροή στην οικογένεια και το λαό του. Έτσι,

όταν ο αυτοκράτορας Ιωάννης Η' χρειάστηκε το φδινόπωρο του

1438 να φύγει για τη Σύνοδο της Φερ- ράρας (που συνέχισε τις

εργασίες της την επόμενη χρονιά στη Φλωρεντία), δεν επελέγη

ο Θεόδωρος, ο δεύτερος αδελφός του αυτοκράτορα, αλλά ο

κατά πολύ νεότερος του Κωνσταντίνος για τη δέση του

αντιβασιλιά της αυτοκρατορίας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η

συγκεκριμένη επιλογή έγινε λόγω του ότι από εκείνη ακόμα την

εποχή απολάμβανε τη φήμη καλού στρατιωτικού, και

δεωρήδηκε απόλυτα λογικό επικεφαλής να βρίσκεται κάποιος

που μπορούσε να εμπνεύσει αυτοπεποίδηση στο λαό σε

περίπτωση που οι Τούρκοι πραγματοποιούσαν αιφνιδιαστική

επίδεση εναντίον της Κωνσταντινούπολης εν τη απουσία του

αυτοκράτορα.

2. Γνωρίζοντας καλά την ανεπάρκεια των στρατιωτικών

δυνάμεων της χώρας του, καδώς και την υπεροχή των τουρ-

κικών δυνάμεων σε αριδμό αλλά και σε οργάνωση, ο Κων-

σταντίνος ήταν βαδιά πεπεισμένος ότι χωρίς στρατιωτική

βοήδεια από τις δυτικές δυνάμεις οι Έλληνες δεν δα μπορούσαν

να διατηρήσουν για πολύ ακόμα έστω και τη σκιά της παλιάς

αυτοκρατορίας τους. Λόγω αυτής της πεποίδησης

επιθυμούσε ειλικρινά τη συμφιλίωση της Ελληνικής και της

Λατινικής Εκκλησίας. Σε αυτό το 9έμα βρισκόταν σε απόλυτη


93

διαφωνία με την πλειοψηφία των Ελλήνων και με μερικούς από

τους αδελφούς του. Οι πολιτικές ιδέες του βρήκαν εφαρμογή

όταν ανέλαβε τη διακυβέρνηση της Πε- λοποννήσου, για

δεύτερη φορά, ως ανεξάρτητος ηγεμόνας. Ο πιθανός

κληρονόμος, ο πρίγκιπας Θεόδωρος, αποφάσισε, ξαφνικά, το

1443 να ανταλλάξει τις κτήσεις του στην Πελοπόννησο με τη

Σηλυβρία, την οποία κατείχε ο Κωνσταντίνος. Ο Κωνσταντίνος,

πάντα πρόδυμος να εξυπηρετήσει καταστάσεις, ικανοποίησε την

επιθυμία του αδελφού του με χαρά και από το 1444 τον

βρίσκουμε δεσπότη του Μυστρά. ν.

Θέλοντας να προετοιμάσει ένα συνασπισμό χριστιανικών

δυνάμεων εναντίον των Τούρκων άρχισε αμέσως να οργανώνει

στρατό στην Πελοπόννησο και να ενισχύει τα οχυρωματικά

έργα χτίζοντας τείχος στον στενό ισθμό, στο Εξα- μίλιο.20 Όταν

ενημερώθηκε από τον πάπα ότι ο βασιλιάς της Ουγγαρίας και

της Πολωνίας Λαδίσλαος και ο διάσημος Ουνυάδης βρίσκονταν

καδ’ οδόν προς την Αδριανούπολη, ο Κωνσταντίνος προχώρησε

αμέσως σε κίνηση αντιπερισπασμού και πέρασε στη Στερεά

Ελλάδα, όπου επιτέθηκε στις εκεί τουρκικές δυνάμεις. Πολλές

από τις αναμετρήσεις του ήταν νικηφόρες και πλησίαζε στο να

εκκαθαρίσει την Αχαΐα από τους Τούρκους και να θέσει υπό την

κυριαρχία του το δουκάτο των Αθηνών τότε, όμως, έλαβε την

είδηση ότι ο ουγγρικός στρατός είχε κατατροπωθεί από τους

Τούρκους στη Βάρνα (10 Σεπτεμβρίου 1444), κι έτσι ανα-

γκάστηκε να υποχωρήσει στην Πελοπόννησο.

Ο αυτοκράτορας Ιωάννης και οι σύμβουλοί του ήταν αρκετά

οξυδερκείς, ώστε να μην εκτεδούν στα μάτια του σουλτάνου.

Δεν έστειλαν ούτε βοηδητική δύναμη να ενι- σχύσει τον

χριστιανικό στρατό υπό τον Ουνυάδη, ούτε έκαναν την

παραμικρή προσπάδεια να εμποδίσουν τις τουρκικές δυνάμεις

να περάσουν από την Ασία στην Ευρώπη. Στην

20 Χαλκοκονδύλης, σελ. 319, 342.


94

Κωνσταντινούπολη υπήρχε μια ισχυρή τουρκόφιλη μερίδα, που

συχνά, σχεδόν σε καδημερινή βάση μάλιστα, κατάφερνε να

επιβάλλει τα πλάνα της στον αυτοκράτορα. Αυτά τα πλάνα

περιλάμβαναν την τήρηση μιας απόλυτα παδητικής στάσης,

προκειμένου να μην προκληδεί ο σουλτάνος να επιτεδεί. Για να

αποδείξει η τουρκόφιλη μερίδα τη σοφία της πολιτικής της,

έφτασε να επικαλεστεί όχι μόνο την καταστροφή των Ούγγρων

στη Βάρνα, αλλά και τις καταστροφικές συνέπειες της

αντιτουρκικής πολιτικής του αγνού πατριώτη, του

Κωνσταντίνου. Ο σουλτάνος Μοράτ εισέβαλε στην Ελλάδα

(φδινόπωρο του 1446), κατέλαβε με έφοδο το οχυρό στον Ισδμό

στις 10 Δεκεμβρίου και άφησε ανεξέλεγκτους τους άτακτους ιπ-

πείς του, που λεηλατούσαν, σκότωναν και κατέστρεφαν. Οι

πατριώτες Έλληνες υποστήριζαν με όλη τους τη δύναμη ότι η

μάχη στο Εξαμίλιο είχε χαδεί εξαιτίας της προδοσίας των

Αλβανών εδελοντών και μόνο. Πάντως, ό,τι κι αν είχε συμβεί, ο

Κωνσταντίνος υποχρεώδηκε να ζητήσει ειρήνευση από το

σουλτάνο, εκφράζοντας την προδυμία του να δεχτεί τη δέση του

υποτελούς και να καταβάλλει ετήσιο φόρο. Έγινε συμφωνία

ειρήνης και την άνοιξη του 1447 ο Κωνσταντίνος και ο αδελφός

του Θωμάς πήγαν στη

Θήβα για να υποβάλουν τα σέβη τους στο σουλτάνο Μου- ράτ

Β.21

Ο λαός της Πελοποννήσου υπέφερε τα πάνδεινα από τη

λαίλαπα των Τούρκων εισβολέων. Περίπου 60.000 άντρες και

γυναίκες εξανδραποδίστηκαν. Η ευδύνη για τα δεινά έπεσε

στον Κωνσταντίνο. Οι τουρκόφιλοι της Κωνσταντινούπολης

διακήρυσσαν με όλη τους τη δύναμη την ανοησία της

φιλοδυτικής ή φιλολατινικής πολιτικής του Κωνσταντίνου. Κι

ακόμα κι εκείνοι που ούτε για μία στιγμή δεν αμφέβαλαν για τα

πατριωτικά κίνητρα του Κωνσταντίνου και τη γενικότερη

21 Σφραντζής, σελ. 202, Χαλκοκονδύλης, σελ. 345, Δούκας, σελ. 223.


95

λογική των ενεργειών του, δεν μπορούσαν να μην παραδεχτούν

ότι το μόνο αποτέλεσμα του πατριωτισμού και της σοφίας του

ήταν μια αλλόκοτη συμφορά. Έτσι άρχισε να αναπτύσσεται

μεταξύ των δεισιδαιμόνων Ελλήνων η εντύπωση ότι ο

Κωνσταντίνος ήταν άνθρωπος που είχε γεννηδεί κάτω από

«κακότυχο αστέρι».22

Η εντύπωση ότι δεν ήταν «τυχερός άνδρωπος» πρέπει να

ενισχύδηκε από τις ατυχίες που του προέκυψαν σε προσωπικό

επίπεδο. Για παράδειγμα, στα είκοσι τέσσερά του παντρεύτηκε

τη Θεοδώρα Τόκκο (την 1η Ιουλίου 1428), η οποία είχε προίκα

την πόλη της Κυλλήνης, που τότε ονομαζόταν Γλαρέντζα. Η

σύζυγός του πέδανε τον Νοέμβριο του 1429 και ο

Κωνσταντίνος έμεινε χήρος μέχρι το καλοκαίρι του 1441, όταν,

κατόπιν παροτρύνσεων του αδελφού του, του αυτοκράτορα

Ιωάννη, παντρεύτηκε την Αικατερίνη Γατελούζου, ανιψιά του

Φραγκίσκου Γατελούζου, πρίγκιπα της Λέσβου. Ομως, και η

δεύτερη σύζυγός του πέδανε ξαφνικά στη Λήμνο, τον

Αύγουστο του 1442, ενώ βρισκόταν μαζί της καδ’ οδόν προς

την Κωνσταντινούπολη. Την περίοδο ανάμεσα στο 1444 και το

1448 έκανε πολλές προσπάθειες να παντρευτεί για τρίτη φορά,

αλλά ούτε οι διαπραγματεύσεις για να παντρευτεί την Ισαβέλλα

Ορσίνι, αδελφή του πρίγκιπα του Τάραντα, ούτε εκείνες με το

δόγη της Βενετίας για το χέρι της κόρης του ήταν επιτυχείς.

Φαίνεται ότι στην πορεία έγιναν ενέργειες να παντρευτεί την

Αννα, την κόρη του Λουκά Νοταρά, του αρχι- ναυάρχου του

ελληνικού στόλου, αλλά κι αυτό το σχέδιο εγκαταλείφθηκε,

διότι κάλεσε τον Κωνσταντίνο μια ανώτερη μοίρα.

3. Ο αυτοκράτορας Ιωάννης Η' πέθανε στις 3 Οκτωβρίου

του 1448. Ο Κωνσταντίνος ήταν τώρα ο μεγαλύτερος από τους

εν ζωή γιους του αυτοκράτορα Μανουήλ Β' και δεν υπήρχε η

παραμικρή αμφισβήτηση του νόμιμου δικαιώματος του να

22 Θρήνος, στίχοι 85-95.


96

διαδεχτεί τον αδελφό του, τον μακαρίτη αυτοκράτορα. Όμως, ο

νεότερος αδελφός του, ο ανήσυχος, φιλόδοξος και αδίστακτος

Δημήτριος, έτυχε να βρίσκεται μόνος στο νεκροκρέβατο του

αυτοκράτορα Ιωάννη, και οι οπαδοί του άρχισαν να σκέφτονται

σοβαρά να ανακηρύξουν αυτοκράτορα τον Δημήτριο και να

αγνοήσουν τα δικαιώματα του Κωνσταντίνου. Βρήκαν νομικό

πρόσχημα στο ότι ο Δημήτριος ήταν «πορφυρογέννητος», είχε

δηλαδή γεννηθεί ενώ ο πατέρας του εξακολουθούσε να είναι

αυτοκράτορας. Ο Κωνσταντίνος, όμως, είχε γεννηθεί πριν από

την ανάρρηση του πατέρα του στο θρόνο. Αλλά, ανεξάρτητα

από αυτό, υπήρχαν κι άλλες συνδήκες που τους ενθάρρυ- ναν. Ο

πρίγκιπας Δημήτριος ήταν γνωστός στην Κωνσταντινούπολη

και την Αδριανούπολη ως τουρκόφιλος, ενώ ο


97

Κωνσταντίνος ως άνδρωπος που έτεινε προς μια συμμαχία με

τους Λατίνους. Κι όταν, λίγες μέρες μετά την ταφή του

αυτοκράτορα, ο σουλτάνος συνέτριψε τον ουγγρικό στρατό υπό

τον Ουνυάδη στο Κοσσυφοπέδιο (19 Οκτωβρίου 1448), οι

πιδανότητες υπέρ του τουρκόφιλου Δημητρίου φάνηκαν να

υπερτερούν έναντι εκείνων υπέρ του άτυχου φίλου τού

ηττημένου ήρωα του χριστιανικού συνασπισμού.

Αναμφίβολα, η αυτοκράτειρα Ελένη, η σεβάσμια μητέρα

των πριγκίπων Παλαιολόγων, που ξούσε ακόμη και ασκούσε

μεγάλη επιρροή μέσα στην αυτοκρατορική οικογένεια,

συνηγορούσε αποφασιστικά υπέρ των δικαιωμάτων του γιου

της Κωνσταντίνου, στον οποίο ήταν αφοσιωμένη. Πολιτικοί

όπως ο Μανουήλ Καντακουξηνός, ο Μανουήλ Ίαγρος και ο

Λουκάς Νοταράς υπερασπίστηκαν με πίστη τον Κωνσταντίνο.

Το ίδιο συνέβη και με τον Θωμά, τον νεότερο από τους

πρίγκιπες, όταν έφτασε (στις 13 Νοεμβρίου) στην Κων-

σταντινούπολη. Όμως, τα επιχειρήματα των οπαδών του

πρίγκιπα Δημητρίου δεν αφορούσαν τόσο τα προσωπικά όσο τα

δημόσια πράγματα - το πολιτικό συμφέρον του κράτους. Τελικά

επιτεύχδηκε συμβιβασμός: δα στελλόταν αμέσως πρεσβεία στο

σουλτάνο για να τον ρωτήσει αν δα αναγνώριζε το δεσπότη

Κωνσταντίνο ως αυτοκράτορα ή όχι. Αυτός ήταν ίσως ο μόνος

τρόπος να αποφευχδεί εμφύλιος πόλεμος, ή μια επίδεση των

Τούρκων, και καταδεικνύει περισσότερο από οτιδήποτε άλλο

την εξασδένηση της αυτοκρατορίας.

Ο σουλτάνος Μουράτ Β' ήταν ένας τίμιος και ευδύς

άνδρωπος. Απεχδανόταν την κακή πίστη, και στη διάρκεια της

βασιλείας του η Πύλη φημιζόταν για την τήρηση όλων των

δεσμεύσεών της. Σίγουρα, δα ήταν προς το συμφέρον των

Τούρκων να υποδαυλίσουν τη διχόνοια στην Κωνστα-

ντινούπολη, ή, τουλάχιστον, να τοποθετήσουν στο θρόνο έναν

πρίγκιπα ο οποίος ήταν αποδεδειγμένα τουρκόφιλος. Όμως, ο


98

σουλτάνος Μουράτ δεν δίστασε να δηλώσει ότι θα αναγνώριζε

αμέσως τον Κωνσταντίνο ως αυτοκράτορα, διότι ο θρόνος των

Ελλήνων ανήκε δικαιωματικά σε εκείνον.

Ο πρίγκιπας Δημήτριος και οι οπαδοί του απογοητεύτηκαν,

αλλά ήταν αρκετά σώφρονες ώστε να αποδεχτούν πως το

ζήτημα είχε επιλυθεί. Τον Δεκέμβριο, μια ειδική αντι-

προσωπεία, υπό τον Μανουήλ Ίαγρο, έφυγε από την Κων-

σταντινούπολη με προορισμό την Πελοπόννησο, έχοντας μαζί

της το αυτοκρατορικό στέμμα. Την ημέρα των Θεοφάνιων, στις

6 Ιανουαρίου 1449, ο Κωνσταντίνος στέφθηκε στον Μυστρά

βασιλιάς όλων των Ελλήνων.

4. Έφτασε στην Κωνσταντινούπολη στις 12 Μαρτίου του

ίδιου έτους και οι κάτοικοι τον υποδέχτηκαν θερμά. Έδωσε

αμέσως δείγματα της συμφιλιωτικής διάθεσής του. Στον

αδελφό του πρίγκιπα Θωμά απένειμε τον τίτλο του «δεσπότη»,

που ήταν ο υψηλότερος μετά τον τίτλο του βασιλιά* στον

πρίγκιπα Δημήτριο παραχώρησε τον Μυστρά και όλη την

περιοχή την οποία κατείχε. Πριν οι δύο πρίγκιπες φύγουν από

την Κωνσταντινούπολη, ζήτησε να τους δει η μητέρα τους, η

αυτοκράτειρα Ελένη, για να της ορκιστούν ότι θα ζούσαν με

ομόνοια και ότι θα στήριζαν ο ένας τον άλλο. Ήταν το

τελευταίο δραματικό περιστατικό στο οποίο πρωταγωνίστησε η

αυτοκράτειρα Ελένη, ίσως ενδεδυμένη ήδη το ράσο της

μοναχής Υπομονής, πλαισιωμένη από τους τρεις γιους της,

μέσα στην αίγλη της βυζαντινής Αυλής. Πέθανε λίγο μετά, στις

23 Μαρτίου 1450* και μολονότι ο δεσπότης Θωμάς και ο

πρίγκιπας Δημήτριος ξέχασαν σύντομα τους όρκους τους, ο

αυτοκράτορας Κωνσταντίνος δεν έπαψε ποτέ να μιλάει για

εκείνη με μεγάλο σεβασμό και αγάπη.

Ο Κωνσταντίνος απέδειξε τη συμφιλιωτική διάδεσή του

καδώς και τη σύνεσή του με έναν ακόμα τρόπο. Μόλις έφτασε

στην Κωνσταντινούπολη, του προτάδηκε να επαναλάβει στην


99

Αγία Σοφία την τελετή της στέψης, διότι, διαφορετικά, κάποιοι

κάτοικοι της πρωτεύουσας ίσως να αμφισβητούσαν την επίσημη

ανάρρησή του στο δρόνο. Επρόκειτο για ένα από αυτά τα ιδιαίτερα

δέματα, με στενά συνυφασμέ- νες πολιτικές και δρησκευτικές

πτυχές, που οι Βυζαντινοί αγαπούσαν να συζητούν. Όμως, ο

Κωνσταντίνος αρνήθηκε να πράξει κάτι τέτοιο. Η δέση τρυ ήταν

ισχυρή με βάση τους ιερούς κανόνες και ήταν ξεκάδαρο ότι η τελετή

που είχε γίνει στην εκκλησία στο Μυστρά είχε την εγκυρότητα

που δα αποκτούσε αν είχε λάβει χώρα στον υπέροχο ναό της Αγίας

Σοφίας. Έγινε ειδική αναφορά στους πολιτικούς λόγους που τον

οδήγησαν στην άρνηση αυτή, κι έχουν μεγάλο ενδιαφέρον: μια

νέα τελετή στέψης στην Κωνσταντινούπολη δα ήταν αφορμή να

ξαναρχίσει η διαμάχη ανάμεσα σε όσους υποστήριζαν την Ένωση

με τη Λατινική Εκκλησία και σε εκείνους που ήταν αντίδετοι σε

αυτό το ενδεχόμενο. Ο αυτοκράτορας επιδυμούσε να εδραιωδεί

η ειρήνη στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας και να μην τεδεί σε

κίνδυνο η ειρήνη με το σουλτάνο, δεώρησε συνεπώς συνετό να

απο- φύγει να επαναφέρει στην επιφάνεια το ευαίσδητο ζήτημα

των σχέσεων ανάμεσα στις δύο Εκκλησίες.

Αυτή η τακτική, το να αποφύγει δηλαδή οτιδήποτε δα

προκαλούσε τους Τούρκους, υπαγορευόταν από τις επικρα-

τούσες συνδήκες. Μέσα στα προηγούμενα πέντε χρόνια ο

ουγγρικός στρατός που είχε επιχειρήσει να κάμψει την ισχύ του

«Μεγάλου Τούρκου» γνώρισε συντριπτικές ήττες, και το βασίλειο

της Ουγγαρίας, η μόνη ασφαλής βάση για επιχειρήσεις εναντίον

των Τούρκων, χρειαζόταν χρόνο για την αναδιοργάνωση των

δυνάμεών του. Επιπλέον, δεν μπορούσε να γίνει στα σοβαρά

λόγος για σχηματισμό χριστιανικού συνασπισμού, εφόσον η

Γαλλία και η Αγγλία πολεμούσαν μεταξύ τους. Αυτή η παδητική

πολιτική αναβλητικότητας -την οποία ακολούδησαν όχι μόνο οι

παλαιότεροι αλλά και οι


100

νεότεροι αυτοκράτορες της Κωνσταντινούπολης, καδώς και ο

δεσπότης της Σερβίας Γεώργιος- έγινε δεκτή δερμά από το

σουλτάνο Μουράτ και τον μεγάλο βεζίρη Χαλίλ Πασά

Τζανταρλί. Και οι δύο αυτοί άντρες δεωρού- σαν ότι το

συμφέρον των Τούρκων ήταν να κερδίσουν χρόνο για την

παγίωση της δέσης τους στην Ευρώπη, να παγιώσουν τον

έλεγχό τους στις εκτεταμένες περιοχές που είχαν καταλάβει με

εκπληκτική ταχύτητα και να διασφαλίσουν την υποταγή των

εδνών των Βαλκανίων με τη δημιουργία ισχυρής στρατιωτικής

και διοικητικής εξουσίας. Αυτό δα το επιτύγχαναν με μια

πολιτική μετριοπάδειας και συμφιλίωσης, η οποία δα έκανε

τους Έλληνες και τους Σέρβους να αισδάνονται ήσυχοι ότι δεν

υπάρχει άμεσος κίνδυνος από τους Τούρκους, ότι το status quo

δα έμενε αναλλοίωτο επ’ αόριστον και ότι, συνεπώς, δεν

υπάρχει πιεστική ανάγκη για την προώδηση της δημιουργίας

συνασπισμού των χριστιανικών εδνών εναντίον της

μουσουλμανικής δύναμης στην Ευρώπη.

Λόγω αυτών των συνδηκών τα πρώτα δύο χρόνια της

βασιλείας του Κωνσταντίνου πέρασαν ειρηνικά. Άφησε το

ζήτημα της Ένωσης των Εκκλησιών όπως το βρήκε, δηλαδή


101

αδρανές, και καλλιέργησε φιλικές σχέσεις με την Οθωμα-

νική Πύλη και την ορθόδοξη Σερβία. Έκανε ό,τι μπορούσε να

αποτρέψει την ανοιχτή σύγκρουση των δύο ανήσυχων αδελφών

του στην Πελοπόννησο και άρχισε πάλι να εξετάζει το

ενδεχόμενο να ξαναπαντρευτεί. Ο πιστός φίλος του Σφραντζής

είχε, ήδη από τον Οκτώβριο του 1449, φύγει από την

Κωνσταντινούπολη στα πλαίσια αποστολής αναζήτησης

συζύγου στις ορθόδοξες Αυλές της Τραπεζούντας και της

Γεωργίας.

5. Όμως, αυτή η ειδυλλιακή ηρεμία δεν μπορούσε να

διαρκέσει πολύ. Ο τίμιος, αλλά τα τελευταία χρόνια κάπως

νωθρός, σουλτάνος Μουράτ πέθανε στις 5 Φεβρουάριου του

1451 και στο θρόνο ανέβηκε ο μεγαλύτερος γιος του, ο Μωάμεθ

Β'.

Ο νέος σουλτάνος, πολύ νεαρός σε ηλικία, καθώς δεν ήταν

ακόμη ούτε είκοσι ενός ετών, εθεωρείτο γενικά ανίκανος και

φιλήδονος. Αυτή η εντύπωση στηριζόταν στο γεγονός ότι είχε

ξαναβρεθεί στο θρόνο, αλλά σε μια στιγμή μεγάλου κινδύνου,

το 1446, ο μεγάλος βεζίρης Χαλίλ θεώρησε καθήκον του να

καλέσει το σουλτάνο Μουράτ να ξαναανα- λάβει τα ηνία της

εξουσίας.

Ωστόσο, πολιτικοί που γνώριζαν πρόσωπα και πράγματα

στην οθωμανική Αυλή -όπως, για παράδειγμα, ο Σέρ- βος

πρίγκιπας, ο δεσπότης Γεώργιος, ο Σφραντζής και οι

απεσταλμένοι της Βενετίας και του δούκα του Μιλάνου στην

Πύλη- ήξεραν πολύ καλά ότι ο Μωάμεθ ήταν ένας νέος που

φλεγόταν από φιλοδοξία και διέθετε μεγάλες ικανότητες.

Κάτω από την επιρροή της μητριάς του, Μάρα Μπράν-

κοβιτς, ανιψιάς του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας, μιας από

τις πλέον καλλιεργημένες γυναίκες της εποχής, και μερικών

Ελλήνων αποστατών στην τουρκική Αυλή, ο Μωά- μεδ είχε

αναπτύξει αγάπη για τη μελέτη, εκτιμώντας ιδιαίτερα τα έργα


102

Ελλήνων και Λατίνων για τον Μεγάλο Αλέξανδρο, τον Κύρο,

τον Ιούλιο Καίσαρα και τον Μεγάλο Θεοδόσιο. Ο ρόλος της

Μάρα στην εκπαίδευση του διαδόχου ήταν τόσο μεγάλος, ώστε

από πολλούς συγγραφείς της εποχής δεωρήδηκε ότι ήταν η

πραγματική μητέρα του Μωάμεδ. Όμως, ο Μωάμεδ είχε

πελασγικό αίμα στις φλέβες του, καδώς ήταν γιος μιας σκλάβας

από την Αλβανία, της Χούμα Χατούν. Ο Μωάμεδ ήταν, στην πραγματικότητα, ο τέλειος τύπος

εξαιρετικά καλλιεργημένου ανατολίτη ηγεμόνα, που είχεμεγαλώσει μέσα στις επιρροές της αναγεννώμενης Ευρώπης. Γνώριζε πολλές γλώσσες (αραβικά, ελληνικά, λατινικά καισλαβικά), φημιζόταν για την προτίμησή του στα ιστορικά έργα, αγαπούσε ιδιαίτερα την περσική ποίηση, την αστρολογία και τιςαπόκρυφες επιστήμες. Δοκίμασε τις ικα- νότητές του στησυγγραφή στίχων στα περσικά και ενδιαφερόταν βαδιά για τιςαστρολογικές ερμηνείες των φαινομένων. Ήταν ευερέδιστοςκαι, συνεπώς, κάπως παρορμητικός. Όταν, όμως, ασχολιόταν μεπολιτικά ζητήματα, επιδείκνυε μαεστρία στη διπλωματικότητα. Ως νέος ήταν βαδιά δρη- σκευόμενος, όμως αργότερα φαίνεταιότι μπήκε σε μια ομάδα Τούρκων ελευδεροφρόνων καισυνήδιζε μερικές φορές τα ευφυολογήματα σε βάρος τουμεγάλου Προφήτη τους. Γεμάτος ευγενική φιλοδοξία, έξυπνοςκαι ανδρείος, δίκαια δεωρείται ένας από τους σπουδαιότερουςΟδωμα- νούς Τούρκους.

Οι πρώτες ενέργειες του νεαρού σουλτάνου ήταν άκρωςσυμφιλιωτικές. Διατήρησε τον Χαλίλ Πασά στη δέση τουμεγάλου βεζίρη, δείχνοντας έτσι την πρόθεσή του να συνεχίσειτην πολιτική του πατέρα του για τη μη ανατροπή του status quo. Όταν έφτασαν οι ειδικοί απεσταλμένοι του αυτοκράτορα τηςΚωνσταντινούπολης και του δεσπότη της Σερβίας με τασυνηδισμένα δώρα και τα συγχαρητήρια, ο Μωάμεδ τουςδέχτηκε με μεγαλοπρέπεια. Δεσμεύτηκε με όρκο να τηρήσει τηνειρήνη και να σεβαστεί τις συνθήκες που είχε συνάψει ο


103

πατέρας του. Έδωσε στη μητριά του, τη σουλτάνα Μάρα, πλούσια κτήματα στη Μακεδονία και την άδεια να επιστρέφειστον πατέρα της. Υποσχέδηκε στους Έλληνες να καταβάλλειετησίως 300.000 άσπρα (10.000 δουκάτα της Βενετίας), ώστενα φροντίζουν τον Ορχάν Εφέντη, έναν Οθωμανό πρίγκιπα, δισέγγονο του Βα- γιαζήτ, ο οποίος είχε αναζητήσει καταφύγιοστην Κωνσταντινούπολη. Προκειμένου να διασφαλιστεί ηπληρωμή του ποσού αυτού, ορισμένες πόλεις στη Μακεδονίαδιατάχτηκαν να πληρώνουν τους φόρους τους απευθείας σεεισπρά- κτορες διορισμένους από τον Έλληνα αυτοκράτορα. Αυτό το γεγονός έδωσε τροφή σε φήμες ότι ο νεαρός σουλτάνοςεπιθυμούσε τόσο πολύ να εξασφαλίσει την καλή πίστη τωνΕλλήνων γειτόνων του, ώστε είχε παραχωρήσει στον αυ-τοκράτορα κάποια τμήματα της Μακεδονίας.

Αλλη μια απόδειξη αυτής της διάθεσης ήταν το αίτημα του

σουλτάνου να μεσολαβήσει ο δεσπότης Γεώργιος για τη

σύναψη διαρκούς ειρήνης ανάμεσα στην Πύλη και την

Ουγγαρία. Αφού έστειλε πληρεξουσίους του στο Σμεντέ- ρεβο,

πρωτεύουσα της Σερβίας, ο σουλτάνος, το καλοκαίρι του 1451,

πέρασε στη Μικρά Ασία για να καταστείλει την εξέγερση του

ανήσυχου υποτελούς των Οθωμανών, του εμίρη της

Καραμανίας.


104

6. Ο πρίγκιπας της Σερβίας Γεώργιος Μπράνκοβιτς -ή

μάλλον «Δεσπότης Γεώργιος της Σερβίας», όπως ήταν γνωστός

στους συγχρόνους του χριστιανούς- ήταν ένας από τους πιο

αξιόλογους ανθρώπους της εποχής του. Ο ιππότης Μπροκιέρ

τον επισκέφτηκε στη Σερβία το 1433 και μιλάει με ενθουσιασμό

για τη σεβάσμια εμφάνισή του, τον μεγάλο πλούτο και την

υπέροχη Αυλή του. Ένας άλλος σύγχρονός του, ο Φραγκίσκος

Φίλελφος, στις επιστολές του στο δόγη της Βενετίας και το

βασιλιά της Γαλλίας, περιέγραψε τον Γεώργιο ως «έναν από

τους πιο σώφρονες και ισχυρούς πρίγκιπες της εποχής». Ένας

τρίτος και δίκαια φημισμένος σύγχρονός του, ο Αινείας Σύλβιος

Πικολομίνι (ο μελλοντικός πάπας Πίος Β'), είπε γι’ αυτόν ότι

«χάρη στην εμφάνισή του αλλά και για άλλους λόγους ήταν

αξιοπρεπής και άξιζε τον υψηλότερο σεβασμό, αλλά, δυστυχώς,

ανήκε στην Ελληνική Εκκλησία!».

Επειδή κατείχε πολλά και μεγάλα κτήματα στην Ουγγαρία,

ανήκε στην ουγγρική αριστοκρατία και λίγο έλειψε να εκλεγεί

αντιβασιλέας της Ουγγαρίας στη θέση του Ιωάννη Ουνυάδη

(1445). Τον θεωρούσαν σχεδόν μέλος της αυτοκρατορικής

οικογένειας της Ελλάδας, καθώς η πρώτη του σύζυγος, η Μαρία

Κομνηνή, ήταν κόρη του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Αλέξιου

Κομνηνού, η δεύτερη σύζυγός του, Ειρήνη, ήταν κόρη του

Μανουήλ Καντακουζηνού, και ο γιος του Λάζαρος παντρεύτηκε

το 1445 την κόρη του δεσπότη Θωμά Παλαιολόγου, ανιψιά του

αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Δραγάση. Ο δεσπότης Γεώργιος

ασκούσε σημαντική επιρροή και στην Πύλη, αφενός μέσω της

κόρης του, Μάρα, την οποία παντρεύτηκε ο σουλτάνος Μουράτ

Β' το 1436, αφετέρου -κατά έναν μεγάλο μάλλον βαθμό- μέσω

των συχνών και υπέροχων δώρων που έκανε στους πασάδες και

τους βεζίρηδες του σουλτάνου. Όταν ανέβηκε στο θρόνο των

Οδωμανών ο Μωάμεθ Β', ο Γεώργιος Μπράνκοβιτς ήταν ο

ηγέτης με τη μεγαλύτερη


105

επιρροή ανάμεσα στα Καρπάθια και τον Βόσπορο

αναγνωρίζοντας αυτό το γεγονός οι Ούγγροι και οι Τούρκοι

πληρεξούσιοι συναντή- δηκαν στην πρωτεύουσά του για να

διαπραγματευτούν ειρήνη κάτω από την εποπτεία του.

Στην αποστολή των Τούρκων βρισκόταν κι ένας Έλληνας, ο

οποίος μάλλον ήταν διερμηνέας. Ο άνδρας φαίνεται ότι ήταν

δερμός πατριώτης και διέδετε πραγματική πολιτική οξυδέρκεια.

'Οπότε είχε την ευκαιρία να συναντήσει τον δεσπότη Γεώργιο

κατ’ ιδίαν, τον ικέτευε να εμποδίσει τη σύναψη ειρήνης, «διότι»,

όπως έλεγε, «αν ο σουλτάνος κλείσει ειρήνη με τους Ούγγρους,

δα έχει τα χέρια του ελεύ- δερα για να χτυπήσει την

Κωνσταντινούπολη!». Ο Σφρα- ντζής το κατέγραψε αυτό και

πρόσδεσε: «αλλά, δυστυχώς, ο δεσπότης της Σερβίας όχι μόνο δεν

συμφωνούσε, αλλά ούτε καν ήδελε να ακούσει τα επιχειρήματα

αυτά!».

Δεν είναι απίδανο ο έμπειρος πολιτικός, τον οποίο είχαν σε

εκτίμηση οξυδερκείς παρατηρητές όπως ο Φίλελ- φος και ο

Αινείας Σύλβιος, να μην είχε λάβει υπόψη του όλες τις

παραμέτρους. Τον Αύγουστο του 1451 και ενώ συνεχίζονταν οι

διαπραγματεύσεις στο Σμεντέρεβο, δεν υπήρχε τίποτα που να

δικαιολογεί την άποψη ότι αναμενόταν επίδεση εναντίον της

Κωνσταντινούπολης. Δεν είχε δώσει ο σουλτάνος άφδονες

αποδείξεις της επιδυμίας του να ζήσει ειρηνικά με τους γείτονές

του; Δεν υπήρχε κανένα πρόσχημα για μια τέτοια επίδεση και

δεν ήταν πιδανό οι Έλληνες να προκαλέσουν σκόπιμα κάποια

διαμάχη. Επιπλέον, ο σουλτάνος είχε διατηρήσει στη δέση του

μεγάλου βεζίρη τον Χαλίλ Πασά, τον παλιό προσωπικό φίλο του

δεσπότη Γεωργίου και των Ελλήνων αυτοκρατόρων, έναν οξύνου

πολιτικό, που ήξερε καλά ότι η πρόκληση μιας τέτοιας επίδεσης

δα επιτάχυνε το σχηματισμό ευρωπαϊκού συνασπισμού, με μοιραία

συνέπεια την πτώση της νεαρής Οδωμανικής Αυτοκρατορίας σε

ευρωπαϊκά χέρια, και όχι την


106

κατάκτη- ση της βυζαντινής πρωτεύουσας.

Όμως, αν και όλα τα ορατά σημάδια και όλα τα εύλογα

επιχειρήματα έδειχναν ότι δα ακολουθούσε μια μακρά περίοδος

ειρήνης, ο δεσπότης Γεώργιος, ο οποίος ήταν άνθρω- πος που

του άρεσαν οι συμβιβασμοί, δεώρησε καλύτερο να συναφδεί

μόνο μια τριετής ανακωχή ανάμεσα στην Πύλη και την

Ουγγαρία, αντί για μια επίσημη συνδήκη ειρήνης.

7. Μεταξύ των Ελλήνων πολιτικών, και στην Κωνσταντι-

νούπολη γενικά, επικρατούσε η άποψη ότι δεν υπήρχε φόβος

άμεσου κινδύνου. Η κατάσταση έδειχνε τόσο ήρεμη και ο πο-

λιτικός ουρανός τόσο καθαρός, ώστε το μόνο ζήτημα που

φαινόταν να έχει σημασία ήταν ο γάμος του αυτοκράτορα.

Ο Κωνσταντίνος βρισκόταν σε μια ηλικία που ο γάμος από

έρωτα μπορεί να δώσει τη δέση του στο γάμο λόγω άλλων

σκέψεων. Ο λαός περίμενε από τον αυτοκράτορά του, που είχε

χηρέψει δύο φορές, να παντρευτεί ξανά όπως του άξιζε. Ο

Κωνσταντίνος, αναζητώντας την κατάλληλη σύζυγο και μετά

από συμβουλές της συγγενούς του πρωτο- στρατόρισσας23

Παλαιολογίνας, θείας τής σουλτάνας Μάρα,

23 Αξίωμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Όσον αφορά τον αντίστοιχοτίτλο στους άνδρες (πρωτοστράτωρ), σήμαινε τον ανώτερο στρατιωτικόδιοικητή. Στις γυναίκες σήμαινε την υπεύθυνη της Αυλής τηςαυτοκράτειρας. (Σ.τ.Μ.)


ιο7

διερωτήδηκε αν τελικά η σουλτάνα με τις οικογενειακές

διασυνδέσεις της και την επιρροή της στην Πύλη μπορούσε να προσφέρει στον ελληνικό δρόνο σημαντικά πολιτικά

πλεονεκτήματα. Δεν ήταν πλέον νέα -ο Σφραντξής δεω- ρούσε

ότι ήταν τρία χρόνια μεγαλύτερη από τον Κωνσταντίνο-, αλλά

παρέμενε όμορφη, σεβάσμια, καλλιεργημένη και, λόγω των

φιλανδρωπιών της, πολύ αγαπητή στους φτωχούς και τον

κλήρο. Επιπλέον, ο πατέρας τής Μάρα φημιζόταν σε ολόκληρη

την Ανατολή για τον τεράστιο πλούτο του, και εκείνη ως χήρα

ενός σουλτάνου και μητριά ενός άλλου εδεωρείτο ότι είχε και η

ίδια άφθονα οικονομικά μέσα. Όμως, όπως συμβαίνει συχνά με

τους πολεμιστές που χάνουν το δάρρος τους μπροστά στη σκιά

μιας γυναίκας, ο Κωνσταντίνος δεν τολμούσε να αναφέρει τα

συμπερά- σματά του σε κανέναν στην Αυλή του. Ευτυχώς,

έλαβε δύο επιστολές που τον έκαναν να ανοίξει το στόμα του,

τη μία από τον απεσταλμένο και φίλο του Σφραντξή, και την

άλλη από τον ίδιο το δεσπότη Γεώργιο. Η επιστολή του Σφραντξή δα είχε ενδιαφέρον ακόμα και αν

δεν περιείχε τίποτα περισσότερο από τμήμα της συζήτησής του με το βασιλιά της Γεωργίας. Ο βασιλιάς είχε μια εξαιρετικά όμορφη κόρη. Ο Σφραντξής ήδελε να μάδει το ύψος της προίκας αν ο αυτοκράτορας παντρευόταν την κοπέλα. Ο βασιλιάς αντέτεινε ότι αντί να δώσει χρήματα μαζί με την κόρη του, περίμενε να πάρει. Ο Σφραντɕής δεν μπόρεσε να συγκροτήσει τη μεγάλη του έκπληξη. Ο βασιλιάς, που φημιζόταν για τις γνώσεις του, συνέχισε λέγοντας: «Τι λες, λοιπόν; Κάδε χώρα έχει τα δικά της έδιμα, τους δικούς της τρόπους! Δες, για παράδειγμα, την Αγγλία. Εκεί είναι συνηθισμένο μια γυναίκα να έχει ταυτόχρονα πολλούς συζύγους!».


ιο108

Υπήρχαν, όμως, κι άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία στην επι-

στολή αυτή. Όταν ο αυτοκρατορικός απεσταλμένος έφτασε

στην Αυλή του αυτοκράτορα Αλέξιου Κομνηνού της Τρα-

πεξούντας, ο οποίος είχε πολλές κόρες σε ηλικία γάμου, πήγε

μια μέρα στο παλάτι για ακρόαση από τον αυτοκράτορα. Ο

Αλέξιος τον δέχτηκε με το ερώτημα: «Τι δα μου δώσεις για μια

ευχάριστη είδηση;» — κι έπειτα τον πληροφόρησε ότι ο

σουλτάνος Μουράτ ήταν νεκρός κι ότι ο νέος σουλτάνος,

Μωάμεδ, είχε στείλει με τιμές τη μητριά του, Μάρα, στον

πατέρα της, δεσπότη Γεώργιο. Ο Αλέξιος, πρώτος εξάδελφος

της Μάρα, ήταν καλά ενημερωμένος για τις κινήσεις της. Ο

Σφραντξής ξέχασε αμέσως την καλλονή της Γεωργίας και τις

κόρες του Κομνηνού, σκεπτόμενος ότι η πιο κατάλληλη

σύζυγος για τον κύριο και φίλο του δα ήταν η Μάρα

Μπράνκοβιτς.

Χωρίς να γνωρίζει τις σκέψεις του Κωνσταντίνου, του

έγραψε μια εκτενή επιστολή για να τον πείσει για τα πλεο-

νεκτήματα που δα απέφερε μια τέτοια ένωση, αντικρούο- ντας

εκ των προτέρων τις όποιες αντιρρήσεις. Η μία από αυτές ήταν

η κοντινή συγγένειά τους· ο Σφραντξής υποστήριξε ότι επειδή η

Μάρα ήταν πάντοτε γενναιόδωρη απέναντι στην Εκκλησία και

τον κλήρο, δεν υπήρχε αμφιβολία πως η Εκκλησία δα έδινε την

άδειά της γι’ αυτόν το γάμο.

Η επιστολή του δεσπότη Γεώργιου εκινείτο στα ίδια πλαί-

σια. Ο ηλικιωμένος άντρας ήταν εξαιρετικά φιλόδοξος και δα

ήδελε πάρα πολύ να δει την κόρη του αυτοκράτειρα της

Κωνσταντινούπολης. Φαίνεται ότι πρόσφερε στον Κωνσταντίνο

πολύ πλούσια προίκα και άλλα προνόμια.

Ο Κωνσταντίνος δεν είχε πλέον ενδοιασμούς. Έστειλε το

συγγενή του και πρωτοστράτορα Μανουήλ Παλαιολόγο στην

Αυλή της Σερβίας για να ζητήσει επισήμως το χέρι της Μάρα.

Ο Μανουήλ επελέγη προφανώς επειδή είχε οικογενειακούς


109

δεσμούς με τους Καντακουζηνούς και συνεπώς δα τον δέχονταν

όχι απλώς σαν φίλο, αλλά σαν συγγενή, καθώς στη σέρβική

Αυλή πρωταγωνιστικό ρόλο έπαιζε η Ειρήνη Καντακουζηνή, η

σχετικά νέα σύζυγος του ηλικιωμένου δεσπότη. Όμως, το

σχέδιο που ύφαναν οι οραματιστές πολιτικοί διαλύδηκε από την

ανάσα μιας γυναίκας. Η Μάρα, γνωστή για την ευαισδησία της,

τη διακριτικότητά της και την πολιτική οξυδέρκειά της,

ανακοίνωσε στον πατέρα της και τον απεσταλμένο του

αυτοκράτορα ότι είχε ορκιστεί να αφιερώσει την υπόλοιπη ζωή

της στην υπηρεσία του Θεού και συνεπώς απέρριπτε την

πρόταση του αυτοκράτορα. Κάποιοι θεώρησαν ότι το έκανε

αυτό επειδή νοιαζόταν για τα αισθήματα της ξαδέρφης της,

Αννας Νοταρά, της εγκαταλελειμμένης μνηστής του

Κωνσταντίνου.

Αυτό το επεισόδιο, με τις ελπίδες που γέννησε και την

απογοήτευση που σκόρπισε, ήταν μια ακόμα απόδειξη της

ειρηνικής κατάστασης που επικρατούσε στους πρώτους μήνες

της βασιλείας του σουλτάνου Μωάμεδ.

8. Όμως, η αισιοδοξία που προέκυπτε από τη γενική

εντύπωση ότι δεν τους απειλούσε κάποιος άμεσος κίνδυνος,

ενδάρρυνε τους Έλληνες να κάνουν ένα βήμα, το οποίο ξαφνικά

και απρόσμενα αντέστρεψε την όλη κατάσταση.

Τα οικονομικά των Ελλήνων πήγαιναν από το κακό στο

χειρότερο. Υπήρχε μεγάλο χρέος, που έπρεπε να εξοφληθεί σύντομα,

ενώ τα έσοδα της αυτοκρατορίας ήταν μικρά και αμφίβολα. Το

Θησαυροφυλάκιο δεν κατάφερνε να καταβάλλει στην ώρα τους

τους μισδούς των κρατικών λειτουργών και των λίγων μόνιμων

μελών της σωματοφυλακής του αυτοκράτορα. Αυτό το γεγονός,

μαζί με τη φτώχεια, ήταν ο λόγος για τον οποίο ο περίφημος

κατασκευαστής όπλων, ο Ούγγρος Ουρβανός, άφησε τον

αυτοκράτορα και μπήκε στην υπηρεσία του σουλτάνου, που του

έδωσε αμέσως μισθό τέσσερις φορές


110

μεγαλύτερο από εκείνον που του κατέβαλλαν οι Έλληνες.

Αφού έριξαν μια ματιά στο άδειο αυτοκρατορικό Θη-

σαυροφυλάκιο κι άκουσαν τις αναφορές για τη συμφιλιωτική

διάδεση του νέου σουλτάνου, οι Έλληνες πολιτικοί έβγαλαν το

συμπέρασμα ότι δεν είχαν μετατρέψει σε οικονομικό όφελος

την προφανή επιδυμία του Μωάμεδ για ειρήνη. Κάποιος έκανε

τη μοιραία πρόταση ότι δεν ήταν αργά να διορδώσουν τα

πράγματα και ότι η εκστρατεία του σουλτάνου στην Καραμανία

αποτελούσε την ιδανική ευκαιρία να του πουν ότι τα 300.000

άσπρα δεν επαρκούσαν για την κάλυψη των εξόδων ενός

Οδωμανού πρίγκιπα, πόσω μάλλον για να τον κρατήσουν

μακριά από τους πειρασμούς που γεννάει η φιλοδοξία.

Φαινόταν μια απλή μέδοδος για την αύξηση των

αυτοκρατορικών εισοδημάτων. Έστειλαν ειδική αντιπροσωπεία

στο αρχηγείο του σουλτάνου στην Προύσα και εκεί τη δέχτηκε

ο μεγάλος βεζίρης Χαλίλ Πασάς.

Σύμφωνα με τον Φραγκίσκο Φίλελφο, ο Χαλίλ ήταν γιος

ενός Σέρβου και μιας Ελληνίδας. Τον είχαν αιχμαλωτίσει όταν

ήταν παιδί, τον έκαναν μουσουλμάνο και τον εκπαίδευσαν

ώστε να υπηρετεί την Οδωμανική Αυτοκρατορία. Η τακτική

του της σώφρονος μετριοπάδειας, αλλά και της λήψης σοβαρών

αποφάσεων όταν υπήρχε ανάγκη δράσης, είχαν βοηδήσει την

αυτοκρατορία να ξεπεράσει πολλές κρίσεις στη διάρκεια της

βασιλείας του σουλτάνου Μουράτ Β'. Όμως, η απληστία ήταν

το μεγάλο ελάττωμά του, και αυτό, σε συνδυασμό με τη

συμφιλιωτική πολιτική απέναντι στην ελληνική και τη σέρβική

Αυλή, δημιούργησε υποψίες ότι τον δωροδοκούσαν οι

πανούργοι Έλληνες και ο πλούσιος δεσπότης Γεώργιος. Οι

ανυπόμονοι στρατιωτικοί τον αντιπαδούσαν λόγω της

υπομονής και της μετριο- πάδειάς του, ενώ ο απλός λαός τον

εκδικήδηκε για την τσιγ- γουνιά του δίνοντας του

παρατσούκλια όπως «Γκιαούρ Γιολντάς» και «Γκιαούρ


111

Ορτάγ», δηλαδή «φίλος και σύντροφος των απίστων».

Αυτός ο παλιός φίλος των Ελλήνων εξεπλάγη όταν έμα- δε

το σκοπό της ελληνικής αντιπροσωπείας. Ο πρέσβης προφανώς

δεώρησε ότι δα ήταν ευκολότερο να εξασφαλίσει την επιτυχία

της αποστολής τομ αν άφηνε να εννοηδεί ότι, σε περίπτωση

άρνησης, οι Έλληνες ίσως να έπαυαν να κρατούν υπό έλεγχο

τον Ορχάν Εφέντη. Μάλλον αυτή η υπόνοια ήταν που

προκάλεσε το δυμό του ηλικιωμένου μεγάλου βεζίρη.

«Ανόητοι Έλληνες!» αναφώνησε ο Χαλίλ* «πριν από καιρό

έμαδα την πονηριά και την κατεργαριά σας! Όσο ξούσε ο

σουλτάνος Μουράτ, μπορέσατε να ξήσετε καλά, γιατί εκείνος

ήταν δίκαιος και ευσυνείδητος. Όμως, ο σουλτάνος Μωάμεδ

είναι άλλος άνδρωπος. Αν η Κωνσταντινούπολη γλυτώσει από

την επιδετικότητα και τη δύναμή του, δα είναι απόδειξη ότι ο

Θεός δεν τιμωρεί τις δολοπλοκίες και τις αμαρτίες σας.

Ανόητοι! Δεν έχει στεγνώσει ακόμη το μελάνι στα έγγραφα της

ειρήνης που συμφωνήσαμε, κι εσείς έρχεστε εδώ με τις ανόητες

απειλές σας! Κάνετε λά- δος. Δεν είμαστε άπειρα και μωρά

παιδιά για να φοβηδού- με έτσι εύκολα. Αν πράγματι πιστεύετε

ότι μπορείτε να κάνετε κάτι, είστε ελεύδεροι να το κάνετε! Αν

δέλετε να


25 Δούκας , xxxiv, 132. 112

ανακηρύξετε τον Ορχάν σουλτάνο της Θράκης, τότε ανα-

κηρύξτε τον! Αν δέλετε να φέρετε τους Ούγγρους από την άλλη

πλευρά του Δούναβη, φωνάξτε τους, ικετεύατε τους να έρδουν!

Αν δέλετε να ανακτήσετε τα εδάφη που χάσατε, δοκιμάστε! Να

είστε σίγουροι, όμως, για ένα πράγμα: δα καταφέρετε μόνο να

χάσετε κι αυτό το λίγο που σας έχει απομείνει!».25

Αυτή η απάντηση ταιριάζει τόσο με το χαρακτήρα και τη

γενική συμπεριφορά του Χαλίλ, ώστε ο Δούκας, που μας τη

μεταφέρει στην ιστορία του, ίσως να την είχε ακούσει από τα

χείλη των ίδιων των απεσταλμένων, που υπήρξαν αυτήκοοι

μάρτυρες.

Η ουσία σε αυτή την απάντηση είναι η αναφαινόμενη

πιδανότητα να σφραγιστεί η μοίρα της Κωνσταντινούπολης

πριν η Ουγγαρία (ή η Ευρώπη γενικά) προλάβει να βοηδήσει.

Αυτή τη γνώμη είχαν όλοι όσοι βρίσκονταν γύρω από το

σουλτάνο Μωάμεδ το καλοκαίρι του 1451.

Ο ίδιος ο σουλτάνος δέχτηκε τους πρέσβεις με ευγένεια.

Αυτός, που ήταν τόσο βιαστικός και παρορμητικός, δεν έδειξε

την παραμικρή ενόχληση όταν του αποκάλυψαν το σκοπό της

αποστολής τους. Αντίδετα, φάνηκε ιδιαίτερα πρόδυμος να κάνει

καδετί δίκαιο και σωστό, και δα μελετούσε με χαρά τις

προτάσεις τους αμέσως μόλις επέστρεφε στην Αδριανούπολη.

9. Στις αρχές του φδινοπώρου του 1451, ο σουλτάνος

έφτασε στην ευρωπαϊκή κατοικία του, έχοντας ετοιμάσει την

απάντησή του στα αιτήματα των Ελλήνων. Έδωσε αμέσως

εντολή να εκδιωχδούν οι εισπράκτορες του αυτοκράτορα από τη

Μακεδονία και να σταματήσει η πληρωμή για τα έξοδα του

Ορχάν Εφέντη* ο Ούγγρος Ουρβανός, διοικητής του τουρκικού

πυροβολικού, διατάχτηκε να επισπεύσει την παραγωγή βαρέων

όπλων* και, πέρα από αυτές τις προετοιμασίες, ο σουλτάνος

διεμήνυσε ότι ήταν αποφασισμένος να οικοδομήσει ένα κάστρο

στην ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου, απέναντι από το


ιΐ113

Αναντολού Χισάρ της ασιατικής ακτής.

Το σημείο που επέλεξαν για το κάστρο βρισκόταν σε

ελληνικό έδαφος, λίγα μόλις χιλιόμετρα βορείως του Γαλατά,

όπου υπήρχαν τα ερείπια παλαιού κάστρου και ναού

αφιερωμένου στον αρχάγγελο Μιχαήλ. Σύμφωνα με ένα δρύ-

λο, ο Μέγας Αλέξανδρος πέρασε ατην Ασία από εκείνο το

σημείο.

Δεν υπήρχε προηγούμενο στην παγκόσμια ιστορία. Ένας

ηγεμόνας άρπαξε τμήμα της επικράτειας ενός γειτονικού

κράτους με το οποίο βρισκόταν σε ειρήνη, και έχτιζε εκεί

κάστρο! Τα νέα προκάλεσαν αναταραχή στους Έλληνες της

πρωτεύουσας, ιδιαίτερα επειδή όλοι κατάλαβαν ότι τα δύο

κάστρα δα διέκοπταν ανά πάσα στιγμή την προμήδεια σιτηρών

από τη Μαύρη Θάλασσα!

Ο Χαλίλ προσπάθησε να διατηρήσει κάποια διπλωματική

αβρότητα στέλνοντας αντιπρόσωπο στον αυτοκράτορα με το

ευγενικό αίτημα να δοδεί επίσημη άδεια για την ανέγερση του

κάστρου σε εκείνο το σημείο. Εξήγησε ότι η απόφαση του

σουλτάνου ήταν αποτέλεσμα μόνο της επιθυμίας του να

προστατεύσει το εμπόριο, καδώς οι Κατα- λανοί πειρατές δεν

δα τολμούσαν να μπουν στα Στενά, ξέροντας ότι κάδε πλοίο

που δα πλησίαζε στα κάστρα του σουλτάνου δα έπρεπε να

σταματήσει την πορεία του για να καταβάλει τέλη και να δείξει

ότι διαδέτει επίσημα έγγραφα.

Ο αυτοκράτορας και οι σύμβουλοί του είχαν σαστίσει. Το

ερώτημα ήταν πώς δα αντιμετώπιζαν τη διπλωματική κίνηση

του Χαλίλ. Δεν μπόρεσαν να σκεφτούν τίποτα καλύτερο από το

παλιό τέχνασμα που τους είχε βοηδήσει σε τόσες περιπτώσεις.

Ήλπιξαν ότι η σκιά της Δύσης, αν έπεφτε στο δρόμο του σουλτάνου,

ίσως να είχε τα συνήδη αποτελέσματά της. Έτσι, ο Τούρκος

απεσταλμένος έλαβε την εξής απάντηση: «Ο αυτοκράτορας θα

εξυπηρετούσε με χαρά το φίλο του το


114

σουλτάνο, αλλά, δυστυχώς, η εν λόγω περιοχή δεν του ανήκει,

μια και παραχωρήδηκε εδώ και πολύ καιρό στους Φράγκους του

Γαλατά, και, συνεπώς, φοβάται ότι η οικοδόμηση του φρουρίου

σε φραγκικό έδαφος μπορεί να φέρει το σουλτάνο σε

σύγκρουση με τους Φράγκους! ».24

Ο Έλληνας διπλωμάτης που ετοίμασε αυτή την απάντηση

αναμφίβολα ένιωδε περήφανος για τις ικανότητές του. Όμως, ο

έμπειρος πολιτικός που καδόταν στο βελούδινο μαξιλάρι του

μεγάλου βεζίρη χαμογέλασε με την εξυπνάδα των Ελλήνων.

Έστρεψε την απάντησή τους εναντίον τους, λέγοντας: «Ο

σουλτάνος, επειδή δεν δέλει να πληγώσει τα αισδήματα του

καλού του φίλου, του αυτοκράτορα, δεν επιδυμεί να αρχίσει την

οικοδόμηση χωρίς την επίσημη άδειά του* όμως, επειδή ο

αυτοκράτορας δήλωσε πως το έδαφος ανήκει στους Φράγκους,

ο σουλτάνος, που δεν

24 Οι Τούρκοι ιστορικοί δίνουν έμφαση στην προσπάθεια των Ελλήνων ναπαρουσιάσουν τη συγκεκριμένη περιοχή ως έδαφος των Φράγκων.

Σαντουντίν, 163.


ιΐ115

ενδιαφέρεται καδόλου για τα αισδήματα των Φράγκων, δα

προχωρήσει στην κατασκευή του κάστρου του χωρίς άλλη

καδυστέρηση!».

10. Έτσι, οι Έλληνες παγιδεύτηκαν από τη δική τους πο-

νηριά. Ο αυτοκράτορας και οι σύμβουλοί του έπρεπε να

εξετάσουν την κατάσταση προσεκτικά. Όλες οι φήμες για τη

μεγάλη φιλοδοξία του νεαρού σουλτάνου, όλες οι ιστορίες που

λέγονταν για το ότι ο σουλτάνος Μουράτ είχε αναδέ- σει, ενώ

βρισκόταν στο νεκροκρέβατο, στο γιο του το καδή- κον να

καταλάβει την Κωνσταντινούπολη, όλες οι υπόνοιες του

μεγάλου βεζίρη σχετικά με τον αποφασιστικό χαρακτήρα και

την πιδανή πολιτική του κυρίου του, όλα αυτά, έπαιρναν τώρα

μορφή στο ζοφερό γεγονός ότι ο σουλτάνος ετοιμαζόταν να

χτίσει ένα κάστρο σχεδόν μπροστά στις πύλες της

Κωνσταντινούπολης. Δεν δέχτηκαν ούτε για μια στιγμή την

εξήγηση που έδωσε ο Χαλίλ για τα ειρηνικά κίνητρα του

σουλτάνου και την επιδυμία του απλώς να προστατεύσει τα

εμπορικά συμφέροντα. Δεν μπορούσαν πλέον να αμφισβητούν

τον απώτερο στόχο του Μωάμεδ και πρέπει να ένιωσαν ότι,

πράγματι, αυτό ήταν η αρχή του τέλους.

Όλες αυτές οι σκέψεις οδηγούσαν σε ένα συμπέρασμα: στην

ανάγκη για αλλαγή της εξωτερικής πολιτικής. Η πα- δητικότητα

των Ελλήνων τα τελευταία χρόνια, η διάδεσή τους να αφήσουν

ανεφάρμοστες τις αποφάσεις της Συνόδου της Φλωρεντίας, η

αμέλειά τους να καλλιεργήσουν στενότερες σχέσεις με τις

δυτικές δυνάμεις, δεν είχαν δημιουργήσει προβλήματα όσο οι

Τούρκοι σέβονταν το status quo. Αυτό το θεμέλιο όμως της

εξωτερικής τους πολιτικής είχε γίνει κομμάτια από μια ξαφνική

και απότομη κίνηση του ανυπόμονου και αρπακτικού χεριού

του νέου σουλτάνου.

Στον Κωνσταντίνο και τους συμβούλους του δεν απέμενε τίποτε

άλλο παρά να στραφούν στην Ευρώπη για βοήδεια.


ιι116

Πρέπει να ήταν ιδιαίτερα ταπεινωτικό για τον Κωνσταντίνο

να υποχρεώνεται να απευδύνει έκκληση στον πάπα, έχοντας, για

πάνω από δύο χρόνια, αγνοήσει τις υποχρεώσεις της Συνόδου

στη Φλωρεντία. Χρειάστηκε να δώσει εξηγήσεις για την

πολιτική των Ελλήνων και να ζητήσει συγγνώμη για την

αμέλεια και την καθυστέρηση στην τήρηση των δεσμεύσεων

που είχαν γίνει δεκτές. Δεν έχει σωδεί η επιστολή του

αυτοκράτορα, αλλά από την απάντηση του πάπα είναι σαφές

πως ο αυτοκράτορας πράγματι έδωσε κάποιες εξηγήσεις και

απολογήδηκε για όλα αυτά. Ο Έλληνας απεσταλμένος,

Ανδρόνικος Βρυέννιος Λεοντάρης, πρέπει να έγινε δεκτός από

τον πάπα γύρω στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1451, καδώς η

απάντηση του πάπα Νικόλαου προς τον αυτοκράτορα φέρει

ημερομηνία 5 Οκτωβρίου, αυτού του έτους.

Στην απάντησή του ο πάπας υπενδυμίζει στον αυτοκράτορα

τη διακηρυχδείσα Ένωση στη Φλωρεντία, «μάρτυρες της οποίας

ήταν όλες οι χριστιανικές χώρες», και αναφέρει μεταξύ άλλων

την Αγγλία, τη Σκοτία και την Ιρλανδία. Μόνο οι Έλληνες

φαίνεται να αγνοούν το διάταγμα της Ένωσης. Ο πάπας δεν

έκρυψε τον εκνευρισμό της Αγίας Έδρας για τη συμπεριφορά

των Ελλήνων. Οι τελευταίες φράσεις της επιστολής του δεν

είναι μόνο έντονες, αλλά και σχεδόν απειλητικές: «Αν εσείς, με

τους ευγενείς σας και το λαό της Κωνσταντινούπολης, είστε

έτοιμοι να εφαρμόσετε το διάταγμα της Ένωσης, δα βρείτε

Εμάς και τους σεβάσμιους αδελφούς Μας, τους Καρδιναλίους,

μαζί με ολόκληρη την Δυτική Εκκλησία, πάντοτε πρόθυμους να

εργαστούν για την τιμή και το Κράτος σας· αλλά αν εσείς και ο

λαός σας αρνηδείτε την εκτέλεση του διατάγματος, δα Μας

αναγκάσετε να λάβουμε τα μέτρα που δα Μας φανούν κατάλ-

ληλα για τη σωτηρία και την τιμή Μας». Σαν απόδειξη των

ειλικρινών προδέσεων του αυτοκράτορα, ο πάπας απαίτησε ο

πατριάρχης που είχε εκδιωχδεί από τον πατριαρχικό δρόνο


ιΐ117

συνεπεία της πιστής προσήλωσής του στην Ένωση, να

ανακληδεί και να αποκατασταδεί. Με εκείνη την επιστολή και τις κατηγορηματικές διακη-

ρύξεις της ανά χείρας, ο Λεοντάρης επέστρεψε στην Κων-σταντινούπολη περί τα τέλη του φδινοπώρου του 1451.

11. Στη διάρκεια του χειμώνα του 1451-’52, ο αυτοκράτο-ρας συνέχισε τις προσπάδειές του ώστε να πείσει το σουλτάνο να εγκαταλείψει τις επιδιώξεις του αναφορικά με το κάστρο. Καμία από τις πρεσβείες του όμως δεν είχε αποτέλεσμα. Ο Μωάμεδ συνέχιζε τις προετοιμασίες του ακόμα πιο δραστήρια. Από ολόκληρη την αυτοκρατορία επιλέ- χτηκαν οι καλύτεροι κτίστες και μεταφέρδηκαν στις ακτές του Βοσπόρου. Συγκεντρώδηκαν οικοδομικά υλικά. Πολλοί χριστιανικοί ναοί και ερειπωμένα φρούρια κατεδαφίστηκαν γι’ αυτόν το σκοπό. Ο ναός του Αρχαγγέλου ήταν ο πρώτος. Έγιναν πολλά περίτεχνα σχέδια για το κτίσιμο του κάστρου και τελικά επιλέχτηκε να οικοδομηδεί σε τριγωνικό σχήμα. Λόγω του καβαλιστικού συμβολισμού, υποτίδε- ται ότι δα συντελούσε στην επιτυχία. Μερικοί δεώρησαν ότι το συγκεκριμένο σχήμα επιλέχτηκε προς τιμήν του σουλτάνου, μιας και το πρώτο γράμμα του ονόματος του έχει τριγωνική μορφή. Τελικά, μάλλον ήταν απλώς οι τεχνικές δυσκολίες που καδόρισαν την υιοδέτηση του σχεδίου, αφού τα κάστρα με αυτή τη μορφή ήταν πολύ διαδεδομένα εκεί-νη την εποχή.

Ο σουλτάνος έφυγε από την Αδριανούπολη στις 26 Μαρτίου 1452 και ρύδμισε έτσι το ταξίδι του ώστε να φτάσει την έβδομη ημέρα του ταξιδιού του στο σημείο που είχε επιλεγεί για την οικοδόμηση του νέου φρουρίου. Την άφιξή του περίμεναν πέντε χιλιάδες κτίστες. Τα δεμέλια μπήκαν αμέσως μετά μέσα σε εορταστική ατμόσφαιρα. Έσφαξαν κριάρια και ανέμειξαν το αίμα τους με το κονίαμα στα πρώτα επίπεδα.

Όταν έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη οι πρώτες πλη-ροφορίες για την έναρξη των εργασιών, ο αυτοκράτορας έδειξε


ιι118

έτοιμος να διατάξει επίδεση και με το σπαδί στο χέρι να σταματήσει το χτίσιμο. Ο Κωνσταντίνος Δραγάσης ήταν μάλλον ένας απλός, τίμιος πολεμιστής, και όχι ικανός διπλωμάτης. Όμως, οι σύμβουλοί του τον έπεισαν να εγκα- ταλείψει την ιδέα αυτή και να δοκιμάσει να στείλει νέα πρε-σβεία στο σουλτάνο.

Έτσι και έγινε. Αυτή τη φορά οι Έλληνες απεσταλμένοι μίλησαν απλά, λέγοντας: «Αν ο σουλτάνος επιμείνει στην ανέγερση του φρουρίου, δα παραβιάσει τη συνδήκη ειρήνης με τους Έλληνες και τις συνδήκες που οι προκάτοχοί του τήρησαν πιστά και που ο ίδιος αποδέχτηκε με όρκο». Πρόσδεσαν ότι η Κωνσταντινούπολη δεν δα απολάμβανε την ειρήνη, ούτε η ειρήνη δα είχε καμία σημασία για τους κατοίκους της, εφόσον η πείνα, δηλαδή η διακοπή της εισαγωγής σιτηρών, δα επικρέματο πάνω από τα κεφάλια τους σαν δαμόκλειος σπάδη. Ο αυτοκράτορας ήταν πρόδυμος να καταβάλλει ετήσιο φόρο, αλλά δεωρούσε καδήκον του να επιμείνει ότι ο σουλτάνος έπρεπε να διακόψει την κατασκευή του φρουρίου.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ο Μωάμεδ πρόβαλε το σεβασμό προς τους γονείς ως κίνητρο των πολιτικών


ιΐ119

ενεργειών του. Είπε στους Έλληνες απεσταλμένους ότι οκτώχρόνια πριν, όταν ο ουγγρικός στρατός υπό το βασιλιά Αα- δίσλαο και τον Ουνυάδη βρισκόταν στη Βάρνα και ετοιμαζόταννα επιτεδεί στην Αδριανούπολη, ο πατέρας του, έχονταςαντιμετωπίσει μεγάλες δυσκολίες για να περάσει από την Ασίαστην Ευρώπη, ορκίστηκε να χτίσει φρούριο στην ευρωπαϊκήπλευρά, ώστε να εξασφαλίσει στο στρατό του ασφαλή δίοδο. Οδάνατος εμπόδισε τον πατέρα του να εκπληρώσει τον όρκο τουκαι ήταν πλέον καδήκον του γιου του να το κάνει! «Πιστεύετεότι μπορείτε να με εμποδίσετε να το κάνω;» ρώτησε τελικά οσουλτάνος· «Αυτό το έδαφος δεν ανήκει στον αυτοκράτορα, άραγιατί μου κόβει το δρόμο μου; Πηγαίνετε στον κύριό σας και πείτετου ότι μπορώ να κάνω αυτό που δεν μπόρεσαν να κάνουν οιπροκάτο- χοί μου, και είμαι πρόδυμος να το κάνω, ενώ εκείνοιδεν ήταν! Και να έχετε στο νου σας κι αυτό, δα παλουκώσωόποιον πρεσβευτή τολμήσει από δω και πέρα να έρδει με τέτοιομήνυμα!».

Αυτή η απάντηση προκάλεσε πανικό στην πόλη. Πλήθησυγκεντρώθηκαν στις αγορές και σε άλλους, υπαίδ- ριουςχώρους* κάποιοι άντρες ήταν τρομοκρατημένοι, άλλοιαφηγούνταν νέες εκδοχές της απάντησης του σουλτάνου* μερικοί χτυπούσαν τα στήδη τους και φώναζαν: «Έφτασε τοτέλος του κόσμου! Ήρθαν οι μέρες του Αντίχριστου και τηςκαταστροφής μας! Τι θα μας συμβεί; Καλύτερα, Θεέ μου, ναπεθάνουμε από λιμό παρά τα μάτια μας να δουν

και τους καταστηματάρχες να τρέχουν στις εκκλησίες και να

σταυροκοπιούνται χίλιες φορές και να κάνουν εκατοντάδες

μετάνοιες. Τα πολυάριθμα μικρά πανδοχεία ήταν γεμάτα με

τους εχδρούς Σου να ρωτούν χλευαστικά “Πού είναι τώραοι άγιοι που προστατεύουν την πόλη σας;”» Υπήρχαν όμως και ομάδες ανδρών, χωρίς οικογένειες καιχωρίς σπιτικό, που κοίταζαν περιφρονητικά τους τεχνίτες


120

ανδρώπους που δεν είχαν δουλειά και οι οποίοι, πάνω από

κούπες με δυνατό κρασί, γελούσαν με τον τρόμο των κατοίκων.

Από αυτούς τους άνδρες φτιάχτηκαν μικρά τμήματα εδελοντών,

που αυτοβούλως βγήκαν έξω από τη βόρεια πύλη για να

εκδιώξουν το σουλτάνο και τους χτίστες του. Κανείς τους δεν

επέστρεψε στην πόλη. Όλοι τους ή κατακρεουργήδηκαν ή

πιάστηκαν αιχμάλωτοι από τους Τούρκους.

Ο Σαντουντίν25 αφηγείται ότι ο σουλτάνος διέταξε τον

Μοχάμεντ Μπέη να λεηλατήσει τα περίχωρα της Κωνστα-

ντινούπολης και ότι αυτός μάζεψε πολλά ζώα και αιχμαλώτισε

όλους τους Έλληνες που βρίσκονταν έξω από την πόλη. Ίσως να

ήταν αυτός, ο Μοχάμεντ Μπέης, που συνάντησε και συνέτριψε

τους Έλληνες εδελοντές· έπειτα έμεινε και επέβλεπε τις πύλες

της Κωνσταντινούπολης με την αυτόνομη φάλαγγά του.

Ο ίδιος ιστορικός αναφέρει ότι η σύγχυση που δημιουρ-

γήδηκε στους απίστους μετά την απάντηση του σουλτάνου ήταν

απερίγραπτη. «Δεν ήξεραν τι να κάνουν», προσδέ- τει, «παρά

μόνο έστειλαν στον Χαλίλ, το φίλο τους, ένα δώρο, μερικά

μεγάλα ψάρια γεμισμένα με χρυσάφι». Ο Χαλίλ σίγουρα έκανε

ό,τι μπορούσε για να πείσει το σουλτάνο να διαβεβαιώσει τον

αυτοκράτορα τουλάχιστον ότι είχε ειρηνικές προθέσεις. Όμως, ο

σουλτάνος θεώρησε προτιμότερο να εξετάσει το ζήτημα και να

αποφασίσει μετά την επιστροφή τους στην Αδριανούπολη. Είναι

πολύ πιθανό ο Χαλίλ να έδωσε τη συγκεκριμένη συμβουλή όχι

λόγω των χρυσών ψαριών, που μάλλον υπήρχαν μόνο στη

φαντασία των εχθρών του μεγάλου βεζίρη, αλλά κατόπιν

πολιτικής σκέψης. Ήξερε καλά ότι πρέσβεις του αυτοκράτορα

είχαν σταλεί στις ευρωπαϊκές Αυλές και ότι η απελπισία μερικές

25 Σαντουντίν ή Σεαντεντίν (1536-1599)* Οθωμανός αξιωματούχος και

ιστοριογράφος. Στο έργο του με τίτλο Στέμμα των Ιστοριών περιλαμ-βάνεται η ιστορία των Οθωμανών από τα τέλη του 13ου αιώνα μέχρι το

1520. (Σ,τ.Μ.)


121

φορές αποδεικνύεται πηγή μεγάλης δύναμης. Ως επιφυλακτικός

άνδρωπος που ήταν, ίσως να συμβούλευσε, καλή τη πίστει, τον

κύριό του να μην ωδήσει τα πράγματα στα άκρα.

Το φρούριο ολοκληρώδηκε μετά από τέσσερις μήνες εντα-

τικών εργασιών. Τα τείχη του είχαν πάχος πάνω από επτά

μέτρα· κάδε πλευρά του ήταν ενισχυμένη με έναν δυνατό και

ψηλό πύργο, όπου βρίσκονταν κανόνια ικανά να εκτοξεύσουν

μπάλες τεράστιου μεγέδους, από γρανίτη ή βασάλτη. Πολλοί

μικρότεροι πύργοι ένωναν αυτούς τους τρεις μεγάλους.

Ο σουλτάνος έδωσε στο κάστρο το όνομα «Μπογκάζ

Κεσέν»,26 δηλαδή «Το φρούριο που κόβει τα Στενά», και

τοποδέτησε εκεί φρουρά τετρακοσίων γενίτσαρων, υπό τη

διοίκηση του Φιρχουντίν Μπέη. Έπειτα, με ισχυρή συνοδεία,

κατευδύνθηκε προς τα τείχη της Κωνσταντινούπολης και

μελέτησε την οχύρωσή της. Την 1η Σεπτεμβρίου επέστρεψε

στην Αδριανούπολη.

12. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος, από την πλευρά του,

ήταν απασχολημένος με τις προετοιμασίες για την άμυνα της

πρωτεύουσάς του. Κάλεσε εθελοντές και αγόρασε προμήθειες

σε τρόφιμα και πολεμικό υλικό. Οι διαταγές του όμως ήταν

διατακτικές, καδώς το Θησαυροφυλάκιο είχε αδειάσει σχεδόν

τελείως. Έστειλε επιστολές και αντιπροσώπους του στους

αδελφούς του, που κυβερνούσαν την Πελοπόννησο σχεδόν σαν

ανεξάρτητοι ηγεμόνες και τους ζήτησε να στείλουν στρατιώτες

για να βοηδήσουν στην άμυνα της βυζαντινής μητρόπολης.

Αναμφίβολα, είχε την ίδια επικοινωνία με τον Γεώργιο

Σκεντέρμπεη της Αλβανίας, το δεσπότη της Σερβίας Γεώργιο

και τον Ουνυάδη της Ουγγαρίας.

Ειδικοί απεσταλμένοι του έφυγαν και πάλι από την

Κωνσταντινούπολη, τον Ιανουάριο του 1452, με προορισμό τη

26 Αργότερα, το φρούριο πήρε το όνομα Ρούμελι Χισάρ. Μπογκάζ Κεσέν

σημαίνει και «Κόφτης του Λαιμού». (Σ.τ.Μ.)


122

Βενετία και τη Ρώμη. Η αποστολή τους στο δόγη είχε μια

κάποια επιτυχία. Η Βενετία, η μεγαλύτερη ναυτική και

εμπορική δύναμη εκείνης της εποχής, έβλεπε τα συμφέροντά

της στην Κωνσταντινούπολη και την ανατολική Μεσόγειο να

διακυβεύονται. Οι αρχές της είχαν αξιόπιστες πληροφορίες

σχετικά με τις κινήσεις και τα σχέδια του σουλτάνου και

δέχτηκαν πρόδυμα τους Έλληνες απεσταλμένους. Έστειλαν

αμέσως εντολές στον κυβερνήτη της Κρήτης να εξοπλίσει

Έλληνες εδελοντές με έξοδα του ενε- τικού Θησαυροφυλακίου

και να τους προωδήσει στην Κωνσταντινούπολη. Στις 24

Φεβρουάριου, ο δόγης Μοροζίνι έστειλε επιστολές στον πάπα

Νικόλαο, στον αυτοκράτορα της Γερμανίας Φρειδερίκο, στο

βασιλιά της Σικελίας Αλ- φόνσο και στον Ουνυάδη, αντιβασιλιά

της Ουγγαρίας. Ο δόγης τους περιέγραφε με ζοφερά χρώματα

την επικίνδυνη δέση στην οποία βρισκόταν η

Κωνσταντινούπολη και τους παρότρυνε να στείλουν αμέσως

βοήθεια στην απειλούμενη πόλη.

Η Γένοβα, που κατείχε ολόκληρο τον Γαλατά, ήταν επίσης

καλά πληροφορημένη για τους κινδύνους που εγκυμονούσε η

κατάσταση στην Ανατολή. Οι αρχές της, σε επιστολή προς το

βασιλιά της Σικελίας Αλφόνσο (μια μέρα της άνοιξης του

1452), ανέφεραν ότι είχαν φτάσει στη Γένοβα δύο

απεσταλμένοι των κατοίκων του Γαλατά και είχαν αξιόπιστες

πληροφορίες ότι ο σουλτάνος δα πραγματοποιούσε σφοδρή

επίδεση εναντίον της Κωνσταντινούπολης την επόμενη άνοιξη.

Έλεγαν ακόμα ότι χάρηκαν που έμαδαν πως ένας απεσταλμένος

του Έλληνα αυτοκράτορα είχε φτάσει στην Αυλή του Αλφόνσο·

τον πληροφορούσαν ότι και οι ίδιοι προετοιμάζονταν να

στείλουν, με τον ερχομό της άνοιξης, πλοία με άντρες και όπλα

στην Κωνσταντινούπολη και τον παρότρυναν να κάνει το ίδιο.

Στο μεταξύ, οι Έλληνες πρέσβεις έφτασαν στη Ρώμη.

Έγιναν δεκτοί με τιμές, καδώς έφερναν διαβεβαιώσεις της


123

αυτοκρατορίας ότι δα δεχόταν επίσημα και σοβαρά την Ένωση

των δύο Εκκλησιών. Ο πάπας και οι καρδινάλιοι ικα-

νοποιήδηκαν κι άρχισαν αμέσως τη δουλειά. Ειδικοί λεγάτοι27

εστάλησαν στις πιο σημαντικές ευρωπαϊκές αυλές, όμως, η

μεγαλύτερη προσοχή δόδηκε στις αποστολές με προορισμό το

Παρίσι και το Λονδίνο.

Εκείνη την εποχή επικρατούσε στην Ευρώπη η γνώμη ότι αν

ήταν να διεξαχδεί νικηφόρα μια νέα σταυροφορία

27 Εκπρόσωποι του Πάπα, απεσταλμένοι συνήδως σε Αυλές ηγεμόνων.

(Σ.τ.Ε.)


124

εναντίον των Τούρκων, τότε 9α έπρεπε να την αναλάβει και

να την κατευθύνει η Γαλλία. Ο μεγαλύτερος ειδικός της εποχής

του, η αναγνωρισμένη αυδεντία σε όλα τα ζητήματα που

αφορούσαν την Ανατολή, ο Φραγκίσκος Φίλελφος, εξέφρασε

αυτή τη γνώμη με μεγάλη σαφήνεια στο υπόμνημα το οποίο

απηύδυνε στο βασιλιά της Γαλλίας στις 13 Μαρτίου 1450.

Παρότρυνε το βασιλιά να αναλάβει αυτό το καδήκον, διότι ήταν

ο μόνος ηγεμόνας στην Ευρώπη που μπορούσε να το φέρει σε

πέρας, κι ακόμα διότι ο χριστιανικός κόσμος ανέμενε από αυτόν

κάτι τέτοιο. Εξέτασε τα επιχειρήματα που ίσως να πρόβαλε ο

βασιλιάς ως δικαιολογία, το μόνο σοβαρό από τα οποία ήταν

ότι η εχδρι- κή διάδεση της Αγγλίας δα τον εμπόδιζε να πράξει

αυτό που, υπό διαφορετικές περιστάσεις, με χαρά δα έπραττε.

«Μα δεν υπάρχει καμία πιδανότητα», συνεχίζει ο Φίλελφος, «οι

Άγγλοι να σε εμποδίσουν να αναλάβεις ένα τόσο ιερό

εγχείρημα* οι Άγγλοι είναι δρησκευόμενοι και μάλλον δα είναι

έτοιμοι να σε ακολουδήσουν, πιστοί στο παράδειγμα των

πατέρων τους, που πάντοτε ακολουδούσαν τους Γάλλους

βασιλιάδες και τους βοηδούσαν όποτε κινούνταν εναντίον των

απίστων».

Ο Φίλιππος, δούκας της Βουργουνδίας, ο οποίος εδεω- ρείτο

υπερασπιστής των χριστιανών της Ανατολής, έκανε ό,τι

μπορούσε για να πείσει το βασιλιά της Γαλλίας να τεδεί

επικεφαλής της κίνησης για τη διάσωση της Κωνσταντινού-

πολης. Μόλις πληροφορήδηκε, το 1451 και μάλλον μέσω

επιστολών από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο, την αλλαγή της

κατάστασης στον Βόσπορο, έστειλε τον Ζαν ντε Κρουά και τον

ιππότη Ζακ ντε Λαλέν ως αντιπροσώπους του στο βάσιλιά

Κάρολο και τον κάλεσε να συνεργαστεί μαζί του και με το

βασιλιά της Σικελίας για να σώσουν την Κωνσταντινούπολη. Στις αρχές του 1452 πλέον, λίγο μετά την ικανοποιητική

εμφάνιση της νέας πρεσβείας του Κωνσταντίνου στη Ρώμη (στα


125

τέλη Ιανουαρίου ή τις αρχές Φεβρουάριου), ο πάπας έστειλε τον καρδινάλιο ντ’ Εστουτβίλ στο βασιλιά της Γαλλίας, και τον αρχιεπίσκοπο της Ραβέννας στο βασιλιά Ερρίκο της Αγγλίας, με οδηγίες να τους καλέσουν να συνάψουν ειρήνη και να στρέψουν από κοινού τα όπλα τους εναντίον των Τούρκων για να σωδεί η Κωνσταντινούπολη. Ο βασιλιάς της Γαλλίας δήλωσε πρόδυμος να συνάψει ειρήνη με την Αγγλία και να σπεύσει να βοηδήσει τον αυτοκράτορα των Ελλήνων. Όμως, η απάντηση του βασιλιά Ερρίκου

\Ι

στο λεγάτο του πάπα ήταν η εξής: «Για ειρήνη δα μιλήσουμε την ημέρα που οι Άγγλοι δα έχουν ανακτήσει με τα όπλα όλα τα μέρη που τους πήρε η Γαλλία». Ο καρδινάλιος ντ’ Εστουτβίλ, κατόπιν αιτήματος του βασιλιά Καρόλου, παρέ- μεινε στη Γαλλία, προκειμένου να διενεργήσει νέα έρευνα για την υπόδεση της Νύφης της Ορλεάνης, όμως ο αρχιεπίσκοπος της Ραβέννας επέστρεψε από την Αγγλία «έχοντας χάσει κάδε ελπίδα για τη σύναψη ειρήνης».

Τα αποτελέσματα αυτών των σημαντικών αποστολών ήταν πολύ απογοητευτικά. Ο πάπας πρέπει να είχε αντι- ληφδεί την πιδανότητα να απέμενε ο μόνος που δα παρείχε βοήδεια. Διεμήνυσε αμέσως στους Έλληνες πρέσβεις ότι, αν και στη χειρότερη περίπτωση δα βοηδούσε τον αυτοκράτορα μόνος του, αυτή η βοήδεια δεν μπορούσε να είναι μεγάλη και δα περιοριζόταν στην αποστολή λίγων πλοίων με άντρες και χρήματα. Συμβούλευσε τους πρέσβεις να επι- σκεφτούν μόνοι τους τις σημαντικότερες Αυλές της Ευρώπης και να καταστήσουν σαφές πόσο αναγκαίο ήταν να λάβουν βοήθεια από αυτές, ο ίδιος υποσχόταν δε να παράσχει εγκάρδια υποστήριξη στο έργο τους.

Οι πρέσβεις ακολούδησαν τη συμβουλή του. Επισκέ- φτηκαν

πολλές Αυλές στην Ιταλία και πήγαν στο Παρίσι, «παντού με

δάκρυα στα μάτια, ικετεύοντας για βοήδεια», όπως αναφέρει ο

πάπας Νικόλαος στη διαθήκη του. Τελικά, όμως, επέστρεψαν


126

στη Ρώμη χωρίς ουσιαστικά αποτελέσματα, έχοντας αποσπάσει

μόνο ευγενικά λόγια και υποσχέσεις πως «ό,τι μπορεί να γίνει, δα γίνει». Ο Αινείας Σύλβιος, αναφέροντας αυτές τις

προσπάδειες στον πάπα Νικόλαο και τον Έλληνα αυτοκράτορα,

έγραφε: «Ας ειπωθεί, και είναι ντροπή μας: τα αυτιά των

πριγκίπων μας ήταν κουφά και τα μάτια τους τυφλά!».

Την ίδια χρονιά, ο αυτοκράτορας Φρειδερίκος έφτασε στη

Ρώμη για να στεφδεί «Ρωμαίος Αυτοκράτορας». Είχε ήδη δεχτεί

επιστολές από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο, που του ζητούσε

βοήδεια, επίσης επιστολές από το δόγη της Βενετίας και τον

πάπα Νικόλαο, που του τόνιζαν την αναγκαιότητα για κοινή

δράση. Στη Ρώμη βρήκε την ατμόσφαιρα του Βατικανού βαριά

από τους δρήνους των Ελλήνων και τις φιλοδοξίες των

καδολικών. Ο πάπας και ο Ρωμαίος αυτοκράτορας δεώρησαν

σωστό να κάνουν έστω μια επίδειξη της καλής δέλησής τους.

Πραγματοποιήδηκε σύνοδος όλων των καρδιναλίων που

βρίσκονταν στη Ρώμη, υπό την εποπτεία του πάπα, για να

ακούσουν τον επίσκοπο Αινεία Σύλβιο να προχωρεί σε

συγκεκριμένες διακηρύξεις, εν ονόματι του αυτοκράτορα

Φρειδερίκου. Ο Σύλβιος, ένας από τους λαμπρότερους ρήτορες

της εποχής του, περιέγραψε με ζωηρά χρώματα τα μεγάλα

βάσανα και τη δυστυχία που είχαν υπομείνει οι χριστιανοί από

τότε που οι Τούρκοι


127

έφτασαν στην Ευρώπη. Μίλησε με έντονο ύφος για την

αδιαφορία και την ψυχρότητα των Ευρωπαίων πριγκίπων, πουπαρατηρούσαν ασυγκίνητοι τη δύναμη του μωαμεδανι- σμού να

γιγαντώνεται σε βάρος των χριστιανών. «Δυστυχώς», είπε, «οι

Σαρακηνοί(έτσι αποκαλούσε τους Τούρκους) είναι πολύ πιο

σταδεροί στην απιστία τους από όσο είμαστε εμείς ενδουσιώδεις

για την πίστη μας. Βλέπουμε τους χριστιανούς να υφίστανται βία

και παραμένουμε αδρανείς· η δρησκεία μας τσαλαπατιέται και

διατρέχει τον κίνδυνο του ζυγού, κι εμείς το μόνο που κάνουμε

είναι να στρέφουμε αλλού το βλέμμα μας!».

Στο τέλος της ομιλίας του ο Σύλβιος διακήρυξε ότι ο

αυτοκράτορας Φρειδερίκος ήταν αποφασισμένος να οδηγήσει

το στρατό του εναντίον των Τούρκων, αλλά, βέβαια, βασιζόταν

στην ισχυρή υποστήριξη του πάπα, τα λόγια του οποίου

μπορούσαν να ενώσουν όλους τους πιστούς «σε αυτό το ιερό

εγχείρημα» και να διασφαλίσουν την επιτυχή έκβασή του.

Ο πάπας έδωσε την ευλογία του, αλλά η απάντησή του δεν

ήταν αρκετά ικανοποιητική. Είπε ότι δεν επιδυμούσε τίποτε

άλλο πιο σφοδρώς από το να δει μια ειλικρινή σταυροφορία

εναντίον των Τούρκων πριν όμως προχωρήσει σε υποσχέσεις

δεσμευτικές για την Αγία Έδρα, έπρεπε να ενη- μερωδεί για τις

επιδυμίες και τις προδέσεις των άλλων χριστιανικών Αυλών.

Μετά τη σύνοδο ο Φρειδερίκος επέστρεψε στη Βιέννη και

πολύ σύντομα φάνηκε να έχει ξεχάσει όλες τις υποσχέσεις που

είχαν δοδεί εν ονόματί του στη Ρώμη.

Οι Έλληνες πρέσβεις, έχοντας χάσει πλέον κάδε ελπίδα σοβαρής

υποστήριξης από τις δυτικές δυνάμεις, ικέτευσαν τον πάπα να

στείλει τουλάχιστον τη βοήδεια που τους είχε υποσχεδεί ο ίδιος.

Ο πάπας απάντησε ότι δα ήταν πρόδυ- μος να ενεργήσει μόλις

ολοκληρωνόταν η Ένωση των δύο Εκκλησιών και ο Πατριάρχης

της Κωνσταντινούπολης μαζί με τους Έλληνες κληρικούς

αναγνώριζαν την πρωτοκαθεδρία του


128

Πάπα.

Οι δύσμοιροι Έλληνες δήλωσαν ότι ήταν έτοιμοι να απο-

δεχτούν όλους τους όρους του, υπό την προϋπόδεση ότι ο πάπας

δα έστελνε άντρες και χρήματα για την άμυνα της πρωτεύουσάς

τους. Τότε, ο καρδινάλιος Ισίδωρος ορίστηκε λεγάτος του πάπα,

με αποστολή να μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη.

Ο Ισίδωρος ήταν Έλληνας. Πολλοί μορφωμένοι Έλληνες και

Σέρβοι τον δέκατο πέμπτο αιώνα πήγαιναν στη Ρωσία για να

σταδιοδρομήσουν. Ο Ισίδωρος, με την ευρυμάδεια και την

ενεργητικότητά του, κατάφερε να βάλει στο κεφάλι του τη μίτρα

του Μητροπολίτη Κιέβου. Όντας στην πραγματικότητα ο πλέον

μορφωμένος Ρώσος ιεράρχης, εστάλη ως αντιπρόσωπος της

Ρωσικής Εκκλησίας στη Σύνοδο της Φλωρεντίας. Όμως, τόσο η

Ρωσική Εκκλησία όσο και η Ρωσική Αυλή αποκήρυξαν τις ενέργειές

του, κι εκείνος υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει τη Ρωσία και να

αναζητήσει καταφύγιο στη Ρώμη. Εκεί έγινε δεκτός με μεγάλες

τιμές και ορίστηκε καρδινάλιος. Αυτή τη στιγμή, του εμπιστεύονταν

μια πολύ σημαντική και ευαίσθητη αποστολή.

Καδ’ οδόν προς την ελληνική πρωτεύουσα, ο καρδινάλιος

σταμάτησε σε διάφορα νησιά του Αιγαίου και κάλεσε κόσμο να

υπηρετήσει εδελοντικά κάτω από τη σημαία του πάπα. Αλλά δεν

κατάφερε πολλά πράγματα. Μόνο λίγοι εδελοντές τον ακολούδησαν

(μερικοί λένε όχι πάνω από πενήντα!) και όλοι μαζί έφτασαν

στην Κωνσταντινούπολη στις 26 Οκτωβρίου 1452. Εκεί βρήκε μια ζοφερή κατάσταση. Το εμπόριο είχε πα-

ραλύσει τελείως λόγω των πρόσφατων γεγονότων αλλά και λόγωτης αίσδησης που επικρατούσε γενικά ότι επέκειτο καταστροφή. Οι άνδρωποι δεν είχαν δουλειές και, σχεδόν καδόλου, ψωμί. Βρίσκονταν σε διαρκή επαγρύπνηση εξαιτίας των φημών για τηνεμφάνιση τουρκικού ιππικού ατάκτων, που


129

λεηλατούσαν και έκαιγαν τα σπίτια, και κατέστρεφαν τις καλλιέργειες γύρω από τα τείχη της Κωνσταντινούπολης. Όλοι ένιωδαν ότι, χωρίς έγκαιρη και επαρκή βοήδεια από τη Δύση, η πρωτεύουσα δα γινόταν λεία της συντριπτικής δύναμης των Τούρκων κι όμως, η πλειοψηφία των κατοίκων έβραζε από μίσος για οτιδήποτε λατινικό. Οι χαμηλές τάξεις των ιερέων και των μοναχών (και η Κωνσταντινούπολη ήταν γεμάτη από αυτούς) δεωρούσαν ότι ήταν λιγότερο κακό το να έρδει ο σουλτάνος να κατοικήσει στο παλαιό Αυτοκρατορικό Παλάτι, και η Αγία Σοφία να μετατραπεί σε τζαμί, παρά να ακουστεί στις εκκλησιές το όνομα του Πάπα. Και πολλοί από αυτούς δεν πίστευαν ότι ο τουρκικός κίνδυνος ήταν τόσο άμεσος. Κάποιοι που προσποιούνταν ότι ήταν μορφωμένοι έφεραν στην επιφάνεια και διέδωσαν στο λαό μια παλιά προφητεία, σύμφωνα με την οποία η κατοικία των αυτοκρατόρων δεν δα περνούσε στα χέρια άλλων κυρίων μέχρι να δεαδούν καράβια που δα έπλεαν πλησίστια στη στεριά - πράγμα που σήμαινε, με απλά λόγια, ποτέ. Γιατί, λοιπόν, οι άνδρωποι στην προ- σπάδειά τους να ξεφύγουν από έναν φανταστικό εχδρό, να πέσουν στην αγκαλιά του Αντίχριστου;

Όμως, η Αυλή, η πλειοψηφία των ευγενών και των πολι-τικών, καδώς και ορισμένοι από τον ανώτερο κλήρο ήξεραν


130

τα πράγματα καλύτερα. Ο αυτοκράτορας και ο νέος πα-τριάρχης, Γρηγόριος, υπέγραψαν τη διακήρυξη αποδοχής τηςΈνωσης των Εκκλησιών, με την επιφύλαξη ότι, όταν δα είχεπεράσει πλέον ο κίνδυνος, όλα τα σημεία της συμφωνίαςανάμεσα στις Εκκλησίες δα ελέγχονταν και πάλι προσεκτικά, προκειμένου να υπάρξει ένας οριστικός συμβιβασμός. Αυτή ηεπιφύλαξη ήταν μια μικρή δικλείδα ασφαλείας, που έδινεπεριδώριο ηρεμίας στη συνείδηση του πατριάρχη και τωνκληρικών και, ενδεχομένως, στον ίδιο τον αυτοκράτορα.

Στις 12 Δεκεμβρίου τελέστηκε μεγάλη λειτουργία στην Αγία

Σοφία, παρουσία του αυτοκράτορα και της Αυλής του, και

ευχήδηκαν «Έτη πολλά στον πάπα Νικόλαο», με τη συνοδεία

στεναγμών και δακρύων.

14. Στο μεταξύ, ο απλός λαός, καδοδηγούμενος από μο-

ναχούς και κληρικούς, είχε βγει στους δρόμους, εκτοξεύοντας

αναδέματα στους προδότες της Εκκλησίας του και της

αυτοκρατορίας και εκφράζοντας με κάδε τρόπο την απόλυτη

βδελυγμία του για την τελετή που γινόταν στην Αγία Σοφία.

Κάποιος ανέφερε το όνομα του Γεννάδιου. Χιλιάδες το

φώναξαν αμέσως και μεγάλο πλήδος έσπευσε στο μοναστήρι

του Παντοκράτορα.

Ο μοναχός Γεννάδιος -γνωστός και με το κοσμικό όνομά

του, Γεώργιος Σχολάριος- φημιζόταν για τη μόρφωση και τον

πατριωτισμό του. Αυτός ήταν που έκανε μια περίεργη ερμηνεία

της επιγραφής στον τάφο του Μεγάλου Κωνσταντίνου,

διακηρύσσοντας ότι αποτελούσε προφητεία για την κατάκτηση

της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους. Ο Γεννάδιος είχε

συνοδεύσει τον αυτοκράτορα Ιωάννη στη Σύνοδο της

Φλωρεντίας και εκεί είχε εντυπωσιάσει τους Λατίνους λόγιους

με την ευρυμάθειά του. Υπέγραψε την Ένωση των Εκκλησιών,

αλλά, μόλις επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, αναθεμάτισε

την πράξη του, παραιτήθηκε από τα αξιώματά του και


131

αποτραβήχτηκε από τον κόσμο. Ως «πατήρ Γεννάδιος» ζούσε

στη μονή του Παντοκράτορα, από όπου υποκινούσε τις

αντιδράσεις κατά της συμφιλίωσης με τη Ρώμη.

Και τώρα, στις 12 Δεκεμβρίου, μεγάλο πλήδος συγκε-

ντρωνόταν γύρω από τα τείχη, συνωστιζόταν στις πύλες του

φημισμένου μοναστηριού, ζητώντας ανυπόμονα από τον

Γεννάδιο καδοδήγηση στη δύσκολη ώρα. Εκείνος είχε βρει το

κουράγιο, στις 15 Νοεμβρίου, να μιλήσει από τον άμβωνα και

ενώπιον του αυτοκράτορα και της Αυλής του, ενάντια στην

Ένωση. Δεν εμφανίστηκε, όπως ζητούσε ο κόσμος, αλλά έβαλε

να καρφώσουν στην πύλη του μοναστηριού ένα μανιφέστο που

έλεγε: «Ω, Έλληνες, άξιοι οίκτου! Πού σας οδήγησαν τα λάδη

σας; Είστε άπιστοι ενώπιον του Θεού σας, εναποδέτετε τις

ελπίδες σας μόνο στη βοήδεια των Φράγκων, και μαζί με την

πόλη σας καταστρέφετε και την πίστη σας! Είδε ο Θεός να με

λυπηδεί! Δεν δα έχω στην ψυχή μου το βάρος του αμαρτήματος

σας! Δύστυχοι, σταματήστε και σκεφτείτε τι κάνετε! Μαζί με

την πόλη δα χάσετε την πίστη που σας άφησαν οι πατέρες σας

και δα αποδεχτείτε την ασέβεια! Ουαί υμίν την Ημέρα της

Κρίσεως!».

Αυτή η απάντηση του Γεννάδιου έριξε λάδι στη φωτιά. Οι

άνδρωποι έφυγαν από εκεί πιο οργισμένοι από πριν. Κάποιοι

από τους πιο λογικούς πολίτες τόλμησαν να πουν ότι, εντέλει,

χωρίς τη βοήδεια των Λατίνων, η πόλη δα έπεφτε στα χέρια των

Τούρκων* όμως, ο όχλος φώναξε δυμω- μένα: «Καλύτερα να

γίνουμε Τούρκοι παρά Λατίνοι!».


132

Οι λόγοι τούς οποίους εκφώνησε εκείνη την ημέρα σε

διάφορα σημεία της πόλης ένας Βοημός μεγάλωσαν τον

εκνευρισμό των ανδρώπων. Ήταν καδολικός που είχε γίνει

οπαδός του Γιαν Χους. Είπε στο πλήδος που συγκεντρωνόταν

για να τον ακούσει ιστορίες γύρω από τις σατανικές πρακτικές

του Πάπα, και κάδε ιστορία ήταν πιο παράλογη και αηδιαστική

από την άλλη.

Ήταν γενικά γνωστό ότι ο Λουκάς Νοταράς, ο αρχιναύαρ-

χος του στόλου και συγγενής του αυτοκράτορα, ήταν δια-

πρύσιος ανδενωτικός. 'Οχι μόνο αρνήδηκε να βοηδήσει στην

τελετή στην Αγία Σοφία, αλλά έλεγε σε όσους ήδελαν να τον

ακούσουν ότι προτιμούσε να δει στην Κωνσταντινούπολη το

σαρίκι του Τούρκου παρά την περικεφαλαία των Λατίνων.

Όλα αυτά προκάλεσαν δλίψη στον αυτοκράτορα Κων-

σταντίνο. Ακουγε τις κατάρες εναντίον του τη στιγμή που

δυσίαξε τα προσωπικά του αισδήματα για να σώσει, αν

μπορούσε, την αρχαία αυτοκρατορία. Δεν επιχείρησε να

καταστείλει τις ταραχές με στρατιωτική βία, αλλά επέτρεψε

στους δυστυχείς ανδρώπους να εκφράσουν αυτό που ένιωδαν.

Όταν κουράστηκαν, τα πράγματα ησύχασαν και μια πένδιμη

σιωπή βασίλευε στην Κωνσταντινούπολη, μια σιωπή πιο

αφόρητη από τον αχό των διαμαρτυριών.

Μετά τις 12 Δεκεμβρίου, μια μελαγχολική μοναξιά απλώ-

δηκε στον υπέροχο ναό της Αγίας Σοφίας, καδώς σχεδόν

κανένας δεν πήγαινε εκεί να προσευχηδεί. Τα περισσότερα

κεριά και καντήλια που έκαιγαν μπροστά από τα λείψανα και

τις δαυματουργές εικόνες έσβησαν, πολύ πριν από την άφιξη

των Τούρκων ιμάμηδων. Ακόμα και το όνομα


133

Αγία Σοφία προκαλούσε ανυπομονησία και οργή μεταξύ των

φανατικών Ελλήνων, που δεν δεωρούσαν πια την εκκλησία

«τίποτα παραπάνω από εβραϊκή συναγωγή ή πα- γανιστικό

ναό». Κανείς δεν κοινωνούσε από τα χέρια των ιερέων που

είχαν λειτουργήσει στην εκκλησία την ημέρα της Ένωσης, ούτε

τους άφηναν να δάψουν τους νεκρούς ή να βαφτίσουν τα

παιδιά. Υστερία φαίνεται ότι επικρατούσε μεταξύ των

καλογραιών. Μια από αυτές, που έχαιρε εκτίμησης λόγω της

μόρφωσης και της ευσέβειάς της, δήλωσε ότι «δεν δα νήστευε

πλέον δα έτρωγε κρέας, δα φορούσε τουρκικά ενδύματα και δα

έκανε δυσίες στον Μωάμεδ!». Το μίσος εναντίον των καδολικών

έγινε τόσο σφοδρό, «ώστε», όπως λέει ο Δούκας, «ακόμα κι αν

κατέβαινε άγγελος από τον ουρανό και διεμήνυε ότι δα έσωζε την

πόλη από τους Τούρκους αν ο λαός δεχόταν την Ένωση με την

Εκκλησία της Ρώμης, οι Έλληνες δα αρνούνταν!».

Αυτή η δλιβερή κατάσταση έγινε ακόμα χειρότερη, από την

έλλειψη πατριωτισμού και πολιτικής σοφίας που επέ- δειξαν οι

ευγενείς και οι ανώτερες τάξεις γενικά. Η δύσκολη δέση στην

οποία βρέδηκε ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος δεν δα μπορούσε

να περιγράφει καλύτερα παρά μόνο με τα δικά του λόγια. Τον

Νοέμβριο του 1451 έγραψε στο φίλο του Σφραντζή: «Αν

εξαιρέσω εσένα, δεν υπάρχει κανείς με τον οποίο να μπορώ να

συζητήσω* όλοι κοιτάζουν μόνο τα προσωπικά συμφέροντά

τους* από τότε που έφυγες, πέδανε η μητέρα μου και λίγο μετά

πέδανε και ο Κα- ντακουζηνός, που ήταν ικανός να κρίνει

αμερόληπτα* ο Λουκάς Νοταράς ισχυρίζεται ότι μόνο αυτός

ξέρει τι πρέπει να γίνει, κι ότι τίποτα δεν είναι ορδό και σοφό

εκτός από τα δικά του λόγια και τις δικές του πράξεις. Ο μέγας

δο- μέστικος28 έχει δυμώσει με τους Σέρβους και έχει συμμα-

28 Πρόκειται για αξίωμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ήταν ο

ανώτατος Στρατιωτικός διοικητής Ανατολής και Δύσης. (Σ.τ.Μ.)


134

χήσει με τον Ιωάννη Καντακουξηνό. Με ποιον λοιπόν να

μιλήσω; Με τους μοναχούς; Ή με τους απλούς πολίτες, που

είναι το ίδιο αδαείς; Με τους ευγενείς; Ο καδένας τους ανήκει

σε άλλη παράταξη και δα πρόδιδαν σε άλλους τα μυστικά που

πρέπει να τους εκμυστηρευτώ!».

15. Ωστόσο, μέσα σε όλα αυτά τα προβλήματα και τις

αγωνίες, ο Κωνσταντίνος δεν ξέχασε το καδήκον του να προε-

τοιμάσει την πόλη όσο το δυνατόν καλύτερα για την υπε-

ράσπισή της. Στις κρατικές αποδήκες συγκεντρώδηκαν

προμήδειες όλων των ειδών ξητήδηκε στρατιωτική βοήδεια από

όλους τους πρίγκιπες και τους ανεξάρτητους ηγεμόνες, ακόμα

και σε μακρινές περιοχές* διορίστηκαν ειδικοί για την επισκευή

των τειχών της πόλης και στρατολογήδηκαν όλοι οι άντρες που

ήταν ικανοί να πολεμήσουν. Καδώς το Θησαυροφυλάκιο

άδειαξε και η έκκληση στον πατριωτισμό των ανώτερων τάξεων

αποδείχτηκε μάταιη, ο αυτοκράτορας, κατόπιν συμβουλής της

συγκλήτου του, διέταξε τις εκκλησίες και τα μοναστήρια να

παραδώσουν στο αυτο- κρατορικό νομισματοκοπείο όλο το

χρυσάφι και το ασήμι τους, προκειμένου να κοπούν νομίσματα

για το κράτος, και σε αντάλλαγμα τους παραχώρησε έγγραφα

που τον υποχρέωναν να τους επιστρέφει το τετραπλάσιο ποσό

όταν δα περνούσε ο κίνδυνος που απειλούσε την πόλη.

Όλα αυτά ενώ ο Κωνσταντίνος συνέχιζε στην Αδριανού-

πολη τις διπλωματικές προσπάδειές του για την αποτροπή του

κινδύνου. Ο Χαλίλ Πασάς, αν και υποχρεωμένος να προσέχει

περισσότερο καδώς αυξανόταν η επιρροή που ασκούσαν όσοι

επιδυμούσαν τον πόλεμο, εργαζόταν διαρκώς, με τον δικό του

τρόπο, για την ειρήνη. Το ίδιο έκανε και ο δεσπότης Γεώργιος

Μπράνκοβιτς. Και πάλι, όμως, δεν υπήρξε αποτέλεσμα. Η ιδέα της κα-

τάκτησης της Κωνσταντινούπολης μονοπωλούσε τις σκέψεις τουσουλτάνου. Από την εποχή που ήταν παιδί, θαύμαζε τους


135

μεγάλους κατακτητές και φιλοδοξούσε να περάσει στην ιστορίαέχοντας επιτύχει κάτι σπουδαίο. Προσηλώθηκε σε αυτή την ιδέαμε δρησκευτικό ζήλο, κι αυτό το γεγονός έδωσε λαβή για ένανλαϊκό δρύλο, σύμφωνα με τον οποίο ο πατέρας του, Μουράτ, όταν πέδαινε, εκδήλωσε ως τελευταία του επιδυμία την άλωσητης Κωνσταντινούπολης. Η εξάντληση των φυσικών συμμάχωντης Ελληνικής Αυτοκρατορίας -των Σέρβων και των Ούγγρων-, η σύγχυση στην Πελοπόννησο και την Αλβανία, ο απόηχος τωνπολέμων μεταξύ Γαλλίας και Αγγλίας, ίσως ακόμα και η γνώσηότι την έδρα του Πάπα στη Ρώμη κατείχε ένας γέρος άνδρω- πος-που προτιμούσε να συλλέγει βιβλία και να τα δένει με προσοχή, από το να μπλέξει με την τρομερή αγωνία της οργάνωσης μιαςνέας σταυροφορίας-, όλα αυτά ενδάρρυ- ναν τον Μωάμεδ ναπροχωρήσει με τα φιλόδοξα σχέδιά του. Συμβουλεύτηκεαστρολόγους, κι αυτά που του είπαν, κι αυτά που είδε ο ίδιοςγραμμένα στα άστρα, απλώς τον έκαναν να βιαστεί περισσότερο. Όμως, συμβουλεύτηκε και έμπειρους ανδρώπους του πολέμου, συζήτησε μαζί τους σχέδια εκστρατείας και έφτιαξε ο ίδιοςσχεδιαγράμματα με την ανάπτυξη των δυνάμεών του.

Αυτό το ζήτημα τον απασχολούσε μέρα και νύχτα, κι άρχισενα μην κοιμάται* τόσο αποφασισμένος ήταν να βρει τον καλύτεροτρόπο για την κατάληψη της παμπάλαιας και φημισμένης, αλλάόχι γερασμένης, έδρας των αυτο- κρατόρων. Μια νύχτα έστειλενα φωνάξουν τον Χαλίλ Πασά. Ο ηλικιωμένος πια μέγας βεζίρης δενείχε χρειαστεί ποτέ σε ολόκληρη τη διάρκεια της μακρόχρονηςκαριέρας του να ξυπνήσει μια τόσο ασυνήδιστη ώρα. Ακόμα κιένας άνδρωπος με απόλυτα καδαρή συνείδηση ίσως να αισδα- νόταν κάποιο φόβο, ότι τον είχαν ξυπνήσει για να αντιμετωπίσειτην οργή του παρορμητικού σουλτάνου, τα αυτιά του οποίου δενήταν πάντοτε κλειστά στους δολοπλόκους και τους συκοφάντες. Ο Χαλίλ εμφανίστηκε ενώπιον του σουλτάνου κουβαλώνταςπάνω


136

από το κεφάλι του μια γα- βάδα με χρυσά νομίσματα. ΟΜωάμεδ καδόταν στο κρεβάτι του, ντυμένος. Όταν είδε τοβεζίρη με τα γκρίζα γένια να κουβαλάει τη γαβάδα όπως έναςσκλάβος, τον ρώτησε: «Τι σημαίνει αυτό, Λάλα (δείε) μου;». «Κύριε», απάντησε ο Χαλίλ, «είναι παλιό έδιμο οι κρατικοίλειτουργοί’ όταν τους καλεί ο Πατισάχ σε ασυνήθιστες ώρες ναμην εμφανίζονται μπροστά στον Πολυχρονεμένο με άδειαχέρια!». «Πάρ9 τα από εδώ!» είπε ο σουλτάνος· «Δεν δέλω τοχρυσάφι σου· αυτό που δέλω από σένα είναι να με βοηδήσεις νακαταλάβω την Κωνσταντινούπολη!».

Ο βεζίρης αφέδηκε συνετά να παρασυρδεί από το ρεύμα τωνσκέψεων του κυρίου του και είπε ότι δεν αμφέβαλλε πως οΘεός, που έκανε το σουλτάνο κύριο όλων των επαρχιών τηςΕλληνικής Αυτοκρατορίας, δα του παρέδιδε και την πρωτεύουσαεκείνης της αυτοκρατορίας. Ο Χαλίλ πρόσθεσε ότι ήταν έτοιμοςνα θυσιάσει τη ζωή του και οτιδήποτε άλλο για χάρη του κυρίουτου.

Ο σουλτάνος απάντησε: «Κοίτα το κρεβάτι μου! Στρι-φογυρίζω πάνω του όλη νύχτα, από τη μια πλευρά στην


άλλη. Θέλω μόνο να σου θυμίσω ότι δεν πρέπει να αφήσειςτον εαυτό σου να μαλακώσει από το χρυσάφι ή το ασήμι. Αςπολεμήσουμε τους Έλληνες με δυνατή θέληση και επιμονή, και μεπίστη στον Θεό και τον μεγάλο Προφήτη του ας εργαστούμε γιανα κερδίσουμε την Πόλη!».

Μάλλον λίγο μετά από αυτή την ιδιαίτερη συνομιλία, ο

σουλτάνος έστειλε στον αυτοκράτορα ένα γράμμα. Δεν γνω-

ρίζουμε τι έλεγε αυτό, όμως έχει σωδεί το κείμενο της απά-

ντησης του αυτοκράτορα.

«Όπως είναι σαφές», έγραφε ο Κωνσταντίνος στον Μωάμεδ,

«επιθυμείς τον πόλεμο περισσότερο από την ειρήνη, και μια και

δεν μπορώ να σε ικανοποιήσω ούτε με την ειλι- κρίνειά μου, ούτε

με την προθυμία μου να δηλώσω υποταγή, ας γίνει όπως

επιθυμείς. Στρέφομαι τώρα μόνο στον Θεό. Αν είναι θέλημά Του

η πόλη να γίνει δική σου, ποιος θα αντιτα- χθεί στο θέλημά Του;

Αν σε κάνει να θελήσεις την ειρήνη, θα χαρώ πολύ. Ωστόσο, σε

απαλλάσσω από όλους τους όρκους σου και όλες τις συνθήκες

που συνάψαμε, και, κλείνοντας τις πύλες της πρωτεύουσάς μου,

θα υπερασπιστώ το λαό μου, μέχρι την τελευταία ρανίδα του

αίματός μου! Συνέχισε να κυβερνάς σαν δυνάστης μέχρι ο

Δικαιοκρίτης Θεός, ο Ανώτατος Κριτής, να μας καλέσει και τους

δύο ενώπιον Του!».

Υπάρχει μια εντυπωσιακή απλότητα και αξιοπρέπεια σε

αυτή την επιστολή. Προδίδει το πνεύμα του γενναίου

στρατιώτη, του αφοσιωμένου χριστιανού και του αυτοκράτορα

που είχε συναίσδηση του καδήκοντός του απέναντι στο λαό και

το όνομά του.

139

Κεφάλαιο V

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ

ΤΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΤΩΝ ΐ

ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΟΥΜΕΝΩΝ

Τ Ε Λ Ε Υ Τ Α Ι Α Ε Π Ι Σ Τ Ο Λ Η του αυτοκράτορα Κων-

σταντίνου στο σουλτάνο δίνει την εντύπωση ότι

αποτελεί απάντηση σε επίσημο τελεσίγραφο.

Η ημερομηνία της κήρυξης του πολέμου δεν είναι γνωστή.

Από συγκεκριμένες εκφράσεις του Λουκά Νοταρά, τις οποίες

δα αναφέρουμε στη συνέχεια, φαίνεται ότι ο πόλεμος πρέπει να

άρχισε τον Δεκέμβριο του 1452. Σίγουρα, και τα δύο μέρη

προετοιμάζονταν ανοιχτά κατά τη διάρκεια του χειμώνα.

Οι δοκιμές του τεράστιου κανονιού που είχε κατασκευάσει ο

Ουρβανός έγιναν στις αρχές του 1453, προς μεγάλη

ικανοποίηση του σουλτάνου. Ο Καρατζά Μπέης διατάχτηκε,

μαζί με σώμα 10.000 ατάκτων ιππέων, να συνοδεύσει το

τεράστιο κανόνι στα τείχη της Κωνσταντινούπολης. Αυτή

Η


ΐ4ο

η αποστολή ξεκίνησε τη διαδρομή της μια μέρα του Φε-βρουάριου και χρειάστηκαν έξι εβδομάδες μέχρι να φτάσει στονπροορισμό της. Το κανόνι έσερναν εξήντα βόδια, διακόσιοιάντρες βρίσκονταν σε κάδε πλευρά του για να στηρίξουν τοκάρο που το μετέφερε, ενώ μια ομάδα ιχνηλατών καισκαπανέων άνοιγε δρόμο και έφτιαχνε γέφυρες. Το σώμα τουΚαρατξά, στο μεταξύ, ρήμαξε την περιοχή γύρω από τηνΚωνσταντινούπολη. Οι χρονικογράφοι αναφέρουν ότι τότεδέχτηκε επίδεση και λεηλατήδηκε το κάστρο του ΑγίουΣτεφάνου.

Ένοπλες ομάδες, υπό την ηγεσία του Τιμούρ Μπέη και τουΖιγιαμέτ Μπέη, άρχισαν να συγκεντρώνονται στην πεδιάδαγύρω από την Αδριανούπολη τις πρώτες εβδομάδες τουΜαρτίου. Ο σουλτάνος επιδεώρησε το στρατό του το δεύτεροδεκαπενδήμερο του ίδιου μήνα. Στην τελετή οι πιο δημοφιλείςουλεμάδες και σεΐχηδες προσευχήδηκαν για την επιτυχή έκβασητης εκστρατείας.

Την Παρασκευή 23 Μαρτίου, έφυγε από την Αδριανού- πολη ο ίδιος ο Μωάμεδ με 12.000 γενίτσαρους και πολλέςχιλιάδες σπαχήδες.

Τα σχέδια της πολιορκίας είχαν συνταχδεί χωρίς βιασύνη, καιήταν τέλεια, σε όλες τους τις λεπτομέρειες. Ο κάδε διοικητήςήξερε το ακριβές σημείο που έπρεπε να καταλάβει μπροστά στατείχη της Κωνσταντινούπολης. Ένα μικρό σώμα αποκόπηκε γιανα ελέγχει τη Σηλυβρία και να εμποδίσει τη φρουρά και τουςκατοίκους της να στείλουν βοή- δεια στην πρωτεύουσα. ΟΤουραχάν Πασάς είχε μεγάλο στρατό στη Θεσσαλία, προκειμένουνα ελέγχει τον Σκεντέρμπεη στην Αλβανία και τους αδελφούς τουαυτοκράτορα στην Πελοπόννησο. Για να διασφαλιστεί ότι αυτοίδα εμποδίζονταν να στείλουν βοήδεια στην Κωνσταντινούπολη, ο Τουραχάν


ΐ4 ΐ

έστειλε το γιο του Αχμέτ μαζί με ένα σώμα να πραγματοποιήσει έφοδο στην Πελοπόννησο, με αποτέλεσμα να σημειωδούν πολλές συγκρούσεις κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1453 ανάμεσα στον Αχμέτ και τον Ματδαίο Ασάνη, διοικητή τού στρατού τού πρίγκιπα Δη- μητρίου.

Προς τα τέλη Μαρτίου, ένα σώμα 1.500 δωρακοφόρων ιππέων εστάλη στο δρόμο που συνέδεε τη Φιλιππούπολη με την Αδριανούπολη. Ήταν το βοηδητικό σώμα που ο Γεώργιος της Σερβίας δεσμευόταν βάσει συνδήκης να προσφέρει στο σουλτάνο. Επικεφαλής των αντρών είχε τεδεί ο φημισμένος βοεβόδας Γιακσά του Μπρέζνικ. Ούτε καν ο διοικητής τους δεν γνώριζε τον ακριβή προορισμό τους. Υπήρχαν φήμες ότι ο σουλτάνος δα περνούσε στην Ασία για να κα- ταστείλει μια εξέγερση στην Καραμανία. Όταν οι δωρα- κοφόροι έφτασαν σε ένα χωριό, στην άλλη πλευρά της Φι- λιππούπολης, ένας αγγελιοφόρος του σουλτάνου τούς έφερε διαταγές να ακολουδήσουν τη συντομότερη διαδρομή προς την Κωνσταντινούπολη και εκεί να συνταχδούν με τον οδω- μανικό στρατό!

Ο Μιχαήλ Κωνσταντίνοβιτς, που βρισκόταν σε εκείνο το βοηδητικό σώμα, περιγράφει την οργή που προκλήδηκε μεταξύ των Σέρβων αξιωματικών. Η πρώτη σκέψη τους ήταν να μην προχωρήσουν πιο πέρα, αλλά να επιστρέφουν στη Σερβία. Μετά από διαβουλεύσεις, ωστόσο, ο βοεβόδας Γιακσά δεώρησε ότι μια τέτοια ενέργεια ίσως έβλαπτε τα συμφέροντα του πρίγκιπα και της χώρας του. Εξάλλου, κάποιοι χριστιανοί της περιοχής τον ενημέρωσαν εμπιστευ- τικά ότι οι τουρκικές φρουρές στις πόλεις από όπου θα περνούσε μαζί με το σώμα του είχαν διαταγές να μην τον αφήσουν να γυρίσει πίσω. Δεν είχαν άλλη επιλογή από το


142

να συνεχίσουν την πορεία προς το στρατόπεδο του σουλ-τάνου, κάτω από τα τείχη της Κωνσταντινούπολης.

Στις 5 Απριλίου, ο σουλτάνος και η ακολουδία του έφτασανσε απόσταση μερικών εκατοντάδων μέτρων από τηνΚωνσταντινούπολη. Από εκεί που βρίσκονταν μπορούσαν ναδουν τους πύργους και τους τρούλους της πόλης. Σαν αληδινόςμουσουλμάνος που ήταν ο Μωάμεδ, διέταξε να ξετυλίξουν τοχαλί του και έπειτα στράφηκε στη Μέκκα και έπεσε κάτω γιανα προσευχηδεί. Όταν σηκώδηκε, έστειλε τελάληδες ναενημερώσουν όλο το στρατόπεδο ότι: «Αρχισε η πολιορκία τηςπόλης!». Ουλεμάδες διατάχτηκαν να επισκεφτούν κάδεσύνταγμα, για να παρακινήσουν τους «αληδινούς πιστούς» νααρχίσουν τη δουλειά τους με χαρά, καδώς ο Προφήτης είχευποσχεδεί ότι η ξακουστή και πλούσια πόλη δα γινόταν δικήτους.

Την αυγή της 6ης Απριλίου, τα στρατεύματα μετακινή- δηκαν πιο κοντά στην πόλη και οι διοικητές οδήγησαν τουςστρατιώτες τους στη δέση που τους είχαν ορίσει.

Η σκηνή του σουλτάνου στήδηκε στην ανατολική πλαγιάενός μικρού λόφου, γνωστού σήμερα ως Μαλ-τεπέ, πουβρίσκεται στα δεξιά της πύλης του Αγίου Ρωμανού.

Μπροστά και στα πλαϊνά της σκηνής του σουλτάνου το- ποδετήδηκαν οι γενίτσαροι, και μπροστά από αυτούς, ακριβώςαπέναντι από την πύλη του Αγίου Ρωμανού, το τεράστιοπυροβόλο του Ουρβανού, που μαζί με τρία άλλα, επίσηςμεγάλα, κανόνια, αποτέλεσαν μια τρομερή συστοιχία.

Σε δεκατέσσερα άλλα σημεία στήδηκαν πυροβολαρχίες απότέσσερα κανονικά κανόνια η καδεμιά. Εννέα από αυτές τιςπυροβολαρχίες είχαν ενισχυδεί με ένα επιπρόσδετο και μεγαλύτεροκανόνι, οπότε ο συνολικός αριδμός τους, πέρα από το τεράστιοκανόνι του Ουρβανού, έφτανε τα 69, τοποθετημένα


143

όλα σε σημεία απέναντι από τα χερσαία τείχη της Κωνσταντινούπολης. Καμία δύναμη της εποχής δεν πλησίαζε έστω και στο ελάχιστο το τρομερό μέγεδος του πυροβολικού του σουλτάνου. Όλα ήταν έτοιμα στις 11 Απριλίου. Αυτό το γεγονός, με

δεδομένες τις συνδήκες που επικρατούσαν τότε, λέει πολλά για τις ικανότητες των μηχανικών και την ενεργητικότητα των διοικητών του οδωμανικού πυροβολικού.

Πέρα από το κανόνι που ήταν το πλέον σύγχρονο όπλο της εποχής, ανάμεσα στις πυροβολαρχίες υπήρχαν και μερικοί καταπέλτες, που έριχναν μεγάλες πέτρες πάνω στα τείχη και μέσα στην πόλη. Στην τουρκική ιστορία «Τατς-ουλ-Τεβαρίχ» αναφέρεται το εξής: «Πέτρες που ρίχνονταν από τους καταπέλτες κάι βέλη από βαλλίστρες έστειλαν ενώπιον του Αιώνιου Κριτή τούς εχδρούς που υπερασπίζονταν τα τείχη της Ισταμπούλ». Η χρήση αυτών των απαρχαιωμένων μηχανών αναφέρεται και από τον Τζιάκομο Τετάλντι, ο οποίος ήταν ένας από τους εθελοντές υπερασπιστές της πόλης.

Στη δεξιά πτέρυγα των Τούρκων βρίσκονταν στρατιώτες από τη Μικρά Ασία, υπό τη διοίκηση του Μουσταφά Πασά, μπεηλέρμπεη της Ανατολίας. Την αριστερή πτέρυγα σχημά-τιζαν στρατιώτες από τη χερσόνησο των Βαλκανίων, υπό τις διαταγές του Τουραχάν, μπεηλέρμπεη της Ρούμελης. Πίσω από το κέντρο των δυνάμεων υπήρχε μια ισχυρή εφεδρεία. Στην άλλη πλευρά του Χρυσού Κέρατος,29 ο Ζαγανός Πασάς και ο Καρατζά Μπέης είχαν καταλάβει ένα λόφο και μια πεδιάδα, που εκείνη την εποχή ήταν ο βοσκότοπος του Γαλατά, ενώ αργότερα χτίστηκε εκεί το προάστιο του Πέρα. Ο Ζαγανός και ο

29 Ονομασία του Κερατίου κόλπου κατά τη βυζαντινή εποχή* στην αρχαιότητα ήταν γνωστός ως «Κέρας των Βυζαντίων», πολύ αργότερα δε οι Φράγκοι τον ονόμασαν «Chrysoceras» («Χρυσούν Κέρας»). (Σ.τ.Ε.)


144

Καρατξά ήλεγχαν την ιταλική παροικία του Γαλατά και το πυροβολικό τους στην κορυφή του λόφου κάλυπτε το δυτικό τμήμα του Χρυσού Κέρατος.

Κανένας άλλος Οδωμανός σουλτάνος δεν είχε ποτέ συ-γκεντρώσει τόσο πολυάριδμο στρατό σαν εκείνον που έφερε ο Μωάμεδ κάτω από τα τείχη της Κωνσταντινούπολης. Οι αυτόπτες μάρτυρες και οι σύγχρονοι των γεγονότων διαφωνούν σχετικά με το αριδμητικό μέγεδός του: ο Χαλ- κοκονδύλης υπολόγιζε ότι οι άντρες ήταν 400.000* ο αρχιεπίσκοπος Λεονάρδος 300.000* ο Δούκας λέει ότι ήταν 265.000 άνδρες, ο Σφραντξής 258.000, ο συγγραφέας του Θρήνοι/2 217.000 (προσδέτοντας, ωστόσο, ότι οι πραγματικοί Τούρκοι δεν ήταν πάνω από 70.000), ο Εβλιγιά Τσε- λεμπή λέει ότι τα λάφυρα από την Κωνσταντινούπολη μοιράστηκαν 170.000 πολεμιστές* ο Ενετός Μπάρμπαρο υπολόγισε τον αριδμό των μαχητών γύρω στους 160.000* ο Φλωρεντινός Τετάλντι στους 200.000, αλλά πρόσδεσε ότι από αυτούς «μόνο 140.000 ήταν στρατιώτες, οι υπόλοιποι ήταν ράφτες, μάγειροι, τεχνίτες, μικροέμποροι κι άλλοι που είχαν ακολουθήσει το στρατό ελπίζοντας σε κέρδος ή λάφυρα». Ο Τούρκος ιστορικός Χαϊρουλάχ λέει ότι ο στρατός των πολιορκητών δεν είχε πάνω από 80.000 μαχητές.

Το πιο πιδανό είναι ο Μωάμεδ να είχε μαξί του ένα στρατό περίπου 70.000 ανδρών, αλλά αυτός ο στρατός, καδώς προχωρούσε η πολιορκία, αυξήδηκε κατά χιλιάδες άλλους, σαν κι αυτούς που αναφέρει ο Τετάλντι.

Στον ίδιο παρατηρητικό Ιταλό οφείλουμε και τη διάσωση μιας σειράς χαρακτηριστικών της γενικής εμφάνισης του τουρκικού στρατού. Τα στοιχεία που κατέγραψε από τα τείχη της Κωνσταντινούπολης συμφωνούν, από πολλές πλευρές, με εκείνα που έχουμε ήδη αναφέρει, του ιππότη Μπροκιέρ. «Περίπου το ένα τέταρτο του τουρκικού στρατού», λέει ο


145

Τετάλντι, «φορούσε σιδερόπλεκτους θώρακες και ήταν οπλισμένο με δόρατα * μερικοί άντρες ήταν οπλισμένοι με τον γαλλικό, άλλοι με τον ουγγρικό τρόπο, και άλλοι με διάφορους τρόπους · κάποιοι είχαν σιδερένιες περικεφαλαίες, άλλοι τόξα και βαλλίστρες- κάποιοι δεν είχαν άλλα όπλα εκτός από ξύλινες ασπίδες και γιαταγάνια, τα χαρακτηριστικά τουρκικά σπαθιά».

Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις του Τε- τάλντι είναι ότι στον τουρκικό στρατό υπήρχαν πολλοί χριστιανοί από την Ελλάδα και άλλες χώρες. Ο ανώνυμος συγγραφέας του Θρήνου μάς δίνει ακόμα και τον ακριβή αριδμό - τριάντα χιλιάδες! Αυτή τη δλιβερή λεπτομέρεια επιβεβαιώνει και ο αρχιεπίσκοπος της Χίου. «Όμως, ποιος, ουσιαστικά, πολιόρκησε την πόλη», διερωτάται, «και ποιος δίδαξε στους Τούρκους την πολεμική τέχνη, αν όχι οι ίδιοι οι χριστιανοί; Είδα με τα ίδια μου τα μάτια ότι οι Έλληνες, οι Λατίνοι, οι Γερμανοί, οι Ούγγροι και άλλοι χριστιανοί βρίσκονταν μαζί με τους Τούρκους και μαζί τους εφόρμησαν στα τείχη!».

Αυτό το γεγονός μάς δείχνει τη σύγχυση που επικρατούσε μεταξύ των χριστιανών στη χερσόνησο των Βαλκανίων, και γίνεται διπλά δλιβερό όταν συγκριδεί με την κατάσταση που βίωνε η ίδια η Κωνσταντινούπολη.

Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος είχε εξαντλήσει κάδε προ- σπάδεια για την έλευση ενισχύσεων και για να προετοιμάσει την άμυνα της πόλης με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Ο πάπας άρχισε να προβαίνει σε ενέργειες μόνο αφού έλαβε την αναφορά του λεγάτου του, ότι δηλαδή είχε γίνει επίσημα δεκτή η Ένωση. Όμως, οι απεσταλμένοι του αυτοκράτορα σε άλλες δυνάμεις της εποχής δεν κατάφεραν πολλά. Μόνο η Βενετία και ο Αλφόνσο, ο βασιλιάς της Νάπολης, αποφάσισαν να εξοπλίσουν ο καδένας δέκα γαλέρες, που δα ενώνονταν με τα άλλα δέκα πολεμικά πλοία τα οποία είχε υποσχεδεί ο πάπας να


146

παραχωρήσει με δικά του έξοδα. Όμως, χάδηκε πολύς χρόνος με την προετοιμασία αυτού του στόλου. Μόλις στις 27 Απριλίου, και ενώ η πολιορκία συνεχιζόταν ήδη επί τρεις εβδομάδες, υπέγραψε ο πάπας τις επιστολές που εξουσιοδοτούσαν τον Ιάκωβο, αρχιεπίσκοπο Ραγούζας, να αναλάβει τον εφοδιασμό των πλοίων που είχε υποσχεδεί να παράσχει. Στις 7 Μαΐου, η ενετική μοίρα απέπλευσε από τη Βενετία. Πέρασε κι άλλος χρόνος μέχρι να συναντηδούν όλα τα πλοία, που τελικά έφτασαν στην Εύβοια δύο μέρες μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης!

Οι επισκευές των τειχών της πόλης είχαν, δυστυχώς, ανα- τεδεί σε δύο μοναχούς, έμπειρους τεχνικούς, αλλά άπληστους και όχι ιδιαίτερα τίμιους. Επικρατούσε η αντίληψη ότι μερικά από τα χρήματα, που προορίζονταν για τα οχυρωματικά έργα, κατέληξαν στις τσέπες των μοναχών.30 Όπως

30 Σύμφωνα με νεότερους ιστορικούς (βλ . , π.χ., Steven Runciman, The Fall of Constantinople 1453, Cambridge University Press) το συγκεκριμένο περιστατικό με τους μοναχούς αποτελεί λίβελλο. Πρόκειται για έναν μοναχό ονόματι Νεόφυτο, φίλο του αυτοκράτορα αλλά εχδρό της Ένωσης των δύο Εκκλησιών, ο οποίος δεν συμμετείχε στα δημόσια πράγματα. Ο άλλος «κατηγορούμενος» ήταν ο Μανουήλ Παλαιολόγος 'Iαγρός, συγγενής του αυτοκράτορα αλλά και γνωστός πολιτικός. Το όλο ζήτημα προκλήδηκε από τις απόψεις του Λεονάρδου .της Χίου, ο οποίος πίστευε ότι ο σχισματικός κλήρος ήταν ικανός για τα πάντα. (Σ.τ.Μ.)


147

και να ’χει, η κατάσταση των τειχών όταν εμφανίστηκαν οι Τούρκοι ήταν τόσο κακή, ώστε οι Έλληνες φοβούνταν να τοποδετήσουν πάνω τους βαριά κανόνια!

Το εξωτερικό τείχος είχε επισκευαστεί από τον αυτοκράτορα Ιωάννη Παλαιολόγο κάποια στιγμή μεταξύ του 1433 και του 1444. Το εσωτερικό και ψηλότερο τείχος, που συνέδεε 112 πύργους, δεν είχε επισκευαστεί για αιώνες. Οι περισσότεροι από αυτούς τους 112 πύργους είχαν κατασκευαστεί τον ένατο και τον δέκατο αιώνα. Τα τείχη και οι πύργοι κατά μήκος του Χρυσού Κέρατος χρονολογούνταν από την εποχή του αυτοκράτορα Θεόφιλου (829-841).

Σε έναν από τους πύργους στην πλευρά της δάλασσας του Μαρμαρά (ανάμεσα στο Κουμ Καπού και το Γενί Καπού) σώζεται μέχρι σήμερα μια ελληνική επιγραφή, που μας πληροφορεί ότι ο συγκεκριμένος πύργος και το τείχος που εφάπτεται πάνω του ξαναχτίστηκαν το 1448, με έξοδα του δεσπότη της Σερβίας Γεωργίου Μπράνκοβιτς. Μεγάλη ειρωνεία, μόλις πέντε χρόνια αργότερα ο ίδιος χριστιανός πρίγκιπας να βοηδά το σουλτάνο με μια δύναμη δωρακοφόρων ιππέων να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη!

Σύμφωνα με τις παρατηρήσεις του Τετάλντι, το εσωτερικό τείχος είχε ύψος περίπου είκοσι μέτρα, ενώ το εξωτερικό ήταν πιο χαμηλό. Μετρήσεις που έγιναν στις μέρες μας δείχνουν ότι η τάφρος είχε πλάτος γύρω στα σαράντα μέτρα.

Το πιο αδύναμο σημείο των τειχών εδεωρείτο ότι ήταν το Μεσοτείχιον, όπως ονομαζόταν, που διέσχιζε την κοιλάδα του Λύκου. Ο αυτοκράτορας ζήτησε από τον Ενετό πλοίαρχο Αλβίζο Ντιέντο να στείλει εκεί τους άντρες από τα πλοία του για να σκάψουν τάφρο. Το έργο άρχισε με μεγάλη επισημότητα και παρουσία του αυτοκράτορα και κρατικών λειτουργών στις 14 Μαρτίου. Ολοκληρώθηκε στις 31 Μαρτίου. Η τάφρος τού


148

Ντιέντο είχε μήκος εκατό περίπου μέτρα, το δε πρανές ήταν δεκαπέντε μέτρα. Εκείνες τις ημέρες ήταν γνωστό ότι ο τουρκικός στρατός πλησίαζε, και την ίδια μέρα, στις 31 Μαρτίου, ο ίδιος ο αυτοκράτορας πήγε σε έναν κοντινό λόφο μαζί με τους άντρες του προκειμένου να εμποδίσουν Τούρκους ιππείς οι οποίοι έκαναν ξαφνικά την εμφάνισή τους να επιτεδούν στους εργάτες στην τάφρο.

Ο αυτοκράτορας είχε ζητήσει να γίνει στρατολόγηση όλων

των ανδρών που μπορούσαν να πολεμήσουν, καδώς και να

συγκεντρωδούν όλα τα όπλα που ήταν δυνατόν. Ο Σφραν- τζής,

που ανέλαβε αυτό το καδήκον, αναφέρει ότι βρήκε μόνο 4.973

Έλληνες και περίπου 200 ξένους ικανούς να υπερασπιστούν τα

τείχη. Ο αρχιεπίσκοπος Λεονάρδος λέει ότι συνολικά υπήρχαν

6.000 Έλληνες και 3.000 Λατίνοι Εδε- λοντές για την άμυνα

της πόλης. Ο Τετάλντι αναφέρει ότι υπήρχαν 25.000 με 30.000

άνδρες ικανοί να φέρουν όπλα, όμως, μόλις 6.000 με 7.000

μαχητές. Η αναφορά του αυτή επιβεβαιώνει, με εντυπωσιακό

τρόπο, τα λεγόμενα του Σφραντζή. Με μια βιαστικά

συγκεντρωμένη και σχεδόν καδόλου εκπαιδευμένη δύναμη

επτά ή, το πολύ, εννέα χιλιάδων ανδρών, ο αυτοκράτορας

Κωνσταντίνος έπρεπε να υπερασπιστεί τα τείχη της

πρωτεύουσάς του εναντίον ενός στρατού δέκα φορές

μεγαλύτερου, που επιπλέον διέδετε και 69 κανόνια! Και ενώ

μετά δυσκολίας μπορούσαν να συγκεντρωδούν εννέα χιλιάδες

χριστιανοί για να υπερασπιστούν την πύλη των τριών ηπείρων,

τη δοξασμένη κατοικία των παλαιών ηγεμόνων του κόσμου,

τριάντα χιλιάδες χριστιανοί βρίσκονταν στις τάξεις του στρατού

του σουλτάνου, έτοιμοι να χύσουν το αίμα τους για να

κατεβάσουν το σταυρό από την Αγία Σοφία και να τον

αντικαταστήσουν με την ημισέληνο!


149

Ο δυστυχής αυτοκράτορας, παρά την ανδρεία του, είχε

αποδαρρυνδεί από τα αποτελέσματα της στρατολόγησης.

Προκειμένου να αποτρέψει το ξέσπασμα πανικού στα πρώτα

στάδια της άμυνας, έδωσε εντολές να κρατηδούν μυστικά τα

στοιχεία της στρατολόγησης, και ταυτόχρονα όλα τα πλοία,

οποιασδήποτε εδνικότητας, που δα έμπαιναν στο λιμάνι, να

κρατηδούν και, αν παρουσιαζόταν ανάγκη, τα πληρώματά τους

να υποχρεωδούν να υπερασπιστούν τα τείχη. Όταν του είπαν ότι

κάποιοι ευγενείς και άλλοι κάτοικοι είχαν εγκαταλείψει την

πόλη, ο αυτοκράτορας, όπως λέει ο Σφραντζής, «δεν,είπε

τίποτα, αλλά αναστέναξε βαδιά».

Στο μεγάλο πολεμικό συμβούλιο, υπό την εποπτεία του

αυτοκράτορα, όπου έπρεπε να ληφδούν οι τελικές αποφάσεις για

την άμυνα, το κύριο ερώτημα ήταν: Σε ποιον δα ανατίδετο η

άμυνα της πύλης του Αγίου Ρωμανού; Οι Τούρκοι είχαν

τοποδετήσει το μεγαλύτερο κανόνι και τους καλύτερους

στρατιώτες τους απέναντι από τη συγκεκριμένη πύλη και ήταν

σαφές ότι σκόπευαν να κατευδύνουν την πιο άγρια επίδεσή τους

σε εκείνο το σημείο.

Όταν ο αυτοκράτορας έδεσε το ερώτημα, κανείς από τους

Έλληνες και τους Λατίνους που ήταν παρόντες δεν φάνηκε

πρόδυμος να σπάσει τη σιωπή ή να κάνει κάποια πρόταση. Τότε,

ξαφνικά, ο Τζιοβάνι Τζιουστινιάνι ντι Λόν- γκο,31 ένας

Γενοβέζος πλοίαρχος που είχε φτάσει με 700 εθελοντές -Ιταλούς

καλά οπλισμένους με βαλλίστρες, καθώς και άντρες από τη Χίο

και τη Ρόδο- είπε: «Με πίστη στη βοήδεια τον Θεού, είμαι

έτοιμος να σταδώ εκεί με τους άντρες μου, και προς τιμήν του

Χριστού να υπερασπιστώ την πύλη ενάντια στις επιδέσεις του 31 Γνωστός στην ελληνική βιβλιογραφία με το εξελληνισμένο όνομά του Ιωάννης Ιονστινιάνης Λόγγος. (Σ.τ.Μ.)


150

εχθρού!».

Αυτά τα απλά και ευγενικά λόγια έγιναν δεκτά με ζητω-κραυγές

από όλους τους παρισταμένους. Ο αυτοκράτορας ευχαρίστησε

τον Τζιουστινιάνι και υποσχέδηκε να του παραχωρήσει το νησί

της Λέσβου και τον τίτλο του πρίγκιπα αν κατάφερνε να

αποκρούσει τους Τούρκους.

Ο αυτοκράτορας αποφάσισε επιπλέον να εγκαταστήσει το

στρατηγείο του στο ναό του Αγίου Ρωμανού, που βρισκόταν

κοντά στην πύλη, και σε εκείνο το εξαιρετικά επικίνδυνο σημείο

ανέλαβε τη διοίκηση 3.000 από τους καλύτερους Έλληνες και

Ιταλούς στρατιώτες.

Στα δεξιά της πύλης του Αγίου Ρωμανού, προς τα βόρεια, ήταν

η πύλη που λεγόταν Χαρσία. Εκεί ο αυτοκράτορας τοποδέτησε

μια μικρή δύναμη Ελλήνων, υπό τη διοίκηση του φημισμένου

τοξότη Θεοδώρου της Καρύστου.

Το κομμάτι των τειχών από εκεί μέχρι την πύλη του

Ξυλοκέρκου,32 το οποίο ονομαζόταν Μυριάνδριον, ανέλα- βαν

να το υπερασπιστούν τρεις αδέλφια από τη Γένοβα, ο Πάολο, ο

Αντόνιο και ο Τρωίλος Μποκιάρντι, με μια μικρή δύναμη από

συμπατριώτες τους.

Από εκεί, τα τείχη εκτείνονταν προς τα ανατολικά και το Χρυσό

Κέρας και προστάτευαν το τμήμα της πόλης όπου βρισκόταν το

Παλάτι των Βλαχερνών. Η άμυνα εκείνης της δέσης ανατέδηκε

στον Ενετό βαΐλο33 Τζιρόλαμο Μινότ- το, που διοικούσε ένα

σώμα από Ενετούς κατοίκους της πόλης αλλά και ξένους. Πιο βόρεια, δεν υπήρχε τάφρος μπροστά στα τείχη. Η θέση

32 Που είναι* ευρύτερα γνωστή ως Κερκόπορτα. (Σ.τ.Ε.) 33 Τίτλος του αντιπροσώπου της Βενετίας στην Κωνσταντινούπολη, κατάτη βυζαντινή περίοδο και στις αρχές της Τουρκοκρατίας. (Σ,τ.Ε.)


151

ονομαζόταν Καλιγαρία, όπως και το συγκεκριμένο τμήμα τηςπόλης. Αναμενόταν ότι οι Τούρκοι δα προσπαδού- σαν εκεί ναδημιουργήσουν ρήγμα. Έχοντάς το αυτό κατά νου οαυτοκράτορας ανέδεσε την άμυνα του σημείου εκείνου σε ένανΓερμανό μηχανικό, τον Γιοχάνες Γκραντ.

Το ακρωτήριο της ακρόπολης είχε αναλάβει ο λεγάτος τουπάπα, ο καρδινάλιος Ισίδωρος.

Στα αριστερά της κεντρικής δέσης του Αγίου Ρωμανού, βρισκόταν η πύλη της Σηλυβρίας, όπου διοικητής ήταν οΈλληνας λόγιος Θεόφιλος Παλαιολόγος, και τον ενίσχυαν οΓενοβέζος Μαουρίτσιο Καττανέο και ο Ενετός ΝικολόΜοτσενίγο.

Στην επόμενη πύλη η διοίκηση ήταν στα χέρια του ΕνετούΦαμπρίτσιο Κορνάρο.

Στο νοτιοδυτικό άκρο των οχυρώσεων ορδωνόταν έναςισχυρός πύργος, ή μάλλον κάστρο, το Επταπύργιον, η είσοδοςτου οποίου ονομαζόταν «Χρυσή Πύλη», και ήταν η τελευταίαστα τείχη που εκτείνονταν από το Χρυσό Κέρας μέχρι τηδάλασσα του Μαρμαρά. Εκεί υπεύδυνος ορίστηκε ο ΕνετόςΦίλιππος Κονταρίνι, που είχε υπό τις διαταγές του 200 Ιταλούςτοξότες.

Δεν έχει καταγραφεί ποιος είχε αναλάβει την άμυνα τουτμήματος ανάμεσα στο Επταπύργιον και την πύλη τού

Ψαμαδία. Θεωρείται ότι είχαν στρατολογηδεί για το σημείο

εκείνο κάμποσοι νεαροί μοναχοί από τα μοναστήρια της πόλης,

καδώς δεν αναμενόταν κάποια σοβαρή επίδεση εκεί.

Ο Τζιάκομο Κονταρίνι, με μια μικρή δύναμη Ενετών

συμπατριωτών του, ανέλαβε την πύλη του Κοντοσκαλίου.

Στο τμήμα των τειχών κάτω από τον Ιππόδρομο και το παλαιό

Μέγα Παλάτιον βρισκόταν ο Καταλανός «κόνσολος» Δον Περέ

Χούλια.


152

Στο λιμάνι του Ελευδερίου είχε εγκατασταθεί ο διεκδικητής

του οδωμανικού δρόνου, Ορχάν, με μικρό αριδμό Τούρκων

οπαδών του.

Όλες οι δέσεις από την Ακρόπολη μέχρι την πύλη του Κυ-

νηγού, κατά μήκος του Χρυσού Κέρατος, πέρασαν στην επο-

πτεία του αρχιναυάρχου Λουκά Νοταρά, που όχι μόνο είχε τον

υψηλότερο βαδμό στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, αλλά

εδεωρείτο γενναίος και έμπειρος αξιωματικός, αν και λόγω

ιδιοσυγκρασίας δεν ήταν ιδιαίτερα συμπαδής.

Στην είσοδο του λιμανιού βρισκόταν ένας πύργος όπου

εγκαταστάδηκε ο Ενετός Γκαμπριέλε Τρεβιξάνο μαζί με

πενήντα άνδρες.

Μια ισχυρή σιδερένια αλυσίδα απλώδηκε στην είσοδο του

λιμανιού. Ένα κομμάτι αυτής της αλυσίδας σώζεται μέχρι σή-

μερα στην Κωνσταντινούπολη. Αποτελείτο από τεράστιους

δακτύλιους δρυός περιβεβλημένους με σίδηρο, που ενώνονταν

μεταξύ τους με μικρούς σιδερένιους κρίκους.

Κατά μήκος της αλυσίδας, μέσα στο λιμάνι, παρατάχτηκαν

15 γαλέρες και αρκετά μικρότερα σκάφη, υπό τις διαταγές του

Ενετού πλοιάρχου Αλβίξο Ντιέντο. Συνολικά, μέσα στο λιμάνι

υπήρχαν 26 γαλέρες: 5 γενοβέζικες, 5


153

ενετικές, 3 κρητικές, 1 από την Ανκόνα, 1 ισπανική και 1

γαλλική, ενώ οι υπόλοιπες 10 ήταν ελληνικές.

Πιο κοντά στο κέντρο της πόλης, στον ανοιχτό χώρο γύρω

από το ναό των Αγίων Αποστόλων, είχε εγκατασταθεί ένα σώμα

700 περίπου ανδρών, που είχαν στρατολογη- δεί, κυρίως από

μοναστήρια, ως εφεδρεία με επικεφαλής τον Δημήτριο

Καντακουξηνό και το γαμπρό του, τον Νικηφόρο Παλαιολόγο.

Όλα τα σώματα στα τείχη είχαν μαζί τους ιερείς και μο-

ναχούς για να λένε συνέχεια προσευχές.

Σε όλες τις εκκλησίες γίνονταν λειτουργίες σχεδόν αδιάκο-

πα, μέρα και νύχτα. Οι πρωινές λειτουργίες ολοκληρώνονταν με

λιτανείες στους δρόμους και κατά μήκος των τειχών.

Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος συνήθως παρευρισκόταν

στον όρδρο στην εκκλησία που βρισκόταν πιο κοντά στο τμήμα

των τειχών το οποίο επιδεωρούσε νωρίς το πρωί, και συχνά

έμενε και στις λειτουργίες που γίνονταν μέχρι το μεσημέρι.

Κατόπιν ίππευε την αραβική φοράδα του (σύμφωνα με τη λαϊκή

δοξασία) και με μια μικρή αλλά επίλεκτη συνοδεία περιέτρεχε

τα τείχη, επισκεπτόταν όλες τις δέσεις άμυνας και έδινε στους

στρατιώτες να καταλάβουν «το καθήκον να νπομείνουν τα πάντα

για τη δόξα του Θεού». Επέστρεφε στο στρατηγείο του, πίσω

από την πύλη του Αγίου Ρωμανού, και, μετά από σύντομη

ανάπαυση σε μια μεγάλη σκηνή, άρχιζε πάλι να επιδεωρεί τα

τείχη. Σε αυτό το έργο που είχε αναλάβει ο αυτοκράτορας,

συνοδευόταν συνήδως από το φίλο του τον Σφραντξή και έναν

μακρινό εξάδελφο, τον Ισπανό Δον Φρανσίσκο του Τολέδο.

Στο προάστιο του Γαλατά, στην άλλη πλευρά του Χρυσού

Κέρατος, που αποτελούσε μια ξεχωριστή τειχισμένη πόλη,

κατοικούσαν κυρίως Γενοβέζοι. Είχαν σχηματίσει μια ιδιαίτερη

κοινότητα, δεν ενέπιπταν στη δικαιοδοσία του αυτοκράτορα και


154

ήταν στενά συνδεδεμένοι με τη σπουδαία «μητέρα» πόλη-

κράτος τους. Οι πολίτες του Γαλατά ήταν, ως επί το πλείστον,

άπληστοι έμποροι, που δεν ενδιαφέρονταν ιδιαίτερα για την

πολιτική, αλλά επιδίωκαν πάντοτε να διασφαλίζουν τα

μεγαλύτερα δυνατά κέρδη αποκλειστικά για τους ίδιους. Οι

Έλληνες τους απεχδάνονταν βαδύ- τατα ως καδολικούς,

αλαζόνες ξένους και ως αδίστακτους ανταγωνιστές στο

εμπόριο* παρόμοια συναισδήματα εχδρό- τητας έτρεφαν και οι

Γενοβέζοι τούτοι προς τους Έλληνες.

Όταν πληροφορήδηκαν οι Γενοβέζοι του Γαλατά από τους

συμπατριώτες τους στην Αδριανούπολη για τις προετοιμασίες

του σουλτάνου, δεώρησαν ότι ήταν συμβατό με το καδήκον

τους απέναντι στους ομοδρήσκους χριστιανούς από τη μια

πλευρά, και με το καδήκον τους απέναντι στους ίδιους τους

εαυτούς τους από την άλλη, να ενεργήσουν και προς τις δύο

κατευδύνσεις. Έστειλαν στη Γένοβα επείγουσες αναφορές για

τον κίνδυνο που απειλούσε την Κωνσταντινούπολη και

συμβούλευαν να σταλεί επειγόντως στρατιωτική βοήδεια στον

αυτοκράτορα. Αποτέλεσμα αυτών των προσπαδειών ήταν η

ευπρόσδεκτη άφιξη του συμπατριώτη τους Τζιουστινιάνι μαζί

με τους Ιταλούς τοξότες του. Όμως, την ίδια στιγμή, έστειλαν

ειδικούς αντιπροσώπους στην Αδριανούπολη για να τονίσουν

στην Υψηλή Πύλη το γεγονός ότι ο Γαλατάς ήταν ανεξάρτητος

από τον αυτοκράτορα. Προσφέρδηκαν να παραμείνουν

ουδέτεροι παρατηρητές και να μην βοηδήσουν τον

αυτοκράτορα με κανέναν τρόπο, απαίτησαν όμως ο σουλτάνος

να αναγνωρίσει την ουδετερότητά τους και να δεσμευτεί ότι δεν

δα προκαλούσε ζημιές στην πόλη τους. Ο σουλτάνος δέχτηκε

πρόδυμα και πριν κινηδεί εναντίον της Κωνσταντινούπολης


155

δεσμεύτηκε να σεβαστεί την ουδετερότητα του Γαλατά.34

Συνεπεία αυτών των διεργασιών και ενώ η ελληνική πρω-

τεύουσα βίωνε τις ωδίνες της δανάσιμης μάχης, ο Γαλατάς

παρέμεινε ήρεμος και οι κάτοικοί του εκμεταλλεύτηκαν την

ευκαιρία να πλουτίσουν πουλώντας εμπορεύματα και στις δύο

εμπόλεμες πλευρές σε εξωφρενικές τιμές.

Κάτω από αυτές τις τόσο παράξενες συνδήκες έλαβε χώρα η

πολιορκία της Κωνσταντινούπολης.

34 Ο γενίτσαρος Μιχαήλ δίνει μια διαφορετική εκδοχή. Λέει ότι συμ- φωνήδηκε οι κάτοικοι του Γαλατά να μην υποστούν καμία μορφή βίας

στη διάρκεια της πολιορκίας. Αν, όμως, ο σουλτάνος κατακτούσε την πόλη, υποχρεούντο να αναγνωρίσουν αμέσως την υποτέλειά τους σε αυτόν.

Κεφάλαιο VI

156

ΤΑ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ

ο Η Μ Ε Ρ Ο Λ Ο Γ Ι Ο που κράτησε ο Νικολό Μπάρ-

μπαρο, ένας Ενετός που πολέμησε στο πλευρό των

Ελλήνων, το Χρονικό του φίλου του αυτοκράτορα,

Σφραντξή, η αναφορά την οποία υπέβαλε στον πάπα ένας

ακόμα υπερασπιστής της πόλης, ο Λεονάρδος, αρχιεπίσκοπος

Χίου, και το Σλαβικό Χρονικό, που μάλλον το συ- νέγραψε

κάποιος αυτόπτης μάρτυρας - όλα αυτά μαζί παρέχουν επαρκές

υλικό για την ανασύνδεση της ιστορίας του αγώνα και της

εξέλιξής του μέρα με τη μέρα.

Ο βομβαρδισμός από το τουρκικό πυροβολικό άρχισε στις

11 Απριλίου.

Το σύνθημα δόδηκε με μια βολή του γιγαντιαίου κανονιού

του Ουρβανού. Ήταν σαν ένας κεραυνός να έσειε τη γη και να

έσκιζε τους ουρανούς* τόσο εκκωφαντικός ήταν ο δόρυβος και

τόσο μακριά έφταναν οι δονήσεις! Από την εποχή της δημιουργίας

του κόσμου τίποτα σαν κι αυτό δεν είχε ακουστεί στις ακτές του

Βοσπόρου. Μέσα στην πόλη όχι μόνο οι τρομοκρατημένες γυναίκες

με τα παιδιά τους, αλλά και οι άντρες βγήκαν τρέχοντας στους

δρόμους, χτυπώντας τα στήδη τους και αναφωνώντας «Κύριε

Ελέησον! Τι θa συμβεί τώρα;».

Και φυσικά δεν ησύχασαν όταν άρχισαν να κυκλοφορούν

από στόμα σε στόμα σε ολόκληρη την πόλη μεγαλοποιημένες

πληροφορίες για το τεράστιο μέγεδος των τουρκικών βλημάτων.

Τα μεγαλύτερα ελληνικά κανόνια έριχναν μπάλες που δεν

υπερέβαιναν τις 150 λίβρες. Οι μικρότερες τουρκικές μπάλες που

εκτοξεύονταν στα τείχη δεν ζύγιζαν λιγότερο από 200 λίβρες·

το βάρος των περισσοτέρων κυμαινόταν ανάμεσα στις 200 και

τις 500 λίβρες, ενώ η τουρκική πυροβολαρχία

Τ


157

μπροστά από την πύλη του Αγίου Ρωμανού έριχνε μπάλες

βάρους από 800 έως 1.200 λίβρες. Ευτυχώς, χρειαζόταν πολύς

χρόνος για το καδάρισμα της κάνης και το ξαναγέμισμα, οπότε,

ακόμα και όταν οι Τούρκοι γέμιζαν με τη μεγαλύτερη δυνατή

ταχύτητα, τα τεράστια κανόνια μπορούσαν να εκτελέσουν μόνο

επτά βολές την ημέρα.

Στις 12 Απριλίου, γύρω στη μία το μεσημέρι, ο τουρκικός

στόλος έφτασε μπροστά στην Κωνσταντινούπολη. Δεν

προχώρησε σε καμία ενέργεια. Τα πλοία αγκυροβόλησαν κοντά

στην ασιατική ακτή, απέναντι από το Διπλοκιόνιο (την περιοχή

που σήμερα ονομάζεται Μπεσίκτας). Ο στόλος δεν

εντυπώσιαζε τόσο με το μέγεδος των γαλερών του όσο με τον

αριθμό των μικρότερων πλοίων του. Από τις κορυφές κάποιων

πύργων στην Κωνσταντινούπολη οι φρουροί υπολόγιζαν ότι το

στόλο του σουλτάνου αποτελούσαν 145 μεγάλα και μικρά

σκάφη.

Ανάμεσα στις 12 και τις 18 Απριλίου δεν έγινε τίποτα το

αξιοσημείωτο. Ο βομβαρδισμός συνεχιζόταν κάδε μέρα. Αλλά

δεν έφερε σχεδόν καδόλου αποτελέσματα. Οι Τούρκοι δεν

ήξεραν πώς να στοχεύσουν με τα κανόνια τους αποτελεσματικά.

Χρειάστηκε επίσης να επισκευάσουν το κανόνι του Ουρβανού,

καδώς την πρώτη ή δεύτερη μέρα υπέστη σοβαρές ζημιές.

Αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι ο Ουρ- βανός ενίσχυσε την

αντίστασή του στις βολές με το να το δέσει με πολλούς

σιδερένιους δακτύλιους.

Οι Έλληνες επιχείρησαν να μειώσουν την αποτελεσμα-

τικότητα των λίδινων βλημάτων, επικαλύπτοντας τα τείχη με

μια λάσπη που την έφτιαχναν από ασβέστη και σκόνη τούβλων

και που την έριχναν πάνω στα τείχη.

Και τα δύο μέρη εκτόξευαν βέλη και πυροβολούσαν με

μακριά και βαριά αρκεβούξια. Αυτά τα αρκεβούξια ήταν σπάνιο


158

είδος και ούτε οι Τούρκοι ούτε οι Έλληνες είχαν αρκετά. Και

πάλι, όμως, όπως κατηγορηματικά αναφέρει ο Μπάρμπαρο, οι

Έλληνες είχαν περισσότερα από τους Τούρκους. Οι

περισσότεροι από τους στρατιώτες που τα χειρίζονταν ήταν

τοποδετημένοι στην πύλη του Αγίου Ρωμανού, όπου, όπως

έχουμε ήδη πει, είχαν συγκεντρωδεί επίλεκτοι άνδρες υπό τις

διαταγές του Τξιουστινιάνι, για να πολεμήσουν κάτω από το

βλέμμα του αυτοκράτορα.

Αν και οι πρώτες οκτώ ημέρες της πολιορκίας δεν ήταν

ενδιαφέρουσες από στρατιωτικής πλευράς, παρουσιάζουν

ενδιαφέρον από κάποια άλλη πλευρά.

Λίγο μετά την έναρξη του βομβαρδισμού, οι πρέσβεις του

Ιωάννη Ουνυάδη, του αντιβασιλιά της Ουγγαρίας, έφτασαν στο

τουρκικό στρατόπεδο. Με χαιρετισμούς όλο σεβασμό προς τον

παντοδύναμο «Μεγάλο Τούρκο», ο Ουνυάδης


ι6ο

πληροφορούσε την Πύλη ότι είχε πάψει να είναι « Gubern-

ator Regni Hungariae» και είχε μεταβιβάσει όλη την εξουσία

του στα χέρια του αδελφού του, βασιλιά Λαδίσλαου.

Επιδυμώντας ο νέος βασιλιάς να έχει απόλυτη ελευδερία

κινήσεων, επέστρεφε το έγγραφο που έφερε την τουγρά35 του

σουλτάνου, με το οποίο είχε εγκριδεί η ανακωχή του

Σμεντέροβο το 1451, και ζητούσε να του επιστραφεί το έγ-

γραφο που έφερε τη δική του υπογραφή (του Ουνυάδη δηλαδή).

Προφανώς επρόκειτο για μια διπλωματική κίνηση προς

βοήδειαν των Ελλήνων. Στόχος της ήταν να τρομάξει ο σουλ-

τάνος με την υπόνοια ότι τελικά ο ουγγρικός στρατός ίσως να

προχωρούσε εναντίον του. Ήταν μια κίνηση για να ενι- σχυδούν

τα επιχειρήματα του Χαλίλ Πασά υπέρ της ειρήνης. Ο ίδιος ο

Ουνυάδης ήταν περισσότερο ένας ρωμαλέος στρατιώτης παρά

ένας διπλωμάτης. Αυτό το λαμπρό διπλωματικό σχέδιο δα

μπορούσε να έχει αναπτυχδεί μόνο μέσα στο κεφάλι ενός

Ιταλού καρδιναλίου ή στο εύστροφο μυαλό του γέρου δεσπότη

της Σερβίας, ο οποίος γενικά εδεωρείτο εξαιρετικά επιδέξιος

διπλωμάτης, καδώς και ικανός στρατιώτης. Όπως είδαμε, ο

δεσπότης Γεώργιος, κατόπιν αιτήματος του νέου σουλτάνου,

και παρά τις προειδοποιήσεις ενός Έλληνα πατριώτη, είχε

μεσολαβήσει επιτυχώς για μια τριετή ανακωχή μεταξύ των

Ούγγρων και των Τούρκων. Κατά πάσα πιδανότητα, η οργή του

Λουκά Νοταρά και του Καντακουζηνού εναντίον του δεσπότη -

γεγονός το οποίο πληροφορούμαστε από την επιστολή του

αυτοκράτορα προς τον Σφραντζή— προκλήδηκε από την

παρέμβασή του στην ανακωχή. Αν είναι αλήθεια ότι η ανακωχή

έδωσε στο σουλτάνο τη δυνατότητα να επιτεδεί στην

35 Πρόκειται για την επίσημη μονογραφή του σουλτάνου, σημάδι ότι το

έγγραφο ήταν αυδεντικό και επικυρωμένο. (Σ.τ.Μ.)


ι6ι

Κωνσταντινούπολη, η ακύρωσή της ίσως να δεωρήδηκε πως δα

μπορούσε να αναγκάσει το σουλτάνο να εγκαταλείψει την

πολιορκία.

Όμως, κανένα από τα μέτρα που έλαβε ο Γεώργιος Μπράν-

κοβιτς, ανεξάρτητα από το πόσο επιδέξια και λογικά είχαν

σχεδιαστεί, δεν πέτυχε το σκοπό του, αντίδετα, οδήγησε σε

απρόσμενα και ανεπιδύμητα αποτελέσματα. Κάποτε, σε μια

αξιομνημόνευτη συζήτηση με τον διάσημο Φραγκισκανό μο-

ναχό Ιωάννη Καπιστράνο, ο ίδιος ο Γεώργιος είπε: «Ο Θεός μού

έδωσες σοφία αλλά όχι καλοτυχία, και ο λαός μου δα με δυμάται

ως σοφό αλλά άτυχο πρίγκιπα!». Ο λαός του σίγουρα είχε αυτή

την άποψη, και γενικά πιστευόταν ότι οι ατυχίες του ήταν δεία

τιμωρία για την προδοσία την οποία, ο πατέρας του, Βουκ

Μπράνκοβιτς, υποτίδεται ότι είχε δια- πράξει εναντίον του

Λαζάρου στη μεγάλη μάχη στο Κοσσυφοπέδιο το 1389.

Αν το έργο του Γεωργίου Μπράνκοβιτς χαρακτηρίζεται για

τη μοιραία κατάληξή του, τότε αυτή η ουγγρική αποστολή στο

στρατόπεδο του σουλτάνου ήταν δικό του σχέδιο. Επετράπη

στους πρέσβεις να επισκεφτούν τη πυροβολαρχία μπροστά από

την πύλη του Αγίου Ρωμανού. Όταν οι Ούγγροι αξιωματούχοι

είδαν πώς χρησιμοποιούσαν τα κανόνια τους οι Τούρκοι,

γέλασαν δυνατά και τους είπαν ότι, παρά το μέγεθος των

βλημάτων τους, δεν θα κατά- φερναν ποτέ να προκαλέσουν

ρήγμα στα τείχη. Και τότε, τούτοι οι χριστιανοί, που είχαν πάει

εκεί για να πείσουν το σουλτάνο να φύγει από τα τείχη της

Κωνσταντινούπολης, ουσιαστικά έδωσαν οδηγίες στο τουρκικό

πυροβολικό για


162

το πώς να χρησιμοποιήσει τα κανόνια του αποτελεσματικά!

Όλοι οι σημαντικοί συγγραφείς οι σύγχρονοι με τα γεγονότα

αναφέρονται σε αυτό το γεγονός. Ο Σφραντξής δίνει μια εξή-

γηση που φαίνεται να κυκλοφόρησε ανάμεσα στους κατοίκους

της πόλης. Λέει ότι οι Ούγγροι στην πραγματικότητα

επιδυμούσαν η Κωνσταντινούπολη να πέσει το συντομότερο

δυνατόν, καδώς ένας Σέρβος ερημίτης, γνωστός για τις

προφητικές του ικανότητες, είχε πει στον Ουνυάδη ότι η χρι-

στιανοσύνη δεν δα απαλλασσόταν από τους Τούρκους μέχρι

αυτοί να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη!

Στις 18 Απριλίου, ο βομβαρδισμός συνεχίστηκε όλη την

ημέρα, ως συνήδως, μαζί με βολές από αρκεβούξια και βαλ-

λίστρες όποτε και όπου κάποιος εχδρός έκανε την εμφάνισή

του. Ήταν μια όμορφη μέρα. Η νύχτα έπεσε απαλά και η

πανσέληνος έλουσε στο χλομό φως της τη δαυμαστή ομορφιά

του Βοσπόρου. Ξαφνικά, γύρω στις εννέα, μεγάλα τύμπανα,

κύμβαλα, σάλπιγγες και ζουρνάδες άρχισαν να αντηχούν από

ολόκληρο το τουρκικό στρατόπεδο και πλήδη Τούρκων

πολεμιστών βάδισαν με δυνατές κραυγές προς τα τείχη.

Στην πόλη εκείνη την ώρα γίνονταν αγρυπνίες σε πολλές

εκκλησίες και κόσμος είχε συγκεντρωδεί εκεί αλλά και στους

υπαίδριους χώρους κρατώντας αναμμένα κεριά. Πολλοί

έπεφταν στα γόνατα και προσεύχονταν μόλις έγνεφαν οι ιερείς

από τον άμβωνα. Η ωραία βραδιά είχε κάνει πολλούς

ανδρώπους να βγουν στους δρόμους. Ξαφνικά ήχησε ο

συναγερμός από τα τείχη και οι καμπάνες από όλες τις

εκκλησίες και τα μοναστήρια άρχισαν να δημιουργούν

πανδαιμόνιο. Οι πιστοί στις εκκλησίες βγήκαν έξω τρομο-

κρατημένοι και διαλύδηκαν μέσα σε σύγχυση. Ο Σλάβος

χρονικογράφος, περιγράφοντας αυτή τη σκηνή, λέει: «Οι κρότοι

των αρκεβουξίων; ο δυνατός ήχος από τις καμπάνες, η κλαγγή


163

των όπλων, οι κραυγές των μαχομένων, οι στριγκλιές των

γυναικών και το κλάμα των παιδιών δημιουργούσαν τέτοιο

δόρυβο, που φαινόταν σαν να έτρεμε η γη. Σύννεφα καττνού

υψώνονταν πάνω από την πόλη και το στρατόπεδο, και, τελικά,

οι πολεμιστές δεν μπορούσαν να δουν ο ένας τον άλλο».

Η μάχη κράτησε για κάμποση ώρα μετά τα μεσάνυχτα. Ο

Μπάρμπαρο έγραψε στο Ημερολόγιό του ότι ο αυτοκράτορας

φοβήδηκε πολύ μήπως ο εχδρός κατάφερνε να μπει μέσα.

Ομως, οι Τούρκοι εγκατέλειψαν την προσπάθεια και

υποχώρησαν στο στρατόπεδό τους, αφήνοντας πολλούς νεκρούς

και τραυματίες στην τάφρο και το πρανές. Γύρω στις τρεις το

πρωί βασίλευσε και πάλι ησυχία, που έσπαγε μόνο από τις

κραυγές των πληγωμένων που ζητούσαν νερό ή βοήδεια.

Οι υπερασπιστές των τειχών ήταν τόσο εξουδενωμένοι από

τη μάχη, ώστε ο αυτοκράτορας κατά την πρωινή επι- δεώρησή

του έβρισκε σε πολλά σημεία τους φρουρούς να κοιμούνται

βαδιά.

Στις 19 Απριλίου, οι Τούρκοι απομάκρυναν τους τραυματίες

από το πρανές και έπειτα μετέφεραν και έκαψαν τα πτώματα

των στρατιωτών τους. Σύμφωνα με τον Σλάβο χρονικογράφο,

το κάψιμο των νεκρών στρατιωτών ήταν συ- νηδισμένη

πρακτική των Τούρκων στη διάρκεια εκείνης της πολιορκίας.

Στην Κωνσταντινούπολη έγινε δοξολογία για τη βοήδεια του

Θεού στην αντιμετώπιση της επίδεσης.

Μετά τη λειτουργία ο αυτοκράτορας συγκάλεσε σε συμ-

βούλιο τους διοικητές και κάποιους κρατικούς λειτουργούς.


ιό4

Μερικοί πίστευαν ότι η επίδεση της προηγούμενης νύχτας είχε σχέση με την ακύρωση της ανακωχής από την πλευρά των Ούγγρων, και ότι ο σουλτάνος ίσως να εγκατέλειπε την πολιορκία. Προκειμένου να διευκολυνδεί να πάρει μια τέτοια απόφαση, δεωρήδηκε σωστό να «κατασκευαστεί μια χρυσή γέφυρα» ώστε να υποχωρήσει με τιμή. Έτσι, αποφάσισαν να στείλουν πρεσβεία στο σουλτάνο και να ζητήσουν ειρήνη, με οποιουσδήποτε όρους ήδελε εκείνος, εκτός από την παράδοση της πόλης.

Στις 20 Απριλίου, γύρω στις δέκα το πρωί, τέσσερα πλοία εμφανίστηκαν στα νότια και πλησίασαν την Κωνσταντινούπολη με ταχύτητα. Το ένα αναγνωρίστηκε αμέσως ότι ανήκε στο στόλο του αυτοκράτορα, τα άλλα τρία ήταν γενοβέζικα εμπορικά. Ήταν όλα φορτωμένα με σιτάρι, το οποίο είχε αγοράσει ο αυτοκράτορας για τις κρατικές αποδήκες.

Λίγο μετά ολόκληρος ο τουρκικός στόλος κατευδύνδηκε προς τα πλοία αυτά. Μπροστά στους Έλληνες και τους Λα-τίνους που στριμώχνονταν πάνω στα νότια τείχη, έγινε εκείνη την αξιομνημόνευτη ημέρα η πρώτη ναυμαχία των Τούρκων με τους χριστιανούς. Τη σύγκρουση παρακολούδησε και ένα τμήμα της δεξιάς πτέρυγας του τουρκικού στρατού. Ο σουλτάνος έσπευσε έφιππος, με τη συνοδεία βεζίρηδων και πασάδων, στην ακτή της δάλασσας του Μαρμαρά. Σταμάτησε την πορεία του μόνο όταν το κύμα άρχισε να βρέχει τις οπλές του αλόγου του.

Τα τέσσερα πλοία των χριστιανών ενεπλάκησαν σε ναυμαχία με τον τουρκικό στόλο των 145 πλεούμενων. Πλήδη ανδρώπων πάνω στα τείχη έτρεμαν από φόβο, επειδή καταλάβαιναν ποια δα ήταν η μοίρα των φίλων τους.

Όμως, οι Έλληνες και οι Γενοβέζοι ήταν γεννημένοι ναυ-τικοί. Χρησιμοποίησαν το υγρό πυρ τόσο επιδέξια, ώστε


165

μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα επικράτησε μεγάλη σύγ-χυση στον τουρκικό στόλο. Ο σουλτάνος αποκαρδιώθηκε από την τροπή της ναυμαχίας και όταν ο στόλος του ανέ- κρουσε πρύμνη και κατευθύνθηκε στο Διπλοκιόνιο, δεν μπόρεσε να συγκροτήσει την οργή του. Απειλούσε τους δειλούς με τις γροδιές του υψωμένες, καταριόταν τον Μπαλτόγλου, το ναύαρχό του, και εξοργισμένος ξεχύδηκε με το άτι του προς τη δάλασσα.

Όλα αυτά όμως δεν έφεραν κανένα όφελος. Ο Μπαλτόγλου επέστρεψε με το στόλο στο αγκυροβολιό του και τα πλοία των χριστιανών συνέχισαν τη ρότα τους, μέχρι που έριξαν άγκυρα κάτω από τα τείχη της πόλης, προς μεγάλη χαρά των κατοίκων της. Αργά το βράδυ χαμήλωσαν την αλυσίδα που έφραζε το λιμάνι και δύο γαλέρες, υπό τις διαταγές των Ενετών πλοιάρχων Γκαμπριέλε Τρεβιζάνο και Ζαχαρία Γκριόνι, απέπλευσαν και συνοδέυσαν μέσα στο λιμάνι τα τέσσερα πλοία ενώ ηχούσαν διαρκώς σάλπιγγες. Οι καπετάνιοι και τα πληρώματά τους είχαν κάνει τους συμπατριώτες τους να αισθανθούν μεγάλη περηφάνια. Πλοίαρχος του πλοίου του αυτοκράτορα ήταν ο Φλαντανελάς και τα ονόματα των τριών Γενοβέζων πλοιάρχων ήταν Καττα- νέο, Νοβάρα και Μπαλανέρε.36

Στις 21 Απριλίου, υπό διαρκή και σφοδρό βομβαρδισμό από το τουρκικό πυροβολικό, ένας από τους πύργους στην πύλη του Αγίου Ρωμανού κατέρρευσε. Ο Μπάρμπαρο, που βρισκόταν εκεί, έγραψε στο Ημερολόγιό του ότι αν οι Τούρκοι είχαν πραγματοποιήσει αμέσως έφοδο με μόλις 10.000 άν- δρες, δα είχαν μπορέσει να μπουν στην πόλη και δα είχαν έτσι καταφέρει να την καταλάβουν. 36 Περιγραφή αυτής της ναυμαχίας γίνεται στα έργα του Μπάρμπαρο, του

Σφραντζή, του Δούκα και του Χαλκοκονδύλη. Ο Σφραντζής προσδέτει ότι οι Τούρκοι παραδέχτηκαν πως εκείνη την ημέρα έχασαν 12.000 άνδρες, στοιχείο που μάλλον είναι υπερβολικό.


166

Ευτυχώς, οι Τούρκοι, επειδή δεν περίμεναν ότι τα πυρά τους

δα είχαν τέτοιο αποτέλεσμα, δεν είχαν προετοιμαστεί για άμεση

επίδεση. Έτυχε, επίσης, ο σουλτάνος να μην βρίσκεται στο

συνηδισμένο πόστο του, στο λόφο του Μαλ-τεπέ. Είχε μεταβεί,

πολύ νωρίς το πρωί με 10.000 ιππείς στο Διπλοκιόνιο. Εκεί

κάλεσε ενώπιον του τον Μπαλ- τόγλου, τον άτυχο ναύαρχο του

στόλου του, τον επέπληξε δριμύτατα για την ταπείνωση της

προηγούμενης ημέρας και διέταξε να τον πάρουν από μπροστά

του και να τον ανασκολοπίσουν, ώστε να βρει αργό και

επώδυνο δάνατο.

Αυτή η τρομερή ποινή συγκλόνισε τους βεζίρηδες, τους

πασάδες και τους άλλους αξιωματούχους που ήταν παρό- ντες.

Γονάτισαν μπροστά στο σουλτάνο, εκλιπαρώντας τον να δείξει

έλεος στον Μπαλτόγλου. Ο Μωάμεδ μαλάκωσε και

αντικατέστησε την ποινή με μια άλλη: ενώπιον ολόκληρου του

στόλου, του οποίου, μέχρι εκείνο το πρωί ήταν ο αρχηγός, και

ενώπιον των ιππέων που συνόδευαν το σουλτάνο, ο

Μπαλτόγλου δέχτηκε εκατό ραβδισμούς. Ένας από αυτούς του

έβγαλε κατά λάδος το μάτι.37 Η περιουσία του κατασχέδηκε και

διανεμήδηκε μεταξύ των γενίτσαρων.

Μετά από αυτό το οδυνηρό επεισόδιο, ο σουλτάνος συ-

γκάλεσε πολεμικό συμβούλιο στο Διπλοκιόνιο. Η πρεσβεία του

αυτοκράτορα Κωνσταντίνου είχε φτάσει την προηγούμενη

ημέρα, και τώρα το ερώτημα με το οποίο έπρεπε να ασχοληθεί

το συμβούλιο ήταν: Οι προτάσεις του αυτοκράτορα για ειρήνη

9α έπρεπε να γίνουν δεκτές ή να απορριφδούν;

37 Υπάρχει η, μάλλον ορδότερη, άποψη ότι ο Μπαλτόγλου τραυματίστηκε σοβαρά στο μάτι κατά τη διάρκεια της ναυμαχίας και όχι από τους

ραβδισμούς. Επίσης, μάλλον οι άλλοι αξιωματικοί του στόλου υποστήριξαν στο σουλτάνο ότι ο Μπαλτόγλου είχε επιδείξει γενναιότητα στη σύγκρουση και έτσι γλύτωσε την εκτέλεση. (Σ.τ.Μ.)


167

Ο μεγάλος βεζίρης, Χαλίλ, υποστήριξε σδεναρά ότι έπρεπε

να αδράξουν αυτή την ευκαιρία προκειμένου να αποχωρήσουν

αξιοπρεπώς. Είπε ακόμα ότι η επίδεση στις 18 Απριλίου και η

ναυτική σύγκρουση της προηγούμενης ημέρας αποδείκνυαν με

σαφήνεια ότι δεν δα ήταν τόσο εύκολο να καταληφδεί η

Κωνσταντινούπολη και ότι, ενώ κανείς δεν μπορούσε να

προβλέψει τη διάρκεια της πολιορκίας, όλοι γνώριζαν πως όσο

περισσότερο κρατούσε αυτή τόσο μεγαλύτερος ήταν ο κίνδυνος

να κάνει την εμφάνισή του χριστιανικός στρατός στα νώτα τους.

Υπενδύμισε σε όλους τους παρισταμένους ότι η Ουγγαρία είχε

ήδη ανακτήσει ελευδε- ρία κινήσεων, ότι στην Ιταλία είχαν

δρομολογηδεί προετοιμασίες και, τέλος, ότι ο στόλος της

Βενετίας δα μπορούσε να κάνει την εμφάνισή του από στιγμή

σε στιγμή. Ήταν πεπεισμένος πως η Κωνσταντινούπολη δα

έπεφτε στα χέρια του σουλτάνου μια μέρα όπως το ώριμο

φρούτο πέφτει από το δέντρο, αλλά πίστευε ότι το

συγκεκριμένο χρυσό φρούτο δεν είχε ωριμάσει ακόμη. Η

πρότασή του ήταν να συνάψουν ειρήνη με τον αυτοκράτορα,

υπό όρους που δα αποδυνάμωναν την Κωνσταντινούπολη και,

συνεπώς, δα επιτάχυναν την ωρίμαση του φρούτου. Προς αυτή

την κατεύδυνση πρότει- νε να ζητήσουν 70.000 δουκάτα ως

ετήσιο φόρο, τον οποίο δα κατέβαλλε ο αυτοκράτορας στον

πατισάχ.

Σύμφωνα με τον Σαντουντίν, ο σεΐχης Ακ Σεμζεντίν Εφέ-

ντης, ο λόγιος ουλεμάς Αχμέτ Κουράνι και ο Ζαγανός Πασάς

αντιτάχδηκαν στα επιχειρήματα του Χαλίλ. Θα ήταν


ι68

εξαιρετικά απροσδόκητο οι διοικητές του στρατού να υπο-

στηρίζουν την ειρήνη σε αυτή τη χρονική συγκυρία. Επομένως,

δεν προκάλεσε έκπληξη το ότι η συντριπτική πλειο- ψηφία των

συμμετεχόντων στο συμβούλιο αποφάσισε τη συνέχιση της

πολιορκίας.

Η απάντηση που δόδηκε στους πρέσβεις του αυτοκράτορα

ήταν ότι δα μπορούσε να συναφδεί ειρήνη μόνο αν ο αυ-

τοκράτορας παρέδιδε αμέσως την πόλη. Σε αυτή την περίπτωση

ο σουλτάνος δα παραχωρούσε στον αυτοκράτορα ολόκληρη την

Πελοπόννησο και δα του εγγυόταν ειρήνη αλλά και την

απόλυτη κυριαρχία του σε εκείνη την περιοχή, ενώ στους

αδελφούς του αυτοκράτορα, τον Δημήτριο και τον Θωμά, δα

δίνονταν, ως αποζημίωση, άλλες κτήσεις.

Τα επιχειρήματα του μεγάλου βεζίρη είχαν ως μόνο απο-

τέλεσμα να πεισδούν οι στρατιωτικοί ότι ήταν επιτακτική

ανάγκη να επισπεύσουν την κατάκτηση. Η πόλη μέχρι εκείνη τη

στιγμή είχε δεχδεί επίδεση μόνο σε μία πλευρά, και συνεπώς

όσο μικρή κι αν ήταν η φρουρά της, οι Έλληνες μπορούσαν να

συγκεντρώνουν το σύνολο των δυνάμεών τους και να απωδούν

τους επιτιδέμενους. Ήταν ξεκάδαρο ότι οι πιδανότητες των

Τούρκων για επιτυχία δα αυξάνονταν εντυπωσιακά αν η πόλη

δεχόταν επίδεση σε δύο σημεία ταυτόχρονα.

Επειδή οι στρατιωτικοί σύμβουλοί του δεν είχαν να προ-

τείνουν κάτι πρακτικό, ο σουλτάνος τους ανέπτυξε ένα σχέδιο

που μελετούσε από καιρό, είχε, μάλιστα, ξεκινήσει και κάποιες

προετοιμασίες για το ενδεχόμενο εκτέλεσής του. Τους επέστησε

την προσοχή στο γεγονός ότι από τις ακτές του Βοσπόρου, σε

ένα σημείο ανάμεσα στο Διπλοκιόνιο και τον Γαλατά,

ανοιγόταν μια κοιλάδα προς τα νοτιοδυτικά, ξεκινώντας από τα

δυτικά του λόφου που έβλεπε στον Γαλατά, και φτάνοντας

μέχρι τη λεκάνη του Χρυσού Κέρα- τος. Ίσως να ήταν εφικτό

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑ ΙΟΛΟΓΟΣ : Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

ιό9

να μεταφερδούν πλοία από τον Βόσπορο μέσω της κοιλάδας,

ώστε να φτάσουν στο λιμάνι! Η απόσταση ήταν μικρότερη από

δέκα χιλιόμετρα.

Είναι δύσκολο να πούμε αν αυτή η ιδέα ήταν όντως του

Μωάμεδ. Ο Μπάρμπαρο λέει ξεκάδαρα ότι ο σουλτάνος την

πήρε από ένα χριστιανό. Ο αρχιεπίσκοπος Λεονάρδος πιστεύει

ότι κάποιος είχε πει στο σουλτάνο αυτό που είχαν κάνει οι

Ενετοί δεκατέσσερα χρόνια πριν, όταν μετέφεραν μέσω ξηράς

τα πλοία τους στη λίμνη Γκάρντα.

Όπως και να ’χει, ο σουλτάνος ήταν πεπεισμένος ότι το

σχέδιο μπορούσε να επιτύχει, κι έδωσε διαταγές για την άμεση

εκτέλεσή του.

Αρκετές χιλιάδες άντρες καδάρισαν στα γρήγορα την κοι-

λάδα από τους δάμνους και τα χαμόδεντρα. Έσκαψαν ένα ρηχό

κανάλι κατά μήκος της κοιλάδας και το έστρωσαν με χοντρές

δοκούς, που ήταν αλειμμένες με πίσσα και λίπος, που τα είχαν

αγοράσει σε μεγάλες ποσότητες από τους Γενοβέζους εμπόρους

του Γαλατά. Πάνω στις δοκούς τοποδε- τήδηκαν καρούλια, κι

επάνω τους ένα μικρό πλοίο για να γίνει δοκιμή. Το πλοίο,

καδώς το έσερναν βουβάλια και στρατιώτες, κύλησε πολύ πιο

εύκολα από όσο περίμεναν.

Ο σουλτάνος διέταξε όλα τα πλοία που δα μεταφέρονταν με

αυτό τον τρόπο να έχουν ανοιχτά τα πανιά τους και οι σημαίες

τους να ανεμίζουν, σε κάδε σκάφος δε μουσικοί να παίζουν

εμβατήρια. Ο γενίτσαρος Μιχαήλ αναφέρει ότι τα κανόνια

συνέχισαν να βομβαρδίζουν αδιάκοπα εκείνη τη νύχτα. Αυτή η

λεπτομέρεια εξηγεί γιατί οι Έλληνες και γιατί ειδικά ο στόλος

στο Χρυσό Κέρας δεν εμπόδισαν


170

τη μεταφορά των τουρκικών πλοίων στο λιμάνι. Ο συνεχής

κανονιοβολισμός από την πυροβολαρχία του Ζαγανός Πασά

στο λόφο πάνω από τον Γαλατά ήταν αρκετός για να εμποδίσει

κάποιο πλοίο να προσεγγίσει το σημείο όπου το αυτοσχέδιο

κανάλι εισχωρούσε στο Χρυσό Κέρας.

Τη νύχτα ανάμεσα στις 21 και 22 Απριλίου οι Τούρκοι κα-

τάφεραν με αυτό τον τρόπο να ολοκληρώσουν τη μεταφορά

στον κόλπο περίπου τριάντα πλοίων.38

Οι κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης, ειδικά οι έμποροι και

οι τεχνίτες, σηκώνονταν νωρίς το πρωί. Μόλις χάραξε η μέρα,

εξαπλώδηκαν τα νέα ότι ο τουρκικός στόλος βρισκόταν στον

κόλπο! Οι άνδρωποι άφησαν τις δουλειές τους κι έτρεξαν στα

τείχη κατά μήκος του Χρυσού Κέρατος, και είδαν τουρκικά

πλοία να βρίσκονται εκεί, προς την πλευρά του Γαλατά, υπό την

προστασία του πυροβολικού του Ζαγανός Πασά. Πολλοί

κάτοικοι, που μέχρι τότε διατηρούσαν κάποιες ελπίδες,

αποκαρδιώδηκαν εκείνη την ημέρα. Όμως, ο αυτοκράτορας δεν

απελπίστηκε. Αυτό που τον απασχολούσε περισσότερο ήταν η

ανάγκη να σταλούν κι άλλοι άντρες στο βορειοανατολικό

τείχος, για να το υπερασπιστούν σε μια ενδεχόμενη επίδεση σε

εκείνο το σημείο.

23 Απριλίου. - Ο βομβαρδισμός από ξηράς συνεχίστηκε ως

συνήδως, χωρίς κάτι το καινούργιο.

Οι Ενετοί καπετάνιοι συγκεντρώδηκαν στη γαλέρα του

Αλβίξε Ντιέντο για να συζητήσουν τους τρόπους με τους

οποίους δα κατέστρεφαν τα τουρκικά πλοία στον κόλπο.

38 Ακολουθώ εδώ τα λεγόμενα του γενίτσαρου Μιχαήλ. Ο Χαϊρουλάχ λέει ότι ήταν μόνο 20 πλοία, ενώ ο Μπάρμπαρο κάνει λόγο για 72, ο Χαλκοκονδύλης για 70 και ο Δούκας για 80.


ΐ7ΐ

Αυτό το δέμα ήταν πιεστικό, καδώς εκείνη την ημέρα οι

Τούρκοι άρχισαν να κατασκευάζουν μια πλωτή γέφυρα προς τα

τείχη της πόλης. Μετά από μακρές διαβουλεύσεις, έγινε δεκτή η

πρόταση του πλοιάρχου Τζιάκομο Κόκο, να επι- τεδούν δηλαδή

και να καταστρέψουν τα τουρκικά πλοία τη νύχτα.

24 Απριλίου. - Ο βομβαρδισμός συνεχίστηκε όλη μέρα

ζωηρά.

Οι Τούρκοι σημείωσαν πρόοδο στην κατασκευή της πλωτής

γέφυρας. Χρησιμοποίησαν προς τούτο άδεια βαρέλια, τα οποία

έδεσαν μεταξύ τους με δυνατές σιδερένιες αλυσίδες.

Ο πλοίαρχος Κόκο ετοίμασε δύο πλοία για τη νυχτερινή

επιχείρηση. Κάλυψε τις πλευρές τους με μπάλες βαμβακιού και

μαλλιού, ελπίζοντας έτσι να περιορίσει την ισχύ των τουρκικών

πυροβόλων.

Τα μεσάνυχτα οι καπετάνιοι συναντήδηκαν στο πλοίο του

Ντιέντο για να τακτοποιήσουν τις τελευταίες λεπτομέρειες της

αποστολής. Οι προετοιμασίες είχαν σχεδόν ολοκληρω- δεί και

ορισμένοι από τους πλοιάρχους πίεζαν για άμεση επίδεση. Στη

συνάντηση είχαν κληδεί και μερικοί Γενοβέζοι κυβερνήτες.

Αυτοί ζήτησαν να αναβληδεί η επιχείρηση για την επόμενη

νύχτα, ώστε να μπορέσουν να συμμετάσχουν και οι ίδιοι. Αν η

συγκεκριμένη πρόταση απορριπτόταν, οι Ενετοί δα έμεναν

έκδετοι στη μομφή ότι ακόμα και σε ώρες μεγάλου κινδύνου

που απειλούσε τους πάντες δεν μπορούσαν να αφήσουν στην

άκρη την παλιά ζήλια τους για τους Γενοβέζους, τους παλιούς

ανταγωνιστές τους στο εμπόριο και τη ναυτική ισχύ. Έτσι, το

αίτημα έγινε δεκτό και η επιχείρηση αναβλήδηκε.


172

Στις 25, 26 και 27 Απριλίου δεν συνέβη κάτι αξιοσημείωτο.

Συνεχίστηκαν ο βομβαρδισμός, τα σποραδικά πυρά από τα

αρκεβούζια και η εκτόξευση βελών.

Οι Τούρκοι κατάφεραν να δημιουργήσουν μικρά και μεγάλα

ρήγματα σε διάφορα σημεία· οι Έλληνες και οι Λατίνοι τα

επισκεύασαν γρήγορα και αποτελεσματικά. Είχε ήδη όμως

καταστεί σαφές ότι οι αμυνόμενοι αποδυναμώνονταν μέρα με

τη μέρα. Οι Τούρκοι τοξότες και σκοπευτές που βρίσκονταν

στην πρώτη γραμμή αντικαδίσταντο από καινούργιους και

ξεκούραστους άνδρες κάδε μέρα, κάτι που δεν μπορούσαν να

κάνουν οι υπερασπιστές της πόλης πάνω στα τείχη.

Πέρα από αυτό το αποδαρρυντικό γεγονός, τις τελευταίες

μέρες του Απριλίου άρχισαν να κυκλοφορούν ανησυχητικές

φήμες για έλλειψη τροφίμων.

Οι προετοιμασίες για τη ναυτική αποστολή συνεχίστηκαν

και ολοκληρώδηκαν. Όμως οι Γενοβέζοι δεν φαίνεται να

επιτέλεσαν το έργο τους με την απαραίτητη διακριτικότητα.

Κάποιος Φαγιούτσο, μόλις έμαδε το λόγο της ασυνήδιστης

δραστηριότητας σε κάποια γενοβέζικα πλοία, πήγε στο στρα-

τόπεδο των Τούρκων και πρόδωσε τα σχέδια των Ενετών

πλοιάρχων. Αμέσως εστάλησαν στα τουρκικά πλοία στον κόλπο

αρκετοί έμπειροι πυροβολητές με τέσσερα κανόνια, ενώ οι

καπετάνιοι διέταξαν επαγρύπνηση.

28 Απριλίου. - Δύο ώρες πριν από την αυγή, μια μικρή

μοίρα άφησε τη δέση της κοντά στην αλυσίδα του λιμανιού και

κινήδηκε αδόρυβα προς το αριστερό άκρο του κόλπου. Τη

μοίρα αποτελούσαν δύο μεγάλες γαλέρες του Γκαμπριέ- λε

Τρεβιζάνο και του Ζαχαρία Γκριόνι και τρία μικρότερα πλοία

υπό τις διαταγές των Σιλβέστρο Τρεβιζάνο, Τζιρόλαμο


173

Μοροξίνι και Τξιάκομο Κόκο. Ρυμουλκούσαν δύο μικρά πλοία, φορτωμένα με πυρίτιδα, υγρό πυρ, πίσσα και άλλα εύφλεκτα υλικά.

Είχε συμφωνηδεί οι δύο μεγάλες γαλέρες, καλυμμένες με μπάλες βαμβακιού και μαλλιού, να προηγηδούν για να προσφέρουν κάλυψη στα άλλα καράβια. Όμως ο ανυπόμονος Κόκο αύξησε ταχύτητα και βγήκε μπροστά. Λίγα λεπτά αργότερα άρχισαν να βάλλουν όλα τα κανόνια των τουρκικών πλοίων. Το σκάφος του Κόκο επλήγη και βούλιαξε γρήγορα. Ο Κόκο και οι άντρες του πληρώματος του αναγκάστηκαν να κολυμπήσουν για να σωδούν.

Η γαλέρα του Τρεβιζάνο συνέχισε να κινείται γοργά μέσα σε σύννεφα καπνού, αλλά δέχτηκε μια νέα ομοβροντία και βούλιαξε. Ο Τρεβιξάνο και οι περισσότεροι ναύτες σώ- δηκαν κολυμπώντας. Μετά από αυτά οι άλλοι καπετάνιοι άρχισαν να υποχωρούν αργά, εκτοξεύοντας υγρό πυρ. Όμως μόνο ένα τουρκικό πλοίο έπιασε φωτιά και κάηκε.

Μερικοί από εκείνους που προσπάδησαν να σώσουν τη ζωή τους κολυμπώντας, μέσα στη σύγχυση της καταστροφής κατευδύνδηκαν προς την ακτή στα δεξιά, εκεί όπου βρίσκονταν οι Τούρκοι. Πιάστηκαν αιχμάλωτη και την επόμενη ημέρα τους αποκεφάλισαν μπροστά στους στρατιώτες και τα πλήδη που είχαν συγκεντρωδεί πάνω στα τείχη. Αυτή η ωμότητα ενέτεινε την οργή των κατοίκων της Κωνσταντινούπολης. Δυστυχώς, στις φυλακές της πόλης βρίσκονταν κάπου 260 Τούρκοι αιχμάλωτοι. Τους έφεραν όλους στα τείχη και τους αποκεφάλισαν μπροστά στον τουρκικό στρατό. Ο ίδιος ο Σφραντξής αναφέρει αυτή τη βάρβαρη πράξη αντιποίνων.

29 Απριλίου. — Μετά τα γεγονότα της προηγούμενης ημέ-ρας, αυτή η μέρα πέρασε με σχετική ηρεμία, τόσο στο τουρκικό στρατόπεδο όσο και στην πόλη.

Η αποτυχημένη επιχείρηση των Ενετών ήταν φυσικά το


174

δέμα όλων των συζητήσεων μεταξύ των Ελλήνων και των

Λατίνων. Οι Ενετοί, που έχασαν περίπου 90 από τους επί-

λεκτους ναύτες και στρατιώτες τους, ένιωσαν οδύνη από την

απώλεια και κατηγόρησαν ανοιχτά και οργισμένα τους

Γενοβέζους για προδοσία. Οι Γενοβέζοι αντέτειναν ότι η απο-

τυχία είχε προκληδεί από την άγνοια των Ενετών και την

ανοησία του Κόκο. Οι αμοιβαίες κατηγορίες έγιναν γρήγορα

απειλές και τη στιγμή που ακόμα και οι Ενετοί και Γενοβέζοι

εδελοντές στα τείχη ήταν έτοιμοι να χτυπηδούν μεταξύ τους ο

αυτοκράτορας συγκέντρωσε τους αξιωματικούς των δύο

πλευρών και τους είπε: «Σας παρακαλώ, αδελφοί μου, να

συνεργαστείτε. Δεν είναι αρκετά κακό που έχουμε να

αντιμετωπίσουμε τόσο τρομερές δυσκολίες έξω από τα τείχη; Για

το όνομα του Θεού, ας μην έχουμε έχδρες μεταξύ μας και εντός

των τειχών!».

30 Απριλίου. - Ο Σλάβος χρονικογράφος σημειώνει ότι αυτή

τη μέρα η πρώτη βολή από το τεράστιο τουρκικό κανόνι

εναντίον της δέσης του Αγίου Ρωμανού «συντάραξε τα τείχη,

που ήταν παλιά και κάπως χαμηλά' η δεύτερη βολή, το μεσημέρι,

διέλυσε το πάνω μέρος των τειχών, δημιουργώντας ένα ρήγμα

γύρω στα δύο μέτρα * δεν υπήρξε τρίτη βολή, γιατί έπεσε η νύχτα

πριν ετοιμαστούν οι Τούρκοι».

1 Μαΐου. - Σύμφωνα με τον ίδιο χρονικογράφο, οι Τούρκοι

συγκέντρωσαν τα πυρά αρκετών κανονιών μέσου μεγέθους στο

σημείο όπου είχε ανοιχτεί το ρήγμα την προηγούμενη μέρα και

το οποίο ο Τζιουστινιάνι στη διάρκεια της νύχτας είχε κλείσει

«με ξύλα και χώματα».

«Όταν», συνεχίζει ο χρονικογράφος, «προκάλεσαν τέτοιες

ζημιές στο τείχος, σημάδεψαν με το τεράστιό κανόνι τους σ’

εκείνο το σημείο και έριξαν. Όμως, η μπάλα πήγε κάπως ψηλά

και χτύπησε τον τοίχο μιας εκκλησίας που βρισκόταν από πίσω


175

και τη διέλυσε. Το μεσημέρι, οι Τούρκοι ήταν έτοιμοι για τη

δεύτερη βολή, όταν ο Τξιουστινιάνι χτύπησε με το δικό του

κανόνι το μεγάλο όπλο των Τούρκων και το έριξε από τη βάση

του. Ο σουλτάνος, βλέποντας τι είχε συμβεί, φώναξε

οργισμένος “Γιάγκμα! ΓιάγκμαΓ’, και ολόκληρος ο στρατός

επανέλαβε τη λέξη αυτή (που σημαίνει επίδεση), και οι

στρατιώτες έτρεξαν προς το τείχος και γέμισαν με τον όγκο

τους ολόκληρη την τάφρο».

Στην πόλη σήμαναν αμέσως οι καμπάνες. Ο αυτοκράτορας

ενδάρρυνε τους άνδρες να αντισταδούν σδεναρά. Ο Σλάβος

χρονικογράφος περιγράφει εκτενώς τη μάχη που ακο- λούδησε

και που τελείωσε με τους Τούρκους να υποχωρούν από τα τείχη

όταν έπεσε το σκοτάδι.

Πολλοί άλλοι μάρτυρες αναφέρονται στη μάχη εκείνης της

ημέρας (ο Σφραντξής, ο Μπάρμπαρο, ο Λεονάρδος), με κάποιες

διαφορές ως προς την έναρξή της, αλλά αυτές δεν είναι

σημαντικές. Σύμφωνα με αυτούς, μερικοί από τους στρατιώτες

συνήδιξαν να αφήνουν τις δέσεις τους το μεσημέρι και να

επιστρέφουν στα σπίτια τους για να γευματίσουν με τις

οικογένειές τους. Εκείνη την ημέρα, την 1η Μαΐου, ένας

μεγαλύτερος αριδμός από ό,τι συνήδως απομακρύνδηκε γι’

αυτόν το λόγο. Οι Τούρκοι, βλέποντας ότι είχαν απομεί- νει

ελάχιστοι άνδρες στα τείχη στην πύλη του Αγίου Ρωμανού,

κατέβηκαν στην τάφρο κι άρχισαν να τραβούν με άγκιστρα τα

κλαδιά και τα γεμάτα με χώμα καλάδια, με τα οποία είχε

επισκευαστεί πρόχειρα το ρήγμα* τότε ξεκίνησε η μάχη.

Ο Τξιουστινιάνι παραπονέδηκε στον αυτοκράτορα γι’ αυτή

την κατάσταση.

2 Μαΐου. — Δεν συνέβη τίποτα το αξιοσημείωτο. Η συ-

νηδισμένη ανταλλαγή πυρών.

Ο αυτοκράτορας, ωστόσο, εξαιτίας του φαινομένου που είχε


176

παρατηρηθεί την προηγούμενη ημέρα, συγκέντρωσε τους

Έλληνες στρατιώτες και τους επέπληξε επειδή είχαν αφήσει την

πόλη εκτεδειμένη στον κίνδυνο μιας αιφνιδιαστικής κατάληψής

της όταν εγκατέλειψαν τις δέσεις τους στα τείχη για να

γευματίσουν. Πολλοί Έλληνες απάντησαν ότι αναγκάστηκαν να

φύγουν γιατί ούτε οι ίδιοι ούτε οι οικο- γένειές τους στα σπίτια

τους είχαν να φάνε. Αυτή η δήλωση φέρνει στο φως τη δλιβερή

έλλειψη κατάλληλης οργάνωσης, αλλά και τα βάσανα που είχαν

αρχίσει να υφίστανται οι άνδρωποι.

Ο αυτοκράτορας, συγκλονισμένος από αυτό που άκουσε,

διέταξε, αρχής γενομένης από εκείνη τη στιγμή, οι άνδρες που

δεν μπορούσαν να πολεμήσουν να μεταφέρουν τρόφιμα και

νερό σε εκείνους στα τείχη, και οι οικογένειες των οποίων οι

προστάτες υπερασπίζονταν την πόλη να παίρνουν τρόφιμα από

το κράτος. Ο διοικητής της εφεδρείας, Δημήτριος

Καντακουξηνός, διατάχδηκε επίσης να επιδεω- ρεί τις διάφορες

δέσεις πολλές φορές την ημέρα, ώστε να είναι σίγουρο πως οι

άνδρες βρίσκονταν στις δέσεις τους. Έλαβε επίσης οδηγίες να

ερευνήσει τα σπίτια για άνδρες που, αν και ήταν ικανοί να

πολεμήσουν, κρύβονταν για να αποφύγουν το καδήκον να

υπερασπιστούν τον αυτοκράτορα, την αυτοκρατορία και τα ίδια

τους τα σπίτια. Εκείνοι οι δειλοί ήταν έτοιμοι να γίνουν

σκλάβοι των Τούρκων. Όμως, φαίνεται ότι δεν ήταν λίγοι

εκείνοι που απέρριπταν κάδε προσπάδεια άμυνας και που

αποδοκίμασαν φραστικά τον αυτοκράΐορα. Ο Σφραντξής, ο

φίλος του αυτοκράτορα,


177

πρόσδεσε αυτές τις ζοφερές σκηνές στην ήδη σκοτεινή ει-

κόνα της ετοιμοθάνατης αυτοκρατορίας.

3 Μαΐου. - Οι Έλληνες τοποδέτησαν τέσσερα κανόνια σε

έναν πύργο που δέσποζε στον κόλπο και άνοιξαν πυρ εναντίον

του τουρκικού στόλου. Η ανταλλαγή πυρών σε αυτό το σημείο

συνεχίστηκε για αρκετές μέρες, χωρίς κάποιο ιδιαίτερο

αποτέλεσμα.

Μέσα στην πόλη ήταν γενικά γνωστό ότι η Βενετία και η

Νάπολη, όπως και ο πάπας, είχαν υποσχεδεί να στείλουν

βοήδεια, και κάδε μέρα παρατηρούσαν τον ορίζοντα στα νότια,

μήπως κι εμφανιστεί ο συμμαχικός στόλος. Καδώς περνούσαν

οι μέρες και δεν εμφανιζόταν τίποτα, ο αυτοκράτορας

σκέφτηκε να στείλει κάποιον να συναντήσει τον λατινικό στόλο

και να επισπεύσει την άφιξή του στην Κωνσταντινούπολη*

έτσι, τη νύχτα της 3ης Μαΐου, μια μικρή μπρατσέρα βγήκε από

το λιμάνι και έπλευσε στη δάλασσα του Μαρμαρά. Είχε

τουρκική σημαία και οι ναύτες ήταν ντυμένοι σαν Τούρκοι.

Αυτό αναφέρει ο Μπάρμπαρο στο Ημερολόγιό του, ενώ ο

Σλάβος χρονικογράφος λέει ότι εκείνη την ημέρα «ο

αυτοκράτορας έστειλε άνδρες στην Πελοπόννησο, τα νησιά και

τις χώρες των Φράγκων για να ζητήσουν βοήδεια».

Την ίδια ημέρα ο αυτοκράτορας συγκάλεσε ένα μεγάλο

συμβούλιο* σε αυτό δεν παραβρέθηκαν μόνο οι διοικητές του

στρατού, αλλά και οι αξιωματούχοι του κράτους και της

εκκλησίας. Οι διοικητές των θέσεων μάχης ανέφεραν ότι οι

κινήσεις τις οποίες είχαν παρατηρήσει στο τουρκικό

στρατόπεδο, έδειχναν πως γίνονταν προετοιμασίες για γενική

επίδεση. Με δεδομένη την κατάσταση των τειχών και την

κόπωση των μειούμενων υπερασπιστών, κανείς δεν μπορούσε

να μιλήσει με βεβαιότητα για τις πιθανότητες μιας εκ νέου

απώθησης των Τούρκων. Οι ανώτεροι κληρικοί, με επικεφαλής


178

τον πατριάρχη, συμβούλευσαν τον αυτοκράτορα να

εγκαταλείψει την πόλη και να μεταβεί σε πιο ασφαλές μέρος.

Μερικοί εξέφρασαν την πεποίθηση ότι οι άνθρωποι στις

επαρχίες, μόλις μάθαιναν ότι ο αυτοκράτορας ήταν σώος και

ασφαλής έξω από την πολιορκούμενη πόλη, θα του έστελναν

πολλούς εθελοντές, και ότι αυτοί, μαζί με το στρατό των

πριγκίπων Δημητρίου και Θωμά, αλλά και με τους Αλβανούς

που θα έστελνε ο Σκεντέρμπεης, ίσως δημιουργούσαν

αντιπερισπασμό που δα ανησυχούσε το σουλτάνο και δα τον

ανάγκαζε να υποχωρήσει.

Ο ίδιος ο Τξιουστινιάνι τάχδηκε υπέρ αυτής της άποψης και

έδεσε όλα τα πλοία του στη διάδεση του αυτοκράτορα.

«Ο αυτοκράτορας», συνεχίζει ο χρονικογράφος μας, «τα

άκουσε όλα αυτά ήρεμα και υπομονετικά. Στο τέλος, αφού

πέρασε κάμποση ώρα βυδισμένος σε σκέψεις, άρχισε να μιλάει:

“Σας ευχαριστώ όλους σας για τις συμβουλές που μου δώσατε.

Ξέρω ότι το να φύγω από την πόλη ίσως να είναι προς όφελος

μου, εφόσον πράγματι γίνουν αυτά που προβλέπετε. Αλλά μου

είναι αδύνατον να φύγω! Πώς δα μπορούσα να αφήσω τις

εκκλησίες του Κυρίου μας και τους υπηρέτες Του, τον κλήρο, και

το δρόνο και το λαό μου σε τέτοια δεινή δέση; Τι δα έλεγε ο

κόσμος για μένα; Σας παρακαλώ, φίλοι μου, στο μέλλον μην μου

ξαναπείτε τίποτε άλλο παρά‘Όχι, κύριε, μη μας αφήνεις!9. Ποτέ

δεν πρόκειται να σας αφήσω! Είμαι αποφασισμένος να πεδάνω

εδώ μαζί σας!99. Και λέγοντας αυτά ο αυτοκράτορας έστρεψε

αλλού το κεφάλι του, γιατί δάκρυα είχαν γεμίσει τα μάτια του·

και μαζί του έκλαιγαν ο πατριάρχης και όλοι όσοι βρίσκονταν

εκεί!».

Αυτά ήταν λόγια μιας ευγενικής και γενναιόδωρης ψυχής,

λόγια αντάξια ενός αυτοκράτορα. Ο Κωνσταντίνος Δρα- γάσης,

ακόμα και σ’ εκείνη την περίσταση, τίμησε το δρό- νο και το

ΚΩΝΣΤΑΝΤ ΙΝΟΣ ΠΑΛΑ ΙΟΑΟΓΟΣ : Η ΤΕΛΕΥΤΑ ΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

179

έδνος του οποίου ηγείτο.

4 Μαΐου. - Ο βομβαρδισμός και τα σποραδικά πυρά των

αρκεβουξίων συνεχίστηκαν ως συνήδως. Τίποτε αξιοσημείωτο

δεν συνέβη στη διάρκεια της ημέρας.

Όμως, στη διάρκεια της νύχτας μεταξύ 4^ και 5^ Μαΐου,

έγινε άλλη μια απόπειρα να καταστραφούν τα τουρκικά πλοία

στον κόλπο. Αυτή τη φορά την επίδεση ανέλαβε ο καπετάνιος

ενός από τα πλοία του Τξιουστινιάνι. Οι Τούρκοι, ωστόσο,

βρίσκονταν σε επιφυλακή και, έτσι, όταν πλησίασε η

γενοβέζικη γαλέρα, δέχτηκε μια ομοβροντία και βυδί- στηκε

αμέσως.

5 Μαΐου. - Στην πόλη κυριαρχούσαν οι φήμες για την ατυχία

της προηγούμενης νύχτας. Πολύ γρήγορα διαδόδη- κε ότι πάνω

στη μοιραία γαλέρα βρισκόταν και ο ίδιος ο Τξιουστινιάνι και

ότι είχε γλυτώσει μόλις και μετά βίας. Και πάλι επικράτησε η

άποψη ότι τους Τούρκους είχε προειδοποιήσει κάποιος

προδότης.

Η γενική αναταραχή εντάδηκε από ένα καινούργιο στοιχείο.

Το πυροβολικό του Ζαγανός Πασά άνοιξε πυρ εναντίον των

χριστιανικών πλοίων που ήταν αγκυροβολημένα κατά μήκος

της αλυσίδας. Γι’ αυτόν το σκοπό ο Ζαγανός είχε

χρησιμοποιήσει μεγαλύτερα κανόνια από αυτά που είχε στην

αρχή.

Μια βαριά μπάλα χτύπησε ένα γενοβέζικο εμπορικό πλοίο,

φορτωμένο με μετάξι και άλλα πολύτιμα εμπορεύματα, αξίας

12.000 δουκάτων. Το πλοίο βούλιαξε γρήγορα μετά το πλήγμα

που υπέστη. Ο χριστιανικός στόλος υποχρεώδηκε

Τ ΣΕΝΤΟΜ ΙΛ Μ ΙΓ ΙΑ ΤΟΒ Ι ΤΣ

ι8ο

να αφήσει τη δέση του και να μετακινηθεί πέρα από την

αλυσίδα, μακριά από την ακτίνα βολής των κανονιών του

Ζαγανός.

Οι Γενοβέζοι του Γαλατά έστειλαν επίσημη διαμαρτυρία

στο σουλτάνο για τη ζημιά που είχαν υποστεί μολονότι τη-

ρούσαν απόλυτη ουδετερότητα. Ο μέγας βεζίρης απάντησε με

περίτεχνες δικαιολογίες και υποσχέδηκε ότι μετά την

κατάκτηση της πόλης δα τους αποζημίωναν εξ ολοκλήρου.

6 Μαΐου. - Οι Τούρκοι έφεραν κι άλλα κανόνια απέναντι

από την πύλη του Αγίου Ρωμανού. Όλη την ημέρα έβαλλαν

διαρκώς. Προς το βράδυ, είχε προκληδεί ένα μεγάλο ρήγμα

κοντά στην πύλη. Για να εμποδίσουν οι Τούρκοι τους

αμυνομένους να το επισκευάσουν, συνέχισαν τα πυρά τους

κατά του συγκεκριμένου σημείου όλη τη νύχτα. Ο Τζιουστι-

νιάνι, όμως, δεν επιχείρησε να επισκευάσει το ρήγμα, αλλά

λίγο πιο μέσα έστησε πρόχειρα οδοφράγματα και έναν πύργο.

7 Μαΐου. — Οι Τούρκοι συνέχισαν να διευρύνουν το ρήγμα

συγκεντρώνοντας εκεί τα πυρά του πυροβολικού τους. Προς το

βράδυ, ο βομβαρδισμός σταμάτησε.

Γύρω στις έντεκα τη νύχτα, μεγάλος αριθμός Τούρκων

διέτρεξε το πρανές, κατέβηκε στην τάφρο και εφόρμησε στο

ρήγμα. Ο Μπάρμπαρο λέει ότι περίπου 30.000 Τούρκοι πήραν

μέρος στην επίδεση αυτή.

Ο Σλάβος χρονικογράφος μάς δίνει μερικές ενδιαφέρουσες

λεπτομέρειες για τη μάχη. Σύμφωνα με τα λεγόμενό του, οι

Έλληνες και οι Λατίνοι αντιμετώπισαν γενναία τους

επιτιδέμενους στο ρήγμα, πολεμώντας με μανία. Αρχηγός ήταν

ο Τζιουστινιάνι, που παρά λίγο να σκοτωδεί από έναν

γιγαντόσωμο γενίτσαρο. Οι Τούρκοι έλαβαν ενισχύσεις*

επικεφαλής των ενισχύσεων είχε τεθεί ένας ήρωάς τους, ο Αμίρ

Μπέης. Και ο Τζουστινιάνι ενισχύδηκε από μια ομάδα

ΚΩΝΣΤΑΝΤ ΙΝΟΣ Π ΑΛΑ Ι ΟΛΟ ΓΟΣ : Η ΤΕΛΕΥΤΑ ΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

ι8ι

Ελλήνων υπό τις διαταγές ενός πολύ δημοφιλούς στρατιωτικού,

του Ραγκαβή, που με μια γενναία επίδεση απώδησε τους

Τούρκους από το ρήγμα στην τάφρο. Ο Ραγκαβής, εν-

δαρρύνοντας τους άνδρες, πήγαινε μπροστά και ανοίγοντας

δρόμο με το σπαδί του βρέδηκε πρόσωπο με πρόσωπο με τον

Αμίρ Μπέη. «Ο Ραγκαβής», συνεχίζει ο χρονικογράφος μας,

«του επιτέθηκε αμέσως, σήκωσε το σπαδί του κι έκοψε τον Αμίρ

Μπέη στα δύο. Οι Τούρκοι, εξαγριωμένοι από την απώλεια ενός

τέτοιου ήρωα, περικύκλωσαν τον Ραγκαβή και τον έκαναν

κομμάτια. Τότε, οι Έλληνες υποχώρησαν πίσω από τα τείχη.

Επικράτησε τρόμος και δλίψη για το χαμό του Ραγκαβή, του

γενναίου και υπερήφανου ιππότη, τον οποίο ο αυτοκράτορας

αγαπούσε πολύ».

Στις 8, 9,10 και 11 Μαΐου δεν συνέβη τίποτα το αξιοση-

μείωτο.

Ο βομβαρδισμός από τους Τούρκους συνεχίστηκε ως συ-

νήδως. Αυτό σημαίνει, σύμφωνα με τον Τετάλντι, ότι, εκτός

από έναν μεγάλο αριδμό μικρότερων βλημάτων, κάπου 100 με

120 μεγαλύτερα βλήματα έπεσαν στα τείχη και μέσα στην πόλη.

Στην Κωνσταντινούπολη η απογοήτευση μεγάλωνε καδη-

μερινά. Στις εκκλησίες οι προσευχές, μέσα στο φόβο και τα

δάκρυα, δεν έλεγαν να σταματήσουν. Πλήθη ανδρώπων αγω-

νίζονταν να προσκυνήσουν την εικόνα της Παρθένου, που,

σύμφωνα με το θρύλο, είχε ήδη σώσει την πόλη από τους εχ-

δρούς της, και ίσως να την έσωζε και πάλι. Αυτή η θαυμα-

τουργή εικόνα βρισκόταν στην εκκλησία της Παναγίας της

Οδηγήτριας, κοντά στην Ακρόπολη και την Αγία Σοφία.

ΤΣΕΝΤΟΜ ΙΛ Μ ΙΓ ΙΑ ΤΟΒ Ι Τ Σ

182

Καδώς ήταν προφανές πως ο στόλος ουσιαστικά δεν μπο-

ρούσε να βοηδήσει στην άμυνα, οι Ενετοί άρχισαν να αφο-

πλίζουν τα πλοία τους. Στις 9 Μαΐου ο Γκαμπριέλε Τρεβιξά- νο

άφησε τις δύο γαλέρες του, και με το πλήρωμά τους, που

αριδμούσε περίπου 400 άνδρες, πήγαν να ενισχύσουν τη δέση

του Αγίου Ρωμανού, όπου οι απώλειες σε πολεμιστές ήταν

μεγάλες.

12 Μαΐου. - Το τουρκικό πυροβολικό άνοιξε ρήγμα στα

τείχη της συνοικίας των Βλαχερνών. Πριν οι Έλληνες κατα-

φέρουν να αρχίσουν τις επισκευές εκείνο το βράδυ, αρκετές

χιλιάδες Τούρκοι επιτέδηκαν στο σημείο. Ο Μπάρμπαρο

υπολόγισε ότι η δύναμη αυτή αριδμούσε 50.000 άνδρες* αυτό

κατά πάσα πιδανότητα είναι υπερβολή.

Σύμφωνα με τον Σλάβο χρονικογράφο, η τουρκική επίδεση

είχε τέτοια σφοδρότητα, ώστε οι Έλληνες αναγκάστηκαν να

υποχωρήσουν από το ρήγμα. Την πορεία των Τούρκων ανέκοψε

ο «Στρατηγός Παλαιολόγος». Μάλλον πρόκειται για τον

Νικηφόρο Παλαιολόγο, που βοηδούσε τον πεδερό του, τον

Καντακουξηνό, στη διοίκηση των εφεδρικών δυνάμεων. Το

αρχηγείο τους δεν απείχε πολύ από το παλάτι, κι έτσι η βοήδεια

υπό τον Νικηφόρο Παλαιολόγο μπορούσε να φτάσει εγκαίρως.

Όμως, μολονότι ο Παλαιολόγος απώδησε τους Τούρκους

προς στιγμήν, πολύ σύντομα βρέδηκε σε δύσκολη δέση, «διότι»,

σύμφωνα με τον χρονικογράφο, «ο Μουσταφά Πασάς έστειλε

ξεκούραστους στρατιώτες».

Τότε, έφτασε για να ενισχύσει τον Παλαιολόγο «ο Θεό-

δωρος, μαζί με τον Τξιουστινιάνι». Αυτός ο Θεόδωρος κατά

πάσα πιδανότητα δεν είναι άλλος από τον Θεόδωρο της

Καρύστου, που φρουρούσε τη δέση στη Χαρσία Πύλη. Η

κατάσταση φαινόταν τόσο σοβαρή, ώστε κρίδηκε αναγκαίο να

κληθούν όχι μόνο οι εφεδρείες αλλά και άντρες από άλλες

ΚΩΝΣΤΑΝΤ ΙΝΟΣ ΠΑΛΑ ΙΟΑΟΓΟΣ : Η Τ ΕΛΕΥΤΑ ΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

183

δέσεις. Όμως, παρ’ όλη αυτή τη βοήδεια, «οι Τούρκοι άρχισαν

να επικρατούν των Ελλήνων», όπως το δέτει ο Σλάβος

χρονικογράφος.

Το ίδιο βράδυ ο αυτοκράτορας βρισκόταν μαζί με τη

συνοδεία του στην αγρυπνία που ετελείτο στην Αγία Σοφία.

Μετά τη νυχτερινή λειτουργία ο αυτοκράτορας αποσύρδη- κε

σε μια αίδουσα δίπλα στην Αγία Σοφία, όπου συναντή- δηκε με

μέλη της γερουσίας και μερικούς από τους ανώτατους

αξιωματικούς. Εκεί έγινε στρατιωτικό συμβούλιο. Ένας από

τους στρατηγούς, με τη στήριξη του Σφραντξή, πρότει- νε έξοδο

υπό την αρχηγία του ίδιου του αυτοκράτορα. Τόνισε ότι η

έξοδος αυτή δα είχε δύο πλεονεκτήματα: πρώτον δα τονωνόταν

το ηδικό τους και δεύτερον δα δινόταν η ευκαιρία να πάρουν

κάποιες προμήδειες.

Στην πρόταση αυτή αντιτάχδηκε ο Λουκάς Νοταράς και ο

έπαρχος της πόλης, Νικόλαος Γουδέλης. Θεωρούσαν ότι μια

τόσο τολμηρή επιχείρηση δεν δα ήταν συνετή. Αντί- δετα,

έπρεπε να παραμείνουν πίσω από τα τείχη και να αρκε- στούν

στο να αμύνονται στις επιδέσεις. «Μπορούμε να πούμε», ήταν

το επιχείρημα του Νοταρά, «ότι πολεμάμε εδώ και σχεδόν πέντε

μήνες και, αν είναι δέλημα Θεού, δα μπορέσουμε να

πολεμήσουμε για πολλούς ακόμα * αλλά, χωρίς τη βοήδεια του

Θεού, ό,τι και να κάνουμε, δα πεδάνουμε όλοι, και η πόλη

δαχαδεί». Ο Νοταράς δεωρούσε προφανώς ότι ο πόλεμος είχε

ξεκινήσει τον Δεκέμβριο.

Ενώ συζητούσαν αυτή τη σημαντική πρόταση, έφτασε

αγγελιαφόρος που τους ενημέρωσε ότι οι Τούρκοι βρίσκονταν

στα τείχη πίσω από τη συνοικία των Βλαχερνών. Ο


αυτοκράτορας έσπευσε στο σημείο εκείνο. Στους δρόμους

συναντούσε πλήδη ανδρώπων, ακόμα και ενόπλων ανδρών που

έφευγαν από τα τείχη. Ο αυτοκράτορας τους σταμάτησε και

τους διέταξε να επιστρέφουν στις δέσεις τους· όμως οι φρουροί

του υποχρεώδηκαν να χρησιμοποιήσουν τα σπαδιά και τα

δόρατά τους για να αναγκάσουν τους πα- νικοβλημένους

στρατιώτες να επιστρέφουν στα τείχη.

Μόλις έφτασε εκεί, ο αυτοκράτορας διαπίστωσε ότι οι

Τούρκοι είχαν περάσει το ρήγμα και πολεμούσαν με τους Έλ-

ληνες και με τους Λατίνους εδελοντές στους διπλανούς δρό-

μους! Η άφιξη του αυτοκράτορα με τη συνοδεία αρκετών

στρατιωτών έδωσε δάρρος στους μαχόμενους χριστιανούς, οι

οποίοι μπόρεσαν με μια συνδυασμένη προσπάδεια να πετάξουν

τους Τούρκους στην τάφρο. «Αν δεν είχε φτάσει ο

αυτοκράτορας με βοήθεια, εκείνη τη νύχτα θα βλέπαμε την

τελική καταστροφή μας», λέει ο Σλάβος χρονικογράφος.

Σε αυτή τη μάχη ανήκει μάλλον κι άλλο ένα περιστατικό, το

οποίο ο ίδιος χρονικογράφος αναφέρει τυχαία σε άλλο σημείο.

Ο ίδιος ο αυτοκράτορας ήταν τόσο συνεπαρμένος από την

απέλπιδα μάχη, ώστε σπιρούνισε το άλογό του και κάλπασε

στο ρήγμα, σκοπεύοντας προφανώς να το διαβεί για να βρεδεί

στην τάφρο, όπου γινόταν μάχη σώμα με σώμα, «όμως, οι

ευγενείς της ακολουθίας του και οι Γερμανοί φρουροί του τον

σταμάτησαν και τον ανάγκασαν να γυρίσει πίσω».

Την επόμενη ημέρα ελέχδη ότι οι απώλειες των Τούρκων

ήταν περίπου 10.000 άνδρες. Πιο αξιόπιστη είναι η μαρτυρία

ότι ο έπαρχος της πόλης διέταξε να πετάξουν έξω από τα τείχη

τα πτώματα των Τούρκων, ώστε να τα απομακρύνουν οι

διοικητές των πλησιέστερων τουρκικών δέσεων.

ΚΩΝΣΤΑΝΤ ΙΝΟΣ Π ΑΛΑ Ι ΟΛΟ ΓΟΣ : Η Τ ΕΛ ΕΥΤΑ ΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

185

14 Μαΐου. — Παρατηρήθηκε ότι οι Τούρκοι μετέφεραν με-

ρικά κανόνια από την πυροβολαρχία του Ζαγανός Πασά.

Θεωρήθηκε ότι σκόπευαν να ενισχύσουν την πυροβολαρχία

απέναντι από την πύλη του Κυνηγού. Όμως, απλώς σταμάτησαν

εκεί για ξεκούραση και μετά πήγαν τα κανόνια στη θέση

απέναντι από την πύλη του Αγίου Ρωμανού.

Αυτή η συγκέντρωση πυροβολικού ήταν μια επιπρόσθετη

ένδειξη ότι η κύρια επίθεση θα είχε στόχο τη θέση για την οποία

ήταν υπεύδυνος ο Τξιουστινιάνι. Έτσι, οργανώδηκε μια δύναμη

400 καλά οπλισμένων ανδρών, που είχαν συγκε- ντρωδεί από

πλοία και άλλες λιγότερο εκτεδειμένες δέσεις στα τείχη. Αυτοί

τέδηκαν υπό τις διαταγές του Τζιουστινιάνι.

15 Μαΐου. - Η μέρα πέρασε χωρίς κάποιο σοβαρό περι-

στατικό.

16 Μαΐου. - Μερικές τουρκικές γαλέρες πλησίασαν τον

χριστιανικό στόλο, που φαίνεται ότι είχε ανακτήσει την

προηγούμενη δέση του. Μετά την ανταλλαγή πυρών χωρίς

αποτέλεσμα, τα τουρκικά πλοία επέστρεψαν στο αγκυροβολιό

τους.

17 Μαΐου. - Λίγο πριν, στο αρχηγείο των Ελλήνων είχαν

φτάσει πληροφορίες για την άφιξη Σαξόνων υπονομευτών στο

στρατόπεδο των Τούρκων. Αυτοί οι ειδικοί στην κατασκευή

ορυγμάτων προέρχονταν από το Νόβο Μπρντο, ένα γνωστό

ορυχείο ασημιού στη Σερβία, το οποίο εκμεταλλευόταν από τα

μέσα του δέκατου τρίτου αιώνα μια αποικία Σαξόνων. Η άφιξή

τους σήμαινε ότι δα γίνονταν ζωηρές προσπά- δειες να

υπονομευτούν τα τείχη. Και πράγματι, τη νύχτα της 17ης Μαΐου,

ο Γιοχάνες Γκραντ κατάφερε να ανακαλύψει και να

καταστρέψει ένα τουρκικό όρυγμα. Πολλοί εργάτες και

στρατιώτες δάφτηκαν ζωντανοί.

18 Μάίου. - Με την αυγή, οι φρουροί στη Χαρσία Πύλη

Τ ΣΕΝ ΤΟΜ ΙΛ Μ ΙΓ ΙΑ ΤΟΒ Ι Τ Σ

ι186

εντόπισαν ένα περίεργο κατασκεύασμα στην άλλη άκρη της

τάφρου.

Ένας ψηλός ξύλινος πύργος, φτιαγμένος από χοντρές δοκούς

και σανίδες, καλυμμένος με δέρματα βουβαλιών, πάνω σε

τροχούς, είχε ρυμουλκηδεί στα 10 με 12 μέτρα από την τάφρο.

Είχε δύο επίπεδα, οι πλευρές του χαμηλότερου προστατεύονταν

από χοντρές σανίδες, και το διάστημα μεταξύ τους ήταν

γεμισμένο με χώμα. Το πάνω επίπεδο, όπου έφτανε κανείς με

μια σκάλα, προστατευόταν από δέρματα βουβαλιών. Ο πύργος

είχε τρία ανοίγματα, σαν μεγάλα πα- ράδυρα, που έβλεπαν στην

πόλη, κα; από εκεί οι τοξότες μπορούσαν να πλήξουν εύκολα

τους άνδρες στα τείχη. Από τον πύργο, ένα προστατευμένο

μονοπάτι οδηγούσε στην πρώτη γραμμή του τουρκικού

στρατοπέδου.

Γενικά, εκείνη η ημέρα επιφύλαξε πολλές ατυχίες για τους

Έλληνες. Οι Τούρκοι τοξότες από τον ξύλινο πύργο

προκάλεσαν μεγάλες απώλειες ανδρών στη Χαρσία Πύλη·

επιπλέον, ένας από τους πύργους στην πύλη του Αγίου

Ρωμανού, καδώς και μέρος του τείχους κατέρρευσαν μέσα στην

τάφρο λόγω του σφοδρού βομβαρδισμού τους από τα κανόνια.

Στον κόλπο, οι Τούρκοι είχαν ολοκληρώσει την πλωτή

γέφυρά τους προς τη βορειοανατολική πύλη του Κυνηγού. Είχε

μήκος περίπου 250 μέτρα και το πλάτος έφτανε τα τρία μέτρα

σχεδόν. Οι Τούρκοι σκόπευαν να επιχειρήσουν ταυτόχρονη

έφοδο σε δύο μακρινά μεταξύ τους σημεία, στην πύλη του

Αγίου Ρωμανού και την πύλη του Κυνηγού, με την ελπίδα ότι

έτσι δα μοιράζονταν οι δυνάμεις των πολιορκημένων.

Τη νύχτα της 18ης Μαΐου ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος και

ο Τξιουστινιάνι κατέβαλαν σχεδόν υπεράνδρωπες προσπάδειες.

Κατάφεραν να κλείσουν το ρήγμα στην πύλη του Αγίου

Ρωμανού και όρδωσαν έναν νέο πύργο για την άμυνα εκείνης

ΚΩΝΣΤΑΝΤ ΙΝΟΣ ΠΑΛΑ ΙΟΑΟΓΟΣ : Η ΤΕΛΕΥΤΑ ΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

187

της δέσης* οργάνωσαν μια δύναμη ανδρείων εδελοντών, που

πέρασαν την τάφρο και έριξαν υγρό πυρ στον ξύλινο πύργο,

κάνοντάς τον στάχτη. Ακόμα και οι τολμηρότεροι Τούρκοι,

μέχρι κι ο ίδιος ο σουλτάνος Μωάμεδ, δεν μπόρεσαν να

συγκρατήσουν την έκπληξή τους και εξέ- φρασαν ανοιχτά το

δαυμασμό τους για τις ικανότητες και την ενεργητικότητα των

αμυνομένων. Ο σουλτάνος λέγεται ότι είπε αναφορικά με τον

νέο πύργο: «Αν χδες μου έλεγαν και οι τριάντα επτά χιλιάδες

προφήτες ότι ήταν δυνατόν κάτι τέτοιο, δεν δα το πίστευα!».

Στις 19 και 20 Μαΐου δεν έγινε κάτι άξιο αναφοράς.

21 Μαΐου. - Οι σάλπιγγες ήχησαν πολύ νωρίς πάνω στα

πλοία του τουρκικού στόλου, ο οποίος άφησε το αγκυροβολιό

του στο Διπλοκιόνιο και κατευδύνδηκε αργά προς την είσοδο

του Χρυσού Κέρατος. Στην πόλη σήμανε συναγερμός, οι

στρατιώτες έτρεξαν στα τείχη και οι άνδρωποι κατέ- κλυσαν

έντρομοι τους δρόμους. Όμως, γύρω στις επτά, οι Τούρκοι

γύρισαν ξαφνικά στη συνηδισμένη δέση τους.

Το απόγευμα της ίδιας ημέρας εντοπίστηκε άλλο ένα

όρυγμα, που είχαν ανοίξει οι Τούρκοι με στόχο τα τείχη στην

πύλη της Καλιγαρίας, και το οποίο καταστράφηκε.

Το τουρκικό πυροβολικό προκάλεσε νέο ρήγμα σε κάποιο

σημείο, καδώς και την κατάρρευση τμήματος πύργου. Ο

Μπάρμπαρο το έμαδε, αλλά δεν συγκρότησε το όνομα του

μέρους. Αναφέρει μόνο το γεγονός και προσδέτει ότι τη νύχτα

οι Έλληνες επισκεύασαν τη ζημιά.

22 Μαΐου. — Οι σκαπανείς του Γκραντ εντόπισαν δύο τουρ-

κικά ορύγματα στην Καλιγαρία και τα κατέστρεψαν. Στο ένα,

χρειάστηκε να πολεμήσουν σώμα με σώμα με τους Τούρκους

εργάτες και στρατιώτες και τους σκότωσαν όλους.

Αν και το έδαφος, που είχε εμποδίσει τη διάνοιξη τάφρου

μπροστά από την Καλιγαρία, δεν ήταν κατάλληλο για ορύγ-


ι188

ματα, οι σκαπανείς και των δύο πλευρών επέδειξαν μεγάλη

ικανότητα και τόλμη σε αυτό το είδος σύγκρουσης. Το πόσο

δραστήριοι ήταν φαίνεται από την αναφορά του Τετάλντι, ο

οποίος λέει: «Ο Ζαγανός Πασάς με τους άντρες του, που ήταν

συνηθισμένοι στα ορυχεία χρυσού και ασημιού, είχαν υποσκάψει

τα τείχη σε 14 διαφορετικά σημεία, έχοντας αρχίσει το σκάψιμο

σε μεγάλη απόσταση από τα τείχη. Οι χριστιανοί, από την πλευρά

τους, χάρη στους θορύβους που άκουγαν ανακάλυπταν τις θέσεις

των τουρκικών ορυγμάτων και έσκαβαν τα δικά τους.

Χρησιμοποιώντας καπνό, προκα- λούσαν ασφυξία στους

Τούρκους μέσα στις υπόγειες στοές τους. Σε μερικά σημεία τούς

έπνιγαν διοχετεύοντας νερό κι άλλες πάλι φορές πολεμούσαν

σώμα με σώμα».

Ο Σλάβος χρονικογράφος αναφέρει ότι οι Έλληνες συχνά

κατέβαιναν στην τάφρο τη νύχτα και μέσα από τη λι- δοδομή

υπονόμευαν το πρανές. Περιγράφει γλαφυρά την έκρηξη ενός

από αυτά τα ορύγματα. «Ήταν», λέει, «σαν να είχε χτυπήσει το

μέρος κεραυνός, γιατί σείστηκε η γη και ένας πράσινος στρόβιλος

εξεσφενδόνισε τους Τούρκους στον αέρα. Κομμάτια ανθρώπων

και ξύλων έπεσαν μέσα στην πόλη και το στρατόπεδο. Οι

πολιορκημένοι απομακρύνθηκαν από τα τείχη και οι πολιορκητές

τράπηκαν σε φυγή, μακριά από την τάφρο».ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΗΜΕΡΕΣ

Λ

Τ Ι Σ 23 Μ Α Ϊ Ο Υ , μερικοί Τούρκοι ιππείς πλησίασαν

την πύλη του Αγίου Ρωμανού υπό τον ήχο σαλπίγγων

και ανεμίξοντας σημαίες, δίνοντας έτσι στη φρουρά να

καταλάβει ότι ήδελαν κάτι να πουν. Ένας ειδικός απεσταλμένος

του σουλτάνου επιδυμούσε να παραδώ- σει ένα μήνυμα στον

αυτοκράτορα, αυτοπροσώπως. Μετά από λίγο, δόδηκε η άδεια

Σ


189

στον απεσταλμένο να μπει στην πόλη.

Αυτός ο απεσταλμένος, ο Ισμαήλ Χαμξά, ηγεμόνας της

Σινώπης, γιος του μακαρίτη Ισφεντιάρ Χαν, είχε συγγένεια

λόγω του γάμου του με τον ίδιο τον πατισάχ. Η οικογένεια των

Ισφεντιάρ Χαν ήταν για κάποιο διάστημα ανεξάρτητη και

αντιστεκόταν στην ενσωμάτωσή της στην Οθωμανική Αυ-

τοκρατορία · τελικά, υποχρεώθηκαν να δεχτούν την κυριαρχία

του σουλτάνου και συμβιβάστηκαν με αυτό που ολοφάνερα

ήταν αναπόφευκτο. Για πολλές γενιές η οικογένεια είχε φιλικές

σχέσεις με τους Έλληνες αυτοκράτορες, και ο Ισμαήλ Χαμξά

έγινε δεκτός από τον αυτοκράτορα σαν παλιός φίλος. Ο Χαμξά παρέδωσε και εξήγησε το μήνυμα του σουλτάνου.

Μια και η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η πόλη ήταν αναμφίβολα απελπιστική, γιατί να παρατείνει ο αυτοκράτορας τη δυστυχία του πολέμου και να εκδέσει το λαό του στις τρομερές συνέπειες που δα είχε μια έφοδος; Ο σουλτάνος έτρεφε ειλικρινή και βαδύ σεβασμό για τον αυτοκράτορα και δα του επέτρεπε να μεταβεί, χωρίς να τον πειράξει, σε όποιο μέρος επιδυμούσε, μαζί με την Αυλή, τους ευγενείς και τους δησαυρούς του. Επιπλέον, ο σουλτάνος πρόσφερε και πάλι στον αυτοκράτορα την κυριαρχία της Πελοποννήσου. Επίσης, δα επιτρεπόταν στους κατοίκους της Κωνσταντινούπολης να φύγουν μαζί με τα υπάρχοντά τους, αν επέλεγαν μια τέτοια λύση* και σε όσους διάλεγαν να μείνουν, ο σουλτάνος εγγυόταν την ασφάλεια της ζωής και της περιουσίας τους. Ο αυτοκράτορας δα έπρεπε να εκλάβει τις προτάσεις αυτές ως την τελευταία ευκαιρία που του έδινε ο σουλτάνος να παραδοδεί. Αν τις απέρ- ριπτε, η πόλη δεν δα γλύτωνε από τη φρίκη της λεηλασίας.

Έπειτα ο Χαμξά, μιλώντας λιγότερο ως απεσταλμένος του σουλτάνου και περισσότερο ως φίλος του αυτοκράτορα,


190

προσπάδησε να πείσει τον Κωνσταντίνο να δεχτεί αυτά που είχε ορίσει η μοίρα. Τα χερσαία τείχη είχαν ρήγματα

στραμμένοι, η μικρή φρουρά ήταν εξουδενωμένη και δεν υπήρχαν προοπτικές να φτάσει γρήγορα βοήδεια από τον έξω κόσμο.

Αυτά τα επιχειρήματα βασίζονταν, δυστυχώς, σε αναμφισ-βήτητα δεδομένα. Η πραγματική κατάσταση της πόλης

ΚΩΝΣΤΑΝΤ ΙΝΟΣ ΠΑΛΑ Ι ΟΛΟ ΓΟΣ : Η Τ ΕΛΕΥΤΑ ΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗ Σ ΠΟΛΗΣ

ΐ9ΐ

ήταν ακόμα πιο θλιβερή. Οι προμήθειες σπάνιζαν όλο και περισσότερο* οι άνθρωποι είχαν βυθιστεί στην απελπισία* θεωρούσαν τον αυτοκράτορα υπεύθυνο για τα μαρτύρια που ήδη υφίσταντο και για τα ακόμα μεγαλύτερα δεινά που τους απειλούσαν. Ήταν προφανές πως η Παναγία δεν δα πειδό- ταν, ούτε με προσευχές, ούτε με δάκρυα, να εμφανιστεί ξανά πάνω στα τείχη και να διασκορπίσει τους εχδρούς. «Μήπως», αναρωτιούνταν κάποιοι Έλληνες, «μετά τη βεβήλωση της Αγίας Σοφίας και τη βδελυρή πράξη τής 12ης Δεκεμβρίου, οι προσευχές μας δεν εισακούγονται;». Άλλοι έλεγαν: «Χωρίς αμφιβολία, οι πατέρες μας αμάρτησαν, κι εμείς αμαρτή- σαμε, και είναι δίκαιο σύμφωνα με το δέλημα του Θεού να τιμωρηδούμε. Όλα αυτά τα δεινά είναι η τιμωρία του Θεού. Γιατί να προσπαδούμε να ξεφύγουμε από αυτή την τιμωρία; Είναι σωστό να συνεχίσουμε να πολεμάμε και να εναντιωνόμαστε στο δέλημα του Θεού;».

Όχι μόνο τα κατεστραμμένα τείχη, αλλά, ακόμα περισ-

σότερο, το καταρρακωμένο ηδικό του λαού και οι ανεκπλή-

ρωτες υποσχέσεις για έξωδεν βοήδεια δα δικαιολογούσαν την

έντιμη παράδοση του Κωνσταντίνου.

Όμως, ο Κωνσταντίνος είχε μια πολύ πιο ευγενική δεώ-

ρηση της αξιοπρέπειας και του καδήκοντός του. Σύμφωνα με

τον Δούκα, έδωσε στον Χαμζά την ακόλουδη απάντηση να

μεταφέρει στο σουλτάνο:

«Θα δόξαζα τον Θεό αν ζούσες εν ειρήνη μαζί μας, όπως

έκαναν οι πρόγονοί σου * γιατί εκείνοι δεωρούσαν τους πατέρες

μου γονείς τους και τιμούσαν αυτή την πόλη σαν πατρίδα τους.

Όποιος από αυτούς βρισκόταν σε κίνδυνο κι ερχόταν σε μας ήταν

ασφαλής * όποιος, όμως, σήκωνε χέρι ενάντια στην πόλη μας,

δεν μακροημέρευε. Κράτησε ως


192

κτήση σου τις περιοχές που μας πήρες άδικα και καδόρισε το

ύψος του φόρου που δα καταβάλλουμε κάδε χρόνο, και μετά φύγε

εν ειρήνη. Έχεις σκεφτεί ότι αντί να κερδίσεις, μπορεί τελικά να

βρεδείς να χάνεις; Ούτε εγώ, ούτε κανείς άλλος από τους

κατοίκους της πόλης έχει το δικαίωμα να σου την παραδώσει.

Γιατί όλοι μαζί έχουμε αποφασίσει όχι να λογαριάσουμε τη ζωή

μας, αλλά να πεδάνουμε προασπί- ζοντάς τη!».

Νωρίς το πρωί, στις 24 Μαΐου, ένα μικρό πλοίο πλησίασε

την αλυσίδα που έφραξε το λιμάνι. Οι ναύτες ήταν Τούρκοι,

όμως μετά την ανταλλαγή σημάτων με τα ενετικά πλοία η

αλυσίδα χαμήλωσε και επετράπη στο σκάφος να μπει στο

λιμάνι.

Αποδείχτηκε ότι ήταν το πλοίο που είχε σταλεί κάπου είκοσι

μέρες νωρίτερα να συναντήσει τον συμμαχικό στόλο. Ο

πλοίαρχος είχε σταματήσει σε πολλά νησιά στο Αιγαίο,

ρωτώντας παντού και αφήνοντας μήνυμα για τους συμμάχους

να σπεύσουν στην Κωνσταντινούπολη. Πουδενά, όμως, δεν

τους συνάντησε. Εκείνος και οι άντρες του δεν ήξεραν τι να

κάνουν, καδώς ήταν σχεδόν άσκοπο το να επιστρέφουν.

Τελικά, δεώρησαν καδήκον τους να γυρίσουν πίσω και να μην

επιτείνουν την αγωνία και την αβεβαιότητα του αυτοκράτορα.

Έτσι, επέστρεψαν, με την αποδαρρυντική αναφορά τους, κι

έφτασαν έγκαιρα ώστε να πεδάνουν. Δυστυχώς, δεν έχει σωδεί

το όνομα εκείνου του ηρωικού καπετάνιου!

Την ημέρα αυτή ο Γιοχάνες Γκραντ ανακάλυψε και κα-

τέστρεψε ένα πολύ επικίνδυνο όρυγμα, που είχε ανοιχτεί

περίπου δέκα μέτρα κάτω από το τείχος στην Καλιγαρία. Μετά

τη δύση του ηλίου ολόκληρο το τουρκικό στρατόπεδο

φωταγωγήδηκε και ταυτόχρονα κρεμάστηκαν πολυάριδμα

φανάρια στα ιστία των πλοίων στο Διπλοκιόνιο. Έγινε μεγάλο

ΚΩΝΣΤΑΝΤ ΙΝΟΣ Π ΑΛΑ Ι Ο ΛΟ ΓΟΣ : Η Τ ΕΛΕΥΤΑ ΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

193

γλέντι και στα πλοία και στο στρατόπεδο. Η μουσική

αντηχούσε από το Χρυσό Κέρας μέχρι τη δάλασσα του

Μαρμαρά.

Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος έκανε την καθιερωμένη του

έξοδο για να επιθεωρήσει τις δέσεις του στρατού. Σε πολλά

σημεία αφίππευσε κι ανέβηκε στα τείχη για να παρατηρήσει τη

φλογερή ημισέληνο που φαινόταν να κυκλώνει την

αυτοκρατορική πόλη. Ακούσε τον μονότονο χτύπο των

τυμπάνων και την άγρια γιορτή που γινόταν στο τουρκικό

στρατόπεδο. Ο Κωνσταντίνος και οι λίγοι ανδρείοι που

μοιράζονταν μαζί του το βάρος και την ευθύνη της άμυνας

αναγνώρισαν στο θέαμα αυτό τον προπομπό της γενικής

επίθεσης. Σύμφωνα με το Σλαβικό Χρονικό, καθώς κοιτούσε ο

αυτοκράτορας το φωτισμένο στρατόπεδο του εχθρού,

παρέμεινε σιωπηλός, βυθισμένος σε σκέψεις, ενώ δάκρυα

έτρεχαν στα μάγουλά του. Δεν ντρεπόταν, ούτε έπρεπε να

ντρέπεται για τα δάκρυά του, καθώς είχε αποφασίσει να

επιτελέσει το καθήκον του μέχρι τέλους.

Η μεγάλη μάζα του λαού δεν ήξερε τίποτα για τη γιορτή και

τις πολλές φωτιές στο τουρκικό στρατόπεδο. Μερικοί από τους

κατοίκους, καδώς επέστρεφαν από τις αγρυπνίες στις

εκκλησίες, παρατήρησαν την ξαφνική εμφάνιση κόκκινου

φωτός στη βάση του μεγάλου τρούλου της Αγίας Σοφίας. Το

φως φαινόταν να κινείται αργά προς τα πάνω και γύρω από τον

τρούλο, μέχρι που έφτασε τον χρυσό σταυρό στην κορυφή.

Εκεί έμεινε για λίγες στιγμές, κι έπειτα η λάμψη άρχισε να

γίνεται όλο και πιο αχνή, τρεμόπαιξε για λίγο πάνω από το

υπέροχο οικοδόμημα, και μετά έσβησε. Ήταν σαν ο ήλιος, που

είχε χαθεί στη δύση, να έριχνε μια ματιά πίσω από το σκοτεινό

πέπλο της νύχτας, για να χαϊδέψει με μια τελευταία αχτίδα τον


194

ωραιότερο ναό του χριστιανικού κόσμου και να χαιρετήσει με

μια λάμψη όλο σεβασμό το σταυρό, που τόσο σύντομα δα έδινε

τη δέση του στην ημισέληνο.

Όλα αυτά ήταν απλώς η αντανάκλαση από τις μεγάλες

φωτιές στο τουρκικό στρατόπεδο, τις οποίες οι απλοί και

προληπτικοί άνδρωποι στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης

δεν μπορούσαν να δουν. Γι’ αυτούς ήταν ένα σημάδι από τους

ουρανούς, όλο νόημα. Δύο αυτόπτες μάρτυρες, ο Νικολό

Μπάρμπαρο και ο συγγραφέας του Σλαβικού Χρονικού,

αναφέρουν ότι οι άνδρωποι που είδαν το φως πάνω στον

τρούλο κατελήφδησαν από τρομερά προαισδήματα. Ο

Μπάρμπαρο περιγράφει τη σκηνή σαν να γινόταν έκλειψη

σελήνης, κάτι που δύμιξε στον κόσμο μια παλιά προφητεία,

«ότι η πόλη δα πέσει όταν το φεγγάρι δα δώσει ένα σημάδι».

Σύμφωνα με το Σλαβικό Χρονικό, οι μοναχοί ερμήνευσαν

στο λαό το «τρομερό σημείο» με τον ακόλουδο τρόπο: «Το

άγιο φως που κατοικούσε στο ναό της Αγίας Σοφίας και ο

άγγελος τον οποίον είχε στείλει ο Θεός την εποχή του αυτο-

κράτορα Ιουστινιανού να προσέχει το ναό και την πόλη έφυγε

εκείνη τη νύχτα για τους ουρανούς, μέσα στη λαμπρότητα που

είδαν τόσο πολλοί άνδρωποι. Ήταν σημάδι πως ο Θεός ήδελε

να παραδώσει την πόλη στα χέρια των εχδρών της».

Την ίδια νύχτα, αγγελιοφόροι βγήκαν στους δρόμους για να

καλέσουν όλους τους κρατικούς αξιωματούχους και τους

διοικητές του στρατού να συναντήσουν τον αυτοκράτορα νωρίς

το επόμενο πρωί.

25 Μαΐου. - Το συμβούλιο έγινε πολύ νωρίς, υπό την επο-

πτεία του αυτοκράτορα. Όσοι από τους παρευρισκόμενους


195

δεν έδειχναν σημάδια κούρασης από τη νύχτα που είχαν πε-

ράσει πάνω στα τείχη, είχαν την απελπισία χαραγμένη στα

πρόσωπά τους. Ποτέ πριν δεν είχε συναντηδεί μια ομάδα

πατριωτών υπό την πίεση τόσο δλιβερών και πένδιμων πε-

ριστάσεων μέσα στην απαράμιλλη ομορφιά του Χρυσού Κέ-

ρατος και τη μεγαλοπρέπεια ενός μαγιάτικου πρωινού στον

Βόσπορο. Μαζί με όλη τους την αγάπη για την πατρίδα τους,

ένιωδαν την έντονη πικρία ότι η παλαιά Βυζαντινή Αυτο-

κρατορία, στεφανωμένη από τις τόσες δόξες και τις μεγάλες

παραδόσεις, αργοπέδαινε, στηριγμένη στα τρεμάμενα χέρια

τους και τις τσακισμένες ψυχές τους.

Το συμβούλιο εκείνο το πρωί έπρεπε να αποφασίσει για τα

απαραίτητα μέτρα ενόψει της αναμενόμενης επίδεσης.

Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος, απλός, ευγενικός, γενναίος

και ευδύς, είχε κερδίσει τη συμπάδεια και το δαυμασμό όλων

όσοι είδαν την απίστευτη υπομονή του, την επιμονή και την

ακλόνητη αφοσίωσή του στο κοινό καλό. Ολοι όσοι 6ρέ- δηκαν

σε εκείνο το τελευταίο συμβούλιο εμπνεύστηκαν από τη βαδιά

προσωπική εκτίμησή τους για τον δυστυχή ηγεμόνα.

Μερικοί από τους κρατικούς αξιωματούχους επανέφε- ραν

την πρόταση, για χάρη των συμφερόντων της αυτοκρατορίας ο

αυτοκράτορας και η Αυλή του να φύγουν από την πόλη

αμέσως, καδώς, ενόσω ζούσε ο αυτοκράτορας, δα υπήρχε

ελπίδα αν η πόλη χανόταν, κάποια μέρα να ανακτηδεί.

Ο αρχιερέας που ήταν τώρα επικεφαλής του κλήρου, καδώς

ο πατριάρχης είχε στο μεταξύ παραιτηδεί, υποστήριξε με

αποφασιστικότητα τη συγκεκριμένη πρόταση. Είπε: «Οι

υπηρέτες του Θεού είδαν αδιαμφισβήτητα σημεία ότι είναι

δέλημα Θεού να πέσει τώρα η πόλη* όμως, άγνωσται αι βου-

λαί του Κυρίου και ίσως να δελήσει να δείξει έλεος στο λαό


196

Του. Αν η Πόλη δεν μπορεί να σωδεί, ας σωθεί ο αυτοκρά-

τορας! Ο αυτοκράτορας πρέπει να ζήσει, γιατί στο πρόσωπό

του συγκεντρώνονται οι ελπίδες του λαού του. Πρέπει όλοι να

υπακούσουμε σε αυτό που όρισε ο Παντοδύναμος, το έλεος του

οποίου μπορεί να επιστρέφει στο λαό Του, όπως επέστρειμε

στο λαό του Ισραήλ στα αρχαία χρόνια!».

Τα λόγια αυτά συγκίνησαν όλους τους παρευρισκομέ- νους.

Ο Σλάβος χρονικογράφος λέει ότι ο αυτοκράτορας ακούγοντας

ότι και η Εκκλησία δεωρούσε αναπόφευκτη την πτώση της

πόλης ταράχτηκε τόσο, ώστε λιποδύμησε «και χρειάστηκε να

χρησιμοποιήσουν αρωματισμένο νερό για να τον συνεφέρουν».

Οι νύχτες αγρύπνιας, η διαρκής εργασία, οι αγωνίες και

επιπλέον οι νηστείες με τις οποίες εκείνος, ως πραγματικός

Έλληνας, αναμφίβολα συνόδευε τις εκκλήσεις του στον Θεό,

είχαν ταλαιπωρήσει το σώμα του. Ωστόσο, συνήλθε πολύ

σύντομα. Έπειτα τον πίεσαν πάλι να φύγει από την πόλη χωρίς

καθυστέρηση, κι όλο το συμβούλιο τον ικέτευσε να

συμμορφωθεί με τη συμβουλή αυτή. Αφού μίλησαν όλοι όσοι

θέλησαν να μιλήσουν, ο αυτοκράτορας ήρεμα αλλά

αποφασιστικά τους είπε:

«Φίλοι μου, αν είναι θέλημα Θεού να πέσει η πόλη μας,

μπορούμε να ξεφύγουμε από την οργή Του; Πόσοι αυτο-

κράτορες, μεγάλοι και δοξασμένοι, πριν από μένα χρειάστηκε

να υποφέρουν και να πεθάνουν για την πατρίδα τους! Να γίνω

εγώ ο πρώτος που δα το βάλει στα πόδια; Όχι, θα μείνω και θα

πεθάνω εδώ, μαζί σας!».

Η αποφασιστικότητα του αυτοκράτορα να μείνει πιστός σε

αυτό που θεωρούσε καθήκον του καθιστούσε οποιαδήποτε

περαιτέρω συζήτηση περιττή. Όμως, τότε μάλλον απο-

φασίστηκε να φύγει η πριγκίπισσα Ελένη, χήρα του δεσπότη


Δημητρίου, μαζί με τις κυρίες της Αυλής της. Όταν, μετά την άλωση της

πόλης, ο σουλτάνος ζήτησε να μάθει τι είχαν απογίνει οι γυναίκες αυτές,

του είπαν ότι τις είχε απο- μακρύνει ένα πλοίο του Τξιουστινιάνι.

Το συμβούλιο συνέχισε με την εξέταση άλλων ζητημάτων.

Αποφασίστηκε όλοι οι άνδρες ανεξαιρέτως να βοηθήσουν στη επισκευή

των ρηγμάτων στα τείχη. Αυτή η απόφαση ελήφδη μετά τα παράπονα του

Τξιουστινιάνι ότι οι Έλληνες είχαν αρνηθεί να βοηθήσουν στην επισκευή

των τειχών στον Αγιο Ρωμανό λέγοντάς του ότι αυτό ήταν δουλειά των

Λατίνων πολεμιστών που διοικούσε.

Μετά από αυτό, ο Τξιουστινιάνι δήλωσε ότι ήταν επιτακτική ανάγκη

να ενισχυδεί η δέση του με επιπλέον πυροβολικό, και πρότεινε να

μεταφερδούν μερικά κανόνια από τις δέσεις κατά μήκος του Χρυσού

Κέρατος, οι οποίες δεν ήταν ιδιαίτερα εκτεδειμένες σε κίνδυνο. Ο

Λουκάς Νο- ταράς, υπεύδυνος για τις συγκεκριμένες δέσεις, αρνήδηκε να

παραχωρήσει κάποιο από τα κανόνια του. Οι δυο τους αντάλλαξαν βαριά

λόγια και η κατάσταση άρχισε να εκτραχύνεται. Τότε, παρενέβη ο

αυτοκράτορας με τη συνηδι- σμένη ευγένεια και υπομονή του. «Φίλοι

μου», είπε, «δεν είναι ώρα για τσακωμούς* ας στηρίξουμε ο ένας τον

άλλο και ας προσευχηδούμε στον Θεό να μας σώσει από το στόμα του

τούρκικου ερπετού!».

Όμως, τα πικρόχολα λόγια του Νοταρά πείσμωσαν τον γενναίο και

δραστήριο Τξιουστινιάνι. Επέστρεψε στη δέση του και με τη βοήθεια

μερικών ανδρών, ανάμεσα στους οποίους ο Λεονάρδος της Χίου

αναφέρει ειδικά κάποιον Ιβάν από τη Δαλματία, κατάφερε εκείνη την

ημέρα και την επόμενη νύχτα να επισκευάσει τα τείχη τόσο καλά, ώστε

έμειναν

έκπληκτοι φίλοι και εχδροί. Ο σουλτάνος λέγεται ότι ανα-

φώνησε: «Γιατί να μην έχω τέτοιους άντρες!».39

Αργά το βράδυ εκείνης της ημέρας εντοπίστηκε και κα-

ταστράφηκε ένα νέο όρυγμα των Τούρκων κοντά στην Κα-

39 Ο αρχιεπίσκοπος Λεονάρδος, διηγούμενος αυτό το περιστατικό, προσδέτει ότι έγιναν απόπειρες από την πλευρά του σουλτάνου να δωροδοκήσει- και να πάρει με το μέρος του τον Τξιουστινιάνι.


199

λιγαρία.

26 Μαΐου. — Οι εχδροί συνέχισαν τα πυρά ως συνήδως.

Στην πόλη, οι προετοιμασίες για την αντιμετώπιση της επι-

κείμενης επίδεσης συνεχίζονταν με πυρετώδεις ρυδμούς.

Την ίδια ημέρα, στην ευρύχωρη σκηνή του σουλτάνου

έλαβε χώρα μια συνάντηση. Έγινε δεκτή σε ακρόαση πρεσβεία

που είχε στείλει ο νέος βασιλιάς της Ουγγαρίας, ο Λαδίσλαος.

Σε συμφωνία με το τουρκικό πρωτόκολλο, δεν επετράπη στον

πρέσβη να μιλήσει απευδείας στο σουλτάνο για το σκοπό της

αποστολής του, όμως μετά την ακρόαση είχε μια συνομιλία με

τον μεγάλο βεζίρη, παρουσία δύο πασάδων. Ο πρέσβης

ανακοίνωσε επίσημα την ανάρρηση του βασιλιά Λαδίσλαου

στο δρόνο και εξέφρασε την επι- δυμία του νέου βασιλιά να

αποσύρει ο σουλτάνος το στρατό του από την

Κωνσταντινούπολη, διαφορετικά η Ουγγαρία δα συμμετείχε

στο συνασπισμό που δημιουργούσε ο πάπας εναντίον των

Τούρκων. Αν ο μεγάλος βεζίρης δεν γνώριζε από πριν ότι

ενετική μοίρα βρισκόταν καδ’ οδόν προς την

Κωνσταντινούπολη, το μάδαινε τώρα από τον Ούγγρο πρέσβη.

Αμέσως μετά τη συνομιλία άρχισαν να διαδίδονται στο

τουρκικό στρατόπεδο πολύ ανησυχητικές πληροφορίες.

Υπήρχαν φήμες ότι ο Ούγγρος πρέσβης είχε φέρει μαζί του

κήρυξη πολέμου και ότι ο «τρομερός λευκός ιππότης Βοε- βόδας

Γιάνκο» (όπως αποκαλούσαν οι Τούρκοι τον Ιωάννη Ουνυάδη)

είχε ήδη διαβεί τον Δούναβη με μεγάλο στρατό και

κατευδυνόταν προς την Αδριανούπολη, ενώ ισχυρός «λατινικός

στόλος» δεν απείχε πολύ από τα Δαρδανέλ- λια. Ο Σφραντζής

λέει ότι οι ίδιοι οι πράκτορες του Χαλίλ προσπάδησαν να

υποκινήσουν τους ανήσυχους στρατιώτες να καταφερδούν


200

εναντίον του άπειρου νεαρού σουλτάνου, η απροσεξία του

οποίου δα έφερνε τον περίφημο, αλλά πλέον σχεδόν

εξουδενωμένο, στρατό αντιμέτωπο με τρεις εχδρούς!

Εκείνο το βράδυ άναψαν πάλι μεγάλες φωτιές στο τουρκικό

στρατόπεδο. Όμως, παρά τη δυνατή μουσική τα δέματα

συζήτησης δεν ήταν ευχάριστα. Ο ίδιος ο σουλτάνος, σύμφωνα

με τον Σφραντζή, έμεινε άγρυπνος. Το μήνυμα που είχε φέρει ο

Ούγγρος πρέσβης, οι πληροφορίες για το στόλο που πλησίαζε,

η δυσαρέσκεια μεταξύ των στρατιωτών του, όλα αυτά μαζί δεν

τον άφηναν να κοιμηδεί. Και η αβεβαιότητα αναφορικά με τις

αποφάσεις στις οποίες δα κατέληγε το μεγάλο πολεμικό

συμβούλιο που είχε συγκα- λέσει για το επόμενο πρωί, δα

αρκούσε από μόνη της για να διώξει τον ύπνο ακόμα και από

έναν άντρα λιγότερο φιλόδοξο από το σουλτάνο Μωάμεδ.

27 Μαΐου. - Το μεγάλο συμβούλιο έγινε στη σκηνή του

πατισάχ. Όλοι ένιωδαν ότι τα πράγματα είχαν φτάσει σε

κρίσιμο σημείο.

Ο Χαλίλ Πασάς εξέδεσε την άποψή του για την κατάσταση

στο σουλτάνο και τους άλλους παρευρισκομένους. Δεν δα ήταν

αταίριαστος κάποιος οίκτος για τον ταλαίπωρο γέροντα. Ήξερε

καλά ότι τον περιέβαλλαν ζηλόφθονες και καχύποπτοι

άνθρωποι, που περίμεναν το παραμικρό λάθος βήμα του βεζίρη,

τον οποίο ήδη αρέσκονταν να αποκαλούν «Γκιαούρ Γιολντάς».

Όμως, σε τελική ανάλυση, ο Χαλίλ δεν ήταν προδότης. Πίστευε

ειλικρινά, και είχε το δάρρος να το πει, ότι οι κίνδυνοι ήταν

μεγαλύτεροι από τις πιθανότη- τες επιτυχίας. Ως παλιός και

πιστός υπηρέτης του οθωμα- νικού δρόνου εξέφρασε με

ειλικρίνεια τους φόβους του, χωρίς να νοιαστεί καδόλου για τις

πιδανές συνέπειες που δα μπορούσε να έχει η ευδύτητά του


201

στον ίδιο.

Ο Χαλίλ δήλωσε ότι, σύμφωνα με τις πληροφορίες που είχε

λάβει, ολόκληρη η Ευρώπη ερχόταν να βοηδήσει την

Κωνσταντινούπολη. Αν οι ενωμένοι Φράγκοι έφταναν στην

πόλη, δεν δα ικανοποιούνταν απλώς με το να διώξουν τους

Τούρκους από τα τείχη της, αλλά κατά πάσα πιδανότητα δα

αναλάμβαναν να τους εκδιώξουν από την Ευρώπη γενικά. Η

επίμονη προσπάδεια να καταληφδεί η Κωνσταντινούπολη

δημιουργούσε τον ολοένα αυξανόμενο κίνδυνο να χαδούν όλες

οι ευρωπαϊκές επαρχίες τις οποίες είχαν κατακτήσει οι πρόγονοί

τους. «Σας έχω αναφέρει, Μεγαλειότατε», κατέληξε ο μέγας

βεζίρης, «τα πιδανά αποτελέσματα αυτού του εγχειρήματος.

Σας τόνισα τους κινδύνους που διατρέχετε* αλλά δεν ακούσατε

τη συμβουλή μου. Τώρα, για τελευταία φορά, έχω την τόλμη να

σας ικετεύσω: ας λύσουμε την πολιορκία, μην τυχόν πέσουν

πάνω μας χειρότερα κακά!».

Ο Χαλίλ μίλησε με μεγάλη ταπεινοφροσύνη, αλλά και με

αποφασιστικότητα. Το καμπουριασμένο σώμα του, η λευκή

γενειάδα του, η γεμάτη έγνοια έκφραση του προσώπου του, τα

ειλικρινή σκούρα μάτια του έδιναν την εικόνα του ανήσυχου,

σοφού κρατικού λειτουργού που επιθυμεί


να υπηρετήσει την πατρίδα του. Ο σουλτάνος, εκείνη τη

στιγμή τουλάχιστον, δεν έτρεφε υποψίες για την πίστη του

γέρου συμβούλου του και εντυπωσιάστηκε από την ειλι-

κρίνειά του.

Ο Ζαγανός, ο αρχηγός των Τούρκων σοβινιστών, κατάλαβε

την κρισιμότητα της στιγμής. Η αποχώρηση από την

Κωνσταντινούπολη σήμαινε εκδίωξη από την Αυλή, αν όχι

κρεμάλα, για τον ίδιο και τους φίλους του, που είχαν ενδαρ-

ρύνει το σουλτάνο να ξεκινήσει την πολιορκία. Πέρα από αυτές

τις προσωπικές ανησυχίες, ο Ζαγανός ήταν ένδερ- μος

πατριώτης, άνδρας με δυνατή δέληση, καλά πληροφο- ρημένος

για την πραγματική κατάσταση όχι μόνο στα Βαλκάνια, αλλά

σε ολόκληρη την Ευρώπη.

«Όσον αφορά τους ισχυρισμούς του μεγάλου βεζίρη», είπε ο

Ζαγανός, «ότι οι Φράγκοι ενωμένοι έρχονται να βοηθήσουν την

Κωνσταντινούπολη, δεν τους πιστεύω. Ούτε είναι πιδανό να

κάνει σύντομα την εμφάνισή του εδώ λατινικός στόλος. Εσύ,

Πατισάχ, ξέρεις καλά τις διαμάχες που μαίνονται ειδικά στην

Ιταλία, αλλά και σε όλες τις χώρες των Φράγκων γενικά. Λόγω

αυτών των διαμαχών, οι άπιστοι είναι ανίκανοι για κοινή δράση

εναντίον μας. Οι χριστιανοί ηγεμόνες δεν δα ενωδούν ποτέ.

Όταν, μετά από παρατετα- μένες προσπάδειες, καταλήγουν σε

κάτι σαν ειρήνη, αυτή δεν κρατάει πολύ. Ακόμα κι όταν

δεσμεύονται από συνθήκες και συμμαχίες, τίποτα δεν τους

εμποδίζει να αρπάζουν ο ένας τις κτήσεις του άλλου. Πάντοτε

φοβούνται ο ένας τον άλλο και καταγίνονται με δολοπλοκίες.

Αναμφίβολα, σκέφτονται πολύ, μιλούν πολύ και δίνουν πολλές

εξηγήσεις για τα πράγματα, αλλά μετά πράττουν πολύ λίγα.

Όταν αποφασίσουν να κάνουν οτιδήποτε, σπαταλάνε πολύ


χρόνο


202

πριν αρχίσουν να ενεργούν. Κι όταν αρχίσουν κάτι, δεν

μπορούν να προχωρήσουν μακριά, γιατί πάντοτε διαφωνούν

μεταξύ τους για το πώς να προχωρήσουν. Και τώρα μάλλον

έτσι δα συμβεί, γιατί ειδικά τώρα υπάρχουν πολλές αιτίες για

διαφωνίες μεταξύ τους. Συνεπώς, δεν υπάρχει λόγος να τους

φοβόμαστε. Ας δεχτούμε ότι ίσως φτάσει λατινικός στόλος

στην Κωνσταντινούπολη. Τι να μας κάνει αυτός όταν

ολόκληρη η δύναμή τους δεν είναι ούτε η μισή, ούτε το ένα

τέταρτο από τη δική μας; Δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος, εκτός

κι αν μας τον στείλει ο Θεός. Άρα, Πατισάχ, μη χάνεις την

ελπίδα σου, αλλά δώσε μας αμέσως διαταγή να επιτεδού- με

στην πόλη!».

Ο Ζαγανός ήταν στρατιώτης και μιλούσε ενώπιον ενός

σουλτάνου που καταλάβαινε απόλυτα τον ομιλητή, μιας και

είχαν περίπου την ίδια ηλικία, αλλά και παρόμοια ιδιοσυ-

γκρασία και φιλοδοξίες.

Και οι δύο λόγοι είχαν πολλά στοιχεία που ήταν σοφά και

αληδινά. Ο σουλτάνος σκέφτηκε ότι το καλύτερο δα ήταν να

συνδυάσει τις δύο απόψεις σε ένα είδος συμβιβασμού. Κατόπιν

πρότασής του, το συμβούλιο αποφάσισε γενική επίδεση νωρίς

το πρωί της 29ης Μαΐου* αν η επίδεση πετύχαινε, όλα καλά* αν

όχι, η πολιορκία δα λυνόταν αμέσως.

Σύμφωνα με τον Σφραντξή, ένας έμπιστος αγγελιοφόρος

έφτασε στην πόλη από το τουρκικό στρατόπεδο την επόμενη

νύχτα και έφερε λεπτομερή αναφορά στον αυτοκράτορα για

όλα όσα είχαν ειπωδεί και αποφασισδεί στο συμβούλιο που

έγινε στη σκηνή του σουλτάνου. Ταυτόχρονα, έδωσαν

συμβουλές στον αυτοκράτορα, να μην χάνει το δάρρος του*

αλλά να ελπίζει για το καλύτερο, να τοποδετήσει επίλεκτους

ΚΩΝΣΤΑΝΤ ΙΝΟΣ Π ΑΛΑ Ι Ο ΛΟ ΓΟΣ : Η Τ ΕΛΕΥΤΑ ΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

203

στρατιώτες στα χερσαία τείχη και να πολεμήσει αποφασιστικά.

Εκείνη την Κυριακή το βράδυ (στις 27 Μαΐου), το τουρκικό

στρατόπεδο και ο στόλος φωταγωγήδηκαν και πάλι. Τελάληδες

έτρεχαν προς όλες τις κατευδύνσεις φωνάζοντας τις διαταγές

του πατισάχ: «Οι πιστοί πρέπει να διασκεδάσουν όσο δέλουν

απόψε* αύριο πρέπει να νηστέψουν και να προσευχηθούν, ώστε

όσοι προορίζονται να πάνε στον Παράδεισο να είναι έτοιμοι να

συγκαταλεχδούν στις τάξεις των μαρτύρων την Τρίτη το

πρωί!».

Η πληροφορία ότι η επίδεση εναντίον της πόλης δα γινόταν

σε δύο ημέρες προκάλεσε νέο κύμα ενθουσιασμού στο

στρατόπεδο. Όλη νύχτα οι δερβίσηδες και οι ουλεμάδες

πήγαιναν από τη μια φωτιά στην άλλη, και από τη μια ομάδα

στρατιωτών στην άλλη, εξάπτοντας τον ενδουσιασμό τους με

τις χειρονομίες και τους ευφάνταστους λόγους τους. Ο ίδιος ο

Ζαγανός Πασάς, κατόπιν εντολών του σουλτάνου, περιδιάβηκε

μεταμφιεσμένος το στρατόπεδο, άκουσε τις συνομιλίες των

στρατιωτών και νωρίς το πρωί της 28ης Μαΐου έδωσε στο

σουλτάνο μια ικανοποιητική αναφορά για το πνεύμα που

επικρατούσε στις τάξεις του στρατού.

Δευτέρα, 28 Μαΐου. - Νωρίς το πρωί ήχησαν οι σάλπιγγες

σε ολόκληρο το τουρκικό στρατόπεδο, δίνοντας το σύνδημα

όλοι οι στρατιώτες να καταλάβουν τις δέσεις που τους είχαν

ανατεδεί και κανείς να μην αφήσει τη μονάδα του.

Το τμήμα στο Χρυσό Κέρας αναπτύχθηκε σε γραμμή, απέ-

ναντι από τα τείχη, κατά μήκος του κόλπου. Ολόκληρος ο

στόλος στο Διπλοκιόνιο έφυγε από το αγκυροβολιό του και

κατέλαβε θέσεις σχηματίζοντας ημισέληνο, που εκτεινόταν από

ένα σημείο απέναντι από το λιμάνι, μέχρι την πύλη του


204

Θεοδοσίου.

Το τουρκικό πυροβολικό άρχισε πυρ, μέχρι περίπου τις

τέσσερις το απόγευμα, οπότε οι κανονιοβολισμοί σταμάτησαν

απότομα.

Λίγο μετά την παύση του βομβαρδισμού, ακούστηκαν εν-

δουσιώδεις ζητωκραυγές από το τουρκικό στρατόπεδο. Ο

σουλτάνος, με μια εκδαμβωτική ακολουδία, επισκεπτόταν κάδε

στρατιώτη στη δέση του. Πού και πού σταματούσε για να

απευδύνει λίγα λόγια στους στρατιώτες. Έπειτα έκανε την

ακόλουδη ανακοίνωση στο στρατό:

«Στη διάρκεια της επίδεσης, πολλοί στρατιώτες, σύμφωνα με

τον πανάρχαιο νόμο, πρέπει να πέσουν. Αλλά έχετε κατά νου

ότι είναι γραμμένο τούτο: Αυτός που πέφτει πολεμώντας για

την πίστη δα μπει αμέσως στον Παράδεισο. Αυτοί που δα

επιζήσουν, μετά την κατάκτηση της πόλης δα λαμβάνουν για

όλη τους τη ζωή διπλό μισδό. Αν καταληφδεί η πόλη, δα έχετε

την άδεια να τη λεηλατήσετε για τρεις ημέρες. Όλος ο πλούτος

της, το ασήμι, το μετάξι, τα υφάσματα και οι γυναίκες της δα

είναι δικά σας* μόνο τα κτήρια και τα τείχη πρέπει να

κρατηδούν για το σουλτάνο».

Ο ενδουσιασμός στις τάξεις των Τούρκων μεγάλωσε ακόμα

περισσότερο μετά από αυτή την «ημερήσια διαταγή». Και

καδώς οι ακτίνες του ήλιου που έδυε χρύσωναν για τελευταία

φορά το σταυρό της Αγίας Σοφίας, ο αχός των χιλιάδων

πολεμιστών που αντηχούσε από το Χρυσό Κέρας μέχρι τη

δάλασσα του Μαρμαρά ανέβαζε στα ουράνια την κραυγή

«Υπάρχει μόνο ένας Θεός, κι ο Μωάμεδ είναι ο προφήτης

του!».


205

Αλίμονο. Να αισδάν9ηκαν άραγε κάποιοι από αυτούς που

έβλεπαν τα αντίσκηνα των Τούρκων από τα τείχη της

Κωνσταντινούπολης, στο φως του ήλιου που έγερνε, ότι ξού-

σαν το τελευταίο βράδυ της χριστιανικής Κωνσταντινούπολης;

Αρχισαν και πάλι, αργά, να ανάβουν οι φωτιές στο τουρκικό

στρατόπεδο. Έμειναν αναμμένες για κάμποση ώρα* γύρω στα

μεσάνυχτα έσβησαν κι όλα ήταν ήσυχα.

Κεφάλαιο VIII

207

Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΥΧΤΑ "I

Τ Η Δ Ι Α Ρ Κ Ε Ι Α των δύο προηγούμενων ημερών (26

και 27 Μαΐου), οι επισκευές των τειχών είχαν

επισπευστεί. Ο αυτοκράτορας επέβλεπε ο ίδιος τα

έργα, δυμίξοντας στους άνδρες ότι δεν έπρεπε να χαδεί ούτε

λεπτό.

Τη Δευτέρα το πρωί -το τελευταίο πρωί του- ο αυτο-

κράτορας υποχρεώδηκε και πάλι να παρεμβάλει το κύρος του

ανάμεσα στους Λατίνους και τους Έλληνες. Ο Ενετός βαΐλος

είχε κατασκευάσει μερικά κινητά, ξύλινα, στέγαστρα για τους

τοξότες του. Ζήτησε λοιπόν από μερικούς Έλληνες να

μεταφέρουν αυτές τις κατασκευές στις δέσεις των Ενετών, όμως

οι Έλληνες αρνήδηκαν, εκτός κι αν πληρώνονταν

προκαταβολικά. Οι Ενετοί ένιωσαν προσβεβλημένοι, ειδικά

καδώς πίστευαν ότι η άρνηση ήταν αποτέλεσμα του μίσους που

έτρεφαν οι Έλληνες για τους Λατίνους. Ομως, σε αυτή την

περίπτωση ήταν η έλλειψη τροφίμων, περισσότερο από

οποιοδήποτε άλλο κίνητρο, που ευδυνόταν για την απάντηση

των Ελλήνων. Ο αυτοκράτορας σταμάτησε τη διαμάχη και

βρήκε τον τρόπο να ικανοποιήσει τους δυμωμέ- νους Ενετούς.

Κατά το μεγαλύτερο μέρος του πρωινού ο αυτοκράτορας

ασχολήδηκε με την τοποδέτηση των στρατιωτών του στα τείχη.

Ο Δούκας λέει ότι συνολικά δεν υπήρχαν ούτε 4.000

πολεμιστές μέσα στην πόλη.

Από την Αγία Σοφία άρχισε λιτανεία, με τις καμπάνες να

ηχούν. Ο κόσμος σταμάτησε σε όλες τις εκκλησίες καδ’ οδόν

προς τα τείχη. Οι ιερείς, φορώντας τα χρυσοποίκιλτα άμφιά

τους, κρατούσαν πάμπολλες δαυματουργές εικόνες, λείψανα

αγίων, χρυσούς και διαμαντοστόλιστους σταυρούς που

Σ


208

περιείχαν τίμιο ξύλο, και πολλά άλλα ιερά σκεύη, από τα οποία

η Ελληνική Εκκλησία είχε τόσο πολλά στην κατοχή της. Πλήδη

λαού, νέοι και γέροι -άντρες, γυναίκες, παιδιά- ακολουδούσαν,

οι περισσότεροι ξυπόλυτοι, κλαίγοντας, αναστενάζοντας και

χτυπώντας τα στήδη τους με τις γροδιές τους, ενώ κάποιοι

έψαλλαν μαζί με τους ιερείς.

Σε κάδε σημαντική τοποδεσία η πομπή σταματούσε για λίγο.

Οι ιερείς διάβασαν προσευχές στον Θεό για να ενισχύ- σει τα

τείχη της πόλης και να δώσει τη νίκη στους πιστούς Του. Οι

ιερείς έπειτα ευλόγησαν τους στρατιώτες, ραίνο- ντάς τους με

αγιασμό. Κάποιοι από τους παρισταμένους αναμφίβολα δα

σκέφτηκαν με βαδιά δλίψη ότι αυτή ίσως ήταν η τελευταία

φορά που η Εκκλησία του Χριστού ευλογούσε τους χριστιανούς

στρατιώτες πάνω στα τείχη της Κωνσταντινούπολης.

Το απόγευμα, πριν από τον Εσπερινό, ο αυτοκράτορας

συγκέντρωσε (δεν αναφέρεται πού, αλλά μάλλον στο αρχηγείο)

τους διοικητές των στρατιωτών και τους άρχοντες της πόλης.

Τους μίλησε με συγκινητικά λόγια, ζητώντας από όλους να μην

λογαριάσουν τη ζωή τους και να μην φοβηθούν να χύσουν το

αίμα τους υπερασπιζόμενοι τη δοξασμένη παλαιά πόλη.

Στράφηκε στους Ενετούς, που βρίσκονταν στα δεξιά του, και

τους δύμισε ότι η Κωνσταντινούπολη τους δεχόταν πάντοτε σαν

γιους της. «Σας παρακαλώ τώρα», συνέχισε ο αυτοκράτορας,

«να μας δείξετε σε αυτή τη δύσκολη ώρα ότι είστε πράγματι

σύντροφοί μας, πιστοί σύμμαχοί μας κι αδέλφια μας!».

Έπειτα στράφηκε στους Γενοβέζους, τους μίλησε για το

ένδοξο παρελδόν τους και τους ζήτησε να δείξουν σε αυτή τη

μνημειώδη περίσταση το παγκοσμίου φήμης δάρρος τους. Ο

αυτοκράτορας κατέληξε με αυτά τα λόγια προς όλους τους

παρισταμένους: «Ας εργαστούμε μαζί, σύντροφοι και αδέλφια

ΚΩΝΣΤΑΝΤ ΙΝΟΣ Π ΑΛΑ Ι ΟΛΟ ΓΟΣ : Η Τ ΕΛΕΥΤΑ ΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

209

μου, για να κερδίσουμε την ελευδερία, τη δόξα και την αιώνια

μνήμη! Στα χέρια σας παραδίδω το σκήπτρο μου. Νά το!

Κρατήστε το! Στέμματα σας περιμένουν στον ουρανό, και στη

γη τα ονόματά σας δα τα δυμούνται με τιμή μέχρι το τέλος του

κόσμου! ».40

«Ας πεδάνουμε για την πίστη και την Πατρίδα!», «Ας

πεδάνουμε για την Εκκλησία του Θεού και για σένα, Αυτο-

κράτορά μας!» ήταν οι ενθουσιώδεις απαντήσεις όσων είχαν

συγκεντρωδεί γύρω από τον Κωνσταντίνο. Όλοι ήταν βαθύτατα

συγκινημένοι. Ο Σφραντζής, που ήταν παρών, γράφει: «Οι

υπερασπιστές της πόλης αγκάλιασαν ο ένας τον άλλο, ζητώντας

και δίνοντας συγχώρεση κανείς δεν σκεφτόταν πια τη γυναίκα

του, τα παιδιά του ή την περιουσία του, παρά μόνο τον ένδοξο

δάνατο που όλοι ήταν έτοιμοι να αντιμετωπίσουν για χάρη της

Πατρίδας!».

Οι καμπάνες σήμαναν Εσπερινό.

Ο αυτοκράτορας μπήκε στην Αγία Σοφία. Στο ναό επι-

κρατούσε συνωστισμός. Θα ήταν φυσικό να σκέφτηκε ότι ίσως

αυτή ήταν η τελευταία φορά που βρισκόταν κάτω από τον

υπέροχο δόλο, κάτω από τον οποίο τόσο πολλοί ορδό- δοξοι

αυτοκράτορες είχαν προσευχηδεί τις καλές και τις κακές μέρες.

Ο Κωνσταντίνος προσευχήδηκε με δέρμη. Αφησε το αυ-

τοκρατορικό κάδισμά του και αφού πλησίασε το τέμπλο,

γονάτισε μπροστά στις εικόνες του Χριστού και της Παναγίας,

που βρίσκονταν αριστερά και δεξιά της εισόδου στο ιερό. Αφού

προσευχήδηκε για λίγο, πήγε σε κάδε ιερέα που βρισκόταν στην

εκκλησία και τους ζήτησε να τον συγχωρήσουν αν τους είχε

ποτέ αδικήσει, αγκάλιασε τον καδένα χωριστά κι έπειτα

40 Ολόκληρος ο λόγος παρατίθεται από τον Σφραντξή, ο οποίος, βέβαια,

αφηγείται από μνήμης ό,τι άκουσε και είδε.


210

προχώρησε μπροστά στο ιερό και κοινώ- νησε. Ως χριστιανός

αυτοκράτορας, και χριστιανός στρατιώτης, προετοιμαζόταν,

ενώπιον του λαού του, να εμφανιστεί μπροστά στον Θεό.

Όταν άρχισε να κατευδύνεται προς την έξοδο, το εκ-

κλησίασμα ξέσπασε σε δρήνο. Η τεράστια εκκλησία αντηχούσε

από τους λυγμούς των αντρών και τις οιμωγές των γυναικών.

Και μέσα σε αυτές τις εκδηλώσεις βαδιάς συ- μπάδειας από τον

συγκινημένο λαό, ο Κωνσταντίνος, εμ- φανώς επηρεασμένος

από όλα αυτά, βγήκε αργά έξω από την εκκλησία, την οποία οι

προκάτοχοί του είχαν οικοδομήσει ως μνημείο της δόξας και

της ευσέβειάς τους.

ΚΩΝΣΤΑΝΤ ΙΝΟΣ ΠΑΛΑ ΙΟΛΟΓΟΣ : Η Τ ΕΛΕΥΤΑ ΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

211

Κατόπιν ο αυτοκράτορας πήγε στο παλάτι. Εκεί διέταξε

όλους τους κρατικούς αξιωματούχους, όλους τους ακόλου- δους

και τους υπηρέτες της Αυλής να μην τον περιμένουν. Τους είπε

ότι κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει τι δα έφερνε η νύχτα·

ζήτησε από όλους συγχώρεση για τυχόν αδικίες που είχε κάνει

κι ύστερα τους αποχαιρέτησε συγκινημένος. Ο Σφραντζής, που

βρισκόταν μαζί με τον αυτοκράτορα, λέει ότι είναι αδύνατον να

περιγράφει η σκηνή που ακολούδη- σε, καδώς και ο δρήνος και

οι οιμωγές που συντάραξαν το παλαιό παλάτι. «Ήταν μια σκηνή

που μπορούσε να ραγίσει ακόμα και μια καρδιά από πέτρα!».

Αργά το βράδυ ο Κωνσταντίνος έφυγε από το παλάτι, κα-

βαλίκεψε το αραβικό άτι του και μαζί με τη συνοδεία του

κατευδύνδηκε στα τείχη για να επιδεωρήσει, για τελευταία

φορά, τους άνδρες, οι οποίοι φρουρούσαν την πόλη και πε-

ρίμεναν το τέλος.

Σ Υ Μ Φ Ω Ν Α με τον Σλάβο χρονικογράφο, το βράδυ της 28ης

Μαΐου ήταν βαρύ και ζοφερό. Καδώς προχωρούσε η νύχτα,

πυκνά, μαύρα σύννεφα μαζεύτηκαν αργά πάνω από την πόλη,

σαν πένδιμο πέπλο που κρεμόταν από τον ουρανό πάνω από

αυτό το τεράστιο μαυσωλείο, το φτιαγμένο από μάρμαρο και

χρυσό.

Ο σουλτάνος Μωάμεδ, άγρυπνος κι ανήσυχος, ένιωσε δέος

μόλις κοίταξε τον ουρανό. Φώναξε έναν από τους πιο μορ-

φωμένους ουλεμάδες του που ήξερε καλά τα μυστήρια των

ουρανών και ρώτησε αν τα πυκνά σύννεφα που κρέμονταν

απειλητικά πάνω από την πόλη ήταν κάποιος οιωνός. «Ναι»,

απάντησε ο ουλεμάς, «είναι σπουδαίο σημάδι * δείχνει την


212

πτώση της Σταμπούλ!».

«Και τότε», λέει ο χρονικογράφος μας, «από τα σύννεφα δεν

έπεσε βροχή, αλλά μεγάλες σταγόνες νερού. Κάδε σταγόνα

ήταν μεγάλη σχεδόν σαν το μάτι του ταύρου!». Κάποιοι από

τους επιζήσαντες της καταστροφής διηγήδηκαν αργότερα ότι

ρανίδες αίματος έλουσαν την πόλη λίγο πριν από την έναρξη

του απεγνωσμένου, δανάσιμου αγώνα.

Γύρω στα μεσάνυχτα έσβησαν όλες οι φωτιές στο τουρκικό

στρατόπεδο.

Ήταν σαν ο βυζαντινός Βόσπορος να περνούσε την τε-

λευταία νύχτα του σε βαδύ ύπνο. Εκείνη η ζοφερή νύχτα του

Μαΐου έμοιαζε να μην θέλει να αποχωριστεί την όμορφη πόλη

των χριστιανών αυτοκρατόρων. Σαν το σκοτάδι να δίσταζε να

φύγει μακριά πάνω από το τουρκικό στρατόπεδο, μήπως κι ο

αυγερινός φέρει νωρίς το φως της μέρας που δα έβλεπε για

πρώτη φορά τη Σταμπούλ μουσουλμανική.

Στην πόλη όλα έδειχναν ήσυχα. Μόνο στους πλακόστρωτους

δρόμους κοντά στα τείχη ακούγονταν κάπου κάπου τα

ποδοβολητά αλόγων. Γύρω στη μία ώρα μετά τα μεσάνυχτα,

μερικοί ιππείς σταμάτησαν στη δέση κοντά στην Κα- λιγαρία

Πύλη. Αφιππέυσαν κι ανέβηκαν στα τείχη. Ήταν ο

αυτοκράτορας και κάποιοι από τους πιστούς ακόλουδούς του.

Προσπάδησαν μέσα στο σκοτάδι να διακρίνουν το τουρκικό

στρατόπεδο. Δεν μπορούσαν να δουν τίποτα. Όμως, άκουσαν

καδαρά θόρυβο και πνιχτές φωνές. Ο αυτοκράτορας ρώτησε

τους φρουρούς τι σήμαιναν αυτοί οι ήχοι, και του είπαν ότι

προφανώς οι Τούρκοι μετακινούσαν την πρώτη γραμμή τους

και ότι μάλλον ο θόρυβος προερχόταν από τις σκάλες που

τοποθετούσαν στην τάφρο. Ο αυτοκράτορας κοίταξε με αγωνία

μέσα στο σκοτάδι, τέντωσε τα αυτιά του. Ποιος ξέρει τι


213

σκεφτόταν και τι ένιωθε εκείνη τη στιγμή! Τότε, τα κοκόρια

άρχισαν να λαλούν.

Ο αυτοκράτορας επέστρεψε σιωπηλός στη θέση του Αγίου

Ρωμανού. Είχε διαπιστώσει ότι όλοι οι υπερασπιστές της πόλης

βρίσκονταν σε επιφυλακή και σε εγρήγορση. Οι άνδρες, τους

οποίους είχε συναντήσει, και που τώρα μπορούμε να τους

φανταστούμε μέσα από την αχλύ των αιώνων, ήταν γενναίοι.

Τα κοκόρια άρχισαν πάλι, κι αυτή τη φορά ακούστηκαν σε

όλους τους δρόμους, σε ολόκληρο το τουρκικό στρατόπεδο.

Ξαφνικά, ο κρότος ενός πυροβόλου έσκισε τον αέρα, αντι-

λαλώντας σε μεγάλη απόσταση. Μόλις καταλάγιασε η βροντή

του, 50.000 Τούρκοι εφόρμησαν με πολεμικές ιαχές και

τοποδέτησαν 2.000 σκάλες στα τείχη της πόλης. Οι χριστιανοί

στρατιώτες άρπαξαν τα όπλα τους. Ο υπέρτατος αγώνας

ξεκινούσε.

Σύμφωνα με τον καθιερωμένο τρόπο πολέμου των Τούρκων

εκείνη την εποχή, οι φάλαγγες εφόδου ήταν οργανωμένες σε

τρεις γραμμές. Την πρώτη γραμμή απάρτιζαν οι πιο άπραγοι

στρατιώτες του στρατοπέδου, μαζί με τους άτακτους

ακολούδους των μπέηδων. Οι σκληροτράχηλοι μισδο- φόροι,

πολλοί από τους οποίους ήταν επαγγελματίες στρατιώτες,

σχημάτιζαν τη δεύτερη γραμμή. Η τρίτη γραμμή αποτελείτο από

τις άρτια εκπαιδευμένες μονάδες των γενίτσαρων και των

σπαχήδων.

Μετά από σφοδρή μάχη, που κράτησε σχεδόν μία ώρα, οι

υπερασπιστές των τειχών κατάφεραν να αναχαιτίσουν το πρώτο

κύμα επίδεσης. Οι Έλληνες έριχναν από τα τείχη υγρό πυρ πάνω

στα στίφη των επιτιδεμένων, κάτι που είχε πιο δανατηφόρα

αποτελέσματα από τις πέτρες, τα βέλη και τα βλήματα των

αρκεβουζίων που έπεφταν σαν βροχή. Στο τέλος, οι Τούρκοι


214

στην τάφρο πανικοβλήδηκαν, σκαρφάλωσαν στο πρανές και

τράπηκαν σε φυγή.

Όμως, οι άτυχοι αυτοί στρατιώτες βρέδηκαν αντιμέτωποι με

μια γραμμή τσαούσηδων,41 οι οποίοι, χρησιμοποιώντας

μαστίγια και απελατίκια τους ανάγκασαν να ξαναμπούν στην

τάφρο. Οι ελάχιστοι που γλύτωσαν από τους άγριους

τσαούσηδες βρήκαν μπροστά τους τα γιαταγάνια των γε-

νίτσαροί και, έχοντας να διαλέξουν μεταξύ δύο τρόπων δα-

νάτου, επέστρεψαν στις γραμμές των επιτιδέμενων.

Στο μεταξύ, η δεύτερη γραμμή είχε διαταχδεί να προχω-

ρήσει, κάτι που έκανε γρήγορα και με τάξη, υπό τον ήχο

τυμπάνων και σαλπίγγων.

Πρέπει να ήταν τρομερό να αντικρίζει κανείς μέσα στο αχνό

φως της αυγής τις πυκνές φάλαγγες, που έπεφταν πάνω στα

τείχη σαν μανιασμένα κύματα, υποχωρούσαν και έπειτα με

ακόμα μεγαλύτερη ορμή ανέβαιναν τις σκάλες. Ο αχός

περιγράφεται ως τρομερός, έτσι απλά. Μέσα στην πόλη χτυ-

πούσε κάδε καμπάνα, στο στρατόπεδο ηχούσε κάδε τύμπανο

και χιλιάδες ενδουσιώδεις, σχεδόν αποτρελαμένοι, άνδρες

κραύγαζαν άγρια καδώς πολεμούσαν και σκοτώνονταν.

Κάποια στιγμή, μια μπάλα κανονιού γκρέμισε ένα τμήμα

του εξωτερικού τείχους κοντά στην πύλη του Αγίου Ρωμανού.

Οι Τούρκοι έριξαν το βάρος της επίδεσής τους σε εκείνο το

σημείο.

41 Ο τσαούσης είναι υπαξιωματικός του οθωμανικού στρατού (κάτι

αντίστοιχο με το βαβμό του λοχία σήμερα). (Σ.τ.Ε.)


215

Οι Ενετοί, με τη βοήδεια μερικών Ελλήνων, αναχαίτισαν το

πρώτο κύμα. Τότε, μια ακόμα μπάλα διηύρυνε το ρήγμα. Μια

φάλαγγα γενίτσαρων όρμησε εκεί, πέρασε το εξωτερικό τείχος

και πλημμύρισε το χώρο ανάμεσα σε αυτό και το εσωτερικό

τείχος* χωρίς να λογαριάζουν τον κίνδυνο οι Τούρκοι

στρατιώτες, τοποδέτησαν τις σκάλες τους κι άρχισαν να

ανεβαίνουν.

Οι γενναίοι άνδρες που υπερασπίζονταν με ανδρεία για πάνω

από δύο ώρες τη δέση του Αγίου Ρωμανού, άρχισαν να

κλονίζονται. Ο αυτοκράτορας κάλεσε ενισχύσεις. Ο Θεόφιλος

Παλαιολόγος και ο Δημήτριος Καντακουζηνός έσπευ- σαν εκεί

με τους άνδρες τους, και το κύμα των Τούρκων αναγκάστηκε

και πάλι να υποχωρήσει.

Ο αυτοκράτορας είδε τους Τούρκους να υποχωρούν και

φώναξε στους άνδρες του με δύναμη: «Για τ’ όνομα τον Θεού,

δείξτε γενναιότητα! Βλέπω τον εχδρό να υποχωρεί άτακτα! Αν

δέλει ο Θεός, η νίκη δα είναι δική μας!».

Ενώ μιλούσε, ένα βόλι από αρκεβούζιο χτύπησε τον Τζιου-

στινιάνι στο χέρι.42

Ο αυτοκράτορας, που βρισκόταν λίγα βήματα μακριά του,

συγκλονίστηκε όταν είδε τον γενναίο Τζιουστινιάνι να αφήνει

τη δέση του. «Πού πηγαίνεις, αδερφέ μου;» τον ρώτησε.

«Πηγαίνω», απάντησε ο χλομός Τζιουστινιάνι, «να φροντίσω την πληγή μου και μετά δα επιστρέφω!».

Ο αυτοκράτορας τον πλησίασε, κοίταξε το τραύμα του, του

είπε ότι δεν ήταν σοβαρό και τον ικέτευσε να μείνει.

42 Αυτό, σύμφωνα με τον Χαλκοκονδύλη. Σύμφωνα με άλλους, ο Τζιουστινιάνι πληγώθηκε στο πόδι. [Σ.τ.Μ.: Αλλοι ιστορικοί αναφέρουν

ότι ο Τζιουστινιάνι πληγώθηκε από βλήμα που διαπέρασε την πανοπλία του, χτυπώντας τον στο στήθος, άλλοι από βέλος. Ο Μπάρμπαρο δεν

αναφέρει τίποτα, ίσως λόγω της απέχθειάς του για τους Γενοβέζους.]


216

Ο Τξιουστινιάνι στάδηκε για μια στιγμή, δίστασε, κοίταξε

μπροστά του κατηφής και, με την έκφραση μεγάλου πόνου

ζωγραφισμένη στο πρόσωπό του, έφυγε χωρίς να πει λέξη.43

Η υπερβολική κούραση και η έντονη σωματική προσπά-

δεια κλόνισαν εκείνη την υπέρτατη ώρα το ηρωικό πνεύμα του

άνδρα που είχε κάνει τόσο πολλά για την άμυνα της

Κωνσταντινούπολης. Ο Τξιουστινιάνι στερήδηκε την αδά- νατη

δόξα εξαιτίας εκείνης της στιγμής αδυναμίας.

Μια ομάδα Τούρκων αντιλήφδηκε τη σύγχυση που επι-

κράτησε μεταξύ των χριστιανών στο συγκεκριμένο σημείο. Ο

Χασάν Ουλουμπαντλί, ένας γενίτσαρος γιγαντιαίων διαστά-

σεων, φώναξε στους συντρόφους του να τον ακολουδήσουν, κι

ανέβηκε μια σκάλα. Περίπου τριάντα γενίτσαροι τον ακο-

λούδησαν, φωνάξοντας το όνομα του Αλλάχ. Κάτω από βροχή

από πέτρες και βέλη, οι μισοί έπεσαν στην τάφρο, πληγωμένοι

ή νεκροί. Όμως, ο Χασάν ανέβηκε στο τείχος με λίγους από

τους συντρόφους του, πολεμώντας άγρια με το γιαταγάνι του.

Ένας νέος καταιγισμός από πέτρες και βέλη τον έριξε κάτω,

άλλος ένας καταιγισμός τον σακάτεψε, όμως στηρίχτηκε στο

ένα γόνατό του και συνέχισε να πολεμάει, μέχρι που τελικά

γεμάτος πληγές άφησε την τελευταία πνοή του. Αυτός ο Χασάν

Ουλουμπαντλί ήταν γενναίος στρατιώτης και πραγματικός

μουσουλμάνος.

Σε πολλά άλλα σημεία των χερσαίων τειχών, η μάχη μαι-

νόταν. Κάποιες στιγμές φαινόταν ότι ούτε όλες μαζί οι προ-

σπάδειες των επίλεκτων στρατιωτών του σουλτάνου δεν δα

ήταν ικανές να καταβάλουν το σδένος των υπερασπιστών των

43 Τα λόγια που, σύμφωνα με τον Σφραντξή, είπε ο Τξιουστινιάνι μου

φαίνεται ότι δεν μπορεί να ειπώδηκαν, λόγω της ψυχολογικής του κατάστασης, ενώ αυτά που αναφέρει ο Δούκας φαίνονται πιο φυσιο-

λογικά.


217

τειχών.

Όμως, ξαφνικά, ένας άνδρας, προφανώς πανικοβλημέ- νος,

έσπευσε στο σημείο όπου βρισκόταν ο αυτοκράτορας και του

φώναξε ότι οι Τούρκοι είχαν μπει στην πόλη και δα επιτίδεντο

στη δέση που υπερασπιζόταν ο αυτοκράτορας από τα νώτα του!

Νά τι είχε συμβεί.

Στα τείχη που προστάτευαν το παλάτι και τη συνοικία των

Βλαχερνών, υπήρχε μια παλιά πύλη, χαμηλή και στο ίδιο

επίπεδο με τον πυδμένα της τάφρου, που ονομαζόταν

Κερκόπορτα. Ένας από τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες είχε

διατάξει να τη φράξουν πολύ καιρό πριν, διότι, σύμφωνα με το

δρύλο, κάποιος είχε προφητέψει ότι ο εχδρός δα έμπαινε στην

πόλη από αυτή την πύλη. Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας, οι

Έλληνες, όταν μελετούσαν το σχέδιο εξόδου για επίδεση στις

δέσεις των Τούρκων, διαπίστωσαν ότι δα ήταν εύκολο μια

μεγάλη δύναμη στρατιωτών να περάσει από αυτή την παλιά

πύλη και να φτάσει απαρατήρητη στην αριστερή πτέρυγα των

Τούρκων. Λόγω της προετοιμασίας για ένα τέτοιο ενδεχόμενο,

η πύλη ανοίχτηκε και πάλι, και είχε τοποδετηδεί εκεί φρουρός.

Το σχέδιο για έξοδο εγκαταλείφδηκε και μέσα στην αγωνία των

τελευταίων ημερών η Κερκόπορτα ξεχάστηκε.

Ενώ το βάρος της επίδεσης είχε μετατοπιστεί στην πύλη του

Αγίου Ρωμανού, μια ομάδα Τούρκων, αφού διέσχισε την τάφρο,

βρέδηκε απρόσμενα σε αυτή τη χαμηλή πύλη, η οποία ήταν

ανοιχτή. Οι στρατιώτες όρμησαν μέσα, σκότωσαν τους λίγους

φρουρούς, ανέβηκαν στα τείχη και ύψωσαν μια λόγχη με μια

ουρά αλόγου στον κοντινότερο πύργο! Τους ακολούθησαν κι

άλλοι Τούρκοι, τρέχοντας και ουρλιάζοντας, και σύντομα

χιλιάδες μπήκαν στην πόλη από εκείνη τη μοιραία πύλη. Ο

Λουκάς Νοταράς προσπάδησε μάταια να σταματήσει αυτό το


218

ορμητικό ποτάμι* οι γενναίοι του Έλληνες γρήγορα ηττήδηκαν,

εκείνος αναγκάστηκε να υποχωρήσει, και με τους άνδρες που

του είχαν απομείνει κλείστηκε στο αρχοντικό του, που ήταν σαν

κάστρο.44

Μερικοί Τούρκοι κατέλαβαν αμέσως το παλάτι των Βλα-

χερνών, ενώ άλλοι ξεχύδηκαν στους δρόμους με κατεύδυν- ση

την πύλη του Αγίου Ρωμανού. Στο διάβα τους κυλούσε ποτάμι

το αίμα των πληγωμένων και των σκοτωμένων.

44 Το ότι οι Τούρκοι πέρασαν από την Κερκόπορτα το αναφέρει ο Δούκας

και τό επιβεβαιώνει ο Σαντουντίν. (Σ.τ.Μ.)

Κεφάλαιο IX

219

ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΩΡΕΣ

e ι δ η ς η ότι οι Τούρκοι είχαν μπει στην πόλη

εξαπλώθηκε σαν πυρκαγιά.

Οι στρατιώτες και ο λαός πανικοβλήδηκαν με την

ξαφνική εμφάνιση των εχθρών ανάμεσά τους. Πολλοί Ιταλοί

εγκατέλειψαν αμέσως τις θέσεις τους κι έτρεξαν προς το λιμάνι,

όπου πολλοί από αυτούς κατάφεραν να επιβιβαστούν σε πλοία.

Πλήθη λαού συνέρρευσαν στο ναό της Αγίας Σοφίας, που

γέμισε ασφυκτικά, κι έπειτα σφράγισαν τις πόρτες. Άλλοι

έτρεχαν πέρα δώθε στους δρόμους, χωρίς να ξέρουν μέσα στην

απελπισία τους τι να κάνουν και πού να πάνε.

Σε κάποιους από τους πιο απόμερους δρόμους γυναίκες

περπατούσαν κρατώντας αναμμένα κεριά* πήγαιναν στη

λειτουργία στην εκκλησία της Αγίας Θεοδοσίας, που γιόρταζε

εκείνη τη μέρα. Σύντομα, αντιλήφδηκαν τον αχό, σταμάτησαν

κι αφουγκράστηκαν, μέχρι που έφτασαν εκεί λαχανιασμένοι και

τρομοκρατημένοι άντρες και γυναίκες, και τις πληροφόρησαν

ότι οι Τούρκοι είχαν μπει μέσα στην πόλη. Χιλιάδες γυναίκες

μισόγδυτες κι αλαφιασμένες βγήκαν μαζί με τα παιδιά τους

στους δρόμους, σαν κάποιος τρομερός σεισμός να τις είχε

αφήσει ξαφνικά άστεγες και τρελαμένες. Τα ουρλιαχτά του

τρόμου και οι οιμωγές της απελπισίας των δύσμοιρων

χριστιανών υψώνονταν στον ουρανό, ανάκατα με τις

δριαμβευτικές κραυγές των νικητών Τούρκων.

Μόλις ο αυτοκράτορας κατάλαβε τι είχε συμβεί, στάδη- κε

μερικές στιγμές σαν να τον είχε χτυπήσει κεραυνός. Η φυγή των

Ιταλών προς το λιμάνι έκανε κάποιον από την ακο- λουδία του

να πει ότι ίσως να υπήρχε ακόμη χρόνος για να φτάσει και ο

αυτοκράτορας στο λιμάνι ασφαλής.

H


220

Ο Κωνσταντίνος απάντησε απλά: «Μη δώσει ο Θεός να

ζήσω, αυτοκράτορας εγώ χωρίς αυτοκρατορία! Αφού πέφτει η

πόλη μου, δα πέσω κι εγώ μαζί της!».

Οι άγριες κραυγές των Τούρκων ακούγονταν να πλησιάζουν

από τους κοντινούς δρόμους.

Ο Κωνσταντίνος στράφηκε στην ακολουδία του και είπε:

«Όποιος δέλει να φύγει, ας σώσει τον εαυτό του, αν μπορεί* κι

όποιος είναι έτοιμος ν’ αντικρίσει το δάνατο, ας με

ακολουδήσει!».

Ο Θεόφιλος Παλαιολόγος απάντησε στον αυτοκράτορα

αναφωνώντας: «Καλύτερα να πεδάνω παρά να ζήσω!».

Ο Κωνσταντίνος σπιρούνισε το άλογό του και χύδηκε

μπροστά, με το σπαδί στο χέρι, για να αντιμετωπίσει τους

Τούρκους που έκαναν την εμφάνισή τους στον παρακάτω

δρόμο. Γύρω στους διακόσιους Έλληνες και Ιταλούς ευγενείς

και εδελοντές ακολούδησαν τον αυτοκράτορα από

ΚΩΝΣΤΑΝΤ ΙΝΟΣ Π ΑΛΑ Ι ΟΛΟ ΓΟΣ : Η ΤΕΛΕΥΤΑ ΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

221

κοντά. Ο Δον Φρανσίσκο του Τολέδο ίππευε στα δεξιά του

αυτοκράτορα, ενώ ο Δημήτριος Καντακουζηνός στα αριστερά

του.

Μερικές στιγμές αργότερα είχαν εμπλακεί σε άγρια μάχη με

τους προελαύνοντες Τούρκους.

Ο Ιβάν ο Δαλματός όρμησε με το άλογό του στο μέσον μιας

ομάδας Τούρκων και, όπως γράφει ο Σφραντζής, «τους δέρισε

σαν χορτάρια». Πολύ γρήγορα, έπεσε γεμάτος πληγές και

πέδανε ηρωικά στο πεδίο της τιμής.

Ο Θεόφιλος Παλαιολόγος, που προτίμησε το δάνατο από τη

ζωή, έπεσε από το άλογό του δανάσιμα πληγωμένος. Ο

υπέροχος Ισπανός, ο Δον Φρανσίσκο, πολέμησε γενναία για

λίγο περισσότερο.

Μέσα στην έξαψη της μάχης, ο αυτοκράτορας γρήγορα

χωρίστηκε από τους υπόλοιπους. Το αραβικό άτι του έπεσε,

γεμάτο πληγές και αίματα. Ο αυτοκράτορας συνέχισε να

πολεμάει πεζός, απεγνωσμένα. Ένας Τούρκος τον χτύπησε στο

πρόσωπο. Ο αυτοκράτορας τον σκότωσε με το σπαδί του, όμως,

την επόμενη στιγμή, έπεσε, δανάσιμα πληγωμένος. Κανείς από

τους Τούρκους στρατιώτες δεν κατάλαβε ποιος ήταν ο γενναίος

άντρας που είχε πεδάνει πολεμώντας με τέτοιο δάρρος.

Η μάχη συνεχίστηκε για κάμποση ώρα γύρω από εκείνο το

σημείο, μέχρι που τα πτώματα των σφαγιασμένων σχημάτισαν

σωρό στο έδαφος που καδαγιάστηκε για πάντα με τον ηρωικό

δάνατο του τελευταίου Έλληνα αυτοκράτορα.

οι Τ Ο Υ Ρ Κ Ο Ι τις πρώτες στιγμές του ενθουσιασμού Θέριζαν

όποιον συναντούσαν στο διάβα τους. Όμως λίγο αργότερα

κατάλαβαν ότι στους κεντρικούς δρόμους δεν είχαν απομείνει

πολεμιστές, παρά μόνο ένα πλήδος τρομοκρατημένων αντρών,


222

που έδειχναν ανίκανοι να σκεφτούν ή να ενεργήσουν, και

γυναικών, που, μόλις έβλεπαν τους Τούρκους και τα ματωμένα

γιαταγάνια τους, έβγαζαν μια κραυγή κι έπεφταν λιπόδυμες.

Τότε, οι Τούρκοι σταμάτησαν το σκοτωμό κι άρχισαν να

πιάνουν αιχμάλωτο τον κόσμο, δένοντας αδιακρίτως άντρες,

γυναίκες και παιδιά με σκοινιά.

Πολλοί από τους γενίτσαρους δεν ενδιαφέρονταν να πιά-

σουν σκλάβους στους δρόμους, αλλά, αντίδετα, έσπευσαν στην

Αγία Σοφία. Οι περισσότεροι από αυτούς πίστευαν στους

παλιούς δρύλους, που είχαν σκόπιμα κυκλοφορήσει στο

στρατόπεδο, ότι δηλαδή στις κατακόμβες της εκκλησίας

βρισκόταν συσσωρευμένος ένας τεράστιος δησαυρός από

χρυσάφι, ασήμι και πολύτιμους λίδους.

Οι πρώτοι που έφτασαν στο ναό βρήκαν τις πόρτες κλει-

δωμένες. Έσπασαν την κεντρική είσοδο. Το υπέροχο εσωτερικό

του ιερού οικοδομήματος δεν προκάλεσε καμία εντύπωση σε

κείνους τους άντρες, τους διψασμένους για αίμα και για

λάφυρα. Αρχισαν αμέσως να λεηλατούν την εκκλησία, που

άστραφτε από τα χρυσά και ασημένια διακοσμητι- κά της, και

να μοιράζουν μεταξύ τους τους χιλιάδες άντρες και γυναίκες

που είχαν ελπίσει ότι Θα έβρισκαν καταφύγιο στον οίκο του

Θεού και που τώρα μπροστά στα ιερά εικονί- σματά τους

γίνονταν σκλάβοι των Τούρκων. Έδεσαν τους άντρες με

σκοινιά, μπροστά στις συζύγους, τις μανάδες και τις αδερφές

τους, που οδύρονταν. Τις δύστυχες γυναίκες τις έδεσαν με τις

ζώνες και τα μαντήλια τους. Κάτω από τον μεγάλο τρούλο,

ανάμεσα στους υπέροχους κίονες, και πάνω στο όμορφο δάπεδο

της μεγαλόπρεπης εκκλησιάς, διαδραματίστηκαν τραγικές

σκηνές ανδρώπινου πόνου. Ήταν μια εικόνα που, με όλο τον

πλούτο της σε μορφές ανδρώ- πινης ομορφιάς και ασχήμιας, και

ΚΩΝΣΤΑΝΤ ΙΝΟΣ ΠΑΑΑ ΙΟΑΟΓΟΣ : Η Τ ΕΛ ΕΥΤΑ ΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

223

την αφδονία των χρωμάτων και των σχημάτων, περιμένει

ακόμη το πινέλο ενός μεγάλου καλλιτέχνη. Κανένα άλλο

γεγονός στην ιστορία δεν μπορεί να συγκριδεί μαζί της, εκτός

ίσως από την πτώση της Ιερουσαλήμ στα χέρια των Ρωμαίων.

Πριν από την άφιξη των Τούρκων, το ιερό είχε γεμίσει με

Έλληνες ιερείς. Όταν οι γενίτσαροι έσπασαν την κεντρική

είσοδο, οι ιερείς είχαν μυστηριωδώς εξαφανιστεί. Αργότερα

κυκλοφόρησε ένας δρύλος, σύμφωνα με τον οποίο μόλις

πλησίασαν οι γενίτσαροι έναν από τους τοίχους, εκείνος άνοιξε

σαν από δαύμα, χώδηκε εκεί ο ιερέας που κρατούσε το άγιο

δισκοπότηρο, και μετά ο τοίχος έκλεισε και πάλι. Όπως

συνεχίζει ο δρύλος, την ημέρα που ένας ορδό- δοξος

αυτοκράτορας δα πάρει την Κωνσταντινούπολη από τα χέρια

των Τούρκων, ο ίδιος εκείνος ιερέας δα εμφανιστεί και πάλι, δα

βγει από τον ίδιο εκείνο τοίχο και δα συνεχίσει τη λειτουργία

που διακόπηκε.

Η έφοδος εναντίον της πόλης είχε αρχίσει γύρω στις δύο το

πρωί της 29ης Μαΐου. Γύρω στις οκτώ, η Κωνσταντινούπολη

είχε περάσει στον απόλυτο έλεγχο των κατακτητών. Σε

κάποιους απομακρυσμένους δρόμους, γύρω από μερικές

εκκλησίες και καλά οχυρωμένα σπίτια, η μάχη συνεχιζόταν,

αλλά αυτό δεν μπορούσε να αλλάξει το γεγονός ότι νωρίς το

πρωί της Τρίτης, 29 Μαΐου 1453, οι Τούρκοι έγιναν κύριοι της

Κωνσταντινούπολης.

Την αυγή εκείνης της μοιραίας ημέρας, το μεγάλο πρόβλημα

των περισσότερων υπερασπιστών της πόλης ήταν το πώς 9α

έσωζαν τη ζωή και την ελευθερία τους. Εκείνες οι λίγες ώρες

πρέπει να ήταν γεμάτες συγκινητικά επεισόδια. Όμως, ελάχιστα

έχουν καταγραφεί.

Ο Φλωρεντινός Τετάλντι και μερικοί άλλοι Ιταλοί πο-


224

λέμησαν για δύο ώρες αφότου οι Τούρκοι μπήκαν στην πόλη

και, συνειδητοποιώντας την πραγματική κατάσταση, εκείνος

προσπάδησε να σωδεί και γλύτωσε από πολλούς κινδύνους

μέχρι να φτάσει στο λιμάνι. Μόλις βρέδηκε εκεί, έπεσε στο

νερό, όπως έκαναν και πολλοί άλλοι, κι ευτυχώς τον

περιμάζεψε ένα ενετικό πλοίο.

Οι καπετάνιοι των πλοίων στο λιμάνι αγωνίζονταν να σώ-

σουν τον κόσμο. Γι’ αυτόν το λόγο παρέμειναν στο Χρυσό

Κέρας για αρκετές ώρες μετά την κατάληψη της πόλης, κι

έφυγαν το μεσημέρι.

Πολλοί επιζήσαντες πέρασαν με μικρά πλοία στον Γαλατά.

Ανάμεσά τους ήταν και οι αδελφοί Μποκκιάρντι, που είχαν

αναλάβει την υπεράσπιση της Χαρσίας Πύλης.45

Ο καρδινάλιος Ισίδωρος, με τη βοήδεια των πιστών υπη-

ρετών του, έβγαλε τα πορφυρά άμφιά του και φόρεσε τα ρούχα

ενός απλού στρατιώτη. Κατόπιν, έντυσαν με τα άμφια του

καρδινάλιου το πτώμα ενός Λατίνου και το άφησαν στο δρόμο.

Οι Τούρκοι βρέδηκαν γρήγορα εκεί, έκοψαν το κεφάλι του

υποτιθέμενου καρδινάλιου, το κάρφωσαν σ’ ένα κοντάρι και το

περιέφεραν θριαμβευτικά στους δρόμους. Στο μεταξύ, ο

Ισίδωρος είχε πέσει στα χέρια άλλων Τούρκων* όμως, έδειχνε

τόσο αξιοδρήνητος και άχρηστος σαν σκλάβος, ώστε ο

Τούρκος αφέντης του σύντομα τον άφησε ελεύδερο με

αντάλλαγμα ένα μικρό χρηματικό ποσό. Ο άτυχος διεκδικητής του οδωμανικού δρόνου, ο Ορχάν,

κατέβηκε στην παραλία από έναν πύργο στην Ακρόπολη, μεταμφιεσμένος σε Έλληνα μοναχό. Περιφερόταν εκεί τριγύρω μαζί με μερικούς Έλληνες, περιμένοντας να επιβιβαστεί σε

45 Κατ’ άλλους, ο Πάολο αιχμαλωτίστηκε και σκοτώδηκε, και οι άλλοι

δύο, ο Αντώνιος και ο Τρωίλος, έφτασαν στο Πέραν. (Σ.τ.Μ.)


225

κάποιο χριστιανικό πλοίο. Πράγματι, έφτασε ένα πλοίο, αλλά ήταν γεμάτο Τούρκους, που αμέσως τους αιχμαλώτισαν όλους. Ένας σακατεμένος Έλληνας εξαγόρασε την ελευδερία του προδίδοντας στους Τούρκους ποιος ήταν ο άντρας με το ράσο του μοναχού. Ο Ορχάν δολοφονήδη- κε επιτόπου και το κεφάλι του εστάλη στο σουλτάνο.

Τα τουρκικά χρονικά αναφέρουν ότι αρκετοί Έλληνες μο-ναχοί -μάλιστα ο αριδμός τους έφτανε τους τριακόσιους- που ζούσαν σε κάποιο μοναστήρι, βλέποντας εκείνη την ημέρα με ποιον είχε συμπαραταχδεί ο Θεός, ανακοίνωσαν ότι ήταν έτοιμοι να ασπαστούν το Ισλάμ. Ήταν σίγουρα μια μέρα τρομερής δοκιμασίας για πολλές ψυχές κάποτε γεμάτες πίστη, που όμως τώρα βούλιαζαν στην απελπισία, μέσα στα χαλάσματα της αυτοκρατορίας.

ο Μ Ω Α Μ Ε Θ μπήκε στην πόλη το απόγευμα, από την πύλη του Πολυανδρίου. Τον συνόδευαν οι βεζίρηδες, οι πασάδες, οι ουλεμάδες και η σωματοφυλακή του, την οποία αποτελούσαν άνδρες επιλεγμένοι για τη δύναμη και την αρρενωπότητά τους.

Ο σουλτάνος κατευδύνδηκε αμέσως στην Αγία Σοφία. Εκεί

αφίππευσε. Στο κατώφλι της γονάτισε, μάζεψε λίγο χώμα και το

άφησε να πέσει πάνω στο τουρμπάνι του, σε μια πράξη

ταπείνωσης ενώπιον του Θεού, που του είχε δώσει τη νίκη.

Έπειτα σηκώδηκε και μπήκε στο οικοδόμημα, όμως στην

είσοδο σταμάτησε για λίγο και κοίταξε σιωπηλός γύρω του. Οι

τεράστιες διαστάσεις του ναού, το κάλλος και η αρμονία του

έδειχναν να ασκούν γοητεία στο πνεύμα του, ακόμα κι εκείνη

την ώρα του δριάμβου.

Κατόπιν προχώρησε προς το ιερό και είδε έναν Τούρκο να

σπάζει το μαρμάρινο δάπεδο με ένα τσεκούρι. «Τι κάνεις εκεί;»


226

τον ρώτησε ο σουλτάνος. « Για την πίστη!» απάντησε ο

στρατιώτης. Οργισμένος ο Μωάμεδ χτύπησε τον άντρα,

λέγοντας: «Απέκτησες αρκετά λεηλατώντας την πόλη και

κάνοντας σκλάβους τους κατοίκους της! Τα κτήρια είναι δικά

μου!».

Πλησίασε πιο κοντά στο ιερό, περνώντας δίπλα από ομάδες

στρατιωτών με τους χριστιανούς σκλάβους τους. Τότε άνοιξε

ένα μυστικό πέρασμα και βγήκαν έξω μερικοί ιερείς που

προχώρησαν για να βρεδούν μπροστά του. Ενώ βρίσκονταν

ακόμη σε κάποια απόσταση, έπεσαν στα γόνατα και άρχισαν να

ικετεύουν να τους δείξει έλεος.

Ο Μωάμεδ τους κοίταξε με οίκτο. Ο Σλάβος χρονικογράφος

λέει: «Έκανε νόημα με το χέρι του στους ιερείς να σηκωδούν

και είπε “Σήμερα μη φοβάστε την οργή μου, ούτε το δάνατο,

ούτε τη λεηλασία”. Έπειτα, στράφηκε στους ακόλουδούς του

και τους διέταξε να στείλουν αμέσως τελάληδες για να

ενημερώσουν ότι απαγορευόταν να συνεχιστεί η κακοποίηση

των ανδρώπων. Και σε αυτούς στην εκκλησία είπε: “Τώρα

αφήστε τους όλους να γυρίσουν στα σπίτια τους!”».

Αυτό το εντυπωσιακό επεισόδιο, που μας το διηγείται ο

Σλάβος χρονικογράφος, συνάδει με το χαρακτήρα του Μωάμεδ

αλλά και με τις συνδήκες που επικρατούσαν. Είναι πολύ πιδανό

οι ιερείς, μόλις πλησίασαν οι γενίτσαροι, να κρύφτηκαν σ’ ένα

από τα μυστικά περάσματα στους τοίχους, και μετά από λίγη

ώρα να αποφάσισαν να εκμεταλλευτούν την αναμενόμενη

άφιξη του σουλτάνου στην εκκλησία, προκειμένου να ζητήσουν

τη προστασία του. Η προσωρινή εξαφάνισή τους σε κάποιο

πέρασμα στους τοίχους του ναού ίσως εξηγεί και το δρύλο που

αναφέραμε παραπάνω.

«Ο σουλτάνος», συνεχίζει ο χρονικογράφος, «περίμενε μέχρι


227

να φύγουν όλοι από την εκκλησία* όμως, επειδή δεν μπορούσε

να μείνει μέχρι το τέλος, έφυγε».

Από άλλες πηγές γνωρίζουμε ότι πριν φύγει από το κτήριο,

διέταξε έναν από τους ουλεμάδες του να ανέβει στον άμβωνα

και να προσευχηδεί. Ο ίδιος ανέβηκε πάνω στη μαρμάρινη Αγία

Τράπεζα κι εκεί έκανε την πρώτη του προσευχή στην

Κωνσταντινούπολη κατά τα πρότυπα της μουσουλμανικής

δρησκείας.

Από εκείνη τη στιγμή, η Αγία Σοφία της χριστιανικής

Κωνσταντινούπολης μετατράπηκε σε τέμενος της μουσουλ-

μανικής Σταμπούλ.

Όταν βγήκε έξω από το ναό ο Μωάμεδ, ρώτησε την ακο-

λουδία του, στην οποία βρίσκονταν τώρα αρκετοί αιχμάλωτοι

Έλληνες, αν ήξεραν τι είχε απογίνει ο αυτοκράτορας. Κανείς

δεν είχε επιβεβαιωμένες πληροφορίες. Κάποιοι πίστευαν ότι

κατά πάσα πιδανότητα δα είχε πέσει στη μάχη* άλλοι είπαν ότι

ίσως να τον είχαν πάει στα ιταλικά πλοία που είχαν αποπλεύσει

από το λιμάνι. Είναι πιδανό ακόμα κι εκείνη τη στιγμή να

επικρατούσε η άποψη ότι ο αυτοκράτορας βρισκόταν μεταξύ

εκείνων που είχαν ποδο- πατηδεί όταν το πανικόβλητο πλήδος

προσπαδούσε να βγει από τις πύλες.

Καδώς ο σουλτάνος προχωροι>σε στο δρόμο που οδηγούσε

από την Αγία Σοφία στην Ακρόπολη, ένας Σέρβος στρατιώτης,

κρατώντας στα χέρια του το κεφάλι ενός άντρα, βρέδηκε

μπροστά στο άλογό του. Σήκωσε το ματωμένο τρόπαιό του,

φωνάξοντας δυνατά στον πατισάχ: «Δοξασμένε Κύριε, αυτό

είναι το κεφάλι του Τσάρου Κωνσταντίνου!».

Η ομάδα των εφίππων σταμάτησε. Ο Λουκάς Νοταράς και

μερικοί άλλοι Έλληνες ευγενείς κλήδηκαν να δουν το χλομό

κεφάλι.


228

Με την πρώτη ματιά, οι Έλληνες ξέσπασαν σε δάκρυα, και

κάποιοι έκλαιγαν δυνατά. Ήταν το κεφάλι του αυτοκράτορα.

Ο Σέρβος πήρε μερικούς αξιωματικούς του σουλτάνου για

να τους δείξει το πτώμα από το οποίο είχε κόψει το κεφάλι. Το

αναγνώρισαν ότι ανήκε στον αυτοκράτορα από τις πορφυρές

κάλτσες του, πάνω στις οποίες ήταν κεντημένος ο δικέφαλος

αετός. Το σύμβολο αυτό ήταν αποτυπωμένο και στις

περικνημίδες του.

Ο σουλτάνος διέταξε να εκτεδεί το κεφάλι σε δημόσια δέα

για ένα διάστημα πάνω σε έναν κίονα στο Αυγουσταίον.46

Ήδελε ο λαός της Κωνσταντινούπολης να δει ότι ο τελευταίος Έλληνας αυτοκράτορας ήταν πράγματι νεκρός. Όμως, την ίδια κιόλας μέρα έδωσε άδεια στους Έλληνες κληρικούς να δάψουν το σώμα του αυτοκράτορα με όλες τις τιμές που άρμοζαν στην αξιοπρέπειά του. Και για να τονίσει την εκτίμησή του για τον Κωνσταντίνο, διέταξε το λάδι που δα έκαιγε στο καντήλι, στον τάφο του τελευταίου Έλληνα αυτοκράτορα, να πληρώνεται από το δικό του θησαυροφυλάκιο.47

Την επόμενη ημέρα ο σουλτάνος εγκαταστάθηκε στο πα-λάτι όπου κατοικούσαν για αιώνες οι Βυζαντινοί αυτοκρά- τορες. Οι στρατιώτες του το είχαν ήδη απογυμνώσει από οτιδήποτε φορητό. Οι λαμπρές αίδουσες, που κάποτε έλαμπαν

40 Μεγάλη πλατεία κοντά στην Αγία Σοφία και το Μεγάλο Παλάτι,

περίφημη για την περίστυλη αρχιτεκτονική της. (Σ.τ.Ε.) 47 Δεν είναι σίγουρο τι απέγινε τελικά ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος. Ο Σφραντξής, αν και δεν είδε το πτώμα, δεν ήταν σίγουρος ότι ανήκε στον κύριό του. Πάντως, στη συνοικία Βεφά υπάρχει ακόμη, παρα- μελημένος

και ξεχασμένος, ένας ανώνυμος τάφος ο οποίος λεγόταν ότι περιέχει το σώμα του αυτοκράτορα. Βλέπε και το κλείσιμο του βιβλίου, όπου ο συγγραφέας συμμερίζεται αυτή την εντύπωση. Ο Στίβεν Ράνσιμαν θεωρεί ότι αυτό δεν έχει ιστορική βάση. Η όλη αβεβαιότητα οδήγησε στο δρύλο

του «Μαρμαρωμένου Βασιλιά», που κρατάει ως τις μέρες μας. (Σ.τ.Μ.)


229

από το χρυσάφι και την πορφύρα, ήταν πια έρημες. Η μοίρα της αρχαίας αυτοκρατορίας και η μοίρα του

τελευταίου αυτοκράτορά της συγκίνησε τον νεαρό κατα- κτητή. Το ποιητικό ένστικτό του αφυπνίστηκε* στάθηκε για λίγο, χαμένος στις σκέψεις, κι έπειτα μπήκε στη μεγάλη αίθουσα του παλατιού, απαγγέλλοντας τους στίχους ενός Πέρση ποιητή:

«Τώρα η αράχνη υφαίνει τις κουρτίνες στο παλάτι των Καισάρων, και η κουκουβάγια κρώζει στις περιπόλους, κάτω από τους πύργους του Αφρασιάμπ».

Σ Τ Η Σ Υ Ν Ο Ι Κ Ι Α Β Ε Φ Α , σ ε μ ι α αλάνα περιτριγυρισμένη από

φτωχικά σπίτια, ορδώνεται μια γέρικη ιτιά, στα κλαδιά της οποίας είναι

πλεγμένος κισσός.

Στη σκιά αυτού του δέντρου, μια πλάκα από λευκό μάρμαρο,

χωρίς επιγραφή, καλύπτει έναν τάφο, πάνω στον οποίο ανάβουν

κάδε βράδυ ένα καντήλι.

Το σημείο αυτό απαιτεί το σεβασμό όλων όσοι τιμούν την

πίστη στο καδήκον και τον πατριωτισμό, και βλέπουν με συ-

μπάδεια τον ήρωα μιας μεγάλης τραγωδίας. Η πλάκα καλύπτει

τα λείψανα του τελευταίου Έλληνα αυτοκράτορα, του πατριώτη

και γενναίου Κωνσταντίνου Δραγάση.Βιβλιογραφία

ΕΡΓΑ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΑΝ ΓΙΑ ΤΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΑΝΑ ΧΕΙΡΑΣ ΠΟΝΗΜΑΤΟΣ

/. Μαρτυρίες αυτοτντών μαρτύρων της

πολιορκίας

1. Γεωργίου Σφραντξή, Χρονικόν της Αλώσεως. Περιελήφ9η στο

Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Βόννη, 1838, με τον τίτλο

Annales Georgii Phrantzae Protovestiarii.


230

Ο πατέρας του Γεωργίου Σφραντξή ήταν αξιωματούχος (κελ- λιώτης, αρχιθαλαμηπόλος) στην Αυλή του αυτοκράτορα Μανουήλ Β'

Παλαιολόγου* ο παππούς του ήταν υπεύθυνος για την ανατροφή του

πρίγκιπα Κωνσταντίνου, γιου του αυτοκράτορα. Ο Γεώργιος Σφραντξής

και ο πρίγκιπας Κωνσταντίνος (που έμελλε να γίνει ο τελευταίος Έλληνας αυτοκράτορας) μορφώθηκαν μάξι'· η φιλία τους ξεκίνησε στα

πρώτα παιδικά τους χρόνια και διήρκεσε μέχρι τέλους. Σαν ικανός

διπλωμάτης που ήταν ο Σφραντξής, αναλάμβανε συχνά καθήκοντα

απεσταλμένου του αυτοκράτορα σε διάφορες αυλές. Καθώς ανήκε στην

ακολουθία του αυτοκράτορα, ασχολήθηκε προσωπικά με την άμυνα της

Κωνσταντινούπολης. Αιχμαλωτίστηκε από τους Τούρκους, αλλά

κατάφερε να εξαγοράσει την ελευθερία του και αποσύρθηκε στην

Κέρκυρα, όπου, το 1462, αποτραβήχτηκε ως μοναχός στο μοναστήρι του

Προφήτη Ηλία, και, κατόπιν πιεστικών προτροπών από τους Έλληνες

πατριώτες, έγραψε το Χρονικόν. 2. Lettera de la presa di Const ant inopoli, di Leonardo da Scio, Arcivescovo di Metelino, scritta a Papa Nicolo V., intorno la

presa di Constantinopoli, ex Scio, xvi. Augusto 1453. Ο αρχιεπίσκοπος Λεονάρδος έφτασε στην πρωτεύουσα της ελληνικής

αυτοκρατορίας τον Νοέμβριο του 1452, συνοδεύοντας τον καρδινάλιο

Ισίδωρο, το λεγάτο του πάπα. Ασχολήθηκε προσωπικά με την άμυνα της

πόλης. Η αναφορά του στον πάπα, δίκαια, θεωρείται εξαιρετικά πολύτιμη

και αξιόπιστη. Η επιστολή του έχει γνωρίσει πολλές εκδόσεις. Εγώ

χρησιμοποίησα αυτή που περιέχεται στην συλλογή του Sansovino,

Βενετία, 1573.

3. Lettera d' Issidoro Rudento, Cardinale e Vescovo Sabino,

della pressa di Constantinopoli, nella quale egli si ritrovo Legate del Papa. Ed. Sansovino, Βενετία, 1573.

Ο Ισίδωρος, από τους πλέον σθεναρούς υποστηρικτές της Ένωσης με

τη Ρώμη μετά τη Σύνοδο της Φλωρεντίας το 1438, έφτασε στην

Κωνσταντινούπολη ως λεγάτος του πάπα προκει- μένου να δεχτεί την

επίσημη υποταγή της Ελληνικής Εκκλησίας. Στη διάρκεια της

ΚΩΝΣΤΑΝΤ ΙΝΟΣ Π A Α Α ΙΟΛΟΓΟ Σ : Η ΤΕΛΕΥΤΑ ΙΑ ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

231

πολιορκίας ήταν, τουλάχιστον κατ’ όνομα, ο υπεύθυνος για μια από τις

σημαντικότερες θέσεις στα τείχη.

4. Giornale dell9 Assedio di Constantinopoli, 1453, di Nicolo Barbaro, P. K, corredeto di note e documenti per Enrico Cornet,

Βενετία, 1856.

Ο Μπάρμπαρο, Ενετός ευγενής, βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη

όταν άρχισε η πολιορκία των Τούρκων, και συμμετείχε μαξί με τους

συμπατριώτες του στην άμυνα. Κράτησε Ημερολόγιο των πλέον

σημαντικών γεγονότων, το οποίο μας διευκολύνει να παρακολουθήσουμε

την εξέλιξη του δράματος μέρα με τη μέρα.

5. Informacion envoyee par Francesco de Tresves a J. R. pere en

Dieu, Mons.eigneur le Cardinal d’ Avignon, &c., par Jehan Blanchin et Jacques Tedaldi, Florentin, de Γ entreprise de

Constantinople, faicte par Γ Empereur Turc le 29 jour de Mai Γ an 1453, a

laquelle le diet Jacques etstoit present.

To συγκεκριμένο έργο περιελήφθη στο Chroniques de Charles VII. roi

de France, par T. Chartier, Παρίσι, 1858. Ο Τετάλντι πολεμούσε στα

τείχη όταν οι Τούρκοι μπήκαν στην Κωνσταντινούπολη, και

δυσκολεύτηκε ιδιαίτερα να φτάσει στο λιμάνι, όπου έπεσε στο νερό για να

γλυτώσει την αιχμαλωσία. Τον είδαν οι ναύτες ενός ενετικού πλοίου και

τον διέσωσαν. Η μαρτυρία του είναι πλούσια σε ενδιαφέρουσες

λεπτομέρειες.

6. Ubertini Pusculi Brixiensis, Carmen da capta Constantino- polis libri

quatuor.

Ο Ουμπερτίνο Πούσκουλο, από την Μπρέσια, εγκαταστάθηκε στην

Κωνσταντινούπολη πριν από την πολιορκία και έμεινε εκεί μέχρι το τέλος.

Κατάφερε να γλυτώσει την αιχμαλωσία και έγραψε ένα ποίημα στο οποίο

περιγράφει περιστατικά της πολιορκίας και της άλωσης της πόλης.

7. Θρήνος της Κωνσταντινουπόλεως. Πρόκειται για ελεγειακό ποίημα που περιγράφει την πολιορκία και

την πτώση της Βασιλεύουσας με τόση γλαφυρότητα και ακριβή γνώση

των λεπτομερειών, ώστε δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο δημιουργός του είχε


232

λάβει μέρος στην άμυνα, και μπορούσε να έχει στη διάθεσή του ακριβείς

και εκτεταμένες πληροφορίες. Ο ποιητής φοβήθηκε να δημοσιοποιήσει το

όνομά του, αλλά άφησε ενδείξεις ώστε οι φίλοι του να μπορέσουν να κατα-

λάβουν ποιος ήταν.

Ο Θρήνος, όπως και το ποίημα του Ουμπερτίνο Πούσκουλο,

περιελήφθη στο Analekten der Mittel und Neu-Griechischen Literatur, του

A. Elisser, Λειψία, 1857.

8. Skazaniya o Vzyatii Tzar-grada bezbojnim turetzkim Saltanom. («Οι

Μαρτυρίες για την Αλωση της Κωνσταντινούπολης από τον άθεο Τούρκο

Σουλτάνο».)

Πρόκειται για σλαβικό χειρόγραφο που βρίσκεται στη μονή Χειλανδαρίου, στο Άγιο Όρος. Υπάρχουν πολλά αντίγραφά του. Μετά από συγκριτική μελέτη πέντε αντιγράφων του σε ρωσικές βιβλιοθήκες, ο Sreznyevsky δημοσίευσε αποσπάσματα του στη μελέτη του «Povyest ο Tzaregradye», την οποία και ανέγνωσε επισήμως ενώπιον της Αυτοκρατορικής Ακαδημίας Επιστημών στην Αγία Πετρούπολη. Ήταν της άποψης πως κάποιοι Έλληνες που διέφυγαν στη Ρωσία μετέφεραν τις λεπτομέρειες γεγονότων των οποίων είχαν σταθεί αυτόπτες μάρτυρες. Όμως, το χειρόγραφο περιέχει τόσους σλαβικούς ιδιωματισμούς, ώστε είναι πιο πιθανό να έχει γραφτεί από κάποιον Βούλγαρο ή Σέρβο που είχε στενή σχέση με την Αυλή του Έλληνα αυτοκράτορα. Η λεπτομερής παράθεση των γεγονότων δεν αφήνει καμία αμφιβολία ότι ο συγγραφέας εξιστορεί γεγονότα που ο ίδιος είδε να συμβαίνουν. Στο κείμενο αναφέρομαι στο συγκεκριμένο χειρόγραφο ως «Σλαβικό Χρονικό».

9. Απομνημονεύματα τον γενίτσαρου Μιχαήλ Κωνσταντίνοβιτς.

Ο Μιχαήλ Κωνσταντίνοβιτς ήταν Σέρβος ιππότης, γεννημέ-νος στην Οστροβίτσα. Πιάστηκε αιχμάλωτος από τους Τούρκους το 1455 και μπήκε στο σώμα των γενίτσαρων. Υπηρέτησε μερικά χρόνια στο στρατό του σουλτάνου και έπειτα


233

πήγε στην Πολωνία, όπου, γύρω στο 1490, έγραψε τα Απομνημονεύματά του. Αφιέρωσε ένα κεφάλαιο στα γεγονότα που συνδέονται με την πολιορκία της Κο>νσταντινούπολης, δίνοντας κάποιες ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες. Βρισκόταν στο τουρκικό στρατόπεδο μαξί με τη μονάδα του σερβικού στρατού. Το απόσπασμά του είχε στρατοπεδεύσει απέναντι από την πύλη της Αδριανούπο- λης, αλλά, όπως προσθέτει, «όσο περνούσε από το

χέρι μας, οι Τούρκοι δεν θα έμπαιναν ποτέ στην πόλη». Το χειρόγραφο, γραμμένο σε ένα περίεργο μείγμα σερβικών

και πολωνικών, μεταφράστηκε για πρώτη φορά στα βοημικά, και εκδόθηκε με τον τίτλο Historia neb Kronyka Turecka,


234

Lytomisc, 1565. Το πρωτότυπο κείμενο κυκλοφόρησε με τον τίτλο

Pamietniki Janiczara από τον Galezowsky, στη Βαρσοβία, το 1828.

II. Συγγράφεις σύγχρονοι με την Άλωση

1. Μιχαήλ Δούκας, Βυζαντινή Ιστορία, κυκλοφόρησε στη Βόννη, το

1834, με τον τίτλο Ducae, Michaeli Ducae nepotis, Historia Byzantina.

Αυτός ο συγγραφέας ήταν διακεκριμένος πολιτικός και πατριώτης,

περήφανος για τη σχέση της οικογένειας του με την παλαιά

αυτοκρατορική δυναστεία των Δουκών. Λίγο πριν από την πολιορκία

βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη, αλλά, προφανώς, έφυγε από την πόλη

πριν από την κήρυξη του πολέμου. Αναφέρει με ευσυνειδησία ότι γράφει

αυτά που έμαθε από άλλους. Ανήκε σε εκείνη τη μειοψηφία των ευφυών

Ελλήνων που υποστήριξαν με θέρμη τη συμμαχία με τη Δυτική Ευρώπη,

έστω και με αντάλλαγμα την υποταγή της Ελληνικής Εκκλησίας στη

Ρώμη.

2. Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, Αποδείξεις Ιστοριών. Κυκλοφόρησε με τον τίτλο Laonici Chalcochondylae, Turcica historia, Βόννη,1834.

Ο Λαόνικος και ο αδελφός του Δημήτριος διατηρούσαν στενούς

δεσμούς με την Αυλή του πρίγκιπα Δημητρίου, αδελφού του άτυχου

αυτοκράτορα Κωνσταντίνου. Ο Λαόνικος είχε την ευκαιρία να γνωρίσει

εκ των ένδον τη ζωή στις Αυλές τόσο των Ελλήνων όσο και των Τούρκων,

καθώς ο αδελφός του ήταν κάποτε απεσταλμένος του πρίγκιπα Δημητρίου

στο σουλτάνο.

3. Κριτόβουλος, Critobulus, De rebus gestis Mechemetis II. inde ab anno 1451, usque ad annum 1467. Περιέχεται στο Fragmenta Historicorum Graecorum, τόμος V, Παρίσι, 1870, υπό του Karolus

Mueller. Ο Κριτόβουλος ο Τμβριος, Έλληνας στην υπηρεσία των Τούρκων,

ήταν άνθρωπος πολύ μορφωμένος και με ιδιαίτερο συγγραφικό ταλέντο.

Αφιέρωσε το έργο του στον Μωάμεθ Β' τον Πορθητή, αλλά, όσον αφορά

την εξ ιστόρηση των γεγονότων και την παρουσίαση των πρωταγωνιστών,


235

επιδεικνύει αμεροληψία.

4. Tarich Muntechebati Evli Chelebi. Αυτός ο Τούρκος ιστορικός έξησε στα τέλη του δέκατου πέμπτου

αιώνα. Στην περιγραφή της άλωσης αναφέρει ότι ο Κο- ρός Ντεντέ, ένας

από τους Τούρκους ήρωες της πολιορκίας, ήταν μαθητής του δικού του

παππού, του Τουρκχάν Χοτξά Αχμέτ Γιουσούφι. Ο Δρ Μόρντμαν

παραθέτει μετάφραση του έργου του Τσελεμπή στο Παράρτημα της δικής

του μελέτης για την πολιορκία.

5. Zorzi Dolphin, Assedio e presa di Constantinopoli nell anno 1453, estratto dalla Cronaca delle famiglie nobili di Venezia, e della

stessa citta dalla sua origine sino Γ anno 1478.

O Dolphin λέει ότι χρησιμοποίησε όχι μόνο τις αναφορές του

Λεονάρδου της Χίου και του Φίλιππο ντα Ριμάνο, αλλά και όσα έμαθε από

τους αυτόπτες μάρτυρες. Το έργο του κυκλοφόρησε από τον Τξορτζ Τόμας

στο Sitzungsberichte der Kgl. Bayeri- schen Akademie der Wissenschaften, Μόναχο, 1868.

6. Theodore Spandugin Cantacuzin, gentilhuomo Consta-

ntinopolitano, ]. Comentari, Del origine e costume Turchi, Φλωρεντία, 1551. Έκδοση με προσθήκες από τον Σάθα, στο Monumenta Historiae Hellenicae, τόμος ix, Παρίσι, 1888.

Στα σχόλιά του όσον αφορά τουρκικά ζητήματα (σχόλια που έτυχαν

μεγάλης εκτίμησης στην Ιταλία τον δέκατο έκτο αιώνα), ο συγγραφέας

δίνει μερικές ενδιαφέρουσες περιγραφές γεγονότων που συνδέονται με την

άλωση της Κωνσταντινούπολης. Ήταν μέλος της οικογένειας των

Καντακουξηνών, πολλά μέλη της οποίας έπεσαν ενώ υπερασπίζονταν την

πόλη, και είχε στενές σχέσεις με τον Λουκά Νοταρά. Συνεπώς κατέγραψε

λεπτομέρειες τις οποίες η οικογένεια του θεωρούσε πραγματι-κές. Έχω συμβουλευτεί το έργο του ειδικά στο τέλος του βιβλίου.

7. Αβραάμ ο Αρμένιος, Melodie eleegiaque sur la prise de Stamboul, μετάφραση του M. Brosset (περιελήφθη στο Histoire du Bas-


236

Empire, τόμος xxi, του Lebeau). Αλλη μια μετάφρασή του στα γαλλικά έγινε από τον Eugene Bore, και κυκλοφόρησε στο Journal Asiatique του 1835.

Ο Αρμένιος ποιητής δηλώνει στην Εισαγωγή ότι είχε επι- σκεφθεί την Κωνσταντινούπολη όταν ήταν στις δόξες της και είχε θαυμάσει τα ιερά κειμήλιά της, και μαθαίνοντας την άλωσή της αισθάνθηκε συγκινημένος και θέλησε να κάνει ποίημα τα συναισθήματά του.

8. Γεώργιος Γεννάδιος, Κατά της Σιμωνιακής Αιρέσεως, ήτοι απιστίας (Georgii Scholarii, Contra Simoniacam haeresiam, sive infidelitatem).

To Υπόμνημα του μοναχού Γενναδίου κατά της Ένωσης με τη Ρώμη. Περιελήφθη στην Πατρολογία του Migne, Patrologiae

cursus, τόμος clx.

Ill. Επιστολές και επίσημα έγγραφα της περιόδου

1. Francisci Philelphi, Epistolae,AD 1437-1472, Βενετία, 1493. Δεύτερη έκδοση, Παρίσι, 1503. 2. Reusnerii, Epistolarum Turcicarum, libri ν, Φρανκφούρτη, 1598. 3. Odorici Raynaldi, Annales Ecclesiastic!, τόμος xviii, Κολωνία, 1694. (Περιέχει επιστολές από το έτος 1417 μέχρι το έτος 1458.) 4. Acta Archivi Veneti, υπό Δρος Yanko Schafarik, Βελιγράδι, 1866. 5. Monumenta (Archivi Veneti) spectantia Slavorum Meri- dionalium, με την επιμέλεια της Σλαβικής Ακαδημίας Επιστημών, Αγκραμ [Σ.τ.Μ.: το σημερινό Ζάγκρεμπ], 1868.

IK Σύγχρονοι συγγραφείς

Όπως είναι λογικό, όλα τα σύγχρονα έργα που αναφέρονται στην ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας αλλά και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας περιέχουν κεφάλαια αφιερωμένα στην άλωση της Κωνσταντινούπολης. Θα αναφέρω εδώ μόνο όσα θεωρούνται βασικά έργα και τις σχετικές μονογραφίες.


237

1. Gibbon, Decline and Fall of the Roman Empire. Οι πηγές από τις οποίες ο Γκίμπον άντλησε τις πληροφορίες του είναι τα έργα των Σφραντζή, Δούκα και Χαλκοκονδύλη, καθώς και η επιστολή του αρχιεπισκόπου της Χίου.

2. Joseph von Hammer, Geschichte des Osmanischen Reiches. Ο Χάμμερ, πέρα από τα βυζαντινά και ιταλικά έργα, γνώριζε καλά και το έργο του Σαντουντίν.

3. George Finlay, Λ History of Greece, επιμέλεια του αιδεσι-μότατου X. Φ. Τόζερ, Οξφόρδη, 1877. Η άλωση της Κωνστα-ντινούπολης περιγράφεται στον τρίτο τόμο, από τη σελίδα 496 και εξής.

4. J. W. Zinkeisen, Geschichte des Osmanischen Reiches. O συγγραφέας μπόρεσε να χρησιμοποιήσει επιστολές και στοιχεία που βρίσκονται στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού.

5. J. Martin και Μ. Brosset, Histoire du Bas-Empire par Lebeau, Παρίσι, 1835. Οι επιμελητές της έκδοσης κατάφεραν να βελτιώσουν την περιγραφή του Lebeau χρησιμοποιώντας λεπτομέρειες οι οποίες βρίσκονται στο ποίημα του Αρμένιου Αβραάμ, αλλά και στο λεγόμενο Γεωργιανό Χρονικό.

6. Ο J. Stassulevich, Ossada i Vzatiye Vizantii Turkami (Αγία Πετρούπολη, 1854), συμβουλεύτηκε μόνο τις παλαιές βυζαντι-νές πηγές και το Χρονικό του Σαντουντίν.

7. Sreznyevski,· Povyest ο Tzaregradye. Αγία Πετρούπολη, 1855. 8. Ο Δρ A. D. Mordtmann μας έδωσε μια από τις πιο ενδιαφέ-ρουσες περιγραφές στο έργο του Belagerung und Eroberung Const

ant inopels durch die Tiirken im Jahre 1453y nach Original Quellen

bearbeitet (Στουτγκάρδη, 1858), αντλώντας σε μεγάλο βαδμό από το έργο του Νικολό Μπάρμπαρο.

9. Ο Δρ Υ. U. Krause, στο Die Eroberungen von Constant inopel im

xiii und xiv Jahrhunderte nach Byzantinischen, Frankischen, und

Turkischen Quellen und Berichten, Χάλ- λε, 1870, άντλησε


238

πληροφορίες κυρίως από βυζαντινούς συγγραφείς, αναπαράγοντας αποσπάσματα του Σαντουντίν και μαρτυρίες περιστατικών από το ποίημα Έλληνα αυτόπτη μάρτυρα.

10. Ο αιδεσιμότατος W. J. Broadribb και ο κύριος Walter Besant, στο Constantinople: a Sketch of its History from its Foundation to

its Conquest by the Turks in 1453, Λονδίνο, 1879, ακολούθησαν τον Μόρντμαν και τον Κράουζε, αλλά αφενός συμβουλεύτηκαν και βυζαντινούς συγγραφείς, αφετέρου πρόσδεσαν ενδιαφέρουσες πληροφορίες σχετικά με την κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Κωνσταντινούπολη, από τον Γάλλο ιππότη Μπερτραντόν ντε λα Μπροκιέρ.

11. Η πιο πρόσφατη μονογραφία στα γράμματα της Δύσης είναι εκείνη του Βλαστού, Les derniers jours de Constantinople, Παρίσι, 1883.

Στη βιβλιογραφία του Βλαστού περιλαμβάνονται έργα στα νέα ελληνικά, που πραγματεύονται το συγκεκριμένο αντικεί-μενο, όπως αυτά των Βυζαντίου, Ζαμπέλιου, Ρενιέρη, Σάδα και Παπαρρηγόπουλου.1 Ολόκληρο το κείμενο της εκτενούς και ενδιαφέρουσας επιστολής του Φρειδερίκου περιλαμβάνεται στο: Raynaldi, Annales Ecclesiastic!, vol.

xviii, Coloniae Agr. 1694, σελ. 408. 32 Βλ. σχετικός Βιβλιογραφία στο τέλος του βιβλίου. (Σ.τ.Ε.)

Documents

Μιγιατοβιτς - Η Τελευταια Νυχτα της Πολης