Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ

Η Αλεξάνδρεια στα ποιήματα του Καβάφη

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης όντας Αλεξανδρινός έχει ιδιαίτερη αγάπη για την πόλη στην οποία γεννήθηκε και

έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του γι’ αυτό και η Αλεξάνδρεια αποτελεί το χώρο στον οποίο

διαδραματίζονται αρκετά ποιήματά του. Ο Καβάφης, βέβαια, αφενός συνηθίζει να μεταθέτει τη δράση των

ποιημάτων του στο παρελθόν, οπότε οι αναφορές στην πόλη αυτή περιορίζονται στα ελληνιστικά χρόνια και

στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες. Κι αφετέρου δε συνηθίζει να μας δίνει πλούσιες περιγραφές του

περιβάλλοντα χώρου, οπότε στα ποιήματά του παρέχονται ελάχιστες πληροφορίες για την πόλη. Άλλωστε,

στην ποίηση του Καβάφη η αναφορά και μόνο στην Αλεξάνδρεια αρκεί για να εμπλουτιστούν οι στίχοι του με

πολλούς και ποικίλους συνειρμούς σχετικά με την ιδιαίτερη ομορφιά, αλλά και την έντονη ζωή της

αγαπημένης πόλης του. Η Αλεξάνδρεια, δηλαδή, λειτουργεί στην ποίηση του Καβάφη ως ένας πολυσήμαντος

χώρος, γεμάτος γνώσεις, ελληνικότητα, ερωτικές εμπειρίες καθώς και μια πλούσια ιστορία, στοιχεία που της

προσδίδουν μια ιδιαίτερη δυναμικότητα.

Στο παρελθόν της Αλεξάνδρειας, σε μια μεταβατική για την ιστορία της πόλης περίοδο μας μεταφέρει το

ποίημα «Αλεξανδρινοί Βασιλείς». Εδώ βρίσκουμε την Κλεοπάτρα Ζ΄ την τελευταία βασίλισσα της

ελληνιστικής ιστορίας της Αιγύπτου, το 34 π.Χ., δηλαδή, λίγο προτού ηττηθεί από τους Ρωμαίους και η

Αίγυπτος γίνει πια τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Στο ποίημα αυτό η Αλεξάνδρεια παρουσιάζεται για

μια τελευταία φορά με όλη τη λαμπρότητα που την καθιέρωσε ως μια από τις σημαντικότερες πόλεις της

αρχαιότητας αλλά και των ελληνιστικών χρόνων. Η Κλεοπάτρα διοργανώνει την τελετή των δωρεών, την

τελετή δηλαδή κατά την οποία διένειμε στα παιδιά της τα εδάφη της υποτιθέμενης επικράτειάς της και ο

ποιητής βρίσκει την ευκαιρία να μας χαρίσει εικόνες της Αλεξάνδρειας γεμάτες ποιητικότητα και ομορφιά.

Η Αλεξάνδρεια, όμως, για τον Καβάφη είναι τόσο σημαντική ώστε δε θα μπορούσε να αποτελεί μόνο τον

τόπο στον οποίο διαδραματίζονται τα διάφορα γεγονότα που αναφέρει. Στο αριστουργηματικό «Απολείπειν

ο θεός Αντώνιον» ο Καβάφης αποδεσμεύει την Αλεξάνδρεια από τον απλό ρόλο του τόπου δράσης και της

χαρίζει διαστάσεις συμβόλου. Η Αλεξάνδρεια σε αυτό το ποίημα συγκεντρώνει όλα όσα ο Αντώνιος πόθησε

ποτέ στη ζωή του, όλα εκείνα για τα οποία αγωνίστηκε και τώρα πια τα χάνει μιας και ο Οκταβιανός είναι προ

των πυλών. Κι ενώ για τον Αντώνιο η Αλεξάνδρεια συμβολίζει τη δύναμη, τον πλούτο και φυσικά τον έρωτα

της Κλεοπάτρας, για κάθε αναγνώστη η Αλεξάνδρεια αποκτά κι ένα διαφορετικό νόημα. Ο ποιητής

σηματοδοτεί με την Αλεξάνδρεια το όνειρο κάθε ανθρώπου, το όνειρο που έστω για λίγο έγινε

2

πραγματικότητα και τώρα χάνεται. Εδώ ο ποιητής εστιάζει την προσοχή του τη στιγμή της απώλειας, τη

στιγμή που η Αλεξάνδρεια φεύγει και ζητά αυτοσυγκράτηση και διατήρηση με κάθε τρόπο του ύστατου

αγαθού για κάθε άνθρωπο, της αξιοπρέπειάς του. Το ποίημα αυτό λειτουργεί επομένως ως οδηγός για το

πώς θα πρέπει να αντιμετωπίζουμε την ήττα και την απώλεια στη ζωή μας, μιας και στη θέση του Αντώνιου,

στη θέση του ηττημένου, μπορεί να βρεθεί οποιοσδήποτε άνθρωπος. Παράλληλα, βέβαια, με το ποίημα αυτό

ο ποιητής κατόρθωσε να επιβάλει διαχρονικά την Αλεξάνδρεια ως σύμβολο των πολυτιμότερων

αποκτημάτων που μπορεί να έχει ένας άνθρωπος.

Η Αλεξάνδρεια ως μια όμορφη πόλη, η Αλεξάνδρεια ως ένας τόπος πλούσιος σε ιστορικές μεταβολές,

δοσμένη όμως πάντοτε στον έρωτα, στον παγανισμό και στη ζωή, και φυσικά η Αλεξάνδρεια ως σύμβολο των

σημαντικότερων επιτευγμάτων και ονείρων κάθε ανθρώπου, είναι μερικές από τις εκφάνσεις της

αγαπημένης αυτής πολιτείας στο έργο του Καβάφη. Ο Αλεξανδρινός ποιητής κατορθώνει όχι μόνο να

ταυτίσει την πόλη αυτή με το έργο του, αλλά και να την εντάξει στον κόσμο της ποίησης καθιστώντας την ένα

από τα ωραιότερα σύμβολα του ποιητικού του έργου.

Η γλώσσα των ποιημάτων του Καβάφη

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης στην ποίησή του χρησιμοποιεί μια ιδιότυπη γλώσσα που κινείται ανάμεσα στη

δημοτική και την καθαρεύουσα, εμπλουτισμένη παράλληλα με στοιχεία του πολίτικου ιδιώματος, δηλαδή

του ιδιαίτερου γλωσσικού ιδιώματος της Κωνσταντινούπολης από την οποία κατάγεται ο ποιητής. Επιπλέον,

ο ποιητής δε διστάζει να χρησιμοποιήσει στα ποιήματά του αυτούσιες φράσεις από κείμενα της αρχαίας

ελληνικής και βυζαντινής γραμματείας. Η γλωσσική μορφή που προκύπτει από το συγκερασμό αυτό είναι

αρκετά ξεχωριστή, αλλά δε θα πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι κατά το μεγαλύτερο μέρος της έχει ως

βάση τη δημοτική γλώσσα. Ο ποιητής δεν επιδιώκει να απομακρυνθεί από τη γνήσια λαϊκή γλώσσα και γι’

αυτό η καθαρεύουσα υπάρχει στο βαθμό μόνο που εξυπηρετεί την ακρίβεια της διατύπωσης και τη

συντήρηση της πεζολογικής αίσθησης στο ύφος των ποιημάτων του.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο ο Καβάφης συνδυάζει τη δημοτική με λεκτικούς

τύπους της καθαρεύουσας, και την παράλληλη παράθεση αρχαιοελληνικών στίχων, βρίσκουμε στο ποίημα

«Νέοι της Σιδώνος (400 μ.Χ.)». Ο Καβάφης, βέβαια, πέρα από την καθαρεύουσα και τα παραθέματα

αρχαιοελληνικών κειμένων συνηθίζει να διανθίζει το λόγο του και με λέξεις ή φράσεις του ιδιώματος της

Κωνσταντινούπολης. Για παράδειγμα στο πολύ γνωστό «Περιμένοντας τους Βαρβάρους», διαβάζουμε τις

φράσεις: να τον δώσει μια περγαμηνή, τον έγραψε τίτλους. Ο Καβάφης προσέχει κάθε λεπτομέρεια στα

ποιήματά του γεγονός που σημαίνει ότι σκόπιμα χρησιμοποιεί το πολίτικο ιδίωμα, θέλοντας ίσως να εντάξει

3

στο ποίημα την προσωπική του σφραγίδα, μιας και η πολίτικη καταγωγή είναι ένα από τα ιδιαίτερα στοιχεία

που συνθέτουν την προσωπικότητα του ποιητή.

Κι ενώ στα ιστορικά ποιήματα ο Καβάφης κάνει συχνότερη χρήση της καθαρεύουσας, διατηρώντας μια

επίφαση λεκτικής προσέγγισης προς το γλωσσικό μας παρελθόν, στα ποιήματα που αναφέρονται στο παρόν

του ποιητή η γλώσσα γίνεται πλέον μια καθαρότερη δημοτική. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο ποίημα «Η

πόλις», το οποίο δεν έχει ιστορικές αναφορές, η γλώσσα όχι μόνο είναι σχεδόν απαλλαγμένη από

γλωσσικούς τύπους της καθαρεύουσας, αλλά περιέχει και ρήματα που παραπέμπουν σε μια πολύ

καθημερινή χρήση της γλώσσας, όπως για παράδειγμα: ρήμαξες, χάλασες. Είναι λογικό στα ποιήματα που

δεν έχουν συσχετισμούς με παλαιότερες εποχές και άρα εκφέρουν ένα πιο σύγχρονο λόγο, ο ποιητής να

αισθάνεται ελεύθερος να χρησιμοποιήσει τη γνήσια δημοτική γλώσσα και να είναι πιο κοντά στο κοινό

γλωσσικό αίσθημα.

Η ειρωνεία στα ποιήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης χρησιμοποιεί στην ποίησή του την ειρωνεία σε κάθε της μορφή και με τέτοια

συχνότητα ώστε θα μπορούσαμε να τον χαρακτηρίσουμε ως ειρωνικό ποιητή. Η ειρωνεία στην ποιητική

έκφρασή επιτυγχάνεται με διάφορους τρόπους και δεν είναι εύκολο να δοθεί ένας απλώς ορισμός αυτού του

πολυδύναμου εκφραστικού μέσου. Ειδικά στην ποίηση του Καβάφη η ειρωνεία αποκτά πολλές εκφάνσεις και

αποτελεί ουσιαστικά το υλικό που δίνει στην ποίησή του τη μοναδικότητά της. Ο Καβάφης, κάποιες φορές,

δημιουργεί την αίσθηση της ειρωνείας με την αντίθεση που εμφανίζεται ανάμεσα στα λεγόμενα ή στα σχέδια

των προσώπων του ποιήματος και στην τελική έκβαση των γεγονότων. Άλλοτε, χρησιμοποιεί την τραγική

ειρωνεία, κυρίως στα ιστορικά του ποιήματα, οπότε οι αναγνώστες γνωρίζουν την εξέλιξη που θα έχουν τα

πρόσωπα αυτά και κατανοούν πότε οι ήρωες κινούνται προς την καταστροφή. Παράλληλα, ο ποιητής

καταφεύγει συχνά και στη λεκτική ειρωνεία, όπως την αντιλαμβανόμαστε στην καθημερινή μας ομιλία,

σχολιάζοντας εμπαικτικά πράξεις ή σκέψεις των προσώπων που παρουσιάζονται στα ποιήματά του.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για την ειρωνεία που δημιουργεί η αντίθεση ανάμεσα στις προσδοκίες των

προσώπων και στην τελική κατάληξη των γεγονότων μας δίνεται στο ποίημα «Περιμένοντας τους

βαρβάρους». Στο ποίημα αυτό ο Καβάφης μας παρουσιάζει σύσσωμη μια πολιτεία να είναι έτοιμη να

παραδοθεί στους βαρβάρους προσδοκώντας μια λυτρωτική επιστροφή σε μια πιο απλοϊκή ζωή. Την αίσθηση,

άλλωστε. ότι δεν υπάρχει καμία αξία πίσω από τα μεγάλα και τα εντυπωσιακά μας τη δημιουργεί ο Καβάφης

και στο ποίημα «Αλεξανδρινοί βασιλείς». Ενώ η Κλεοπάτρα έχει στήσει όλη αυτή τη γιορτή για να κάνει μια

επίδειξη ισχύος στους Αλεξανδρινούς, εκείνοι γνωρίζουν πολύ καλά ότι όλα αυτά δεν έχουν καμία αξία και

4

ότι όλοι αυτοί οι τίτλοι που προσφέρονται στα παιδιά της Κλεοπάτρας είναι χωρίς αντίκρισμα. Η ειρωνεία,

βέβαια, σε αυτό το ποίημα κινείται σε δύο επίπεδα καθώς πέραν από το γεγονός ότι οι Αλεξανδρινοί

καθόλου δεν έχουν ξεγελαστεί από την πολυτελή προσπάθεια της Κλεοπάτρας, παράλληλα οι αναγνώστες

γνωρίζουν την άσχημη τύχη τόσο της ίδιας όσο και του Καισαρίωνα, με αποτέλεσμα το ποίημα παρά τις

όμορφες εικόνες του να μας προκαλεί ένα πικρό χαμόγελο.

Στην ποίηση του Καβάφη όπου απουσιάζουν οι λυρικές εικόνες και το περιεχόμενό της είναι κυρίως προϊόν

σκέψης και προβληματισμού, η ειρωνεία έρχεται να αποτελέσει το συστατικό που την ξεχωρίζει και την

καταξιώνει. Οι διαρκείς εναλλαγές της τύχης των ηρώων, οι ανατροπές, οι διαψεύσεις των προσδοκιών, αλλά

και οι καυστικοί σχολιασμοί του ποιητή λειτουργούν ως ο βασικός φορέας συγκίνησης των αναγνωστών.

Χάρη στην ειρωνεία η ποίηση του Καβάφη αποκτά ζωή κι ενδιαφέρον και δημιουργεί έντονη πνευματική

συγκίνηση στον αναγνώστη, καθιστώντας την ποίησή του διαχρονική. Αξίζει, μάλιστα, να αναφερθεί ότι το

στοιχείο της ειρωνείας κατορθώνει να παραμείνει αναλλοίωτο ακόμη κι όταν τα ποιήματα του Καβάφη

μεταφράζονται σε άλλες γλώσσες, γεγονός που εξηγεί την ιδιαίτερη ανταπόκριση που γνωρίζει η καβαφική

δημιουργία σε όποια γλώσσα κι αν έχουν αποδοθεί τα ποιήματά του.

Η θεατρικότητα στα ποιήματα του Καβάφη

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης στην ποίησή του χρησιμοποιεί συχνά στοιχεία θεατρικότητας για να δώσει στα

ποιήματά του ζωντάνια και να προκαλέσει έτσι ακόμη περισσότερο το ενδιαφέρον των αναγνωστών του. Η

θεατρικότητα στην ποίηση επιτυγχάνεται με τους διαλόγους μεταξύ των προσώπων ή με την αποστροφή του

ποιητή σε κάποιο πρόσωπο του ποιήματος, με την κινητικότητα των ηρώων αλλά και με τη γενικότερη

σκηνοθεσία που δημιουργεί ο ποιητής. Διακρίνουμε, δηλαδή, στα ποιήματα μια σκηνοθετική οργάνωση του

χώρου και των προσώπων, σα να παρακολουθούμε μια θεατρική παράσταση, βλέπουμε τα πρόσωπα να

μιλούν και να κινούνται και αποκτάμε έτσι την αίσθηση πως γινόμαστε θεατές της δράσης των προσώπων

του ποιήματος.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο ο Καβάφης χρησιμοποιεί τη θεατρικότητα είναι το

ποίημα «Αλεξανδρινοί Βασιλείς». Εδώ βρίσκουμε όλα τα αναγκαία συστατικά της θεατρικότητας: Η τελετή

που διοργανώνει η Κλεοπάτρα αποτελεί το κεντρικό θέμα της παράστασης, το στάδιο της Αλεξάνδρειας

αποτελεί το χώρο όπου τελείται η παράσταση, τα παιδιά της Κλεοπάτρας λειτουργούν ως άβουλοι ηθοποιοί

και οι Αλεξανδρινοί αποτελούν τους πρόθυμους θεατές. Μια παρόμοια χρήση της θεατρικότητας συναντάμε

και στο ποίημα «Νέοι της Σιδώνος (400 μ.Χ.)». Στο ποίημα αυτό πέντε αρωματισμένοι νέοι φέρνουν έναν

ηθοποιό να τους διαβάσει επιγράμματα για να διασκεδάσουν. Σε αυτό το ποίημα η παρουσία του ηθοποιού

5

που διαβάζει τα επιγράμματα, η γεμάτη στόμφο ομιλία του νέου που πετάγεται όρθιος στο άκουσμα του

επιγράμματος, αλλά και η συνολική σκηνοθεσία του χώρου στον οποίο κινούνται οι νέοι της Σιδώνος,

αποτελούν ικανά στοιχεία θεατρικότητας, τα οποία προσφέρουν στο ποίημα έντονη παραστατικότητα και το

καθιστούν εξαιρετικά ενδιαφέρον. Στο ποίημα πάντως που η θεατρικότητα χρησιμοποιείται με ιδιαίτερα

αριστοτεχνικό τρόπο από τον Καβάφη είναι το «Περιμένοντας τους Βαρβάρους», όπου από την πρώτη κιόλας

στιχομυθία, που κλείνει με την προκλητική απάντηση, “είναι οι βάρβαροι να φτάσουν σήμερα”, ο ποιητής

κερδίζει την προσοχή του αναγνώστη και φροντίζει στην πορεία με κάθε ανάλογη απάντηση αυτού του

παράδοξου διαλόγου να αυξάνει την περιέργεια και το ενδιαφέρον μας. Σε αυτό το ποίημα η θεατρικότητα

λειτουργεί με ιδιαίτερα αποτελεσματικό τρόπο, καθώς η διαλογική του μορφή κερδίζει την προσοχή μας από

τους πρώτους κιόλας στίχους, ενώ η γενικότερη σκηνοθεσία που δημιουργεί ο ποιητής ζωντανεύει μπροστά

στα μάτια μας τη συγκέντρωση των πολιτών στην αγορά, την ανησυχία που τους έχει καταλάβει, αλλά και την

απομάκρυνσή τους στο τέλος του ποιήματος.

Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι ο Καβάφης δημιουργεί με ιδιαίτερη φροντίδα τη σκηνοθεσία του ποιήματος

παρουσιάζοντας το χώρο στον οποίο διαδραματίζονται τα γεγονότα που αναφέρει, καθώς και τα πρόσωπα

που πρωταγωνιστούν στα γεγονότα αυτά. Ενώ, παράλληλα, βάζει τους ήρωες του ποιήματος να κινούνται και

να συνομιλούν δημιουργώντας την αίσθηση μιας θεατρικής παράστασης. Με τον τρόπο αυτό το περιεχόμενο

του ποιήματος παίρνει ζωή, κερδίζει σε ενδιαφέρον και εντυπώνεται ευκολότερα στη μνήμη του αναγνώστη.

Ο ποιητής επομένως κατορθώνει μέσω της θεατρικότητας αφενός να κάνει τα ποιήματά του περισσότερο

ενδιαφέροντα και αφετέρου να περάσει τα μηνύματά του πιο αποτελεσματικά.

Στοιχεία Θεατρικότητας

- Η παρουσίαση του χώρου στον οποίο διαδραματίζονται τα γεγονότα.

- Η παρουσίαση των προσώπων που έχουν να υπηρετήσουν ένα συγκεκριμένο ρόλο.

- Οι κινήσεις των προσώπων

- Οι διάλογοι των προσώπων ή έστω οι ομιλίες των προσώπων.

- Η συνολική αίσθηση που δημιουργείται ότι παρακολουθούμε μια θεατρική παράσταση.

Η πολιτική στα ποιήματα του Καβάφη

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης στην ποίησή του εντάσσει εικόνες πολιτικής συμπεριφοράς, ιστορικών ή

φανταστικών προσώπων, άλλοτε για να αναδείξει εκείνες που ενέχουν πολιτικό ήθος και άλλοτε για να

στηλιτεύσει εκείνες που αποτελούν ένδειξη εκφυλισμού. Με τον τρόπο αυτό ο ποιητής κατορθώνει να μας

6

περάσει τα μηνύματά του με ιδιαίτερα παραστατικό τρόπο, αποδεσμεύοντας παράλληλα τις πολιτικές

συμπεριφορές από τα σύγχρονα γεγονότα.

Μια από τις εντονότερες αποτυπώσεις σωστού πολιτικού ήθους υπάρχει στο ποίημα «Εν Σπάρτη». Στο

ποίημα αυτό η μητέρα του βασιλιά Κλεομένη, η Κρατησίκλεια, αποδεικνύει ότι ένα πολιτικό πρόσωπο, ακόμη

κι αν βρίσκεται σε προχωρημένη ηλικία, οφείλει να βάζει το καλό της πατρίδας του πάνω απ’ όλα. Στο ποίημα

«Αλεξανδρινοί Βασιλείς» ο Καβάφης μας δίνει μια εικόνα πολιτικού ψεύδους και απάτης, όπου η Κλεοπάτρα

στήνει μια ολόκληρη τελετή μόνο και μόνο για να δημιουργήσει εντυπώσεις, τόσο στους υπηκόους της όσο

και στους Ρωμαίους. Η ματαιότητα αυτή άλλωστε φαίνεται να ακολουθεί συχνά τα πολιτικά πρόσωπα, ιδίως

σε εποχές που έχει χαθεί πια κάθε ίχνος πολιτικού ήθους και οι άνθρωποι ενδιαφέρονται μόνο για την

απόκτηση της εξουσίας.

Ο Καβάφης ανατρέχει στην ιστορία και επιλέγει να αναπαραστήσει στα ποιήματά του συμπεριφορές που είτε

τις θεωρεί σωστές και άξιες θαυμασμού είτε τις βλέπει ως δείγματα ηθικής κατάπτωσης. Το μήνυμα του

ποιητή που διατρέχει όλα αυτά τα ποιήματα είναι ξεκάθαρο, όσο κι αν περάσουν τα χρόνια η φύση του

ανθρώπου παραμένει κατά βάση ίδια. Ο άνθρωπος είναι πάντοτε ικανός να επιλέξει μια σωστή και ηθική

συμπεριφορά αλλά είναι το ίδιο ικανός να προτιμήσει την ευκολία και τον πλούτο της ανηθικότητας.

Αίσθηση απαισιοδοξίας

Ένα από τα θέματα που απασχολούν ιδιαίτερα τον Κωνσταντίνο Καβάφη είναι η σκέψη ότι η ζωή των

ανθρώπων δεν μπορεί να ξεφύγει από τη δυστυχία και την παρακμή. Οι άνθρωποι παρά τις προσπάθειές

τους έρχονται διαρκώς αντιμέτωποι με μεγάλες δυσκολίες και πολύ συχνά είναι αναγκασμένοι να χάσουν

όλα όσα απέκτησαν με κόπο και συνεχή αγώνα. Η απαισιόδοξη αυτή στάση του ποιητή διατρέχει πολλά από

τα ποιήματά του και παίρνει κάθε φορά διαφορετική μορφή. Κάποιες φορές είναι η αδυναμία του ανθρώπου

να αλλάξει τη ροή της ζωής του και να αποκτήσει μια καλύτερη μοίρα, άλλοτε είναι το γεγονός ότι οι

άνθρωποι δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις συνεχείς δυσκολίες και κάποτε είναι οι

μεγάλες απώλειες της ζωής που φέρνουν τον άνθρωπο σε απόγνωση.

Χαρακτηριστικό δείγμα της απαισιόδοξης διάθεσης του ποιητή απέναντι στη ζωή είναι το ποίημα «Η πόλις».

Στο ποίημα αυτό ο Καβάφης θεωρεί ότι κάθε προσπάθεια του ανθρώπου να αλλάξει τη ζωή του είναι

καταδικασμένη να αποτύχει. Αν κάποιος δεν έχει κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή ζωή για τον εαυτό

του, δε θα μπορέσει να επιτύχει κάτι τέτοιο όσο κι αν προσπαθήσει να βρει ένα καλύτερο τόπο διαμονής. Η

απαισιοδοξία, η απόγνωση που αισθάνεται ο ποιητής αλλά και η ματαιότητα κάθε προσπάθειας δίνουν στο

ποίημα αυτό μια ιδιαίτερη δυναμική. Βέβαια, το ποίημα αυτό δεν αποκλείει την ευτυχία γενικά για όλους

7

τους ανθρώπους, την αποκλείει για εκείνους που δεν έχουν την εσωτερική ικανότητα να διαχειριστούν

αποτελεσματικά τη ζωή τους ώστε να μπορέσουν να θέσουν τα θεμέλια μιας ευτυχισμένης πορείας. Μια

παρόμοια σκέψη, άλλωστε, παρουσιάζει ο ποιητής και στο ποίημα «Ιθάκη», όπου καθησυχάζει τον

αναγνώστη λέγοντας ότι στο ταξίδι μας δε θα συναντήσουμε τον Ποσειδώνα και τους Κύκλωπες, αν δεν τους

έχουμε μέσα μας.

Αίσθηση εγκλωβισμού

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης στην ποίησή του συχνά ασχολείται με το θέμα του εγκλωβισμού των ανθρώπων

και της εκμηδένισης των ευκαιριών τους για αλλαγή. Τα άτομα στην ποίηση του Καβάφη είτε αδυνατούν να

ξεφύγουν από τους περιορισμούς που τους θέτει η κοινωνία είτε κατατρύχονται από τη σχεδόν

προαποφασισμένη καταδίκη των προσπαθειών τους για μια καλύτερη ζωή είτε παραμένουν

ακινητοποιημένοι εξαιτίας των δικών τους ελλείψεων, εξαιτίας της δικής τους αδυναμίας να ξεπεράσουν τα

εγγενή τους ελαττώματα ώστε να μπορέσουν να βελτιώσουν τη ζωή τους. Το αίσθημα αυτό του εγκλωβισμού

διατρέχει σε μεγάλο βαθμό την ποίηση του Καβάφη και μας δίνεται με ποικίλους τρόπους, δημιουργώντας

μας σταδιακά την εντύπωση ότι τελικά είμαστε παγιδευμένοι σε μια αναπόδραστη πορεία αποτυχίας και

δυστυχίας.

Μια πρώτη και εξαιρετικά υποβλητική εικόνα εγκλωβισμού μας δίνει ο ποιητής στο ποίημα «Τείχη», όπου το

ποιητικό υποκείμενο παρουσιάζεται να έχει παγιδευτεί μέσα σε τείχη που έχουν χτίσει ολόγυρά του, χωρίς

ποτέ ο ίδιος να το αντιληφθεί. Ο ποιητής μας μεταφέρει με ιδιαίτερα παραστατικό τρόπο ένα αίσθημα

εγκλωβισμού που μπορεί να εκφράσει συναισθήματα που κατά καιρούς έχουν βιώσει οι περισσότεροι

άνθρωποι. Κάποτε παύει να υφίσταται η ψευδαίσθηση της ελευθερίας που μας συνοδεύει και αρχίζει η

συνειδητοποίηση ότι τελικά είμαστε αναγκασμένοι να ζούμε μέσα σε όρια, τα οποία τις περισσότερες φορές

είναι πολύ πιο στενά απ’ όσο ίσως πιστεύουμε.

Ο εγκλωβισμός, όμως, του ανθρώπου δεν αποτελεί για τον ποιητή μόνο το έργο άλλων ανθρώπων που

εκφράζεται με περιορισμούς και απαγορεύσεις. Κάποιες φορές ακόμη κι ο ίδιος ο άνθρωπος ευθύνεται για

την αδυναμία του να ξεφύγει από τα λάθη του, για την αδυναμία του να φτιάξει μια καινούρια ζωή. Το

μήνυμα αυτό μας το περνά ο ποιητής με εκπληκτικό τρόπο στο ποίημα «Η πόλις». Στο ποίημα αυτό η

επιθυμία που εκφράζει ο ένας συνομιλητής να φύγει από την πόλη όπου τώρα μένει, για να μπορέσει να

ξεκινήσει από την αρχή τη ζωή του κάπου αλλού, διαψεύδεται πλήρως. Η απάντηση που έρχεται με απόλυτο

τρόπο είναι ότι δεν υπάρχει κανένας τρόπος να ξεφύγει από αυτή την πόλη, γιατί πολύ απλά την πόλη την

κουβαλά μέσα του. Τα λάθη που κάνουμε, οι ελλείψεις και τα ελαττώματά μας, μας ακολουθούν όπου κι αν

8

πάμε, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε στην πραγματικότητα να ξεφύγουμε από αυτά. Δεν μπορούμε, μας

λέει ο ποιητής, να αλλάξουμε τη ζωή μας φεύγοντας απλά από την πόλη, μιας και η πόλη είμαστε εμείς οι

ίδιοι. Η πόλη είναι όλες οι λάθος επιλογές μας, είναι η αναποτελεσματικότητά μας, είναι κάθε τι από το

οποίο θα θέλαμε να ξεφύγουμε, αλλά εν τέλει δεν μπορούμε.

Κάποτε, βέβαια, ο εγκλωβισμός μπορεί να προκύψει από την ίδια τη ροή των πραγμάτων, την τύχη. Κάτι

τέτοιο συμβαίνει στο «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον», όπου ο βασικός ήρωας, ο Αντώνιος, βρίσκεται

εγκλωβισμένος στην αποτυχία των σχεδίων και ονείρων του προ τετελεσμένων γεγονότων, αφού ο θεός

Διόνυσος, προστάτης του ιδίου και της πόλης του, τον εγκαταλείπει. Στο ποίημα αυτό το βάρος μεταπίπτεται

από το αίσθημα της μελαγχολίας λόγω του εγκλεισμού στο πώς θα χειριστεί ο ήρωας από δω και στο εξής τον

εγκλεισμό του, πώς θα το αποδεκτεί, αφού είναι δεδομένο.

Ο Καβάφης μέσα στην ποίησή του έχει καταφέρει να αποδώσει με μοναδικές εικόνες εγκλωβισμού αλήθειες

που όσο κι αν μας ενοχλούν, όσο κι αν δεν τις έχουμε πλήρως βιώσει, ενυπάρχουν πάντως στη φύση μας. Οι

άνθρωποι είναι τόσο ελεύθεροι όσο τους το επιτρέπει η κοινωνία στην οποία ζουν κι όσο τους επιτρέπουν οι

προσωπικές τους αρχές καθώς και οι ενοχές που μας περνάει το περιβάλλον μας από την αρχή κιόλας της

ύπαρξής μας. Οι άνθρωποι μπορούν να αλλάξουν τη ζωή τους τόσο μόνο όσο τους επιτρέπει η προσωπική

τους ικανότητα να διαχειριστούν τα δεδομένα της ζωής τους. Αν οι άνθρωποι δεν έχουν τη δυνατότητα να

αξιοποιήσουν σωστά όσα τους έχει προσφέρει η ζωή τους, δεν υπάρχει πλέον τρόπος να ξεφύγουν από τα

λάθη και από τις ελλείψεις τους. Κι άλλωστε, ακόμη κι αν επιτύχουμε την ελευθερία, ακόμη κι αν επιφέρουμε

τις επιθυμητές αλλαγές στη ζωή μας, θα έρθουμε αντιμέτωποι με τη συντριπτική επέλαση των προβλημάτων

και των δυσκολιών που αναπόφευκτα θα εμφανιστούν στη ζωή μας.

Πηγές της ποιητικής έμπνευσης του

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης στην ποίησή του αποτυπώνει τις προσωπικές του ανησυχίες και σκέψεις, τις

εμπειρίες του αλλά και τα ερωτικά του οράματα. Μέσα στους στίχους του, δηλαδή, βρίσκουμε τον ιδιαίτερο

τρόπο με τον οποίο ο ποιητής αντιμετώπιζε τη ζωή, το πέρασμα του χρόνου, τη φθορά, το θάνατο, την

ιστορία αλλά και τον έρωτα. Όλα αυτά τα θέματα ο ποιητής τα διαπραγματεύτηκε είτε με βάση τα

προσωπικά του βιώματα είτε αναβιώνοντας τη ζωή ιστορικών προσώπων. Η ποίηση του Καβάφη μοιάζει να

προκύπτει μέσα από το συγκεκριμένο και όχι αποκλειστικά από τη φαντασία του, καθώς για να μπορέσει ο

ποιητής να φτάσει στην ποιητική δημιουργία ξεκινά συνήθως είτε από κάτι που ο ίδιος έχει ζήσει και

γνωρίζει καλά είτε από ένα ιστορικό γεγονός ή πρόσωπο. Μεγάλο κομμάτι επίσης της έμπνευσης του ποιητή

προέρχεται από τα αναγνώσματά του. Στο ποίημα αυτό μας προτρέπει να μάθουμε και να μάθουμε, ένδειξη

9

της εκτίμησης που είχε ο ποιητής στις γνώσεις και τη μελέτη. Ο ίδιος, άλλωστε, αντλεί πολλές φορές την

ποιητική του έμπνευση από έργα άλλων λογοτεχνών, συνήθως ιστορικών, και δε διστάζει να μας παραθέσει

και αποσπάσματα από το έργο που τον ενέπνευσε.

Η σχέση του με την ιστορία

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης αγαπούσε ιδιαίτερα την ιστορία, μελετούσε συνεχώς ιστορικά βιβλία και

ήταν βαθύς γνώστης των γεγονότων της ελληνιστικής και της βυζαντινής περιόδου. Η αγάπη του για

την ιστορία μάλιστα είχε ως απόρροια τη δημιουργία αρκετών ποιημάτων που είτε έχουν ως βάση

τους ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα είτε έχουν συντεθεί έτσι ώστε να θυμίζουν κάποια συγκεκριμένη

ιστορική περίοδο, χωρίς όμως να αναφέρονται σε κάποιο υπαρκτό πρόσωπο ή γεγονός. Ο ποιητής

επιλέγει για τα ποιήματά του κυρίως εποχές παρακμής και ηττημένα ιστορικά πρόσωπα, εστιάζοντας

την προσοχή του περισσότερο στις στιγμές που η πραγματικότητα φέρνει τα πρόσωπα αντιμέτωπα

με την πτώση και τον εκφυλισμό των αξιών, χωρίς να λείπουν βέβαια και οι αναφορές σε στιγμές

ηθικού μεγαλείου.

Η αναφορά σε πραγματικά ιστορικά γεγονότα γίνεται από τον ποιητή κυρίως για να σχολιάσει τις

συνθήκες που επικρατούσαν και τις πράξεις των ιστορικών προσώπων, μεταδίδοντας με αυτόν τον

τρόπο ένα μήνυμα προς τους σύγχρονους αναγνώστες. Για παράδειγμα, στο ποίημα «Αλεξανδρινοί

Βασιλείς» ο ποιητής ασχολείται με την τελετή που διοργάνωσε το 34 π.Χ. η Κλεοπάτρα για να

μοιράσει στα παιδιά της τα εδάφη της υποτιθέμενης επικράτειάς της. Το ποίημα αυτό παρουσιάζει με

ιδιαίτερο τρόπο την ηθική πτώση μιας βασίλισσας που καταφεύγει σε ανούσιες εκδηλώσεις για να

ενισχύσει το κύρος της, αλλά και την ένοχη συμμετοχή των υπηκόων της που ενώ γνωρίζουν την

αλήθεια δίνουν το παρόν σε μια παρωδία, αντί να δείξουν με την αντίδρασή τους τη διαφωνία τους για

τα τερτίπια της Κλεοπάτρας.

Η ιστορική πραγματικότητα όμως δεν είναι πάντοτε απαραίτητο συστατικό για την ποιητική

δημιουργία, πολλές φορές λειτουργεί απλώς ως το σκηνικό στο οποίο τα πρόσωπα του Καβάφη

κινούνται για να εξυπηρετήσουν τις προθέσεις του ποιητή. Ο Καβάφης, δηλαδή, κάποιες φορές

δημιουργεί ποιήματα που δεν αναφέρονται σε πραγματικά ιστορικά γεγονότα, κι ενώ το πλαίσιο στο

οποίο διαδραματίζονται τα γεγονότα μοιάζει ιστορικό, στην ουσία πρόκειται για φανταστικά

περιστατικά που μεταφέρουν όμως με μεγάλη παραστατικότητα τα μηνύματα του ποιητή. Ένα

χαρακτηριστικό παράδειγμα ιστορικοφανούς ή ψευδοϊστορικού ποιήματος είναι το «Περιμένοντας

τους Βαρβάρους», στο οποίο ο ποιητής μιλώντας για τη σύγκλητο, τον αυτοκράτορα και τους

10

πραίτορες δημιουργεί την εντύπωση ότι αναφέρεται σε κάποιο ιστορικό γεγονός που διαδραματίστηκε

στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, αλλά στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα φανταστικό διάλογο που

μετατίθεται από τον ποιητή χρονικά για να αποφευχθούν οι άμεσες συγκρίσεις με το ιστορικό παρόν

του. Το ίδιο ισχύει και στο ποίημα «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον», όπου η αρχική έμπνευση του

ποιητή από ένα πραγματικό ιστορικό γεγονός, την ήττα του Αντωνίου από τον Οκταβιανό στο Άκτιο το

31π.Χ., θα μπορούσε να κατατάξει το ποίημα ως ιστορικό. Όμως, έστω κι αν εμπλέκονται πραγματικά

γεγονότα και ιστορικά πρόσωπα, το ποίημα έχει καθαρά φιλοσοφικό και διδακτικό χαρακτήρα με τον

Αντώνιο να ανάγεται σε σύμβολο του κάθε ενός που βρίσκεται σε μια παρόμοια περίσταση, να

γνωρίζει δηλαδή ότι επέρχεται η αποτυχία, το τέλος του.

Είναι εμφανές ότι η ιστορία λειτουργεί με ποικίλους τρόπους στην ποίηση του Καβάφη, καθώς ακόμη

κι όταν δεν του παρέχει άμεσα την έμπνευση και το υλικό για τα ποιήματά του, λειτουργεί ως άλλοθι

για τη δημιουργία μιας κατάστασης που ενώ δεν είναι ιστορικά πραγματική είναι όμως ποιητικά

έγκυρη και επιτρέπει στον ποιητή να εκφράσει με αποτελεσματικότητα τις σκέψεις και τους

προβληματισμούς του. Ο Καβάφης αξιοποιεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την ιστορία για να

αντλήσει συμπεριφορές, περιστατικά και γεγονότα που εν δυνάμει μπορούν να λειτουργήσουν ως

φορείς σημαντικών μηνυμάτων για το σύγχρονο αναγνώστη κι όταν δεν βρίσκει ιστορικά γεγονότα

που να εξυπηρετούν πλήρως την ποιητική του ιδέα δε διστάζει να αναδημιουργήσει ο ίδιος το

ιστορικό πλαίσιο που επιθυμεί.

Ο διδακτισμός στην ποίηση του Καβάφη

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης είχε πάντοτε την πρόθεση να μεταδίδει με την ποίησή του σημαντικά μηνύματα

προς τους αναγνώστες του. Σε αντίθεση με άλλους ποιητές που ενδιαφέρονταν περισσότερο για την τεχνική

αρτιότητα των ποιημάτων τους, ακολουθώντας ποικίλα μέτρα, εμπλουτίζοντας τα έργα τους με

ομοιοκαταληξίες και διατηρώντας με αυστηρότητα τον αριθμό των συλλαβών κάθε στίχου, θυσιάζοντας σε

αυτά το περιεχόμενο του ποιήματος, ο Καβάφης έθεσε ως βασική προτεραιότητα της δικής του ποίησης το

περιεχόμενο και απάλλαξε την ποίησή του από οτιδήποτε θα τον περιόριζε να εκφράσει με πληρότητα αυτό

που ήθελε. Η ποίησή του είναι συχνά φορέας ηθικών μηνυμάτων και συμβουλών για την ενδεδειγμένη στάση

ζωής των ατόμων, αποπνέοντας μια έντονη διάθεση διδακτισμού, κάτι που θα μπορούσε να αναιρέσει την

ποιητικότητα του έργου του, αν ο ποιητής δε φρόντιζε να συγκαλύψει το διδακτισμό αυτό με μια

εμπνευσμένη αξιοποίηση της ιστορίας και των αρχαιοελληνικών μύθων.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο ο ποιητής αξιοποιεί ένα μύθο για να μπορέσει να

11

περάσει μέσα στην ποίησή του τις συμβουλές του, χωρίς να δημιουργείται στον αναγνώστη η ενοχλητική

αίσθηση ότι ο ποιητής τον νουθετεί, είναι το ποίημα «Ιθάκη». Εδώ ο μύθος της επιστροφής του Οδυσσέα από

την Τροία, αποτελεί τη βάση για να χτίσει ο ποιητής τη δική του εκδοχή του ταξιδιού που καλείται να

πραγματοποιήσει κάθε άνθρωπος, όχι πια ως ταξίδι επιστροφής όπως αυτό του Οδυσσέα, αλλά ως ταξίδι

επίτευξης των στόχων που θέτουμε στη ζωή μας. Η πληθώρα των περιπετειών του Οδυσσέα, τρέπεται από

τον ποιητή σε πληθώρα εμπειριών που αντί για ταλαιπωρία θα μας χαρίσουν γνώσεις και νέες ευκαιρίες για

απολαύσεις πνευματικές και σωματικές. Με τον τρόπο αυτό η Ιθάκη παύει να είναι ο προορισμός –

λύτρωση, όπως ήταν για τον Οδυσσέα και γίνεται ο προορισμός – στόχος, που με κάθε φτάσιμο μας εκεί

επαναπροσδιορίζεται και τίθεται μια νέα Ιθάκη – στόχος.

Στον αντίποδα της Ιθάκης, όπου ο ποιητής μας μιλά για τις άπειρες δυνατότητες που μας παρέχει το ταξίδι

της ζωής για την απόκτηση εμπειριών και απολαύσεων, βρίσκεται το ποίημα «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον»,

στο οποίο ο ποιητής στέκει με σεβασμό, αλλά και αυστηρότητα απέναντι σε όσους φτάνουν στην κρίσιμη

στιγμή της απώλειας των πολυτιμότερων για εκείνους αγαθών. Ο ποιητής εστιάζει την προσοχή του στην

ιστορία του Αντώνιου που στο απόγειο της ζωής του είχε δική του την Αλεξάνδρεια και την Κλεοπάτρα, αλλά

δεν μας μιλά για τις στιγμές της χαράς και της επιτυχίας αυτού του προσώπου, μας μιλά για τη στιγμή που ο

Αντώνιος συνειδητοποιεί ότι ο προστάτης του θεός τον εγκαταλείπει και είναι πια η στιγμή να αποχαιρετίσει

την Αλεξάνδρεια και μαζί της όλα όσα κατόρθωσε να αποκτήσει στη ζωή του. Ο ποιητής θέλει να τονίσει την

αξία του αυτοσεβασμού και της αξιοπρέπειας και για το λόγο αυτό συμβουλεύει τον Αντώνιο να

αποχαιρετήσει την Αλεξάνδρεια σα να ήταν έτοιμος από καιρό, σα να ήταν θαρραλέος. Για τον Καβάφη η

διατήρηση της αξιοπρέπειας είναι από τα πλέον σημαντικά στοιχεία για έναν άνθρωπο και γι’ αυτό πιστεύει

ότι ακόμη κι όταν βρισκόμαστε μπροστά στις μεγαλύτερες απώλειες της ζωής μας, θα πρέπει να διατηρούμε

την αυτοκυριαρχία μας και να μην καταφεύγουμε σε θρήνους και παρακάλια, που αφενός δεν μπορούν να

αποτρέψουν την καταστροφή και αφετέρου μας στοιχίζουν το πολυτιμότερο απόκτημά μας, την αξιοπρέπεια.

Στο ποίημα αυτό ο Καβάφης κατορθώνει να περάσει το σημαντικό αυτό μήνυμα, χωρίς να αφήνει το

διδακτικό χαρακτήρα του ποιήματος να γίνεται εμφανής. Κατορθώνει να περάσει τόσο αριστοτεχνικά τις

προτάσεις του για αυτοκυριαρχία, μέσα από την αναφορά στις ειδικές περιστάσεις της ζωής του Αντώνιου,

ώστε ο αναγνώστης να δέχεται το μήνυμα, χωρίς καθόλου να αισθάνεται ότι ο ποιητής του απευθύνει τον

λόγο και ότι ουσιαστικά συμβουλεύει εκείνον και όχι τον Αντώνιο.

Κι ενώ στα ποιήματα Ιθάκη και Απολείπειν ο θεός Αντώνιον η χρήση του β΄ ενικού προσώπου διατηρεί την

εντύπωση ότι ο ποιητής απευθύνει το λόγο σε κάποιον και εν μέρει στον αναγνώστη, έρχονται στιγμές που ο

ποιητής απομακρύνει ακόμη κι αυτό το στοιχείο διδακτισμού, θέτοντας το ποίημά του μέσα σ’ ένα ιστορικό

πλαίσιο, χωρίς καμία συσχέτιση προς τον αναγνώστη. Για παράδειγμα στο ποίημα «Εν Σπάρτη», η συμβουλή

του ποιητή δίνεται έμμεσα και εμπεριέχεται ουσιαστικά στην προβολή του ιδανικού προτύπου ενός ηγετικού

12

προσώπου, της Κρατησίκλειας. Εδώ ο διδακτισμός του ποιητή είναι κρυμμένος καλά μέσα στην

αναπαράσταση του ιστορικού γεγονότος και ο αναγνώστης μπορεί να λάβει το μήνυμα του ηθικού

μεγαλείου, μόνο αν έχει ανάλογες παραστάσεις και ηθικές αξίες ο ίδιος.

Σε ό,τι αφορά την ποίηση του Καβάφη, λοιπόν, το ερώτημα δεν είναι αν περιέχει στοιχεία διδακτισμού,

καθώς αυτό είναι δεδομένο, το ερώτημα είναι αν ο διδακτισμός αυτός δίνεται με τρόπο που να ενοχλεί τον

αναγνώστη και να αναιρεί την ποιητικότητα του έργου. Και η απάντηση έρχεται αβίαστα όταν κανείς

διαβάζει ποιήματα όπως το Απολείπειν ο θεός Αντώνιον και το Εν Σπάρτη, όπου είναι εμφανές ότι ο ποιητής

έχει κατορθώσει να αξιοποιήσει τόσο έντεχνα τις ιστορικές αναφορές διαπλέκοντας παράλληλα τόσο

αρμονικά τις συμβουλές του με το υπόλοιπο περιεχόμενο, ώστε όχι μόνο να μην ενοχλούν τον αναγνώστη,

αλλά στην πραγματικότητα να αποτελούν βασικό στοιχείο της γοητείας που ασκούν τα ποιήματα του

Αλεξανδρινού.

Ο έρωτας στα ποιήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης στα ποιήματά του αναφέρεται στον έρωτα μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου,

εναλλάσσοντας όμως τον τρόπο με τον οποίο οι ήρωές του αντιμετωπίζουν την ερωτική τους επιλογή.

Κάποιες φορές τα πρόσωπα που σκιαγραφεί ο ποιητής βιώνουν από κοινού τον έρωτά τους, χωρίς τύψεις και

χωρίς ενοχές, ενώ άλλες φορές, το ένα από τα δύο πρόσωπα μοιάζει να μετανιώνει για την άνομη μορφή του

έρωτα που έχουν επιλέξει. Παράλληλα, ο ποιητής στα ερωτικά του ποιήματα εναλλάσσει διαφορετικά

χρονικά επίπεδα, κάποτε δηλαδή αποδίδει την ερωτική σχέση ή εμπειρία ως παρόν και άλλοτε ως μακρινό

παρελθόν, το οποίο επιχειρεί να ανακαλέσει στη μνήμη του.

Η ομόφυλη ερωτική εμπειρία δεν είναι βέβαια πάντοτε σαφής στα ποιήματα του Καβάφη, μιας και ο ποιητής

κάποιες φορές δεν διευκρινίζει το φύλο του προσώπου στο οποίο αναφέρεται. Συνηθίζουμε, όμως, να

προσεγγίζουμε όλα τα ερωτικά του ποιήματα ως ομόφυλα επηρεασμένοι από το γεγονός ότι η πλειονότητα

των ποιημάτων αυτών μιλά για νέους άντρες ή ωραίους εφήβους. Η εξύμνηση της ομορφιάς αποτελεί,

άλλωστε, βασική θεματική για τον ποιητή μας ο οποίος αρκετά συχνά αφιερώνει τους στίχους τους σε

όμορφους νέους, οι οποίοι μαγνητίζουν τη φαντασία του. Οι ενοχές βέβαια για το είδος της ερωτικής

επιλογής δεν είναι κάτι που ο ποιητής αποφεύγει ή αποκρύπτει.

Τα σύμβολα στην ποίηση του Καβάφη

Η ποίηση του Κωνσταντίνου Καβάφη δεν επικεντρώνεται στο ατομικό περιστατικό ή την αλήθεια ενός

13

προσώπου, είναι ποίηση που επιχειρεί να αποτυπώσει διαπιστώσεις για τη ζωή οι οποίες να εκφράζουν μια

καθολική αλήθεια. Ο Καβάφης ήταν ένας βαθιά σκεπτόμενος άνθρωπος που με την οξυδερκή

παρατηρητικότητά του, με τη συνεχή μελέτη, καθώς και τις προσωπικές του εμπειρίες είχε κατορθώσει να

δημιουργήσει μια στέρεα θεωρία για τους βασικούς αρμούς της ζωής των ανθρώπων. Η ατομική ελευθερία,

ο θάνατος, η αξιοπρέπεια, η ήττα, το ηθικό χρέος, οι προσωπικές επιδιώξεις και η ανάγκη για ανανέωση,

διατρέχουν και συνέχουν τις πράξεις των περισσότερων ανθρώπων. Επιθυμία του ποιητή ήταν να

καταγράψει τη δική του θέση για όλες αυτές τις βασικές θεματικές, με τρόπο όμως καθαρά ποιητικό, ώστε το

έργο του να μην καταλήξει να μοιάζει με εγχειρίδιο πρακτικής φιλοσοφίας, και παράλληλα με τρόπο που να

αποκαλύπτει την καθολικότητα της αλήθειας που διατυπώνεται, χωρίς να τίθενται περιορισμοί στην οπτική

γωνία θέασης του ποιητή. Η επίτευξη του στόχου αυτού πραγματοποιήθηκε από τον ποιητή με τη συχνή

χρήση συμβόλων στην ποίησή του, τα περισσότερα από τα οποία αντλήθηκαν από την ιστορία.

Η ιδιαίτερη ποιητική ευφυΐα του Καβάφη αποδεικνύεται όχι μόνο από το γεγονός ότι κατόρθωσε στην

ποίησή του να καταγράψει σκέψεις που φωτίζουν με ειλικρίνεια την ανθρώπινη δράση, αλλά και από το

γεγονός ότι επέλεξε τα σύμβολα του τόσο σοφά ώστε αυτά να γνωρίσουν τη συλλογική αποδοχή και να

αποτελούν πλέον αναπόσπαστο μέρος της κοινής συνείδησης των ανθρώπων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα

αποτελεί το ποίημα «Ιθάκη», στο οποίο ο Καβάφης κατόρθωσε να πάρει την Ιθάκη της Οδύσσειας και από

τον εξιδανικευμένο τόπο επιστροφής του Οδυσσέα να την καταστήσει πλέον σύμβολο των στόχων που

θέτουν οι άνθρωποι στη ζωή τους.

Κι ενώ η Ιθάκη στην ποίηση του Καβάφη γίνεται το σύμβολο των στόχων που θέτουμε, η Αλεξάνδρεια, η πόλη

του ποιητή, έρχεται να συμβολίσει όλα όσα έχουμε αποκτήσει στη ζωή μας, κάθε τι που επιθυμήσαμε καθώς

και ό,τι θα πρέπει να στερηθούμε όταν έρθει η στιγμή της ήττας και της μεγάλης απώλειας στη ζωή μας. Στο

ποίημα «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον», ο ποιητής εστιάζει την προσοχή του στον Αντώνιο λίγο προτού

εισέλθουν οι Ρωμαίοι, υπό τον Οκταβιανό, στην Αλεξάνδρεια. Το Σεπτέμβριο του 31 π.Χ. ο στόλος του

Αντώνιου και της Κλεοπάτρας ηττάται από το στόλο του Οκταβιανού στο Άκτιο και λίγους μήνες μετά ο

Οκταβιανός έρχεται στην Αίγυπτο και πολιορκεί την Αλεξάνδρεια. Εκείνη την κρίσιμη εποχή, τον Αύγουστο

του 30 π.Χ., σύμφωνα με τον Πλούταρχο, οι κάτοικοι της Αλεξάνδρειας αναφέρουν ότι άκουσαν να περνά

μέσα από την πόλη μια ομάδα ανθρώπων που έπαιζε μουσική και έκανε πολλή φασαρία, χωρίς όμως να

μπορούν να δουν κανέναν, σα να ήταν ένας αόρατος θίασος. Αυτό το γεγονός οι κάτοικοι το θεώρησαν ως

ένδειξη ότι ο προστάτης θεός του Αντωνίου, ο Διόνυσος, τον εγκαταλείπει κι ότι το τέλος του είναι πλέον

κοντά. Σε αυτό το γεγονός βασίζεται ο Καβάφης και μας παρουσιάζει τον Αντώνιο τη στιγμή που

συνειδητοποιεί ότι ο θεός – προστάτης του τον εγκαταλείπει. Ο Καβάφης συμβουλεύει τον Αντώνιο να

αντιδράσει σα θαρραλέος και να μην καταδεχτεί να λυγίσει μπροστά στη δεδομένη πια απώλεια της

“Αλεξάνδρειας”. Ο Αντώνιος θα πρέπει να δεχτεί την ήττα του σαν έτοιμος από καιρό, φροντίζοντας να

14

διατηρήσει τουλάχιστον την αξιοπρέπειά του, όσο μεγάλη κι αν είναι η απώλεια που αντιμετωπίζει. Και

πράγματι για τον Αντώνιο η παρουσία του αντίπαλου στρατού σημαίνει ότι θα πρέπει να χάσει την εξουσία

της Αιγύπτου, τον έρωτα της Κλεοπάτρας, την πολυτελή ζωή της Ανατολής, όλα τα μελλοντικά του σχέδια για

μια ισχυρή παντοκρατορία που θα δημιουργούσε με την Κλεοπάτρα και φυσικά την ίδια του τη ζωή. Ο

ποιητής βέβαια όλα αυτά που πρόκειται να χάσει ο Αντώνιος τα συμπυκνώνει στην απώλεια της

Αλεξάνδρειας, καθιστώντας έτσι την Αλεξάνδρεια ένα από τα ωραιότερα σύμβολά του, στο οποίο

συγκεντρώνει όλα όσα κάθε άνθρωπος επιθυμεί να αποκτήσει ή έχει ήδη αποκτήσει.

Τα σύμβολα που χρησιμοποιεί ο Καβάφης, πάντως, κατορθώνουν να γίνουν αποδεκτά από ένα ευρύ κοινό

μιας και είναι πάντοτε ανοιχτά σε πλήθος ερμηνειών και δεν περιορίζουν τον αναγνώστη σε μία και μόνο

εκδοχή. Για παράδειγμα, στο ποίημα «Τείχη», ο ποιητής αναφέρεται στον παράδοξο εγκλωβισμό του από

τείχη που έχουν χτιστεί ολόγυρά του, χωρίς ποτέ να καταλάβει πότε κι από ποιους συνέβη αυτό. Η ιδιαίτερη

επιτυχία αυτού του ποιήματος είναι ότι δίνει βέβαια ως δεδομένο το αίσθημα του εγκλωβισμού και την

απώλεια της ελευθερίας, αλλά δεν καθορίζει το είδος των περιορισμών που έχουν επιβληθεί, οπότε κάθε

αναγνώστης που αισθάνεται εγκλωβισμένος στη ζωή του, μπορεί να εκλαμβάνει τα τείχη ως κάτι

διαφορετικό. Παράλληλα, στο ποίημα «Η πόλις» η πόλη αποτελεί σε ένα επίπεδο ένα πραγματικό χώρο,

αλλά σε ένα δεύτερο επίπεδο στην πορεία του ποιήματος μετενσαρκώνεται σε σύμβολο του εαυτού του

ποιητή. Μάλιστα, μέσα από το ποίημα, η πόλη έχει και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, πράγμα που μας δίνει

πληροφορίες για το χαρακτήρα του ποιητή ή του ήρωα που μιλάει γι’ αυτήν. Όταν ο ποιητής λέει ότι δεν

μπορεί να ξεφύγει από αυτήν και ότι θα τον ακολουθεί η πόλη, στην ουσία δηλώνει σε συμβολικό επίπεδο

ότι θα τον ακολουθεί παντού ο εαυτός του με όλα τα πάθη και τις αδυναμίες του. Η πόλη μένει απρόσωπη,

μολονότι παραπέμπει τον αναγνώστη στην Αλεξάνδρεια, όπου είχε όλες τις εμπειρίες του ο ποιητής και έτσι

ο χώρος μετατρέπεται σε σύμβολο των βιωμάτων του, καθώς και του εσωτερικού του κόσμου.

Με τη χρήση των συμβόλων ο Καβάφης κατόρθωσε να εκφράσει σημαντικές έννοιες με ιδιαίτερα

παραστατικό τρόπο, εγκλωβίζοντας συχνά τη φαντασία των αναγνωστών του, που με τι έκπληξη θα είδαν

κάποτε αυτά τα τείχη να ορθώνονται ολόγυρά τους, όπως ακριβώς τα παρουσίασε ο ποιητής. Το κέρδος που

αποκομίζει η ποίηση του Καβάφη από τα σύμβολα, που με τόση πρωτοτυπία χρησιμοποιεί ο ποιητής, είναι

σημαντικό καθώς πέρα από την αποτελεσματικότερη παρουσίαση των νοημάτων, επέτρεψαν στην ποίηση

του Αλεξανδρινού να ενταχθεί ευκολότερα στον κοινό κώδικα επικοινωνίας των αναγνωστών του και να

παραμείνει ως πολύτιμο σημείο αναφοράς για όλους τους λάτρεις της λογοτεχνίας. Ποιος δεν αναγνωρίζει

την αποφθεγματική διατύπωση «Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους», και ποιος δε θυμάται τις

πολύτιμες παροτρύνσεις του ποιητή στο άκουσμα και μόνο του στίχου: Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη...

15

Τα γηρατειά στην ποίηση του Κωνσταντίνου Καβάφη

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης υπήρξε αφοσιωμένος λάτρης της νεότητας και της ομορφιάς, καθώς

θεωρούσε ότι η νεότητα σε συνδυασμό με το σωματικό κάλλος αποτελεί μια ανυπέρβλητη πηγή

δύναμης. Ο ποιητής υμνεί με κάθε ευκαιρία τους ωραίους νέους που κοσμούν το ιδιαίτερο ποιητικό

του σύμπαν και θλίβεται στη σκέψη ότι κάποια στιγμή η ομορφιά τους θα χαθεί. Το πέρασμα του

χρόνου και η φθορά που επέρχεται τρομοκρατεί τον ποιητή, όχι γιατί φέρνει τον άνθρωπο πιο κοντά

στο τέλος της ζωής του, αλλά γιατί του στερεί τη δυνατότητα να απολαμβάνει τη μοναδική εκείνη χαρά

που προσφέρουν τα νιάτα και ο συγχρωτισμός με τους νέους ανθρώπους. Ο ποιητής θεωρεί ότι τα

γηρατειά θέτουν τον άνθρωπο στο περιθώριο και τον κρατούν μακριά από κάθε ουσιαστική

απόλαυση, δημιουργώντας έτσι μια ανυπόφορη κατάσταση κατά την οποία μπορεί να υπάρχει μόνο

πόνος και απελπισία. Αν κοιτάξουμε, άλλωστε, τα πορτρέτα των ηλικιωμένων που δημιουργεί ο

Καβάφης συνειδητοποιούμε πως ό,τι αισθάνεται ο ποιητής για τα γηρατειά είναι αποστροφή και

θλίψη. Ο Καβάφης, βέβαια, γνωρίζει ότι το πέρασμα του χρόνου και η έλευση του γήρατος είναι κάτι

το αναπόφευκτο, γι’ αυτό και στρέφεται στην ποίηση, τη μόνη δυνατή παρηγοριά που γνωρίζει. Η

ποίηση μπορεί είτε να αποτελέσει το συνεκτικό δεσμό ανάμεσα στον ηλικιωμένο ποιητή και τους

νέους είτε να του προσφέρει λίγες αναγκαίες στιγμές λησμονιάς.

Μια εικόνα του γήρατος βρίσκουμε στο «Ένας γέρος», στο οποίο ο ποιητής μας παρουσιάζει έναν

γέροντα που κάθεται μόνος του στο καφενείο και σκέφτεται με απόγνωση τα χρόνια που πέρασαν και

το ασυγχώρητο λάθος του να αφήσει τη νεότητά του να χαθεί χωρίς να τη ζήσει στο έπακρο. Φανερή

είναι η απελπισία και η απογοήτευση που γεννούν τα γηρατειά, καθώς είτε υπάρχει η ποίηση είτε όχι,

το τέλος της νεότητας δεν μπορεί παρά να είναι επώδυνο.

διαρκής νεότητα.

ΠΗΓΗ: Κωνσταντινος Μάντης http://latistor.blogspot.com

(Επεξεργασμένο και συμπληρωμένο κειμενο)

Για τα ποιήματα: http://www.kavafis.gr/poems/list.asp?cat=1

16

ΕΠΙΜΕΤΡΟ – ΠΟΙΗΜΑΤΑ

«Η Πόλις»

Είπες• «Θα πάγω σ’ άλλη γη, θα πάγω σ’ άλλη θάλασσα.

Μια πόλις άλλη θα βρεθεί καλλίτερη από αυτή.

Κάθε προσπάθεια μου μια καταδίκη είναι γραφτή•

κ’ είν’ η καρδιά μου — σαν νεκρός — θαμένη.

Ο νους μου ως πότε μες στον μαρασμόν αυτόν θα μένει.

Όπου το μάτι μου γυρίσω, όπου κι αν δω

ερείπια μαύρα της ζωής μου βλέπω εδώ,

που τόσα χρόνια πέρασα και ρήμαξα και χάλασα.»

Καινούριους τόπους δεν θα βρεις, δεν θάβρεις άλλες θάλασσες.

Η πόλις θα σε ακολουθεί. Στους δρόμους θα γυρνάς

τους ίδιους. Και στες γειτονιές τες ίδιες θα γερνάς•

και μες στα ίδια σπίτια αυτά θ’ ασπρίζεις.

Πάντα στην πόλι αυτή θα φθάνεις. Για τα αλλού — μη ελπίζεις—

δεν έχει πλοίο για σε, δεν έχει οδό.

Έτσι που τη ζωή σου ρήμαξες εδώ

στην κώχη τούτη την μικρή, σ’ όλην την γη την χάλασες.

«Ἀπολείπειν ὁ Θεός Ἀντώνιον»

Σάν ἔξαφνα, ὥρα μεσάνυχτ’, ἀκουσθεί

ἀόρατος θίασος νά περνᾶ

μέ μουσικές ἐξαίσιες, μέ φωνές –

τήν τύχη σου πού ἐνδίδει πιά, τά ἔργα σου

πού ἀπέτυχαν, τά σχέδια τῆς ζωῆς σου

πού βγῆκαν ὅλα πλάνες, μή ἀνωφέλετα θρηνήσεις.

Σάν ἕτοιμος ἀπό καιρό, σά θαρραλέος,

ἀποχαιρέτα την, τήν Ἀλεξάνδρεια πού φεύγει.

Προ πάντων νά μή γελασθεῖς, μήν πεῖς πως ἦταν

ἕνα ὄνειρο, πώς ἀπατήθηκεν ἡ ἀκοή σου∙

17

μάταιες ἐλπίδες τέτοιες μήν καταδεχθεῖς.

Σάν ἕτοιμος ἀπό καιρό, σά θαρραλέος,

σάν που ταιριάζει σε πού ἀξιώθηκες μιά τέτοια πόλι,

πλησίασε σταθερά πρός τό παράθυρο,

κι ἄκουσε μέ συγκίνησιν, ἀλλ’ ὄχι

με τῶν δειλῶν τά παρακάλια και παράπονα,

ὡς τελευταία ἀπόλαυσι τούς ἤχους,

τά ἐξαίσια ὄργανα τοῦ μυστικοῦ θιάσου,

κι ἀποχαιρέτα την, τήν Ἀλεξάνδρεια πού χάνεις.

«Ιθάκη»

Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,

να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος,

γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.

Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,

τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,

τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις,

αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή

συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει.

Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,

τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις,

αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου,

αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου.

Να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος.

Πολλά τα καλοκαιρινά πρωιά να είναι

που με τι ευχαρίστησι, με τι χαρά

θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους•

να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά,

και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις,

σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ έβενους,

και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής,

όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά•

18

σε πόλεις Aιγυπτιακές πολλές να πας,

να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους.

Πάντα στον νου σου νάχεις την Ιθάκη.

Το φθάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου.

Aλλά μη βιάζεις το ταξείδι διόλου.

Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει•

και γέρος πια ν’ αράξεις στο νησί,

πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο,

μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη.

Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξείδι.

Χωρίς αυτήν δεν θάβγαινες στον δρόμο.

Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια.

Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε.

Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,

ήδη θα το κατάλαβες η Ιθάκες τι σημαίνουν.

«Περιμένοντας τους Βαρβάρους»

— Τι περιμένουμε στην αγορά συναθροισμένοι;

Είναι οι βάρβαροι να φθάσουν σήμερα.

— Γιατί μέσα στην Σύγκλητο μια τέτοια απραξία;

Τι κάθοντ’ οι Συγκλητικοί και δεν νομοθετούνε;

Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα.

Τι νόμους πια θα κάμουν οι Συγκλητικοί;

Οι βάρβαροι σαν έλθουν θα νομοθετήσουν.

—Γιατί ο αυτοκράτωρ μας τόσο πρωί σηκώθη,

και κάθεται στης πόλεως την πιο μεγάλη πύλη

στον θρόνο επάνω, επίσημος, φορώντας την κορώνα;

Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα.

Κι ο αυτοκράτωρ περιμένει να δεχθεί

τον αρχηγό τους. Μάλιστα ετοίμασε

για να τον δώσει μια περγαμηνή. Εκεί

τον έγραψε τίτλους πολλούς κι ονόματα.

19

— Γιατί οι δυο μας ύπατοι κ’ οι πραίτορες εβγήκαν

σήμερα με τες κόκκινες, τες κεντημένες τόγες•

γιατί βραχιόλια φόρεσαν με τόσους αμεθύστους,

και δαχτυλίδια με λαμπρά, γυαλιστερά σμαράγδια•

γιατί να πιάσουν σήμερα πολύτιμα μπαστούνια

μ’ ασήμια και μαλάματα έκτακτα σκαλιγμένα;

Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα•

και τέτοια πράγματα θαμπώνουν τους βαρβάρους.

—Γιατί κ’ οι άξιοι ρήτορες δεν έρχονται σαν πάντα

να βγάλουνε τους λόγους τους, να πούνε τα δικά τους;

Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα•

κι αυτοί βαρυούντ’ ευφράδειες και δημηγορίες.

— Γιατί ν’ αρχίσει μονομιάς αυτή η ανησυχία

κ’ η σύγχυσις. (Τα πρόσωπα τι σοβαρά που εγίναν).

Γιατί αδειάζουν γρήγορα οι δρόμοι κ’ η πλατέες,

κι όλοι γυρνούν στα σπίτια τους πολύ συλλογισμένοι;

Γιατί ενύχτωσε κ’ οι βάρβαροι δεν ήλθαν.

Και μερικοί έφθασαν απ’ τα σύνορα,

και είπανε πως βάρβαροι πια δεν υπάρχουν.

Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους.

Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις.

«Νέοι τῆς Σιδῶνος (400 μ.Χ.)»

Ὁ ἠθοποιός πού ἔφεραν γιά νά τούς διασκεδάσει

ἀπήγγειλε καί μερικά ἐπιγράμματα ἐκλεκτά.

Ἡ αἴθουσα ἄνοιγε στον κῆπο ἐπάνω

κ’ εἶχεν μιάν ἐλαφρά εὐωδία ἀνθέων

πού ἑνώνονταν μέ τά μυρωδικά

τῶν πέντε ἀρωματισμένων Σιδωνίων νέων.

Διαβάσθηκαν Μελέαγρος, καί Κριναγόρας, καί Ριανός.

Μά σάν ἀπήγγειλεν ὁ ἠθοποιός,

«Αἰσχύλον Εὐφορίωνος Ἀθηναῖον τόδε κεύθει –»

20

(τονίζοντας ἴσως ὑπέρ τό δέον

τό «ἀλκήν δ’ εὐδόκιμον», τό «Μαραθώνιον ἄλσος»),

πετάχθηκε εὐθύς ἕνα παιδί ζωηρό,

φανατικό γιά γράμματα καί φώναξε

«Ἆ δέν μ’ ἀρέσει τό τετράστιχον αὐτό.

Ἐκφράσεις τοιούτου εἴδους μοιάζουν κάπως σάν λιποψυχίες.

Δῶσε -κηρύττω- στό ἔργον σου ὅλην τήν δύναμί σου,

ὅλην τήν μέριμνα, καί πάλι τό ἔργον σου θυμήσου

μές στήν δοκιμασίαν, ἤ ὅταν ἡ ὥρα σου πιά γέρνει.

Ἒτσι ἀπό σένα περιμένω κι ἀπαιτῶ.

Κι ὄχι ἀπ’ τόν νοῦ σου ὁλότελα νά βγάλεις

τῆς Τραγωδίας τόν Λόγον τόν λαμπρό –

τί Ἀγαμέμνονα, τί Προμηθέα θαυμαστό,

τί Ὀρέστου, τί Κασσάνδρας παρουσίες,

τί Ἑπτά ἐπί Θήβας – καί γιά μνήμη σου νά βάλεις

μ ό ν ο πού μές στῶν στρατιωτῶν τές τάξεις, τόν σωρό

πολέμησες καί σύ τόν Δᾶτι καί τόν Ἀρταφέρνη.»

«Ἀλεξανδρινοί Βασιλεῖς»

Μαζεύθηκαν οἱ Ἀλεξανδρινοι

νά δοῦν τῆς Κλεοπάτρας τά παιδιά,

τόν Καισαρίωνα, καί τά μικρά του ἀδέρφια,

Ἀλέξανδρο καί Πτολεμαῖο, πού πρώτη

φορά τά βγάζαν ἔξω στό Γυμνάσιο,

ἐκεῖ νά τά κηρύξουν βασιλεῖς,

μές στή λαμπρή παράταξι τῶν στρατιωτῶν.

Ο Αλέξανδρος – τόν εἶπαν βασιλέα

τῆς Ἀρμενίας, τῆς Μηδίας, καί τῶν Πάρθων.

Ο Πτολεμαῖος – τόν εἶπαν βασιλέα

τῆς Κιλικίας, τῆς Συρίας, καί τῆς Φοινίκης.

Ο Καισαρίων στέκονταν πιό ἐμπροστά,

ντυμένος σέ μετάξι τριανταφυλλί,

21

στό στήθος του ἀνθοδέσμη ἀπό ὑακίνθους,

ἡ ζώνη του διπλή σειρά σαπφείρων κι ἀμεθύστων,

δεμένα τά ποδήματά του μ’ ἄσπρες

κορδέλλες κεντημένες μέ ροδόχροα μαργαριτάρια.

Αὐτόν τόν εἶπαν πιότερο ἀπό τούς μικρούς,

αὐτόν τόν εἶπαν Βασιλέα των Βασιλέων.

Οἱ Ἀλεξανδρινοί ἔνοιωθαν βέβαια

πού ἦσαν λόγια αὐτά καί θεατρικά.

Ἀλλά ἡ μέρα ἤτανε ζεστή καί ποιητική,

ὁ οὐρανός ἕνα γαλάζιο ἀνοιχτό,

τό Ἀλεξανδρινό Γυμνάσιο ἕνα

θριαμβικό κατόρθωμα τῆς τέχνης,

τῶν αὐλικῶν ἡ πολυτέλεια ἔκτακτη,

ὁ Καισαρίων ὅλο χάρις κ’ ἐμορφιά

(τῆς Κλεοπάτρας υἱός, αἷμα τῶν Λαγιδῶν)∙

κ’ οἱ Ἀλεξανδρινοί ἔτρεχαν πιά στήν ἑορτή,

κ’ ἐνθουσιάζονταν, κ’ ἐπευφημοῦσαν

ἑλληνικά, κ’ αἰγυπτιακά, καί ποιοί ἑβραίικα,

γοητευμένοι μέ τ’ ὡραῖο θέαμα –

μ’ ὅλο πού βέβαια ἤξευραν τί ἄξιζαν αὐτά,

τί κούφια λόγια ἤσανε αὐτές ἡ βασιλεῖες.

«Τείχη»

Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ

μεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη.

Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ.

Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη·

διότι πράγματα πολλά έξω να κάμω είχον.

A όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω.

Aλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον.

Aνεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμον έξω.

22

«Ἐν Σπάρτη»

Δεν ἤξερεν ὁ βασιλεύς Κλεομένης, δεν τολμοῦσε –

δεν ἤξερε ἕναν τέτοιον λόγο πῶς νά πεῖ

πρός τήν μητέρα του: ὅτι απαιτοῦσε ὁ Πτελεμαῖος

γιά ἐγγύησιν τῆς συμφωνίας των ν’ ἀποσταλεί κι αὐτή

εἰς Αἴγυπτον καί νά φυλάττεται∙

λίαν ταπεινωτικόν, ἀνοίκειον πρᾶγμα.

Κι ὅλο ἤρχονταν γιά νά μιλήσει κι ὅλο δίσταζε.∙

Κι ὅλο ἄρχιζε νά λέγει κι ὅλο σταματούσε.∙

Μά ἡ υπέροχη γυναῖκα τόν κατάλαβε

(εἶχεν ἀκούσει κιόλα κάτι διαδόσεις σχετικές),

καί τόν ἐνθάρρυνε νά ἐξηγηθεῖ.

Καί γέλασε κ’ εἶπε βεβαίως πηαίνει.∙

Και μάλιστα χαίρονταν που μποροῦσε να ‘ναι

στό γῆρας της ὠφέλιμη στήν Σπάρτην ἀκόμη.

Ὅσο γιά τήν ταπείνωσι – μά ἀδιαφορούσε.

Το φρόνημα τῆς Σπάρτης ἀσφαλῶς δεν ἦταν ἱκανός

νά νοιώσει ἕνας Λαγίδης χθεσινός∙

ὅθεν κ’ ἡ ἀπαίτησίς του δεν μποροῦσε

πραγματικῶς νά ταπεινώσει Δέσποιναν

Ἐπιφανή ὡς αὐτήν Σπαρτιάτου βασιλέως μητέρα.∙

«Ένας γέρος»

Στου καφενείου του βοερού το μέσα μέρος

σκυμένος στο τραπέζι κάθετ’ ένας γέρος·

με μιαν εφημερίδα εμπρός του, χωρίς συντροφιά.

Και μες των άθλιων γηρατειών την καταφρόνια

σκέπτεται πόσο λίγο χάρηκε τα χρόνια

που είχε και δύναμι, και λόγο, κ’ εμορφιά.

Ξέρει που γέρασε πολύ· το νοιώθει, το κυττάζει.

Κ’ εν τούτοις ο καιρός που ήταν νέος μοιάζει

σαν χθες. Τι διάστημα μικρό, τι διάστημα μικρό.

Και συλλογιέται η Φρόνησις πως τον εγέλα·

και πως την εμπιστεύονταν πάντα — τι τρέλλα! —

23

την ψεύτρα που έλεγε· «Aύριο. Έχεις πολύν καιρό.»

Θυμάται ορμές που βάσταγε· και πόση

χαρά θυσίαζε. Την άμυαλή του γνώσι

κάθ’ ευκαιρία χαμένη τώρα την εμπαίζει.

.... Μα απ’ το πολύ να σκέπτεται και να θυμάται

ο γέρος εζαλίσθηκε. Κι αποκοιμάται

στου καφενείου ακουμπισμένος το τραπέζι.

«Φωνές»

Ιδανικές φωνές κι αγαπημένες

εκείνων που πεθάναν, ή εκείνων που είναι

για μας χαμένοι σαν τους πεθαμένους.

Κάποτε μες στα όνειρά μας ομιλούνε•

κάποτε μες στην σκέψι τες ακούει το μυαλό.

Και με τον ήχο των για μια στιγμή επιστρέφουν

ήχοι από την πρώτη ποίησι της ζωής μας —

σα μουσική, την νύχτα, μακρυνή, που σβύνει.

«Θερμοπύλες»

Τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωή των

ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.

Ποτέ από το χρέος μη κινούντες•

δίκαιοι κ’ ίσιοι σ’ όλες των τες πράξεις,

αλλά με λύπη κιόλας κ’ ευσπλαχνία•

γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν

είναι πτωχοί, πάλ’ εις μικρόν γενναίοι,

πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε•

πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες,

πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους.

Και περισσότερη τιμή τούς πρέπει

όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)

πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,

24

κ’ οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε.

«Δέησις»

Η θάλασσα στα βάθη της πήρ’ έναν ναύτη.-

Η μάνα του, ανήξερη, πηαίνει κι ανάφτει

στην Παναγία μπροστά ένα υψηλό κερί

για να επιστρέψει γρήγορα και νάν’ καλοί καιροί -

και όλο προς τον άνεμο στήνει τ’ αυτί.

Aλλά ενώ προσεύχεται και δέεται αυτή,

η εικών ακούει, σοβαρή και λυπημένη,

ξεύροντας πως δεν θάλθει πια ο υιός που περιμένει.

«Τα Παράθυρα»←←Σ’ αυτές τες σκοτεινές κάμαρες, που περνώ←μέρες βαρυές, επάνω κάτω τριγυρνώ←για νά ‘βρω τα παράθυρα.— Όταν ανοίξει←ένα παράθυρο θά ‘ναι παρηγορία.—←Μα τα παράθυρα δεν βρίσκονται, ή δεν μπορώ←να τά ‘βρω. Και καλλίτερα ίσως να μην τα βρω.← Ίσως το φως θά ‘ναι μια νέα τυραννία.←Ποιος ξέρει τι καινούρια πράγματα θα δείξει. ←←←«Όσο μπορείς»←←Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις,← τούτο προσπάθησε τουλάχιστον←όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις←μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου,←μες στες πολλές κινήσεις κι ομιλίες.←←Μην την εξευτελίζεις πηαίνοντάς την,←γυρίζοντας συχνά κ’ εκθέτοντάς την←στων σχέσεων και των συναναστροφών← την καθημερινήν ανοησία,←ώς που να γίνει σα μια ξένη φορτική.