ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ – ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ.

Κώστας Θεριανός. Δρ. Κοινωνιολογίας της Εκπαίδευσης.

Οι απόψεις του Antonio Gramsci (1891 – 1937)

Ιταλός μαρξιστής και πολιτικός. Υποστήριξε ότι η προσπάθεια ερμηνείας του

εποικοδομήματος σαν άμεση αντανάκλαση της οικονομικής βάσης είναι απλοποίηση του μαρξισμού.

Οι θεσμοί είναι προϊόντα της οικονομικής βάσης, αποτελούν όμως και «ενεργά ευέλικτα μεγέθη».

Η έννοια του εποικοδομήματος γίνεται αντιληπτή σε «κοινωνία των πολιτών» (κόμματα, εκκλησία) και σε «πολιτική κοινωνία» (νόμοι, κράτος, αστυνομία κτλ.).

Στην «κοινωνία των πολιτών» κρίσιμο ρόλο παίζει η έννοια της Ηγεμονίας.

Ηγεμονία σημαίνει ότι η άρχουσα τάξη κατορθώνει να πείθει τα υποτελή μέλη της κοινωνίας για την υποτέλεια τους.

Η έννοια της ηγεμονίας θα αξιοποιηθεί από την Κριτική Παιδαγωγική και τις Θεωρίες της Αντίστασης που θα εξετάσουμε πιο κάτω.

H φύση του ανθρώπου είναι το σύνολο των κοινωνικών του σχέσεων που καθορίζει μια ιστορικά προσδιορισμένη συνείδηση.

Δεν μπορεί να διαχωριστεί η διανοητική από τη χειρωνακτική εργασία. Δεν υπάρχει πράξη χωρίς διάνοια και το αντίστροφο.

Η εκπαίδευση είναι παρέμβαση σχεδιασμένη, είναι μια μορφή εξαναγκασμού. Γι’ αυτό χρειάζεται η σχολική πειθαρχία που θα βάλει σε σειρά την σκέψη και την πράξη του μαθητή.

Αν οι απόψεις του Γκράμσι για τη σχολική πειθαρχία εξετασθούν ξεχωριστά από τις απόψεις του για την Ηγεμονία και το Ενιαίο Σχολείο δίνει την εντύπωση ενός υποστηρικτή της συντηρητικής εκπαίδευσης».

Η διανόηση παίζει σημαντικό ρόλο. Υπάρχουν διανοούμενοι «λειτουργοί του

εποικοδομήματος» και πολλοί από αυτούς προέρχονται από λαϊκά στρώματα. Οι «λειτουργοί του εποικοδομήματος» υπηρετούν το κατεστημένο σύστημα.

Υπάρχουν και διανοούμενοι που αλλάζουν τη συνείδηση και τον τρόπο σκέψης των μαζών.

Ο εκπαιδευτικός πρέπει να κάνει παρεμβάσεις και όχι απλά να μεταδίδει τη σχολική γνώση.

Η κυρίαρχη ιδεολογία ηγεμονεύει όταν ο εκπαιδευτικός απλά μεταδίδει γνώσεις και δεν βάζει τους μαθητές να σκεφτούν κριτικά πάνω στην πραγματικότητα.

Η προσαρμογή της διδασκαλίας στα ενδιαφέροντα των μαζών αναπαράγει την άγνοια τους και την δυσμενή θέση τους στον καταμερισμό της εργασίας.

Οι Θεωρίες της Αντίστασης

Οι Θεωρίες της Αναπαραγωγής εξηγούν πως το σχολείο αναπαράγει τις κοινωνικές ανισότητες.

Τα σχολεία θεωρήθηκαν «αναπαραγωγικά» διότι:1. Παρείχαν σε διαφορετικές κοινωνικές τάξεις και ομάδες

τις γνώσεις και τις δεξιότητες που χρειάζονταν προκειμένου να καταλάβουν τις αντίστοιχες θέσεις σε μια εργατική δύναμη, η οποία είναι στρωματοποιημένη με βάση την κοινωνική τάξη, τη φυλή και το κοινωνικό φύλο.

2. Με την πολιτισμική έννοια, λειτουργώντας εν μέρει για να διανείμουν και να νομιμοποιήσουν μορφές γνώσης, γλώσσας, αξίες και στιλ που συγκροτούν την κυρίαρχη κουλτούρα και τα συμφέροντά της.

3. Ως τμήμα ενός κρατικού μηχανισμού που παράγει και νομιμοποιεί τις οικονομικές και ιδεολογικές κατευθύνσεις οι οποίες στηρίζουν την κρατική πολιτική εξουσία.

Οι θεωρήσεις που κινούνται στο πλαίσιο της αναπαραγωγής έχουν τυποποιηθεί ακολουθώντας δομικές - λειτουργιστικές εκδοχές του μαρξισμού, οι οποίες τονίζουν ότι η ιστορία γίνεται «πίσω από τις πλάτες» των μελών μιας κοινωνίας.

Η ιδέα ότι οι άνθρωποι κάνουν ιστορία, συμπεριλαμβανομένων των περιορισμών της, έχει αγνοηθεί.

Τα ανθρώπινα υποκείμενα γενικά «εξαφανίζονται» σε μια θεωρία που δεν αφήνει περιθώριο για στιγμές αυτοδημιουργίας, διαμεσολάβησης και αντίστασης.

Τα σχολεία αντιμετωπίζονται συχνά σαν εργοστάσια ή φυλακές.

Οι δάσκαλοι και οι μαθητές δρουν απλώς ως μαριονέτες και φορείς ρόλων, περιορισμένοι από τη λογική και τις κοινωνικές πρακτικές του καπιταλιστικού συστήματος.

Οι θεωρίες της αναπαραγωγής προσφέρουν λίγη ελπίδα για αμφισβήτηση και αλλαγή των κατασταλτικών χαρακτηριστικών της σχολικής

Οι θεωρητικοί της αντίστασης έχουν προσπαθήσει να δείξουν ότι οι μηχανισμοί της κοινωνικής και πολιτισμικής αναπαραγωγής δεν είναι ποτέ τέλειοι και πάντα συναντούν στοιχεία αντίστασης.

Οι μαθητές που προέρχονται από την εργατική τάξη δεν είναι απλώς προϊόντα του κεφαλαίου που υποτάσσονται πειθήνια στις προσταγές των αυταρχικών εκπαιδευτικών και των σχολείων τα οποία τους προετοιμάζουν για μια ζωή απονεκρωμένης εργασίας.

Τα σχολεία αντιπροσωπεύουν αμφισβητούμενους χώρους που χαρακτηρίζονται όχι μόνο από δομικές και ιδεολογικές αντιφάσεις, αλλά και από τη συλλογικά οργανωμένη αντίσταση των μαθητών.

Τα σχολεία είναι κοινωνικοί χώροι που χαρακτηρίζονται από το φανερό και το κρυφό αναλυτικό πρόγραμμα, κατανομές μαθητών σε κατευθύνσεις και επίπεδα, κυρίαρχες και υποτελείς κουλτούρες, και ανταγωνιζόμενες ταξικές ιδεολογίες.

Η διαμάχη και η αντίσταση λαμβάνουν χώρα μέσα σε ασύμμετρες σχέσεις εξουσίας που πάντα ευνοούν τις κυρίαρχες τάξεις.

Πρέπει εντός του σχολείου να αναζητηθούν χώροι ανάπτυξης μιας «αντι-ηγεμονικής» ιδεολογίας από εκείνους που διαφωνούν με την Ηγεμονική.

Κριτική παιδαγωγική

Ο όρος Κριτική Παιδαγωγική δεν είναι στατικός και τελεσίδικος καθώς πολλοί παιδαγωγοί έχουν εργαστεί στο πλαίσιο αυτό και τον έχουν μεταλλάξει μέσα στο χρόνο.

Ο όρος αναφέρεται παραδοσιακά στην εκπαιδευτική θεωρία και πρακτική που έχουν σχεδιαστεί με σκοπό να βοηθήσουν τους εκπαιδευόμενους να αναπτύξουν κριτική συνειδητοποίηση των καταπιεστικών κοινωνικών συνθηκών.

Η κριτική συνειδητοποίηση είναι το πρώτο βήμα για την εμπλοκή του εκπαιδευόμενου στον αγώνα για μια πιο δίκαιη κοινωνία.

Απώτερος σκοπός είναι ο κοινωνικός μετασχηματισμός.

Οι 5 όψεις της καταπίεσης (κατά τον Peter MacLaren)

1. Οικονομική εκμετάλλευση.2. Περιθωριοποίηση.3. Αδυναμία επίδρασης στην κοινωνία και

την πολιτική.4. Πολιτιστικός ιμπεριαλισμός.5. Βία.

Οι κριτικοί παιδαγωγοί προσπαθούν:

να αμφισβητήσουν τις σχέσεις εξουσίας να αλλάξουν την σχέση εκπαιδευτή

εκπαιδευόμενου να ανατρέψουν την τραπεζική αντίληψη

της εκπαίδευσης να κάνουν την τάξη τους χώρο όπου η

νέα γνώση θα στηρίζεται στις εμπειρίες των εκπαιδευομένων και θα παράγεται μέσω της διαλογικής μεθόδου

Τραπεζική αντίληψη της εκπαίδευσης

O όρος ανήκει στον βραζιλιάνο παιδαγωγό Paulo Freire (1921-1997).

Στο βιβλίο του «Παιδαγωγική των Καταπιεσμένων» υποστηρίζει ότι η εκπαίδευση παραδοσιακά αντιμετωπίζεται «ως πράξη κατάθεσης όπου ο μαθητής είναι ο χώρος κατάθεσης και εκπαιδευτικός είναι ο καταθέτης».

Σε αυτό το πλαίσιο, ο εκπαιδευτικός διδάσκει και ο μαθητής «λαμβάνει, απομνημονεύει και επαναλαμβάνει».

Στην τραπεζική εκπαίδευση

Ο εκπαιδευτικός διδάσκει και ο μαθητής διδάσκεται Ο εκπαιδευτικός ξέρει τα πάντα και ο μαθητής τίποτα Ο εκπαιδευτικός σκέπτεται και οι μαθητές όχι Ο εκπαιδευτικός μιλάει και ο μαθητής απλώς ακούει Ο εκπαιδευτικός επιβάλει πειθαρχία και ο μαθητής πειθαρχεί Ο εκπαιδευτικός επιλέγει και ο μαθητής συμμορφώνεται με αυτή την

επιλογή Ο εκπαιδευτικός δρα και ο μαθητής έχει την ψευδαίσθηση ότι δρα μέσω

της δράσης του εκπαιδευτικού Ο εκπαιδευτικός επιλέγει το πρόγραμμα και ο μαθητής προσαρμόζεται

σε αυτό Ο εκπαιδευτικός συγχέει την αυθεντία της γνώσης με την

επαγγελματική του αυθεντία και καταπιέζει τους μαθητές. Ο εκπαιδευτικός είναι Υποκείμενο της μαθησιακής διαδικασίας και ο

μαθητής είναι το Αντικείμενο

Κριτική συνειδητοποίηση Είναι η αναγνώριση/ βίωση των

κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών αντιθέσεων και ότι αυτές μπορούν να ξεπερασθούν μέσα από την πολιτική συλλογική δράση ενάντια στα καταπιεστική στοιχεία της πραγματικότητας.

«Μέθοδος Freire»

Έρευνα του λεξιλογίου των ανθρώπων με βάση συνεντεύξεις.

Αναζήτηση λέξεων εμποτισμένων με νόημα και συναίσθημα.

Παραγωγικές λέξεις Ανάλυση λέξης σε συλλαβές και

γράμματα. Αναζήτηση εικόνων και

φωτογραφιών (αναπαραστάσεων των λέξεων)

Παραγωγή νέων λέξεων από τις συλλαβές και νοημάτων στους κύκλους κουλτούρας.

Κύκλοι κουλτούρας

Ομάδα συζήτησης όπου εκπαιδευτής και εκπαιδευόμενοι προσπαθούν να διερευνήσουν με βάση την κωδικοποίηση των λέξεων που έχουν κάνει τους λόγους της κατάστασης τους.

Η ομάδα παρέχει το υλικό για αναστοχασμό της πραγματικότητας και για ερμηνεία της με σκοπό τον μετασχηματισμό της.

Συνεχιστές της Κριτικής Παιδαγωγικής

Ira Shor: μαθητής – συνεργάτης του Freire. Η εκπαίδευση είναι μια δραστηριότητα

κοινωνικοποίησης που συμπυκνώνει ιδεολογικούς και πολιτικούς συσχετισμούς και εμπερικλείει αντιφάσεις.

Σημασία να εγείρουμε στα παιδιά κριτικά ερωτήματα: γιατί πάμε σχολείο, γιατί το κράτος φτιάχνει σχολεία κ.λπ.

Ο εκπαιδευτικός ξεκινά από θέματα και τη γλώσσα που είναι οικεία στα παιδιά.

Κριτικός γραμματισμός (Critical literacy) – μάθηση γραφής/ ανάγνωσης ως μέρος της διαδικασίας συνειδητοποίησης ότι αυτό αποτελεί ιστορική εμπειρία μέσα σε συγκεκριμένες σχέσεις εξουσίας.

Επεξεργάστηκε τη μέθοδο του Freire σε σχολεία των φτωχών συνοικιών της Νέας Υόρκης.

Αρχές κριτικής εκπαίδευσης (Ira Shor)

Συμμετοχική Συναισθηματική Θέση προβλημάτων Γειωμένη στην καθημερινότητα (με σκοπό την

θεωρητικοποίηση και γενίκευση και όχι την ανακύκλωση)

Πολυπολιτισμική Διαλογική Δημοκρατική Διερευνητική Διεπιστημονική Ακτιβιστική (να παρωθεί σε ενεργό πολιτική

συμμετοχή)

Ένα παράδειγμα:ο εκπαιδευτικός θέτει ζητήματα

Αυτό δεν σημαίνει ότι οι μαθητές ανακαλύπτουν μια νέα βιολογία, χημεία ή μαθηματικά.

Αυτό είναι η έναρξη για την κριτική συμμετοχική εκπαίδευση.

Οι μαθητές μαθαίνουν τα ίδια πράγματα θέτοντας ταυτόχρονα κριτικά ερωτήματα.

Ποιος επιλέγει τη γνώση των σχολικών βιβλίων; Ποιανού τα συμφέροντα υπηρετεί;

Μάθημα πληροφορικής

Ποιος σχεδιάζει και κατασκευάζει τους υπολογιστές;

Πότε διανέμονται μαζικά στον κόσμο; Υπηρετούν κάποια ανάγκη της παραγωγής και

προς όφελος ποιων γίνεται αυτό; Ποια ήταν η αμοιβή των τεχνικών pc πριν μερικά

χρόνια και ποια σήμερα; Πώς καθορίζεται αυτό; Ποιον εξυπηρετεί; Πώς μπορούν τα pc να βοηθήσουν τη

συμμετοχική δημοκρατία; Τι κίνδυνοι υπάρχουν; Αρκεί το μέσο για μια καλύτερη δημοκρατία; Ποια είναι η σχέση υλισμικού – λογισμικού;

Μάθημα γλώσσας

Σχολιάστε την παρατήρηση της Άννας Φραγκουδάκη: «υπάρχουν χορεύτριες και όχι βουλεύτριες».

Ποιος ορίζει το σωστό στη γραμματική; Γιατί λέμε ο Θεός και όχι η Θεά; Να σχολιάσετε την απάντηση του

Άμστρογκ στην ερώτηση του πάπα αν είδε το Θεό στο διάστημα: Yes, she is black!

Συνεχιστές της Κριτικής Παιδαγωγικής

Henry Giroux

Peter MacLaren

Joe Kincheloe

Henry Giroux

Από τις Θεωρίες της Αναπαραγωγής στις Θεωρίες της Αντίστασης.

Το σχολείο δεν είναι απλώς ιδεολογικός μηχανισμός, είναι πεδίο σύγκρουσης, δημόσια σφαίρα.

Το Αναλυτικό Πρόγραμμα συνιστά κοινωνική κατασκευή που την διαπερνά η ιδεολογία των κυρίαρχων τάξεων.

Όμως, αυτό έχει χρησιμοποιηθεί από συντηρητικές αναγνώσεις της Κριτικής Παιδαγωγικής ότι ο εκπαιδευτικός είναι υπεύθυνος για την επίδοση των μαθητών του.

Henry Giroux

Η κριτική παιδαγωγική έλκει τη θεωρητική της καταγωγή από την Νέα Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης (Young, Bernstein, Bourdieu)

Τι θεωρείται ως σχολική γνώση; Πώς οργανώνεται η σχολική γνώση; Ποιοι είναι οι βαθύτεροι κώδικες που δομούν μια τέτοια

γνώση; Πώς μεταβιβάζεται αυτό που θεωρείται σχολική γνώση; Πώς καθορίζεται η πρόσβαση σε αυτήν τη γνώση; Τι είδους πολιτισμικό σύστημα νομιμοποιεί η σχολική γνώση; Ποια συμφέροντα εξυπηρετούνται από την παραγωγή και

νομιμοποίηση της σχολικής γνώσης;

Η κυρίαρχη σχολική κουλτούρα νομιμοποιεί τα συμφέροντα και τις αξίες των κυρίαρχων ομάδων.

Περιθωριοποιεί μορφές γνώσης και εμπειρίες οι οποίες είναι εξαιρετικά σημαντικές για τις υποτελείς και καταπιεσμένες ομάδες.

Αυτό μπορεί να το δει κάποιος στον τρόπο με τον οποίο τα σχολικά αναλυτικά προγράμματα αγνοούν συχνά τις ιστορίες των γυναικών, των φυλετικών μειονοτήτων και των εργατικών τάξεων.

Μπορεί επίσης να το δει κάποιος στον τρόπο με τον οποίο τα σχολικά αναλυτικά προγράμματα αναπαράγουν τη διαίρεση ανάμεσα σε διανοητική και χειρωνακτική εργασία εξυμνώντας τις «ακαδημαϊκές ή θεωρητικές» μορφές της γνώσης σε βάρος των πρακτικών μαθημάτων.

Η θέση αυτή απεικονίζει τον τρόπο με τον οποίο τα σχολεία νομιμοποιούν κυρίαρχες μορφές κουλτούρας μέσω των ιεραρχικά ταξινομημένων σωμάτων γνώσης που συγκροτούν το αναλυτικό πρόγραμμα, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο ορισμένες μορφές γλωσσικού κεφαλαίου και η ατομική (και όχι η συλλογική) κατάκτηση της γνώσης ανταμείβεται στα σχολεία.

Η Κριτική Παιδαγωγική (Peter McLaren)

Μη βίαια διαφωνία με την κυρίαρχη ιδεολογία και παιδαγωγική.

Στηρίζεται στον μαρξιστικό ουμανισμό. Αγωνίζεται για σοσιαλιστική δημοκρατία. Είναι αντίθετη στην φιλελεύθερη δημοκρατία που

τελικά υπηρετεί την αναπαραγωγή του κεφαλαίου. Προωθεί μια πολυφυλετική και αντιιμπεριαλιστική

προσέγγιση (ενάντια στις διακρίσεις φύλου, φυλής, σεξουαλικού προσανατολισμού, κοινωνικής τάξης).

Εμπνέεται βασικά από τον Paulo Freire. Είναι αντίθετη τόσο στην κρατική όσο και στην

ατομική τρομοκρατία. «Η τρομοκρατία είναι η άρνηση αυτού που αποκαλώ καθολικό ανθρώπινο ήθος» (Freire).

Προέρχεται και στηρίζει την ταξική πάλη σε εθνικό και διεθνές επίπεδο.

Ελλάδα

Δημήτρης Γληνός: οι εκπαιδευτικοί μετασχηματιστές διανοούμενοι

– εκ των κάτω το φως Ίδρυση σωματείου εκπαιδευτικών Διάσπαση Εκπαιδευτικού Ομίλου (Διαμάχη με

Δελμούζο για το χαρακτήρα του σχολείου: εθνικό ή ταξικό).

Μέθοδοι Σχολείου Εργασίας με σοσιαλιστική προοπτική

Μιχάλης Παπαμαύρος: Σύστημα Νέας Παιδαγωγικής (η αγωγή

έχει περιεχόμενο αστικό ή σοσιαλιστικό)

Η κεντρική ιδέα του ενιαίου σχολείου

Από την «ενιαία» στη «διαφοροποιημένη» παιδαγωγική Ενιαίο σχολείο; «Δεν υπάρχει πιο άνισο σχολείο από αυτό που αντιμετωπίζει

άνισους ανθρώπους με τον ίδιο τρόπο» Pierre Bourdieu. Ενιαίο σχολείο δεν σημαίνει, σε καμία περίπτωση, παντελής παραγνώριση της ιδιαιτερότητας των μαθητών/ -τριών.

Η ιδέα του Ενιαίου σχολείου όχι μόνο δεν βρίσκεται σε αντίθεση με την διαφοροποιημένη παιδαγωγική, ανάλογα με τις ανάγκες των μαθητών/ -τριών, αλλά η διαφοροποιημένη παιδαγωγική αποτελεί προϋπόθεση της λειτουργίας του. Διαφορετικά το «ενιαίο» σχολείο θα παράγει, στο όνομα του «εξισωτισμού», σχολική αποτυχία και διαρροή.

Διάχυση επιτυχημένων πρακτικών

Ενίσχυση των μαθητών από τα λαϊκά στρώματα Πολυμορφικά αναλυτικά προγράμματα: Ανάγκη εισαγωγής

«πολυμορφικών» αναλυτικών προγραμμάτων, τα οποία θα συνθέτουν θεωρητικές και πρακτικές δεξιότητες και θα επιτρέπουν και στα παιδιά από τα λαϊκά στρώματα την επιτυχία και την επιβράβευση.

Εμπειρίες επιτυχίας: στο υπάρχον σχολείο να προσπαθεί ο εκπαιδευτικός μέσω της αλλαγής του «λόγου» του μαθήματος, όπου και όσο είναι εφικτό, να δίνει τη δυνατότητα και στα παιδιά των λαϊκών στρωμάτων να επιτυγχάνουν.

Προγράμματα αναδόμησης του σχολείου

2.6 Σε περιοχές με σοβαρά προβλήματα και υψηλή σχολική διαρροή

Γυμνάσιο: Περιγραφική αξιολόγηση του μαθητή – κατάργηση της απόρριψης/επανάληψης της τάξης – απολυτήριο με περιγραφική αξιολόγηση.

Αναδόμηση του σχολείου: διαίρεση του σχολείου σε μικρότερα σχολεία, παρακολούθηση από κοινού των καλλιτεχνικών, της μουσικής, της πληροφορικής, των θρησκευτικών, της τεχνολογίας, της ιστορίας, της φυσικής αγωγής, της κοινωνικής και πολιτικής αγωγής. Κατανομή μαθητών σε ομάδες για γλωσσικά μαθήματα και μαθηματικά, αύξηση ωρών διδασκαλίας, διαφοροποιημένη παιδαγωγική ως προς τα μέσα και όχι ως προς τους στόχους, διαθεματική - βιωματική προσέγγιση, πρόσληψη συμβούλων και άλλες εναλλακτικές κατά περίπτωση λύσεις.