Գործնական աշխատանք Վիկտոր Համբարձումյան

Գործնական աշխատանք

ֆիզիկայից

ՀԱՅԿ ՂԱՐԱԳՅՈԶՅԱՆ

12-4 Ֆիզմաթ հոսքդասարան

(Վիկտոր համբարձումյան 18սեպտեմբեր , 1908 - 12օգոստոս , 1996) — , հայ հայտնի աստղագետ և աստղաֆիզիկոս

տեսական աստղաֆիզիկայի հիմնադիրներից մեկը։ համբարձումյանի աշխատությունները վերաբերում են աստղերի և

, , միգամածությունների ֆիզիկայի աստղային աստղագիտության աստղային համակարգերի դինամիկայի, աստղերի և

գալակտիկաների տիեզերածնության և մաթեմատիկական ֆիզիկայի բնագավառներին։ համբարձումյանը հեղինակն է

. սկզբունքորեն նոր տիեզերածնական հայեցակարգի։ Վ Համբարձումյանը ստալինյան մրցանակի (1946, 1950) կրկնակի

, (1968, 1978) դափնեկիր է սոցիալիստական աշխատանքի կրկնակի, հերոս ռուսաստանի դաշնության պետական մրցանակի

, դափնեկիր արժանացել է բազմաթիվ ակադեմիական պարգևների։ բյուրականի աստղադիտարանի հիմնադիրն է։

ՎիկտորՀամբարձումյան

. 1908 . 5(18)- Վ Համբարձումյանը ծնվել է հայկական ընտանիքում թիֆլիսում թ Սեպտեմբերի ին։ հայրը՝ , , , համազասպասատուրի համբարձումյանը եղել է բանասեր բանաստեղծ հոմերոսի « »իլիականի և

« »ոդիսականի 1924 . թարգմանիչ դասական հունարենից արևելահայ աշխարհաբարի։ թ Վիկտորն ընդունվել է - լենինգրադի մանկավարժական ինստիտուտի ֆիզիկա մաթեմատիկական բաժինը և մեկ տարի անց

1926 , , տեղափոխվել լենինգրադի պետական համալսարան։ թ տակավին ուսանող նա հրատարակել է իր 1928 – 1931-առաջին գիտական հոդվածը՝ նվիրված արեգակնային ջահերին։ համալսարանն ավարտելուց հետո

. . . ը Վ Համբարձումյանն ուսանել է պուլկովոյի աստղադիտարանի ասպիրանտուրայում Ա Ա Բելոպոլսկու1934 , . ղեկավարությամբ։ թ լենինգրադի համալսարանում չորս տարի աշխատելուց հետո Վ Համբարձումյանը

1934 – 1941 . հիմնադրում և ղեկավարում է ԽՍՀՄ առաջին աստղաֆիզիկայի ամբիոնը։ թթ Վ Համբարձումյանը 1939 . եղել է լենինգրադի համալսարանի աստղադիտարանի տնօրենը։ թ Վ Համբարձումյանը ընտրվում է ԽՍՀՄ

- , 1953 ԳԱ թղթակից անդամ իսկ թ՝ իսկական անդամ։ . հայրենական մեծ պատերազմի սկզբում Վ Համբարձումյանը զբաղեցնում էր լենինգրադի համալսարանի

գիտական պրոռեկտորի պաշտոնը։ պատերազմի ամենասկզբում համալսարանի գիտական աշխատանոցները ` , տարհանվում են ռազմաճակատից հեռու թաթարստանի ելաբուգա քաղաքը ուր համբարձումյանը անց է

կացնում չորս տարի՝ ղեկավարելով համալսարանի գիտական մասնաճյուղը։ 1943- , պատերազմի ամենածանր փուլում՝ ին հիմնադրվում է հայկական ԽՍՀ գիտությունների ակադեմիան։ հավանաբար դա արվել էր իբրև շնորհակալություն հայաստանին՝ պատերազմի տարիներին ցուցաբերած

. . , . հավատարմության համար։ Հ Ա Օրբելին դառնում է ակադեմիայի նախագահ իսկ Վ Համբարձումյանն 1947 . ընտրվում է փոխնախագահ։ թ Վ Համբարձումյանն ընտրվում է հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի

1993 , նախագահ և ապա վերընտրվում է այդ պաշտոնում մինչև թ որից հետո դառնում է հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի պատվավոր նախագահ։

1946 թ համբարձումյանը հիմնադրում է բյուրականի աստղադիտարանը, որի անփոփոխ տնօրենն է լինում մինչև1988 թ։1961 – 1964 . թթ Վ Համբարձումյանը եղել է միջազգային աստղագիտական միության նախագահ։ երկու անգամ(1968 – 1970 1970 – 1972 ) և թթ ընտրվել է գիտական միությունների միջազգային խորհրդի նախագահ։

. . 1996 . 12- Վ Հ Համբարձումյանը վախճանվել է թ Օգոստոսի ին բյուրականում։ թաղված է բյուրականում մեծ աստղադիտակից ոչ հեռու աստղադիտարանի գերեզմանատանը

Կենսագրություն

1932 «monthly notices» թ թագավորական աստղագիտական ընկերության . «on the radiative equilibrium of a հանդեսը հրապարակեց Վ Համբարձումյանի

planetary nebula» , հոդվածը որն այժմ համարվում է գազային միգամածությունների ժամանակակից տեսության անկյունաքարը։ այդ

խնդրին է նվիրված համբարձումյանի աշխատությունների մի ամբողջ, շարք որոնցում ստեղծված է աստղերի գազային թաղանթների և գազային

միգամածությունների տեսության հենքը և բացատրված են դրանց սպեկտրերի մի շարք առանձնահատկություններ։ նրա մշակած

եղանակները կիրառվել են անկայուն աստղերի գազային թաղանթների ( . . հետազոտման համար։ այդ աշխատություններից մեկում Ն Ա Կոզիրևի

) հետ համատեղ հաջողվել է առաջին անգամ գնահատել նոր աստղերի արտանետած գազային թաղանթների զանգվածները։ այդ զանգվածների

գնահատականը շատ էական դեր ունեցավ աստղերի զարգացման , խնդիրները դիտարկելիս։ մասնավորապես այն հնարավորություն

ընձեռեց հայտնաբերել աստղային անկայունության ամենաաննշանդրսևորումները։

Աստղերի թաղանթների և գազային միգամածությունների ֆիզիկա

Կիրառելով վիճակագրական մեխանիկայի ` . ինքնատիպ եղանակներ Վ Համբարձումյանը , 1936 ստացել է կարևոր արդյունքներ որոնց մեջ հատկապես նշանակալի են հետևյալները։

. թվականին Վ Համբարձումյանը նրբագեղ լուծում տվեց անգլիացի նշանավոր աստղագետ արթուր էդինգտոնի առաջադրած մաթեմատիկական խնդրին՝ գտնել աստղակույտի աստղերի

տարածական արագությունների բաշխումը՝ ունենալով դրանց տեսագծային արագությունների «monthly notices» . բաշխումը։ այդ խնդրի լուծումը տպագրվեց հանդեսում հենց Ա Էդինգտոնի

ներկայացմամբ։ տասնամյակներ անց այդ նույն խնդիրը վերստին ի հայտ եկավ՝ բժշկական (1979 ), համակարգչային ախտորոշման կապակցությամբ։ Ի վերջո թ այդ մաթեմատիկական

խնդրի լուծումը նշանավորվեց բժշկության բնագավառի նոբելյան մրցանակով « » համակարգչային տոմոգրաֆիայի մշակման համար ։ աստղային համակարգերի

. վիճակագրական մեխանիկայի եղանակները Վ Համբարձումյանին հնարավորություն տվեցին , 1935 – 1937 գնահատել աստղային համակարգերի տարիքները։ մասնավորապես թթ

համբարձումյանը գիտական բանավեճ ունեցավ անգլիացի նշանավոր գիտնական ջեյմս ջինսի , հետ՝ մեր աստղային համակարգի՝ գալակտիկայի տարիքի առիթով և ապացուցեց որ մեր

1000 գալակտիկան առնվազն անգամ երիտասարդ է համընդհանուր ընդունելություն ունեցող՝. Ջ Ջինսի տված գնահատականից։ աստղային համակարգերի դինամիկայի և վիճակագրության

. վերաբերյալ Վ Համբարձումյանի աշխատություններն ընկած են աստղային համակարգերի 1995 50 արդի վիճակագրական մեխանիկայի հիմքում։ թվականին՝ իրենց սկզբնավորումից , տարի անց այդ հետազոտությունները պսակվեցին ռուսաստանի դաշնության պետական

մրցանակով՝ գիտնականի մահից մեկ տարի առաջ։

Աստղային համակարգերի դինամիկա և վիճակագրական

մեխանիկա

. Վ Համբարձումյանի աշխատությունների մի ամբողջ շարք նվիրված է գալակտիկայում միջաստղային նյութի

. հետազոտությանը։ Վ Համբարձումյան ստացավ սզբունքորեն նոր, , արդյունք համաձայն որի գալակտիկայում կլանող նյութն ունի

պատառաձև բաշխում և լույսի կլանման պատճառը միջաստղային տարածության մեջ բազմաթիվ գազափոշային

ամպերի առկայությունն է։ միջաստղային ամպերի ամբողջության հետազոտման հզոր միջոց եղավ ելևէջումների

( ) ֆլուկտուացիաների տեսությունը, որ նոր ուղիներ բացեց աստղագիտության մեջ։

Միջաստղային նյութի բնույթը և ելևէջումների տեսությունը

Պղտոր միջավայրում լույսի ցրման տեսությունը . երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին Վ Համբարձումյանը ստեղծեց

, պղտոր միջավայրում լույսի ցրման նոր տեսություն որ հիմնված էր իր առաջարկած՝ ինվարիանտության սկզբունքի վրա։ կիրառելով այդ

` նրբագեղ մաթեմատիկական հնարքը համբարձումյանը լուծեց լույսի ցրման ոչգծային խնդիրների մի ամբողջ շարք։ ինվարիանտության

սկզբունքը ներկայումս լայնորեն կիրառվում է մաթեմատիկական R.E.Bellman, R.E.Kalaba and M.C.Prestrud- ֆիզիկայի բազմաթիվ ճյուղերում։ ը

« . իրենց ինվարիանտ համադրում Ճառագայթային տեղափոխումը » . « վերջավոր լայնության շերտերում գրքում գրում են Այդ նորարարական

աշխատանքի շնորհիվ հնարավոր դարձան վերլուծական մոտեցումներ և պարզ թվային լուծումներ։ հետագայում այդ գաղափարները

զարգացվեցին և ընդհանրացվեցին չանդրասեկհարի կողմից՝ վերջինիս 1950 ... հիմնարար հոդվածների շարքի և թ գրքի մեջ Լուծվեցին բազմաթիվ

, , խնդիրներ որ չէին լուծվում այլ եղանակներով և կատարվեց մեծ» (american elsevier publishing co., 1963, p1.) 1946 առաջընթաց ։ թ պղտոր . միջավայրում լույսի ցրման տեսութունն ստեղծելու համար Վ

Համբարձումյանը պարգևատրվեց առաջին ստալինյան մրցանակով։

Պղտոր միջավայրում լույսի ցրման տեսությունը

գալակտիկայում աստղային համակարգերին վերաբերող դիտողական նյութի տեսական

. վերլուծության միջոցով Վ Համբարձումյանը հայտնաբերեց նոր տիպի աստղային համակարգեր։

դրական էներգիայով այդ լայնացող համակարգերը նա « » անվանեց աստղասփյուռներ և ապացուցեց դրանց

« » երիտասարդ լինելը։ դա հեղաշրջում էր աստղեր , տիեզերաբանության մեջ քանի որ այստեղից հետևում

, էր որ աստղառաջացման գործընթացը , գալակտիկայում շարունակվում է նաև ներկայումս և

աստղերը առաջանում են խմբերով։ աստղասփյուռների հայտնաբերման և

1950 . հետազոտության համար թ Վ Համբարձումյանը պարգևատրվեց երկրորդ ստալինյան մրցանակով։

Աստղասփյուռներ և աստղերիէվոլյուցիան

T շատ ուշագրավ են երիտասարդ ցուլի տիպի և բռնկվող « աստղերի սպեկտրերում դիտվող այսպես կոչված անընդհատ» առաքման ը վերաբերող՝ համբարձումյանի

հետազոտությունները։ այդ հետազոտությունները հանգեցրին աստղերի էներգիայի աղբյուրների բնույթի վերաբերյալ կարևոր

. եզրակացությունների։ Վ Համբարձումյանը առաջարկեց նախաստղային նյութի նոր հայեցակարգ։ դասական վարկածը

, ենթադրում է որ աստղերը առաջանում են ցրված նյութի , , խտացման միջոցով։ նոր վարկածը նախորդին հակառակ

ընդունում է անհայտ բնույթի զանգվածեղ մարմինների՝ նախաստղերի գոյությունը։ նախաստղերի պայթյուններով

տրոհման գործընթացը հանգեցնում է աստղերի առաջացմանըաստղասփյուռներում։

Երիտասարդ աստղերի ֆիզիկա և աստղերի էներգիայի աղբյուրները

. Վ Համբարձումյանի աշխատությունների մի մեծ շարք նվիրված է մեր գալակտիկայի նման հսկայական աստղային համակարգերի՝ գալակտիկաների էվոլյուցիայի խնդիրներին։ Ի ( ) մասնավորի՝ հարկ է նշել գալակտիկաների կորիզների կենտրոնական խտացումների

ակտիվության մասին նոր հայեցակարգը։ ըստ այս հայեցակարգի գալակտիկաների կորիզները վճռորոշ դեր են կատարում գալակտիկաների և դրանց համակարգերի ծագման և էվոլյուցիայի

մեջ։ այս հետազոտությունների շնորհիվ արտագալակտիկական աստղագիտության գլխավոր խնդիրը դարձավ գալակտիկաներում դիտվող ահռելի չափերի անկայունության երևույթների

. ուսումնասիրությունը։ այս շարքին են հարում և Վ Համբարձումյանի և իր աշակերտների կարևոր հետազոտությունները՝ նվիրված հսկա գալակտիկաների կորիզներից կապույտ

, արտանետումների նոր տիպի գալակտիկական համակարգերի՝ այսպես կոչված՝ կոմպակտ գալակտիկաների կոմպակտ խմբերի հայտնաբերմանն ու ուսումնասիրությանը։ 1958 . գալակտիկաների կորիզների պայթյունների մասին թ Վ Համբարձումյանի առաջին

սոլվեյյան դասախոսությունը ահռելի ազդեցություն ունեցավ։ այդ դասախոսությունը և դրա « հետևանքները նկարագրված են ջերսի նոյմանի հիշողություններ տիեզերաբանության մեջ

» (problems of physics and evolution of the universe, հետղափոխական շրջափուլի մասին հոդվածումpublishing house of the armenian academy of sciences, yerevan, 1978, pp.243-250) . ։ ինչպես հիշում է Ջ

, , « Նոյմանը հակառակ սկզբնական թերահավատությանը համբարձումյանի փաստարկները և , համակողմանի ապացույցները ներկա գտնվող գիտնականներին ստիպեցին մտմտալ որին

...» . « հետևեց միջազգային բազմաբնույթ մեծ գործունեությունը ։ Նոյմանը եզրակացնում է Այժմ համբարձումյանի վարկածի օգտին եղած տվյալները շշմեցնում են։ սրտագին շնորհավորանքս

»պրոֆեսոր համբարձումյանին՝ կոպեռնիկոսյան հեղափոխականին ։

Արտագալակտիկականաստղագիտություն

Մանկավարժական գործունեություն համբարձումյանը գիտական աշխատանքը զուգակցել է աշխույժ մանկավարժական

գործունեության հետ։ նա հեղինակն է տեսական աստղաֆիզիկա առարկայի՝ խսհմում առաջին (1939) « » (1952) , դասագրքի և հեղինակակիցն է տեսական աստղաֆիզիկայի դասընթացի որ

1931- թարգմանված է բազմաթիվ լեզուների։ ից դասախոսություններ է կարդացել լենինգրադի 1934- համալսարանում։ ին լենինգրադի համալսարանում հիմնել է ԽՍՀՄ առաջին , 1947 . 1939 – 1941 . աստղաֆիղիկայի ամբիոնը որ ղեկավարել է մինչև թ ։ թթ Եղել է լենինգրադի

, 1940- համալսարանի աստղադիտարանի տնօրենը իսկ ից՝ նույն համալսարանի գիտական 1941 – 1943- պրոռեկտորը։ ը եղել է լենինգրադի համալսարանի տարհանված գիտական 1944- մասնաճյուղի վարիչը ելաբուգայում։ ին աստղաֆիզիկայի ամբիոն է հիմնում երևանի

. . համալսարանում։ Վ Հ Համբարձումյանը գիտական դպրոցներ է հիմնել լենինգրադում և, բյուրականում որոնք զգալի հետք են թողել աստղագիտության տարբեր ճյուղերի զարգացման

. - , վրա։ Վ Համբարձումյանը նաև գիտության ժողովրդականացման տարածման ջատագով է հեղինակ է աստղաֆիզիկայի զանազան խնդիրներին նվիրված բազմաթիվ հոդվածների և

գրքերի։. , Վ Համբարձումյանը եղել է գիտության երևելի կազմակերպիչ հայաստանում ռուսաստանում և

միջազգային ասպարեզում։ նա եղել է բյուրականի աստղադիտարանի , հիմնադիրն ու տնօրենը , հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի փոխնախագահն ու նախագահը ԽՍՀՄ

, գիտությունների ակադեմիայի նախագահության անդամ միջազգային աստղագիտական (1948 – 1955) (1961 - 1964), միության փոխնախագահ և նախագահ ապա երկու անգամ ընտրվել է (1968 – 1970, 1970 – 1972)գիտական միությունների միջազգային խորհրդի նախագահ ։

Մանկավարժականգործունեություն

- Հասարակական քաղաքական գործունեություն1940 . . թ Վ Համբարձումյանը դարձել է խորհրդային միության

( ) 1947- կոմունիստական կուսակցության ԽՄԿԿ անդամ։ ին ընտրվել է հայկական ԽՍՀ գերագույն խորհրդի պատգամավոր։ նա

1950 – 1990 . ընտրվել է թթ Բոլոր գումարումների ԽՍՀՄ գերագույն . 19, 22 – խորհրդի պատգամավոր։ Վ Համբարձումյանը եղել է ԽՄԿԿ

25- 1989- րդ համագումարների պատգամավոր։ ին ընտրվել է ԽՍՀՄ ժողովրդական պատգամավորների համագումարի

1948 – 1989 . . պատգամավոր։ թթ Վ Համբարձումյանը հայաստանի կոմունիստական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամ

է եղել և եղել է հայաստանում գիտության պետական հովանավորության քաղաքականության պատասխանատուն։

- Հասարակական քաղաքականգործունեություն

Պարգևներ և կոչումներ. . , Վ Հ Համբարձումյանին շնորհվել են երկու ստալինյան մրցանակ ռուսաստանի դաշնության

, . . պետական մրցանակ և ԽՍՀՄ ԳԱ լոմոնոսովի անվան ոսկե մեդալ Վ Հ Համբարձումյանը երկու , անգամ արժանացել է ԽՍՀՄ սոցիալիստական աշխատանքի հերոսի կոչման պարգևատրվել է

բազմաթիվ շքանշաններով ու մեդալներով։. . Վ Հ Համբարձումյանն արժանացել է հայաստանի ազգային հերոսի կոչման և պարգևատրվել

հայրենիքի շքանշանով։. . Վ Հ Համբարձումյանն ընտրվել է մի շարք ակադեմիաների արտասահմանյան կամ

. , , , , , , , պատվավոր անդամ ԱՄՆ ավստրիայի ադրբեջանի բելգիայի բուլղարիայի ԳԴՀ դանիայի, , , , , իտալիայի լոնդոնի թագավորական ընկերության նիդերլանդների շվեդիայի վրաստանի

, , ֆրանսիայի բոստոնի արվեստների և գիտությունների ամերիկյան ակադեմիայի նյու յորքի , « » , գիտությունների ակադեմիայի հալեի բնագետների գերմանական լեոպոլդինա ակադեմիայի

, անգլիայի և կանադայի թագավորական աստղագիտական ընկերությունների ամերիկյան , , աստղագիտական ընկերության քեմբրիջի փիլիսոփայական ընկերության։ եղել է լիեժի

, , , , . ավստրալիայի ազգային լա պլատայի փարիզի պրահայի Ն Կոպեռնիկոսի անվան տորունի համալսարանների պատվավոր դոկտոր։

. Վ Համբարձումյանն արժանացել է խաղաղօվկիանոսյան և բրիտանական թագավորական , աստղագիտական ընկերությունների ոսկե մեդալներին սլովակյան գիտությունների

, ակադեմիայի ոսկե մեդալին ֆրանսիական աստղագիտական ընկերության ժանսենի անվան , ոսկե մեդալին բեռլինի գերմանական գիտությունների ակադեմիայի հելմհոլցի անվան ոսկե

մեդալին։. . 1905 (ambartsumian), Վ Հ Համբարձումյանի անվամբ է կոչված թիվ փոքր մոլորակը որ

. . ` 1972 . 14-հայտնաբերել է Տ Մ Սմիռնովան ղրիմի աստղադիտարանում թ Մայիսի ին։

 

Պարգևներ և կոչումներ