m a ke d o

n s ko

k u lt u r

n o

n a sl e d

s t vo

arheolo[ki

lokaliteti

ISBN 978-608-4549-00-0

Skopje 2008

MAKEDONSKOKULTURNO

NASLEDSTVO

Knigata e objavena so poddr{ka na Italijanskata Kooperacija (Cooperazione Italiana) i Kancelarijata na UNESKOvo Venecija - Regionalno biro za nauka i kultura vo Evropa (UNESKO BRESCE).Iska`anite stavovi i prezentacijata na materijalot vo ovaa publikacija ne izrazuvaat mislewe na Sekretarijatotna UNESKO vo vrska so pravniot status na bilo koja zemja, teritorija, grad ili oblast, za nejzinite vlasti iliza razgrani~uvaweto na nejzinata granica ili granici. Avtorot (avtorite) e odgovoren za izborot i prezentacijatana faktite sodr`ani vo ovaa publikacija i tie ne se nu`no onie na UNESKO i ne se obvrzuva~ki za Organizacijata.

M A K E D O N S K O K U L T U R N O N A S L E D S T V O

ARhEOLO[KILOKALITETI

6 7arheolo{ki lokaliteti

Tumba Maxari Skopje 12 Skopska tvrdina - Kale Skopje 16 Skupi s. Zloku}ani, Skopje 20 Anti~ka naselba Tauresium s. Taor, Skopje 24 Kasteloto kaj P~iwa Skopje 28 Stobi Gradsko, Veles 30 Neolitska naselba Vrbjanska ^uka s.Slavej, Prilep 36 Stibera (Styberra) s. ^epigovo, Prilep 38 Markovi Kuli Prilep 42 heraklea Linkestis Bitola 44 Golem Grad Prespansko Ezero, Prespa 48 Lihnidos Ohrid 52 Engelana Sv. Erazmo kraj Ohrid 58 Zaliv na Koskite s. Pe{tani, Gradi{te, Ohrid 60

SODR@INA

Vardarski Rid Gevgelija 62 Gradot na Isar s. Marvinci kaj Valandovo 66 Crkvi na Svetite petnaeset Tiveriopolski ma~enici Strumica 68 Anti~ki bawi s. Bansko kraj Strumica 70 Carevi Kuli Strumica 72 Isarot [tip 74 Bargala [tip 76 Morodvis s. Morodvis, Ko~ansko 80 Vini~ko Kale Vinica 82 Grad s. Grad, Del~evsko 86 Golemo Gradi{te s. Kowuh 88 Kokino Kumanovo 90 Kostoperska Karpa Mlado Nagori~ino 92 Tetovsko Kale - Bal Tepe Tetovo 94

M A K E D O N S K O K U L T U R N O N A S L E D S T V O

ARhEOLO[KILOKALITETI

8 9arheolo{ki lokaliteti

Od vremeto na pe{terskite lavovi i paleolitskite lovci otkrieni se ostatoci koi gi osmisluvaat dale~nite maglivi po~etoci na egzistencija na ~ove~kiot rod na po~vata od postojano vetuvanata zemja na prostorite od mitskiot Balkan. Ostatoci od toj `ivot se zabele`ani po dolinata na Babuna, odnosno vo pe{terata Makarovec, kaj Kristiforovo vo Pelagonija, a u{te postari indicii se registirani vo paleolitskite pristapnici na osogovskite planini. Taa prikazna nalikuva na argonautsko pate{estvie niz vremeto. Od taa pleistocentska dale~ina, od toa staro kameno vreme, nataka, s be{e poinaku. Vsu{nost, ovie prostori o~igledno silno bile privle~ni vo sledniot period od predistiriskite vremiwa, vo mladoto kameno vreme, vo takanare~enata neolitska revolucija, odnosno vo idili~noto vreme na neolitskata civilizacija. Toa zapo~nalo nekade pred osum iljadi godini. Na toa ne potsetuvaat impozantnite terakotni idoli Boginkite Majki od Maxari i Govrlevo, na toa ne potsetuva Adam od Govrlevo, mnogubrojnite kulturni pridobivki od Amzabegovo-Vr{ni~kata kulturna grupa i od Velu{ko-Porodinskata vo Pelagonija. Od tie vremiwa navaka vetenata zemja Makedonija, so svoite reki i ezera, so planinite i ridovite, so dolinite i nizinite, so blagata klima, kontinuirano e naselena i toa vriewe na `ivotot go ~uvstvuvame i denes. Toa {to izgleda deka nikoga{ nema da se

vrati se periodite (koi dlaboko vo idninata sepak }e se vratat) nare~eni: eneolit (bakarno vreme), bronzenoto i `eleznoto, za koi govorat arheolo{kite vrednosti (bogata kerami~ka produkcija, koskeni, kameni i kremeni orudija) otkrieni vo vodite na bogatoto krajbre`je na Ohridskoto Ezero. Ovie vremiwa se preplaveni so zna~ajnite takanare~eni makedonski bronzi, mali ritulani predmeti vo razni formi koi vo arheolo{kiot svet go afirmiraa `eleznoto vreme na makedonskata po~va. Pate{estvieto prodol`uva nataka do zlatnite ritualni maski i mnogubrojnite drugi zlatni, srebreni, bronzeni, kerami~ki i drugi predmeti koi bile pridru`ni bogatstva vo grobnicite na aristokratskite krugovi od Lihnitida, posebno Lihnidos i Trebeni{ta (dene{nata Ohridska oblast) vo VI-V vek pred na{ata era. Me|u ovie vrednosti nadaleku se pro~ueni i bronzenite volutni krateri koi, sigurno, se pojavuvaat i vo Povardarjeto na vetenata zemja (Demir Kapija), a ottoga{ e i pro~uenata tetovska Menada. Ranata antika i zlatniot IV vek na Makedonija koga taa stana gospodarka na svetot so kralevite Filip II i Aleksandar III, ostavila mnogubrojni arheolo{ki artefakti i isklu~itelni arhitektonski objekti, tvrdini izgradeni so megalitni kameni blokovi (Lihnidos-Ohrid, Engelana kaj Sv. Erazmo, niz Pelagonija) i objekti vo naukata poznati kako makedonski tip na grobnici (Ohrid, Pelagonija),

pReDgOvOR

10 11arheolo{ki lokaliteti

a makedonskiot period od istorijata na svetot so afirmacijata na t.n. helenisti~ka kultura (sublimat na makedonskata, helenskata, egipetskata i azisko-persiskata) e eden od najbogatite periodi na evropskite prostori. Arheologijata na Makedonija od toa vreme e prepolna so zlato i srebro, so bogatstva otvoreni za toga{niot svet no i ottoga{ po~nuvaat takanare~enite makedonski raskoli, a ne{to podocna, so nastapot na idnata Rimska svetska imperija, vetenata zemja stana prvata rimska provincija na Balkanot i, vsu{nost, ottoga{ nataka niz vremeto vo istorijata se poznati t.n. makedonski delbi. Makedonskata po~va e razdavana na onie na koi im ja vetila istorijata. Vo rimskiot period, so postepeno vkorenuvawe na rimskite vrednosti vo site sferi na `ivotot vo ve}e urbaniziranite sredini, gradovite vo Makedonija se razvivale vo eden vid na provinciska mirna blagosostojba. Toa se zabele`uva od rezultatite na arheolo{kite iskopuvawa vo Stobi, herakleja, Skupi, Stibera i Lihnidos. Imeno Stobi, koj se nao|a vo srceto na ovaa Makedonija, na ustieto od dve reki (Aksios-Vardar i Erigon-Crna reka) pretstavuva eden od najzna~ajnite gradovi koj vo rimski period imal i isklu~itelni rimski povlastici, koval sopstveni pari, isto kako i Lihnidos od toga{nata Gorna Makedonija, koj so svojata mestopolo`ba na bregot od Lihnidskoto (Ohridskoto) Ezero i na najpoznatata anti~ka patna magistrala Via Egnatia, pretstavuval

isklu~itelno bogato mondensko mesto vo toga{niot svet, Skupi, rimski kolonijalen grad od I do III vek bil eden od najgolemite gradovi na Balkanot, a Stibera kaj ^epigovo (Prilepsko) vo toa vreme pretstavuval eden od pogolemite anti~ki centri so rabotilnici za izrabotka na mermerni skulpturi. Prostorite na vetenata zemja osobeno bile gusto naseleni vo docnata antika (spored pojavata na docnoanti~ki grobni konstrukcii glavno od teguli na dve vodi na arheolo{kite lokaliteti), a toga{ zapo~nuva i ranohristijanskiot period, odnosno VREMETO NA BAZILIKITE, monumentalnite ranohristijanski objekti so rasko{na arhitektura i podni mozai~ni povr{ini. Bazilikite od Lihnidos (Ohrid) i herakleja, so pretstaveniot kosmogoniski svet izveden so magi~nite raznobojni kam~iwa so temi od hristijanskata religija se osobeno zna~ajni za ova vreme vo ramkite na mediteranskiot ranohristijanski svet. Vo ova vreme vleguvaat i ve}e nadaleku pro~uenite vini~ki terakotni ikoni koi pretstavuvaat kolekcija od ovoj vid sosem retka vo svetskata religiska umetnost. Ova e period koga Makedonija mu be{e vetena od istorijata na vizantiskata imperija, ova e vremeto na car Justinijan koj, kuriozitetno, se veruva deka poteknuva od makedonskite krai{ta i ova e vremeto na dolgoto vizantisko argonautsko pate{estvie niz balkanskite visoki istoriski planini, vreme vo koe (X-XI vek) na carskiot prestol vo Carigrad, me|u

drugoto, vladeele devet carevi od t.n. makedonska dinastija. Paralelno, balkanskite prostori bile naseluvani od slovenskite plemiwa (VI-VII vek) koi, popatno, ostavile mnogu malku od svojata materijalna kultura. Sepak, Svetiklimentovoto vreme (kraj na IX po~etok na X vek) pretstavuva zlatno vreme na slovenskiot rod vo vetenata zemja. Toa e vremeto na dejnosta na Svetiklimentoviot univerzitet i vremeto koe posledovatelno rezultira so Samuilovoto srednovekovnoto makedonsko-slovensko carstvo. Samuilovata tvrdina vo Ohrid e vidliv profan monument koj vo arheolo{ka i istoriska smisla go otslikuva toj period na makedonsko-slovenska dominacija nad balkanskite zemji.Srednovekovnite kulturni sloevi na arheolo{kata po~va vo Makedonija se bogati so dokazi za dostrelite na mo}niot vizantiski izvor: nakit, slikana gle|osana keramika, metalni predmeti i, osobeno, mnogubrojni poedine~ni i grupni naodi na zlatni, srebreni i bronzeni moneti na arheolo{kite lokaliteti. Osven car Samuil, koj sigurno e edinstveniot car vo evropskata i svetskata istorija koj ne koval pari, koj najverojatno ~etiriesettina godini javal na kow i nemal vreme da si go organizira plate`niot sistem vo carstvoto, drugite vladeteli ostavile svoi tragi ne samo vo ovaa sfera, tuku i vo ramkite na celokupniot op{testveno-politi~kiot i duhovniot `ivot na `itelite od imperijata.

Kone~no, posle vladeeweto na edno vreme od XIV vek na srpskite carevi, kon krajot na toj vek Makedonskata zemja se veti na Turcite Osmanlii, odnosno pove}e od polovina milenium be{e del od Otomanskata imperija. Imaj}i predvid deka s pove}e se oddale~uvame od toj osmanliski period, osobeno so vleguvaweto vo XXI vek, arheolo{kata nauka }e treba mnogu poseriozno da go vklu~i ova vreme vo svoite nau~no-istra`uva~ki ramki. Ova posebno i zaradi toa {to vo pazuvite na ovaa imperija Makedonija povtorno, po dve iljadi godini, po~na da se bori za sebe, odnosno vo vistinska smisla na zborot po~na da raboti vo nasoka da se veti na sebe.

***

Na arheolo{kata po~va vo Makedonija se evidentirani pove}e od 4700 arheolo{ki lokaliteti. Istra`eni i nedoistra`eni ima mnogu malku. Ovde se prezentirani 28, koi na nekoj na~in ja otslikuvaat ovaa zemja vo arheolo{ka smisla, koja, bez razlika na okolnostite, sepak pretstavuva evropska arheolo{ka oaza i po{iroko, vo ramkite na mediteranskiot kulturen kompleks.

Pasko Kuzman

12 13arheolo{ki lokaliteti

Lokalitetot se nao|a vo sega{nata naselba ^ento i e najzna~ajnata neolitska naselba vo Skopskata kotlina. Otkrien e vo 1961/2 godina vo tekot na arheolo{ki rekognoscirawa. Prvite arheolo{ki istra`uvawa se izvr{eni vo 1978 godina od Muzej na Makedonija. Rezultatite poka`aa deka se raboti za naselba od neolit, so tri fazi na `iveewe. Stratigrafijata na naselbata e so kulturen sloj debel 2,40 m. a so jamite 2,80 m. Svojot ekonomski i kulturen procut ovaa naselba go do`ivuva vo periodot na 5800 - 5200 godini p.n.e., odnosno vo fazata Anzabegovo - Vr{nik II IV.Vo istra`uvawata od 1981 e otkriena prvata ku}a, determinirana kako svetili{te. Dosega se otkrieni

u{te sedum. Prvootkrienata ku}a e gradena vo tradicionalnata tehnika na nabieni kolci vo zemja, ~esto flankirani so kamewa/melnici. Ku}niot lepe` poka`uva deka vo yidovite se vgraduvani golemi cepeni gredi od koi se ostanati otpe~atoci. Yidovite od nadvor se dekorirani so povlekuvawa na prsti vo vid na spirali {to zavr{uvaat kako primitivni voluti. Povr{inata na ku}ata e 8 h 8 m, so pravilna ~etiriagolna forma. Pokrivot e na dve vodi, od slama postaven na drvena konstrukcija {to ja nosat debeli kolci od nadvore{nata strana, postaveni na frontalnata i zadnata strana. Vnatre{nosta naku}ata e pregradena so eden tenok nepravilen parapet. Toj odvojuva dve pe~ki podignati do nego. Za prvpat vo Makedonija se otkrieni 2 golemi i edna mala, slikani amfori, koi spored formata, fakturata, ukrasuvaweto so slikani stilizirani floralni ornamenti, najdeni na edno mesto, se izraboteni od rakata na eden odli~en majstor. Vo ovaa ku}a - svetili{te otkrieni se vkupno 45 celi sadovi i mnogu fragmenti. Toa se razni}upovi, pitosi so barbotin ukrasi, golemi frutariumi so plasti~ni rebra od vnatre{nosta na obodot, ~inii, mala piksida so plasti~en reqef na dnoto kako pintadera i razni mali sad~iwa. So svojata sovr{ena ednostavna forma, osobena karakteristika na Tumba Maxari mu davaat askosite. Potsetuvaat na barski

TUMBA MAXARI

lOkAlItet: Neo

litskata naselba

Tumba Maxari vo

Skopje

lOkAcIjA: Skop

je

1

14 15arheolo{ki lokaliteti

ptici, a taka se dekorirani so perdu{est barbotin, so 4 dr`alki na stomakot i edna na grbot. Vo 2002 godina e otkriena edna kada izgradena od zemja so ubavo izmazneti yidovi i pod, a na nego kristali na soli. Ona {to ja pravi Tumba Maxari i ovaa ku}a poznata, e za prvpat otkrienata terakotna pretstava na Golemata Majka. So svoite impresivni dimenzii od 0,39 m. visina, klasi~nata smirena poza na izniknuvawe od ku}ata i voedno bdeewe nad nejzinoto ogni{te i mir, ja pravi ovaa terakota ekskluzivna. Vo podocne`nite istra`uvawa se otkrieni i drugi fragmenti od cilindrite i ku}ata so razli~ni dimenzii i frizuri. Voop{to frizurite zboruvaat za vonredno bogatata moda na neolitskata `ena. Osobeno interesna e edna markantno izvajana vo prirodna golemina glava na ~ovek.Kako slu~aen naod, od ovoj lokalitet e edna kerami~ka pretstava na glava na oven (bik) - bukranion koj se datira vo ran neolit. Od drugite zoomorfni pretstavi interesni se kozata i kentavrot so recipienti na grbot. Vo Tumba Maxari od alatkite se otkrieni tegovi za vertikalen razboj, bikonusni tegovi (makari) za ribarski mre`i mnogu koskeni spatuli so standardna forma, {ila i igli. Kremenata industrija e zastapena so razni kremeni no`iwa, seka~i, kameni avani i melnici. Analizata na koskite na `ivotnite i pticite od Maxari uka`uva na faktot deka neolitskiot ~ovek, {to se odnesuva do obezbeduvaweto meso, apsolutno se potpiral na svoite stada, a mnogu malku na lov i ribolov.

Dragi{a Zdravkovski

Lit.:V. Sanev, Neolitsko svetili{te od Tumba vo Maxari, Skopsko, Maced. acta archaeol. 9, Skopje 1988, 9-30; A. Moskalewska, V. Sanev, Preliminary analisis of bone remnants of animals from the Neolithic Archaeological site Tumba Madzari near Skopje, Maced. acta archaeol. 10, Skopje 1989, 55-75; V. Sanev, Tumba Maxari, Arheolo{ka karta 2, Skopje 1996, 377-378; D. Zdravkovski, Sreden neolit vo Gornovardarskiot region (magisterski trud), Skopje 2003, 100-112.

2

3 4

5

6 7

16 17arheolo{ki lokaliteti

lOkAlItet: Skop

ska tvrdina - Ka

le

lOkAcIjA: Skop

je

Skopskata tvrdina ja zazema najdominantnata pozicija vo centralnoto gradsko podra~je na Skopje. Pozicionirana e na dolgiot greben od sedimenten peso~nik {to se protega po dol`inata na isto~niot breg na Vardar vo pravec sever-jug, na negoviot ju`en - najisturen del. So toj prostor e povrzana re~isi celokupnata kulturna i politi~ka istorija na gradot.Upotrebata na toj prostor kako naselba otpo~nala u{te vo tekot na praistorija, poto~no od vremeto na eneolitot. Od taa, najstara naselba, preku odredeno `iveewe vo tekot na bronzenoto i `eleznoto vreme, prostorot na kaleto bil so razli~en intetnzitet upotrebuvan do vekovite pred vostanovuvawe na rimskata vlast vo Makedonija. Sepak, najintenzivna

bila upotrebata na toj prostor kako srednovekovna tvrdina, poto~no kako Goren Grad na srednovekovno Skopje. Takvata tvrdina bila obnovuvana i niz slednite vekovi od turskiot period, so kontinuirana upotreba do denes. Praistoriskoto `iveewe se odvivalo vo najmalku 3 naselbi (eneolitska, bronzenodopska i `eleznodopska), dodeka vo tekot na sredniot vek i turskiot period se `iveelo u{te vo najmalku 3 posledovatelni naselbi (prvata od X-XIII/XIV vek, vtorata XIV-XVII vek i tretata od XVIII-XX vek).Najstarite naodi na Skopskata tvrdina pretstavuvaat ostatoci od inicijalnata naselba od bakarnoto vreme - eneolitot ili od 4 milenium pred hrista. Razli~ni objekti, zemjanki ili poluzemjanki so funkcija na `iveali{ta, kultni objekti ili otpadni i skladi{ni jami bile vkopani vo glinestata zdravica. Niz sledniot period na bronzenoto doba ili vo tekot na tretiot i vtoriot milenium pred hrista, praistoriskot `ivewe prodol`ilo, no na pomal prostor, ograni~en glavno vo severoisto~nite delovi na Kaleto. Vo tie sloevi se dokumentiraat, pokraj brojnite dvi`ni naodi i ostatoci od stanbeni objekti, pe~ki za keramika i drugi kulturni ostatoci od site fazi na bronzenoto doba.

SKOPSKATVRDINA - KALE

1

18 19arheolo{ki lokaliteti

Najmladata praistoriska naselba, onaa od`eleznoto vreme (prva polovina na prviot milenium pred hrista) zna~ela prodol`uvawe na `ivotot, no sega koncentriran na nova pozicija, glavno vo jugoisto~nite delovi na Kaleto. Od nea se otkrieni ostatoci od voobi~aenata praistoriska arhitektura ili ku}i na pravoagolna osnova gradeni so drvena skeletna konstrukcija od kolci i plet. Pointenzivni ostatoci od `ivewe vo slednite vekovi od vtorata polovina na prviot milenium pred hrista, zasega ne se otkrieni, no oddelni naodi potvrduvaat odredeni aktivnosti na Kaleto vo tekot na IV vek pred hrista. Slednite naselbinski ostatoci pripa|aat ve}e na srednovekovniot grad. Nekade kon krajot na X vek ili vo Samuiulovo vreme zapo~nuva neprekinatiot i burniot istoriski razvitok kako vistinski gradski centar (Srednovekovno Skopje) i trae do denes.Najprvo, kaleto bilo za{titeno so ubavo yidani bedemi, koi celosno go ograduvaat toj prostor,

formiraj}i edinstven fortifikaciski sistem, graden spored najvisokite toga{ni kriteriumi i grade`ni tehniki. Otkrienite brojni moneti od X i XI vek, pogrebuvawa vedna{ od vnatre{nata strana na ju`niot bedem, boevi sekiri i streli, keramika i drugi sitni naodi od istoto vreme, zboruvaat deka Kaleto toga{ funkcioniralo najverojatno kako golem voen kastron. Po dol`inata na ju`niot bedem otkrieni se ostatoci od brojni drveni gradbi so otpadni jami, ogni{ta, pe~ki i drugi ostatoci od metalur{ka aktivnost, magacini i rabotilnici - kova~nici za izrabotka i popravka na oru`je. Za posebno odbele`uvwe od toj grad e ju`niot vlez vo tvrdinata, so site pridru`ni elementi. Toj }e bide koristen i obnovuvan nekolku pati vo slednite vekovi, kako glaven vlez, i na podocne`nata srednovekovna i na ranoosmanliska tvrdina. Vo prodol`enie na vleznata partija otkrieni se ostatoci od kaldrmirana povr{ina - pat , {to vodel po dol`inata na vnatre{nosta na ju`niot bedem do

povisokite delovi na terenot. Site ostatoci od ovaa uslovno ka`ano samuilova faza se prosledeni so monetni naodi na t.n. anonimni folisi, i na imperatorite Vasilij II, Nikifor III i Mihail VII, site od X i XI vek. Kulturnite sloevi od naselbata od XII i XIII vek ili od vremeto na vladeeweto na dinastijata na Komnenite go ilustriraat Skopje kako vistinski centar na {iroka balkanska regija. Za toa zboruvaat brojnite naodi na olovni pe~ati, moneti, ostatoci od razviena metalur{ka i kerami~arska dejnost kako i raznovidni naodi od sekojdnevniot `ivot. Vo taa smisla, kako vrven proizvod se izdvojuvaat luksuznite trpezni sadovi ukraseni so slikawe, so gravirawe i gle|osuvawe. Nekoi od najdenite ~inii se vistinski umetni~ki dela, a celata kolekcija na takva keramika e edna od najbrojnite i najvredni na Balkanot. Vo tekot na XIII vek `ivotot vo skopskiot Goren Grad prodol`il so nesmalen intenzitet. Gradskite bedemi bile obnoveni i zagraduvale sosem nova urbanizacija, a bil ukrepen so obyidie i t.n. Dolen Grad. Na najvisokiot i najdominanten del od Kaleto, vo jugoisto~niot del na gradot otkriena e crkva so krstoobrazna vnatre{nost i so nekropola okolu nea. Spored pi{uvanite izvori, vo ramkite na Skopskata tvrdina, postoele i drugi crkvi od toa vreme. Vo 1391 godina Skopje bilo osvoeno od Turcite, koi go razurnale gradot i delovi od gradskite bedemi. Po tie nastani Kaleto dobiva nov karakter i slu`i kako voena kasarna. Otkrienite gradbi od toa vreme i celokupniot kulturen inventar dokumentiraat voobi~aeni aktivnosti za tvrdina so takov karakter.

Dragi Mitrevski

Lit.: A.Deroko, Sredwevekovni grad Skopqe, Spomenik SANU 120, Beograd 1971; Mikul~i}, Staro Skopje so okolnite tvrdini, Makedonska kniga, Skopje 1982; I. Mikul~i}, Srednovekovni gradovi i tvrdini, MANU Kniga 5, Skopje 1996; Mikul~i}, Anti~ki gradovi vo Makedonija, MANU Kniga 8, Skopje 1999; D. Mitrevski, Skopska Tvrdina-Revival, Muzej na grad Skopje, Skopje 2007.

2 3

4

20 21arheolo{ki lokaliteti

Skupi e eden od najgolemite rimski gradovi na Balkanot so status na kolonija. Se nao|a na 5 km severozapadno od Skopje, vo blizina na s. Zloku}ani, na jugozapadnata padina od Zaj~ev Rid, levo od utokata na Lepenec vo Vardar. To~nata lokacija ja odredil A. Evans vo 1883 god. Potvrdeno e kontinuirano `iveewe vo bronzenoto i `eleznoto vreme do VI vek pr. n. e. Po~etocite na rimskiot grad se povrzani so probivot na rimskite legii kon krajot na I vek pr. n. e. i formiraweto na provincijata Mezija vo 15 god. n. e. Otvoreno e pra{aweto za prethodniot status na gradot kako civilna naselba ili legiski logor. Vo vremeto na Flavievcite, verojatno pri vladeeweto na Domicijan 84/5 god. dobiva rang na samoupravna deduktivna

kolonija (Colonia Flavia Scupinorum) so naseluvawe na veterani, glavno od legijata VII Claudia. Prvobitnata naselba se transformira vo kompleksen urban rimski grad so site administrativni, civilni i verski objekti koi odgovarale na novite uslovi i priliki. Se razviva kako va`en administrativen, stopanski, kulturen, verski i tranziten centar na provincijata Gorna Mezija. Gradot go spomenuva Ptolomej vo II vek. Vo vremeto na Mark Avrelij, vo 170 god. vo Skupi pominalo dakiskoto pleme Kostoboki pri prodorot kon Egeja. Vo 268/69 god. opusto{en e od silni gotski i herulski odredi. Kon krajot na III vek stanuva metropola na novo osnovanata provincijata Dardanija, a vo IV vek povtorno do`ivuva golem ekonomski i urbanisti~ki podem. Na Tabula Peuntengeriana (IV vek), pretstaven e so viweta na glaven provinciski grad. Carot Teodosij I pri prestoite vo Skupi vo 379 i 388 god. izdal dva carski ukaza. Verojatno ne bil po{teden ni vo razurnuva~kite napadi na hunite vo 447 godina.Od IV do VI vek e episkopsko i mitropolitsko sedi{te. Vo 518 god. nastradal vo katastrofalen zemjotres zabele`an vo hronikata na Marcelin Komes. Po obnovata vo VI vek, urbanoto `iveewe kone~no zamira kon krajot na vekot vo vremeto na Mavrikij (582/3 god.). Kako pomala ruralna naselba opstojuva do X - XI vek.

SKUPI (SCUPI)COLONIA FLAVIA

SCUPINORUM

lOkAlItet: Skup

i

lOkAcIjA: s. Zlo

ku}ani, Skopje

1

22 23arheolo{ki lokaliteti

Urbanisti~kite odliki, infrastukturata i visokoto komunalno stanbeno nivo na `iveewe (vodovod, kanalizacija, razviena uli~na mre`a so poplo~eni ulici, javni kupatila, podno greewe, podovi so mozaici, oslikani yidovi, zastakleni prozori), go smestuvaat najvisoko na civilizaciskata skala na provinciskite rimski gradovi. Obyidieto ima forma na nepravilen ~etiriagolnik (738 h 590 m) so povr{ina od 43 ha. Gradot e pravilno planiran spored ortogonalen sistem. Ulicite se paralelni (jz/si-sz/ji) so yidovite na obyidieto i se se~at pod prav agol. Poplo~eni se so masivni kameni plo~i. Trotoarite se odvoeni so ivi~nici, pokrieni so portici. Pod i pokraj ulicite se nao|aat odvodni kanali

za ne~ista voda, kako i slo`ena mre`a od glineni i olovni cevkovodi za dovod na ~ista voda vo objektite. Niz celiot istoriski razvoj gradot }e ja zadr`i osnovnata urbanisti~ka {ema so ista orientacija na grade`nite kompleksi i gradbi, no dimenziite i sodr`inata na gradskite kvartovi se menuvale vo razli~nite vremenski periodi. Spored istra`enosta koga zboruvame za urbanisti~kiot izgled na Skupi, toa prvenstveno se odnesuva na izgledot na gradot vo docnoanti~kiot period (kraj na III-VI vek).Celosno ili delumno se istra`eni nekolku grade`ni kompleksi i gradbi: teatar (impozanten objekt so otkrieni konturi od skenata, teatarskata zgrada i gledali{teto, so luksuzna mermerna arhitektonska

dekoracija, pripa|a na rimskiot tip na teatri (podignat vo vremeto na hadrijan, II vek), horeum (masiven javen objekt so profana namena-skladi{te, kraj na III-IV vek), gradska vila-domus (privaten stanben objekt so luksuzno ukraseni yidovi so fresko dekoracija i sopstveno podno greewe, III-IV vek), civilna bazilika (reprezentativen monumentalen javen objekt so rasko{na mermerna arhitektonska dekoracija i mozai~en pod, IV vek), gradska bawa (javen objekt so podno zagrevawe i delovi za toplo i ladno kapewe, IV-V vek), trobrodna ranohristijanskata bazilika so krstilnica na ju`nata strana (V-VI vek), mikrostanben kompleks (privatni stambeni gradbi, VI vek), nekolku gradbi so nedefinirana namena i del

od uli~nata mre`a (cardo maximus, krstosnicite so dva dekumani, u{te eden kardo i dekuman IV-VI vek). Nadvor od obyidieto na site ~etiri strani se nao|ale nekropolite i drugi pridru`ni gradbi. Istra`eni se okolu 1000 grobovi (I-IV vek) od jugoisto~nata i severozapadnata nekropola i delovi od anti~kiot most na Vardar, privatna vila i hristijanska bazilika vo s. Bardovci.

Len~e Jovanova

Lit.: I. Mikul~i}, Skopje so okolnite tvrdini, Skopje 1982; B. Dragojevi} Josifovska, Inscriptions de la Msie Suprieure (IMS), vol. VI, Scupi et la rgion de Kumanovo, Beograd 1982; D. Kora~evi}, SKUPI, Gradska teritorija, Skopje 2002.

2

3 4

5

7 8 9

6

24 25arheolo{ki lokaliteti

Anti~kata naselba Tauresium se nao|a vo neposredna blizina na seloto Taor, koe le`i na okolu 20 km j/i od centarot na Skopje. Denes komunikacijata od Skopje do seloto Taor se odviva preku dva pravca. Prviot e ju`en i naselbata so Skopje ja vrzuva mostot na rekata Vardar i selo Ore{ani, dodeka vtoriot pravec e dolg 3,5 km, a naselbata na j/i ja vrzuva so magistralniot pat E 75.Vo rimsko vreme dvata dene{ni pristapi go pretstavuvale glavniot magistralen povardarski pat (Via Axia) koj pominuval vo severnoto podno`je na naselbata, koj od Skupi preku Stobi bil naso~en kon Tesalonika. Anti~kata naselba za prvpat e evidentirana od angliskiot istra`uva~, arheolog i patepisec Artur

Evans u{te pred stotina godini. Vo taa prilika pokraj Skupi ja posetil i na{ata naselba, prepoznavaj}i go vo nea Tauresium, rodnoto mesto na imperatorot Justinijan I (527-565), zabele`an od anti~kiot avtor Prokopius. Arheolo{kite istra`uvawa na naselbata se zapo~nati vo 2000 godina od Muzej na grad Skopje i kontinuirano se odvivaat do denes. Anti~kata naselba denes e poznata pod toponimot Gradi{te, a e locirana na s/i periferija od selo Taor, raspolo`ena na visok rid {to go so~inuvaat akropola i dve terasi, so vkupen raspolo`iv prostor od okolu 1,6 ha. Spored rezultatite od dosega{nite arheolo{ki istra`uvawa na naselbata, mo`at da se izdvojat tri kulturni horizonti na `iveewe i toa praistoriski, docnoanti~ki i ranosrednovekoven.Praistoriskiot kulturen horizont pripa|a na ranoto bronzeno vreme koj se datira vo vremeto od okolu 2200 - 1700 god. pred.n.e. Potvrden e preku naodi na kameni sekirki, kremeni no`iwa i pove}e fragmentirani delovi od kerami~ki sadovi, otkrieni vo anti~kite sloevi. Docnoanti~kiot kulturen horizont e potvrden preku mnogubrojnite dvi`ni arheolo{ki naodi i otkrienite gradbi. Vo stratigrafijata na ovoj horizont jasno se izdvojuvaat dve fazi. Prvata egzistirala vo periodot od IV do po~etokot na VI vek, odnosno do katastrofalniot

TAURESIUM

lOkAlItet: Anti

~ka naselba Taur

esium

lOkAcIjA: s. Tao

r, Skopje

1

26 27arheolo{ki lokaliteti

zemjotres vo 518 godina, a vtorata po zemjotresot do krajot na VI vek. So dosega{nite istra`uvawa od prvata faza se otkrieni ostatoci od samo edna gradba, yidana od kamen vrzan so kal. Vo ovoj period naselbata nemala odbranben bedem. Vo vtorata faza po zemjotresot vo 518 godina, naselbata re~isi celosno bila obnovena, so odbranben yid i sistem za dovod i odvod na voda. Kako posledica na nekolkute prodori na Avarite i Slovenite pri krajot na VI vek `ivotot na naselbata potpolno zamrel.

Ranosrednovekovniot kulturen horizont bil so mo{ne kratok vremenski period na egzistirawe. Po prekin od okolu dva veka, naselbata povtorno e aktivna vo tekot na IX i X vek. So dosega{nite istra`uvawa otkrien e mo{ne obemen dvi`en arheolo{ki materijal. Pokraj mnogubrojnite fragmenti od kerami~ki sadovi, otkrieni se fragmenti od stakleni sadovi, prozorsko staklo, nakit (obetki, fibuli, prsteni), predmeti od koska, oru`je, delovi od voena oprema, oradija, predmeti od grade`ni konstrukcii, delovi od bravi i klu~evi, okolu 250

bronzeni moneti i dr. Pokraj ovie naodi, kako sostaven del na prvata gradba otkrieni se delovi od kamena plastika, {to ja so~inuvaat pove}e mermerni stolbovi so bazi, impost kapiteli i kapiteli ukraseni so ranohristijanski motivi. Od site dosega otkrieni naodi za najzna~aen go smetame fragmentot od skladi{ten sad pitos, od kogo se so~uvani del od ustieto i grloto. Na ustieto fragmentot e ukrasen so pe~at koj go pretstavuva monogramot na imperatorot Justinijan I.

Ovoj monogram u{te edna{ ja potvrduva sto godini starata teza na Ser Artur Evans deka naselbata kaj seloto Taor e anti~ki Tauresium, rodnoto mesto na Justinijan I.

Kiro Ristov

Lit.: Evans A., Antiquarian Researches in Illyricum, Part IV, Scupi, Scopia and the Birthplace of Justinian, Archaeology, Vol 49, 1, London 1885, 208-246; Mikul~i} I., Staro Skopje so okolnite tvrdini, Skopje 1982, 103-106; Ristov K., Gradi{te-Taor, Preliminaren izve{taj od istra`uvawata vo 2000-2004 godina, Maced. acta archaeol. 17, Skopje 2006, 215-230.

2

3

5 6

4

28 29arheolo{ki lokaliteti

Kastelot nad rekata P~iwa denes e vramen vo politi~kite granici na R. Makedonija i e oddale~en 26 km jugoisto~no od centarot na Skopje ili na avtopatot Skopje - Tesalonika. Prirodno, naselbata e legnata na orogravskata linija kade se dopiraat [arskiot i Rodopskiot planinski venec pa ottamu izleguva dramati~nata i potresna geolo{ka istorija {to trae do denes. Predistorijata na Kastelot e fluidna i misti~na i doskoro nerasvetlena od istra`uva~ite na genezisot. Vodenite branovi na P~iwa i ognenite jazici na osvojuva~ite ~esto gi menuvale boite i lu|eto vo Kastelot. Okolu 3500 godini pred hrista minornoto selo so bezimenite `iteli bilo prinudeno da kopa

KASTELOTOKAJ P^IWA

lOkAlItet: Kas

teloto kaj P~iwa

lOkAcIjA: Skop

je

1

2 3 4

rovovi i da podiga palisadi kako bi se za{titile od osvojuva~ite koi doa|ale od sever. Dali zemjodelcite i kozerite kraj P~iwa bile od plemiwata na Brigite, ili kulturno sli~ni na niv stoi kako ne~itliva istoriska stranica. Malkute sobrani i otkrieni par~iwa od kerami~ki sadovi postari od 1000 godini pred hrista se onie od koi jadele i rasnele pajonskite voini koi zaedno so Trojancite se borele protiv Ahajcite. Kako edna od severozapadnite i krajgrani~ni naselbi kon Dardanija, pajonskata naselba nad P~iwa sekako deka administrativno zavisela od gradskiot centar Bilazora izgraden na dvaesetina kilometri isto~no ottuka. Makedonskiot period od IV vek pred hr. era do I vek po hr. era kako i rimskiot period s do IV vek, tuka se s u{te prekrieni so tajni. Kako Kastelion ovaa naselba dobiva i igra strate{ko zna~ewe vo V,VI i VII vek, zaradi kontrolata nad anti~kiot i srednovekovniot pat od Tesalonika do Skupi (Skopje). Vo tvrdinata hristijanskoto naselenie izgradilo crkva vo koja se molelo se do prvite decenii na VII vek koga varavarskite plemiwa od sever }e ja osvojat. Samata pozicija na crkvata e impresivna i zastra{uva~ka i se dobiva vpe~atok deka lebdi nad rekata P~iwa. Najdenite par~iwa od kameniot mobilijar govorat deka tuka{nite kamenoresci bile inventivni, kreativni i krajno originalni vo nivniot umetni~ki izraz. Vo isto vreme, na najvisokite karpi, kraj Akropolot se odvival sekojdnevniot `ivot na toga{nite pekari, kova~i i trgovci. Intersno e {to na samo 5 km severno od Kastelion - ot e Bederijana odnosno rodnoto selo na vizntiskiot imeperator Justin 1 (518 - 527) koj voedno e i ~i~ko na velikiot Justinijan I (527 - 565). Od VII do XI vek ovaa naselba i tvrdina e zaboravena od lu|eto i e prekriena so temninata na sredniot vek. Rekonstitucijata na vizantiskoto carstvo vo XI vek }e go vrati aktivniot `ivot i zna~eweto na Kastelionot koj bez prekini }e te~e s do osmanskite osvojuvawa kon krajot na XIV vek. Mnogu e verojatno deka tuka se nao|al

manastirot zabele`an vo carskite dokumenti koi denes se ~uvaat vo ruskiot manastir vo Sv. Pantelejmon na Sveta Gora. Spored dokumentot od XIV vek mitropolitot Sereski Jakov, kako carski dar go dobil manastirot so okolnata teritorija i imoti na upravuvawe. Mnogu e verojatno deka poslednite godini od svojot `ivot toj gi zavr{il vo }elijata napravena vo prirodnata pe{tera smestena pod najstrmnite i naju`ni karpi pod kastelot. @itelite na Kastelionot vo sredniot vek `ivotot go zavr{uvale na krajniot zapaden jazik nad rekata P~iwa, kade sega se otkrivaat nivnite grobovi kako i crkvata vo koja nad niv se izvr{uvala poslednata ceremonija.

Naj{irokiot i pretenciozen pogled go imal kastrofilaksot ili kefalijata koj od najvisokiot pirg (kula) ja upravuval regijata. Kulata i rezidencijalniot del vo koj ne taka ~udno i sekako obitavale konkubini i metresi, e najmarkantniot arhitektonski masiv koj denes posetitelot ne mo`e da ne go vidi ili zaobikoli.

Kiril Trajkovski

Lit.: . , , 1912, 694, 701; . , . . . . ., 4 (30) 1978, 243-265; . , , , . , . II. , 1996, 375. I. Mikul~i}, Staro Skopje so okolnite tvrdini, Skopje 1982, 91-92, 133-135; I.Mikul~i}, Srednovekovni gradovi i tvrdini vo Makedonija, kniga 5, Makedonski civilizacii, Skopje 1996, 290-292.

30 31arheolo{ki lokaliteti

Arheolo{kiot lokalitet Stobi se nao|a vo centralniot del na Republika Makedonija, na mestoto kade {to Crna Reka (anti~ki Erigon) se vliva vo rekata Vardar (Axios). Bidej}i tamu se vkrstuvale najva`nite anti~ki pati{ta, Stobi bil kartiran na poznatata Tabula Peutingeriana, taka {to evropskite istra`uva~i od sredinata na XIX vek lesno ja utvrdile negovata pozicija na terenot. Arheolo{ki iskopuvawa se otpo~nati vo tekot na Prvata svetska vojna i so povremeni prekini te~at do denes.Iako Stobi vo naukata e prvenstveno poznat kako anti~ki i ranovizantiski grad, arheolo{kite naodi davaat dokazi za kontinuiran ` ivot na toa mesto u{te od predistoriskite epohi. Od najdlabokite sloevi poteknuvaat fragmenti od kerami~ki sadovi so tipolo{ki

STOBI

lOkAlItet: Stob

i

lOkAcIjA: Grad

sko, Veles

1

i stilski karakteristiki na docnoto bronzeno i ranoto `elezno vreme (XIII-IX vek pr. hr.). Na pove}e mesta se pronajdeni primeroci na keramika i na bronzen nakit od razvienoto ` elezno vreme (VIII - VI vek pr.hr.), a oddelni grobni prilozi datiraat od klasi~niot anti~ki period, kako i od vekovite {to neposredno usledile. Najstariot literaren podatok za Stobi go dal rimskiot istori~ar Titus Livius, zabele`uvaj}i ja voenata pobeda na makedonskiot kral Filip V nad dardanskite osvojuva~i vo blizinata na Stobi, vo 197 godina pr.hr. Spored Livius, Stobi bil star grad i denes arheologijata toa go potvrduva. Vedna{ po okupiraweto na Makedonija od Rimjanite vo 168 godina pr. hr., Stobi stanal centar za trgovija so sol za sto~arite od posevernite regioni. Toga{, gradot s$ u{te se prostiral samo na najvisokiot del od lokacijata, na mala povr{ina od 3,5 - 4 hektari. Vo vremeto na Oktavian Avgust naedna{ se pro{iril na 20 hektari, dobil nova fortifikaciska ramka i status na Oppidum civium Romanorum, a vo 69-ta godina ve}e imal upraven rang Municipium, {to e odbele`ano i na bakarnite pari od stobskata kovnica, koja rabotela s$ do raniot III vek. Vo periodot na ranoto i srednoto rimsko carstvo Stobi do`iveal visok ekonomski podem. Toga{ nastanale najreprezentativnite zgradi: Gradskata porta so triumfalen vlez; ku}ata nare~ena Kasa Romana ukrasena so boeni {tukaturi i so freski; monumentalniot teatar od bel i crveno`ilen mermer; zagado~nata Zgrada so arki, nare~ena i Forum, vo ~ii mnogubrojni yidni ni{i stoele pozlateni mermerni statui na bo`estva (mo`ebi Panteon ?); arhitektonskata i kultnata mermerna plastika so vrvna umetni~ka izrabotka od hramovite i od drugi javni zgradi. Zaednicata na Evreite {to bila naselena vo Stobi izgradila sinagoga. Op{tiot prosperitet i blagosostojbata bile nasilno prekinati so voenoto osvojuvawe i pusto{ewe od herulite i Gotite vo 267/269 godina. Potoa gradot zabaveno se obnovuval, dobivaj}i vo docnoanti~kiot period vidoizmeneta urbana

32 33arheolo{ki lokaliteti

2

3

4

{ema od isto~no-mediteranski tip, so nepravilni kvartovi i golemi ku}i so vnatre{en peristilen dvor, ukraseni so rasko{ni fontani i mozai~ni podovi.Ku}ite na kolekcionerot Partenij, na evrejskiot rabin Poliharm i na Peristerija, objektite nare~eni Kasino , Episkopskata rezidencija i Severna palata, zaedno so javnata bawa vo centarot na gradot, so ulicata Via Sacra i so obnovenata fortifikacija, se reprezenti na toa vreme.Stobi stanal vlijatelen grad vo tekot na ranohristijanskiot period kako episkopski crkoven centar koj imal va`na uloga vo etabliraweto na novata dr`avna religija. Ve}e na prviot crkoven koncil vo Nikeja vo 325 godina prisustvuval stobskiot episkop

Budios, a od drugi crkovni spisoci i od natpisi pronajdeni vo gradot, poznati se imiwata na u{te {est stobski episkopi. Do sega se otkrieni ~etiri ranohristijanski crkvi vo gradot i u{te tri nadvor od negovite yidini. Pove}eto imaat krstilnici. Me|u niv najgolema i najrasko{na e bazilikata na episkopot Filip od prvata polovina na V vek, koja e izgradena vrz postara crkva so dve hronolo{ki fazi. Poznato e deka imperatorot Teodosij I, prestojuvaj}i vo Stobi vo 388 godina, izdal dva edikti za strogo regulirawe na verskite pra{awa, no zabele`an e i u~eniot filozof Jovan Stobjaninot, koj vo raniot V vek s$ u{te ja zastapuval starata duhovna tradicija.Vo tekot na V i VI vek Stobi nekolkupati bil izlo`en

34 35arheolo{ki lokaliteti

na razurnuvawa. Vo 447 godina go osvoile i opo`arile hunite, a vo 479 godina bil ograben od vojskata na isto~nogotskiot kral Teodorih Veliki. Vo raniot VI vek nastradal od zemjotres i potoa prodol`il da opstojuva bez porane{nite gradski obele j`a. Pronajdenite pove}e depoa so skrieni pari od osmata i devettata decenija na VI vek se poslednite materijalni tragi od ` ivotot vo Stobi, ~ie definitivno zamirawe se sovpa|a so prodorite na Kutrigurite, Avarite i Slovenite na balkanskiot prostor.

Zoran Georgiev

Lit.: B. Saria, Iskopavawe u Stobi, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva I, Skopje 1925, 287-299; J.Wiseman and Dj. Mano-Zissi, Excavations at Stobi, 1970., American Journal of Archaeology, Vol.75, Washington 1971, 395-411; J.Wiseman, Stobi, vodi~ niz anti~kiot grad, Ostin-Beograd 1973; Ivan Mikul~i}, Stobi, Magor, Skopje 2003.

5 8

96 7

36 37arheolo{ki lokaliteti

Lokalitetot Vrbjanska ^uka kaj s. Slavej e otkrien vo 1977 god. i e poznat po monumentalniot `rtvenik otkrien vo edna ku}a. Naselbata se nao|a na okolu 2 km jugoisto~no od sovremeniot pat Prilep Kru{evo i pretstavuva pogolema ve{ta~ka tumba visoka 2,80 m nad okolniot teren. Arheolo{ki istra`uvawa se vr{eni od 1979 do 1989 godina. Pritoa e konstatirano postoewe na neolitska naselba, od tipot tumba. Otkrieni se pove}e stanbeni objekti i delovi od ku}i, o{teteni od golem broj srednovekovni jami. Od neolitskiot period se karakteristi~ni luksuzno izrabotenite sadovi, crveno pe~eni, grubi golemi sadovi, i razni kultni predmeti - `rtvenici. Osobeno e interesen sadot so forma na `elka ukrasen so mnogu geometrizirani

VRBJANSKA ^UKA

lOkAlItet: Neo

litska naselba V

rbjanska ^uka

lOkAcIjA: s.Sla

vej, Prilep kru`ni crveni i beli ornamenti. @elkata vo

neolitskiot krug na Pelagonija bila totem, po~ituvan zaradi svojata osobina sekade da ja nosi svojataku}a, postojano da `ivee vo nea. Taka nastanal kultot na Golemata Majka, osnoven kult vo neolitot na Makedonija so karakteristi~nite `rtvenici.Vo ku}a 1 na neolitskata naselba e otkrien objekt za kogo istra`uva~ite se izjasnile deka e `rtvenik so kulten karakter. Taka i pomislile deka ku}ata e svetili{te nameneto za potrebite na `itelite na naselbata, a toj e del od nekoj slo`en sistem na recipienti za libacija. Objektot pretstavuva slo`ena konstrukcija sostavena od pet ~etiriagolni objekti. Pogolemiot ~etriagolen objekt (kada) so dimenzii 2 h 2 m, e izgraden od masivni yidovi od zemja, otvoren od prednata strana, a aglite se ubavo profilirani so naglaseni pilastri. So ostanatite ~etiri bo~ni plitki recipienti, naredeni vo niza, povrzan e na ednata bo~na strana so eden plasti~en detal kako kaj malite `rtvenici od tipot masi~ka {to asocira na golemo M. Takov detal ima bo~nata strana od Golemata Majka na prestol so leopardi od ^atal hijik I, kerami~kiot `rtvenik od Sten~e (Gostivar, Makedonija) i dr. ^etirite bo~ni recipienti se podignati vrz zaedni~ki postament, so dna na minimalni razli~ni nivoa. Nivnata vkupna dol`ina e 2 m. Vo nekoi od niv ima ostatoci od gorewe. Okolu ovie objekti se najdeni mnogu plitki sadovi za voda i {kolki.Najnovite nau~ni razmisluvawa bazirani na novi arheolo{ki dokazi i analogii, na objektot mu odreduvaat utilitarna namena. Najverojatno e deka ~etirite bo~ni recipienti ja imale funkcijata na kadi i istite se koristeni za desolenizacija na voda vo koja kristalizirala gotvarska sol. Takva funkcija imale i sli~nite objekti od lokalitetite Tumba Maxari i Sten~e. Analizite na skramata od kadata na lokalitettot Tumba Maxari uka`uvaat za

soli. Gotvarskata sol e faktor bez {to e nezamisliv `ivotot na lu|eto i opstanokot na doma{nite `ivotni. Mo`ebi sopstvenikot na ovoj objekt od Vrbjanska ^uka proizveduval doma{na sol. Lokalitetot bil so prekini naselen vo rimskiot i srednovekovniot period. Za toa svedo~at mnogubrojnite fragmenti od kerami~ki sadovi i pokrivni keramidi - teguli, predmetite od metal i monetite otkrieni pri iskopuvawata. @ivotot na lokalitetot se odvival od sredinata na III se do VI vek.[este otkrieni grobovi bez naodi na lokalitetot poteknuvaat od srednovekovniot period. Otkrieni se i pove}e od 60 kru`ni jami koi spored arheolo{kiot materijal pronajden vo niv, verojatno slu`ele za skladirawe na hrana. I tie se datiraat vo srednovekovniot period.

Dosega{nite rezultati od istra`uvawata na neolitskata naselba, Vrbjanska ^uka ja vbrojuvaat vo redot na najzna~ajnite arheolo{ki lokaliteti vo Pelagonija od periodot na neolitot, odnosno od VI-iot milennium p.n.e. Arheolo{kite naodi se nao|aat vo Narodniot muzej vo Prilep.

Dragi{a Zdravkovski

Lit.: J.Todorovi}, D.Simoska, B.Kitanoski, Osvrt vrz rezultatite od arheolo{kite istra`uvawa na praistorijata vo Pelagonija, Zbornik na trudovi 6-7-8, Zavod, Muzej i Galerija Bitola 1987; B.Kitanoski, Vrbjanska ^uka, neolitskata naselba, Arheoloki pregled 28 (1987), Ljubljana 1989, 47; Kitanoski B. Simoska D.Jovanovi B. 1990 Die Kulturplatz auf der fundstatte Vrbjanska uka bei Prilep, Vin~a i wen svet, Beograd, 107-111; A.Mitkoski,2005 Vrbjanska ^uka kaj seloto Slavej, Prilepsko, Zbornik Arheologija 2, Skopje, .35-37; D.Zdravkovski,2006, Geneza i razvoj na Anzabegovo-vr{ni~kata kulturna grupa,(doktorska disertacija), Skopje, 104.

1

38 39arheolo{ki lokaliteti

Ostatocite od gradot Stibera le`at na 16 km zapadno od Prilep, nad vlivot na rekata Blato vo Crna Reka (Erigon). Za gradot najstar e podatokot na Polibij, a podetalni podatoci za nego davaat T. Livij i Strabon, koj veli deka Stibera le`i na rekata Erigon i mu pripa|a na Deriopite. Od starite itinerariumi se doznava deka Stibera le`i na patot Stobi-herakleja. Vo Tabula Poitingeriana stanicata Stibera e ispu{tena, me|utoa kaj geografot Ravenacki taa e zabele`ana kako Istubera po ovaj redosled: Eristion, Ceramij, Istubera, herakleja.Prvite arheolo{ki istra`uvawa gi izvr{il N. Vuli} vo 1924 god. Podetalni podatoci za postoewe na golema anti~ka naselba se dobieni so arheolo{kite

STIBERA

lOkAlItet: Stib

era (Styberra)

lOkAcIjA: s. ^e

pigovo, Prilep iskopuvawa vo 1953 god. izvedeni od Arheolo{kiot

muzej na Makedonija. Od osumdesetite godini na minatiot vek Zavodot i Muzej Prilep izveduva arheolo{ki istra`uvawa na otvorenite punktovi i vr{i konzervatorski intervencii vrz ostatocite od otkrienite gradbi. So arheolo{kite istra`uvawa na ridot Bedemotkrieni se delovi od gradskiot helenisti~ki bedem, hramot na boginkata Tihe i delovi od kompleksot Gimnazion. Gradskiot helenisti~ki bedem, ~ii ostatoci se otkrieni vo severniot i zapadniot del od ridot, e yidan od kr{en lokalen kamen vo suvoyid, so {ir. 3,00 m. hramot na boginkata Tihe, za{titni~ka na gradot, se nao|a na zapadnata strana od ridot, na edna od terasite koi strmno se spu{taat od istok kon zapad. Solidno e izyidan, so masivni yidovi od kr{en kamen, tuli i varov malter so dimenzii 10 h10 m. Ima centralna polukru`na ni{a vo isto~niot i bo~ni ni{i vo ju`niot i severniot yid, vo koi se smesteni darodavni natpisi. Vo hramot se najdeni portretni bisti na Orest i Filoksen - tatko i sin, zaslu`ni gra|ani na gradot Stibera i kultna skulptura na bogot Bahus dete. Natpisot vo centralnata ni{a govori za obnova na hramot vo II vek n. e., odnosno vo 126 god., so sredstva podareni od Antestija Fuska. Na najniskata terasa koja blago se spu{ta vo ramniot del od ridot Bedem kon rekata Blato, iskopani se del od ostatocite od kompleksot na javnata gradba Gimnazion. Od nego se istra`eni objektite peristil so atrium, polukru`na eksedra, heroon i temenos, koi zafa}aat prostor ssa 1000 m. Gradbite se yidani od kr{en kamen i tuli povrzani so varov malter, pokrieni so teguli i imbreksi. Vo objektite heroon i temenos, koi od isto~nata strana le`at vrz ostatocite od helenisti~kiot bedem, se otkrieni najgolemiot broj na mermerni spomenici so natpisi i kultna i portretna mermerna plastika. Vo Stibera se najdeni

1

40 41arheolo{ki lokaliteti

28 spomenici so natpisi i imiwa na efebi, imiwa na bogovi i imiwa na donatori, kako i 27 statui od kultna i portretna plastika. Od kultnata mermerna plastika se otkrieni statui na bogovite Asklepij, hermes i Bahus, a od portretnata statui na `eni od tipot na herkulanki, na ma`i - kosmeti, torza od efebi, edna imperatorska i edna statua na makedonijarh - gra|anin na Stibera. Mermernata plastika pripa|a na raniot rimski period. Od dvi`niot arheolo{ki materijal naj~esti se naodite od fragmenti od kerami~ki sadovi od makedonsko-helenisti~kiot i raniot rimski period, zastapeni

preku reljefna keramika ukrasena so antropomorfni i floralni ornamenti, kako i nekolku fragmenti od tera sigilata. Najzastapeni se reqefni ~a{i, pomali ~a{i so edna ili dve dr`alki, plitki ~inii na prstenasti dna i kantarosi. Po~etocite na formirawe na gradot Stibera se vo makedonsko-helenisti~kiot period - IV vek p.n. e. Svojot procut gradot go do`iveal vo II vek n. e. koga e vr{ena najgolemata obnova na objektite vo nego. Gradot od svvoite redovi dal ~etiri makedonijarsi, eden vo krajot na II vek n.e - Septimij Mestrij Likon, i tri vo po~etokot na III vek n. e. Septimij Silvan Klovdijan, Septimij Silvan Nikolaos i Septimij Silvan Keler. @ivotot vo nego zgasnal vo vtorata polovina na III vek n. e. odedna{ i nasilno, a pri~inite za toa se s$ u{te nepoznati. Vremeto se sovpa|a so ograbuva~kite pohodi na Gotite i herulite koi vo dva navrati pusto{ele vo ovie krai{ta.

Kostadin Kepeski Liljana Kepeska

Lit.: N. Vuli, Spomenik LXXI 1931, Beograd; F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, @iva Antika, posebna izdawa, kw. 1, Skopje 1957; L. Kepeska, K. Kepeski, Istra`uvawa na sektorot B Stibera, Maced. acta archaeol. 11, Skopje 1990; K. Kepeski, Depo od rimski moneti vo Stibera, Maced. acta archaeol. 13, Skopje 1993; K. Kepeski, Torzo od Stibera, Maced. acta archaeol. 17, Skopje 2006.

2

3 4

5

6

42 43arheolo{ki lokaliteti

MARKOVI KULI

lOkAlItet: Mar

kovi Kuli

lOkAcIjA: Pril

ep

Na severnata periferija od gradot Prilep, nad podgradieto Varo{, na granitnite karpi e smesten lokalitetot Markovi Kuli, koj e najtransparenten ostatok od srednovekovnite spomenici vo Makedonija. Markovite Kuli so podgradieto Varo{ se zna~aen srednovekoven op{testveno-ekonomski i kulturen centar ~ij istoriski razvoj mo`e da se sledi niz materijalnite ostatoci i zapisite vo istoriskite izvori. Vo istoriskite pi{uvani izvori za prvpat tvrdinata i imeto Prilep se spomnuvaat vo kratkata istorija na Jovan Skilica i vo sigilionite na vizantiskiot car Vasilij II, vo po~etokot na XI vek.Prvite arheolo{ki istra`uvawata na Markovi Kuli i negovoto podgradie, kako i na prostorot na dene{nata

naselba Varo{ se otpo~nati vo 1958 god. i poka`aa kontinuiran `ivot vo podolg peroiod. Na granitnite karpi od Markovite Kuli, negovoto podgradie i Varo{ se konstatirani ostatoci od kulturni sloevi od docniot neolit do XIX vek. Najvpe~atlivi srednovekovni materijalni tragi se ostatocite od trite obyiduvawa od bedemskite pojasi na tvrdinata Markovi Kuli, so koja se identifikuva i prepoznava sovremeniot grad Prilep.Tvrdinata Markovi Kuli e smestena na pove}e terasi od prirodniot graniten masiv so ~etirite vrvovi - ^ardak, Krupnik, Tapan~e i Grebnik. Najstarite ostatoci so tragi na gradewe, razurnuvawe i obnovuvawe, se konstatirani vo najvisokiot severoisto~en del od ^ardak, i poteknuvaat od III - II vek p.n. e., period povrzan so rimsko-makedonskite vojni. Vo tekot na sredniot vek tvrdinata se dograduvala i pro{iruvala. Dene{niot izgled so maksimalen opseg so tri odbranbeni pojasi so niski yidovi i strelnici vo niv, go dobila vo vremeto na vizantiskiot car Andronik II. Tvrdinata go gubi svoeto strate{ko zna~ewe po smrtta na kralot Marko. Turcite 1395 god. go zazemaat Prilep i na akropolata dr`at svoja malubrojna posada. Vo sredinata na XVI vek tvrdinata e potpolno napu{tena kako fortifikacionen objekt, a nekoi nejzini gradbi dobivaat drug karakter. Poslednite tragi od grade`ni intervencii vrz delovi od gradbite vo tvrdinata se vr{eni vo XVI - XVII vek.Yidovite od tvrdinata ja sledat karpestata konfiguracija na terenot i maksimalno se vklopuvaat vo reqefot, koristej}i gi i potpiraj}i se na nepristapnite karpi od granitniot masiv. Taa ima pove}e kuli so pravoagolna, kvadratna i kru`na forma. Ostatoci od stanbeni i ekonomski objekti se konstatirani vo site tri nivoa na opkru`uvawa od bedemskite yidovi. Najvpe~atlivi se nekolkute cisterni so koi tvrdinata se snabduvala so voda kako i pogolemiot reprezentativen grade`en objekt od

tipot na palati od X vek, koj ima pove}e prostorii i zafaka relativno golem prostor, severoisto~no od Glavnata porta. Na granitnite karpi od Markovite Kuli se konstatirani ostatoci od srednovekovna naselba od X - XI vek, so ku}i so drvena konstrukcija, a vo nivnoto jugoisto~no podno`je se smesteni nekropolata i op{testveno-politi~kiot centar so tron od kamen.Po propasta na Samuilovata dr`ava vo XI vek i prvata polovina na XII vek, naselbata od karpite na Mali Kuli sleguva vo podgradieto i Varo{, na prostorot na i okolu crkvite sv. Nikola, Sv. Dimitrija i Sv. Atanas. Od sredinata na XII vek, pod vlijanie na vizantiskoto graditelstvo vo naselbata pod Markovite Kuli pri gradeweto na zgradite po~nuva da se upotrebuva kamen, tula i plitar, povrzani so glina i varov malter. Vo vremeto od XII-XIV vek na zapadnite i ju`nite terasi od kompleksot Markovite Kuli se gradat feudalni dvorci, od koi e istra`ena edna celina so ostatoci od stanbena i ekonomska zgrada, kowu{nica, kova~nica i pridvorna crkva. Periodot

na XII vek a osobeno vo XIII i XIV vek go karakterizira intenzivnata izgradba na sakralni objekti. Na prostorot na srednoovekoven Prilep vo Varo{ se izgradeni pove}e crkovni objekti koi go potvrduvaat gradot pod Markovite Kuli kako zna~ajno duhovno sredi{te vo Makedonija.Markovite Kuli, prostranite terasi na podgradieto i Varo{ go otslikuvaat `ivotot na ugledniot srednovekoven grad Prilep koj svojot poln procut go do`ivuva vo vtorata polovina na XIII i prvata polovina na XIV vek. Po smrtta na kralot Marko vo krajot na XIV vek gradot pod Markovite Kuli poleka zgasnuva i novata naselba se formira vo ramni~arskiot del na severoisto~niot rab od Pelagoniskata kotlina.

Liljana Kepeska Lit.: B. Babi}, Materijalnata kultura na Makedonskite Sloveni vo svetlinata na arheolo{kite iskopuvawa vo Prilep, Prilep 1986; A. Deroko, Markovi Kuli - grad Prilep, Starinar V - VI, Beograd 1954/1955; K. Kepeski, Prilep i Prilepsko od elenisti~kiot do ranovizantiskiot period, Prilep i Prilepsko niz istorijata, kn. 1, del II , glava I - III, Prilep 1971; L. Kepeska, Prilep end Markos Towers, Macedonian newsmagazine- archeology in Macedonia, 1992.

1 2

44 45arheolo{ki lokaliteti

hERAKLEA LINKESTIS(HERACLEA LYNCESTIS)

lOkAlItet: hera

klea Linkestis

lOkAcIjA: Bitol

a

Anti~kiot grad heraklea Linkestis (Heraclea Lyncestis) se nao|a vo neposredna blizina na Bitola, ju`no od gradot.Interesot na nau~nata javnost kon anti~kite starini na heraklea se pojavuva vo po~etokot na XIX vek. Posebno aktivni bile diplomatskite pretstavnici, koi ovaa zada~a ja imale vo svojata sekojdnevna aktivnost. Povolnostite, kako od geografski, taka i od istoriski aspekt, pridonesle za nadmo}nosta na heraklea vo vremeto na antikata. Gradot e smesten vo plodnata ramnina, vo drevnata oblast Linkestida, severno za{titen od Baba planina i reki~kata Siva voda od ju`na strana, niz nego od

pamtivek vodel pat (Kandaviskiot) koj vo vremeto na rimskoto vladeewe go zamenil najpoznatiot pat na klasi~nata epoha Via Egnatia, spojkata na jadranskoto so egejskoto krajbre`je. Kako va`na stanica }e bide zabele`an na pove}e itinerarii: Itinerarium Antonini, Itinerarium Burdigalense, a na Tabula Peutingeriana i kaj geografot Ravenski kako stanica na patot heraklea - Stobi.Nastanokot na ovoj najzna~aen grad vo anti~ka Makedonija se vrzuva za imeto na Filip II Makedonski, vo sredinata na IV vek pred hrista. Kon sredinata na II vek pred hrista Rimjanite ja osvoile Makedonija i ja uni{tile nejzinata politi~ka mo}, a potoa ja pretvorile vo provincija i ja podelile na ~etiri oblasti. I pokraj vakvata sostojba heraklea koja vleguva vo ~etvrtata oblast, do`iveala izvesen prosperitet. Vo prvite tri veka na novata era heraklea, go dobiva statusot na rimska kolonija. Ova mo`e da se potvrdi so natpisot na eden mermeren postament od po~etokot na III vek po hrista., kade {to e navedeno dinasti~koto ime na Septimia Aurelia Heraclea.Od fizionomijata na heraklea vo rimskiot period se otkrieni nekolku gradbi od II vek po hrista, {to go dolovuvaat duhot na toa vreme: terma, portik na sudnicata so vpe~atliv skamenet natpis od Dela i Denovi na hesiod, i genijot na rimskata arhitektura,

1

46 47arheolo{ki lokaliteti

teatarot, kade do sovr{enstvo se vklopeni strogite grade`ni kanoni na Vitruvij. Stanuva zbor za relativno mal teatar (dvaeset reda sedi{ta) koj mo`el da sobere 2 500 gleda~i, a nad gorniot red se nao|al Nemezion. Svojot slaven period i najgolem procut heraklea go do`ivuva koga za~ekoruva po patot na krstot i stanuva eminentno episkopsko sedi{te. Za toa najdobro svedo~i pomenot na episkopite (Evagrius, Quintilius i Benignus od IV - VI vek po hrista) za nivno u~estvo na crkovnite Sobori i ansamblot na nepovtorlivo ubavite arhitektonski gradbi: Mala bazilika, Golema bazilika, Episkopska rezidencija i Gradska ~e{ma podignata od episkopot Jovan po povod 35 godini od vladeeweto na energi~niot imperator Justinijan.Ona {to mo`ebi e najmisteriozno i najvpe~atlivo vo heraklea, toa se podnite mozaici izvedeni vo najraznovidni tehniki (tessalatum i sectile), rasposteleni na povr{ina od okolu 1300m. Site mozaici vo herakleja se so isklu~itelna ubavina, no remek delo na ranohristijanskata umetnost pretstavuva mozaikot na podot vo narteksot na Golemata bazilika. Istiot pretstavuva vistinsko ispoveduvawe na hristijanskata vera. So pomo{ na simboli~kiot jazik ja prepoznavame drevnata azbuka na hristijanskiot religiozen sistem. Gradot heraklea ne gi u`iva{e dolgo plodovite od svojot zlaten vek. So avaro - slovenskite napadi nastapi no} na varvarstvoto. Tie tuka ne se naselile, tuku se ras{trkale okolu i zasekoga{ go prekinale urbaniot `ivot na gradot so vekovno natalo`eni iskustva.

Anica \or|ievska

Lit.: herakleja I, Naroden muzej Bitola , 1961; herakleja II, Odbor za heraklea,Bitola 1965; Tome Janakievski, Teatar - monografija, Bitola 1987; Gordana Toma{evi} Cvetkovi}, Ranovizantiski podni mozaici, Beograd 1978; Vesna Kalpakovska, Anica \or|ievska, @ivotot vo Heraklea Linkestis preku epigrafskite spomenici, monografija, Bitola, 2003; Anica \or|ievska, Patot niz vremeto na Heraklea Linkestis, monografija,Bitola 2007.

2 3

4

5 6 7 8

48 49arheolo{ki lokaliteti

Istra`uvawata na starata naselba na ostrovot Golem Grad se zapo~nati vo 1967 godina. Ovaj neobi~en lokalitet, daleku od starite i od sovremenite komunikacii, }e poka`e edna dolga hronologija na `iveewe ili prestoj na ~ovekot na toj prostor, po~nuvaj}i od po~etokot na prviot milenium pr.n.e. pa s do sredniot vek. Ostrovot so golemina od 20 hektari, pretstavuva prostrana karpa koja se izdiga na 30 m od povr{inata na vodata. Se nao|a na trome|ata izme|u R. Makedonija, Albanija i Grcija. Najstarite artefakti od kerami~ki sadovi i kameno oru`je uka`uvaat na prisustvo na neolitskiot ~ovek. Podocna vo docnobronzenoto i rano`eleznoto vreme prestojot na ostrovot e

pointenziven, najverojatno poradi ribarewe. No vo ranoanti~kata epoha, po~nuvaj}i od IV vek pr.n.e. o~igledno tuka postojano se `iveelo. Malata selska naselba, koja pripa|ala na makedonskoto pleme Oresti, posebno }e za`ivee vo periodot od IV do I vek pr. n.e. Od toa vreme se konstatirani pogrebuvawa so naodi od zlaten i srebren nakit, od oru`je, moneti na Tanagra od Beotija, na halkidskata liga, na histaja od ostrovot Evbeja, potoa od makedonskite vladeteli Filip II, Antigon Gonata, epirskiot vladetel Piros i gradovite od Pela, Jadranska Apolonija i Dirahion. Brojniot i razlli~en numizmati~ki fundus uka`uva na {irokite ekonomsko-trgovski relacii so Balkanot {to go vospostavuvalo naselenieto od ovaa naselba. Naselbata od III i II vek e smestena vo centralniot prostor na ostrovot pome|u srednovekovnite crkvi Sv.Dimitrija i Sv.Petar. Ku}ite bile gradeni od drvo i kal, odnosno yidnite platna se izveduvani od preplet na granki od foja koja raste vo prostorot na Prespa, pokrivani so slama, koj manir na gradewe }e se za~uva do sredinata na minatiot vek kaj naselbite na bregot na ezeroto. Ku}ite bile pokrivani i so teguli, otkrieni pri iskopuvawata, so natpis i oznaka na kerami~arite kako KRITOLAOU i PREURATOU. Vo rimskata epoha `ivotot prodol`uva so gradewe

GOLEM GRAD

lOkAlItet: Gol

em Grad

lOkAcIjA: Pres

pansko ezero, Pr

espa

1

50 51arheolo{ki lokaliteti

na ku}i so kamen i malter, koi se sega postaveni vo ju`niot del na ostrovot, posebno od IV vek nataka.Blizu do niv vo toa vreme e izgradena cisterna, potprena na karpite od jugoisto~niot rab na ostrovot. Izgradena vo kamen i hidrauli~en malter, taa se polnela so do`dovnica preku kanalite koi bile vgradeni vo severniot yid na gradbata. Naselenieto vo rimsko vreme gi prifatilo dostignuvawata na novata civilizacija. I pokraj blizinata na vodata, sepak poednostavno bilo sobiraweto i koristeweto na vodata na platoto kade se nao|ala naselbata.Vo ranohristijanskata epoha izgradeni se dvete

crkvi. Napu{taweto na paganstvoto i prifa}aweto na novata vera stignuva i vo ovaa mala naselba. Toa se sledi i preku grobnite obi~ai i preku gradeweto na crkvite. Pokraj paganskiot obi~aj na spaluvawe na pokojniot s u{te prisuten vo IV vek, se zapo~nuva i so inhumirawe. Spored brojnosta na grobovite od periodot na IV-VII vek, se zaklu~uva deka naselenieto e pobrojno.Od sakralnite gradbi posebno se istaknuva ednobrodnata bazilika so narteks i bo~ni aneksi, koja bila dekorirana i so mozaik, postaven pred glavniot vlez na oltarot. Tuka se odvival sekako

i ceremonijalot na pokrstuvaweto na naselenieto. Skromniot fragment na mozaik e znak na mo}, a vernikot-donator imal `elba crkvata da bide na nivo na bazilikite od toga{nite golemi hristijanski gradski centri. hristijaniziranoto naselenie }e po~ne da se pogrebuva vo blizinata na ovaa crkva.Celata rimska epoha e pridru`ena so otkrienite moneti, nekropolite, zlatniot i srebreniot nakit, no pointenzivno od IV-VI vek.Vo sredniot vek naselbata ne se obnovuva. Vo toa vreme se odviva mona{ki `ivot i intenzivno gradewe na crkvi, {est na broj dosega registrirani i prou~uvani, vklu~uvaj}i gi i dvete ranohristijanski. Pogrebuvaweto }e prodol`i vo krugot na dvete crkvi Sv.Petar i Sv.Dimitrija. Vo XIII-XIV vek se podignuvaat u{te dve crkvi, ednata na ju`niot breg kaj Vlaija, a drugata nad samata cisterna, kade }e bide definiran oltarniot prostor i predvorjeto. Site crkvi bile `ivipisani vo XIV vek. Najza~uvani se ansamblite od crkvata Sv.Petar. Tuka se izdvojuva ilustracijata na Akatistot, odnosno Pesnata na Bogorodica, kade e pretstavena najstarata slika na ova tema, opsadata na Carigrad od strana na Persijancite. So spu{taweto na velot na Bogorodica vo moreto od zidinite na gradot, gradot e spasen od neprijatelot. Ovaa impresivna scena e pretstavena na ju`niot yid od nadvore{nata strana na crkvata. I pogrebuvaweto na `itelite od okolnite naselbi na kopnoto }e prodol`i da se izveduva vo krugot na Sv.Dimitrija, kako vo eden svet prostor do krajot na XIV vek.

Vera Bitrakova Grozdanova

Lit.: Vera Bitrakova Grozdanova, Iskopuvawa na Golem Grad vo 1980 (rs. fran.: Les fouilles de 1980 sur ile de Golem Grad), Macedoniae acta archaeologica 9; Skopje 1988, 203-210; Vera Bitrakova Grozdanova, Iskopuvawa na Golem Grad od 1981-1986 (rs. fran.: agglomration antique et mdivale de Golem Grad sur le lac de Prespa), Macrdoniae acta archaeologica 10, Skopje 1989, 101-133;Vera Bitrakova Grozdanova, Golem Grad de Prespa, Spartakus II, Symposium 2002, Sandanski, Veliko Trnovo 2006, 11-20.

2

5 6

3 47

8 9

10

52 53arheolo{ki lokaliteti

Ohrid (anti~kiot Lihnidos), grad vo jugozapaniot del od Makedonija, pokraj severniot breg od Ohridskoto (Lihnidskoto) Ezero, e eden od najstarite gradovi vo Evropa. Bogata materijalna kultura e evidentirana vo isto~noto podno`je na Ohridskiot rid, vo nizinskiot del od gradot, pokraj ezeroto, kade e konstatirana golema palafitna naselba koja egzistirala kontinuirano od neolitskiot period (mladoto

LIhNIDOS

lOkAlItet: Lih

nidos

lOkAcIjA: Ohri

d kameno vreme) do po~etokot na `eleznoto vreme od praistoriskata epoha. Naselbata bila podignata na mo~urliv teren, koj denes, zaedno so ostatocite na taa praistoriska civilizacija, e pokrien so 4 metra naslagi od glina i zemja, vrz koja deneska se protega ramni~arskiot del od gradot Ohrid. Kon krajot na bronzenoto i ranoto `elezno vreme `itelite poleka go naseluvale ridot, negoviot povisok zapaden del, na koj denes egzistira del od staroto gradsko jadro na Ohrid, odnosno na prostorot od Samuilovata tvrdina i lokalitetot Plao{nik. Imeno, so najnovite arheolo{ki istra`uvawa, na ovoj prostor e konstatirana naselbinska mat slikana keramika i grobovi cisti od ranoto `elezno vreme (VIII-VII vek) vo koi se otkrieni i predmeti vo naukata poznati kako makedonski bronzi. Ostatoci od naselbi od ova vreme konstatirani se i vo vodite na Ohridskoto Ezero: na lokalitetot Usta na Drim i Vrbnik vo sosedna Struga, edna vo blizina na Pogradec (Albanija) i u{te tri vo isto~noto krabre`je na ezeroto: Zalivot na Pr~ot kaj s. Trpejca, Zalivot na Koskite kaj poluostrovot Gradi{te i Zalivot na Bombite kaj s. Pe{tani.Arhajskiot period (VI-V vek) e eden od najzna~ajnite za Ohrid i negovata neposredna okolina vo ramkite na arheolo{kata nauka bidej}i od ovoj period poteknuvaat nadaleku pro~uenite zlatni ritualni maski otkrieni vo nekropolata Trebeni{ta kaj s. Gorenci severozapadno blizu Ohrid u{te vo 1918 godina, podocna i vo vremeto od 1930-1934 godina, kako i eden primerok vo samiot grad Ohrid, na lokalitetot Gorna Porta, vo vremeto na obemnite arheolo{ki istra`uvawa vo 2002 godina. Zaedno so ovie predmeti vo grobovite od ovie nekropoli otkrieni se i mnogubrojni drugi prilozi od zlato, srebro, bronza, kilibar i keramika koi pripa|ale na toga{nata plemenska aristokratija na Enheleite (Engelani), pleme od regionite na Gorna Makedonija, ~esto spomnuvano vo anti~kite izvori.Vo vremeto koga niz Lihnitida (oblasta pokraj

1

54 55arheolo{ki lokaliteti

Lihnid i Lihnidskoto Ezero) pominal makedonskiot kral Filip II (358 godina pred hr. era) toj sigurno gi zabele`al strate{kite pozicii na dvata rida severno pokraj ezeroto (Ohridskiot i Gabavskiot) i na ovie mesta naredil da se podignat mo}ni bedemi - tvrdini. Ostatoci od najstarata ohridska tvrdina se otkrieni vo 2001-2002 godina na prostorot od dene{nata Samuilova tvrdina, dodeka na Gabavskiot Rid do denes se za~uvale vidlivi ostatoci od bedemi izgradeni od megalitni (kiklopski) kameni blokovi koi nekoga{ bile mo}naprestolnina na Engelanite, a podocna i na drugite makedonski kralevi. Vo makedonsko - helenisti~kiot period od istorijata na svetot (od krajot na IV do I vek pred hr. era) Lihnid bil bogat urbaniziran grad pokraj bregot od Beloto (Lihnidsko) Ezero i pokraj poznata anti~ka magistrala Via Egnatia. Za toa govori nekropolata na Deboj (pomaliot isto~en del od Ohridskiot rid) i kaj Gorna Porta (severen vlez vo stariot del na gradot Ohrid) istra`uvana 1978/1979, 2000-2002 godina koja obiluva so mnogubrojni arheolo{ki vrednosti od zlato, srebro, bronza i keramika, denes vo zlatnata zbirka od muzejot Robevci vo Ohrid. Od ovoj period e i Anti~kiot teatar koj se nao|a vo isto~noto podno`je na povisokiot del od Ohridskiot rid, vo blizina na Gorna Porta, koj najverojatno bil izgraden vo II vek pred hr. era (preadaptiran vo II vek od hr. era za potrebite na toga{noto rimsko op{testvo) i koj denes, istra`en, konzerviran i prezentiran slu`i za spektakleni pretstavi vo ramkite na kulturniot `ivot vo Ohrid i Makedonija. Neposredno do teatarot, zapadno od nego, za~uvana e vo celost tipi~na staromakedonska grobnica so skalest vlez, dromos, pretkomora i komora, koja vo toj del na stariot Lihnid bila smestena u{te vo krajot na IV ili po~etokot na III vek pred hr. era. Gradot Lihnid i tvrdinata vo izvorite, za prvpat se spomnuvaat kaj anti~kiot istori~ar Livij vo 209 godina pred n.e., vo vremeto na vladeeweto na makedonskiot kral Filip V.

2

5

7

8

6

3 4

56 57arheolo{ki lokaliteti

Ovoj podatok govori deka vo krajot na III vek pred hr. eratvrdinata ve}e funkcionirala vo site presudni momenti od istorijata na gradot Lihnid, dene{niot Ohrid. Vo vremeto na rimskata dominacija Lihnidos zaedno so Dasaretite, bil libera gens, grad koj vo golema mera slobodno se razvival. Ottoga{ poteknuvaat novootkrienite mozai~ni podovi na Plao{nik (I vek pred hr. era) so pretstava na tvrdina so kuli i razni drugi mozai~ni umetni~ki sliki, a vo ramkite na objekti od rasko{ni palati.Dene{niot izgled i protegaweto na tvrdinata najverojatno bile oformeni vo IV vek od na{ata era, koja denes ja prepoznavame po tehnikata na yidawe opus mikstum (~etiri, na mesta i tri redovi na opeki, so varov malter me|u redovite). Zabele`ano e vo

istoriskite izvori deka vaka ukrepeniot grad imal silna odbranbena mo}, poradi {to vo 479 godina kralot Teodorih Amaliecot, kral na isto~nite Goti, vo svojot pohod od Makedonija kon Nov Epir, ne uspeal da go osvoi Lihnid zatoa {to gradot le`el na utvrdenoto upori{te i izobilstvuval so izvori me|u yidi{tata. Ova e vremeto na bazilikite. Lihnid, kako i vo staromakedonskata-helenisti~ka era, i sega e bogat so rasko{ni arhitektonski gradbi. Samo na Plao{nik, na relativno mal prostor otkrieni se ostatoci od tri monumentalni ranohristijanski gradbi: tetrakonhalna crkva so atrium i krstilnica, trobrodna bazilika so narteks, atrium i prostrana krstilnica so isklu~itelno vredni podni mozai~ni pretstavi i u{te eden objekt koj s u{te se istra`uva, a najverojatno pretstavuva episkopski dvor od vremeto koga Lihnidos

bil podolg period episkopski centar na provincijata Nov Epir. Vo Ohrid denes ima arhitektonski ostatoci od u{te pet drugi baziliki, {to pretstavuva svoevidna pojava vo vremeto koga so isto~noto rimsko carstvo vladeel carot Justinijan I. Slednata pozna~ajna pojava na Lihnidos/Ohrid e vo IX vek koga za prvpat ovoj grad vo istoriskite izvori se spomnuva pod imeto Ahrida. Ottoga{ toj prestanuva da bide Lihnid, a `ivotot vo ovaa slovensko-vizantiska sredina kontinuirano prodol`uva pod imeto Ohrid. Od Svetiklimentovoto vreme (kraj na IX - po~etok na X vek), odnosno od vremeto na golemiot i prviot slovenski episkop i prosvetitel Sv. Kliment Ohridski i negovata isklu~itelna prosvetitelska misija, od koga ostanala negovata trolisna crkva na Plao{nik, denes vozobnovena, nataka niz sredniot vek Ohrid se razviva kako isklu~itelno crkovno sredi{te so mnogubrojni sakralni objekti koi do den denes so svoite fresko`ivopisni dela se na vrvot vo ramkite na celokupnata vizantiska srednovekovna umetnost. @ivopisot i ikonopisot se glavnite vrednosti vo vkupnosta na `iveeweto na ovoj grad s do ukinuvaweto na slavnata Ohridska arhiepiskopija 1762 godina. Srednovekovnite sakralni monumenti: katedralnata crkva Sv. Sofija Ohridska (XI-XIV) vek, Sv. Bogorodica Perivlepta (XIII vek) i drugite, i denes se prezentativni vrednosti na gradot Ohrid i na negovoto slavno minato.Vo arheolo{ka smisla ostatoci od isprepletena srednovekovna arhitektura vo Ohrid, denes se evidentirani i delumno prezentirani na lokalitetite Samuilova tvrdina/Citadela i na Plao{nik.

Pasko Kuzman

F. Papazoglu, Ohridsko vo praistorijata i vo anti~kiot period, OhRID (monografija), Del vtori, Ohrid-Skopje 1985, 92 (zab.6 - Liv. XXVIII, 32, 9.); V. Bitrakova Grozdanova, Topografija i urbaniot razvoj na Lihnidos, Istorija, god. XXII, br. 2, Skopje 1986, 249-265; V. Bitrakova, Starohristijanski spomenici vo Ohridsko, Ohrid: Zavod za za{tita na spomenicite na kulturata i Naroden muzej 1975; V. Malenko, Ranosrednovekovnata materijalna kultura vo Ohrid i Ohridsko, Ohrid (monografija), kn.I, del VI, Ohrid-Skopje 1985, 269-339.

9 10 11

12 13

14

15

58 59arheolo{ki lokaliteti

Se nao|a na ssa 5 km severozapadno od Ohrid, na Gabavskiot rid, nad lokalitetot Sv. Erazmo. Ostatocite se monumentalni, a se pretpostavuva deka poteknuvaat od IV vek pred hr. era. Vrz osnova na rezultatite od ponovite arheolo{ki istra`uvawa se nametnuva zaklu~okot deka se raboti za plemenskata prestolnina na gornomakedonskoto pleme Engelanite i baza na makedonskite kralevi vo III - II vek pred hr. e utvrdena so mo}ni bedemski yidovi gradeni so megalitni kameni blokovi. Ova najverojatno se slu~ilo vo vremeto po prvata Filipova vojna so Ilirite vo 358 godina, koga za prvpat se spomnuva Lihnidskoto Ezero vo istoriskite izvori (Diodor), zatoa {to makedonskiot kral Filip II

ENGELANA

lOkAlItet: Enge

lana

lOkAcIjA: Sv. E

razmo kraj Ohrid

nevozmo`no bilo da ne gi zabele`i strate{kite mesta vo ramkite na negovite vojni planovi, a pozicijata na lokalitetot Kuli{ta e isklu~itelna vo severnoto krajbre`je od regionot na Lihnidskoto Ezero. Filip II najverojatno naredil da se zapo~ne so gradewe na tvrdini na poziciite od ridovite: Ohridskiot (mestoto na dene{nata Samuilova tvrdina) i Gabavskiot (mestoto na lokalitetot Kuli{ta) koi podocna se razvile vo zna~ajni anti~ki centri. Pozicijata na strmniot rid so tvrdinata e vsu{nost orlovski greben so vizuri na istok kon Ohrid i ohridskata kotlina, na zapad kon Struga i stru{koto pole, a na jug kon sinite vodi na Ohridskoto Ezero. Ostatocite od kamenata civilizacija se monumentalni. Dolgi godini se smeta{e deka anti~kiot Lihnidos (dene{en Ohrid) se nao|al na ovoj rid, a ne na mestoto na koe denes se nao|a. Vo 1931-1932 godina vr{eni se arheolo{ki iskopuvawa na eden del od ovie kiklopski yidini od strana na Vilhelm Unfercakt od Berlin, Rei{vic i Keler, kako i od Miodrag Grbi} od Narodniot muzej vo Belgrad, so {to ovaa tvrdina dokumentirano e vlezena vo svetskata arheolo{ka literatura. Rezultatite poka`ale deka vo centralniot del od tvrdinata, na najvisokata visinska to~ka, bil fundiran eden pomal akropolen prostor koj najverojatno pretstavuval zasolni{te na vladetelot i najbliskata svita. Osven toa, istra`uva~ite toga{ go otkrile i ekonomskiot del na tvrdinata, odnosno prostorot vo kogo bile smesteni pitosi, golemi kerami~ki sadovi za ~uvawe na namirnici. Zapadnata strana od ova kiklopsko gradi{te bila najsilno za{titena so monumentalen bedem {irok do 2,10 m i {est mo}ni kuli izgradeni od megalitni kameni blokovi, me|u koi najgolemite so dimenzii 1,80 h 0,90 m. Smetame deka e eden od najzna~ajnite arheolo{ki lokaliteti od vakov vid vo ramkite na

mediteranskiot kulturen kompleks. Geografskata polo`ba na Gabavskiot rid na kogo pred ssa 2400 godini bila izgradena tvrdina so kiklopski yidini, deneska ovozmo`uva soodvetno planirawe i realizacija na programa za otkrivawe, konzervacija, restavracija, za{tita, prezentacija i funkcionalizacija na kulturno-istoriskiot spomenik vo nasoka na kulturno i ekonomsko iskoristuvawe na negovite potencijali. Imeno, toj se nao|a na samo nekolku kilometri od Ohrid, nedaleku od bregot na Ohridskoto Ezero i pokraj magistralniot pat Ohrid - Ki~evo - Skopje, koj pat go povrzuva Ohrid i so sosednata Struga, a isto taka i so ohridskiot aerodrom Podmolje. Gabavskiot rid e isklu~itelno `ivopisen so visokite karpi koi strmno se izdigaat re~isi vedna{ od magistralniot pat na nadmorska visina od 875 m. Za odbele`uvawe e {to vedna{ do spomenatiot magistralen pat, a pod samite karpi nad koi se nao|a tvrdinata, vo 1975-1976 godina se otkrieni ostatoci na ranohristijanska bazilika so mozai~ni podovi i ranosrednovekovna nekropola. Na desettina metri severozapadno ottuka smestena e atraktivnata pe{terna crkva posvetena na hristrijanskiot propovednik Sv. Erazmo so sloevi na `ivopis od XIII i XVII vek, a vo blizina vo karpite e i pe{ternata kelija-crkva Sv. Katerina. Celiot ovoj kompleks na kulturno-istoriski vrednosti, vo neposredna vertikalna blizina na aktuelnata tvrdina so kiklopski yidini, re~isi organski povrzan so tvrdinata, ovozmo`uva osmisluvawe koe sigurno }e obezbedi ekonomsko isplatliva turisti~ka destinacija.

Pasko Kuzman

Lit.: M. Ricl, Polibije, Istorija I, Matica Srpska, Novi Sad 1988, 474 (Polibij 5,108); V. Unverzagt, Die Burganlage uber dem Kloster Sv. Erasmo am Ochridasee, Germania XXXII, 1954, 19-21, Taffel 9, 10, Beilage 1; Vlado Malenko-Pasko Kuzman, hermeleja, Lihnid, Zbornik na trudovi, br. 6, Ohrid 1988, 96-99; P.Lisiar, O Lihnidskoj akropoli, @iva antika, IX god, 1-2 tom, Skopje 1959, 231-233.

1

2

3

60 61arheolo{ki lokaliteti

ZALIVNA KOSKITE

lOkAlItet: Zali

v na koskite

lOkAcIjA: s. Pe

{tani, Gradi{te

, Ohrid

Podvodnite arheolo{ki istra`uvawa na lokalitetot Plo~a Mi}ov Grad vo Zalivot na Koskite, vo vodite na Ohridskoto Ezero, pokraj ju`noto krajbre`je na poluostrovot Gradi{te, blizu ribarskata i turisti~ka naselba Pe{tani, se realiziraa vo kampawi sekoja godina od 1997-ta, do 2005 godina, a vo 2007-2008 godina be{e izvedena rekonstrukcija na del od naselbata so {to se prezentira atraktiven arheolo{ki lokalitet na atraktiven prostor od ezeroto. So ovie istra`uva~ki aktivnosti za prvpat vo Makedonija se oficijalizira podvodnata arheologija kako granka na arheologijata koja se zanimava so ostatoci, za{tita i prezentacija na podvodnoto kulturno nasledstvo, koe poradi razni okolnosti vo minatoto i denes ostanalo pod vodenite

povr{ini na makedonskite ezera. Od dosega{nite soznanija, osobeno Ohridskoto Ezero obiluva so ostatoci od praistoriski nakolni naselbi, objekti vo antikata i srednovekovieto koi bile potopeni vo vodite, glavno poradi oscilaciite na nivnite nivoa, kako i dvi`ni artefakti koi niz minatoto se na{le na dnoto od ezeroto najpove}e poradi ribolovni aktivnosti ili vo vreme na obavuvawe na ezerskiot soobra}aj niz minatite vekovi. Na lokalitetot Plo~a Mi}ov Grad otkriena e praistoriska palafitna (nakolna) naselba so vremenska pripadnost na docnoto bronzeno i ranoto `elezno vreme, a vo tekot na dosega{nite istra`uvawa bea evidentirani 6000 ostatoci od drveni kolci vo vodite na dnoto od ezeroto, na dlabo~ina od 3 do 5 metri koi potpirale najverojatno zaedni~ka drvena platforma na koja funkcionirale dvaesettina praistoriski stanbeni objekti, izgradeni isto taka, od drvo. So dosega{nite arheolo{ki podvodni aktivnosti konstatiran e gabaritot na naselbata, postavena e podvodna arheolo{ka kvadratna mre`a i realizirani se iskopuvawa na nekolku istra`uva~ki poliwa. Pritoa se sobrani mnogubrojni bronzenodopski i `eleznovremenski artefakti, glavno fragmentirani i celi kerami~ki sadovi, kameni i kremeni predmeti, pomalku bronzeni, so mno{tvo fragmenti od `ivotinski koski, me|u koi ima i takvi koi slu`ele kako orudija. Lokalitetot Plo~a Mi}ov Grad vo Zalivot na Koskite denes e atraktiven muzejski kompleks koj ima pove}e sodr`ini: rekonstruirana palafitna naselba nad vodite od ezeroto, rimski kastrum koj e konzerviran, restavriran i prezentiran na najvisokoto plato od ridot Gradi{te, pristapen objekt so muzejski vitrini i objekt za realizacija na podvoden turizam.

Pasko Kuzman

Lit.: P. Kuzman, Zaliv na Koskite, Plo~a Mi}ov Grad, praistoriska nadvodna naselba Bay of the Bones, Plocha Michov Grad, Prehistoric Palafitte Settlement, Skopje-Ohrid 2008.

1

3

6 7

4 5

2

62 63arheolo{ki lokaliteti

Lokalitetot Vardarski Rid vo Gevgelija e prostor na koj intenzivno se ` iveelo vo tekot na okolu iljada godini, niz celioot prv milenium pred hrista. Lokalitetot zazema centralna pozicija, so dominantna i strate{ka polo`ba nad Gevgelisko pole, gradot Gevgelija i dolinata na Vardar. Go so~inuvaat dva karpesti rida, povisokiot i postrmen zapaden rid (Rid 1) i poniskiot i poblag isto~en rid (Rid 2), spoeni so zaedni~ko blago sedlo, otvoreno od ednata strana kon koritoto na Vardar,a od drugata kon dene{niot grad Gevgelija. Sistematski istra`uvawa na Vardarski Rid se izveduvaat od 1995 godina na tri udarni punktovi ili vo sektorite: Akropola, Ju`na terasa i Isto~na terasa. Vo generalnata stratigrafska slika na lokalitetot se izdvojuvaat vkupno

VARDARSKI RID

lOkAlItet: Var

darski Rid

lOkAcIjA: Gevge

lija

16 kulturni sloevi, koi pripa|aat na 6 razli~ni naselbi. Tie se ednovremeno i 6 osnovni fazi vo periodizacijata na Vardarski Rid, i toa: VR I (neolitska naselba); VR II (XIII - XI vek pr. hr.); VR III (X - IX vek pr.hr.); VR IV (VIII - VI vek pr. hr.); VR V (V - IV vek pr. hr.); VR VI (III - II/I vek pr.hr.) So isklu~ok na oddelni incidentno otkrieni neolitski naodi, prvoto naseluvawe na Vardarski Rid se slu~ilo kon krajot na bronzenoto vreme, na isto~nite padini na Ridot 1. Direktno vrz karpestata osnova na terenot se otkrieni ostatoci od naselba, koja se datira okolu XIII vek pr.n.era (VR II). Na sprotivnata zapadna strana na istiot Rid 1, otkrieni se pogrebuvawa od ovaa naselba, vo grobovi - cisti od obi~ni kamewa ili vo golemi kerami~ni sadovi, so zgr~ena inhumacija. Po zamiraweto na taa naselba ` ivotot ne bil prekinat tuku nastanale novi uslovi so novi kriteriumi za ` eleznodopsko `iveewe, na druga pozicija, vo sedloto me|u dvata rida i po dol`inata na celata Isto~na terasa (VR III). Vo tekot na polnoto ` elezno vreme (VII-VI vek pred hrista) `ivotot na Vardarski Rid prodol`il vo nova naselba (VR IV) so mnogu posilen intetnzitet na ` iveewe. Bil zafaten celiot prostor na koj mo`elo da se organizira naselbinski ` ivot. Isto taka, se formiraat i brojnite nekropoli okolu samiot Vardarski Rid (Milci, Suva Reka i Paragon. Raul), na koi dosega se otkrieni nad 200 grobovi, site datirani vo VII i VI v. pr. hr.

1

64 65arheolo{ki lokaliteti

Ostatocite od poslednite dve naselbi (VR V i VR VI) go ilustriraat ranoanti~koto ` iveewe i kultura na Vardarski Rid. Tie pretstavuvaat izraz na vistinski gradski ` ivot vo ramkite na urbanizirani naselbi.Prvata takva naselba egzistirala vo vtorata polovina na V i vo tekot na IV vek pred hrista (VR V) i vsu{nost go pretstavuva postariot makedonski grad na Vardarski Rid. Gradbite od ovaa naselba bile koncentrirani glavno na Ridot 2 so okolnite padini, koja se razvivala niz tri grade`ni fazi. Najreprezentativnata i istovremeno

najzna~ajna gradba od ovaa naselba e monumentalnata gradska Stoa od IV vek pred hrista. Uni{tuvaweto na ovoj grad so golema verojatnost mo`e da se povrzi so keltskite napadi. Pokraj nasilno i ednovremeno sru{enite objekti kako ilustracija na takvite nastani e ostavata od 51 srebrena tetradrahma, otkrieni vo kerami~en sad zayidan vo edna od gradbite od slojot 5. Najbrojni moneti vo ostavata se tetradrahmite (45) na Aleksandar III, dodeka najmladi se dvata srebrenici na Seleuk (312-280).

Poslednata ili {esta naselba na Vardaraski Rid vsu{nost e pomladiot makedonski grad, od predrimsko vreme. Iako pretstavuva kontinuiran prodol`etok na `iveeweto od prethodnata naselba sepak se raboti za nova urbanizacija, na dosta po{irok prostor so nova arhitektura i novi kulturni sodr`ini, prosledeni so moneti od site makedonski vladeteli posle Aleksandar III, preku t.n. avtonomni kovnici s do prvite primeroci na rimski moneti vo Makedonija. Vsu{nost stanuva zbor za eden od istoriski posvedo~enite centri na anti~ka Makedonija, gradot Gortinija.Ovaa naselba bila najmalku 4 pati obnovuvana, pred da bide definitivno razurnata i postepeno napu{tena nekade vo tekot na vtoriot do prviot vek pred hrista.Najubavite primeri na ku}i za ` iveewe se otkrieni vo sektorot Isto~na terasa. Najzna~ajniot dosega otkrien objekt vo toj del na gradot e edna bogata privatna ku}a od II vek pred hrista t.n. Kuka na kolekcionerot. Objektite otkrieni vo sektorot Ju`na terasa ili nad ostatocite od klasi~nata Stoa, zboruvaat za zanatsko trgovski del od gradot. Na toj prostor otkrien e cel kompleks na gradbi (metalur{ki, kerami~arski i zanaet~iski rabotilnici, magacini, du}ani i sli~no) so karakteristi~en inventar i bogati i raznovidni dvi`ni naodi. @ivotot na Vardarski Rid postepeno zgasnuva nekade vo tekot na I vek pred hrista, posle odredeni krupni istoriski nastani {to se slu~ile vo tekot na vtorata polovina na II i vo I vek pred hrista a povrzani so rimskite osvojuvawa i pohodite na Skordiscite na Makedonija.

Dragi Mitrevski

Lit.: D. Mitrevski, Staromakedonskiot grad na Vardarski Rid, Skopje 2001; D. Mitrevski i drugi, Vardarski Rid -Tom 1, Skopje 2005; E. Slamkov, Umetnosta na Vardarski Rid (Katalog), Gevgelija 2004; B. husenovski, Anti~kite moneti od Vardarski Rid, Gevgelija 2004.

2

3

5

4

66 67arheolo{ki lokaliteti

Valandovskata kotlina, poznata pod imeto Bojmija, pretstavuva mala geografska celina vo jugoisto~niot del na Republika Makedonija, vo dolniot tek na rekata Vardar. Prvite arheolo{ki podatoci za Valandovo i valandovsko datiraat od vremeto na prvata svetska vojna koga istra`uvawa vo regionot vr{el h. Dragendorf. Eden od najmarkantnite arheolo{ki lokaliteti se nao|a na jugozapadnata strana od seloto Marvinci, na vrvot na edna viso~inka so pogled na valandovskata kotlina i dolinata na Vardar. Vo 1961 godina Arheolo{kiot muzej od Skopje zapo~na arheolo{ki istra`uvawa pod rakovodstvo na Borka Josifovska Dragojevi}, a od 1977 godina so arheolo{kite

GRADOTNA ISAR

lOkAlItet: Grad

ot na Isar

lOkAcIjA: s. Ma

rvinci kaj Valan

dovo

000

istra`uvawa rakovodat arheolozite Viktorija Sokolovska, Radmila Pa{i} i Cone Krstevski. Lokalitetot Isar se protega na prostor od okolu 5 ha i e podelen na dva dela: akropola kade e locirana predrimskata naselba, a na padinite pod akropolata se protega gradot od rimskiot i docnorimskiot period. Kastrumot (kvadriburgot) bil izgraden kon krajot na III vek i e lociran na jugoisto~nata padina vedna{ pod akropolata.Na akropolata se utvrdeni ~etiri horizonti na `iveewe. Vo prilog na ubikacijata i imeto na anti~kiot grad na Isarot odi i pronajdeniot kamen-patokaz (stadion) vo 1984 godina vo koj e vklesan gr~ki natpis od dvete strani, kade se spomenuvaat dvata grada Idomene i Dober. Napisot e so karkteristi~na sodr`ina, odnosno go ozna~uva rastojanieto pome|u dvata grada. Vo ranocarskiot period gradot se {iri s$ do podno`jeto na Isarot. Gradot na Isarot najintenzivno bil naselen vo II i III vek od novata era, a podocna so poslab intenzitet imame tragi s do V vek. Po gotskite napadi vo 268/269 godina od novata era gradot stradal po {to e izgraden kastrum (kvadriburg) so odbranbeni bedemi koi zafa}aat prostor od okolu 6000 m2. Najkarakteristi~nite arhitektonski sodr`ini vo kastrumot se: makedorimskiot hram izgraden vo 181/182 godina od novata era od eden visok makedonski funkcioner po poteklo od gradot. Ovoj podatok go ima na arhitravnata greda koja go spomenuva liceto koe go podignalo hramot za spomen na svojot grad. Vo kastrumot se otkrieni pogolemi yidni platna od bedemite i vleznata porta, pri {to severozapadniot bedem go se~e svetili{teto od ranocarskiot period. Najmonumentalniot objekt vo centralniot del od kastrumot kone~no e definiran i determiniran so negovata prvi~na funkcija na terma. Podocna ovoj objekt e zamenet i e izgradena principija ({tapska zgrada). Objektot e so dimenzii 13 h10 metri i ima

za~uvani yidovi so arki. Podot bil od mermer. Koga ja ima voenata funkcija istiot e poplo~en so mermerni raznobojni plo~ki vo tehnika opus sektile. Stopite od kolonadite na ovaa impozantna zgrada se za~uvani vo celost. Na nekoi se vidlivi i natpisi so gr~ki bukvi. Zad ovoj objekt, poto~no na severozapad e cisternata koja ima za~uvani yidovi vo visina od 4,5 metri kako i zasvedeniot lagum vo dol`ina od 9 metri. Gradot na Isarot bez razlika dali e Idomene ili Dober e zna~aen po toa {to vo negovata neposredna blizina ima pogrebuvawa od VIII vek pred n.e. (`eleznoto vreme) pa s do krajot na IV odnosno V vek od na{ata era. Bogatite grobni naodi se izlo`eni vo Muzejot na Makedonija. Neodamna be{e otkrien i eden izvonreden epigrafski spomenik na koj e zabele`ano deka donatorot Marko Aurelius go gradi glavniot vodovod na gradot na Isarot. Na drugata strana od ovoj natpis e zabele`ana posetata na pet~lenata delegacija vo gradot Rim so zamolnica da bidat oslobodeni od danok za izvesen period dodeka vo gradot prestojuvaat carskite voeni edinici.

Cone Krstevski

Lit.: Borka Dragoevi - Josifovska, Izve{taj o arheolo{kom iskopavawu kod sela Marvinaca, Godi{en zbornik na Filozofskiot fakultet - Skopje, Skopje 1967, 19; Viktorija Sokolovska, Isar - Marvinci i Povardarjeto vo anti~ko vreme, posebno izdanie I, Muzej na Makedonija, Skopje 1986; Cone Krstevski-Laura Bofo, Gradot na Isar - Marvinci i rimskata administracija vo provincijata Makedonija, Folia archaeologica Balkanica; In honorem Vera Bitrakova Grozdanova, Skopje 2006, 333-355.

2

1

68 69arheolo{ki lokaliteti

Vo sredi{teto na gradot Strumica se nao|aat crkvite i grobovite na Svetite Petnaeset tiveriopolski ma~enici. Tiberiopolis e imeto na gradot, eden den odewe na sever od Solun, koj vo antikata bil narekuvan Astraion ili Yvezden grad.Memorijata na lu|eto od Strumica i nivnata duhovna po~it i naklonost kon Svetosta, pove}e od 1600 godini ne prestanale, pa taka, vo 1972 godina amaterski i dobronamerno ja otkrivaat edna od pove}eto ranohristijanski grobnici na Svetite Petnaeset tiveriopolski ma~enici. Koj bile tie ma~enici? Vo vremeto na rimskiot imperator Julian Apostat (Otpadnik) koj vladeel od 361 do 363 godina hristijanite ` estoko stradale ili bile progonuvani taka {to ~etvorica ma`i

SVETITEPETNAESET

TIVERIOPOLSKIMA^ENICI

lOkAlItet: Crkv

i na Svetite petna

eset Tiveriopolsk

i ma~enici

lOkAcIjA: Strum

ica od gradot Nikea vo Mala Azija tajno prebegale i stignale do Solun od kade se upatile vo Tiveriopol, ili Strumica, da go propovedaat hristijanstvoto. Prviot, Timotej, stanal episkop, Komasij i Evsevij monasi, a Teodor bil eden od bla`enite otci na Nikejskiot koncil i bil udostoen so ~in na episkop.Za mnogu kuso vreme, pretstavuvaj}i go bo`estvenoto evangelie pred qubitelite na dobroto od Strumica i okolinata, nim im se priklu~ile edinaesetmina koi stanale prezviteri ( Petar, Jovan, Sergej, Teodor, Nikifor ), |akonite Vasilij, Toma i monasite Erotej, Danail, hariton. Petnaesetiot so ime Sokrat bil vojnik so golemo bogatstvo i slava, od {to se otka`al i im se priklu~il na otcite. Silniot i ploden hristijanski ` ivot na petnaesette otci napravile site vo Strumica da stanat poklonici na hrista i da se za~ne mona{kiot ` ivot vo Makedonija. No, surovosta i zlo~estivosta na toga{nite vlasti bile tolku silni i nevideni, {to ve}e fatenite petnaeset otci gi izvele pred sud i gi osudile na smrt so se~ewe. Svetiite zavr{ile na 28 noemvri a delovite od nivnite tela pove}e denovi bes~esno bile rasfrlani za da bidat izedeni od ku~iwa, yverovi i ptici. Duri po zaminuvaweto na krvnicite hristijanite so golemi po~esti gi podignale ~esnite tela i gi polo`ile vo Tiveriopol.Otkrienata trikorabna bazilika so mermeren ukras i mozai~ni podovi, kako i pove}eto otkrieni ranohristijanski zasvodeni