ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ

ὴ

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΟΣ ΤΕΡΑΤΟΤΕΝΕΣΗ

ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΘΗΝΑΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣΚΑΙ ΤΗΣ ΨΙΔΟΣΟΨΙΚΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΤΗΣ

κ

Χκ

Διὸῳθωση: ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

© 1999 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ ­ ΓΚΟΒΟΣΤΗΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ Α.Β.Ε.Ε

Ζωοδόχου Πηγή; 21, Αθήνα 106 81Τηλ. 38.15.433, 3822251 ­ ΜΧ: 38.16.661

ΙΞΒΝ 960­ΖἹΟ­809­3 .

Γιωργος Τ. Ροὺσῃς

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΑΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ

Η ΣΚΤΚΡΟΝΗ ΔΗΙνΙοΚΡΑΤΙΑΩΣ ΤΣΡΑΤΟΤΣΝΣΣΗ

ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΘΗΝΑΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣΚΑΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ­

Κ·; :·×Τ­ΣΣ

ΣΤ ;­ ΐὲω „`\;×Ι..Ι. . Α. ζὲ αιὶ;.Ι ­­ ἔ°"” _ 'χ\%\'

­Σ· 9 ΚΗ­ μξἴω ινὥεΣ· 40 '­Τ ±1

εν ΗΤ: Φ­ΒΙΕΤ Κ ΚΣΑμ' επ .Τς |·α'Ι·±#··:¿:,Ι ::.>·:. “··ε Ι Ι ΦΑφα. .' ὔα Ι Τ­Αι­~~..­·±·Ι Ι­ ΜΚΙ; Η” ¦η¬ Σ. “;:„.·;·· 1±;ΙΙ­·_ι­ ρ ΙΗ Η· ΜΑ 'ΚΙΤ ­Ι: Ιἱτπ Ι. °ΙἘΙ .ΥΙ ` . 4 Φ, · .ω.­Συ) Ι. Ι

.Ι .Ι Τ Ι ε>τ×·=­:­Η ,Ι­7 ΚΣ­ ΙηΙ , Κ». *Μ „_ .Ι ΙΪ. Ἰωῃ _ κἔὕ· /ἶἔ

Ψ δ Ι ω |4· Χ. # .ιζ­”ί.›_,€ °ἔ?¦ ¦ π ΚΗ ἔν.ΚΙ Η. ΙΜ ΜΙΤ Ι χ..ΗΡ· '·' 7 . Τ Α :×`#· Λ #*

Η Ζ­ΚΙ! Ό ε, Σ; ·±Ι_±Ι Ι­_­Τ· ± .

ΙΤ:­.;`€×5Ι.._`_ = .. Η­ΚΕΑ; Ζ Μ „ ..

ΕΚὁΟσεΙς ΓΚοΒὀστΗ

Μἢῖ

ΞΞ”Δ/Ν

Ἡ

\/ωψ

ΰ..'­

Εζ

`ι|βηηω

«Κι εχει τουτο το πσλιτευμα το ονομα δημοκοατια,γιατι δε διοικουν οι λιγοι, αλλα οι πεοισσοτεσοι»

Θουκυδιδης, Πεοικλἐου; Επιτάφιος

«Η δυωμη μου δεν ειναι τοσο μεγαλη οσο οποιου­δητιοτε βασιλια; ...] Μηπως δεν διαταζω οπως οΔιίΧΞ;››

Αοιστοφοινης, Σφἠκες 549,για το οολο του λαου στην αθηναικη δημοκοατια.

«Στο συστημα αυτο οι πολιτες βγαινουν για μιαστιγμη απο την εξαοτηση για να υποδειξουν τοναφέντη του; και ξαναμπαινουν μεσα.»

Αλὲἔις ντε Τοκβιλ, Η Δημσκοατια στην Αμερική,σελ. 701, για τη συγχοονη δημοκοατια.

«Εδώ ολα τα ατομα γινονται ισα, επειδη ειναι ενατιποτα και οι υποτελεις δεν έχουν αλλο νομο εξωαπο τη θέληση του αφέντη τους»

Ισειτι Ιειεαυοε Ιὶουεεοειυ, Το Κοινωνικό Συμβόλαιο

ΉΠἈΗΝἩδη”ια'­κ

μ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΓΙΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. σελ 13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. ›› 15

1. ΦΙΑΟΣΟΦΙΚΑ ΚΑΙ ΑΖΜΧΑ ΙΙΡΟΑΙΤΑΙΤΟΥΜΕΝΑΤΗΣ ΑΘΙΙΝΑΪΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ›› 31

1.1 Εισαγωγικα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . »

1.2 Αυθεντια και ελληνικη θσησκεια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ›› 33

1.3 Ο σσλσς της Ιωνικης φιλσσσφιας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ›› 38

1.4 Ο σσλσς της σπλιτικης επαναστασης . . . . . . . . . . . . . . . . . ›› ΔΟ

1.5 Η ὀηιισκσατικη πασαὀσση της ασχαικης πεσισὁσυ . . . . . ›› ΔΔ

2. ΓΕΝΝΗΣΗ, ΦΑΣΕΙΣ, ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΙ­ΙΤΑ

ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ›› 4

2.1 Σσλωνας, Πεισιστσατσς, Κλεισθὲνης: Πασαλληλη

ὀιαὀικασια απσσπασης απσ τα γένη και τις φατσιες

και αναπτυξης της ὀημισκσατιας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ›› 54

2.2 Το πλαισιο λειτσησγιας της ὀημισκσατιας . . . . . . . . . . . . . ›› 65

2.2.1 Πόλη και αυτασκεια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ›› 65

2.2.2 Πσλιτες και ὀηιισκσατια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ›› 71

2.2.3 Πολιτικη ισστητα, οικονομικη ανισστητα:μια ιὀισιισσφη ισσσσσπια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ›› 81

2.2.4 Η δΟσλΕι0ι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ›› 84

2.2.5 Απσικισμσς και Ηγειισνια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ›› 88

2.3 Θεμελιακα χασακτησιστικα της αθηναϊκής ὁημσκσατιας » 92

2.3.1 Εισαγωγικα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ››

ΙΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

2.3.2 Εκκλησια του δήμου και λαϊκή δικαιοσυνη:η αμεσότητα στις πιο καθαοἐς της μοοφἐς . . . . . σελ. 96

2.3.3 Κλήοωσή και εναλλαγή ως επιβεβαιωσητης πολιτικής ισότητας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ›› 103

2.3.4 Βουλή και αοχοντες: Κλήοωση, εναλλαγή.έλεγχος, συλλογικότητα, δημοσιότητακαι χαμηλοι μισθοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . » 1Ο5

2.3.5 Μετόιοπαθεια και ηπιότητα . . . . . . . . . . . . . . . . . ›› 1092.4 Πὲμπτος και Τὲταοτος αιώνας: συνέχεια

και ὀιαφοοἐς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . » 1112.5 Ποοσπαθεια εομηνειας της ισοοοοπιας πολιτικής

ισότητας και οικονομικής ανισότητας . . . . . . . . . . . . . . . » 121

3. ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΑΠΕΝΑΝΤΙΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ›› 134

3.1 Εισαγωγικα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . » 1343.2 Ο Πλατωνας και το βασιλειο τής σοφιας . . . . . . . . . . . . . ›› 1363.3 Αοιστοτέλης: Αοιστοὀήμοκοατια και κυοιαοχια

της ελευθεοης ὀοαστήοιότήτας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . » 1623.4 Πἐοα από τη λογική της πόλης κοιτικἐς στασεις . . . . . . . » 185

3.4.1.Στωικοι: Λόγος της Φυσης και παγκόσμιακοινότητα των σοφών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ›› 186

3.4.2 Επικουοειοι: Ατομική αυταοκεια και φιλια . . . . ›› 198

4. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΙΙΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ . . . . . ›› 218

4.1 Πεοιεχόμενο της ουγχοονης αστικής ὀημοκοατιας . . . . . » 2184.1.1 Εισαγωγικα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . » 2184.1.2 Πεοιεχόμενο του συγχοονου αστικού κοατους . . » 2194.1.3 Ελευθεοη βουληση στα πλαισια του ὀιπολου

βιας και συναινεσης που στηοιςεταιστην αποξένωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . » 228

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

4.1.4 Τυπος, πεοιεχομενο και αντιφασει; τωνδικαιωματων του ανθοωπουκαι του πολιτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.1.5 Η ανισοτητα του ισου οικαιου . . . . . . . . . . . . .

4.2 Η αντιποοοωπευτικοτητα ως στοιχειο θεσιιοποιησηςτων αποσπασεων κοατουα­κοινωνιας,κυοιαοχηα ταξηα­κυοιαοχουμενων,κυβεονωντων­κυβεονωμἐνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΤΕΡΑΤΟΙἙΝΕΣΗΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣΚΑΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΤΗΣ . . . . . . . . . . .

5.1 Αθηναϊκή και συνχοονη αστική οημοκοατια . . . . . . . .

5.2 Φιλοσοφική κοιτικἠ και ουγχοονη δημοκοατια . . . . . .

6. ΑΝΤΙ ΓΙΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: Η ΑΜΦΙΣΒΗΤΟΥΜΕΝΗΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ .

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ΓΛΩΣΣΑΡΙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ΓΙΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

Το βιβλιο αυτό ποώτογοαφτηκε κατα ένα μεγαλο μέοος του με τη μοοφησημειώσεών για τις αναγκες του μαθηματος επιλογης «Αοχαια και συγ­χοονη ὀημοκοατια» που ὀιὁασκώ στο Παντειο Πανεπιστημιο.

Η απόφαση μου να το συμπληοώσώ και να το εκὁώσώ με τη μοοφηβιβλιου παοθηκε παοόλο που έχουν γοαφτει πολλές και σημαντικές με­λέτες γυοώ από το θέμα, γιατι πιστευω πώς ειχα να ποοσφέοώ μια και­νουογια εομηνεια στην αναλυση της αοχαιας ὁημοκοατιας και στη σχέσητης με τη συγχοονη ὁημοκοατια. Το αν ευσταθει η όχι αυτη η εομηνειαας το κοινουν οι αναγνώστες, που βομβαοὁιζονται από την κυοιαοχηαντιληψη που εμφανιζει τη συγχοονηωὀημοκοατια που βιώνουν καθημε­οινα ώς το γνησιο απόγονο της αθηναικης ὁημοκοατιας.

Όσον αφοοόι όλους εκεινους τους ειδικούς που τάσσονται υπέο αυ­της της κυοιαοχης αντίληψης, όπως θα έλεγε και ο Σοφοκλής, «αν όσαλέω τους φαινονται παοάλογα, πεοιφοονώ των "λογικών" την κοιση».

Δ Το βιβλιο αφιεοώνεται ὁικαιώματικόι στην Μαοιλιζ για την υπομονηκαι τη συμπαοόισταση της κατά τη ὁιόιοκεια της συγγοαφης του, και όχιμόνον, και σε όλους εκεινους που αντιστέκονται στη οαγὁαια και ποσ­κλητικη απονευοώση της ὀημοκοατιας που συνοὀευει την ροκ αταεττοατιεκαι την ποοεια ποος την ΟΝΕ.

Θα ηθελα να εκφοόισώ τις ευχαοιστιες μου ποος τις Εκδόσεις Γκοβό­στη, που σε αντιθεση με το πνευμα εμποοευματοποιησης που κυοιαοχεικαι στον κόσμο του βιβλιου ανέλαβαν και ὁιεκπεοαιώσαν με τον καλυ­τεοο τοόπο τουτη την έκδοση, και πιο ειὁικα στην Βασιλικη Αναστασό­πουλου που επιμεληθηκε το χειοόγοαφο, καθώς επισης και ποος τουςΑντώνη Καοκαγιαννη, Γιώογο Μανιόιτη, Ελλη Παππα και Βασιλη Ρα­φαηλιὁη, οι οποιοι κόπιασαν να μελετησουν το βιβλιο και ανέλαβαν τηνπαοουσιαση του. Τέλος, ένα μεγαλο ευχαοιστώ ποος τον Κοονηλιο Κα­στοοιαὁη που, μέσα από το κειμενο μιας ὁιαλεἔης που έὁώσε το 1984 με

Ι4 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

τιτλο «Η αρχαια ὁήμοιιρατια και ή σημασια της για μας σήμερα» ιειιὁσ­

σεις Ύψιλον /βιβλια), με οὀήνήσε να μελετήσω σε βάθος τη σχέση τηςαρχαίας με τη σὐνχρσνή ὀήμοκρατια από μια οπτική γωνια που πρώτος

ειιεινος χάραξε.

Γιώργος Ροὐσής

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Κατα την κυοταοχη ανττληψη η συγχοονη ασττκή δήμοκοαττα ανττμετω­πτςετατ ως ο ποοσαομοσμενος σττς συγχοονες συνθήκες «απογονος» τηςαθηνατκής δήμοκοαττας, ως η φυστκή εξελτἔή τής, στα πλατστα ευουτε­οων κατ συνθετοτεοων μοοφων κοτνωντκής συμβτωσης.

Κατ° αναλογτα, η θεση κατ ο οολος του πολττη της ασττκής δημοκοα­ττας καθοοτςοντατ θεσμτκα κατ ατττολογουντατ τδεολογτκα ως αποοοοταμεγαλυτεοων κατ συνθετοτεοων πολτττκων κοτνοτήτων.

Ποωτος στοχος τουτης της μελετης ετνατ, στη βαση του ανττκονφοο­μτσττκου πνευματος που χαοακτηοτζετ κατ την αοχατοελληντκή σκεψηστο συνολο της, να αποδετἔετ οττ η κυοταοχη αυτή ανττληψη ετνατ δο­λτως εσφαλμενη.

Η σχεττκα ποοσφατη δτευουνση σε πλατος της κατηγοοτας του πολτ­τη, η καταογηση της δουλετας κατ η αποδοση δτκατωματος ψήφου σττςγυνατκες καθε αλλο πασα μποοουν να αποτελέσουν ανττβαοο στη συο¬

οτκνωση της δημοκοαττας σε βαθος, ποσο μαλλον που αυτή η δτευουνσηλεττουογετ στα πλατστα της εντετνομενης κατ γεντκευμενης αποἶηενωσης,η οποτα πεοτοοτςετ ασφυκττκα ττς οποτες δυνατοτητες της «λυδτας λτ­θου» του συγχοονου δημοκοαττκου συστήματος, της ψήφου. Στην καθεπεοτπτωση ετνατ αναμφτσβήτητο γεγονος οττ η συγχοονη δημοκοαττακατ πτο ετδτκα η δημοκοαττα της εποχής μας μονον ως μοοφή τεοατογε­νεσης θα μποοουσε να ποοέλθετ απο την αθηναϊκή δημοκοαττα, παοαττς οποτες αδυναμτες της τελευτατας.

Η συγχοονη ασττκή ανττποοσωπευττκή δημοκοαττα ως μοοφή εκ­φοασης της ανττθεσης γεντκου¬ταἔτκου συμφἑοοντος κατ της σχεττκήςαυτοτελετας του κοατους ως συλλογτκου καπτταλτστή, με τον πεοτοοτ­σμο του ετστ κτ αλλτως αποξενωμενου λαου στον «εκλογτκο» ελεγχο,δεν αποτελετ τη συγχοονη εκδοχή της αθηνατκής δημοκοαττας, αλλα τηναονησή της.

Πανω απ° ολα η αθηναϊκή δημοκοαττα, σε ανττθεση με τη συγχοονη,αονεττατ απο τη μτα να κολακευετ το λαο ως κυοταοχο κατ τκανο να

ιο ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

αναλαβει τις υποθεσεις που τον αφοοουν και απο την αλλη να απαιτειαπ” αυτον να αναθετει την διευθυνση αυτων των υποθέσεων σε αποσπα­σμενους γοαφειοκοατες, κατι που χαοακτηοιζει τις συγχοονες δημοκοα­τιες.

//¬ Η συμμετοχη στη διαχειοιση των κοινών γινοταν αμεσα στο επιπεδοςι της αποφασης και της διακυβεονησης κι οχι με τη μοοφη πιεσης ποος

τι τους κυβεονωντες, μεσω της συμμετοχης σε μη κοατικες ομαδες πιεσης,οπως συμβαινει σημεοα με τα κομματα, τα συνδικατα η αλλες ενώσεις.Και η αμεση τουτη συμμετοχη ηταν για τον Αθηναιο πολιτη μια πολυ­πλευοη συνεχης ενασχοληση, ενας καθημεοινος τοοπος ζωης κι οχι μιααποσπασματικη υποχοεωση.

Τελος, αυτο που κυοιως­διαφοοοποιει την αοχαια δημοκοατια αποτις συγχοονες «σοσιαλιστικές», τουτη τη φοοα, δημοκοατιες ειναι ­καιως ποος αυτο η δουλεια ισως να επαιζε καθοοιστικο οολο­ οτι η αθη­ναϊκη δημοκοατια δεν θελησε να θυσιασει τις δημοκοατικες αοχες της η

εστω να κανει οοισμενες υποχωοησεις ως ποος αυτες στο ονομα μιαςυποτιθεμενα αυξημενης αποτελεσματικοτητας, κατι που χαοακτηοιζετις χωοες του «υπαοκτου σοσιαλισμου», για τις οποιες η ποσοτικη αυ­ἔηση της παοαγωγης ειχε αναχθει σε υπ° αοιθμον ενα στοχο.

Όσον αφοοα στην κοιτικη εναντια στην αθηναικη δημοκοατια σχετι­κα με τη συοοικνωση της ατομικης ελευθεοιας, κοιτικη η οποια ασκηθη­κε κυοιως απο τους Βειηειιτιιη Οοτιετεηὐ, ΡιιετεΙ σε Εοιιιειτιςἄ ιο οποιοςμαλλον την Σπαοτη που αλλωστε θαυμαςε ειχε κατα νου, πασα την Αθη­να, πεοιγοαφοντας την αοχαια δημοκοατια) και πιο ποοσφατα δυστυ­χως απο τον Ιεετι­Ριεττε νετηεηΰ και ως αναμενομενο απο τηνΙεοσιιεθηε αε Κοιη1Πγ4, καθως και πολλους αλλους, αυτη εντασσεται σε

μια αιστοοικη θεωοηση της ­πασα το γεγονος οτι πιο συχνα ποοεοχε­ται απο ιστοοικους­, η οποια αντιμετωπιζει τη σχεση κοατους­κοινω­νιας και κατ° επεκταση τη σχεση ατομου­πολιτικης κοινωνιας στη βαση

της συγχοονης αντιθετικοτητας τους και οχι στη βαση της ενοτηταςτους, που αποτελουσε το θεμελιο της αοχαιας δημοκοατιας.

Το ιδιο συμβαινει και με τους υπεοασπιστες της ηπαοἔης της ατομι­κης ελευθεοιας κατα την αθηναικη δημοκοατια, οπως ο Γ. Βλαχος5, απο

τους πιο ενθεομους υποστηοιχτες της, ο οποιος ομως οδηγειται να αντι­παοαβαλλει το ατομικο στο συλλογικο στην ποοσπαθεια του να αναδει­ξει την υπαοἔη της ατομικης ελευθεοιας.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΪΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι7

Δεν ειναι ομως δυνατο να εκτιμηθει στην ποαγματικη της διασταση η

ατομικη ελευθεοια κατα την αοχαια ελληνικη δημοκοατια, αν ως ιδεολο­γικη­θεωοητικη ποουποθεση αναλυσης της σχέσης ατομου­κοινωνιαςκατα την αοχαιοτητα τεθει αναδοομικα το φιλελευθεοο πλαισιο πουαντιμετωπιζει το ατομο ως μεμονωμένη εγωιστικη ατομικοτητα και τηνκοινωνια ως αθοοισμα τέτοιων ατομικοτητων.

Πέοα απο τις οποιες ποοστασιες υπηοχαν, σχετικα με την ιδιωτικηζωη και την ασυγκοιτη, σε σχέση με την εποχη μας, αποχη του κοατουςαπο μια σειοα δοαστηοιοτητες των ιδιωτων, αυτο που χαοακτηοιςε τηνλογικη της αθηναικης δημοκοατιας δεν ηταν ο αντιθετικος διαχωοισμοςατομου­κοατους που χαοακτηοιςει τις συγχοονες κοινωνιες μας, αλλαο συμπληοωματικος διαχωοισμος του πολιτη κατα την δημοσια και κα­τα την ιδιωτικη του ζωη.

Επισης, δεν ειναι δυνατον να εκτιμηθει η ατομικη ελευθεοια σταπλαισια της Αθηναιων πολιτειας, αν δεν λαβουμε υποψη μας οτι απώτε­οος στοχος της ηταν το «ευ ζην» των Αθηναιων και η αναδειἔη απο μέ­οος τους της βαθυτεοης ανθοωπινης ουσιας τους.

Βεβαιως, δεν ειναι καθολου ευκολο να εομηνευθει αυτη η ιδιαιτεοο­τητα της αθηναϊκης δημοκοατιας ουτε μποοει να αποδοθει μονομεοωςσ' έναν και μονο παοαγοντα, ποσο μαλλον στο μεγαλειο της ελληνικηςφυλης. Στο τέλος της γοαφης, δεν ποέπει να ἔεχναμε οτι ελληνικο δημι­ουογημα ηταν και η ολιγαοχικη Σπαοτη και ο αντιστοιχος πολιτισμοςτηἶιυ ειχε μηδαμινη συμβολη στον ελληνικο και παγκοσμιο πολιτι­σμο.

Ε Ειναι αναμφιβολο οτι η ιδια η εμφανιση, ως μοοφης κοινωνικηςσυμβιωσης, της πολης γενικοτεοα, καθως και το μεγαλειο της αθηναικηςδημοκοατιας ειδικοτεοα, οφειλεται στο συνδυασμο μιας σειοας παοαγο­ντων στον καθενα απο τους οποιους θα ποέπει να αποδοθει η αντιστοι­χη βαουτητα. · ι

Η διαμοοφωση του εδαφους, η αμεση ποοσβαση στη θαλασσα, ακομηκαι οι κλιματολογικές συνθηκες ειναι αναμφιβολο οτι έπαιζαν το οολοτους στη διαμοοφωση και κυοιαοχια της αοχαιας πολης­πολιτειας, σταπλαισια της οποιας ανδοώθηκε η αθηναικη δημοκοατια. Επισης, σημα­ντικο οολο έπαιξε στην εμφανιση και αναπτυἔη της δημοκοατιας ο­ιδι­αιτεοος αντιδογματικος οολος της ελληνικης θοησκειας και η έλλειψηενος ἔέχωοου απο την πολιτικη ηγεσια ιεοατειου.

Ι 8 ΠΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Ο ουσιαστικα πολιτικος χαοακτήοας του ιωνικου οοθολογισμουόκαι ο υλισμος που τον χαοακτήοιςε, που απο τον μυθο οδήγησε σε μιακοσμολογικου χαοακτήοα θοησκεια και στην αποσοιψη καθε υπεοφυσι­κής αυθεντιας7, επετοεψε την αναπτυξη ενος αδεσμευτου απο ιεοατειαπνευματος και ειχε ως συνεπεια την αναςήτηση μιας αντιστοιχης εγκο­σμιας και οχι μετα θανατον αομονιας και νομικής ταἔης. Η οπλιτικήεπανασταση και η νικη κατα των Πεοσων, ο Μαοαθωνας και η Σαλαμι­να και η παοαλληλη στοατιωτική αλλα και η συνεπαγομενη πολιτικήαναβαθμιση των οπλιτών και κυοιως των ναυτων ­βασικών υποστηοι­χτων της αθηναικής δημοκοατιας στις πιο κοισιμες γι° αυτην στιγμες­σε συνδυασμο με τη διασκή παοουσια των πολεμικων συγκοουσεων ει­χαν ως αποτελεσμα, πεοα απο τη διαμοοφωση μιας συνειδησης ενοτη­τας, απο τη μια τη δημοκοατική συμπεοιφοοα απεναντι στο λαικο αυτοστοατο, για να μην παοαμελει εσκεμμενα το καθήκον του στο πεδιο τηςμαχης, οπως οι δουλοι αποφευγουν να δουλευουν για τους κυοιουςτους8, απο την αλλη τη διεκδικηση απο μεοους αυτου του λαου της αμε­σης συμμετοχής στη διαχεισιση των κοινων9.ΤΑΜ"­ωΐὀῳἶδιαιτεοος χασακτήοας των παλατιακων πολιτειων, τα στοιχειαδημοκοατικής παοαδοσης, ετσι οπως ποοκυπτουν απο τις ομηοικες πε­οιγοαφες κυοιως των συνελευσεων των Αχαιων, της Ιθακης και τηςΦαιακιας, και, πιο ειδικα για την Αθήνα, οι παοαδοσεις της στοατιωτι­κής δημοκοατιας και η ιδιαιτεοοτητα της αοιστοκοατικής κυοιαοχιαςκατα τον ογδοο αιωνα (Συνταγμα του Θησεα) δεν ειναι ασχετα με τιςμετεπειτα εἔελιἔεις και κυοιως με τη σχεση πολιτικής και οικονομιαςπου επικοατησε αογοτεοα στην Αθήνα και χαοακτήοιζε την αθηναικήδημοκοατια.

Σημαντικο επισης οολο επαιξε ή κυοιαοχη κατα την αοχαιοτητααντιληψη για τον ανθοωπο ως κοινωνικο­πολιτικο ον και κατ° επεκτα­ση η υποτιμηση της πολιτικής αδιαφοοιας και απαθειας, καθως επισηςκαι η κυοιαοχη αντιληψη (ποαγματικής ή εστω μυθικής πσοελευσης) πε­οι της γηγενους καταβολής των Αθηναιων, η οποια σε αντιθεση, για πα­οαδειγμα, με την Σπαοτη (ποοιον κατακτησης επι των γηγενων πληθυ­σμων απο ξένους επιδοομεις) διαμοοφωνε ενα θετικο ιδεολογικο υπο­βαθοο για τήν ισοτητα και την ελευθεοια. έ

Αν δεν συνετοεχαν αυτοι οι παοαγοντεςἔ δεν ειναι καθολου απιθανοαντι των πολεων και της αθηναικής δημοκσατιας να υπήοχε και στην

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 19

Ελλαδα καποια ανατολικου τυπου δεσποτεια και στην Αθηνα να επι­κοατουσε η ολιγαοχια. ·

Ειναι γενικως αποδεκτο οτι οι ποώτες δημοκοατικες παοαχωοησειςαπο τον Σολωνα εγιναν κατω απο έντονη λαικη δυσαοεσκεια και πιεσηκυοιως απο μεοους των φτωχων αγοοτων, στη βαση της ηδη κλονισμε­νης, αν μη τι αλλο απο την υπαοξη ενος γοαπτου δικαιου, βασιλικης καιστη συνεχεια αοιστοκοατικης εἔουσιας.

Ο «συμβιβαστης» Σολωνας, που ανοιξε το δοομο των δημοκοατικωνμεταοουθμισεων απετοεψε τον εμφυλιο πολεμο αναμεσα σε μεγαλογαιο­κτημονες και φτωχους αγοοτες. Αυτη η παλη, που στη συνεχεια διευουν­θηκε κοινωνικα παοαλληλα με την αναδειἔη νεων κοινωνικών στοωμα­των και που σε μεγαλο βαθμο εκφοαστηκε σε πολιτικο επιπεδο ως παληαναμεσα σε δημοκοατικους και ολιγαοχικους, υποβοσκε πισω απο καθεποοοδο η πισωγυοισμα της δημοκοατιας. Και ναι μεν αυτη η παλη ειχεως φοντο τη δουλεια, σε καμια ομως πεοιπτωση η δημοκοατια δεν αν­δοωθηκε ουτε και κατεοοευσε χαοη στην παλη ελευθεοων και δουλων.

Η ποοεια της δημοκοατιας εξαοτηθηκε, πεοα απο την παλη πλου­σιων και φτωχων, απο τους συσχετισμους δυναμεως αναμεσα στις αντι­μαχομενες μεοιδες των ευγενων, αναμεσα στους ευγενεις και τους νεο­πλουτους, απο ποοσωπικες διαμαχες και φιλοδοξιες κλπ., ενω σημαντι­κο οολο επαιἔαν και οι διαφοοες ἔεχωοιστες ποοσωπικοτητες που ανα­δειχθηκαν στην πολιτικη ζωη της Αθηνας.

Βεβαιως, ο οολος της δουλειας υπηοξε σημαντικος. Αναμεσα σε απο­ψεις κυοιως μαοξιστικου ποοσανατολισμου, που απολυτοποιουν το οο­λο τηςω και αντιμετωπιςουν τελικα την αθηναικη δημοκοατια ως μιαεἔουσια των ελευθεοων πολιτων πανω στους δουλους, και σε φιλελευθε­οες αποψεις, που τεινουν να τον εκμηδενισουνῃ και θεωοουν την κατοχηκαι εκμεταλλευση των δουλων μονον ως υποθεση των πλουσιων, η αλη­θεια βοισκεται καπου στη μεση. Ειναι βεβαιο οτι η δουλεια δεν αοκει γιανα θεμελιωθει η αθηναικη δημοκοατια. Εξαλλου υπηοχαν κι αλλου δου­λοι, και μαλιστα πολυ πιο βαναυσα εκμεταλλευόμενοι, κατα την ομολο­για του καθε αλλο πασα φιλικα ποοσκειμενου ποος την δημοκοατια συγ­γοαφεα ενος αντιδημοκοατικου λιβελου1Ζ, απο εκεινους της Αθηνας, δι­χως να κυοιαοχησει εκει η δημοκοατια. Ειναι ομως αβέβαιο αν θα μπο­οουσε να υπαοἔει και να αναπτυχθει η δημοκοατια διχως τους δουλους.

Τουτο οχι μονον διοτι η εογασια των δουλων απεδιδε πλουτο και

Ζθ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

ελευθεοο χοονο στους ελευθεοους πολιτες, έτσι ωστε αυτοι να μποοουννα ασκουν τα πολιτικα τους καθηκοντα, αλλα επισης διοτι η φυση τηςεκμεταλλευσης της εογασιας των δουλων δεν οδηγουσε στην αναζητησητης αντικαταστασης της ζωντανης απο αποκουσταλλωμένη εογασια καισυνεπώς στη συσσωοευση με στοχο την κεφαλοποιηση.

Εξαλλου δεν ειναι τυχαιο οτι, ακοιβώς λογω της δουλειας, υπηοχεκατα τον τέταοτο κυοιως αιωνα μια πεοιφοονηση της χειοωνακτικης εο­γασιας, πέοαν ισως της αγοοτικης, απο τους ιδιους τους πολιτες κι ακο­μη πεοισσοτεοο απο τους φιλοσοφους,13 οι οποιοι απέοοιπταν επισηςτην αξιοποιηση του χοηματος ως κεφαλαιου, ενω αναβαθμιζαν την πο­λιἔκηαπνευματικη εογασια.

Ετσι, και ο πλουσιος Αθηναιος; τουλαχιστον του πέμπτου αιωνα, σεαντιθεση με τους συγχοονους πλουτσκοατες, δεν ςουσε μέσα στη αντιθε­ση καταναλωτισμου και κεφαλαιακης συσσωοευσης, αλλα πέοαν τωνδεἔιωσεων η των συμποσιων, κατοχυοωνε την υστεοοφημια του η και τοεν ζωη κυοος του κυοιως μεσω της ποοσφοοας του στην πολη. Αναδει­κνυε την ατομικοτητα του μέσω της ποοσφοοας του στο συνολο, εστω κι| | λ

» » ·αν τουτο γινοταν συχνα με καταναγκαστικο τοοπο.Στην καθε πεοιπτωση, αν και η δουλεια απο­ἦλουοε συστατικο στοι­

χειο του υποβαθοου της αθηναικης δημοκοατιας ειναι σαφές οτι, με δεδο­μένο το συγχοονο επιπεδο της τεχνολογικής αναπτυξης, ειναι δυνατη μιαανθοωποκεντοικη αυτοδιευθυνομενη κοινωνικη οογανωση, διχως τουτηνα στηοιζεται στη συγχοονη μισθωτη δουλεια, η οποια ­ας μην μας δια­φευγει της ποοσοχης­, θεωοειται δεδομένη στην εποχη μας με την ιδιαφυσικοτητα που εθεωοειτο δεδομένη η δουλεια κατα την αοχαιοτητα.

Η ταση των συγχοονων δημοκοατιων των 2/3 ειναι η επαναφοοα τηςλογικης του αποκλεισμου που χαοακτηοιζειτην αθηναικη δημοκοατιαοσον αφοοα στους δουλους και στην καθε πεοιπτωση η στηοιξη της δημο­κοατιας στην τοσο απαζιωμένη απο τους φιλοσοφους μισθωτη εογασια.

Αυτο επισης που έπαιξε καθοοιστικο οολο στη δυνατοτητα τηςποοσδιοοιστικης για την αοχαια πολη αυταοκειαςΜ και στη διατηοησητης ισοοοοπιας μεταξυ πολιτικης ισοτητας και κοινωνικης ανισοτηταςστην Αθηνα ηταν ο ηγεμονικος της οολος απέναντι στους συμμαχουςτης. Αποδεικτικο στοιχειο αυτης της συμβολης ειναι οτι ποτέ δεν ξανα­τέθηκε κατα τη διαοκεια της δημσκοατιας το αγοοτικο ζητημα της ανα­κατανομης της γης. Ποαγματι, η διαμοοιρωση μιας, οπως θα την ποοσ­

ΑΡΜΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΪΑ ΝΕΑ ΖΙ

δτοσυςαμε με συνχοονους οσους, «εογαττκης αοτστοκοαττας», τουλαχτ­στον σε σχέση με τους πολττες αλλων πολεων, στη βαση της ηνεμοντας,συνέβαλε στην αναπτυξη της τδτοτυπης αθηνατκης τσοοοοπτας. Όμως,κατ μετα την καταοοευση της Δηλτακης συμμαχτας, η δημοκοαττα συνέ­χτσε να κυσταοχετ κατ μαλτστα να στοτχτςετ πολυ πτο ακοτβα απ® ο,τττον πέμπτο ατωνα με δεδομένη την ετσαγωνη των θεωοτκων κατ τηναποςημτωση ντα τη συμμετοχη στην εκκληστα του δημου15.

Στην εποχη μας παντως, ο τμπεοταλτσμος σε καμτα πεοτπτωση δεν

αποτελετ πσουποθεση της δημοκοαττας ποσο μαλλον που αποδετκνυετατοττ ουτε καν τους λαους των αναπτυγμένων χωοών εἔυπηοετετ.

Βεβατως, η ποοετα της δημσκσαττας, δεν ηταν ομοτομοοφη κατ δτχως

σημανττκές μετεξελτξετς πέοαν των πεοτσταστακων ανατοοπων της.Αν ποανματτ μποοουμε να δταχωοτσουμε οοτσμένες ἔεχωοτστές φα­

σετς στην αθηνατκη δημοκοαττα κατ δεν θελησουμε να σταθουμε μονονσττς επτφανετακές μεταβολές, αυτές δεν ευνατ, οπως συχνα εμφαντςο­ντατ, μτα φαση σχεττκης δημοκοαττκης ταἔης που ανττστοτχετ στην πε­

οτοδο του Πεοτκλη κατ μτα φαση οχλοκοαττας μετα τον Πεοτκλη.Καθ° ολη τη δταοκετα της αθηνατκης δημοκοαττας, υπηοχε μτα λεπτη

τσσοοοπτα αναμεσα στην θεσμτκα κατοχυοωμένη κατ εφαομοστμη στην

πσαἔη πολτττκη τσοτητα αναμεσα στους πολττες κατ μονο, κατ μαλτστατους πολττες της Αθηνας κατ οχτ αναμεσα σ° αυτους κατ τους συμμα­χους τους, κατ την επτσης κατοχυοωμένη κατ τσχυουσα στην ποαἔη οτ­

κονομτκη αντσοτητα. Αυτη η πολτττκη τσοτητα δεν ανατοέπετατ απο τηνκυοταοχη παοουστα των αοτστοκοαττκης ποοέλευσης πολττων σττς ανω­

τεοες πολττετακές βαθμτδες κατ τουτο δτοττ το ζητουμενο ετνατ ποτος ετ­

χε τον τελευτατο λονο κατα τη ληψη των αποφασεων, κατ αυτος ηταν δτ­

χως καμτα αμφτβολτα ο λαος.Αν αναμεσα στον πέμπτο κατ τον τέταοτο ατωνα υπησχε μτα σαφης

δημοκοαττκη συνέχετα, μτα συνέχετα αυτης της τσοοοοπτας, ετνατ επτσης

σαφές οττ γεγονοτα οπως η ηττα κατα τον Πελοποννηστακο πολεμο(403), η ηττα απο τους εξεγεομένους συμμαχους (355) κατ η ηττα απο

τους Μακεδονες στη Χατοωνετα (338) δεν μποοουσαν να μη την επηοεα­

σουν μέχοτ την ανατοοπη της κατ την επτκοατηση της ολτγαοχτας τουπλουτου μετα τη μακεδοντκη καταληψη της Αθηνας (322). Ἑτστ λοτπονη δημοκοαττα του τέταοτου ατωνα δεν μποοουσε πασα να ετνατ δταφο­οεττκη απο εκετνη του πέμπτου.

ΖΖ ΠΩΡΙ­ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Μετα λοιπον τον Πελοποννησιακο πολεμο. η ισηιοττια διαταοα­χθηκε ποος οφελος της οικονομικής ανισοτητας. Τούτο ήταν αναποφευ­κτο, ποσο μαλλον αφου ανατοαπηκε μια απο τις θεμελιακες ποουποθέ­σεις που τη συντηοουσε, δηλαδή η αυταοκεια η βασισμένη στον επεκτα­τισμο, ενώ η δουλεια παοεμποδιζε την παοαπέοα αναπτυξη των παοα­γωγικών δυναμεων.

Οι πολιτες του τέταοτου αιώνα, παοολο που βοέθηκαν μποοστα σεζητήματα μεταπολεμικής ήττας και καταοοευσης της ηγεμονίας, πληθυ­σμιακής μειωσης, πτώσης της αγοοτικής παοαγωγής, του εμποοιου (κυ­οιως στο δευτεοο μισο του αιώνα)16 και της βιοτεχνικής παοαγωγής, φυ­σιολογικής πτώσης ηθικου ­δεν μποοουσε να ειναι το ιδιο μετα τοθοιαμβο κατα τους μηδικους πολέμους και μετα τη ήττα απο τουςΣπαοτιατες­, αμφισβήτησης της συλλογικής δυναμικής της πολης καιαναπτυξης του ατομοκεντοισμου και παοα τη σφοδοή ιδεολογική πιεσηπου δέχθηκαν απο τους αντιπαλους της δημοκοατιας, οχι μονον δεν τηναμφισβήτησαν, αλλα την ανασυγκοοτησαν, διχως οι οποιες ενδολει­τουογικές μεταοουθμισεις να θιἔουν θεσμικα τη λαϊκή κυοιαοχια. Απ°αυτήν την αποψη, η δημοκοατια του τέταοτου αιώνα ειναι ισως πιοαξιέπαινη απο τη δημοκοατια του Πεοικλή.

Δεν ειναι συνεπώς η υπεοβολική δημοκοατια που εφθειοε τη δημο­κοατιαῃ, αλλα αντιθετα το αντιδημοκοατικο οικονομικο καθεστώς, πουσυνυπήοχε μαςι της και που κατα την κοιση ανέδειξε ολες τις εγγενειςαδυναμιες και ανταγωνισμους του, που έως τοτε καλυπτονταν απο τηνπολιτική ισοτητα, και ο επεκτατισμος με την δουλεια στα οποια στησι­ςοταν. Το τελειωτικο χτυπημα επήλθε βεβαιως απο την μακεδονική κα­τακτηση.

Μήπως αυτο το αντιδημοκοατικο οικονομικο καθεστώς και μαςι οιανταγωνισμοι που γεννουσε ήταν δυνατον να ἔεπεοαστουν και μαλισταταυτοχοονα με την καταογηση της δουλειας και της κατακτητικής πολι­τικής της Αθήνας; Σαφώς και οχι, και τουτο οχι λογω κακής διαθεσης ήκακής διαχειοισης απο μέοους των Αθηναιων, αλλα επειδη «οσο καιοοοι παοαγωγικές δυναμεις δεν ειναι ακομα αοκετα αναπτυγμένες για νακανουν πεοιττο τον ανταγωνισμο, και γι° αυτο ποοκαλουν ξανα και ζα­να τον ανταγωνισμο, [οι Αθηναιοι] θα θέλανε τα αδυνατα αν ειχαν τη“θέληση” να καταογήσουν τον ανταγωνισμο››.18

_ Δ

Η ποοεια της αθηναϊκής δημοκοατιας απο τον Σολωνα μέχοι την ου­

ΑΡΜΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ζ3

σιαστική καταογησή της από τους «βαοβαοους» ­όχι ως αλλοεθνεις ή

αλλόθσησκους αλλα ως μοναοχσκοατουμενους και μη πολιτες­ Μακε­δόνες υπήοἔε μια πόοοδευτική ποόεια πόος την λαοκόατια ¬­ας μην ξε­χναμε ότι ο όόος «δήμος» ειδικότεοα για τους ολιγασχικους εχθοουςτης σήμαινε όχι μόνον τους πολιτες, αλλα το πλήθος του λαου­ κι όχιμια ποσεια απόσπασης του κόατους από την κοινωνια των πολιτωνι σε

αντιθεση με την πόοεια της αστικής δημοκόατιας που ειναι μια ποοειαδιευόυνόμενης απόσπασης του κοόιτους από την κοινωνια, μια ποοειααπομακόυνσης των κεντοων λήψης αποφασεων από τους πολιτες.

Εἔισου σημαντικό όμως ειναι να αποδειχθει ότι η φιλοσοφική κόιτι­κή και πιο ειδικα η πλεον φανατική κόιτική εναντια στην δημοκόατιαως εξουσια της πλεισψηφιας, η κοιτική του Πλατωνα, καθε αλλο πασα

οδηγει στην κυοιαοχια του πλουτου. Ο βασιλιας σοφός του Πλατωνα ή

η αοιστοδημοκσατική αντιληψη του Αόιστοτελη αποτελουν αντιδοασηστην κυοιαοχια της αμαθειας και της τυχαιας απόφασης, αντιδοασηστην κυσιαοχια του όποιου εγωιστικου συμφεοοντος, κατα συνέπειαστην κυόιαοχια των νόμων της αγοοας που συθμιζουν σήμεσα τις τυχεςτης ανθοωπότητας, αντιδόαση κατα της «κλειστής κοινωνιας», στηνοποια, κατ' αντιθεση των αφελων ισχυοισμων του Ρορρετω, οδηγει στοπολιτικό πεδιο η εντεινόμενη απόσπαση των συγχοονων βασιλιαδωναπό]­α συμφεσσντα της κοινωνιας.

ἔ Η ιδανική πολιτεια του Πλατωνα δεν ήταν μια πολιτεια κυσιαοχιαςτου πλουτου αλλα της γνωσης ­όχι βεβαια της τεχνοκοατικής­­ καιτης παιδειας και η πιο εφικτή φαινομενικα αλλα πιο ουτοπική ¬ως ετε­οοχοονισμενος συμβιβασμός ασυμβιβαστων πια κοινωνικα στοιχειων­πολιτεια του Ασιστοτελη, αν και αποδέχεται την ατομική ιδιοκτησια,την πεοιοοιζει πολλαπλα, ετσι ωστε να ειναι και αυτή μια πολιτεια φι­λιας και μη ανταγωνιστική.

Για τον Πλατωνα, ο πλουτος αποκλειει την αόετή20, ενω ο Αοιστοτε­λης φόονει ότι σ πλουσιος ειναι ετοιμος να διαπόαξει καθε αδικιαῃ και,αν ενας οόισμενος πλσυτος ειναι αποδεκτός, σε καμια πεόιπτωση αυτόςδεν αποτελει αυτοσκοπό και μεσο κεοδοσκοπιας22. Ο Πλατωνας κανειενα βήμα παόαπεοα και καταδικαςει καθε οικονομική δοαστηοιότητατων πολιτωνῃ, ενω και οι δυο τους σε αντιθεση με τον Ισοκοατη κατα­δικαςουν τον ιμπεοιαλισμό ειτε από ηθική σκοπια ­ο Αοιστοτελης"­,ειτε από τη σκοπια των δεινων που επιφεόει _ ο Πλατωνας25. /σε

ΖΔ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Αποτελουν και οι δυο απαντήσεις στην παοακμαζουσα δημοκοατικήταξη οχι απο τη σκοπια της ανταγωνιστική; αναοχιας αλλα απο τηνσκοπια της αομονιας του Λογου και της υπεοοχής του ανθοωπου απέ­ναντι στον υλικο πλουτο ως αυτοσκοπο. Για τον Πλατωνα, ποοκειταιπεοισσοτεοο για μια εναομονιση της πολιτικής ταξης με την ταἔή τουφυσικου κοσμου και, για τον Αοιστοτέλη και τουτο ασχετα απο τημοοφή του πολιτευματος­, για μια εναομονισή με την ειδικα ανθοώπι­νη δυνατοτητα του «ευ ζήν».

Και στις δυο, η σχέση του ολου με το μέσος, του ατομικου με το συλ­λογικο, παοα τις θεμελιακές διαφοοές τους, δεν ειναι σχέση υποταγήςτου συμφέοοντος της κοινωνιας στο εγωιστικο συμφέοον των επιμέ­οους ατομων ποσο μαλλον των ιδιοκτητων. Και στις δυο, η παιδεια η

οποια κατέχει θεμελιακο οολο αποσκοπει ακοιβως να διαμοοφωσει κοι­νωνικές ατομικοτητες και να αποτοέψει την κυοιαοχια του εγωιστικουατομισμου που κυοιαοχει στις συγχοονες κοινωνιες. Ουτε λοιπον οΠλατωνας υπήοἔε στην ουσια της σκέψης του φιλοολιγαοχικος, με τησυγχοονη έννοια της υπεοασπισης της ολιγαοχιας του πλουτου, ουτε οΑοιστοτέλης ποογονος του Ι. ΙὶεννΙε, οπως ποοσπαθει να τον παοουσια­σει ο Ιὶιειπεττὶ Βοαέυεκ.

Βεβαιως, ουτε εκεινοι οι αοχαιοι κοιτικοι που έθεσαν σε αμφιβολιατην υπαοξη της δουλειας, τη διακοιση Ελλήνων και βαοβαοων ­καιοπως θα δουμε υπήοξαν και τέτοιες κοιτικές ποοοδευτικής υπεοβασηςτης αθηναικής δήμοκοατιας και της ιδιας της «πολης­κοατους››­ δενμποοουν να θεωοηθουν ως ιδεολογικοι ποογονοι της συγχοονής αστι­κής δημοκοατιας.

Ειναι γενικως αποδεκτο οτι οι διαστασεις ­εδαφικές και πληθυ­σμιακές­ της πολης επέτοεπαν πιο ευκολα απ° ο,τι στην εποχή μας τηναναπτυξη της αμεσης δημοκοατιας. /Ομως, ουτε η αμεσοτητα ήταν ο μο­ναδικος παοαγοντας του αθηναικου δημοκοατικου μεγαλειου ουτε ειναιαδυνατη η εφαομογή μοοφων αμεσης δημοκοατιας στην εποχή μας καιτουτο πέοα απο το δημοψήφισμα. Ως εκ τουτου, η ακαταλληλοτήτα τουαθηναικου «μοντέλου» για σήμεοα, λογω διαφοοετικων διαστασεων καιμονον, ειναι μαλλον αφελές επιχειοημα.27

Το γεγονος οτι αναφέοονται συνήθως ως γνήσιοι διαδοχοι της αθή­ναικής δημοκοατιας μονον οοισμένα ελβετικα καντονια, λογω της επι­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 25

βιωσης μεχοι σχετικα ποοσφατα σ° αυτα λαϊκών συνελευσεων αμεσηςδημοκοατιας", υποδηλώνει ειτε ιστοοικη αγνοια, ειτε πεοιοοισμο τηςιδιαιτεοοτητας της σε καποια μοοφη αμεσοτητας, κατι που καθε αλλοπαοα ανταποκοινεται στην ποαγματικοτητα και που στην καθε πεοι­πτωση πεοιοοιςει κατα πολυ το πεοιεχομενο της αθηναικης λαικης κυ­οιαοχιας.

Τις θεμελιακες αοχες της αθηναικης δημοκοατιαςῃ­την αμεσοτητατης και τη συμμετοχη ενος τεοαστιου αοιθμου πολιτών στη διαχειοισητων δημοσιων υποθέσεων, την εναλλαγη ολων των πολιτών στην διαχει­οιση των κοινών, την πεοιοοισμενη θητεια, τη συλλογικοτητα, τη μηεπαγγελματοποιηση της πολιτικης δοαστηοιοτητας και την αμοιβη τωνδιαχειοιστών με ποσα κατα πολυ κατώτεοα ακομα και του πιο πενιχοουεισοδηματος, την ανακλητοτητα των διαχειοιστών και τον συνεχη ελεγ­χο τους ποιν, κατα τη διαοκεια και μετα την θητεια τους, την ουσιαστι­κη και διχως μεσολαβησεις δημοσιοτητα, τη διαφανεια ακομη και στοστοατιώτικο τομεα3®, τον μη διαχωοισμο των διαφοοων λειτουογιών¬­δηλαδη ολες εκεινες τις εγγυησεις που αποτοεπουν την αποσπαση τωνδιαχειοιστών απο τους πολιτες και την μετατοοπη των ποώτων απουπαλληλους του λαου σε δυναστες του τις συνανταμε σε θεωοητικο επι­πεδο στον Ιἰουεεεευω ­παοολο που ο ιδιος θαυμαςε την Σπαοτη καιτον Λυκουογο32­ τον Μετα" και τον Λενιν3^ και στο επιπεδο της ποα­ἔης κατα τη διαοκεια της Κομμουνας του Παοισιου, των εογοστασια­κών συμβουλιων, των σοβιετ των ποώτων χοονων της σοβιετικης εἔου­σιας και γενικοτεοα κατα τη διαοκεια των συγχοονων επαναστατικώνεκοηἔεων.

Αν υπαοχει κατι το μοναδικο, το ιδιαιτεοο στην αθηναικη δημοκοα­τια, ειναι ακοιβως το γεγονος οτι τουτη ανδοώθηκε και κυοιαοχησε πα­οαλληλα με τη βαθμιαια και μακοοχοονη διαδικασια αντικαταστασηςτης οογανωσης των φυλών και των φατοιών απο την πολιτικα οογανω­μενη κοινωνια.

Αντιτιθεμενες αποψεις, οπως του Καστοοιαδη35, που αντιμετωπιζειτην αθηναικη πολιτεια ως μη κοατικη μοοφη οογανωσης, διχως ομωςνα εομηνευει τη σχεση της με το κοατος, και μια οοισμενη κλασικη μαο­ξικη θεώοηση, που τεινει να εξαφανισει το οολο καθε αλλης αντιθεσηςπεοα απο εκεινη αναμεσα στους ελευθεοους και τους δουλους, αοκουμε­νη στο δουλοχτητικο χαοακτηοα του αθηναικου κοατους36, αδυνατουν

26 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

να εομηνευσουν την παοαλληλη αυτη αναπτυξη πολιτικης κοινωνιαςκαι δημοκοατιας, την αντιφατικη βαθμιαια αντικατασταση μιας παοα­δοσιακης φυλετικης ιδιωτικης κοινωνιας απο μια πολιτικα οογανωμενηκοινωνια που ομως, αντι να αποσπαται απο την κοινωνια, ολο και τηνποοσεγγιςε, τουλαχιστον οσον αφοοα στο ολο και διευουνομενο τμηματων πολιτων της. Οι αποψεις λοιπον αυτες αδυνατουν να εομηνευσουνπως η Αθηνα που, οπως καθε πολη, ηταν κατα τον Πλατωνα διαιοεμενηστα δυο, σε μια πολη των πλουσιων και μια των φτωχων37, κατοοθωσενα διασφαλισει μια ποαγματικα δημοκοατικη διακυβεονηση.

Το μεγαλειο της αοχαιας ελληνικης δημοκοατιας πεοιοοιςεται μη­πως μονο, οπως υποστηοιζε ο ΜειτΧ38 για την αοχαιοελληνικη τεχνη,στο τι κατοοθωσε να ποαγματοποιησει στα πλαισια της χαμηλης ­κιαπ' αυτην την αποψη ανεπαναληπτης­ κοινωνικης βαθμιδας κατα τηνοποια εμφανιστηκε; Αν ομως ετσι εχουν τα ποαγματα, τοτε πως να εο­μηνευσουμε το χαοακτηοισμο απο τον ιδιο τον Μειτκ ως «τοαγικης πλα­νης» το οτι ο Ροβεσπιεοος και ο Σαιν Ζυστ «αναγνωοιςουν και επικυ­οωνουν στα ανθοωπινα δικαιωματα τη συγχοονη αστικη κοινωνια[οπου κυοιαοχει ο ανταγωνιστικος ατομισμος], ενω θελουν να διαμοο­φωσουν την πολιτικη κεφαλη της κοινωνιας συμφωνα με τον αοχαιο οε­αλιστικα δημοκοατικο τοοπο››39 [στον οποιο κυοιαοχουσε η δημοσιααοετη]; Πως, μ° αλλα λογια, μποοει να ενταχθει στη μαοἔιστικη συλλο­γιστικη η αποψη του ιδιου του Μετκ, που ποοκυπτει και απο αυτην τηνκοιτικη του, οτι ακομη και η «ανωτεοη» μισθωτη εογασια δεν μποοει να«σηκώσει στις πλατες της» οεαλιστικα τη δημοκοατια, κατι που μπο­οουσε να υλοποιησει η κατωτεοη δουλεια;

Όμως στην ποαγματικοτητα, η αθηναικη δημοκοατια δεν υπηοξε με­γαλειωδης και ανεπαναληπτη μονον ως ανωτεοη μοοφη ενος χαμηλουεπιπέδου αναπτυξης και αντιστοιχων σχεσεων παοαγωγης, αλλα επειδηεως και σημεοα, παοα τις δυνατοτητες που ποοσφεοουν οι συγχοονεςπαοαγωγικες δυναμεις, παοαμενει αἔεπεοαστη στο πολιτικο πεδιο καιτουτο για 2.500 χοονια.

Απο αυτην την διαπιστωση ­και τουτο πεοα απο καθε εομηνειααναφοοικα με τις αιτιες αναπτυξης και εδοαιωοης της αθηναικης δημο­κοατιας­ ποοκυπτει ενα σημαντικο θεωοητικο ποοβλημα: Πως ειναιδυνατον η μοοφη πολιτικης οογανωσης να μην ανταποκοινεται στο οο­λο του ταξικου οογανου της κυοιαοχης οικονομικα ταξης, στην οποια

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑ ΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΪΑ ΝΕΑ Ζ?

πεοα απο καθε αμφιβολια δεν ανήκαν αδιακοιτα ολοι οι ελευθεοοι πολι­τικα κατοικοι της Αθήνας και ουτε καν ολοι οι πολιτες της; ΑΗ, ακομηπαοαπεοα, ποια ήταν στην δημοκοατική Αθήνα εκεινη η «ειδική ομαδαανθοωπων που ασχολειται μονο με το ζήτημα της διοικησης,[...] ο ειδι­κος μηχανισμος εἔαναγκασμου››Δ®, ο οποιος αποτελει κατα τον Λενινποουποθεση εμφανισης του κοατους; Κι ακομη πως το δημοκοατικοαθηναικο πολιτικο εποικοδομημα μποοουσε να επιβιωνει διχως να στη­οιιςεται σε μια αντιστοιχη κυοιαοχη φιλοδημοκοατική ιδεολογια;

Η αθηναική πολιτική δημοκοατια αποτελουσε μια μοοφή αυτονομη­σης απο την οικονομική της βαση που μποοεσε να διαμοοφωθει κατωαπο το συνδυασμο ιδιαιτεοων συνθηκων; Αποτελει μήπως η δημοκοα­τια αυτή μια ανεπαναληπτη και αἔεπεοαστη εξαιοεση; Ήταν ισως εναιδιομοοφο μεταβατικο σταδιο;

Πεοα απο μια ποοσπαθεια να δοθει απαντηση στα παοαπανω εοωτή­ματα, αυτο που κατα κυοιο λογο θα ποοσπαθήσουμε να αποδειἔουμε ει­ναι οτι, ως μοοφή διαχειοισης της κοινωνικής ολοτητας και των επιμε­οους ατομικοτήτων που εντασσονται και αναποφευκτα εξαοτωνται απ°

αυτήν, η συγχοονη δημοκοατια, παοα το οτι εντασσεται σ° ενα εποικο­δομημα το οποιο αντιστοιχει σε σαφως ανωτεοες παοαγωγικες δυναμειςκαι σε σαφως πιο απελευθεοες σχεσεις παοαγωγής ­μισθωτή εογασια,απεναντι στη δουλεια­, αποτελει απο τη σκοπια του πολιτικου αυτο­καθοοισμου των πολιτων της μια σαφή οπισθοχωοιση σε σχεση με τηναθηναική δημοκοατια. πχ

Θα ποεπει ευθυς εἔαοχής να ξεκαθαοιστει οτι δεν ποοκειται εδω γιακαποια ιστοοική ή φιλοσοφική μελετη αλλα για αἔιοποιηση των μελε­των που υπαοχουν απο τη σκοπια της πολιτικής θεωοιας.

Πεοαν του γεγονοτος οτι οιςικα αντιτιθεμενες πολιτικες δυναμειςκαι θεωοητικοι, σε αντιθεση με ο,τι συνεβαινε στο μεγαλυτεοο διαστηματης ιστοοιαςεῃ, εμφανιζονται σήμεοα ως υπεομαχοι της δημοκοατιας κιοτι συνεπως ποοκυπτει η αναγκαιοτητα ενος εννοιολογικου επανακαθο­οισμου της, τοεις ειναι οι λογοι που μου κεντοισαν το ενδιαφεοον γιαμια συγκοιση της συγχοονης με την αοχαια αθηναική δημοκοατια.

Ο ποωτος ειναι η παοατήοηση οτι, ενω η συντοιπτική πλειονοτητατων ιστοοικων ­και ειναι πολλοι και συχνα αἔιολογοι­ που καταγι­νονται με την αοχαια Ελλαδα αονειται εκ ποοοιμιου μια τετοια συγκοι­ση, στην ποαγματικοτητα τουτη πεοιεχεται στις μελετες τους ειτε αμεσα

Ζ8 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

ειτε εμμεσα με οιαφοοες μοοφες, οπως η με τη μεγαλυτεοη ευκολια με­ταφοαση των οοων «πολις» η «πολιτεια» με τον οοο «κοατος» η η αυ­θαιοετη χοησιμοποιηση του οοου «πολιτικο κομμα» για τους ὀημοκοα­τικους η «κοατικος σοσιαλισμος›› για την πεοιοὁο του Πεοικληῃ, ειτεσυνηθως με την αντιμετώπιση της αοχαιοελληνικης ὀημοκοατιας, εχο­ντας κατα νου τη συγχοονη οημοκοατια, ως το τελευταιο και αξεπεοα­στο σκαλοπατι της οημοκοατικης εξελιξης.

Ο οευτεοος λογος, που συνδεεται με τον ποοηγουμενο, ειναι οτι κα­νενας απο τους μελετητες στους οποιους ποοσεφυγα δεν παοαλληλιξειτην αθηναικη οημοκοατια με τις συγχοονες επαναστατικες εξουσιες, ου­τε εντοπιξει καμια αναλογια, πεοαν ισως του Βοιιεεεεμ, αναμεσα στοσοσιαλιστικο θεωοητικο στοχασμο και την αοχαια ὀημοκοατια. Τουτοειναι ακομη πιο εντυπωσιακο και αξιο αποοιας οταν γινεται απο μαοξι­στες επιστημονες.

Τελος, ο τοιτος λογος ειναι το ενοιαφεοον καθαυτο που παοουσιαξειη εομηνεια του ανεπαναληπτου και της μοναὁικοτητας της αοχαιας οη­μοκοατιας.

Η μελετη πεοιεχει εξι μεση:Στο ποωτο μεοος, ὀιεοευνωνται τα ποοαπαιτουμενα της εμφανισης

και αναπτυξης της αθηναικης οημοκοατιας.Στο οευτεοο μεοος, εξεταξεται η παοαλληλη αναπτυξη πολιτικης

κοινωνιας και ὀημοκοατιας απο τον Σολωνα εως την επικοατηση τωνΜακεὁονων, αναλυεται το πεοιεχομενο της αθηναϊκής οημοκοατιας καιγινεται ποοσπαθεια να εομηνευθει η ιὀιαιτεοοτητα του φαινομενου.

Στο τοιτο μεοος, αντιμετωπιξονται οι φιλοσοφικοι στοχασμοιγπουαναπτυχθηκαν σχετικα με τη οημοκοατια κατα τη ὸιαοκεια της πεοιοοουπου εξεταξουμε και ποοσπαθουμε να αποοειξουμε οτι μονον η πιο χυ­οαια πολιτικη ολιγαοχικη αντιπαοαθεση ποος τη οημοκοατια αλλα οχιο βαθυτεοος φιλοσοφικος στοχασμος μποοει να αντιστοιχηθει με τησυγχοονη αστικη οημοκοατια.

Στο τεταοτο μεοος, εξεταξεται το πεοιεχομενο της συγχοονης ὁημο­κοατιας και η μοοφη του αστικου αντιποοσωπευτικου συστηματος.

Στο πεμπτο μεοος, συγκοινουμε το αθηναικο ανεπαναληπτο μεγα­λειο και τη φιλοσοφικη κοιτικη του με τη συγχοονη καταπτωση του οο­λου του πολιτη και ακομη και αυτης της αντιποοσωπευτικης οημοκοα­τιας.

ΑΡΧΑ|Α ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ζ9

Τέλος, στο έκτο μέσος, ανττ ντα συμπεοασματα, αναοετκνυετατ ο επτ­

κατοος χαοακτἠοας της αθηνατκὴς ὀημοκοαττας κατ η αναλογτα της με

την Κομμουνα του Παστστου κατ ττς συνχοονες επανασταττκές εἔουστες.

Επτσης, ακολουθετ χοονολοντκος πτνακας των σημανττκοτεοων γε­

νονοτων­σταθμων της πεοτοὀου που εζεταζουμε κατ ένα γλωσσαοτ

οπου εομηνευοντατ οοοτ που χοηστμοποτουντατ συχνα στο κετμενο.

Ας ακολουθήσουμε λοτπον τον Δημἠτοη Γληνο^3 κτ «ας ςαναςὴσουμε

απο τα πεοασμένα, υψωνοντας σε καθοοηγηττκα κατ μοοφωττκα στοτ­

χετα εκετνα που απαττετ η σημεοτνἠ μας ζωὴ κατ τα οποτα έχουν μτα κα­

θολτκὴ αξτα πέοα απο ττς οποτες τοταττεοες τστοοτκές συνθήκες.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βειτηετσὶιτ Ωοιτετετιτ, Πε Ιε Πϋεττε σεε Απεἰεπε εοπτρετεε εἑ εεΠε σεε Μοσετπεε.

Εσὶσοτιε Μ. Οετιε1τετ,Ρειτ1ε, 1980.

2. ΡτιετεΙ σε Ωοιικιιτςεε, Σετ επε ειηττσττε, Εσττὶοτιε Ρ1ετμΠ1ετ1οπ,Ρετ1ε, 1984.

3. Ιεεπ­Ρ1εττε νετιτετιτ, Σε Μοπσε, 8 Ιουντου 1993.

4. Ιε‹:σιιεΙ1ιτε σε Ιἰοιυ111γ, Ποοβλἠματα της αοχατας ελληνικής ὁημοκοατίας.Εκο. Καοὀαμττσα, 1992.

5. Βλέπε κυοτως Γ. Βλαχου, Η τὁεα του ελευθεοου ανθοώπου στη ὁημοκοαττατων Αθηναίων. Εκο. Σοτκκουλα. 1992.

6. Ιεειτ­Ρὶεττε νεττιειπτ. Σεε οττἔππεε σε Ιε ρεπεεε ἕτεεσπε. εσ. Ρ.Π.Ρ, 1969, ρεεε131.

7. Βλέπε το πολυ ενὁταφέοον κετμενο του Αντώνη Παπαστςου. «Λογος κατΘσησκετα ως Πολτττκὴ Κοσμογοντα στη Δημοκοαττα των Αθηνατων» στο ΗΑθηνατκἠ Δημοκοατία, Ακαοημτα Αθηνων, 1995, σελ. 151­193.

8. Βλέπε Ηοοοοτος. 5.77­8.9. Βλέπε γτα τη σχέση της σὐνθεσης του στοατου με τη μοοφἠ του πολττευμα­

τος, Αστστοτέλους. Πολτττκά,νΙ,1ν 132185 κατ επομενα.10. Βλέπε Επεε1ε, σ.π., σελ. 125.11. Βλέπε ντα παοοτὀετνμα, Α.Η.Μ. Ιοτιεε. Ατὴεπἰεπ Πετποετεεγ. Οκἴοτσ. 1957.

12. Ψευοο­Ξενοφωντος, Αθηναίων ΠολττεΕα,1Ο­13.13. Βλέπε Κεφαλατο Τοττο.14. Βλέπε Αοτστοτέλους, Πολτττκα. 13261› 8 κατ επομενες.15. Βλέπε Μοςετιε Η.Ηειτεετ1, Σε σεπτοετεττε ετηεπτεπῃε ετ Ι° εροσυε σε

Πὀτῃοετὴεπε, Εσὶτὶοττε Σεε ΒεΙ1εε Σετττεε, 1993, σελ. 359­360.16. Βλέπε Οετισε Μοεεε, Η πτώση της Αθηνατκἠς ὁημοκοατίας, εκο. Παπαςἠση,

1978, σελ. 139.17. 'Οπως υποστηοτςετ η 1εεστιε11πε σε Κοτιτ111γ στο πτο πανω αναφεοομενο έογο

της, οπου ασκετ μτα νεντκἠ κοτττκὴ στην αοχατα ελληντκἠ ὀημοκσαττα απο

_ βαθυτατα συντηοηττκὴ κατ ανττλατκἠ σκοπτα.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Κ. Μαοξ, Φο. Ενγκελς, Η Γεομανική Ιὀεολογια, εκο. Οιιτειττιαετς, τομος Ζ,σελ. 48.ΚετΙ Ρορρετ, λε εοειέτὀ οιινεττε ετ εεε ετιοεπτιε, Εσὶτιοπε συ 58811, Ρ8τ1ε,1979.Πλάτωνος, Πολιτεια, 5508.Αοιστοτέλους, Ρητοοική, 13918.Αοιστοτέλους, Πολιτικα, 1258838, 1Ζ581›1.Πλάτωνος, Πολιτεία, 4168­ε.Αοιστοτέλους, Πολιτικα,1333Ισ29 και επομενα.Πλάτωνος, Γοογιας, 5188.Κ1ε1ι8τε1 Βοαέιιε, Ατιετοτε, Ι8 ηιιετιοε ετ Ζε σιτε, Εσὶτιοιτε Ρ.Π.Ρ, 1996.Βλέπε μεταξύ άλλων, Ο. 58ττοτὶ στο ΟειΠοετ8Π8 ε ιἰειιιιιειοιιι, ΒοΙοςι18, 1969.Βλέπε μεταἔὐ άλλων, Μοςειτε Η.Η8Πεε8, ο.π., ρεεε 22.Γ ια τις πεοισσοτεοες απο αυτές βλέπε Αοιστοτέλους, Πολιτικα, βιβλιο Ή 1

1317820­38, 13188.Βλέπε Θουκυδιὁου, Ιστοοία, 2,39.Βλέπε κυοιως1ε8Π­Ιεεσιιεε Κοιιεεεειιι, Πτι Οοιιττετ 5ο‹:ι8Ι.Βλέπε Ιεειι­Ιειοσμεε Κοιιεεε8ιι, Οειιντεε, Εὸὶτιοτιε σε Ι8 ΡΙέὶ8εΙε, τ.ΠΙ, ρ8εε 246και 544­548.Βλέπε κυοιως Ενγκελς, «Εισαγωγή» στον «Εμφύλιο πολεμο στή Γαλλια»του Καολ Μαοξ και Καολ Μάοἔ, «Ο εμφύλιος πολεμος στη Γαλλια», Διαλέ­χτα ἐογα, εκὀ. Γνώσεις, σελ. 562­655.Βλέπε κυοιως Λένιν, «Κοάτος και επανάσταση», Απαντα, εκο. ΣὐγχοονήΕποχή, τομος 33.Κοονήλιου Καστοοιάοή, Η αοχαια ελληνική ὁήμοκοατια και η σημασια τηςγια μας σήμεοα, Εκὀ. Ύψιλον/Βιβλια, 1986.Βλέπε κυοιως Ενγκελς, Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιὀιοκτη­σιας και του κοατους, Εκο. Σὐγχοονή Εποχή, 1981, σελ. 114­126.Πλάτωνος, Πολιτεία, 442 ε και 5518.Κ. Μ8τΧ, Οτμιτατιεεε, Εαὶτὶοιτε εοοὶειιεε, τοιττο 1, ρ8εε 46.Κ. Μαοἔ, Φο. Ενγκελς, Η Αγια οικογένεια, εκὁ. Αναγνωστιὀής, σελ. 153.Λένιν, «Για το κοάτος», ὀιάλεἔή στο πανεπιστήμιο Σβεοντλοφ, Απαντα, ο.π.,τομος 39, σελ 69.Ηιμεγ, ο.π., σελ. 75.Βλέπε για παοάὀειγμα Ρτετιςοιε Ο1τ8τε1ετ, Ρέτιαὸε ετ εστι ειὸσΙε·, ΕσὶτιοιτεΟοτιτρ1ε›‹ε, 1990.Δήμήτοή Γλήνοὐ, «Εισαγωγή» στον Σοφιστή του Πλάτωνα, εκὁ. Ζαχαοοπου­λος, σελ. 15.

/8.\

ι. Φιλοεοφιισι του ΑΛΛΑ πεολιυυτογινιεμλτισ ΑΘΗΝΑΤΚΗΣ ΔΗινιοκΡΑττΑΣ

Ι.Ι ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Η αθηναικη δημοκοατια δεν θα μποοούσε να ανδόωθει, αν δεν συνετοε­χαν μια σειοα από πσουποθεσεια τόσο στο επιπεδο των αντικειμενικώνσυνθηκων όσο και στο επιπεδο της ιδεολογιας.

Η ιδια η πολιτειακη μοόφη τη; πόληα, ως συνδυασμού αστεω; καιχωσαα, στη βαση τη; όποιας αναπτύχθηκε η δημοκσατια, δεν θα ειχε κυ­οιαοχησει κατω από διαφοσετικε; ποουποθεσει; κατι που αποδεικνύε­ται από το γεγονός ότι κατα την αοχαιότητα η πολιτειακη αυτη μοόφη

δεν υπηοἔε κυοιαοχη. Στην Ελλαδα ειχαμε να κανουμε με ανεἔαοτητεςκοινότητες ελευθεοων ανθοωπων, κατι που δεν συνέβαινε πουθενα αλ­λού.

Υπηοξε συνεπω; ενας ιδιαύτεοοα διαλεκτικός συνδυασμός που επε­

τοεψε στην δημοκσατια να εμφανιστει στην Αττικη γη.

Ειναι γενικως αποδεκτό ότι ο διαμελισμός του εδαφου; της Ελλα­δα; σε σχεση με τια αχανεις εκτασει; της Ασια; επαιξε καποιο σόλο

στην επικοατηση των αυτόνομων πόλεων. Ακόμη το μεσογειακό κλιμακαι η αντιστοιχη νοοτοοπια δεν ειναι ασχετα με την πιο εντονη συμμε­

τοχη στα κοινα. Πιο ειδικα για την Αθηνα το γεγονός ότι ηταν κονταστη θαλασσα και μπόοεσε να αναπτύἔει το εμπόόιο της και τη Θαλασσο­

κσατοσια τη; συνετελεσε στην απαγκιστοωση της από την ῳπόλυτη κυ­

σιαοχια των γαιοκτημόνων και στη διεύουνση του πνευματικού οοιζο­

ντα των κατοικων της.'Οπως υποστηοιζει ο ΟΙοτΖ1, ο φυσικόα κατακεοματισμός του ελληνι­

κού χωοου καθοοιζει η τουλαχιστον διευκολύνει τον πολιτικό κατακεο­ματισμο. Πεοαν τούτου όμω; η καθαση φυσικη διασκόοπιση των Ελλη­νων απαιτούσε πεοισσότεοη ανεξαοτησια για το ατομο, ενω ταυτόχοονα

32 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

η σχέση με τη θαλασσα κατ η αναπτυἔη του εμποοτου δτευκολυνε τηναπεξαοτηση απο τους ευγενετς. Όπως γοαφετ ο Ροτεετἔ «ο ανδοας πουοτχνετ τη βαοκα του στη θαλασσα δεν ετνατ πτα δεμένος στον ανδοα πουπσωτυωοαοοωετηζωητουτωσαστασυνοοατωνχωοαφμυντου»

Ο Αοτστοτέλης συνδυαζετ κατ αυτος το πολττευμα με τη γεωγσαφτκηθέση κατ δταοθοωση μτας χωοας: Σττςιμεσονετες χωοες επτκοατετ μταστέοεα ποοσηλωση στο έδαφος, με συνέπετα να μην αναπτυσσετατ η σκέ­ψη ουτε να υπασχουν αλλες δυνατοτητες πλουττσμου πέοα απο τη γατο­κτηστα κατ έτστ επτκοατετ η εἔουστα των ολτγων κληοονομων γης. Ανττ­θετα,στα παοαλπικέντοα,που αναπτυσσουν καττμα ναυτωωηδυναμηπου ετνατ στα χέοτα του λαου, επτκοατετ η δημοκοατταἔ

Επτσης, το γεγονος οττ οτ Αθηνατοτ θεωοουσαν τους εαυτους τουςνηνενετς απο παοαδοση, οττ στην Ατττκη δεν έφθασαν οτ Δωοτετς κατ οττοτ τδτοτ οτ Αθηνατοτ δεν κατέλαβαν αλλους πληθυσμους, οπως ντα πα­οαδετγμα οτ Σπαοττατες, τους δημτουογησε ένα ατσθημα συνοχης κατενοτητας που αναμηπβολα συνέβαλε στην εμφαντση κατιαναπτυξη τηςδημοκοατμας

δ Πέοα‹ημυςαποτμπουςτουςπασαγονπη,υπαοχουνοομπωνοταλλοτπου έπατξαν καθοοτσττκο οολο στην εμφαντση κατ αναπτυξη της δημο­κοαττας κατ χοεταζετατ να αναλυθουν παοαπέοα. Αυτοτ ετνατ:

.Ο χαοακτηοας της ελληντκης θοησκετας, που δεν δτακατεχοταν αποτο δονματτσμο κατ το πνευμα της αυθενττας των θοησκετων της ανατο­λης, η φυστκη φτλοσοφτα της Ιωντας, που με τη σετοα της έθετε θεμελτα­καεοωτημαατγμιτονκοσμοκατποοσπαθουσεναδακπταπαντησωςεπαυτα δτχως μεταφυστκές ποοκαταληψετς, η οπλτττκη επανασταση κατ οαναβαθμτσμένος οολος του στολου που μέσα απο τον εκδημοκοαττσμοτου στοατου συνέβαλαν στον πολυμκο εκδημοκοαττσμο κατ,τέλος,τασπέοματα δημοκοαττκων στοτχετων των αοχατκων χοονων που έθετανηδη το λατκο στοτχεμ›στο ποοσκηνμ›της πολυμκης κατταυτοχοονααμαπσβητουσαν την απολυτη εἔουστα ενος μοναδτκου απολυτου μο­ναοχη.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 33

Ι.Ζ ΑΥΘΕΝΤΙΑ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Ειναι βέβαιο οτι ο μη δογματικος χαοακτηοας της ελληνικης θοη­

σκειας, που αφηνε τη σκέψη να αναπτυχθει ελευθεοα, συνέβαλε αποφα­

σιστικα στη διαμοοφωση μιας κοινωνικης μοοφης οογανωσης της οποι­ας θεμελιακο κοιτηοιο ηταν η δημοσια και αντιπαοαθετικη συζητηση,μιας μοοφης συνεπως που η ιδια δεν κυοιαοχουνταν απο τον θοησκευ­

τικο η οποιον αλλο δογματισμοα.Το γεγονος οτι η ελληνικη θοησκεια δεν πεοιειχε ουτε δογμα ουτε κα­

ποιο ιδιαιτεοο ιεοατειο5 ειχε ως συνέπεια «οι θοησκευτικοι συμβολι­σμοι να ποοσθέτουν απλως το κυοος τους στους επι της ατομικης καισυλλογικης ελευθεοιας θεμελιωμένους θεσμους της πολεως»6 και να μην

ειναι οι εκποοσωποι της ιδιας της θοησκειας που κυοιαοχουν σ° αυτην,οπως συνέβαινε με τις ανατολικές δεσποτειες.

'Οπως αναφέοει ο Ιὶιεηρεη, «αυτο που ονομαςουμε θοησκεια αποτε­λειται απο δυο ουσιαστικα στοιχεια, το δογμα και τη λατοεια. Δογμα ει­ναι ένα συνολο απο αντιληψεις, καθοοισμένες μια φοοα για παντα, αμε­

τακλητως. Λατοεια ειναι η ποακτικη εφαομογη του δογματος, με ένα τε­λετουογικο καθοοισμένο μια φοοα για παντα και επισης αμετακλητως.

Η διατηοηση του δογματος και η ποακτικη της λατοειαςέχουν ως

υπηοέτες και εκτελεστές ανθοωπους ειδικους, τους ιεοεις.Λοιπον [...] δεν υπηοχε στην Ελλαδα τιποτε που θα μποοουσε να

μοιαζει με επισημο δογμα η επισημη λατοεια. Θοησκεια αναγνωοισμένηαπο το κοατος δεν υπηοχε καθολου.››7

Η ελληνικη θοησκεια ειχε την ανεκτικοτητα που χαοακτηοιςει τον

πολυθεισμο, μια ικανοτητα ποοσαομογης που εξασφαλιςε στο ατομο

ελευθεοια κινησεων ως ποος τις θοησκευτικές του ποοτιμησεις.Για τους Έλληνες, ο κοσμος δεν ειναι δημιουογημα των θεων, αλλα

αντιστοοφα οι θεοι ειναι δημιουογηματα του κοσμου, αν οχι τακν αν­

θοωπων, διαμένουν μέσα στους κολπους του, αφου έκαναν την εμφανι­

ση τους σε διαδοχικές γενεές παοαλληλα με τη διαφοοοποιηση του συ­

μπαντος το οποιο ειχε ως αφετηοια το Χαος η τη Γαια. Όπως οι ανθοω­

ποι, έτσι και οι θεοι αποτελουν συστατικα στοιχεια του συμπαντος.8

Το χασμα που υπαοχει στις ανατολικές και στις συγχοονες θοησκει­

ες αναμεσα σε φυσικη ταἔη και υπεοφυσικο, οπως αναμεσα σε εγκοσμιοκαι θειο, δεν υπαοχει στην ελληνικη θοησκεια9. Για τον ιδιο τον Ησιοδο,

34 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

σε μια ποογενεστεοη εποχή ανθοωποι και θεοι ζουσαν μαζι και μονο με­

τα το «αμαοτημα» του Ποομηθεα και ως τιμωοια γι' αυτο, ο ανθοωπος

υποχοεωνεται να εογαστει για να επιβιωσειἔοΠαοα την εἔαπλωση και στην Ελλαδα των θεοκοατικων αντιλήψεων

της ανατολής, μετα την καταοοευση της μυκηναικής βασιλειας και τηνεζαφανιση του ανακτοοικου συστήματος και του ανακτος, δεν απεμεναν

απο τις παλιες βασιλικες θοησκευτικες αομοδιοτητες παοα οοισμενααπομειναοια διχως ιδιαιτεοη σημασιαΠ και τα οποια στην καθε πεοι­πτωση καμια πια σχεση δεν ειχαν με τον χαοακτήοα τής αυθεντιας τουανακτα και του ιεοατειου του ανατολικου δεσποτισμου12.

Αν στις ασιατικες θοησκειες ο ανθοωπος ειναι εομαιο καταχθονιωνδυναμεων και των κοινωνικών δυναμεων που τις εκποοσωπουσαν, στηνΕλλαδα δεν συμβαινει κατι τετοιο. Σε αντιθεση με τους Ασιατες, στουςΕλληνες οι θεοι πεοιγοαφονται απο τους ποιητες και απεικονιςονταιαπο τους καλλιτεχνες σαν ανθοωποι με ολες τις ανθοωπινες αοετες καιαδυναμιες τους. Αυτο στον κοινωνικο τομεα μεταφοαζεται απο τηναποοοιψη του πολιτικου δεσποτισμου.13

Κατα τον Αοιστοτελη, τοσο τις μοοφες οσο και τον τοοπο της ςωής

των θεών τους πλαθουν οι ανθοωποι καθ° ομοιωση των δικων τουςὶθ.

Ο Ηοοδοτος δεν ειχε καμια αμφιβολια οτι ο Ησιοδος και ο Ομηοος

ήταν εκεινοι που εδωσαν στους θεους τα ελληνικα τους ονοματα καιμοοφή στις τελετουογιες τους και, οταν ο φιλοσοφος ποιητής Ξενοφα­

νης τον εκτο αιωνα διαμαοτυοοταν γιατι αποδιδονταν στους θεους κλο­πες, μοιχειες και απατες, εοιχνε τις ευθυνες στον Όμηοο και τον Ησιο­δο15.

Για τον Ηοοδοτο και παλι, η διαφοοα του Ελληνα απο το βαοβαοο

ειναι οτι ο ποωτος ειναι κατ' ουσιαν λογικος, ενω ο δευτεοος κατ° ου­

σιαν μυστικιστήςἔόΌπως θα δουμε πιο αναλυτικα στο τοιτο μεοος, η φιλοσοφική σκεψη

αξιοποιει τους θεους για να στηοιἔει τη συλλογιστική της, οπως ακομακαι σε φυχοες πολιτικες υποθεσεις γινοταν αναφοοα σε μυθολογικα πε­

οιστατικα ή διαμοοφωνονταν μυθοι συμφωνα με τα συμφεοοντα τουπαοοντοςῃ

Ο Πλατωνας μας καλει να «λογοκοινουμε» τον 'Ομηοο οσον αφοοαστην συμπεοιφοοα των θεών, ετσι ώστε αυτοι να ειναι αξιοποιήσιμοι ως

ποοτυπα για την ιδανική του Πολιτεια, ενω ο Επικουοος τους εμφανιζει

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑ ΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 35

να απέχουν απο τη δημιουογια και τη χαοαἔη της ποοειας του κοσμου,έτσι ωστε οι ανθοωποι να τους μιμουνται και να οδηγουνται στην ατα­οαξια της ψυχης που ειναι γι' αυτον το ζητουμενο σε τουτο τον κοσμο.

Ο Θουκυδιδης μας καλει να μην αποδιδουμε αξια στα θαυματα καιτους οιωνους, ενω η Ηλέκτοα του Ευοιπιδη αμφισβητει την παντοδυνα­μια των θεών και πιο ειδικα τη δυνατοτητα του Δια ν° αλλαξει την κινη­ση του ηλιου και των αστοων και εμφανιζεται σκεπτιστικη ως ποοςτους χοησμους του μαντειου. Στον Πλουτο του Αοιστοφανη ο θεος χα­οακτηοιςεται «σκατοφαγος››18. Στην Αντιγόνη του Σοφοκλη η δυναμητου ανθοωπου υποτασσει τη φυση, ενω ολοι οι τοαγωδοι αονουνται τηνυποταγη στη Μοιοα, στην οποια εντασσονται και οι θεοι.

«Οι θεοι διακοινονται απο τα υλικα στοιχεια ως επιτομές τους››19,

το ειναι χωοιςεται σε λογο και εἔωτεοικους παοαγοντες φυσικους καικοινωνικους και υπαοχει μια διαλεκτικη του υποκειμένου με το φυσικοκαι κοινωνικο του πεοιβαλλον2®.

Επειδη τα φυσικα φαινομενα ηταν αδυνατο να γινουν κατανοητα στηνολοτητα τους και στο βαθμο που δεν ηταν δυνατο να εομηνευθουν οι δυ­ναμεις που κυβεονουν το συμπαν, αυτές ενσαοκωνονταν στους θεους.

Οι θεοι εμφανιςονται έτσι ως θεοποιημένες φυσικές δυναμεις, οπως

στη Θεογονία του Ησιοδου, που ομως «δεν φέοει ως υπάρχοντα ως η

χοιστιανικη δογματικη τον θεον ανέκαθεν, αλλα γεννώμενα τα στοιχειαταυτα, ενω δεν έχουν γεννητοοας»21.

Όμως διπλα σ° αυτές τις δυναμεις υπηοχε και η ανθοωπινη βουληση

και λογικη που μποοουσε να τις κατακτησει και να τις αἔιοποιησει συμ­

φωνα με τις ανθοωπινες ποοσδοκιες.Οι ιδιοι οι θεοι δεν τολμουν να επέμβουν εναντια στη Μοιοα και τα

οοια που θέτει. Ο Διας δεν επεμβαινει για να σωσει απο το θανατο τογιο του Σαοπηδονα που τον απειλει ο Πατοοκλος ουτε και τον Ἑκτοοα

22 » » » τ : : κ \απο τον Αχιλλέα . Επειδη ομως η Μοιοα μαλλον θετει οοια παοα επι­βαλλει καποια συγκεκοιμένη ποοεια και εξέλιξη των ποαγματωνῃ, σ

Οδυσσέας οχι μονον δεν υποτασσεται σ' αυτην αλλα οσθωνει το ανα­στημα του απέναντι τηςΖ^.

Ἐτσι η βουληση και ο δημιουογικος νους του ανθοωπου οοθωνονταιαπέναντι στις δυναμεις της Φυσης και της Μοιοας, και δεν ειναι τυχαιοοτι η ποοστατιδα των Αχαιων του Ομηοου ειναι η Αθηνα, θεα του νουκαι της φοονησης. 25

36 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Οι θεοι λοιπον ειναι ομοιοι με τους ανθοωπους, αλλα ανωτεοοι απ°αυτους. «Ειναι τα εἔιδανικευμενα ποοτυπα, οι μεγεθυντικοι καθοεφτεςπου μεσα τους ποοβαλλονται και φωτιζονται απο θεικο φως ολες οιαοετἐς και τα παθη των θνητων››26.

Διχως να εἔαιοειται εντελως ουτε ο Διας, οι θεοι ειναι δημιουογημα­τα φτιαγμένα κατ® εικονα και ομοιωση του ανθοωπου επιοοεπη στα αν­θοώπινα παθη.Ζ7

Μεταἔυ των θεων, κατ' αναλογια του τι συμβαινει μεταἔυ των ηγε­των του ομηοικου επους, καμια εἔουσια ουτε ακομη εκεινη του παντο­δυναμου Δια δεν ειναι αδιαμφισβητητηΖ8. Ειναι γνωστο οτι ο Ποσειδων,η Ἡοα και η Αθηνα θέλησαν και επιχειοησαν καποτε να τον δεσουν καινα του επιβληθουνῃ. Εξαλλου ο ιδιος ο Διας, καθως και το συνολο τωνΟλυμπιων θεων, ποοεοχονται απο το Χαος και την Γαια και επικοατη­σαν μετα απο φοβεοες μαχες με τους Τιτανες και τους Γιγαντες, τηνποοηγουμενη γενια θεων, ενω ο λογος του ειναι λογος οχι μιας απολυ­της αυθεντιας αλλα πολιτικος30.

Βεβαιως, αν και ανθοωποι και θεοι ειναι «ενοικοι του ιδιου κοσμου»και υπαοχει καποια μοοφη συγγενειας αναμεσα τους, ο ανθοωπος δενθα μποοουσε να αξιώσει να εςομοιωθει με αυτους.31Ταυτοχοονα ομως,ακοιβως λογω αυτης της αποστασης οπου οι θεοι εμφανιςονται κατακαποιο τοοπο ως υπεοαοιστοκοατες, οι ανθοωποι μποοουν και διαφυ­λασσουν απεναντι τους την αυτονομια τους.

Στην καθε πεοιπτωση η αντιληψη για τον ανθοωπο ως «δουλο τουθεου», διαδεδομένη σε αλλους λαους και κυοιαοχη στο χοιστιανισμο,ηταν παντελως ξένη για την αοχαιοελληνικη θοησκεια.

Πεοαν τουτου και η οποια ευλαβεια ποος τους θεους δεν σηματοδο­τει την παοαιτηση απο τον κοσμο. Αντιθετα, η θεικη ευμενεια διασφαλι­ζεται στο βαθμο που σε τουτο εδω τον κοσμο εκπληοωνει ο ανθοωποςτο καθηκον του. Εκτος του οτι δεν υπαοχει αντιθεση αναμεσα στο θειοκαι το κοσμικο, απο το οτι οι θεοι ειναι μεσα και οχι εκτος του κοσμου,η μετα θανατον ζωη, τουλαχιστον μεχοι το τελος του πεμπτου αιωνα, ει­τε δεν υπαοχει ειτε ειναι χειοοτεοη απο την επιγεια ςωη32.

«Μη με παοηγοοεις για το θανατο μου, ενδοξε Οδυσσέα· θα ποοτι­μουσα ακομα και αγοοτης να ημουνα και να υπηοετουσα ως μισθωτοςκοντα σε αλλο φτωχο ανδοα, ο οποιος να μην εχει πολλη πεοιουσια, πα­σα να ειμαι βασιλιας ολων των πεθαμενων››.33

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΠΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 3?

Και στο «χαλκινο γενος» που επλασε ο Διας, οι θνητοι «απο τα ιδιατους τα χεοια κι αυτοι αφανισμενοι, στ° Αδη του κουου κατεβηκαν τομουχλιασμενο τοπο, χωοις ν° αφήσουν ονομα στον κοσμο εδω πανω.'Ηοθεν ο μαυοος Θανατος, κι αν ήταν εἔω απο τα οοια φοβεοοι, τουςπήοε ωστοσο, κι αφησαν το λαμποο φεγγος του ”Ηλιου.››3^

Ο αοχαιος σοφος, ακομη και οταν πιστευει, οπως ο Πλατωνας, στηνμετα θανατσν ζωή, δεν ἔεχνα ποτε τον κοσμο, σκεπτεται και ενεογει σεσχεση με αυτον, ειναι «κοσμικος››35και ο καθημεοινος κοσμος αποτελειγι° αυτον συνεχεια της υπεοβατικής μεταφυσικής διαστασηςἔὅ

Ο σκοπος του Πεοικλή στον Επιταφιο ήταν να υμνήσει τους·νε­κοους, αντ' αυτου υμνει την ποληῃ, το πολιτευμα της και τους πολιτεςτής. Οι ιδιοι οι νεκοοι δικαιωνονται μεσω της υπεοασπισης των κατα­κτήσεων της πολης. Η δικαιωση και η τιμή δεν ειναι υπεοφυσικες, αλλασυνδεονται με την ποοσφοοα στην επιγεια κοινοτητα. Το «τελος» επεο­χεται σε τουτο τον κοσμο, σε τουτη την πολη, και η μεγιστη δικαιωσηδεν ποοσφεοεται ως μια μετα θανατον αποζημιωση αλλα ως ή τιμή τωνσυμπολιτων για ενα εναοετο βιο και ενα ενδοἔο θανατο.

Ταυτοχοονα, η πολη ειναι εκεινη που διαχειοιςεται τα θοήσκευτικαςητήματα διχως να υπαοχει καποιο ζεχωοιστο αποσπασμενο απο τηνκοινοτητα ιεοατειο. Δεν υπαοχει αυστήοος διαχωοισμος μεταξυ κοσμι­κου και ιεοου. Η θοησκεια ειναι πανω απ” ολα πολιτική υποθεση και ωςτετοια εμπιπτει στην αομοδιοτητα των ιδιων των πολιτών.

Η πολη ειναι εκεινη που χοηματοδοτει τις δημοσιες λατοειες, ενω ηΕκκλήσια του Δήμου ουθμιςει τις λατοευτικες εκδηλωσεις που γινονταικατω απο την επιβλεφη των αξιωματουχων της.38

'Οπως και οι αλλοι αξιωματουχοι, οι Αθηναιοι ιεοεις ήταν απλοι πο­λιτες, εκλεγονταν απο το λαο, ήταν ανακλητοι και ειχαν τις ιδιες μετους υπολοιπους πολιτες υποχοεωσεις.

Δεν υπαοχει επισημο δογμα και η καθε πολιαδα κοινοτητα, αν οχι ηκαθε ταἔη, τιμα τις δικες της θεοτητες. Δεν υπαοχει εκκλησια, ουτε κλη­οος και φυσικα κανενα δογμα. «Το εδαφος ειναι ελευθεοο για να ανα­πτυχθουν, εκτος της θοησκειας και χωοις ανοιχτή συγκοουση μαζι της,μοοφες συλλογισμου και αναζήτησης, με σκοπο να καθιεοωθει μια γνω­στική διαδικασια και να οικειοποιηθουμε την αλήθεια ως τετοια.››39

Τους ιεοους νομους ή τις αποφασεις που αφοοουν στην οποια θεο­τητα ειναι η πολη και οι πολιτες της Αθήνας που τις παιονουνοο.

ι

38 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Αυτή η εγκοσμιολατοεια σε συνδυασμο με την καταφαση της ανθοω­πινης υπαοςης σε ολη την αισθητή της διασταση και υφή ὲοχεται σε

κοαυγαλἐα αντιθεση με τη χοιστιανική ασκητική κοσμοαντιληψη και κυ­οιως «με τον αλλοκοσμισμο και την υποταγή του γήινου Εντευθεν σ'ένα υπεοουοανιο Εκειθεν››.Δ1

Κυοιως ομως υπαοχει στη αοχαια ελληνική σκεψη η παοαπεοα ανα­ζήτηση της αυτονομιας του ατομου και της κοινοτητας μέσα απο τηνποομηθεακή συγκοουση. Ο Ποομηθεας, «ο ευγενικοτεοος αγιος και μασ­

τυοας στο φιλοσοφικο μαοτυοολογιο», κατα τον Μειτκ, δινει μαχη ενα­ντια στους θεους για την ευτυχια της ανθοωποτητας, ενω ταυτοχοοναστοεφεται και κατα των επιγειων δυναστων.

«Μισω ολους εσας τους θεους και τα βασανα μου δεν θα αλλαξω μετην δουλική υποταγή στον τυοαννο››42. Τελικα, παοα τον βασανισμο τουεπι τοεις χιλιαδες χοονια, ο ελευθεοωτής Ηοακλής μ° ενα του βελοςσκοτωνει το τυοαννικο πουλι το σταλμενο απο τον Δια."

Έτσι, η ελληνικη θοησκεια αφήνει το δοομο ανοιχτο στην αναπτυἔητης αμφισβήτησης και του διαλογου, της τεκμηοιωσης μέσω του πολιτι­κου λογου, που αποτελουν απαοαιτητες ποουποθεσεις για την αναπτυ­ξη της δημοκοατιας.

Ι3 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΙΩΝΙΚΗΣ ΨΙΛΟΣΟΨΙΑΣ

Σημαντικο οολο για τον απεγκλωβισμο απο τις ποοκαταλήψεις, τηνλαικοποιηση του φιλοσοφικου στοχασμου, την αναπτυἔη της αμφισβή­τησης, ποουποθεσεων για την εμφανιση και εδοαιωση τής πολιτικής δη­

μοκοατιας, επαιζε πεοα απο τον ιδιαιτεοο χαοακτήοα της ελληνικήςθοησκειας και η φυσική φιλοσοφια των Ιωνων.

Η συμβολή της υπήοξε καθοοιστική για την μετατοπιση απο τον«μαγο» του γενους στον οοθολογισμο της πολης και απο την αοιστο­κοατια στο λαο^^.

Αν και ο μυθος υπήοἔε απαοαιτητος σ' ενα σταδιο για την κατανοη­ση του συμπαντος, απο ένα σημειο και μετα «αποτελουσε τοοχοπἐδη γιατην ελευθεοια, οπως πεοιπου η βασιλική εἔουσια στη σφαιοα της πολιτι­%ἠΞ››.45

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 39

Με την ιωνικη φιλοσοφια ο μύθος «οοθολογικοποιειται». Η φυσικηταξη και τα ατμοσφαιοικα φαινομενα, αφού ανεἔαοτητοποιηθούν αποτη βασιλικη λειτουογια, παύουν να γινονται κατανοητα μέσω των μυθο­λογικων συνειομων και εμφανιζονται πλέον ως ζητηματα ποος διεοεύ­νηση και αναςητησηέό.

«Το νέο ύφος της έοευνας συνειδητα η μη αμφισβητησε και υπονο­μευσε κοινές θοησκευτικές, ηθικές και αλλες πεποιθησεις››έ7, ενω απαι­τούσε την μέγιστη ελευθεοια συςητησης. Η σχέση αναμεσα στην «φυσι­κη» και την κοινωνικοπολιτικη αναζητηση ειναι ποοφανης, ποσο μαλ­λον οταν ο κατοχος της μέχοι τοτε αδιαμφισβητητης αληθειας για το σύ­

μπαν δεν ηταν αλλος απο τον κατοχο της εξουσιας.Ενω λοιπον, οπως παοατηοει ο Λένιν ^8, η μυθολογια έψαχνε να βοει

την αοχη του κοσμου έξω απο την ύλη, η ιωνικη φυσικη φιλοσοφια τηναναςητησε μέσα στην υλικη ποαγματικοτητα.

Στη θέση της μυθολογικης εομηνειας έχουμε πια μια αποοσωπη υλι­στικη εομηνεια απο τους φυσικούς φιλοσοφους, μια σκέψη που δεν στο­χαςεται πια με βαση τις κατηγοοιες της θοησκευτικης εξουσιας η της γε­νεαλογιας^9. Αποοοιπτονται οι θοησκευτικοι καθοοισμοι των αοχαιωνΘεογονιων και αναςητειται η Ποωτη Αοχη στη φύση.

Για τον Θαλη, αυτη η Ποωτη Αοχη καθε οντος ειναι το νεοο, ενιαιαυλικη βαση που εκδηλωνεται σε απειοες μοοφές. Ποοκειται γι' αυτο που ο

Ἑνγκελς χαοακτηοισε ως «ποωταοχικο φυσικο υλισμο››50. Για τον Αναξι­μανδοο η ποώτη ουσια ειναι το απεισο, για τον Αναἔιμένη ειναι ο αέοας,ενω γενικοτεοα χωμα, νεοο, φωτια και αέοας χωοιστα η συνδυασμένα ει­ναι για τους φυσικούς φιλοσοφους η γενεσιουογος αιτια του σύμπαντος.

Η αοχη της ισοτητας μέσα στη φύση, οπου κανένα στοιχειο η μοοιοτης δε βοισκεται σε ποονομιακη θέση έναντι των αλλων δυναμεων, οδη­γει και στην αμφισβητηση της οοθολογικης βασης της θέσης του δεσποτηη του τύοαννου.51

Η δημοκοατικη ισοτητα που στις σύγχοονες κοινωνιες μας φανταςειαυτονοητη, το οτι δηλαδη ολοι οι πολιτες θεωοούνται ισοι και η συνε­

παγομενη αοχη ένα ποοσωπο, μια ψηφος, καθε αλλο πασα ηταν δεδομέ­νη κατα την αοχαικη πεοιοδο. Ειναι σαφές οτι ο αποκλεισμος των ποσ­

σωπικων θεοτητων απο καθε πεοιγοαφη των φυσικων φαινομένων απο

τις ποωιμες φυσικές επιστημες, καθως και η διεοεύνηση των υποκειμέ­νων, μαθηματικα διατυπωσιμων, σχέσεων ως κλειδιού για την εομηνεια

ΔΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

παοομοτων φατνομενων, συνέβαλαν στην αποοοχή κατ καθτεοωση αυτής

της αοκήε­52Πεοα ομως απο τον οοθολοντσμο κατ την ελευθεοτα απο τη θοησκευ­

ττκή πτστη κατ οετστοατμοντα, η τωντκή επτστήμη ετνατ ελευθεοη απο κα­

θε σκεψη οποτασοήποτε πτθανής χοηστμοτητας.53 Η επτστημοντκή ανα­

ςήτηση, αν κατ συνὀὲετατ σαφως με τα ποοβλήματα που ποοκυπτουν

απο τη ναυστπλοῖα κατ τη νεωοντα, δεν εχετ καποτον αμεσα ωφελτμτσττ­

κο χαοακτήοα, καττ που σε συνδυασμο με την αὀυναμτα της να στηοτ­

χθετ στην εμπετοτκή εοευνα την καθτστα πτο ελευθεοη, αν κατ οχτ τοσο

αποτελεσματτκή.Με τη φυστκή τωντκή φτλοσοφτα ντα ποωτη φοοα ο λονος απελευθε­

οωνετατ απο τον μυθο, οπως οταν τα λεπτα πεφτουν απο τα ματτα του

τυφλου. Πεοτσσοτεοο απο μτα αλλανή στασης ποοκεττατ ντα μτα αποφα­

στσττκή κατ οοτσττκή αποκαλυφη: την ανακαλυψη του πνευματος.5”°

Ἐτστ, η φυστκή φτλοσοφτα συνέβαλε αποφαστσττκα στην απομυσττ­

κοποτηση της φυσης κατ της κοτνωντκοπολτττκής ζωής, εθεσε ως κεντοτ­κή τὀεα τον οοθολοντσμο ντα τη μελετη της φυσης κατ της κοτνωντας55,

ανοτνοντοτς μ° αυτον τον τοοπο το οοομο ντα τη αμφτσβήτηση κατ της

πολτττκής ταξης ποανματων, καττ που ήταν ανανκατα ποουποθεση της

ποοετας ποος την ὀημοκοαττα.

ΙΛ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΟΠΑΙΤΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ\.Τοτα χωοτα απο τα Πολτττκα του Αοτστοτελη κατ ενα αποσπασμα

του Ηοοοοτου αναὀετκνυουν με τον πλεον σαφή τοοπο τη σχεση που

υπήοχε αναμεσα στη συνθεση του στοατου κατ τη σχεση του με την κοτ­

νωντα κατ το πολττευμα.Ποτν τα παοαθεσουμε, θα ποεπετ να εχουμε κατα νου τη σημαστα

που ετχε κατα την αοχατοτητα ντα την καθημεοτνή ζωή των πολττων ο

πολεμος, καθως επτσης κατ το νενονος οττ μαλλον αυτος πασα η ετοήνη

αποτελουσε τον κανονα σττς αοχατες κοτνωντες.

Ο Αοτστοτελης λοτπον στα Πολτττκα του νοαφετ:

«Όσες πολετς κατα τους αοχατους χοονους στήοτςαν τη ὀυναμή τους

στο τππτκο ολτναοχτκὼς αυτες κυβεοντονταν››56.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 41

«Όταν έγιναν ισχυοοτεοοι οι βαοέως οπλισμένοι πεςοι πεοισσοτεοοιηδυνηθησαν να μεθέἔουν του πολιτευματος››57.

«Οι ολιγαοχικοι παοαχωοουν πολιτικα δικαιωματα στο λαο, επειδη

αναγκαζονται να τον χοησιμοποιουν [στο στοατο]››58.

Και ο Ηοοδοτος παοατηοει οτι, σε αντιθεση με το τι συνέβαινε επι

δημοκοατιας, οι Αθηναιοι, «οσο καταπιέζονταν απο την εξουσια, παοα­μελουσαν εσκεμμένα το καθηκον τους στο πεδιο της μαχης, οπως οιδουλοι αποφευγουν να δουλευουν για τους κυοιους τους»59.

Αοχικα λοιπον επισημαινεται οτι υπαοχει μια αμεση σχέση αναμεσαστη συνθεοη του στοατευματος και στο πολιτευμα. Στο βαθμο που η

αποκτηση ενος πολεμιστηοιου ιππου ισοδυναμει, οπως παοατηοει ο

ίῖτοὶκω, με την αποκτηση σημεοα μιας Κοὶὶε Κογε, ειναι σαφές οτι, οσο ο

στοατος στηοιςοταν αποκλειστικα στο ιππικο και εφ° οσον δεν υπηοχε

οπως σημεοα καποιο μονιμο ιδιαιτεοο η και μισθοφοοικο σωμα που ναεκπληοωνει τα στοατιωτικα καθηκοντα, το πολιτευμα δεν θα έκανε βη­

ματα ποος τον εκδημοκοατισμο του.Επειδη ομως, οπως θα δουμε, λογω αποτελεσματικοτητας αλλαξε η

στοατιωτικη τακτικη και απο τη μαχη αναμεσα σε στοατους ιππικων πε­

οασαμε στη μαχη της φαλαγγας με κυοιαοχους πια τους οπλιτες, ο

στοατος δημοκοατοποιηθηκε και αυτη η διαδικασια ολοκληοωθηκε με

τον σημαντικο οολο που αοχιζε να παιζει στη συνέχεια το ναυτικο.Το πέοασμα, στο επιπεδο του στοατου, απο την κυοιαοχια των ιππέ­

ων σ° εκεινην των οπλιτων και των ελαφοα οπλισμένων στοατιωτωνκαι στη συνέχεια των ναυτων ηταν παοαλληλο με τον εκδημοκοατισμοτης πολιτικης ζωης. Ας σημειωθει οτι τον πέμπτο αιωνα το ιππικο ητανπεοιπου σε αοιθμο το ένα δέκατο της φαλαγγαςςἔ

Οι πιο φτωχοι ηταν κατα τον πέμπτο αιωνα λιγο πεοισσοτεοο απο

το μισο του πολιτικου σώματος και πηγαιναν στα πιο υποβαθμισμέναοπλα ως ακοντιστές, τοξοτες, σφεντονιστές η και κωπηλατες. Υπηοχεέτσι μια αντιστοιχια απο τη μια αναμεσα στους στοατιωτικους οολουςκαι την κοινωνικη θέσηω και απο την αλλη αναμεσα το πολιτευμα καιτη συνθεση του στοατου. Όπως θα δουμε στη συνέχεια, το 411, οι ναυτεςπου ηταν στοατευμένοι στη Σαμο ηταν εκεινοι που αντικατέστησαν τουςστοατηγους τους και επέστοεψαν στον Πειοαια για να επιβαλουν καιπαλι την εγκαθιδουση της δημοκοατιας.

Οι σολωνειες μεταοουθμισέις που θα εξετασουμε στο δευτεοο μέσος

ΔΖ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

αποτυπωναν στο οικονομικο, κοινωνικο και πολιτικο επιπεδο αυτες τιςεἔελιἔειςῶ. Ταυτοχοονα, ο στοατος εγινε πιο αποτελεσματικος, οπωςπατησει ο Ηοοδοτος, ακοιβως χαοη στον εκδημοκοατισμο του.

λγ Η οπλιτικη επανασταση, που συντελεστηκε στα μεσα του εβδομου αι­ωναω και που συνιστατο στην επεκταση της στοατολογησης σε ολους αυ­τους που ηταν σε θεση να αγοοασουν και να συντηοησουν τον εἔοπλισμοτου οπλιτη (δυο πεοικνημιδες, μια πεοικεφαλαια, ενα χαλκινο θωοακα,μια κυκλικη ασπιδα, ενα μακου ξυλινο δοου και ενα κοντο ἔιφος)64, δια­μοοφωσε ενα διαφοοετικο κλιμα στις σχεσεις αναμεσα στους απο κοινουμαχομενους, οχι μονον στο πεδιο της μαχης αλλα και σ° αυτο της πολιτι­κης. Δημιουογησε μια αισθηση ισοτητας και εἔαιοετικης αλληλεγγυης, ηοποια δεν μποοουσε, στο βαθμο που υπηοχαν καιοι αλλες απαοαιτητεςποουποθεσεις, πασα να εκδηλωθει και στο πολιτικο επιπεδο.

Στα πλαισια της φαλαγγας, καθε οπλιτης δεν διασφαλιςε μονον τηνποοσωπικη του αμυνα αλλα και εκεινη του συμπολεμιστη του ες αοιστε­οων, ενω με τη σειοα του ποοστατευοταν απο την ασπιδα εκεινου πουβοισκοταν δεξια του. Ειναι χαοακτηοιστικο οτι κατα τον οοκο του πο­λιτη οι νεαοοι Αθηναιοι οοκιςονταν μεταξυ αλλων οτι «δεν θα εγκατα­λειψω τον διπλανο μου στοατιωτη, μ' οποιον κι αν σταθώ στην ιδιαγοαιιμη­>>65 ­

ο

Ο οπλιτης δεν στηοιςοταν τοσο στην ατομικη του δεἔιοτητα αλλαστη συλλογικη ποοσπαθεια. Δυναμη της φαλαγγας ηταν κατα τον Όμη­οο η ομοψυχια των μαχητών της.66

Ταυτοχοονα, μεσα απο την ισοτητα στη διανομη των λαφυοων ητανευκολοτεοο να ποαγματοποιηθει το πεοασμα και στην ισοτητα κατα τηδιανομη της πολιτικής εἔοιἔιαςξἰἕ

Πιο ειδικα στην Αθηνα του πεμπτου αιωνα, επικοατουσε ο εοασιτε­χνικος χαοακτηοας του στοατου, ο χαοακτηοας του ως πολιτοφυλακηςκαι οχι ως ἔεχωοου απο την κοινωνια σωματος. Ο στοατιωτης δεν ητανπαοα ενστολος πολιτης. Γινονταν συχνα συνελευσεις οπου οι στοατη­γοι, ως αιοετοι αοχοντες, απευθυνονταν στους οπλιτες, οπως θα απευ­θυνονταν στους συγκεντοωμενους στην Πνυκα.68 Η επιβολη των στοα­τηγων επιτυγχανοταν μεσω της πειθους και οχι αυταοχικα. Δεν υπηοχεδιαχωοισμος της καθοδηγησης του στοατιωτικου τομεα απο την πολιτι­κη, ενω η πολιτικη λειτουογια αποοοοφουσε την στοατιωτικη. Η εκλογητων στοατηγων απο το λαο γινοταν με βαση οχι μονον, ουτε κυοιως, τις

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 43

στοατιωτικες τους ικανότητες, αλλα τη φημη που απέκτησαν στην εκ­

κλησια του δημου η σε αλλους τομεις της κοινωνικης ζωης.

Η καθαιοεση και αντικατασταση των στοατηγών από τους ναυτες,

όταν ο στόλος βοισκόταν στη Σαμο, και ο καθοοιστικός οόλος αυτης της

ποαςης στην επαναφοοα της δημοκοατιας αποτελει ενδεικτικό παοαδειγ­

μα αυτης της σχεσης πολιτη και στοατιώτη, πολιτικης και στοατου.

Οι πολιτες της Αθηνας απομακουνονταν ποοσωοινα από τις ασχο­

λιες τους, για να παοουν μεοος στις μαχες, και η κυοια απασχόληση

τους δεν ηταν, σε αντιθεση με την Σπαοτη, η στοατιωτικη εκπαιδευση, η

ποοπαιδευση της οποιας εθεωοειτο ότι επιτυγχανεται με τον καλυτεοοτοόπο μεσα από την ενασχόληση με τη γεωογια.

Δεν ειναι συμπτωματικό ειςαλλου ότι η στοοφη ποος τα μισθοφοοικαστοατευματα κατα τον τεταοτο αιώνα ειχε καταλυτικη επιδοαση στο

μελλον της δημοκοατιας και της ιδιας της πόλης.Αν λαβουμε υπόψη μας ότι ο στοατός αποτελει ισως το πιο σημαντι­

κο στοιχειο της καταναγκαστικης, κατασταλτικης λειτουογιας του κοα­τους και ότι θεμελιακη ποουπόθεση της συντοιβης της κοατικης μηχα­

νης ειναι η μετατοοπη του ειδικου ενοπλου σώματος σε σώμα λαικηςπολιτοφυλακης, ειναι ευκολο να κατανοησουμε τη σπουδαιότητα των

πιο πανω χαοακτηοιστικών για την αἔιολόγηση της αθηναικης δημο­

κοατιας.Πεοα όμως από την οπλιτικη επανασταση καθαυτη, οι επιδοασεις

των στοατιωτικών επιτυχιών της Αθηνας ηταν ιδιαιτεοα σημαντικές γιατην εδοαιωση της δημοκοατιας.

Η βασικη συνεπεια των Πεοσικών πολεμων ηταν, εκτός από την ενι­

σχυση της αυτοπεποιθησης, της συνοχης και της καλλιεογειας του πνευ­

ματος αλληλεγγυης των Αθηναιων, το παοαπεοα ανοιγμα ποος τη θα­

λασσα που οφειλεται στον Θεμιστοκλη και η συνεπαγόμενη ενισχυση

του οόλου των θητών, βασικών υποστηοικτών της δημοκοατιας στον

αθηναικό στοατό.Οι «Μαοαθωνομαχοι» απέδειξαν την ικανότητα των μη επαγγελμα­

τιών στοατιωτών, αλλα των στοατευματων πολιτοφυλακης να εξουδετε­

οώσουν τη δυναμη του Πεοση βασιλια69. Ο Μαοαθώνας, πεοαν του ότιανεδειἔε την ταυτιση της πολιτικης κοινότητας με το στοατευμα, ποόβα­

λε τη λαικη βαση του στοατου και επισης, επειδη η μαχη δόθηκε στο ατ­τικό εδαφος, ενισχυσε τη δομικη ενότητα της πόλης με το εδαφος τηςιο.

44 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Η νικη στη Σαλαμινα από την αλλη ενισχυσε το σόλο του στόλου καιἘἑἐψθητων.

η­ Το γεγονός και μόνο ότι, στα μέσα του 460, η πόλη της Αθηνας ανέ­λαβε την ευθυνη να φέσνει όλους τους Αθηναιους νεκόους του πολέμουπισω στην Αθηνα για να ταφουν, μια ποακτικη που εφαομοςόταν στηνΣπαοτη μόνον για τους ηγέτες τηςῃ, και η γνωστη καταδικη των στοα­τηγων νικητων της ναυμαχιας των Αογινουσων για τη μη εκπληοωσηαυτου του καθηκοντος αποτελει απόδειἔη της σχέσης της πολιτικης δη­μοκοατιας με τη δημοκόατια στο στοατευμα, η οποια αοχισε να εδοαιω­νεται με την οπλιτικη επανασταση, σημαντικό βημα στην αποδυναμωσητης εἔουσιας των αοιστοκόατων μεγαλογαιοκτημόνων.

Ι5 Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΪΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

Αν και τα πόωτα βηματα εκδημοκόατισμου της αθηναικης πολιτειαςέγιναν με τις μεταοόυθμισεις του Σόλωνα, πέοα από τις ποουποθέσειςπου αναφέοθηκαν στα πόοηγουμενα κεφαλαια, υπηόχαν και σπέοματαδημοκοατικων διαδικασιών κατα τους αόχαικους χόόνους, τα οποιακυοιως ειναι γνωστα από τα ομηοικα έπη. Αυτη η έστω και στοιχειωδηςδημοκοατικη παοαδοση που όμως ηταν σημαντικης αν την συγκόινουμεμε το δεσποτισμό της ανατολης, αποτέλεσε διχως αλλο ένα πόόσφοοοέδαφος για την παόαπέόα αναπτυἔη της δημοκοατιας κατα τους κλασι­κους χοόνους και την κοουφωση της στην Αθηνα τον πέμπτο αιωνα.

Όπως παοατηοει ο Ενγκελς, «η βασιλεια της ηόωικης εποχης ητανηγεσια σε ελευθεοους», μια πατόικου τυπου βασιλεια που καταγεταιαπό τα γένη.72

Στην Ασια και την Αιγυπτο, ειχαμε να κανουμε με μια χωοα όχι μετην έννοια της αγοοτικης πεόιοχης αλλα με την έννοια της απέόαντηςπεόιοχης που βόισκόταν υπό την αμεση αυταοχικη εξουσια των βασιλέ­ων".

Στην Μεσοποταμια, «καλη ζωη» ηταν η «υπακουη ςωη»." Αντιθετα,στη μυκηναικη πολιτικη οόγανωση, ο βασιλιας δεν ηταν βασιλιας «θε­ός», ηταν ένας «ριυττυε ὶητετ ρειτεε» μεταξυ των μελων της στόατιωτικηςαοιστοκοατιας.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΠΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 45

Η πολιτική οοολογια «βασιλια­θεος», «βασιλιας­μοναδικος ιδιοκτή­της», «βασιλιας­νομοθετης» ήταν αγνωστη σ° αυτο τον κοσμο των ελευ­θεοων ανθοωπων πολεμιστων, κατοχων μεοους του εδαφους. 75

Και στη κοητική και στη μυκηναϊκή κοινωνική οογανωση, ο θεσμος

της «γενικής δουλοκτησιας» ή του ατομου υποκειμένου του βασιλιαήταν αγνωστος. Ταυτοχοονα, η βασιλεια και ή κοινωνική ιεοαοχια δεν

ειχαν θεοκοατικο χαοακτήοα. Στα ομηοικα «κοατη», ο βασιλιας δενήταν αοχιεοεας, οπως οι Φαοαω της Αιγυπτου ή οι βασιλεις των Χετ­ταιων, και τα θοησκευτικα καθήκοντα ειχαν ανατεθει σε ειδικα ποοσω­

πα, στον ιεοεα ή φιλοβαλια.Ο βασιλιας στήν Κοήτη επανεἔελεγοταν ή εκλεγοταν καθε εννέα χοσ­

νια76, ενω οι αγοοτικες κοινοτητες απολαμβαναν μια σχετική αυτονομιακαι διευθυνονταν απο λαικες τοπικες συνελευσεις.

Η εξουσια του ανακτα βοισκοταν υπο τον ελεγχο του αοχηγου τουενοπλου λαου, δηλαδή του «ποοεδοου» τής συνελευσης των πολεμι­στων, ο οποιος ήταν η δευτεοη ποοσωπικοτητα του κοατους."

Η έκταση τής επικοατειας του ήταν πεοιοοισμενη και ή κοατική σο­

γανωση παοεμενε πεοιοοισμενη. Δεν υπήοχε «μυκηναικος κώδικας»που να καθιστα το βασιλια ανωτατο δικαστή και κυοιο του νομου, οπως

συνεβαινε με τους Φαοαω και τον Χαμουοαμπι στη Βαβυλωνα. Επισηςυπήοχαν πλαι απο το μυκηναικο παλατι ανεἔαοτητες κοινοτητες.

Οπως ο Διας σε σχεση με τους υπολοιπους θεους δεν ειχε καποιααδιαμφισβήτητη εἔουσια78, ετσι και η εἔουσια του βασιλια δεν ήταν απε­

οιοοιστη σε σχεση με τους αλλους ευγενεις. Ταυτοχοονα, η γνωμη τουλαου, η «δήμου φήμις», που εκδηλωνεται ποικιλοτοοπα, αν και οχι δε­

σμευτική, ειχε μια αναμφιβολη βαουτητα, κατι που αποδεικνυεται απο

το γεγονος οτι στην καθε πεοιπτωση, εστω και με δολο ή μεσω του λο­γου και της πειθους, στοχος ήταν η αποσπαση της λαϊκής συναινεσης,ιδιαιτεοα οταν επσοκειτο για συνελευσεις του ενοπλου λαου. Α

Υπήοχε συνεπως ενας συνεχής δημοσιος διαλογος αναμεσα στο βα­

σιλια τα μελη της βουλής των γεοοντων και το δήμο."Χαοακτηοιστικο της ομηοικής αντιληψης πεοι λειτουογιας του πολι­

τευματος ήταν το γεγονος οτι ο Ομηοος θεωοουσε τους Κυκλωπες ως

ανομους, ακοιβως επειδή δεν ειχαν βουλή και νομους.80

Η βουλή των Γεοοντων αποτελει θεμελιακο χαοακτηοιστικο καθεπολιτειακής πολιτισμενης οογανωσηςἔῃ

Δ­6­ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Ειναι πιθανον οι συνελευσεις των βασιλέων να αποτελουσαν αποηχοτης δυναμης των γενων και των φατοιων και να σηματοδοτουσαν κατακαποιο τοοπο την αντισταση των επιμέοους βασιλέων στην ενοποιηση.82

Επισης, η εἔαοτηση απο τον ένοπλο λαο ειναι σαφές οτι οδηγησε στονα επιδιωκεται η συναινεση του στις βασιλικές αποφασεις.

Η «δημου φατις» η «φημις››7 η κοινη γνωμη, ασκουσε απο την πλευ­οα της μια τέτοια επιβολη ωστε κανένα γένος δεν μποοουσε να ἔεφυγειαπο αυτην.83

Ο βασιλιας, αφου συμβουλευτει τους αλλους βασιλεις, τους Γέσσ­ντες _και αυτο συμβαινει καθε φοοοι που ποοκειται για καποιο σημα­ντικο πολιτικο η στοατιωτικο ζητημα­, απευθυνεται και στο λαο γιανα του μεταφέοει την αποφαση του και να έχει τη γνωμη του84. Η βουλητων Γεοοντων ποοετοιμαζει κατα καποιο τοοπο τη λαικη συνέλευσηπου θα ακολουθησει και στη συνέχεια οοιστικοποιει την αποφαση της.Η γνωμη του λαου μποοει να μην εκφοαζεται συνηθως ιο Θεοσιτης φαι­νεται να αποτελει εἔαιοεση) ως ποοσωπικη έκφοαση γνωμης απο τα μέ­λη της συνέλευσης, ουτε ως θεσμοθετημένη συλλογικη έκφοαση, αλλαεκδηλώνεται με επιδοκιμασιες, ςητωκοαυγές, αποδοκιμασιες γέλια, ψι­θυοους κλπ. Η αντιπαοαθεση Αχιλλέα και Αγαμέμνονα μποοστα στολαο αποτελει αποδειξη οτι ακομη και ο διαλογος αναμεσα σε βασιλειςκαι ευγενεις παιονει συχνα το χαοακτηοα ενος δημοσιου διαλογου στονοποιο συμμετέχει το συνολο της κοινοτητας.

«Αοοιστη ακομη στην Ιλιαδα, αυτη η δυναμη της ολοτητας αοχιζεινα φανεοωνεται στη Οδυσσεια»85.

Όταν ο Αγαμέμνονας σε μια κινηση τακτικης ποοτεινει να εγκατα­λειφθει ο πολεμος και η Τοοια και να επιστοέψουν στην Ελλαδα, ο Διο­μηδης αονειται και υπενθυμιζει οτι θα ποέπει ποωτα να εκφοαστει σχε­τικα η συνέλευση86, η οποια ας σημειωθει οτι, οπως συναγεται απο ολοτο ομηοικο έπος, αποτελουσε μια διαδικασια την οποια ο λαος φαινεταινα γνωοιςει και να αντιμετωπιζει με ιδιαιτεοη εμπειοια ως κατι το συ­νηθες. Στη δευτεοη Παναχαικη συνέλευση, ο Αγαμέμνονας ἔεκινα τηνομιλια του θυμιζοντας στους Αχαιους την αοχη που ποέπει να διέπεικαθε συνέλευση, δηλαδη την ελευθεοια της σκέψης και του λογου".

«Όπως βλέπει κανεις καθαοα στη μοναοχια του έπους να γεννιέταικαι να μεγαλώνει το αοιστοκοατικο πολιτευμα, έτσι διακοινει και έναστσιχειο δημοκοατιας αλλα σε εντελως εμβουωδη κατασταση. Υπασ­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Α­7

χουν πεστπτωσετς στα νεωτεσα χσοντα του επους οπου η φωνη του λα­ου, η δημου φημτς, αποβατνετ δυναμη.››88

Δεν ετνατ τυχατο οττ ο Ομηοος εκθεταςετ τους ηοωες του οχτ μονονως τκανους πολεμτστες αλλα κατ ως τκανους σττς συνελευσετς.89 Γτα τονΑχατο ηοωα ετνατ σπουδατο ποοσον να ετνατ καλος σητοσας κατ ναμποοετ να πετθετ. 'Ετστ κατ στην Αθηνα του Θησεα, ο Οτδτπους οωταποτος «κατεχετ την τσχυ κατ την πετθω››90.

«Ανττθετα με το Ρωματο πολεμτστη, που δεν ετνατ πασα στοαττωτης,ο Ἑλληνας ακομη κατ στο πεδυο της μαχης μενετ ο “εν στολη πολυτης”››.91

Απο την αλλη, ο Αοτστοτελης μας υπενθυμτζετ οττ ο Αγαμεμνονας«ηνετχετο να κακολογεττατ ετς τας συνελευσετς του λαου››9Ζ.

Κατα τον Ρ1ηΙεγ93, οτ ομηστκες συνελευσετς δεν ετχαν δτκατωμα λη­ψης αποφασης, ενω ανττθετα, κατα τον $εΙτοετυετηη9^, ετχαν αυτο το δτ­

κατωμα αλλα μονο γτα σημανττκα θεματα.Βεβατως, το γνωστο επετσοδτο με τον Θεσσττη δετχνετ οττ νατ μεν ετ­

χαν δτκατωμα λογου σττς συνελευσετς κατ οτ απλοτ ανθσωποτ, απο τηναλλη ομως η ανττδοαση που ποοκαλεσε η παοεμβαση του μαλλον υπο­

δηλωνετ πως δεν ηταν κατ το πτο ευκολο ποαγμα να σηκωθετ καποτοςκατ να ανττπασαταχθετ στο βαστλτα. Παοολα αυτα, το γεγονος οττ επτ­

στσατευετατ ο Οδυσσεας, ο οποτος κατ «χοηστμοποτετ ολη του την ευ­

γλωτττα εκφωνωντας εναν απο τους πτο εκτενετς λογους της Ιλταδας››95,

καθως κατ ο Νεστοοας, αποδετκνυετ αν μη ττ αλλο οττ πασα το πεοτοοτ­σμενο κυσος του Θεοσττη θεωοηθηκε αναγκατο να υπαοἔετ ενας συντο­ντσμενος ανττλογος κυοους μποοστα στη συνελευση, γτα να πετσθετ γτα

το σφαλμα του Θεοσττη κατ την οσθοτητα της αποψης του Αγαμεμνονα.Εἔαλλου, οπως πολυ ευστοχα παοατησετ ο Γ. Βλαχος, «ολα τα πολτ­

ττκα τεχνασματα θα ηταν ματατα, αν δεν πλαντοταν σε ολο το επος ως

υπονοουμενη μτα καποτα συμμετοχη του λαου στην ασκηση της εξου­στας.»96

Στην Οδυσσετα, στη συνελευση της Ιθακης, την οποτα συγκαλετ ο

Οδυσσέας καθ' υποδετξη της Αθηνας, ποοσπαθετ να παοετ το λαο με τομεοος του ενανττα στους μνηστηοες κατ θυμωνετ μαςτ του, επετδη καθε­τατ αμτλητος κατ δεν στοωνετ στα λογτα αυτους τους λτγους μνηστηοες97.

Ο λαος γτνετατ εδω ο ουθμτστης της συνταγματτκης ταἔης.Στη Φατακτα, τα στοτχετα δημοκοαττας φατνετατ οττ ετνατ ακομη πτο

εντονα, δτοττ οχτ μονον ο Αλκτνοος κατεβατνετ ο τδτος στους Φατακες

Δ8 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

για να συζητησει μαςι τους, αλλα και η Αθηνα απευθυνεται μιλώνταςστους πεοαστικους σαν να μιλουσε στα μέλη του συμβουλιου των δεκα­τοιών98.

Υπηοχε συνεπως διαχυτη σε ολο το ομηοικο έπος η αντιληψη για ένασυνεχη διαλογο οχι μονον αναμεσα στο βασιλια και τους αλλους ευγε­νεις, αλλα και ένα διαλογο με το λαο ως θεμελιακο στοιχέιο της ουσια­στικης νομιμοποιησης των οποιων σημαντικών τουλαχιστον αποφασε­ων. Αἔιςει να επισημανθει οτι οι οιςες της αγοοας, ως τοπου διεξαγω­γης αυτου του διαλογου, βοισκονται στο ομηοικο έπος.99

Με την καθοδο των Δωοιέων, η Ελλαδα μπηκε στα σκοτεινα χοονιατου λεγομενου ελληνικου μεσαιωνα που, αν και δεν γνωοιςουμε καλα τιακοιβως συνέβη κατα τη διαοκεια του (10ος­8ος αιωνας), ειναι ωστοσογνωστο οτι οδηγησε στο πέοασμα στο δουλοκτητικο τοοπο παοαγωγης,την εἔαφανιση του βασιλικου θεσμου και τη γέννηση της αοιστοκοατι­κης, ολιγαοχικης «πολης­κοατους».

Αυτο το δωοικο χαος αποτέλεσε παοολα αυτα την απαοχη της «τυπι­κης» ελληνικης εξέλιξης, η οποια συντελέστηκε μέσα απο μια βαθιαιστοοικη ασυνέχεια και την οικονομικη και κοινωνικη οπισθοδοομησηπου ακολουθησε τη δωοικη εισβολη. Καταοοέει οοιστικα η παλατιακηκοινωνια και ο ανακτας και οδηγουμαστε στην κυοιαοχια της αοιστο­κοατιας της γης στη θέση της πολεμικης αοιστοκοατιαςλοο.

Η Αττικη ομως, που μας ενδιαφέοει πιο αμεσα, δεν υφισταται αυτέςτις συνέπειες, διοτι δεν υπέστη τη δωοικη εισβολη. Η Αθηνα, σε αντιθε­ση με τις αλλες ελληνικές πολεις και κυοιως τις πολεις της Ιωνιας, μετατην καταστοοφη του μυκηναικου πολιτισμου και τον «ελληνικο μεσαιω­να» που ακολουθησε, μένει στην αφανειαἔω Αυτη ομως η διαφοοετικηποοεια, πασα τη σχετικη καθυστέοηση, απο τη μια ισως να συνέβαλε σεμια διαφοοετικη ποοεια απο τα γένη και τις φυλές ποος την πολη, αποτην αλλη έδινε το δικαιωμα στους Αθηναιους να επικαλουνται τη γηγε­νοτητα τους, «γιατι ςουσαν στη χωοα αυτη οι ιδιοι παντα, η μια γενιαμετα την αλλη [. . .] ››, οπως λέει ο Πεοικλης στον Επιταφιοωἶ

Η κληοονομικη βασιλεια της ποοκλασικης πεοιοδου πεοιοοιστηκε μετην ποοσθηκη και αλλων αοχοντων, ενω καταογηθηκε η ισοβιοτητα τουβασιλικου θεσμου. Μετα το θανατο του τελευταιου μυθικου βασιλιαΚοδοου, η εἔουσια πεοιηλθε στους ευγενεις που δημιουογησαν ένα αοι­στοκοατικο πολιτευμα,103 ενω στη συνέχεια επικοατησε η ολιγαοχια με

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Α­9

πασαπέσα πεσιοσισμο της θητειας του βασιλια, που έγινε ετησια και πε­

σιοσιστηκε μονο στα θσησκευτικα λειτουσνηματαἔοέΑπ” ο,τι φαινεται απο την αναφοσα του Ασιστοτέλη και τις μαστυ­

σιες του Ομησου στον «Καταλογο των πλοιων»1Ο5, οπου μονο τουςΑθηναιους ονομαζει «δημον», ο Θησέας υπησἔε ο πσωτος που στσαφη­

κε πσος το λαοωό.Η μονασχια του Θησέα ηταν μια αυτοπ εσιοσιζομενη απο έναν υπέσ­

κειμενο στο εθιμικο δικαιο των γενων νομο.Το συντανμα του Θησέα που χωσισε το λαο της Αθηνας σε έυνενεις,

γεωσνους και χεισοτέχνες, εισηνανε μια κέντσικη διοικηση και ταυτο­χσονα απέδωσε οσισμένα δικαιωματα στον Αθηναιο πολιτη πέσαν των

ειδικων υποχσεωσεων και δικαιωματων που ειχε ως μέλος μιας εκ των

τεσσασων φυλων στην οποια ανηκε. Αν αυτο οσθα εκτιμηθηκε απο τονΕπἐε1ε ως το πσωτο βημα για την υποσκαψη του γένουςωἶ υπησηε ταυ­τοχσονα κι ένα βημα πσος τη δημοκσατια.

Ο Ευσιπιδης πασουσιαζει την Αιθσα, μητέσα του Θησέα, αφου συμ­

βουλευει το γιο της, να πσοσθέτει: «Μη γυσευετε εδω να βσειτε ένα τυ­σαννο· η πολη δεν κυβεσναται απο έναν ανθσωπο, η πολη ειναι ελευθε­

ση. Ο λαος ειναι κυσιασχος, οι ασχηγοι διαδέχονται ο ένας τον αλλο με

τη σεισα τους. Ο πλουσιος δεν έχει ιδιαιτεσα πσονομια, ο πτωχος ειναιισος με τον πλουσιο»108.

Ασγοτεσα, η νσαπτη καταχωσιση του δικαιου, που θέσπισε ο Δσα­κων κατα τα τέλη του έβδομου αιωνα και που σηματοδοτησε το πέσα­

σμα απο το σταδιο της «ιδιωτικης εκδικησης» στην συλλονικη αντιμε­τωπισηιτης αδικιαςἢω αποτέλεσε μια νικη κατα της ασιστοκσατιας, πα­

σα το οτι ο Δσακων δεν απειλησε αμεσα την πολιτικη της κυσιασχια.Αυτο συνέβη διοτι, πέσα απο το πεσιεχομενο των συγκεκσιμένων νο­μων, της αφαισουσε το μονοπώλιο της δικαιοσυνης, το μονοπωλιο τηςγνωσης του δικαιου και της οσνανωσης της δικαιοσυνηςἔω

Η Αθηνα λοιπον απο τον ονδοσ αιωνα πασουσιαςει μια ταχεια εἔέ­λιἔη πσος την πολη, πσανμα που αποτελει ένα πασαδοἔο φαινομενο,μια και η πολιτικη αναπτυξη πσοηγηθηκε της οικονομικης, κατι που της

επέτσεψε και να φθασει κατα τη διασκέια του έκτου αιωνα τους αντα­νωνιστές της και να τους υπέσσκελισει κατα τον πέμπτο αιωνα, οποτε

και καθιεσωθηκε ως το πιο σημαντικο κέντσο του ελληνικου και «βασ­

βασου» κοσμουἔ Η

50 Γ|ΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ομετενε Ο1οτΖ, Η Ελληνικη Πολις, εκὀ. Μοοφωτικο 'Ιὁουμα Εθνικης Τοαπε­ςης, 1994, σελ. 54.

2. Χλ/.Ο. Ροτεετ, Η νέννηοη της Αθηναικης Δημοκοατιας, εκο. Παπαοημα, 1994,σελ. 105.

3. Αοιστοτελους, Πολιτικα, 1321ε και επομενα.4. 1.­Ρ. νεττιειιιτ, «Εισαγωγη» στο Ο Ελληνας ανθοωπος, εκὁ. Ελληνικα Γσαμ­

ματα, 1996, σελ. 25.5. Βλέπε σχετικα Ρειττεπο Κοοεττ, Σε Ιἔεϋἕιοη ςτεοαιιε, Ωιιε 5ε1ε ηε, 1988, σελ.

15­17.6. Γ. Βλαχου, Η ιὁεα του ελεὐθεοου ανθοώποο στη Δημοκοατια των Αθηναιων,

εκὀ. Σακκοιιλα, 1992, σελ. 50.7. Ιεετι Κ1ο1ιρ‹­:ιτ, Ελληνικη Μυθολογία, εκὀ. Δημητσακος, 1953, σελ. 8.8. 1.­Ρ. νετιιοοτ, «Εισαγωγη» στο Ο Ελληνας ανθοωπος, ο.π., σελ. 35.9. Στο ιδιο, σελ. 18­19.

1Ο. 1.­Ρ. νοττιειττ, Μντὴο ετ ρετιοἐε ο1ιε2Ιεε Οτεοε, εεὶὶτ. Σο Πεοοιινεττε, σελ. 264.11. 1.­Ρ. νετιιετιτ, Μντηο ετ ρεοεόε ‹:1ιε·2 Ιεε Οτοοε, σ.π., σελ. 115.12. 1.­Ρ. νετιτετιτ, Εεε οτιἕιτιεε ι1ε·|ε ροτιεεε Οτοοσιιε, Ρετὶε, 1969.13. Βλέπε Μ.Ι. Ρ1ι11εγ, Ιιε πιοτιεἰε· ‹1° Πϋιεεε, ε‹;11τ1οτιε Μειορετο, 1969, και Ε.Ιὶ.

Βοοοε, Σεε Οτεοε ετ1'τετΙοτ1ι1εΙ, εὀ. Αιιοἰετ, 1965.14. Αοιστοτελους, Πολιτικά, 125215 25 και επομενα.15. Α. Αηεὶτεννεε, Αοχαια Ελληνικη Κοινωνια, εκὀ. Μοοφωτικσ Ίὁσυμα Εθνικής

Τσοιπεζης, 1987, σελ. 340.16. Ι. Βὶοὶπρειτ, Ελληνικη Μυθολονια, ο.π., σελ. 11.17. Κ. Κεσενυι, Η μυθολονια των Ελληνων, εκὀ. Εστια, 1996, σελ. 22.18. Αοιστοφανους, Πλούτος, 706.19. Αοοτιτο ΗοτΚ11ο1ιτιετ, Η ὁιαλεκτικη του ὁιαφωτισμοὐ, εκὁ.Ύψιλον, 1986, σελ.

24­25.20. Αντώνη Παπασιἱςοο, «Ο λογος και η βια ως ασχες της πολιτικης και η Δημο­

κοοιτια των Αθηνών» στο 2.500 χοόνια ὁημοκοατίας, σελ. 88.21. Π. Λεκατσα «Εισαγωγη» στα Εονα του Ησιοδου, εκὀ. Ι. Ζαχαοοπουλος, σελ.

77.22. Ομηοου, Ιλιάδα, Π 431... και Χ 208...23. Αντώνη Ποιπασιζου, «Λογος και η θοησκεια ως πολιτικη κοσμογονιοι στη

Δημοκοατια των Αθηναιων» στο Η Αθηναικη Δημοκοατια, εκὀ. ΑκαὀημιαΑθηνών, 1995, σελ. 157.

24. Ομηοοιι, Οὀὐσσεια, Α34­37.25. Γεωογιου Βλοιχου, Πολιτικές κοινωνίες στον Όμηοο, Μοοφωτικο Ἱοσυμα

Εθνικης Τοαπεζης, 1981, σελ. 38.26. Στο ιδιο, σελ. 83.27. Αιιτοιτγ Αιποτεινεε, Αοχαια Ελληνικη Κοινωνια, ο.π., σελ. 342.28. Α. Παπασιζου, Ο λονος και η βια. . ., ο.π., σελ. 90.29. Ομηοου, Ιλιαὁα, Ι 399.30. Α. Παπασιζου, στο ιδιο, σελ. 159.

ΑΡΧΑιΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 51

31. Ι.­Ρ. νετιτετιτ, «Εισαγωγή» στο Ο ἘλληναςΑνθρωπος, ο.π., σελ. 19.32. Κορνήλιος Καστοριαὀης. Η αρχαια ελληνική ὁημοκρατια, εκὀ. Ύψιλον,

1986, σελ. 22.33. Ομήρου, Οδύσσεια, Α 488­491.34. Ησιοὀος, Εργα και Ημέραι. 152­155.35. Ι.­Ρ. νεττιετιτ, «Εισαγωγή» στο Ο Ελληνας Ανθρωπος. ο.π., σελ. 35.36. Α. Παπαριῖςου. Λογος και θρησκεια... ο.π.. σελ. 162.37. Στο ιδιο, σελ. 189.38. Εοτσε Ηειτ‹:1ννιεΚ, Κοινωνική ιστορια της αρχαιας Αθήνας. «Τιπε ορειτ

ιιτιινετειιγ». εκὀ. Κουτσουμπος. 1985, σελ. 116­117.39. Ι.­Ρ. νεττιειτιμ «Εισαγωγή» στο Ο Ελληνας Ανθρωπος, ο.π.. σελ. 25.40. Ι.­Ρ. νεττιεστ. Η Ελληνική Σκέψη. εκο. Ελληνικα Γραμματα, 1993. σελ. 25.41. Παναγιώτης Κονδύλης. Ο Μαρξ και η αρχαια Ελλαδα. εκὀ. Στιγμή. 1984,

σελ. 19.42. Αισχύλου, Προμηθέας Δεσμώτης.43. Κ. Κερενυι. Η Μυθολονια των Ελλήνων. ο.π.. σελ. 210.44. Ι.­Ρ. νετιαετιτ, Μντιιο ετ ρειιεόε οιτεκ Ιεε Οτεοε. ο.π., σελ. 390.45. Α. Αιπὶτεννεε, Αρχαια Ελληνική Κοινωνια, ο.π., σελ. 364.46. Ι.­Ρ. νετιιετιτ, Μχτιιε ετ ρεσεόο οιιεκ Ιεε Οτεοε, ο.π., σελ. 379.47. Ο.Ε.Π. Μονά. «Δημοκρατια, Φιλοσοφια και Επιστήμη στην Αρχαια Ελλαδα»

στο Δημοκρατια: Το ταξιὁι που δεν τελειωσε 508 π.Χ. ­ 1993 μ.Χ., επιμε­λεια: ιοιιτι Ουτιτι. εκὀ. Καρὀαμιτσα. 1997, σελ. 72.

48. Δημήτρη Τσιμπουκιοη. Οι κλασικοι του μαρἔισμοὐ για την Αρχαια Ελλαδα,εκο. Ελληνικα Γραμματα. 1996, σελ. 203.

49. Ι.­Ρ. νεττιετιτ, Η Ελληνική σκέψη, ο.π., σελ. 8.50. Ακαὀημιας Επιστημών της ΕΣΣΔ. Παγκόσμια ιστορια. εκὀ. Μελισσα και

Μόρφωση. τόμος Α2. σελ. 1076.51. Αντώνη Αντωνακοπουλου. Η συνεισφορά της πολιτικής μεταρρύθμισης του

Κλεισθένη του Αθήναιου εις τον σχηματισμό του κράτους. εκὀ. Γκοβοστή.1976. σελ. 132.

52. ΟΕΚ. Πογα, «Δημοκρατια, Φιλοσοφια και Επιστήμη στην Αρχαια Ελλα­δα». ο.π.. σελ. 71.

53. Αιττο1τΙ Ηειιεετ, Κοινωνική Ιστορια της τέχνης. εκο. Καλβος, 1969, τομος Ι,σελ. 109.

54. Ι.­Ρ. νετιιειιττ. Μντιιε ετ ρειιεέε οιιεκ Ιεε Οτεσε. ο.π., σελ. 285.55. Αντώνης Αντωνακόπουλος. Εισανωνή στην Πολιτική Επιστήμη. εκὁ. Σακ­

κουλα, 1983. σελ. 41.56. Αριστοτέλους. Πολιτικα, 1289ι› 37­39.57. Αριστοτέλους, Πολιτικα. 129715 22­23.58. Αριστοτέλους. Πολιτικα, 1306α24.59. Ηροὀοτος. 7­139.60. ΟΕΜ. Πε 5τε Ωτοικ, Ο ταἕἑικος αγώνας στον αρχαιο κοσμο. εκδ. Ραππα.

1997, σελ. 356.61. Υνοτι Οετιετις «Ο ανθρωπος και ο πολεμος» στο Ο Ελληνας Ανθρωπος. ο.π..

σελ. 120.62. Δημήτρης Κυρτατας, «Η Αθηναϊκή Κοινωνια απο τον Σολωνα στον Κλει­

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

σθένη ή η ποοειοι ποος την πολιτική» στο Η Αθηναική Δημοκοατία, ο.π.,σελ. 46.Βλέπε σχετικα Ριεττε ν1‹1εΙ­Νεισιιετ, «Ισα τειιεοο ετεοσυε ετ Ιει οὶτε» ιπ ΚενυεΠείεοσ Ρτέεειπε, σο 2, 1967, ρεςεε 56­57.Υνοιτ ΟετΙειι, «Ο ανθσωπος και ο πόλεμος» στο Ο Ελληνας Ανθοωπος, ο.π.,σελ. 1 11.Βλέπε Λυκουογος, Κατα Λεωκοόιτους και Ιεεπ Ιὶιοηρεπ, Ελληνική Μυθολο­γία, ο.π., σελ. 15.Ομήοου, Ιλιαὀα, Ν126­131.Οειιόε Μοεεέ, λε σἰτογεσ ιἰεηε Ζει Οτὲοε Αιπίσιιε, σαιτ. Νειτιτετι, 1993, σελ. 59.Ε1ειιι1ε Μοεεέ, Αθήνα: Ιστοοία μιας Δημοκρατίας, Μ.Ι.Ε.Τ., 1988, σελ. 107.ΚΚ. 51τιο1ε1τ, Δημοκσατία και συμμετοχή στην αοχαία Αθήνα, εκὁ. Κοιοὀαμι­τσα, 1997, σελ. 5.Μειτὶε­Ρτετιςοὶεε Βεε1εΖ, Ηίετοίτε ροἰίιίσιιε ιἰιι τυοιπἰε Οτεσ Αστίσιιε, εαπ.Νειιὶπειιπ, 1994, σελ. 93.Παυσανίας, 1.29.4.Ενγκελς, Καταγωγή της οικογένειας της ατομικής ιόιοκτησίας και του κοα­τους, εκὀ. Συγχοονη Εποχή, 1981, σελ. 113.ΟΕΜ. Βε 5τε Ωτοικ, Ο ταξικός αγωνας στον αοχαίο κόσμο, ο.π., σελ. 31.Ρἰιτϊεγ, Αοχαία και Συγχοονη Δημοκοατία, ο.π., σελ. 155.Α. Αντωνακόπουλος, Εισαγωγή στην πολιτική επιστήμη, ο.π., σελ. 34.Ομήσου, Οόὐσσεια,ΔΧΙΧ.Α. Αντωνακόπουλος, Εισαγωγή στην πολιτική επιστήμη, ο.π., σελ. 35.Ομήσου, Ιλιαὁα, Ι 399.Α. Παπαοιζου, Ο λόγος και η βία ως αρχές της πολιτικής και η Δημοκοατίατων Αθηναίων, ο.π., σελ. 90.Ομήοου, Οὀυσσεια, Ι 106,112.Ομήοου, Ιλιαόα, Β 54 κ.ε., 405 κ.ε., Ι 272, Ξ 27­108. ­

Ρυετε1 σε Οοιιἰειπεε, λε σίτὀ εστίσιιε, ειὶὶτ. Ρ1αΠ1ισετ1οτι, 1984, σελ. 288.Ο. Ο1οτΖ, ΗΕλληνική Πόλις, ο.π., σελ. 19.Ομήοου, Οὁυσσεια, ο 468, β 26, γ127.Ο. Οἰοτκ, ΗΕλληνική Πόλις, ο.π., σελ. 63.Ομήοου, Ιλιόιὁα, ΙΧ 9­161.Ομήσου, Ιλιάδα, Ι 23 κ.ε., ανοιφέοεται απο τον Γ. Βλαχο, 52, σελ. 108.Ο. ΟΙοτΖ, Η Ελληνική Πόλις, ο.π., σελ. 69. .

Α. Ασἀτεννοε, Αοχαία Ελληνική Κοινωνία, ο.π., σελ. 78.Σοφοκλέους, Οιὁίπους επί Κολωνω.Γεωογιου Βλαχου, Πολιτικές κοινωνίες στον Όμηοο, ο.π., σελ. 94.Αοιστοτέλους, Πολιτικά, 1285 α και επομενα.Ρ1ΠΙεγ, λε ιποπόε ιἰ° Πίγεεε, εαὶτὶοτιε Μειεροτο, 1969.5ο1τοεσπετιΠ, Ατπίσιιίτεε Οτεσσιιεε, Αναφέσεται απο τον Α. Αντωνακοπουλοστο «Η συνεισφοσοι της πολιτικής μετοιοσυθμισης του Κλεισθένη...››, ο.π.,σελ. 109.Γεωογιου Βλαχου, Πολιτικές κοινωνίες στον Όμησο, ο.π., σελ. 103.Γεωογιου Βλαχου, Πολιτικές κοινωνίες στον Όμησο, ο.π., σελ. 122.Ομήοου, Οόυσσεια, β 239­241.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑ ΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 53

98. Ομἠοου, Οὁὐσσεια, θ11κ.ε, 97.99. 1388162, Ηἰετοἰτε Ροϋτιοιιε· ιὶιι Πτοτπὶε Οτεο, ο.π.,σελ. 40.

100. Βλέπε Μ.Ι. Ρὶτηογ. Ι.εε ετιοιεπε Οτεσε. εωτὶσιτε Μεερετο, 72.121.101. ΟΙειιι‹:Ιε Μοεεέ, Αθήνα: Ιοτοοια μιας Δημοκοατιας. σπ., σελ. 12.

102. Θουιιυδιὀης, Επιτάφιος Πεοικλέους, 36.103. 5τε Οτοϋς. Ο ταξικό; αγώνας στον αοχαιο ελληνικο κόσμο, ο.π., σελ. 13.

104. Για την εξέλιξη του πολιτεὐματος των Αθηνών, βλέπε Ασιστστὲλους, Αθη­ναιωγ Πολιτεία. ΧΠ.

105. Ιλιαὁα Β 547.106. Πλσυταοχος, Θησεὐς. ΧΧΧ/.107. Ένγκελς, Καταγωγή της οικογένειας. . ., ο.π., σελ. 115.108. Ευοιπιὀη, Βιέτιὁες, 404­406.109. Παν. Δ. Δημσιιιη. Αττιιιο Δικαιο, εκὀ. Σακκουλα, 1986. σελ. 29.110. Ρὶωογ, Αοχαια και Σὐγχοονη Δημοποατία. σπ., σελ. 189.111. Α. ΑΠ‹1σΠειοοροιι1οε. Δε τιιεοιτε σε Ι' ὀτεπ οΙ1ε·2 Ριειτοιτ ετ Ατιετοτε, Τῃὲεσ σε

Ποοτοτετ, Ρσιιε Ι­Ξοτσσῃε. σελ. 240.

Ζ. ΓΕΝΝΗΣΗ, (ΡΑΣΕΙΣ, ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑ­ΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Ζ.Ι ΣΟΑΩΝΑΣ, ΤΙΕΙΣΙΣΤΡΑΤΟΣ, ΚΑΕΙΣΘΕΝΗΣ:ΠΑΡΑΑΑΗΑΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΑΓΙΟΣΙἹΑΣΗΣ ΑΓΙΟ ΤΑ ΓΕΝΗΚΑΙ ΤΙΣ ΨΑΤΡΙΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Όπως αναφέσαμε στο ποοηγουμενο κεφαλαιο, ηδη απο την εποχη τουΘησέα, έγιναν βηματα στην κατευθυνση της ενισχυσης της κεντοικης δι­οικησης της Αθηνας σε βαοος της ανεξαοτησιας των φυλών, που ως το­τε διαχειοιξονταν τις υποθέσεις τους. Ο διαχωοισμος που καθιέοωσε οΘησέας σε ευπατοιδες, γεωογους και χειοοτέχνες, απο τους οποιους μο­νον οι ποώτοι ειχαν δικαιωμα να κατέχουν δημοσια αξιώματα, και οοποιος ειχε ηδη καθιεοωθει κατα τον ΕηςεΙε στο επιπεδο των γενών ση­ματοδοτει τη θεσμοθέτηση της ταξικης διαοθοωσης της κοινωνιας, πουέοχεται να τοποθετηθει πανω και πέοα απο την οικογενειαλ

Ταυτοχοονα, οπως ειδαμε, ο Θησέας ποοχώοησε στη δημοσιευση τωννομών, κατι που ειχε ως συνέπεια την αποδυναμωση της αυθαισεσιαςτων ευγενών. Πασολ° αυτα η ταξικη παλη αναμεσα σε πλουσιους καιφτωχους οξυνοταν συνεχώς, και τουτο διοτι ο πλουτος συγκεντοοποιει­ται στα χέοια μιας φυλετικης αοιστοκοατιας, η οποια ασκουσε την πολι­τικη και τη δικαστικη εξουσια, συμφωνα με τα συμφέοοντα της, απειλώ­ντας τους μικοοιδιοκτητες και τους ακτημονες με στέοηση της ποοσω­πικης τους ελευθεοιας λογω χοεών. Ἐτσι, ποοβαλαν τα αιτηματα γιααναδασμο, καταογηση του εθιμικου δικαιου των γενών, συνταξη γοα­πτών νομωνΖ.

Οι οπλιτες, που ειχαν εν τω μεταξυ μετατοαπει σε «αφεντικα» τουστοατου, ένιωθαν «οτι η πληοωμη του εκτημοοιου ηταν υποτιμητικηακομη κι αν η ποσοτητα που παοέδιδαν δεν ηταν ποαγματικα καταπιε­στικη σ' ολες τις πεοιπτώσεις»3.

Τοιαντα πεοιπου χοονια ποιν απο τη θητεια του Σολωνα (5 94­93), ο

ΑΡΧΑ|Α ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 55

Κυλων οογανωσε ενα αποτυχημένο ποαἔικοπημα εναντιον των ευπα­τοιδων, ενώ δεκα χοονια αογοτεοα ο Δοακων (6Ζ1­20) δημοσιευει τουςνομους του που, οσο αυστηοοι και αν ειναι για το φτωχο λαο, απο τημια, χαοη στη δημοσιευση και μονο, στοεφονται κατα της αυθαιοεσιαςτων ευγενών, απο την αλλη αναδεικνυουν την ατομικη απεναντι στη

συλλογικη ευθυνη. Η κεντοικη δικαιοσυνη δεν μποοουσε πια παοα νακαταλογιζει στον καθενα μονο τις ποαἔεις του. Διαμοοφώνεται ετσι μιααμεση σχεση ατομου και δημοσιας εξουσιαςἴ Ταυτοχοονα, εἔοπλιςεταιη κεντοικη διοικηση με την εξουσια να δημοσιευει τους νομους και επι­τοεπεται η εισοδος στην ολιγαοχικη συνελευση των πολιτών που εχουντη δυνατοτητα να αγοοασουν και να φεοουν πανοπλια.5

Ετσι, ο Δοακων ενισχυει την κεντοικη εξουσια εναντια στην ασυδο­σια των ισχυοών οικογενειών των φυλών, χωοις ομως να δωσει καμιαλυση στα οικονομικα αιτηματα των ακτημονων και των μικοοιδιοκτη­των.

Τη δημοσιευση των νομων, πεοα απο τους αγοοτες, απαιτουσαν καιοι εμποοοι, οι οποιοι, αν και ειχαν αποκτησει καποιο πλουτο, δεν ειχαντη δυνατοτητα να μετεχουν στα πολιτικα ποαγματα και ετσι βοισκοντανκαι αυτοι εκτεθειμενοι στην αυθαιοεσια των ευγενών.

Ταυτοχοονα, με τη δημοσιευση των νομών ο Δοακων ανανέωσε τηβουλη με τετοακοσια ενα μελη, διευουνε τις αομοδιοτητες της σε σχεση

με τον Ἀοειο Παγο, ενισχυοντας ετσι παοαπεοα την κεντοικη διοικησησε βαοος των γενών6.

Η οικονομικη ομως ανισοτητα δεν αμβλυνεται και ετσι η φτωχηαγοοτια παοα τον πεοιοοισμο της πολιτικης και δικαστικης εἔουσιαςτων ευγενών εντεινει τους αγώνες της. Τον εκτο αιώνα, οπως μας μετα­φεοει ο Αοιστοτελης, διεἔαγονται αιματηοοι κοινωνικοι αγώνες7 με αι­τηματα την καταογηση των χοεών και των υποθηκών, τη διανομη τηςγης, τον επαναπατοισμο οσων ειχαν εκτοπιστει για χοεη, την απελευθε­οωση των δουλων λογω χοεών, την απαγοοευση της υποθηκης επι σώ­

ματος8.Αυτη η απαιτηση για αμβλυνση της οικονομικης ανισοτητας οδηγησε

στα βηματα υπεο της οικονομικης αλλα και της πολιτικης δημοκοατιας,στα οποια ποοεβη αοχικα ο Σολωνας και στη συνεχεια ο Πεισιστοατος.Το αν ηταν τα χοεη που οδηγουσαν τους αγοοτες να γινουν εκτημοοοι η

το αντιστοοφο, δεν εχει ιδιαιτεοη σημασια.

56 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Στην καθε πεοιπτωση, ποιν απο τις μεταοουθμισεις του Σολωνα, «οιφτωχοι με τις γυναικες τους και τα παιδια τους ηταν σκλαβοι τωνπλουσιων. Αν δεν πληοωναν τα ποσα των εκμισθωσεων ως “πελαται” η“εκτημοοοι” μποοουσαν να πεοιελθουν σε κατασταση δουλειας και οιιδιοικαι τα παιδια τους».9; Ο Σολωνας λοιπον «εγκαινιασε τη σειοα των λεγομενων πολιτικων

επαναστασεων και την εγκαινιασε με μια επέμβαση στην ιδιοκτησια».1®ςἴἶἶιδιοκτησια των πιστωτων θυσιαστηκε ποος οφελος της ιδιοκτη­

σιας των οφειλετών. Απο κοινωνικη σκοπια, η μεταοουθμιση του Σολω­να ηταν πολυ σημαντικη για τη δημοκοατικη ποοειαῃ, ενω σι' ενα ευσυ­τεοο πεδιο ο Σολωνας δημιουογησε ενα θεσμικο πλαισιο που εμεινε αθι­κτο απο τους τυοαννους, μέσα στο οποιο μποοουσε να αναπτυχθει η δη­μοκοατια.

Κατ° αοχην, η «σεισαχθεια» του Σολωνα ηταν μια παοεμβαση πουπαοεμποδιζε την αοιστοκοατια να αντιμετωπιζει την αναπαοαγωγη ωςένα αποδοτικο πλαισιο εκμεταλλευσης και αποσπασης ποοιοντων αποτους αμεσους παοαγωγους με την υποβαθμιση τους κατω απο ενα ανε­κτο επιπεδο βιωσιμοτητας. Αυτο εγινε με τη γενικη καταογηση των χοε­ων και την απαγοοευση της δουλειας για χοεη, καθως επισης με την κλι­μακωση των υποχοεωσεων αναλογα με την πεοιουσια του καθενος καιτελος με την ­καθοοιστικης σημασιας ως ποος τη διαδικασια συγκε­ντοοποιησης της ιδιοκτησιας της γης­ καταογηση του δικαιωματοςκληοονομιας μονο του ποωτοτοκου γιουΙΖ.

Η «σεισαχθεια» ηταν ενα πληγμα κυοιως κατα των πλουσιων που ει­χαν επενδυσει στην επεκταση της πεοιουσιας σε γη και κατα των τοκο­γλυφων.13Αν λοιπον θεωοηθει οτι η σεισαχθεια του Σολωνα αποτέλεσετο ποωτο μετοο ιδουσης του κοατουςμξ θα ποεπει ταυτοχοονα να επι­σημανθει οτι αυτο το μετοο στοεφεται κατα των ιδιοκτητων, των οποι­ων το κοατος καλειται να υπεοασπισει τα συμφεοοντα.

Η­«σεισαχθεια» συνέβαλε ετσι απο τη μια στον πεσιοοισμο της υπε­οεκμεταλλευσης των ελευθεοων αγοοτων και στην απελευθεοωση τουςαπο το φοβο να μετατοαπουν οι ιδιοι και οι οικογένειες τους σε δου­λους, απο την αλλη ομως δημιουογησε μια ταἔη ελευθεοων μεν ἔεοιςω­μενων δε απο τη γη αγοοτων, συμβαλλοντας έτσι στην αναπτυἔη της τα­ξης των θητωνῇ.

Το οτι ο Σολωνας δεν ποοχωοησε αμεσα σε αναδασμο της γης πασα

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 57

μονο εμμεσα, μεσω της επιστοοφης των μικοων τους κτηματων στους

χοεωστες, οδηγησε τους εκτημοοους μετα τις μεταοουθμισεις να βοε­

θουν ακληοοι και ενδεχομενως και ανεογοι. Χωοις γη και χωοις την

ποοστασια που τους παοειχε, παοα την υπεοεκμεταλλευση, το πελατεια­

κο συστημα, πολλοι απο αυτους βοεθηκαν σε δεινη θεση. Βεβαιως, η συ­

νυπαοξη πλαι απο τη μεγαλη γαιοκτησια και μικοων κληοων, καθως

επισης και η εκχεοσωση πεοιφεοειακων γαιων στην Αττικη αμβλυναν σ'

ενα βαθμο αυτες τις αονητικες για τους φτωχους αγοοτες συνθηκες, δι­χως ομως να ανατοεπουν τη συνολικη αονητικη εικονα. Ειναι λοιπον

σαφες οτι ο Σολωνας δεν ελυσε ουσιαστικα και οιςοσπαστικα το αγοο­

τικο ποοβλημα, το οποιο συνεχισε να βοισκεται στο επικεντοο της πα­

λης αναμεσα σε πλουσιους και φτωχους.Ειναι σημαντικο να υπογοαμμιστει οτι ποιν απο τον Σολωνα ο δου­

λοκτητικος τοοπος παοαγωγης ηταν μακοαν του να ειναι κυοιαοχος,ενω ως ποος τη μοοφη της εκμεταλλευσης κυοιαοχουσε η εκμεταλλευση

των πατοιαοχικων δουλων, των χοεωστων και των πελατων, ενω μετα

τον Σολωνα οι μεγαλοι γαιοκτημονες στοαφηκαν ποος τους αγοοασμε­

νους δουλους και τους φτωχους αγοοτες.16Αυτη η δυνατοτητα αντικα­ταστασης των αγοοτων απο αγοοασμενους δουλους ειναι πολυ πιθανο

να συνέβαλε στην αμβλυνση των αντιδοασεων των μεγαλων γαιοκτημο­νων ποος τη σεισαχθειαῃ

Ο Σολωνας ποοωθησε τη χειοοτεχνια κυοιως βαζων, με την οποια

μποοουσαν να απασχοληθουν οι αγοοτες που ειχαν εκτοπιστει απο τιςαγοοτικες εογασιες. Ο νομος που εισηγαγε ο Σολωνας, με βαση τονοποιο οι γιοι που ο πατεοας τους δεν τους εχει μαθει καποια τεχνη

απαλλασσονται απο την πεοιποιηση του πατεοα τους, ειναι ενδεικτικοςτης σημασιας που απεδιδε στην χειοοτεχνια. Επισης, ενεθαοουνε τη γε­

νικη δενδοοκαλλιεογεια σε βαοος της καλλιεογειας δημητοιακων, κατιπου ειχε ως συνέπεια να αναπτυχθει το εζωτεοικο εμποοιο.18

Στο επιπεδο των θεσμων, ο Σολωνας διαχωοισε τους Αθηναιους σε

τεσσεοις νεες ταἔεις (πεντακοσιομεδιμνους, ιππεις, ςευγιτες, θητες)1®

οχι με βαση την καταγωγη τους ουτε ομως με βαση το εισοδημα τους,

αλλα με βαση την ιδιοκτησια σε γη. Αυτος ο διαχωοισμος ηταν ενα

πληγμα κατα της κοινωνικης οογανωσης των γενων και των φυλων καιταυτοχοονα στοχευε τοσο στο χτυπημα της τοκογλυφιας οσο και στο να

ωθησει οοισμενους θητες ποος την καλλιεογεια ενος κομματιου γης.20

58 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Τα μέλη κατ των τεσσαοων ταἔεων εἐχαν ὀτκατωμα συμμετοχης στηλατκη συνέλευση, ομως οτ αομοοτοτητες αυτης της συνέλευσης ηταν πε­στοοτσμένεςΖ1 στο βαθμο που μονον οτ ὀυο ποωτες ταἔετς ετχαν το οτ­κατωμα του εκλέγετν κατ εκλέγεσθατ, η τοττη του εκλέγετν κατ εκλέγεσθατμονο γτα μεσατα κατ κατωτεοα αξτωματα κατ οτ θητες ετχαν μονο το ὁτ­κατωμα του εκλέγετν.

Επτσης, ο Σολωνας θεσμοθέτησε ένα Συμβουλτο απο τετοακοστα μέ­λη, πολτττκο ποοπλασμα της βουλης του Κλετσθένη, με βαση τη φυληκατ το γεωγοαφτκο χωοο. Τέλος, νομτμοποτησε την κεντοτκη οημοσταὁυναμη ως αυτονομο θεσμο, ετσαγοντας τη στοαττωττκη υποχοέωση τωνπολττων κατ τη φοοολογηση τους.

Γτα τον Σολωνα, εκετνος που σε πεοτπτωση εμφυλτου μένετ αμέτοχοςθα ετνατ αττμος κατ θα στεοεττατ των πολτττκων του οτκατωματωνῃ. Μεαυτο τον τοοπο ηθελε να στηλττευσετ την πολτττκη αοταφοοτα κατ ταυ­τοχοονα ὀετχνετ την εμπτστοσυνη του σττς ὀημτουογτκές ὀυναμετς τουλαου.

Κατα τον Αοτστοτέληῃ, ο Σολωνας ὀτατηοησε τα του Ασετου Παγουκατ της εκλογης των Αοχων, ετσηγαγε ομως οτα του θεσμου των οτκα­στηοτων το λαο ως ενεογο στοτχετο της πολτττκης ταἔεως, επεκτετνο­ντας την αομοοτοτητα της Ηλτατας κατ ως εφετετου γτ' αυτους που θεω­οουσαν οττ αὀτκηθηκαν απο τους αοχοντες. Ἑτστ, «ως ετς τυοαννον πα­οαχωοησε ετς τον λαο την πολτττκη δυναμη». Η αληθετα ετνατ οττ η δυ­νατοτητα καθε Αθηνατου, μετα την αοχτκη κουση της υποθεσης του αποτους ευγενετς, να ποοσφευγετ στο ὁτκαστηοτο των πολττων, στο οποτοσυμμετετχαν κατ οτ θητες, αποτέλεσε το έναυσμα της ολοκληοωμένηςπολτττκης ὀημοκοατταςἔέ

Ἐτστ, αν κατ σ° ένα βαθμο ο Σολωνας, οπως υποστηοτζετ ο Εηςτ­:Ιε,

ανανέωσε τα αοτστοκοαττκα ποονομτα με τη μοοφη ποονομτων τουπλουτου25, απο την αλλη ετνατ επτσης γεγονος οττ πεοτοοτστηκαν τα οτ­κατωματα που αποσοέανε απο την καταγωγη, αλλα κατ εκετνα της αστ­στοκοαττας, ενω ο λαος έκανε ένα μεγαλο βημα ποος την πολτττκη συμ­μετοχη κυοτως μέσω της ὀτευουνσης των αομοὁτοτητων των λατκων οτ­καστηοτων.

Ἑτστ, δεν τσχυετ τσυλαχτστον απο ποτοττκη σκοπτα αυτο που υπο­στηοτςετ ο Π. Δημακης, ὀηλαὀη οττ ο Σολωνας νομοθετωντας οεν ποσ­χωοησε ποος τοταττεοα μεγαλες κατνστομτεςΖ6.

ΑΡΏΠΑ ΔΗΜΟΚΡΑΠΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 59

Τελικα, ηταν ο Σολωνας, οπως εἔαλλού ύποστηοιςει και ο ιδιος,ενας ούδετεοος μεσολαβητης αναμεσα σε πλούσιούς και φτωχούς;

Ισχύει ποαγματι αύτο πού ο ιδιος επικαλειται, δηλαδη οτι «στη μεση

σταθηκα, ισχύοη ποοβαλλοντας ασπιδα, κι ούτ° αφησα αδικα απ' τούςδύο κανενας να νικησει››27; Κι αν εστω ετσι εχούν τα ποαγματα, πως σύ­

νεβη οι πλούσιοι πού κατειχαν αναμφιβολα την οικονομικη εξούσια ναδεχτούν ενα «ούδετεοο σύμβιβασμο απο καποιον μαλιστα πού», κατατονρἑἑιστοτελη, «για ολα εοιχνε το φταιἔιμο στούς πλούσιούς»;28

αληθεια ειναι οτι τοσο η τοποθετηση τού Σολωνα ως νομοθετηοσο και η παοεμβαση τού εγινε κατω απο το βαοος μιας εντονης ταἔικηςπαλης διαοκειας, η οποια πεοιγοαφεται και απο τον ιδιο το Σολωνα

στα ποιηματα τού και απο τον Θεογνη29. Αύτη η παλη διεἔαγοταν στα

πλαισια ενος συσχετισμού δύναμεων πού, αν αφηνοταν να εῖςελιχθει πα­

οαπεοα, το αποτελεσμα της θα ηταν τούλαχιστον αβεβαιο για την αοι­στοκοατια, η οποια δεν ειχε διαμοοφωσει μια ταἔικη κοατικη αποσπα­

σμενη απο την κοινωνια εἔούσια ως κύοιαοχη τουςη πού θα ειχε τη δύνα­

τοτητα να επιβαλλει το σύμφεοον της. Απο την αλλη ούτε η φτωχη

αγοοτια ειχε τη δύνατοτητα να ποοχωοησει στην ικανοποιηση τού σύνο­

λού των αιτηματων της και κύοιως τού αναδασμού.Ετσι, ο Σολωνας παοενεβη στο οικονομικο πεδιο για να πεοιοοισει

την ύπεοεκμεταλλεύση των αγοοτων και χτύπησε τη σύγκεντοοποιηση

ΤΉΞ Υιιἐ­ ­

«Η Γης η ολομαύοη πού εγω πληθος της εβγαλα σημαδια μπηχτα,

σκλαβα ηταν ποιν και τωοα λεύτεοωθηκε».3®

Κύοιως ομως ο Σολωνας με τις θεσμικες μεταοούθμισεις τού, αν καικαθιεοωσε ως «πληοεις» πολιτες μονον τούς σχετικα εύποοούς, δηλαδη

τούς πολεμιστες ιππεις και οπλιτες (οι ναύτες­θητες θα απσκτησούν

και τύπικα πληοη πολιτικα δικαιωματα ενα αιωνα μετα)31, ανοιξε κύ­οιως με την ενισχύση της λαικης δικαιοσύνης το δοομο ποος τη διεύ­ούνση της δημοκοατιας, ενω ταύτοχοονα ενισχύσε τη κεντοικη διοικησησε βαοος της ποοπολιτικης μοοφης οογανωσης των γενων.3Ζ κ

Ταύτοχοονα, ο ιδιος ο Σολωνας αποδιδοντας μια σχετικη και οχιαπολύτη αἔια στούς νομούς τού και στη μοοφη διακύβεονησης, θεωοω­

ντας οτι αύτοι ηταν ο,τι καλύτεοο για τα δεδομενα της Αθηνας εκεινης

της πεοιοδού, ανοιγει το δοομο σε παοαπεοα μεταοούθμισεις σε δημο­

κοατικη κατεύθύνση.

60 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

δεδομενο ομως οτι ο Σολωνας δεν μποοεσε να ουθμισει οοιστικατο κοινωνικο ποοβλήμα και πιο ειδικα το ποοβλήμα τής γής και το οτιμεγαλες μαςες του πλήθυσμου βοεθήκαν σε δεινή θεσή, ή λαική δυσαοε­σκεια συνεχιστήκε. Ταυτοχοονα, υπήοχε και μια δυσαοεσκεια απο τουςευποοους μήγαιοκτήμονες, οι οποιοι δεν ειχαν πλήοή πολιτικα δικαιω­ματα, και επισης οοισμἐνες ενδοαοιστοκοατικἐς διαμαχ_ες,/

Μεσα σ' αυτο το κλιμα, γεννήθήκαν οι τυοαννιες, οι οποιες αποτελε­σαν ενα βήμα παοαπεοα ποος τή λαική παοεμβασή, μια και αφήνονταςουσιαστικα αθικτες τις οποιες θετικες μεταοουθμισεις του Σολωνα, επε­φεοαν νεα πλήγματα κατα των ευγενων και λειτουογήσαν κατα καποιοτοοπο ως δικτατοοιες των φτωχών.

δ Νΰι τυοαννοι πήοαν τήν εἔουσια πεοι τα τελή του εβδομου αιωνα,στήν ασχή στις κυοιοτεοες πολεις τής Ιωνιας και στή συνεχεια στήνήπειοωτική Ελλαδα. Η επικοατήσή τους σήματοδοτει τή νική του ατομι­σμου πανω στήν ιδεολογια τής συγγενειας. Απο τήν αποψή αυτή, οπωςκαι απο αλλες, αποτελουν γεφυοα ποος τή δήμοκοατια, πολλες απο τιςκατακτήσεις τής οποιας ποολαβαινουν πασα τή μή συλλογική μοοφήδιακυβεονήσής που ασκουν.33

Η τυοαννια υπήοςε ενα μεταβατικο σταδιο λαικής εἔουσιας για τήσταθεοοποιήσή τής κεντοικής εζουσιαςἔή

Το γεγονος οτι οι τυοαννοι ήταν συνήθως αποστατες αοιστοκοατες ήανθοωποι που φιλοδοἔουσαν να κατεχουν μια πολιτική θεσή συμμετοήμε τήν οικονομική τους καταστασή, ιδεν αναιοει σε τιποτα το φιλολαικοχαοακτήοα τής διακυβἐονήοή; το1ΙςῖέΕἔαλλου, οπως θα δουμε στή συνε­χεια, ή συντσιπτική πλειοψηφια των ήγετων τής δήμοκοατιας μεχοι του­λαχιστον τον τεταοτο αιωνα ήταν αοιστοκοατικής καταγωγής, οπως πο­λυ συχνα οι ήγετες του εογατικου κινήματος ήταν επαναστατες αστικήςποοελευσής που ενστεονιστήκαν τήν επαναστατική ιδεολογια.

Θα ποεπει να διευκοινιστει οτι ο οοος τυοαννος δεν ήταν ατιμωτι­κος, οταν ποωτοεμφανιστήκε στον ελλήνικο κοσμο. «Αοχικα ήταν ο“δήμαγωγος” που οδήγει τους φτωχους κατα των πλουσιων, τους κοι­νους ανθοωπους κατα των ευγενων, ο αοχήγος που το πλήθος ακολου­θει τυφλα και στον οποιο αφήνει καθε ελευθεοια αοκει να δουλευει γι°αυτον.››35Δεν ειναι πασα πολυ αογοτεοα που σ οοος τυοαννια απεκτήσεμια αονήτική συνυποδήλωσή και­κατελήξε να συγχέεται με τήν ολιγαο­χική εἔουσια.36

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 6!

Κατα τον Αοιστοτελη, ο Πιττακος και οι υπολοιποι τυοαννοι απο­

λαμβαναν της εμπιστοσυνης του λαου και η εγγυηση ιπιστις) αυτής τηςεμπιστοσυνης ήταν το «μισος τους εναντιον των πλουσιων». Αυτο το μι­σος οὀήγησε τον τυοαννο των Μεγαοων Θεαγνη να σφαἔει ολα τα κοπα­οια των πλουσιων,37 ενω στις Συοακουσες ο Διονυσος εγινε φιλος τουλαου, γιατι αυτος πιστεψε την εχθοοτητα του ποος τους πλουσιους.38

Ο Θουκυὀιοης απο τη μεοια του θεωσει την αυἔηση του πλουτουαποφασιστική αιτια της τυοαννιοας.39Οι ποωτοι λοιπον τυοαννοι ειχαντήν αποδοχή ως αοχηγοι λαικων εἔεγεοσεων κατα των αοιστοκοατικωνκαθεστωτωποο. Η αντιληψη των τυοαννων για τους πλουσιους συνοψι­ζεται κατα τον καλυτεοο τοοπο απο τη συμβουλή του Θοασυβουλουστον Πεοιανοοο, τυοαννο της Κοοινθου, «να κοψει ολα τα σταχυα που

ἔεπεονουν τα αλλα››^1.,_„/\ςΠιο συγκεκοιμενα η τυοαννια του Πεισιστσατου στην Αθηνα ήταν

στην ποαγματικοτητα μια «ὁικτατοοια» των ουσαοεστημενων κυοιωςαγοοτων οογανωμἐνων σε παοαταἔη που ειχε την πλειοψηφια στη συνε­

λευση των πολιτων, με τους οποιους συμμαχησαν οι μετοιοπαθεις τωνπαοαλιων και οι πιο φτωχοι απο τους ολιγαοχικοως/

Στα μεσα του εκτου αιωνα ειχαν σχηματιστεί στην Αθήνα παοατα­ἔεις που εκφοαςανε οιαφοοετικα κοινωνικα συμφεοοντα. Οι παοαλιοιήταν οι μετοιοπαθεις εμποοοι, τεχνιτες και ψαοαοες, οι πεοινοι οι αοι­στοκοατες και οι μεσαιοι αγοοτες, οι οοεινοι οι φτωχοι και ακτήμονεςαγοοτες, οι κατεστοαμμένοι απο τον Σολωνα οανειστες και εκεινοι που

δεν ειχαν γνήσια καταγωγή.^ΖΣτο «κομμα» του Πεισιστοατου ποοσχω­

οησαν ολοι οι ουσαοεστημενοι.Ψ Έτσι, ο Πεισιστοατος κατέλαβε την εξουσια σχεοον οια συνταγματι­

κής οοου και κυβεονησε στα πλαισια του συνταγματος του Σολωνα.Υπαοχουν μαλιστα ενὀειἔεις οτι ενεθαοουνε τη λειτουογια των οικα­στηοιων, της εκκλησιας του οήμου και της

Η αποψη που υποστηοιςει η Ωιειιιαε Μοεε‹ἑ^4, οτι οηλαοη οι αντιθε­σεις ήταν ποοπαντος τοπικές και εφεοαν αντιμετωπους τους γεναοχες,που τους υποστήοιςαν οι οπαοοι τους, καθως και η γενικοτεοη εκ με­

οους της υποτιμηση της λαικής παοεμβασης τοσο οσον αφοοα στην επι­

κοατηση του Πεισιστοατου οσο και αογοτεοα του Κλεισθενη, αυτοαναι­οειται απο την ιὀια, οταν οιαπιστωνει «τη σημασια που ειχε αποκτήσειτο λαικο στοιχειο εὀω και μισο αιωνα στη ζωή της πολης», και σ' ενα

62ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

βαθμό από το ότι αποδεχεται ότι και οι δυο τους στηοιχτηκαν στο λαόγια να μποσεσουν να επικοατησουν και να διατηοησουν την εἔουσιατους.

Ο Πεισιστόατος, σε αντιθεση με αλλους τυσαννους, δεν εθιξε τις πε­όιουσιες των πλουσιων ουτε τις δημευσε. Αυἔησε ομως τα εισοδηματατων αγσοτων και συνεβαλε γενικότεοα στην ανοδο του βιοτικου επιπε­δου τους. Τους επιχοοηγησε από τα κεντοικα ταμειαω, εγκαινιασε αποι­κιες στις οποιες εστειλε φτωχους αγσότες ως κλησουχους, ανεπτυἔε τουπεοπόντιο εμπόόιο46, εκανε εογα κοινης ωφελειας και γενικα η πολιτι­κη του ηταν στο πνευμα που χαοακτηοισε στη συνεχεια τη δημοκοατια.

Επισης, πηοε μετοα που ποοωθησαν παοαπεοα την ενισχυση της κε­ντσικης διοικησης σε βαοος της εἔουσιας των φατσιων. Καθιεοωσε ενασωμα πλανοδιων δικαστών που σκοπό ειχαν να πασουν τουλαχιστονκαποιο μεοος της δικαστικης εἔουσιας που παοεμενε ακόμα στα χεοιατης φατσιας", καλλιεογησε τη λατοεια εθνικων εοοτων και ευνόησε κυ­οιως δυο θεότητες, την Αθηνα, πολιουχο της Αθηνας, που με τη γιοοτητων Παναθηναιων εγινε συμβολο της ενότητας του αθηναϊκου λαου, καιτο Διόνυσο, θεό της ισοτιμιας και της ελευθεοιας, θεό των αγόοτων."

Κατα τον Αοιστοτελη, «κυβεόνησε την πόλη με [...] μετσιοπαθεια καιμαλλον νομοταγώς πασα ως τυοαννος» [...] πόοκατεβαλε δανεια στουςφτωχους για τις εσγασιες τους49. Εκεινο που επαινουσαν πσο παντωνεις αυτόν ηταν η αγαπη του ποος τον λαό και η φιλανθοωπια του [...],κυβεσνουσε συμφωνα με τους νόμους, χωσις να κόατει καν ενα πλεονε­κτημα για τον εαυτόν του.50 «Οι κατοικοι τον υποδεχονταν με ενδειξειςλατόειας και εκπληἔης››5Ι. Κατι που ηταν σπανιο αυτην την εποχη γεσα­σε στην εξουσια και πεθανε από ασθενεια5Ζ.

Η τυοαννια ηταν για το λαό ενα μεσο, «ενας κοιος, για να γκσεμισειτο καστσο των ολιγασχικων››53. Με δεδομενο ότι η δημοκόατια ητανανυπαοκτη, ηταν απαοαιτητο η λαικη αυτενεόγεια να ανοιγει ενα παο­θενο μεχόι τότε μονοπατι και να διαμοοφωνει βαθμιαια και εκ του μη­δενός τους καινουσγιους δημοκοατικους θεσμους. Οι τυοαννιες αποτε­λεσαν ενα μεταβατικό σταδιο πσος αυτη την κατευθυνση που αποδει­κνυει την εφευοετικότητα και τις απεσιόοιστες δυνατότητες της λαικηςδυναμηςς

Δ Όταν όμως ο λαός διαπιστωσε μετα τον Πεισιστσατο ότι το «όπλοπου χόησιμοποιησε ασχισε να του πληγώνει τα χεσια››5^, από τη στιγμη

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΜ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 63

που η εἔουσια των τυοαννων αοχισε να αυτονομειται και να λειτουογειποος ιὀιον οφελος, το εγκατέλειψε και συνεχισε με αλλα μεσα το χτισι­μο της ὀημοκοατιας. Ποιν το τελος του εκτου αιώνα, ολοι οι τυοαννοιεκτος απο αυτους της Σικελιας και των ελληνικών πολεων της Ασιας ει­χαν εἔαφανιστει. ε/ι

Επομενος σταθμος αυτής της παοαλληλης ποοειας ὀιαμοοφωσηςτων ὀημοκοατικων θεσμών και ενισχυσης της κεντοικής εζουσιας σε βα­οος της εἔουσιας των φατοιών ήταν οι μεταοουθμισεις του Κλεισθενη.

Κατα τον ΕτιςεΙε, η επανασταση του Κλεισθενη «γκοεμιςει οοιστικατην αοιστοκοατια. Μαζι της ομως γκοεμισε και το τελευταιο υπολειμματου καθεστώτος των γενών››.55|Ετσι και ο Ηοοοοτος αποκαλει τον Κλει­σθενη ιὀουτή της αθηναϊκής ὀημοκοατιας.56

«Απο τον Κλεισθενη εως την κυοιαοχια των Μακεὀονων με μικοαολιγαοχικα οιαλειμματα, το πολιτευμα των Αθηναιων γινοταν συνεχώςὁημοκοατικοτεοο.››57

Διαμοοφώνεται ετσι μια ιὀιομοοφη κατασταση, οπου οι κατεχοντεςυψηλή κοινωνικη θεση ὀιασπώνται σε μια ολιγαοχική μειοψηφια και σ'εκεινους που συντασσονται με τη ὁημοκοατια και πολλοι απο αυτουςοιευθυνουν ένα συστημα τουεοποιου την πλειοψηφια κατέχουν οι μηεχοντες.58 Ο ιδιος ο Κλεισθενης, ευγενους καταγωγής, επεδιωἔε, κατατον Αοιστοτελη, «να ποοσελκυσει τη ὁημοκοατική μεοιὀα, παοαὁιὀωντην εξουσια στο πλήθος.››59

Εκεινοι που κυοιως βοισκονται στο στοχαστοο του Κλεισθενη ειναιοι τοπικοι οιοχοντες και σ' ένα γενικοτεοο επιπεδο ο τοπικισμος και ηαντιθεση οιστεως και χωοιου.60 Η μεταοουθμιση του σηματοὸοτει ενακαταλυτικο βήμα ποος τη ὀιασπαση της συνοχής των τοπικών, ταἔικώνσυμφεοοντων που επικοατουσαν στις παλαιοτεοες φυλες..61

Η ενισχυση της πολιτικής ενοτητας ποαγματοποιήθηκε με την ενι­σχυση του ενιαιου πολιτικου κεντοου της πολης σε βαοος της ισχυοςτων ευπατοιὀων και επιτευχθηκε με τη οιασπαση των φυλών και τηναναὀιαταξή τους.

Στην πολη εὀοευουν η ανώτατη πολιτική και στοατιωτική διοικηση,το ανώτατο ὀικαστήοιο, η εκκλησια του δήμου, η βουλή. Εκει τελουνταιοι πανεθνικες θοησκευτικες τελετες. Ταυτοχοονα, συντελειται μια επα­νασταση στο ὀικαιο της ιθαγενειας του Σολωνα με τη ὀιευουνση του πο­λιτικου σώματος και του πεοιεχομενου της συμμετοχής του.

64 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Ο Κλεισθενης εγοαφε στα μητοώα του δήμου αοκετούς μετοικουςκαι δούλους, εκμεταλλευομενος τη σύγχυση που ποοκαλεσε η μεταοούθ­μισή του62, και διαιοεσε τον πληθυσμο της Αθήνας σε ελεύθεοους, πουήταν οσοι ποοεοχονταν απο πατεοα Αθηναιο, και δούλους.

Η διαιοεση των «τοιττυών» και η αναμιςη του πληθυσμού ειχε ωςστοχο να αποδυναμώσει την τοπική αοιστοκοατική επιοοοήω και έσπα­σε την οικονομική και ιδεολογική εξαοτηση των φτωχών απο τουςπλούσιους που ειχε καθιεοωθει μεσω των πελατειακών σχεσεων64.

Η αναδιαμοοφωση της σύνθεσης του συμβουλιου των δεκα αοχο­ντων σε πεντε ευπατοιδες, τοεις αγοοικους και δύο δημιουογούς, πεοαντου οτι αποτυπώνει τις μεταβολές που επήλθαν στήν κοινωνική σύνθε­ση απο την πεοιοδο του Σολωνα, σηματοδοτει και μια σημαντική δημο­κοατική αλλαγή, μια και οι αοιστοκοατες δεν ήταν πια πλειοψηφια ούτεστο επιπεδο των αοχοντων.

Επισης, επι Κλεισθενη καθιεοώθηκε μια σειοα μετοων που σημαδε­φαν την αθηναική δημοκοατια σε ολη της τη διαοκεια, οπως ο κλήοοςγια την επιλογή των βουλευτών, το μη δικαιωμα επανεκλογής πεοισσο­τεοο απο δυο φοοες στη ζωή του καθε πολιτη και ο οστοακισμος, μετοαπου ολα απέβλεπαν στη μη αποσπαση των διαχειοιστών απο τα λαικασυμφεοοντα και στη μη μετατοοπή τους απο υπαλλήλους σε δυναστεςτου λαού.

Το πιο σημαντικο ομως απο αυτα τα μετοα του Κλεισθενη που απο­τελεσε θεμελιακο στοιχειο της δημοκοατιας ήταν η αποσύνδεση της ιδιο­τητας του πολιτη απο την κατοχή γης που, ναι μεν αοχισε να διαγοαφε­ται εμμεσα την εποχή του Σολωνα με την επανοδο οσων ειχαν πουληθειως σκλαβοι χωοις να τους δοθει γη, ομως θεσμοθετήθηκε με την ανα­γνώοιση της ισονομιας απο τον Κλεισθενη.

Αν λαβουμε υπ° οψη μας οτι στην εποχή του Κλεισθενη τα δυο τοιτατων πολιτών ήταν θήτες που, αν και εγιναν δεκτοι στην εκκλησια επιΣολωνα, μαλλον οχι μετα απο καποιο ειδικο νομο αλλοι ως μια σε ἰεετοκαταστασηω, αποκλειονταν ολο τον εκτο αιώνα απο καθε αξιωμα μεγοι­λο ή μικοο, μποοούμε να κατανοήσουμε καλύτεοα τη σημασια της ισο­νομιας και του οολου που επαιξε στην παοαπεοα εδοαιωση της δημο­κοατιας.

Μήπως, μ° αυτα τα δεδομενα που σύντομα πεοιγοαψαμε, μποοει ναυποστηοιχθει, οπως το κανει ο φιλος Αντώνης Αντωνακοπουλος στην

ΑΙὉὉΙΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 65

κατα τ° αλλα αξιολογη διδακτοσικη διατοιβη του, οτι η γεννηση και εξε­

λιξη του αθηναικου κοατου; αποτελει ένα «τυπικο παοαδειγμα του σχη­

ματισμου του κοατου; γενικω;››66;Όπω; θα αναλυσουμε πιο διεξοδικα στο τελευταιο κεφαλαιο, κατι

τετοιο θα μποοουσε να υποστηοιχθει, αν η διαμοοφωση μια; κεντοικη;αθηναικη; διοικηση; σημαινε οχι μονον την αποσπαση απο την συγκε­

κοιμενη κοινωνικη μοοφη οογανωση; των γενων αλλα απο την κοινω­νια γενικοτεσα και τη διαμοοφωση ενο; ειδικου κατασταλτικου μηχανι­σμου που να την καταπιεξει. Να ομω; που η εξελιξη τη; αθηναικη; κοι­νωνια; καθε αλλο πασα ακολουθει αυτην την ποοεια τουλαχιστον οσον

αφοσα στου; ελευθεοου; πολιτε;.· Η βαθμιαια διαμοοφωση μια; κεντοικη; αθηναικη; διοικηση; σημαι­νει μεν το τελο; τη; κυοιαοχια; των γενων, ταυτοχοονα ομω; σημαινεικαι το τελο; τη; πολιτικη; κυοιαοχια; τη; κατα τα αλλα οικονομικα κυ­οιαοχη; αοιστοκοατια; και την εισοδο και κυοιαοχια του λαου στο επι­πεδο τη; πολιτικη; εξουσια;. Αυτη ειναι και η ιδιαιτεοοτητα του αθη­

ναικου μεγαλειου και καθε αλλο πασα αποτελει «τυπικο παοαδειγμασχηματισμου» τη; «παοασιτικη; αποφυση;›› που ειναι το κοατο;

Ζ.Ζ ΤΟ ΙἹΑΑΙΣΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Ζ.Ζ.Ι Πολη και αυταρκεια

Ποιν αναλυσουμε τα χαοακτηοιστικα τη; αθηναικη; δημοκοατια;,ειναι σημαντικο να εξετασουμε το πλαισιο μεσα στο οποιο λειτουογησε,και τουτο διοτι πεοα απο τα φιλοσοφικα και αλλα ποοαπαιτουμενα που

αναλυσαμε στο ποωτο μεοο;, αυτο το πλαισιο ειναι που εομηνευει τοθαυμα τη; αθηναικη; δημοκοατια; και ταυτοχοονα το γεγονο; οτι,οπω; παοατηοει ο Ριιυεγ, η Αθηνα «για διακοσια χοονια ηταν το πιο ευ­

ποοο, ισχυοο, σταθεοο, ειοηνικο εσωτεοικα και κατα πολυ πιο ανεπτυγ­μενο πολιτισμικα κοατο; σ' ολο τον ελληνικο κοσμο» 67.

Κατ° αοχα; λοιπον, απο αποψη εδαφικη; εκταση; και πληθυσμιακη;συνθεση;, αυτο το πλαισιο ηταν η αοχαια πολη, που ευθυ; εξαοχη; θα

ποεπει να διευκοινισουμε οτι, επειδη δεν θεωοουμε πω; τουλαχιστον

66 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

στην πεσιπτωση της Αθηνας υπησἔε κσατος καθαυτο, αλλα πεσισσοτεσομια μοσφη μισοκσατους η κομμουνας, κατι που θα πσοσπαθησουμε νααναλυσουμε στο τελευταιο κεφαλαιο αυτου του μεσους, δεν θα την απο­καλούμε, οπως συνηθως συμβαινει και αυθαισετα μεταφσαζεται, «ποληκσατος» αλλα απλα πολη.

Αἔιςει να υπογσαμμισουμε οτι για τους ασχαιους Έλληνες η λεἔη«πολις» δηλώνει τοσο τον οικισμο σε αντιθεση με την υπαιθσο οσο καιτην αυτονομη πολιτεια, αλλα ακομη τον πολιτισμενο βιο, σε αντιθεση μετην κατασταση της φυσικης αγσιοτητας η με τον βιο των βασβασων.Πσοκειται δηλαδη για μια ανωτεση μοσφη οσγανωσης της κοινωνικηςσυμβιωσης.68

Η πολη λοιπον αυτη, σε αντιθεση με τις ευσυτεσες ποικιλης εθνικηςσυνθεσης και διαστασης σμαδοποιησεις, τα λεγομενα «εθνη», ενα πιοεκτεταμενο και πιο χαλασα οσγανωμενο στη βαση του χωσιου πλαισιο,χασακτησιιςε κατ° εηοχην το ναυτικο πασαλιο πολιτισμο σε αντιθεση μετους μεσογειους 69.

Όπως καθε πολη, ετσι και η Αθηνα ειχε τη δικη της «χωσα», δηλαδητη δικη της αγσοτικη πεσιοχηπ) και το «αστυ» της, δηλαδη την πολη κα­θαυτη με τη σημεσινη εννοια του οσου.

Αν και η ζωη στο αστυ κατειχε μια πσωτασχικη θεση, ωστοσο αυτοπου συνιοτουσε την κυσια δσαστησιοτητα ηταν αναμφιβολα η γεωσ­για.Ή

Αυτη εκπσοσωπουσε τον απολυτα κυσιασχο τομεα της πασαγωγης καιεκεινοι που δεσποζαν οικονομικα ηταν οι μεγαλοι γαιοκτημονες. Τα εισο­δηματα πσοεσχονταν απο σιτησα, λαδι, κσασι, ενω η επεκταση του εμπο­σιου δεν αφοσουσε πασα την υφαντουσγια, την κεσαμικη, το χαλκο.72

Η θεση του ΟΙοτΖ οτι ειχε αναπτυχθει το εμποσιο και η βιοτεχνια σετετοιο βαθμο ωστε να μποσει να γινεται λογος για καπιταλισμο και γιααστικη ταἔη” ειναι πια γενικως αποδεκτο οτι δεν ευσταθει. 'Ομως ειναιγεγονος οτι καθ° ολη τη διασκεια της ιστοσιας της Αθηνας υπασχει μιασαφης αντιστοιχια αναμεσα στην πσοοδο του εμποσιου και της βιοτε­χνιας και την πσοοδο της δημοκσατιας."

Θεμελιακο χασακτησιστικο της πολης, που σχετιςεται αμεσα με τηδυνατοτητα αναπτυἔης σε αυτην ενος πολιτευματος που θα μποσουσενα ειναι υπο τον αμεσο ελεγχο των κατοικων της, ηταν το μεγεθος τηςσε συνδυασμο με την αυτασκεια της.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 67

«Η πολις ειναι τι αύταοκες· η δε καθ° υπεοβολην πολλων εχει μεναυταοκειαν των αναγκαιων, αλλ' ευοισκεται εν καταστασει εθνους πλε­ον και οχι πολεως διοτι δεν ειναι εύκολος [η λειτουογια της και] ηύπαοξις πολιτεύματος»75.

Η πολη λοιπον δεν θα εποεπε να ειναι ούτε πολύ μικοη για να ειναιοικονομικα αυταοκης, ούτε πολύ μεγαλη για να μποοει να αυτοκυβεο­ναται. Τα μεγαλα κοατη, οπως η Πεοσια, η και τα μεσαια, οπως η Μακε­δονια, δεν μποοούσε πασα να ειναι μοναοχιες και οχι σύνολο αυτονο­μων πολεων.76 ­

Αυτη η αντιληψη για το μεγεθος της πολης η οποια, οπως θα δούμε,συνεχισε να ειναι κυοιαοχη στην Ελλαδα κι οταν πια ο Φιλιππος και στησυνεχεια ο Αλεξανδοος ειχαν ἔεκινησει το χτισιμο της μακεδονικης αυτο­κοατοοιας ειναι σε μεγαλο βαθμο και η αιτια της μη επιτευἔης της πολιτι­κης ενοτητας των Ελλήνων. Μια τετοια ενοτητα ποουπεθετε την εγκατα­λειψη της κυοιαοχης ιδεας για την πολη και το πολιτικο ον και την ποο­σχωοηση στην αντιληψη των βαοβαοικων τεοατωδων μοναοχιωνῃ. Αυτοδεν σημαινει οτι η μοοφη του μακεδονικού Ιιηρετιιιιη ηταν αναγκαια γιατην ποοοδο του ελληνισμού. Εξαλλου, οπως ειναι γνωστο, αυτο δεν οδη­γησε στην δημιουογια ενος εθνικού κοατους των Ελληνων.78

Η αυταοκεια συνεπώς της πολης δεν ειναι μια εννοια πού αναφεοε­ται κυοιως στην οικονομικη της αυτοτελεια, κι οταν συμβαινει αυτο ει­ναι διοτι αυτη η αυτοτελεια αποτελει ποούποθεση της πολιτικης της αυ­τονομιας. Εἔαλλου, οπως θα δούμε στη συνεχεια, η ιδια η Αθηνα απομονη της καθε αλλο παοα αυταοκης ηταν και μονο χαοη στο εμποοιοτης, τις αποικιες της και την Ηγεμονια της μποοούσε να ικανοποιησειτις αναγκες των κατοικων της. Αν η εννοια της αυταοκειας αναφεοοτανστην οικονομικη αυταοκεια καθαυτη, τοτε ο Αοιστοτελης αλλα και ολοιοι αοχαιοι στοχαστες δεν θα ειχαν κανενα ποοβλημα να αποδεχτούν ωςμοοφη οογανωσης το «εθνος» η και αογοτεοοι να ποοσχωοησουν στη λο­γικη της μακεδονικης αυτοκοατοοιας, κατι που δεν εγινε ποτε.

Η εννοια λοιπον της αυταοκειας ηταν ασσηκτα δεμενη με την συλλο­γικη και ατομικη ελευθεοια, με τη δυνατοτητα της πολης να αυτοκαθο­οιςει το μελλον της και εκεινο των κατοικων της.

Μια κοινοτητα η οποια δεν θα μποοούσε να επιλεζει το στοατηγοτης η που ο ιδιος δεν θα μποοούσε να ελεγἔει αμεσα το στοατευμα της,μια κοινοτητα που ο κηουκας δεν θα ειχε τη δυνατοτητα να εχει αμεση

68ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

πσοσβαση στους πολιτες της, μια κοινοτητα μ° αλλα λογια οχι αμεσωνσχεσεων και δυνατοτητας αναπτυἔης του διαλογου και της ενημεσωσηςδια του κυσιασχου τοτε πσοφοσικου λογου, οπου ολοι οι πολιτες της θαέχουν αμεση συμμετοχη στην ποσεια της, δεν θα μποσουσε πασα τηνοποια οικονομικη ευπσαγια της να θεωσηθει αυτασκης πολη.

«Δεν μποσει να υπασἔει αληθινη πολη, αν εχει μεγαλες διαστασεις.Ποιος μποσει να ειναι στσατηγος μιας τοσο υπεσβολικοι ογκωδους μα­ςας; Ποιος κησυκας εκτος απο τον Στεντοσα;»79

«Στα ασχαια κσατη ­γσαφει ο Μεσα εσμηνευοντας τη δημιουσγιατων αποικιων και των κλησουχιων­ ολο το συστημα τους ηταν θεμε­λιωμενο σ° ενα καθοσισμενο πεσιοσισμο του ασιθμου των κατοικων, οοποιος δεν επσεπε να ἔεπεσαστει, αν δεν θελαμε να θεσουμε σε αμφισβη­τηση την ιδια την υπασἔη του ασχαιου πολιτισμου. Και γιατι αυτο; Διο­τι αγνοουσαν την εφασμογη των φυσικών επιστημών στην υλικη πασα­γωγη. Για να πασαμεινουν πολιτισμενοι, επσεπε να ειναι πεσιοσισμενοισε ασιθμο».80

Την ιδια αντιληψη που εσμηνευει και το φαινομενο της «στενοχω­σιας», της ανεπασκειας δηλαδη της γης, εκφσαςει και ο Πλατωνας στουςΝομους.81

Βεβαιως, η Αθηνα, χαση στη γεωσγια της, τη βιοτεχνια της, τα οσυ­χεια και το ανεπτυγμενο εμποσιο της, καθως και τη θαλασσοκσατια της,η οποια επαιξε καθοσιστικο σολο, αν λαβουμε υπ° οψη μας απο τη μιατη σημασια των θαλασσιων μεταφοσων και απο την αλλη οτι σε αντιθε­ση με αλλες πολεις δεν θσεφοταν απο τα σιτησα της δικης της χωσας82,κατοσθωσε να ειναι και οικονομικα αυτασκης. Όμως δεν ειναι μονο ου­τε κυσιως αυτο που την καθιεσωσε ως το πσοτυπο πολης, αλλα το οτιηταν αυτονομη, δηλαδη εδινε η ιδια στον εαυτο της τους νομους της, αυ­τοδικη, δηλαδη τα δικαστησια της αποφασιςαν για ολες τις αμφισβητη­σεις, και αυτοτελης, δηλαδη αυτοκυβεσνώμενη83.

'Ετσι λοιπον η εννοια της αυτασκειας της πολης συνδεεται με την εν­νοια της ανεξαστησιας της και συνεπως της ελευθεσιας της.

Αυτη η αντιληψη πεσι αυτασκειας δεν πεσιοσιςεται μονον στη συλ­λογικη αυτασκεια της πολης, αλλα επεκτεινεται και παλι υπο την εννοιατης ανεἔαστησιας και της ελευθεσιας και στην ατομικη αυτασκεια, ηοποια καθε αλλο πασα φαινεται να ἑσχεται σε αντιθεση με τον κοινωνι­κο και πολιτικο χασακτησα του ανθσωπου.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 69

Όπως θα δουμε πιο αναλυτικα στο τοιτο μεοος, για τον Αοιστοτελήο ελευθεοος ανθοωπος ειναι ο ανεἔαοτήτος, ο αυταοκής ανθοωπος, σε

αντιθεσή με τον φυσει δουλο που δεν μποοει να υπαοἔει διχως τον κυ­οιο του.

Κατω απ' αυτο το ποισμα, και ή εξαοτήμενή μισθωτή εογασια θεω­οειται υποτιμήτική. Ειναι χαοακτήοιστικο οτι ή ποονεια ως μή μονιμήεἔαοτήσή απο καποιον αλλο θεωοειται πιο ευγενής απασχολήσή απο τήμονιμή μισθωτή εογασια. Η εταιοα Θεοδοτή, που «ζει απο τή γενναιο­δωοια των φιλων τής», ειναι πιο σεβαστή απο καποιον που εογαςεταιγια λογαοιασμο καποιου αλλου.84

Ειναι σαφες οτι αυτή ή αντιλήψή πεοι συλλογικής και ατομικής αυ­ταοκειας, ή οποια οδήγει και σε μια αονήτική στασή απεναντι στον κα­ταμεοισμο τής εογασιας ως κατι που θιγει τήν αυτοτελεια85, καθως επι­σής και σε μια αονήτική σταση απεναντι στή χειοωνακτική απασχολήσήγενικοτεοα, ή οποια δεν αφήνει ελευθεοο χοονο για πιο ευγενεις καιελευθεοες ενασχολήσεις, αναπτυσσεται και θεμελιώνεται με φοντο τήνυπαοἔή τής δουλειας, που απο τή μια διασφαλιζει σ' ενα βαθμο αυτήντήν αυταοκεια­ελευθεοια, απο τήν αλλή με τήν υπαοξή τής αποτοεπει,οπως θα δουμε, τήν εντατική αναπτυξή.

Ετσι ελευθεοια και δουλεια ειναι αλλήλενδετες και οσον αφοοαστον ιδιο τον χαοακτήοα τής πολής. Τοσο λοιπον ή συλλογική αυταο­κεια οσο και ή ατομική απαιτουν τον επεκτατισμο και τή δουλεια.

Για να γινει καλυτεοα κατανοήτή ή εννοια τής αυταοκειας θα ποεπεινα εχουμε υπ° οψή μας κατι που κανει τήν αοχαιοτήτα να υπεοεχει ωςποος τον συγχοονο αστικο πολιτισμο, δήλαδή οτι ο στοχος τής παοαγω­γής δεν ήταν ή παοαγωγή πεοισσοτεοου πλουτου αλλα ή δήμιουογια κα­λυτεοων πολιτωνἕηκαι ως ποος τήν ιδια τήν υλική παοαγωγή υπήοχε ή

ποωτοκαθεδοια τής ποιοτήτας απεναντι στήν ποσοτητα, των αἔιων χοή­σής απεναντι στήν ανταλλακτική αξια."

Όπως πολυ ευστοχα παοατήοει ο νετήεπτ, «ο ανθοωπος “δοα” οτανχοήσιμοποιει τα ποαγματα και οχι οταν τα κατασκευαςει. Το ιδανικοτου ελευθεοου ανθοωπου, του δοαστήοιου ανθοωπου ειναι να ειναι κα­θολικα χοήστής και σχι παοαγωγος». Η «ποαἔή» που αποδιδει στο συ­ντελεστή τή χοήσή τής δοασής του υπεονικα ως μοοφή και επιπεδο δοα­στήοιοτήτας τήν «ποιήσή» ως [παοαγωγική], κατασκευαστική λειτουο­για.88

ΪΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Ήταν μτα παοαγωγη που στηοτςοταν στην αποσπαση απολυτης υπε­οαἔτας, στην εκμεταλλευση της αμεσης καταναγκασττκης εογαστας κατοχτ στην αναζητηση της βελττωσης της παοαγωντκοτητας κατ της ανα­πτυξης των μεσων παοανωγης.89Οτ τὁτοτ οτ οουλοτ δεν ανττμετωπτςο­νταν, οπως οτ συγχοονοτ εονατες, ως εμποοευματα, αλλα ως αἔτες χοη­σης.

Με αυτα τα ὀεὀομενα, σε ανττθεση με τη συγχοονη πολτττκη οτκονο­μτα που βλεπετ τον καταμεοτσμο σαν μεσο ντα να παοαγοντατ πεοτσσο­τεοα εμποοευματα κατ να επττυνχανετατ η συσσωοευση του κεφαλατου,κατα την κλαστκη αοχατοτητα αυτο που κυοτωςενοταφεοετ ετνατ η ποτο­τητα κατ οτ αἔτες χοησης. Ἑτστ, ο οποτος καταμεοτσμος στοχευετ στο ναπαοανοντατ καλυτεοα εμποοευματα με το να αξτοποτουν οτ ανθοωποτττς σφατοες οοασης τους με βαση το ταλεντο τους κατ ττς κλτσετς τους.Ο Μετκ μαλτστα αναφεοετατ9Ο στο χωοτο της Οὁὐσσετας «αλλες ὀουλετ­ες ευχαοτστουν τον ενα κατ αλλες τον αλλο››91, ως επτβεβατωση αυτηςτης ανττληψης πεοτ καταμεοτσμου που ας σημετωθετ οττ ὁταπεονα κατ τοπλατωντκο εονο. τ .

Ο καταμεοτσμος της εογαστας εχετ νοημα στο βαθμο που ο καθεναςποοσφεοετ αναλογα με ττς τκανοτητες του, ενω απο αυτες ττς τκανοτητεςεκετνες που βοτσκοντατ στο υψηλοτεοο σκαλοπαττ της αοχατας κλτμα­κας αἔτων ὀεν ετνατ η τκανοτητα ασκησης μτας χετοωνακττκης εονασταςαλλα η τκανοτητα της πνευματτκης τελετωσης. Όλη ὀε αυτη η συλλοντ­σττκη συνὀεετατ με την υποττμηση του υλτκου πλουτου κατ μτα εγκοατηαπο αποψη υλτκου πλουτου ζωη. Με βαση αυτην την κυοταοχη μη ωφε­λτμτσττκη πεοτ καταμεοτσμου ανττληψη, το «τοαντκο των Αθηνατων κατστην υλτκη παοαγωνη παοεμενε η αυταοκετα που ανττκεττατ στον κατα­μεοτσμο της εοναστας››.92 Ζ

Γεντκοτεοα κατ «σε οταμετοτκη ανττθεση με την υπογοαμμτση της πο­σοτητας κατ της ανταλλακττκης αἔτας, οτ συγγοαφετς της κλαστκης αο­χατοτητας εἔεταςουν αποκλετσττκα την ποτοτητα κατ την αἔτα χοησης[...] Δεν αναφεοετατ ουτε με μτα λεξη η ανταλλαχττκη αξτα κατ το φτη­νατμα των εμποοευματων.››93Η ολη λογτκη που οτεπετ τον καταμεοτσμοεκφοαςετατ απο τον Ξενοφωντα: «Ετνατ επομενο λοτπον εκετνος πουκαταντνετατ με πολυ μτκοο εογο, να αναγκαςετατ να εκτελετ αυτο αοτ­στα».9^

Αποοετξη αυτης της ανττληψης ετνατ κατ η χοηστμοποτηση ενος ση­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ἡ

μαντικου μέσους του υπεοποοιοντοςι για μή παοαγωγικα έξοδα, γιακαλλιτεχνικα εογα, για ναους, για δήμοσια οικοδομήματα και μνήμεια,για γιοοτές, για τήν οικονομική ενισχυσή των πολιτων ετσι ωστε ναέχουν τή δυνατοτήτα να ασκουν τα καθήκοντα τους, κατι που δειχνειοτι ο στοχος δεν ήταν ή κεφαλαιακή συσσωοευσή95.

Στα πλαισια αυτής τής κυοιαοχής πεοι αυταοκειας αντιλήψής, ή αθή­ναική κοινωνια ήταν ταυτοχοονα μια κλειστή και μια ανοιχτή κοινω­νια.

Ήταν μια κλειστή κοινωνια απο τή σκοπια τής σχετικα πεοιοοισμέ­νής έκτασής, του πεοιοοισμενου αοιθμου των πολιτων τής, που αν καιοοισμένες φοοές διευουνθήκε αλλες πεοιοοιστήκε, διοτι δεν ήταν δυνα­τον ένας μεγαλος αοιθμος να απολαμβανει τα υλικα πλεονεκτήματα τωνπολιτών, μια μαλθουσιανική κοινωνια οπου επιτοεποταν ή εκτοωσή καιυπήοχε ή παιδοκτονια και ή έκθεσή των νεογέννήτων96, μια κοινωνιααμεσων διαποοσωπικων σχέσεων.

Ταυτοχοονα ομως ήταν μια πολή ανοιχτή, ένας κοσμος υπεοβολικαανοιχτος, οπου ο καθε ανθοωπος αισθανοταν πολυ εντονα τήν παοου­σια και τήν πιεσή των γειτονων του, οπου ή δήμοσια ςωή έπαιζε σήμα­ντικο οολο στή καθήμεοινή ζωή των πολιτων τής, οπου ή αδιαφοοια γιατα κοινα και το κλεισιμο στήν ιδιωτική ζωή ήταν ποοσβλήτικο, ήτανένας κοσμος ανοιχτος στους ξένους που δεν γνωοιςε ξενήλασιες, ανοι­χτος ποος τον έξω κοσμο, ανοιχτος στο διαλογο και τήν ελευθεοή κινή­σή των ιδεών.

Ζ.Ζ.Ζ Πολιτες και δήμοκρατια

Στήν πολή των Αθήνων οι πολιτες και οι οικογένειες τους αποτελου­σαν ένα μονον τμήμα του πλήθυσμου τής. Αυτο το τμήμα, πέοα απο τήνποαγματική ή φανταστική κοινή καταγωγή των Αθήναιων, σε αντιθεσήμε τή Σπαοτή που ήταν ποοιον βιας σε ποοήγουμενους γήγενεις λαους,ήταν μια κοινοτήτα τής οποιας ολα τα μέλή ήταν ελευθεοαω.

Επισής ειναι χαοακτήοιστικο οτι, σε αντιθεσή με τή Ρωμή, στήν Αθή­να δεν γινοταν καμια μνεια του τυχον αοιστοκοατικου γένους αλλα μο­νον αναφοοα στο ονομα, στο ονομα του πατέοα και του δήμου στονοποιο ήταν γοαμμένος ο πολιτής.98

Τήν πεοιοδο του Πεοικλή οι πολιτες ήταν πεοι τους 6Ο.ΟΟΟ, ενω στις

ΪΖ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

παοαμονές του Πελοποννηστακου πολέμου ήταν γυοω σττς 35.000 έως40.000 κατ σττς αοχές του τέταοτου ατωνα πεοτ τους 3000099. Απο αυ­τους ο ασττκος πληθυσμος ήταν πεοτπου το ένα τοττο, ενω οτ υπολοτποτζουσαν στη «χωοα».1Ο0 Γεντκα ομως δεν υπήοχε καποτα βαστκή δταφοοααναμεσα σ° εκετνους που κατοτκουσαν μέσα ή κοντα στο αστυ κατ σ°

εκετνους που κατοτκουσαν στην υπατθοοπῃ.Ο αοτθμος των ξένων, των μέτοτκων κατ των δουλων κυματνοταν

απο το ένα τοττο έως στο ένα δευτέοο του πληθυσμου της.Οτ δουλοτ αποτελουσαν το 30­37% του πληθυσμου, οτ μέτοτκοτ γυοω

στο 10­15% κατ οτ πολττες με ττς οτκογένετές τους γυοω στο 50­55%.Ἑτστ μονο το 14­17% του συνολου ήταν ενήλτκοτ ανδοες πολττες.102

Οτ τδτοτ οτ πολττες αποφαστςαν να αυτοπεοτοοτςουν τον αοτθμο τωνπολττων, γτα να μην πεοτοοτσθουν τα οτκονομτκα πλεονεκτήματα πουαπολαμβαναν λογω της τδτοτητας τους ως πολττες, οπως συνέβη επτ Πε­οτκλή το 451, οποτε κατ οοτστηκε οττ, γτα να αποκτήσετ καποτος τηντδτοτητα του πολττη, θα ποέπετ να ετνατ απο πατέοα κατ μητέοα Αθηνατ­ους. Ετνατ χαοακτηοτσττκο οττ καθε φοοα που οτ ολτγαοχτκοτ έπατοναντην εἔουστα πεοτοοτςαν αυτο τον αοτθμο με αποκοουφωμα τον Μακεδο­να Ανττπατοο, που ουστασττκα έθεσε τέομα στην αθηναϊκή δημοκοατταμετα την ήττα των Ελλήνων υπο την ηγεστα των Αθηνατων στο Λαμτακοπολεμο, το 322, οποτε κατ ο αοτθμος των πολττων πεοτοοτστηκε στους9.000 απο Ζ1.000.1®3 Το τδτο κατ οσοτ απο τους ολτγαοχτκους εμφαντςο­νταν με το ποοσωπετο της επτστοοφής στην «δημοκοαττα των ποογο­νων» ή στην «πατοτο πολττετα» οπως ο γνωστος γεοο­ολτγαοχτκοςωἰ τοποωτο ποαγμα που ποοβαλαν ήταν ο πεοτοοτσμος του αοτθμου των εχο­ντων πλήοη πολτττκα δτκατωματα.

Η τδτοκτηστα της γης δεν αποτελουσε ποουποθεση γτα την τδτοτητατου πολττη, αλλα μονον οτ πολττες ετχαν δτκατωμα στην τδτοκτησταγης.1®5 Απο τους πολττες η πλετοψηφτα ετχε καποτα μτκοή ή μεγαλυτεοητδτοκτηστα γης. Ακομη κατ μετα την ανατοοπή των τοτακοντα τυοαν­νων, οτ Αθηνατοτ που δεν ετχαν γατοκτηστα δεν ξεπεονουσαν τους5000106

Αυτο ομως που τσως έχετ μεγαλυτεοη σημαστα οσον αφοοα στην δη­μοκοαττκή λεττουογτα της πολης ετνατ απο τη μτα το γεγονος οττ δενυπήοχαν πολυ μεγαλες γατοκτηστες κατ απο την αλλη οττ η μτκοή τδτο­κτηστα ετχε ένα τδταττεοο βαοος.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 73

Κατα τον Οτοὶκ, «η μοοφη της ελευθεοης μτκοοτοτοκτηστας στη γη,των αγοοτων που εκμεταλλευοντατ οτ τοτοτ το νοτκοκυοτο τους, ως επτ­

κοατουσα κανοντκη μοοφη, αποτελετ [...] την οτκονομτκη βαση της κοτ­νωντας στα καλυτεοα χοοντα της κλαστκης αοχατοτητας»107, ενω οτ μτ­κοοτοτοκτητες αποτελουσαν την πλετονοτητα των πολττων1®8. Αυτοποοτου η οουλετα επτκοατησετ στα σοβαοα στην παοαγωγη.109Η ποοεἔε­χουσα αυτη θεση της μτκοης τὀτοκτηστας στην Ατττκη κατα την κλαστκηεποχη οφετλοταν τοσο στην τοτα τη οταμοοφωση του εοαφους, οσο κατστους αγωνες του εβοομου κατ εκτου ατωνα κατ των μεταοουθμτσεωνπου τους ακολουθησαν κατ που παοεμποοτσαν σ” ένα βαθμο τη συγκε­ντοοποτηση της γατοκτησταςἔω

'Οπως αναφεοετ ο $ὶιτεΙε1τ, υπαοχουν ελαχτστες ενοετἔετς οττ οτ κλη­οοτ ηταν μεγαλοτ. Οτ μεγαλυτεοοτ ηταν γυοω στα 280 στοεμματα, εκετ­νοτ των ςευγττων γυοω στα 36 εως 56 στοἐμματα, ενω ο μέσος κληοοςγτα τους θητες ηταν λτγο λτγοτεοο απο ΖΟ στοεμματαἔῃ

Παοολα αυτα, ο αγωνας αναμεσα στην μτκοη κατ τη μεγαλη τοτοκτη­στα ηταν ο κτνητηοτος μοχλος της αθηνατκης κοτνωντας, η βαση τηςανττπαοαθεσης οημοκοαττκων κατ ολτγαοχτκων, η οποτα βεβατως οτεἔα­γοταν με οεοομενη την υπαοζη της οουλετας.ΠΖ

Οτ μτκοοτ ελευθεοοτ παοαγωγοτ, κυοτως οτ αγοοτες, οτ τεχνττες κατοτ εμποοοτ οεν βοτσκονταν πολυ πανω απο το επτπεοο της στοτχετώ­οους συντηοησης,Π3ενω γτα το φτωχο αγοοτη το εμποοτο αποτελουσετην έσχατη ελπτοα του.Π4

Πἐοα απο τους ελευθεοους αγοοτες, υπηοχαν οτ βτοτεχνες, οτ μεγα­λεμποοοτ, που συνηθως ηταν πεοτοτκοτ η ἔενοτ, οτ μτκοοεμποοοτ η «κα­πηλοτ», οτ μαγαςατοοες κατ οτ εμποοοτ του λταντκου εμποοτου, οτ βα­ναυσοτ, οηλαοη οτ τεχνττες που εογαςονταν γτα οτκο τους λογαοτασμο,κατ οτ θητες, οηλαοη οτ μτσθωτοτ. Ας σημετωθετ οττ ο μτσθος ηταν τδτος

γτα τους πολττες, τους μετοτκους κατ τους ὁουλους κατ οττ στα τέλη τουπεμπτου ατωνα κυματνοταν στην μτα δοαχμη την ημεοα.Π5

Στην Αθηνα, ο οολος του εμποοτου κατ της βτοτεχντας ηταν πτο ση­

μανττκος απ' ο,ττ αλλου, κατ τουτο οτοττ η γατοκτηστα δεν ηταν τοσοτσχυοη.Π6

Οτ πεοτσσοτεοοτ απο τους πολττες ὁτεθεταν τουλαχτστον ενα οουλο,ενω το να μην εχετ καποτος κανενα οουλο αποτελουσε ακομη κατ γτατους μτκοους βτοτεχνες ενοετξη εσχατης πενταςἔῃ Αν κατ η οουλετα οεν

74 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

ανακουφτζε τους πεοτσσοτεοους Αθηνατους απο την αναγκη να εογαςο­ντατ οτ τδτοτ, τουλαχτστον εδτνε στους πεοτσσοτεοους πολττες ελευθεοοχοονο γτα τη συμμετοχή στα κοτναΠ8, ενω οσον αφοοα τους μεγαλουςγατοκτήμονες ο συνδυασμος της τδτοκτηστας της γης κατ της εκμεταλ­λευσης της ανελευθεοης εογαστας τους επετοεπε να ετνατ σε μεγαλο βαθ­μο αογοσχολοτ.

Όσον αφοοα τη σταση των πολττων απενανττ στη δημοκοαττα, θαποεπετ να τοντστετ οττ οτ πτο φτωχοτ, οτ θήτες, ήταν δυχως καμτα αμφτ­βολτα οτ βαστκου υποστηοτχτες της.

Ο οοτσμος του Αοτστοτελη γτα τη δημοκοαττα κατ την ολτγαοχταανττστοτχα, ως εἔουστα της πλετοψηφτας, δηλαδή των φτωχών, κατ ωςεἔουστα των πλουστων, δηλαδή των ολτγων/19 αποδτδετ αυτήν τηνποαγματτκοτητα.

Αυτο αποδετκνυετατ κατ απο μτα σετοα γεγονοτα, οπως το οττ η με­ταοουθμτση του Εφταλτη που αποδυναμωσε, οπως θα δουμε, τον ΑοετοΠαγο ψηφτστηκε, οταν οτ οπλττες ἑλετπαν να πολεμήσουν στην Μεσση­ντα, ή οττ ανττθετα η ολτγαοχτα των Τετοακοστων (το 411) επτκοατησεοταν οτ ναυτες­θήτες ήταν στη Σαμο σε μτα συνέλευση που εγτνε εξωαπο τα τετχη της πολης, γτα να ετνατ ακομη μτκοοτεοος ο αοτθμος τωνθητων σ' αυτήν κατ οττ οτ τδτοτ αυτοτ ναυτες, αφου καθατσεσαν τουςστοατηγους τους επανεφεοαν τη δημοκοαττα.

Επτσης, οτ πολττες του αστεως ήταν πτο δημοκοαττκοτ απο εκετνουςτης υπατθοου. Ποος αυτήν την κατευθυνση συγκλτνετ κατ η μαοτυουατου Αοτστοτελη, κατα τον οποτο ο λαος του Πετοατα ήταν πτο δημοκοα­ττκος απο το λαο της Αθήναςῃο ή ακομα η αποψη γτα το οολο που επατ­ἔε η αναπτυξη του Πετοατα κατ η εκοηἔη του πληθυσμου του στην στήοτ­ξη της δημοκοατυαςω ή η δταπτστωση του γεοο­ολτγαοχτκου κατ παλτπου με κοτττκή δταθεση τοντζετ οττ, αφου η πολη στηοτςετατ στο ναυττκοκατ οτ φτωχοτ ετνατ εκετνοτ που κτνουν τα πλοτα κατ πεοτβαλλουν τηνπολη με δυναμη, δτκατα πλεονεκτουν σε σχεση με τους ευγενετς κατ τουςπλουστους.Π2 Ευνατ σαφές οττ ο πληθυσμος του αστεως κατ του λτμαντ­ου του δεν ήταν ποοσκολλημενος στους γατοκτήμονες, οπως μτα μεοτδατου πληθυσμου της υπατθοου.Π3 Η αυξηση λοτπον της δυναμης τουασττκου δήμου σήματνε ταυτοχοονα κατ ενδυναμωση της δημοκοατυας,ποσο μαλλον που αυτοτ ετχαν τη δυνατοτητα να συμμετέχουν στηνΕκκληστα του Δήμου πτο ευκολα απο εκευνους που ςουσαν στην υπατ­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 75

θοο κι ετσι η εκλογικη δυναμη των εόγαςομενων στο αστυ ηταν μεγαλυ­τεόη από την αντιστοιχη αοιθμητικη τους δυναμηω.

Δεν ηταν όμως μόνον οι ανθόωποι της πόλης, οι πιο φτωχοι και ταμεσαια στόώματα που στηόιςαν τη δημοκοατια. Ένας σημαντικός αόιθ­μός πλουσιων την αποδέχθηκε, ενώ πολλοι από αυτους, αναμεσα στουςοποιους και οι πεόισσότεόοι ηγετες της, τασσονται υπὲό της125 και του­το διότι, όπως θα δουμε στη συνεχεια, στα πλαισια της ισοόόοπιας τηςπολιτικης ισότητας με την οικονομικη ανισότητα, η δημοκόατια δεν εθε­τε σε αμφισβητηση την οικονομικη τους κυόιαόχια και πιο ειδικα τηνιδιοκτησια τους στη γη. ι .

Αλλα ακόμη και οι ολιγαοχικοι, που σαφώς αποτελουσαν μια μικοημειοψηφια, δεν τολμουσαν ιδιαιτεόα τον τεταότο αιώνα να χτυπησουνανοιχτα τη δημοκόατια, ενώ κατα τις συντομες πεοιόδους που μπόόε­σαν να επικόατησουν, το κατόόθωσαν σ° ενα βαθμό και χαοη στην απο­γοητευση του λαου και κυόιως των ςεκληοισμενων αγόοτών από τις συ­νέπειες του Πελοποννησιακου πολεμου.

Πεόα όμως από τη φτωχολογια και ενα αοιθμό πλουσιων, καθοόιστι­κη για τη δημοκοατια υπηοἔε η διευουνση της κοινωνικης της βασηςστους μικόομεσαιους ιδιοκτητες γης, τους ςευγιτες­οπλιτες126, οι οποιοιεκτός από το σόλο τους στο στόατό αποτελουσαν και ενα πολυ σημαντι­κό κομματι του ελευθεοου πληθυσμου, αν όχι όπως υποστηόιςει μεταξυαλλων η Οευαε Μοεεό τη μεγαλη μαςα του πληθυσμου της πόληςἔῃ

Αυτη η μαςικη υποστηόιςη πόος τη δημοκοατια από μεόους της με­γαλης πλειοψηφιας των πολιτών σε συνδυασμό με την μη υπαοςη ενόςξεχωόου ταιςικου μηχανισμου των ευγενών μεγαλογαιοκτημόνων καιτην αδυναμια συγκοότησης των δουλων σε ταἔη «δια αυτην» ειχε ως

αποτελεσμα, από το 508 εως και την καταλυση της δημοκόατιας απότους Μακεδόνες, να μην υπαοξουν παοα δυο και μαλιστα βιαιες και δό­λιες ολιγαόχικες στασεις εναντιον της.

Α Η ποώτη του ΑΠ, που κατεληἔε στην ολιγαοχια των Τετοακοσιωνκαι κατεόόευσε πολυ γοηγοόα, πἑόαν του ότι χόησιμοποιησε για να επι­βληθει την ψευδη πληόοφόόηση ότι, αν κυοιαόχουσε η ολιγαόχια, θα εο­χόταν από την Πεόσια με τη μεσολαβηση του Αλκιβιαδη οικονομικηβοηθεια που ηταν αναγκαια στον πόλεμο κατα της Σπαότης128, μπόόεσενα επικόατησει όπως πόοαναφεόαμε χαόη στην απουσια του ναυτικουστη Σαμο.

76 ΠΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Η δευτεοη, η ολιγαοχια των Τοιακοντα του 404, επιβλήθηκε απο τονικηφοοο Σπαοτιατη διοικητή Λυσανδοο, λιγο μετα το τελος του Πελο­ποννησιακου πολεμου, για να αποκατασταθει η δημοκοατια το 403 μετη συμμετοχή μετοικων και δουλων, στους οποιους απονεμήθηκε ωςανταμοιβή η ιδιοτητα του πολιτη,1Ζ9 και να αποδειξει οπως θα δουμεμοναδική στην ιστοοια μεγαλοψυχια του δήμουῃο.

ι Σημαντικος παοαγοντας στην εδοαιωση και σταθεοοτητα της δημο­Β κοατιας ήταν η σχεση των πσλιτων με την πολη τους, η σχεση μ° αλλα

δ λογια του ατομικού με το συλλογικο συμφεοον, η κυοιαοχη για τον αν­θοωπο ως κατ' εξοχήν κοινωνικο ον αντιληψη. Αυτή η αντιληψη πουβοισκει τις σιζες της στη συνοχή της κοινωνιας των γενων που, αν καιδεν υπαοχει πια, δεν ειναι ακομη τοσο απομακοη για να ἔεχαστει εντε­λως, δεν χανεται οπως στις αχανεις ανατολικες δεσποτειες, αλλα διατη­οειται και ενισχυεται μεσα στη δημοκοατική πολη.

Αυτή η σχεση πολιτη­πολης παοεμεινε σταθεοή, στο βαθμο που η πο­λη ήταν μια ελεγχομενη απο τους πολιτες της συλλογικοτητα και κατεσ­οευσε, οπως θα δουμε, με την καταοοευση της ιδιας της πολης, οποτε ηολοκλήοωση του ανθοωπου ανεςητειτο πλεον μεσω της ατομικής του τε­λειωσης ειτε σε διαφοοετικες απο την πολη συλλογικοτητες, οπως η κοι­νοτητα των φιλων ή η κοσμοπολη των σοφωνἔω

Σε αντιθεση με τη συγχοονη κοινωνια της γενικευμενης εμποοευμα­τικής κυοιαοχιας και ποαγμοποιησης, που γεννα και αναπαοαγει τονανταγωνιστικο ατομισμο132 και αποἔενωνει τον ανθοωπο απο τους συ­νανθοωπους του και απο το κοινωνικο συνολο, η αοχαια αθηναική κοι­νωνια ήταν μια κοινωνια στην οποια η ατομικοτητα εκφοαςοταν οσοναφοοα στους πολιτες της με τη μοοφή της κοινωνικής ατομικοτητας.

Ο καθοεφτης του καθενος ειναι το ματι του αλλου, η ταυτοτητα τουαποκαλυπτεται στη σχεση του με τον αλλο, διαμεσου της διασταυοωσηςτων βλεμματων και της ανταλλαγής των λογων133ή, οπως αναφεοεταιστο διαλογο του Σωκοατη με τον Αλκιβιαδη, «οταν το ματι θωοει ενααλλο ματι ­οταν σταθεοοποιει το βλεμμα του στο πιο εἔοχο μεοος αυ­του του αλλου ματιου, το μεοος που βλεπει­ αυτο το οποιο βλεπει ει­ναι ο ιδιος του ο εαυτος [...] και η ψυχή πασομοια, εαν θελει να γνωσι­σει η ιδια τον εαυτο της, οφειλει να κοιταξει μεσα σε μιαν αλλη ψυχήοπου εδοευει το ιδιαςον χαοισμα της, η ευφυια ή οτιδήποτε αλλο αντι­κειμενο της ειναι ομοιο››.134

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 77

Το ιδιο και στο επιπεδο της θεωοιας, σε αντιθεση με τη συγχοονη

αντιληψη που βοισκει τις οιςες της στο μεμονωμενο ατομο, στην μη κοι­νωνικη ατομικοτητα του Ααειυ Ξτιυτιτ και του Ηοθθεε, ο φιλοσοφικοςστοχασμος της αοχαιοτητας, οσο κυοιαοχει η πολη, αντιμετωπιςει τονανθοωπο ως φυσει κοινωνικο και πολιτικο ον. Κατω απο αυτο το ποι­

σμα, η πολιτικη, η συμμετοχη στα κοινα, εκλαμβανεται ως αυτοποαγμα­

τωση του εγω και οχι ως πεοιοοιομος της ατομικης τελειωσης.

Η αοιστοτελεια αντιληψη για τον ανθοωπο ως πολιτικο ον ηταν κυ­

οιαοχη κατα την κλασικη αοχαιοτητα135. Ο ανθοωπος δεν μποοουσε να

αναδειχθει ως τετοιος πασα μονον μεσω και μεσα αποςτην κοινωνια η

οποια ταυτιςοταν με την πολη.Αν ο Ιιοτηο εειριεηε ηταν για τον Αοιστοτελη και οχι μονον ενας πο­

λιτικος ανθοωπος, αυτο συμβαινει διοτι η ελληνικη σκεψη ηταν η ιδιαστην ουσια της πολιτικης136.

Την ιδια αντιληψη εκφοαςει, οπως ειδαμε, και ο Σολωνας που κατα­δικαςει την μη συμμετοχη σε πεοιπτωση εμφυλιου πολεμου, την ιδια καιο Πεοικλης στον Επιταφιο, οπου οποιος δεν καταπιανεται με τα πολιτι­κα δεν θεωοειται φιλησυχος αλλα αχοηστοςΰι, η ιδια αντιληψη διαπεο­να και την αθηναικη παιδεια στο συνολο της που πανω απ° ολα στοχευ­

ει οχι στην επαγγελματικη εκπαιδευση αλλα στην διαπλαση καλων πολι­των και η οποια ιδιαιτεοα μετα την παοεμβαση των σοψιστων στοεφεταιαπο τις παλαιστοες ποος την αγοοα και τα λουτοα σηματοδοτωντας τη

στοοφη ποος την πνευματικη παιδεια138. Ποος την ιδια κατεύθυνση στο­

χευαν και οι θοησκευτικες γιοοτες, οπου η πολη εςυμνουσε τις αοετες

της,1ἶ9 αλλα κδαιηοιδαλλες δημοσιες εκδηλωσεις της πολης, οπως οι αθλη­

τικοι, μουσικοι η δοαματικοι αγωνες, που ας σημειωθει διαοκουσαν το

ενα εκτο του ετους και η συμμετοχη στους οποιους αποτελουσε σημα­

ντικηπολιτικη παιδειοἔΒΑ__;ἔ

θ?ιΟπως πολυ γλαῖρυοα γοαφει ο Ιοηη $τιιεττ ΜΗΙ, πανω απἶψολα γιαταν καθενα τοποθετειται το δημοσιο συμφεοον. Ο μεσος πολιτης «κα­

λειται [...] να μην ενεογει συμφωνα με τα δικα του συμφεοοντα, να κα­θοδηγειται, σε πεοιπτωση συγκοουομενων διεκδικησεων, απο ενα αλλο

κανονα αντι τη μεοοληψια, να εφαομοςει σε καθε πεοιπτωση αοχες καικανονες που εχουν για λογο υπαοἔης τους το δημοσιο συμφεοον»141.

Για τον Αοιστοτελη, ο καθενας ποεπει να αντιμετωπιζει τον εαυτον

του ως μοοιο του συνολου [της πολης].Μ2ιΕτσι λοιπον η πολη υπηοχε

78 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

για τους πολιτες της και οι πολιτες για την ποληἔ" “Οταν ο Πεοικληςστον Επιταφιο επισημαινει οτι την ανδοεια των Αθηναιων δεν την επι­βαλλεικαποιος νομος αλλα ο ιδιος ο τοοπος της ξωης τουςΜ^, αυτοακοιβως υπονοει, δηλαδη οτι ο δημοκοατικος τοοπος ξωης, που δενειτους πολιτες με την πολη τους, τους οδηγει να θεωοουν οτι υπεοασπιξο­μενοι με αντοεια την πολη τους υπεοασπιξονται τους εαυτους τους.

Δ

Εξαλλου η υποτιμηση της επιδιωξης του ατομικου υλικου πλουτουως αξια καθαυτη και η αντιστοιχη αναβαθμιση της ποοσφοοας στην πο­λη, της δοξας και της αξιοποεπειας, δηλαδη της ποαγματικης ευτυχιας«των μεγαλων ανδοων [που] ταφος ειναι ολη η γη››Μ5 και που σημαινεικαι ενα ευτυχισμένο τελος1^6, εντασσονται στην ιδια λογικη της κοινω­νικης ατομικοτητας. Μοναχα η αγαπη για τις τιμες δε γεοναει ποτε, καιστ° αχοηστα γηοατεια μεγαλυτεοη τεοψη δε δινει, οπως λενε μεοικοι, τοκέσδος, αλλα οι τιμες.»Μ7

«Αν αξιςει τον κοπο να ξησει κανεις, ειναι μονο για να αφησει, ανκαι με σωμα θνητο, μιαν αθανατη αναμνηση απο την αοετη του››.››1^8.

Αυτη η αναμνηση του εναοετου ειναι που τον δικαιώνει και μετα θα­νατον, οπωςἔακοιβως τον δικαιωνε κατα τη διαοκεια της ξωης του η ει­κονα του στους αλλους ανθοωπους. «Δεν ποεπουν δακουα και πένθοςγι° αυτους που πηοανε μαξι στον ταφο δημοσια τιμη κι ευγνωμοσυ­

Στα Ηθικά Νικομαχεια η τιμη καθαυτη η ως στοιχειο της ευδαιμο­νιας αναγοοευεται σε βασικο στοχο της πολιτικης ξωης.150

Στην ιδια λογικη εντασσεται και η πολυποικιλη ποοσφοοα τωνπλουσιων ποος την πολη πεοα απο τις νομιμες υποχσεωσεις τους, πουθα αναλυσουμε στη συνεχεια.

Το γεγονος οτι, οπως οοθα υπογοαμμιξει ο Ιεειη Ριεττε νειττεητ, οιἙλληνες δεν διαχωοιξαν, οπως το κανουμε εμεις, το κοατσς απο τηνκοινωνια και οτι συνεπως γι° αυτους ο,τι δεν ανηκε στον ιδιωτικο το­μεα ανηκε στον πολιτικο151, οφειλεται κατι που δεν φαινεται να κατα­νοει ο νετηειττ στο γεγονος οτι δεν υπηοχε αντικειμενικα, ιδιαιτεοα στηδημοκοατικη Αθηνα, διαχωοισμος κοατους, κοινωνιας και τουτο διοτιδεν υπηοχε κοατος ποσο μαλλον με τη συγχοονη εννοια του οοου.

Εξαλλου πεοα απο τους ολιγαοχικους τοσο οι υπεοασπιστες της δη­μοκοατιας οσο και φιλοσοφοι κοιτικοι της δεν απέβλεπαν σ° ενα ξεχω­οο απο την κοινωνια ταξικα πσοσανατολισμενο κοατικο μηχανισμο

ι

ι

Α/κν

_ψ..¬­>

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 79

που σαν κυοιο οπλο του θα ειχε τον καταναγκασμο, αλλα σε μια κοινω­νικη μοοφη οογανωσης που θα εἔυπηοετουσε το κοινο συμφεοον τωνπολιτών της και οχι τα ιδιοτελη, εγωιστικα συμφεοοντα καποιου δεσπο­

τη η καποιας επιμεοους ταἔης, και αυτο μεσω της διαπαιδαγώγησης καιτηςὴπειθους που ποοκυπτει απο τον δημοσιο ελευθεοο διαλογο./ ἶἶα τη δημοκοατικη Αθηνα, οπως πολυ ευστοχα το επεσημανε ο Αοι­στοτελης, η συμμετοχη ολων των πολιτων εναλλαξ στη διαχειοιση των

κσινων ταυτιζεται με την ελευθεοια.152

Όταν ο Κουεττ Ρὶεοειιετε, υποστηοιςει οτι «κυοιαοχη πανω στουςπολιτες που την αποτελουν η αοχαια πολη ειναι αυτσσκοπος, κατι τοαπολυτο που δεν αφηνει σε κανενα απο τα μελη της μεγαλη ελευθεοιακαι που μονοπωλει την δοαστηοιοτητα ολων· μ° αυτη την εννοια ειναικατα βαθος δικτατοοικη»153, φαινεται να παοαγνωοιςει οτι τουλαχιστονστην Αθηνα η πολη ειναι οι πολιτες τηςωα.

Την ιδια αφαιοεση κανουν και οσδἶκατα το δεκατο ενατο κυοιως αι­ωνα διαβλεπουν μια αντινομια αναμεσα στην αοχαια πολη και την ατο­μικη ελευθεοια155, οπως ο Βετηειτηιη ί]οΠετετιτ156 που κατηγοοησε τηνΑθηνα οτι δηθεν δεν ανεπτυἔε την ατομικη ελευθεοια.

Αν εμβαθυνουμε στο ποοβλημα της σχεσης ατομικης ελευθεοιας καιπολιτειακης οογανωσης, βλεπουμε τελικα οτι η κοιτικη της αθηναικηςκοινωνικης ατομικοτητας εφοομαται απο τη συγχοονη, χομπσιανηςποοελευσης, κυοιαοχη αντιληψη πεοι της ανταγωνιστικης φυσης του αν­

θοωπσυ. Ο Τιτοιηειε Ρονντιειι υποστηοιςει οτι η στενη σχεση πολιτευμα­τος και ατομου εθετε μια απειλη για την ποοσωπικη ελευθεοια, και του­το διοτι οι αοχαιοι αναςητωντας μια συμφωνια αναμεσα στη φυση τουανθοωπου και τη μοοφη της κοινωνικης οογανωσης, με δεδομενο οτιδεν υπαοχει τετοιο κοινωνικο θεμελιο στην ανθοωπινη φυση, ηταν υπο­

χοεωμενοι να την «βιασουν», για να την καταστησουν κοινωνικη, «κα­

ταστοεφοντας η διαστοεφοντας καθε ποοσωπικη ελευθεοια››.157

Στο ιδιο μηκος κυματος η Ονητηιει Ρεττειτ κατηγοοει τον Πλατωνα καιτον Αοιστοτελη οτι «βοαχυκυκλωσαν την “πολιτικη ποοκληση” η οποιασυνισταται στην εναομονιση του πολιτικου με το ποοσωπικο, συοοικνω­νοντας την αποσταση αναμεσα στο ατομο και την κοινωνια››158.

Όμως, και εκεινοι που υπεοασπιιςονται αυτην την πτυχη της αθηναι­κης δημοκοατιας, οπως ο Γεωογιος Βλαχος159, ποοσπαθωντας να απο­

δειξουν οτι το αθηναικο «κοατος» ως ἔεχωοιστη οντοτητα απο την κοι­

80 ΠΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

νωνια των ιδιωτών πολιτών σεβοταν τα δικαιώματα τούς δεν κατανο­ούν οτι τα ατομικα δικαιώματα και οι ελεύθεοιες δεν μποοούν να αντι­μετωπιστούν σοβαοα πασα σε σύναοτηση με τη σχεση της πολιτικης μετην ιδιωτικη κοινωνια.

Η θεσμοθέτηση, κατοχύοωση της απούσιας παοεμβασης της ποώτηςστην δεύτεοη ποούποθετει την ύπεοοχη της ποώτης και την επιβολη τηςπανω στην κοινωνια των ιδιωτών, κατι πού δεν σύνεβαινε στην Αθηνα.Μ° αύτη την εννοια δεν έχει κανενα απολύτως νοημα και η κοιτικη πα­οατηοηση της Ιεεσιιε11ηε Ιὶοιηιη1ΙνΙ6® οτι «η δημοκοατικη εἔούσια οοιςο­ταν ως σύμμετοχη σε μια εξούσια και οχι ως μια ποοστασια απεναντιστην εἔούσια».

Ο πολιτης της δημοκοατικης Αθηνας ειχε βεβαιως την ιδιωτικη τούζωη, ποσο μαλλον πού η πολιτεια παοενεβαινε σε πολύ λιγοτεοούς το­μεις απ° ο,τι στην εποχη μας. Ετσι, για παοαδειγμα, η οικονομια πού γιαμας ειναι κατ° εἔοχην πολιτικη λειτούογια ανηκε στη σφαιοα της ιδιωτι­κης ςωης. Ακομη ύπηοχαν οοισμενες ποοστασιες των ατομικών τού δι­καιωματων, οπως η απαγοοεύση τού βασανισμού, μια οοισμενη ποοστα­σια της ιδιωτικης κατοικιας, η διαφύλαξη της πεοιούσιας την οποια καιοοκιζονταν οι αοχοντες οτι δεν θα τού την θιἔούν κατα τη διαοκεια τηςθητειας τούς, η απαγοοεύση της θανατικης εκτέλεσης εκτος για τούς «κα­κούογούς» και τούς δολοφονούς πού μαοτύοούσαν το εγκλημα τούςἔω

Όμως, ο πολιτης δεν παύει να ειναι μια κοινωνικη ατομικοτητα. Δι­καιώματα τού ανθοώπού και δικαιώματα τού πολιτη δεν εμφανιςονταιδιαχωοισμενα, οπως στις σύγχοονες «δημοκοατιες››,16Ζ και τούτο διοτι,οπως δεν ύπαοχει κοατος πού να αντιτιθεται στην κοινωνια των πολι­τών, δεν ύπαοχει και ο σύγχοονος διαχωοισμος αναμεσα στούς σύγκε­κοιμενούς ανθοώπούς και την αφηοημενη εννοια τού πολιτη, πού ού­σιαστικα, οπως θα δούμε πιο αναλύτικα στο τεταοτο μεοος, ειναι καθύ­ποἔῖαξγὕμενη στο εγωιστικο σύμφεοον τού κεφαλαιοκοατη.

Στην αθηναικη δημοκοατια, πασα την κοινωνικη διαφοοοποιηση, οιπολιτες στο πολιτικο πεδιο ειναι ποαγματικα ισοι ως ποος τη σύμμετο­χη τούς στην κοινη διαχειοιση και ως εκ τούτού η εννοια τού πολιτη δενύπαοχει ως αφηοημενη ισοτητα, για να σύγκαλύψει και να αναπαοαγειμεσω ενος μη ελεγχομενού κοατούς την κοινωνικη ανισοτητα, αλλα λει­τούογει ως ποαγματικη ισοτητα σε ισοοοοπια με μια οοισμενη οικονο­μικη ανισοτητα.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑ ΪΖΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 8Ι

Ζ.Ζ.3 Πολιτικη ισοτιττα, οικονομικη ανισοτητα:Μια ιδιομορφη ισορροτιια

Αυτη η ισοοοοπια ειναι που χασακτησιςει το πλαισιο λειτουογιαςτης αθηναικης δημοκοατιας και που μέχοι την καταλυση της δεν αμφι­σβητειται ουτε απο τους πλουσιους, εκτος απο τις δυο πεσιπτώσεις των

ολιγασχικών εκτοοπών, ουτε απο τους φτωχους, οι οποιοι δεν επιδιώ­

κουν να καταογησουν την οικονομικη ανισοτητα, και να θιἔουν την

ιδιοκτησια των πλουσιων.Ειναι σαφές οτι στα πλαισια της αθηναικης δημοκοατιαςη ισοτητα

των πολιτικών δικαιωματων που θεμελιώνεται στο οτι ολοι ειναι ποοι­κισμένοι με την «αιδώ» και τη «δικη», δηλαδη με την πολιτικη ικανοτη­τα, δεν καταογει την οικονομικη ανισοτητα, αλλα συνυπαοχει μαζι της,

μετοιαςοντας την εκμεταλλευση καθαυτη και τις συνέπειες αυτης τηςανισοτητας. Έτσι, σε αντιθεση με οσα υποστηοιςει ο Ριιετει αε Οοιιιειτςε,δεν την αναδειχνει πεσισσοτεοο163 αλλα μαλλον την συγκαλυπτει.

Αοχικα, ο οοος ισονομια και οχι δημοκοατια εκφοαζει για τους δη­

μοκοατες το ποαγματικο πεοιεχομενο της δημοκοατικης διακυβέσνησηςκαι τουτο διοτι η πσώτη οοιςεται με το χασακτηοιστικο της ισοτητας,ενώ η δευτεοη αναφεοεται στην εξουσια («κσατια››) και χοησιμοποιειταιαπο τους αντιπαλους της δημοκοατιας. Το γεγονος ομως οτι η ισονομιαεκφσαςοταν και μέσω της ισης αοιθμητικης πολιτικης συμμετοχης ειχε

ως αποτελεσμα να παοαδιδεται ουσιαστικα η κυσιασχια στην πλειοψη­φια των φτωχών πολιτών.

'Εχουμε λοιπον το πασαδοξο φαινομενο, απο τη μια μεσια, οι οικο­νομικα κυοιαοχοι να μην κατέχουν την πολιτικη εἔουσια και, απο την

αλλη, ο φτωχος λαος να κατέχει ουσιαστικα την πολιτικη κυσιαοχια, δι­χως να ειναι οικονομικα κυσιαοχος και διχως οχι μονο να μην απαιτεινα γινει αλλα αντιθετα διασφαλιςοντας την πεσιουσια των πλουσιων.

Στην κλασικη Αθηνα ουδέποτε τέθηκε και ποσο μαλλον επιχειοηθηκενα αποσπαστει βιαια καποιος αναδασμος της γης, οπως για παοαδειγμασυνέβη επανειλημμένα πολυ ασγοτεοα με τις πεσιφημες ιεοαιιετιεε. Σε

ολη τη διαοκεια του πέμπτου και του τέταοτου αιώνα οι φτωχοι Αθη­ναιοι δεν ηγειοαν ουτε μια φοοα το αιτημα για αναδασμοὶω, που οπως

ειδαμε υπηοἔε το βασικο αν και ανεκπληοωτο αιτημα που οδηγησε στιςμεταοουθμισεις του πεοασμένου αιώνα.

82 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Αντιθετα οπως γοαφει ο Αοιστοτέλης στην Αθηναιων Πολιτειαιω,«ο αοχων, μολις εγκαθιδουθει στην αοχη, κατα ποώτο διακοινώνει μεκηουκα οτι καθε πολιτης, μέχοι του τέλους της θητειας του, θα παοαμει­νει κατοχος και κυοιος των αγαθών που έχει ποο της εισοδου αυτουστην αοχη». Το ιδιο και οι δικαστές οοκιςονται οτι «δεν θα επιτοέψωτην καταογηση ιδιωτικών χοεών η τον αναδασμο της γης η οικιών πουανηκουν σε Αθηναιους πολιτες››.166

Στην ποαγματικοτητα, ποοκειται για ένα συμβιβασμο, μια μεταβατικηπολιτειακη μοοφη οογανώσης αμοιβαιων αυτοπεοιοοισμών που ποαγμα­τοποιειται στη βαση του πεοιοοισμένου χαοακτηοα της συσσώοευσηςτου πλουτου, των υποχοεώσεών των πλουσιων απέναντι στην πολη, τηςσυμβολης της πολης στην αμβλυνση των ανισοτητων και κυοιως της κοι­νης αποδοχης και εκμεταλλευσης της δουλειας και της ηγεμονιας.

Ο Πεοικλης, λοιπον, ειναι πιο κοντα στην ποαγματικοτητα, οτανυποστηοιζει οτι στην δημοκοατια ολοι, εκτος φυσικα των δουλων, ειναιελευθεοοι167, απο τον Αοιστοτέλη, που θεωοει οπως θα δουμε τη οιςο­σπαστικη δημοκοατια ως δικτατοοια των φτωχών.

Ἑτσι, ο λαος, αν και κατέχει ουσιαστικα κυοιως μέσω της εκκλησιαςκαι των δικαστηοιων την πολιτικη εἔουσια, δεν ποοχωοει απο την πολι­τικη στην κοινωνικη χειοαφέτηση, ποαγμα που κατα τον Μειτκ γινεταιεφικτο στις συγχοονες δημοκοατιες με την παοαχώοηση του γενικουεκλογικου δικαιώματος και μονο168, κατι που αποτελει ελαχιστη παοα­χώοηση σε σχέση με την αμεση δημοκοατια των Αθηνών. Απο την πλευ­οα τους, οι πλουσιοι αφηνουν στις λαϊκές μαζες την πολιτικη ποωτοκα­θεδοια παοα το οτι κατέχουν την οικονομικη.

Αυτη η οικονομικη κυοιαοχια των πλουσιων πεοιοοιζεται ποικιλο­τοοπως τοσο με τη μοοφη των εισφοοών τους ποος την πολη, οσο καιμε τις ποοσφοοές της πολης ποος τους φτωχοτεοους πολιτες της, κατιπου σε συνδυασμο με τη δουλεια και την αθηναιικη ηγεμονια που θα εξε­τασουμε αμεσως στη συνέχεια, και την υπαοἔη μεγαλου αοιθμου μικοο­μεσαιων γαιοκτημονων, που ηδη επισημαναμε, καθιστα δυνατο το συμ­βιβασμο πλουσιων και φτωχών.

Όπως παοατηοει ο Ρ1ΠΙογ169, οι πλουσιοι ηταν εκεινοι που έφεοαν τοβαοος των δημοσιων δαπανών, των δημοσιων λατοειών, των πολεμικώνεπιχειοησεων και αυτοι πληοωναν φοοους κι οχι οι φτωχοι.

Στον Επιταφιο, ο Πεοικλης επισημαινει οτι «τον πλουτο πιο πολυ

ΑΡΜΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 83

τον έχουμε σαν ευκαιοια για εογα παοα σαν αφοομη για καυχησιες»1707ενω ο γεοο­ολιγαοχικος παοατηοει οτι «χοοηγοι ειναι οι πλούσιοι καιχοοηγούμενοι οι δημοτες».Π1

Όπως θα δούμε στη συνεχεια, τον τέταοτο αιωνα πυκνωνουν οι κα­ταγγελιες οτι οι πλούσιοι επιδεικνυαν τα πλούτη τους και δεν ανταπο­κοινονταν στις υποχοεωσεις τους ποος την πολη, ενω ταυτοχοονα πιε­ζονται πεοισσοτεοο κυοιως απο τα λαικα δικαστηοια πού «δεν τα εν­διαφεοει τοσο το δικαιο οσο το συμφεοον››172 και ποοχωοούσαν με σχε­τικη ευκολια σε δημεύσεις πεοιουσιων, για να γεμισουν το δημοσιον τα­μειο. Ο Αοιστοφανης στους Ιππεις κανει λογο για πιεσεις ποος τουςπλούσιους να συμβαλουν με φοοους εξοπλιζοντας τοιηοεις και οογανω­νοντας γιοοτεςἔ"

Υπηοχε, συνεπως, μια ευθεως αναλογη του πλούτου ανισοτητα υπο­χοεωσεων των πολιτων και ως ποος τη φοοολογια και ως ποος τις ει­σφοοες και ως ποος τις υποχοεωσεις για τη χοηματοδοτηση του στοα­τού και ιδιως του ναυτικούἔ"

Εκτος ομως απο τις υποχοεωτικες εισφοοες των πλουσιων, δηλαδητις ποοσωπικες η συλλογικες μεσω «συμμοοιων» τοιηοαοχιες, τον τα­κτικο φοοο πεοιουσιας που μποοούσε να αυξηθει απο εκτακτους φο­οους που εισποαττονταν με τη μοοφη ποοεισφοοων για πολεμικές δα­πανες, και τις ετησιες λειτουογιες, υπηοχαν και διαφοοες εκούσιες ει­σφοοες.Π5Αυτες οι τελευταιες, οπως για παοαδειγμα στην πεοιπτωσητου Κιμωνα, που αφηνε τα κτηματα του ελεύθεοα για να πηγαινουν οιφτωχοι του Δημου του να παιονουν τοοφη, ειχαν συχνα σαν σκοπο νακεοδιςουν τη συμπαθεια των φτωχων και την πολιτικη τους υποστηοι­ζη, οπως πολύ πιθανως να συνεβη και με την εισαγωγη της μισθοδοσιαςαπο τον Πεοικλη, ο οποιος μη εχοντας την οικονομικη επιφανεια τουΚιμωνα επέλεξε αυτη τη μοοφη, για να μποοεσει να τον συναγωνιστειστο πεδιο των οικονομικων ποοσφοοων ποος το λαο.

Ταυτοχοονα, η ιδια η πολη διενειμε φτηνο ψωμι, παοειχε συνταἔειςσε τοαυματιες πολεμου και σε αναπηοους εογασιας, συντηοούσε τα οο­φανα πολεμου, ενισχυε τους πιο φτωχούς με την εγκατασταση τους στιςκληοουχιες, με τη μισθοφοοα και με τα δημοσια εογαΠ6 και αογοτεοα μετα «θεωοικα», η σημασια των οποιων γινεται ολοφανεοη απο τη διαμα­χη αναμεσα στον Δημοσθενη και τους αντιπαλους του για την καταογη­ση τους.

8Δ­ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Τελος, μτα μοοφη οτκονομτκης εντσχυσης του λαού ηταν κατ οτ θοη­σκευττκες κυοτως γτοοτες, κατα ττς οποτες «η πολη απο το δημοστο τα­μετο θυσταζετ ζώα πολλα κατ ο δημος απολαμβανετ κατ τα μοτοαζε­τατ››177. Ἑτστ, στα Δτονύστα του 334­333 θυσταστηκαν 240 αγελαδες!

Ζ.Ζ.4 Η δουλεια

Σε ανττθεση με οσα υποστηοτζετ η Οετκὶε Μοεεοἦ δεν ετνατ δυνατοννα παοαμεοτστετ το «πλαστο» ποοβλημα του δουλοκτηττκού χαοακτηοατης αθηνατκης δημοκοατταςἔ"

Ο πτο βαστκος παοαγοντας πανω στον οποτο στηοτχτηκε η τσοοοο­πτα της πολτττκης τσοτητας κατ της πολτττκης δημοκοαττας με την οτκο­νομτκη αντσοτητα ηταν δτχως καμτα αμφτβολτα η δουλετα.

Αν κατ δεν αληθεύετ οττ η πλετοψηφτα των Αθηνατων ζούσε χωοτς ναδουλεύετ, σε βαοος των δούλωνΠ9, κανετς δεν μποοετ να αονηθετ οττ τοσύνολο των Αθηνατων πολττών επωφελούνταν εττε αμεσα εττε εμμεσααπο την εκμεταλλευση των δούλων, ετστ που να μποοετ να γτνετατ λογοςγτα μτα μοοφη «εογαττκης αοτστοκοαττας» των φτωχών Αθηνατων πολτ­τών σε σχεση με τους δούλους κτ ακομα σε σχεση με τους πολττες αλλωνπολεων πού ανηκαν στην αθηνατκη ηγεμοντα.

Στην Αθηνα υπηοχε μτα σαφως πτο εντονη αναπτυζη της δουλεταςαπ° ο,ττ στα αλλα μεση του ελληντκού κοσμου κατ τούτο δτοττ απο τημτα υπηοχε κατα τη δημοκοαττκη πεοτοδο, αλλα οπως ετδαμε κατ ποτναπο αυτην, η ανττσταση των φτωχών κατα της υπεοεκμεταλλευσης, αποτην αλλη δτοττ ηταν ασύμφοοο να επτδτώκετατ η ασκηση υπεοβολτκηςπτεσης στους μετοτκους, επετδη θα πηγατναν σε αλλες πολετς­.Μο

Ο Μαιας αναφοοτκα με την αοχατα Ρώμη, υπενθυμτζετ τη βαουσημα­ντη φοαση του Βἰετηοηώ, οττ δηλαδη «το οωματκο ποολεταοτατο ζούσεσε βαοος της κοτνωντας, ενώ η σημεοτνη κοτνωντα ζετ σε βαοος του ποο­λεταοτατου››.181 Το τδτο σ' ενα βαθμο συνεβατνε κατ στην Αθηνα τηςκλαστκης πεοτοδου, αν κατ οχτ στην τδτα έκταση με τη Ρώμη. «Ποουπο­θεση γτα τη δυνατοτητα του μεγαλετου της πολης σε συνθηκες απουσταςτης βτομηχαντας στους δημους, ηταν η ύπαοζη εογαστας δούλων στηνύπατθοο».182

Το γεγονος οττ η σημανττκη παοαγωγτκη δύναμη ηταν η εογαστα τωνδούλων εομηνεύετ κατ την τεχνολογτκη σταστμοτητα της κλαστκης πε­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑ ΠΑ ΠΑ ΠΑΝΪΑ ΝΕΑ 85

οτοδου, η οποτα ήταν ποοδηλη σε σχεση με την πνευματτκή ανθτση, πουκτ αυτή με τη σετοα της σε μεγαλο βαθμο οφετλετατ στην εογαστα τωνδουλων.

Ο δουλος, παοα ττς οποτες ανττθετες φωνες ­κατ υπήοςαν κατ τε­τοτες¬, εθεωοεττο ενα ετδος σταθεοου κεφαλατου ως μεσο παοαγω­γής183 που ομως ήταν ταυτοχοονα ενα εμψυχο ον που δτεθετε κατ νου.

Αν κατ οτ Εδτοτ οτ δουλοτ δεν ετχαν συνείδηση της ταξτκής τους θε­σης κατ ουτε φαυνετατ να αναπτυσσετατ μεταξυ τους καποτα αλληλεγ­γυη ­κατ τουτο δτοττ υπήοχαν ανττκετμεντκες δυσκολτες, οπως το οττήταν συχνα δταφοοεττκής ποοελευσης κατ δεν ήταν συγκεντοωμενοτ σεμεγαλο αοτθμο στους τδτους τοπους δουλετας­, αποτελουσαν σαφωςμτα «ταξη καθαυτή». Όμως, πασα ττς μεμονωμενες αποδοασετς δουλων,η μονη μαζτκή αποδοαση 20.000 ατομων εγτνε κατα τη δταοκετα του Πε­λοποννηστακου πολέμου, οταν οτ Σπαοττατες κατέλαβαν τη Δεκελετακατ αυτο φατνετατ οττ ευχε σοβαοες επτπτωσετς στην αθηναϊκή οτκονο­μΕα184.

/Ετστ, η ταἔτκή παλη δτεζαγοταν με φοντο μεν τη δουλευα αλλα ανα­μεσα σε ελευθεοους πλουστους κατ φτωχους.

Με δεδομενο ομως οττ ο δουλοκτηττκος τοοπος παοαγωγής ήταν κυ­οταοχος κατ αδταμφτσβήτητος παντου, εχετ τδταυτεοη σημαστα να δουμεπως ανττμετωπτςε η δημοκοαττκή Αθήνα τους δουλους σε σχεση με αλ­λες πολετς ή κοατη.

Κατα κοτνή λοτπον ομολογτα, η ανττμετωπτση των δουλων στηνΑθήνα ήταν πτο ανθοωπτνη απο οπουδήποτε αλλου.185 Αυτή η ανττμε­τωπτση των δουλων δεν ετνατ ανεξαοτητη απο την ανττμετωπτση των μηπολττων γεντκα. Ετστ γτα παοαδετγμα κατ σε ανττθεση με ττς πολετς τηςμεσατωντκής Ιταλτας, που το δτκατωμα να εογαστετ καποτος στη χετοο­τεχντα κατ στο εμποοτο ήταν ενα πολτττκο δτκατωμα που ετχαν μονο οτπολττες, στην Αθήνα εκτος απο τους πολττες της κατ οτ μετοτκοτ ετχαναυτο το δτκατωμα186. Απο παοαδοση «μοναχα η Αθήνα συντοεχετ τονκυνηγημενο ἔενο κατ μοναχα αυτή ποοσφεοετ χετοα σωτηουας». Σ° αυ­τήν ο ποοσφυγας βουσκετ φτλοξενη εστταῃῃ. Δεν εἑνατ αλλωστε τυχατοοττ ο Δτας, ο πατεοας των θεων, επονομαςοταν Ξεντος, δηλαδή ποοστα­της των ἔενων. Στον Οτδτποδα επί Κολωνώ του Σοφοκλή, οταν ο Κοεο­ντας ποοσπαθευ να απαγαγετ την Ανττγονη που εχετ καταφυγετ στηνΑθήνα, ο λαος κτνητοποτεττατ αμεσα, δτοττ θεωοετ οττ «η πολη βταςετατ,

86 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

η πόλη χαλιέται››188. Υπηοχε συνεπώς ένα γενικό πνεύμα ελευθεοιότη­τας από το οποιο δεν ηταν δυνατό να ξεφεύγει εντελώς και το πνεύμααντιμετώπισης των δούλων.

Ίσως η παόατηόηση του γεοο­ολιγαοχικού, ότι «πολύ μεγαλη παλι ει­ναι η ασυδοσια των δούλων και των μετοικων στην Αθηνα, [...], ο δημό­της δεν φοοαει καλύτεοα οούχα ούτε στην εμφανιση ειναι καλύτεοος››189,να μην αποδιδει όλη την αληθεια της καταστασης των δούλων, πεοιέχειόμως μια δόση αληθειας.

Εκτός όμως του γεοο­ολιγαοχικού τόσο ο Πλατωναςωο όσο και οΞενοφώνταςΙ9Ι διαπιστώνουν την σχετικα ποονομιακη μεταχειοιση τωνδούλων στη δημοκόατικη Αθηνα.

Ο Πλατωνας στην Πολιτεια παοατηοει σχετικα ότι οι δούλοι πουαγοοαςονται δεν ειναι λιγότεόο ελεύθεοοι από τους αγοοαστές τους.192

Σε αντιθεση με τους Ρωμαιους που θεωοούσαν τους δούλους ωςπόαγμα, «τεε», για τους Αθηναιους οι δούλοι ηταν ανθοώπινα όντα.Μαλιστα από μια οπτικη γωνια και με δεδομενο ότι το πιο σημαντικόστην υποτιμηση δεν ηταν η φτώχεια αλλα η «δουλικη» εξαοτηση απότον εόγοδότη, ο θητης εθεωόειτο ότι ειναι σε χειοότεοη μοιοα από τοδούλο, διότι ο δεύτεοος ειναι τουλαχιστον «μέτοχος ζωης», κοινωνόςζωης του κυοιου του.193 «Κακός ο δούλος που χαόές και πικοες τουαφέντη του για ξενες τις λογιαζει».19Δ

Σε αντιθεση επισης με τη Σπαοτη όπου καθε χόόνο κηόυτταν τον πό­λεμο εναντια στους ειλωτες, οι οποιοι θεωοούμενοι ως εχθοοι του κόα­τους μποοούσαν να φονεύονται με ποώτη αφοομη195 κι όπου δεν υπηο­χε δυνατότητα απελευθέοωσης τους, ενώ για τους ξένους υπηόχε η ἔενη­λασια, στην Αθηνα υπηοχαν πέσα από τις ατομικές απελευθεοώσειςδούλων και συλλογικές, όπως στην πεοιπτωση εκεινων που συμμετει­χαν στην ναυμαχια των Αόγινουσών η εκεινων που βοηθησαν στην απο­κατασταση της δημοκοατιας το 411. Επισης, ποοβλέπονταν ποινές γιατους πολιτες που κακομεταχειοιςονταν τους δούλους τους, ενώ υπηοχεκαι για την κακοπσιηση δούλου η «γοαφη ύβόεως» και ο φόνος δούλουθεωοειτο ιεοοσυλια.1%

Βεβαιως, υπηόχαν πολλές κατηγοοιες δούλων των οποιων η κατα­σταση τους ηταν διαφοοετικη. Οι «χωόις οικούντες» δούλοι που κατοι­κούσαν χωοιστα ειχαν αποκτησει καποια ανεἔαοτησια, ειδικα ότανεποόκειτο για ειδικευμένη εόγασια, ενώ γενικα οι οικιακοι δούλοι ηταν

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 87

σε καλυτεοη μοιοα από εκεινους για παοαδειγμα των μεταλλειων τουΛαυοιου.

Ας μην ξεχναμε ότι ο δουλος ήταν και ο παιδαγωγός για τα παιδιατου κυοιου του, ποαγμα που δειχνει αν μη τι αλλο την εμπιστοσυνη πουαπολαμβαναν.

Επισης, πολλοι από τους δημόσιους δουλους που απασχολουνταν σε

δημόσιες υπηοεσιες, όπως οοισμενοι γοαμματεις ή οι Σκυθες αστυνό­μοι, ήταν σχετικα σε ποονομιακή θεση.197

Παοόλ' αυτα η δουλεια αποτελούσε την αλλη όψη του νομισματοςτης αθηναϊκής δημοκοατιας. Πεοαν του γεγονότος ότι η εογασια τωνδουλων με δεδομενο ότι όλοι εκτός από τους πολυ φτωχους ειχαν του­λαχιστον από ενα δουλο, ποόσφεοε ακόμη και σε μη ποονομιουχουςΑθηναιους τον απαοαιτητο χοόνο, για να ασχολουνται με τα κοινα, τοκυοιότεοο ήταν ότι οι πολιτες συνολικα απολαμβαναν την υπεοαἔιατων δημόσιων δουλων, μια απόλυτη δηλαδή υπεοαςια, μ' ενα κόστοςαναπαοαγωγής της εογατικής τους δυναμης μηδαμινό, μια και πεοιοοι­ςόταν στα στοιχειώδη εξοδα επιβιωσής τους.

Αλλα ακόμη και οι πολιτες που δεν ειχαν δουλους συμμετειχαν εμ­μεσα μεσω των ποικιλων εισφοοων των πλουσιων στην διανομή της πα­οαγόμενης από τους δουλους υπεοαἔιας, εστω και σε μικοότεοο βαθμόαπό τους πλουσιους. Έτσι, η παλη φτωχων­πλουσιων και η ισοοοοπιαστην οποια αυτή ειχε καταλήἔει ειναι σαφες ότι διεξαγόταν με φόντο τηδουλεια.

Τελος, η δουλεια συνέβαλε στην εδοαιωση της δημοκοατιας από τησκοπια ότι με την υπαοξή της δεν οδηγουσε σε μια λογική κεφαλαιακήςσυσσωοευσης για την αγοοα ή και εἔευοεση αλλων μεσων πασαγωγής,με συνέπεια το παοαγόμενο υπεοποοιόν να κατευθύνεται σε μεγαλοβαθμό ποος την πόλη και τους πολιτες της. Βεβαιως, αυτό οδήγησε καιστην μη αναπτυξη της τεχνολογιας και των αλλων μεσων παοαγωγήςκαι παοαλληλα στην υποτιμηση της χειοωνακτικής εογασιας, «κατ' εἔο­χήν δουλικής δοαστηοιότητας». Αυτή ήταν η κοατουσα στην κλασικήαοχαιότητα αντιληψη, που καθε αλλο πασα ωφελησε τη δημοκοατια, όχιόμως και κατα την εποχή του Ησιοδου, του όποιου το εογο, ακοιβωςλόγω της μη αναπτυἔης της δουλειας, ήταν μια παοαινεση ποος την εο­γασια που δεν «ειναι καμια ντοοπή››198.

Από μια αλλη σκοπια, από την εποχή ακόμη του Σόλωνα, η δουλεια

88 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

λεττουογησε ανταγωντσττκα ποος την εογαστα των ελευθεοων φτωχώνπολττών, οτ οποτοτ τδταττεοα τον τεταοτο ατώνα ηταν υποχοεωμενοτ _κατ τσως αυτο να τους βολευε κτολας­ να στοαφουν ποος την πολη ντατη συντηοηση τους.

Στην καθε πεοτπτωση, αν η δουλετα αποτελουσε ποουποθεση ντα τηνσυντηοηση της αθηνατκης δημοκοαττας κατ της χαοακτηοτοττκης τοσο­οοπτας που την δτὲκοτνε, το ζητουμενο ετνατ, αν με δεδομένη τη συνχοο­νη αναπτυξη των παοαγώγτκών δυναμεων, θεωοεττατ απαοαττητη η κυ­οταοχτα της μτσθωτης εογαστας αλλα κατ νεντκοτεοα της καταναγκασττ­κης εοναστας, μεσο κατ οχτ της ελευθεοης δοαστηοτοτητας αυτοσκοπου.Αλλα αυτην την πτυχη θα την εἔετασουμε, οταν θα συγκοτνουμε την αο­χατα με τη συγχοονη δημοκοαττα. .

Ζ.Ζ.5 Αττοτκισμος και Ηγεμοντα

Όπως πολυ ευστοχα παοατηοετ ο Α. Αηατεννεε, «η δημοκοαττα εγκα­θτδουθηκε ποτν τους Πεοστκους πολεμους κατ ποτν απο καθε σκεψη νταηνεμοντα, αλλα δυσκολα θα μποοουσε να φτασετ στην πληοη αναπτυἔητης αν δεν υπηοχε η Συμμαχτα››.199

Ο τδτος ο Πεοτκλης συνδεετ το αθηνατκο μεναλετο με τον επεκταττ­σμο: «Αυἔησαμε τη δυναμη της ηγεμοντας κτ ετοτμασαμε την πολη ναεχετ απολυτη αυταοκετα σε ολα››.Ζ0Ο

Πεοα απο ττς αποτκτες κατ την Αθηνατκη Συμμαχτα ολη η αθηνατκηπολτττκη σημαδευτηκε απο τον επεκταττσμο, ο οποτος ετχε τη στηοτἔητου αθηνατκου λαου. Ακομη κατ ο Πελοποννηστακος πολεμος, που χα­οαξε βαθτα την εξελτξη της δημοκοαττας πεοα απο την εχθοοτητα ποοςτη Σπαοτη, ετχε ως ατττα την ανττθεση Αθηνας­Κοοτνθου ως ποος τονελεγχο αλλων πεοτοχών πεοα απο ττς δυο πολετς.

Η Αθηνα μποοεσε αοχτκα να κατακτησετ εθελονττκα την ηγεμοντααπενανττ στους συμμαχους της, δτοττ ηταν ο εγνυητης της ελευθεοταςστο Ατγατο, αλλα κατ επετδη χαοη στους μηδτκους πολεμους ετχε απο­κτησετ μτα πολτττκη κατ ηθτκη ποοτεοατοτητα απενανττ σττς αλλες ελλη­ντκες πολετς. Στη συνεχετα ομως ετνατ σαφές οττ οτ συμμαχοτ υποταχθη­καν με τη βτα.

Ο Κλεων υποστηοτζε οττ οτ συμμαχοτ υπακουνε, οχτ επετδη οτ Αθη­νατοτ τους κανουν χαοες, αλλα επετδη η δυναμη τους κατ οχτ η φτλτα

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 89

τους τους εἔασφαλιςουν την εἔουσιαωλ. Κατα τον Θουκυδιδη, ο ιδιος ο

αθηναικος λαος θεωσουσε αυτονοητο σε σχέση με τη σταση απέναντι

στους συμμαχους οτι «ο ισχυσος επιβαλλει ο,τι του επιτσέπει η δυναμή

του και ο αδυνατος υποχωσει οσο του το επιβαλλει η αδυναμια του».2®2

Κανεις δεν μποσει να αμφισβητήσει λοιπον το γεγονος οτι η δημοκσατι­

κή Αθήνα χσησιμοποιησε βια εναντιον των συμμαχων της, ιδιαιτεσαοταν εκεινοι δεν τησουσαν τους οσους της συμμαχιας και κυσιως οταν

ήθελαν να αποσχισθουν απ' αυτήν.'Οπως μας θυμιζει ο Ασιστοτέλης, οι Αθηναιοι ευθυς μολις ισχυσο­

ποιήθηκαν ταπεινωσαν πασα τις συνθήκες τους Σαμιους, τους Χιώτεςκαι τους Λεσβιους «οπως ο βασιλιας των Πεσσών έπσαἔε με τους Μή­

δους, τους Βαβυλωνιους και αλλους››Ζ®3.

Οι οσοι που επιβλήθηκαν στη Ναἔο μετα την καταστολή της εξέγεσ­

σης, αλλα και σε αλλα νησια (ας μη ξεχναμε οτι στο «πασα πέντε» ο δή­

μος ανέτσεψε πσοηγουμενη αποφασή του να εἔολοθσέψει τον πληθυσμο

της Μυτιλήνης), ήταν ιδιαιτεσα σκλησοι και στην ουσια ισοδυναμουσαν

με υποδουλωσή τους.Μετα τη μεταφοσα του ταμειου της συμμαχιας στην Αθήνα, η Εκκλη­

σια ήταν αυτή που καθοσιςε το συνολικο ετήσιο ποσο της εισφοσας καιτο Συμβουλιο το κατένειμε σε καθε συμμαχο. Αν υπήσχε καποια διαφω­

νια, αυτή κσινοταν απο την αθηναϊκή Ηλιαια. Επισης στις συμμαχικές

πολεις εγκατασταθηκαν αθηναϊκές φσουσές και σώματα δημοσιωνυπαλλήλων κι ακομη η Αθήνα στις πεσισσοτεσες πολεις οσιςε καποιον

ασχοντα που στην πσαγματικοτητα την κυβεσνουσεἔοα

Η Συμμαχια ήταν υποχσεωμένη να τησει ολα τα ψηφισματα της αθη­

ναικής Εκκλησιας. Οι σοβασές νομικές υποθέσεις πασαπέμπονταν σε

αθηναικα δικαστήσια. Η γη συχνα δημευοταν, συνήθως μετα απο κα­

ποια εςέγεσση, και δινοταν σε Αθηναιους κλησουχους. Τα συμμαχικα

χσήματα, πέσαν του στολου που υποτιθεται οτι ήταν ο ασχικος πσοοσι­

σμος τους, για να πσοστατευει τους συμμαχους απο τους Πέσσες, χση­

σιμοποιουνταν για ανέγεσση ναών και για δημοσια έσγα στην Αθήνα.

Επισης, η υποχσέωση των συμμαχων να αποδεχτουν ως κοινο νομι­

σμα τις αθηναϊκές γλαυκες ειχε ως συνέπεια την κυσιασχια τους στο Αι­γαιο και τη δυνατοτητα της Αθήνας να πσομηθευεται ο,τι ειχε αναγκη.

Όσο για το οτι οι Αθηναιοι επέβαλαν τη δημοκσατια στις συμμαχι­

κές πολεις ή στις αποικιες τους αυτο, κατα τον Ασιστοτέλη, απέβλεπε

90 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

στο δικο τους συμφεοον και οχι στο συμφεοον των πολεων.205Υπηοχαν και πεοιπτωσεις που η Αθηνα επιδεικνυε καποια κατανοη­

ση απεναντι σε οοισμενους συμμαχους της που ειχαν δυσκολιες να πλη­οὡσουν το συμμαχικο φοοο, οπως για παοαδειγμα συνεβη με την Μεθω­νη που αποφασιστηκε «να αοκεστει σε μια συμβολικη πληοωμη»2Ο6. Αυ­το ομως δεν αναιοει το γενικο κλιμα καταπιεσης που ασκουσε η Αθηναστους συμμαχους.

Η αθηναικη αυτοκοατοοια λοιπον, στην οποια μετεξελιχθηκε η ποω­τη Αθηναικη Συμμαχια με την ασκηση βιας εναντια στους ουμμαχουςκαι στην οποια εγινε ποοσπαθεια να εξελιχθει και η δευτεοη Συμμαχια,παοα τις διαβεβαιώσεις των Αθηνων, και η οποια ειχε ως καταληξη τημαξικη εξεγεοση εναντιον της Αθηνας, ειναι σαφες οτι εξασφαλισε στονπολιτη μεγαλα πλεονεκτηματα, κατι που οδηγησε, οπως ποοαναφεοαμε,και τον Πεοικλη να αποδιδει την ιδιοτητα του πολιτη σε οσους ειχανκαι τους δυο γονεις Αθηναιουςἔοι

Πεοα απο τις απολαβές ολων εκεινων που ειχαν αμεση σχεση με τιςσυμμαχικες πολεις, δηλαδη τους ναυτες που πεοιπολουσαν το Αιγαιο,τους δικαστές που εκδικαξαν τις διαφοοες αναμεσα στους Αθηναιουςκαι τους συμμαχους, τους επιθεωοητες που επεβλεπαν την εκτελεση τωνκοινων αποφασεων2®8, ολοκληοος ο αθηναικος λαος ωφελουνταν αποτην Συμμαχια.

Ο αθηναικος επεκτατισμος δεν ειχε τα χαοακτηοιστικα του συγχοο­νου ιμπεοιαλισμου. Στοχος του δεν ηταν, οπως παοατηοει ο Ριηὶεγ, ουτεη επένδυση του πλεοναξοντος κεφαλαιου ουτε η εκμεταλλευση ποωτωνυλών και εογατικης δυναμης.2Ο9

Οι αποικιες ειχαν ως στοχο την διαμοοφωση εμποοικων κεντοων,και φυλακιων που θα διασφαλιξαν την διακινηση των ποοιοντων καιακομη την εξασφαλιση γης για τους κληοουχους.

Οι κληοουχιες συνέβαλαν αποφασιστικα στην επιλυση του ποοβλη­ματος της «στενοχωοιας», της ελλειψης γης, και ετσι το μεγα ξητημα τουαναδασμου δεν τιθεται απο τους ακτημονες ως αιτημα, κατι που ποσ­φανως θα οξυνε τις κοινωνικὲς σχεσεις και θα διασαλευε τη λεπτη δη­μοκοατικη ισοοοοπια. Ο θεσμος αυτος ξεκινησε το 506, οταν η Αθηνανικησε τη Χαλκιδα και η γη της αοιστοκοατιας της δημευτηκε και μοιοα­ τστηκε σε 4.000 κληοουχουςῃο.

Απ° αυτην τη σκοπια, οι πλουσιοι γαιοκτημονες δεν ειχαν τιποτα να

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 9Ι

κεοδισουν αμεσα απο την επεκτατική πολιτική, ποσο μαλλον που οιολιγαοχικοι εβλεπαν σε αυτήν ενα απο τα βασικα στηοιγματα της δημο­κοατιας. ”Εμμεσα ομως αυτή η πολιτική τους εξυπηοετουσε, διοτι εδινελυση στο ποοβλημα του πλεοναςοντος εογατικου δυναμικου, το οποιο,αν δεν ειχε αυτή τη διεξοδο, θα μποοουσε να θεσει σε αμφισβήτηση τηνοικονομική τους κυοιαοχια.

Κατα την πεοιοδο του 459­440, ςουσαν στις κληοουχιες πεοιπου10.000 Αθηναιοι αποικοι, ιδιαιτεοα σημαντικος αοιθμος, αν λαβουμευπ' οψη μας οτι οι πολιτες που ςουσαν την ιδια πεοιοδο στην Αθήναδεν ξεπεονουσαν τις 60.000."

Ειναι επισης γεγονος οτι απο το 454, οποτε μεταφεοθηκε το ταμειοτης συμμαχιας απο τη Δήλο στην Αθήνα (το 447 ειχε, κατα τον Θουκυδι­δη, 9.700 ταλανταω), η εκκλησια ειχε λιγοτεοη εἔαοτηση και απο τουςσυμμαχους αλλα και απο τους πλουσιους, οποτε και τους πιεςε λιγοτε­σο.

Ο αθηναικος ομως ιμπεοιαλισμος ωφελουσε πολυπλευοα το αθηναϊ­κο ποολεταοιατο και, οπως συμπεσαινει ο ΙἰοεεηοετςΖ13, ο πολεμος ενα­ντια στους Πεοσες για την κατακτηση της Αιγυπτου και ο Πελοποννη­σιακος πολεμος με σκοπο την εξολοθοευση δυο εμποοικων ανταγωνι­στων της Αθήνας, της Αιγινας και της Κσοινθου, ακοιβως μετα την ανο­δο στην εἔουσια των λαιικων δυναμεων, αποτελουν αποδειἔη των ιμπε­οιαλιστικων διαθεσεων του αθηναιικου λαου.

Αν λοιπον δεν ειναι αλήθεια οτι οι λαικες ταξεις στην Αθήνα συντη­οουνταν χωοις να δουλευουν απο τους φοοους των υπηκοων πολεων,οπως δεν ήταν αλήθεια οτι συντησουνταν απο τους δουλους, κι αν ακο­μη αληθευει οτι η μισθοδοσια των δικαστών στην οποια ποοστεθηκε καιεκεινη για τη συμμετοχή στην Εκκλησια συνεχιστηκε και μετα τη διαλυ­ση της Συμμαχιας, ειναι βεβαιο οτι η Συμμαχια συνεβαλε στην ανοδοτου βιοτικου επιπεδου του λαου. Γι° αυτο το λογο ο δήμος εβλεπε γενι­κοτεοα «τα σχεδια για την επεκταση της Ηγεμονιας, οπως ήταν για πα­οαδειγμα η Σικελική εκστοατεια του 415, ως σχεδια που θα του εἔασφα­λιζαν και θα του αυξαναν τα υλικα οφελη που εκαναν ανετη τη ζωή

του››Ζ1^.

Οι ποοτοοπες του Ξενοφωνταω για μια αυτοδυναμη αναπτυξη τηςΑθήνας διχως την εκμεταλλευση των συμμαχων, αν εφαομοῖςονταν, ει­ναι μαλλον απιθανο να της επετοεπαν να φθασει στο ιδιο επιπεδο.

92 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Ἑτσι, λοιπον, αν το ένα νομισμα της αθηναϊκής δημοκοατιας ειχεαπο τη μια του πλευοα την ελευθεοια και απο την αλλη τη δουλεια, τοαλλο θα μποοουσε να εχει απο τη μια πλευοα τη ιδια τη δημοκοατια τηςΑθήνας και απο την αλλη την υποταγή των συμμαχων της.

2.3 οεινιεΛιΑκΑ ΧΑΡΑκτΗΡιΣτικΑ ΤΗΣ ΑοΗΝΑ'ι'ι‹ιιΣΔιιινιοκιγιτιλε

Ζ.3.Ι Εισαγωγικα

Η αθηναϊκή πολιτική, και οχι βεβαιως οικονομική, δημοκοατια, εφο­σον οπως ειδαμε δεν εποοκειτο για οικονομική κυοιαοχια του λαου, ει­ναι αδυνατον να αἔιολογηθει και να εντοπισει κανεις την ουσια της, αντην κοινει ή και την πεοιγοαφει με βαση τη συγχοονη κοατική αστικήποαγματικοτητα.

Αν και οι κατηγοοιες που εκφοαςουν τις σχεσεις της καπιταλιστικήςκοινωνιας μας εφοδιαςουν, μας δινουν το κλειδι, για να κατανοήσουμετην κοινωνική αναπτυξη στο συνολο της, ποεπει να λαβουμε υπ° οψημας οτι δεν μποοουμε να ποοεκτεινουμε τις κατηγοοιες αυτες δογματι­κα πανω στις κοινωνιες του παοελθοντος.2^6

Δυστυχως, παοα τις πεοι του αντιθέτου διακηουἔεις, αυτο συνήθωςσυμβαινει ακομη και απο στοχαστες που φαινεται να διαβλεπουν τιςδιαφοοες της αοχαιας απο τη συγχοονη δημοκοατια. Αυτο οφειλεταιστο οτι δεν μποοουν να απεγκλωβιστουν απο την ταυτιση της δημοκοα­τιας με τη συγχοονη αστική ποαγματικοτητα και κυοιως εν μεοει στο οτιδεν φαινεται να εντοπιςουν το πιο ουσιαστικο χαοακτηοιστικο της αθη­ναικής δημοκοατιας που δεν ειναι αλλο απο την μη υπαοἔη ἔεχωοουαπο τους πολιτες κοατικου γοαφειοκοατικου μηχανισμου και την λήψηολων εκεινων των μετοων που αποσκοπουν ακοιβως στη μη γοαφειο­κοατική αποσπαση των διαχειοιστων των κοινων συμφεοοντων απο τηνκοινοτητα. Έτσι, για παοαδειγμα, ο ΟΙοτΖ κανει λογο για «κοατικο σο­σιαλισμο» την πεοιοδο του Πεοικλήἔῃ \

Η αμεσοτητα της αθηναικής δημοκοατιας συνισταται ακοιβως στογεγονος οτι η διαχειοιση των κοινων υποθεσεων της πολης ποαγματο­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 93

ποιειται ουσιαστικα διχως την όποια διαμεσολαβηση που θα ειχε τη δυ­

νατότητα να παοεκκλινει από το λαικό έλεγχο. Αλλα και πέοα από τη

μη υπαοἔη ἔέχωοου κοατικου μηχανισμου, δεν υπαοχουν ουτε αλλουτυπου οογανωσεις η δημόσιοι η ιδιωτικοι θεσμοι που να έχουν τη δυνα­

τότητα μιας τέτοιας γοαφειοκοατικης αυτονόμησης.Η αθηναικη δημοκοατια χαοακτηοιζεται από την ελευθεοια της ιδιας

της πόλης και των πολιτων της που, όπως ειδαμε, συνδέεται με την αυ­

ταοκεια και την αυτοδιευθυνση, από την ισονομια, δηλαδη την ισότηταόλων των πολιτών της απέναντι στο νόμο, την ισηνοοια, δηλαδη το ισο

δικαιωμα στο λόγο. Η ισότητα αυτη ειναι μια αοιθμητικη ισότητα, δι­χως δηλαδη να λαμβανονται υπ° όψη οι όποιες οικονομικές η αλλες διαι­

φοοές. Σε αντιθεση με τη συνχοονη δημοκοατια αποκτουσε σαοκα καιοστα μόνο χαοη στην μη απόσπαση του κοατους από την κοινωνια τωνπολιτών.

Στο βαθμό που θα υπηοχε αυτη η απόσπαση, στο βαθμό δηλαδη που

το κοατος θα στεκόταν ως ένας ξέχωοος ειδικός κατανανκαστικός μη­

χανισμός πανω από την κοινωνιαι όπως συμβαινει στις συνχοονες αστι­κές δημοκοατιες, τότε αυτη η πολιτικη ισότητα θα επισκιαςόταν από τηνοικονομικη ανισότητα και δεν θα ηταν πια ουσιαστικη.

Εκεινο συνεπως που κυοιως χαοακτηοιςει την αθηναικη δημοκοατιαδεν ειναι τόσο η ισονομια και η ισηνοοια ως απλές διακηουξεις αοχων,

αλλα η ουσιαστικοποιηση τους μέσω της ποανματικης και όχι αφηοημέ­

νης εξισοοοόπησης τους με την εἔισου ποαγματικη οικονομικη ανισότη­τα, κατι που καθισταται δυνατό χαοη στη μη υπαοξηξέχωοου και αντι­θετικου ποος την κοινωνια των πολιτων κοατους των ιδιόκτητων.

Από θεωοητικη σκοπια, η πολιτικη ισότητα στηοιςεται στη θεμέλιακηγια τη δημοκοατια αντιληψη της κοινης για όλους τους πολιτες κατοχης

της πολιτικης «τέχνης», κατι που δεν συμβαινει με τις αλλεςτέχνες. Αυ­

τη η ισότητα δινει τη δυνατότητα στον καθένα να αναλαμβανει τη δια­

χειοιση των κοινών και κυοιως δεν απαιτει την αναθεση τους σε επαν­

νελματιες «ειδικους» της πολιτικης, οι οποιοι έχουν την ταση να αυτο­νομουνται από τους εντολοδόχους τους.

Για τον Μειτκ, πασα την ταση του να υπεοτονιζει το δουλοκτητικόχαοακτηοα του αθηναικου κοατους και την αντιθεση ελευθεοων καιδουλων, αν και δεν μποοουσε πασα να εντοπισει ότι ο «κινητηοιος μο­

χλός» ηταν η παλη αναμεσα σε φτωχους και πλουσιους ελευθεοους με

9Δ ΠΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

φοντο τη δουλετα, κατ κατα κοτποτο τοοπο σε ανττφαση με το χαοακτη­οτσμο της αθηνατκής δημοκοαττας ως δουλοκτηττκου κοατους, το μενα­λετο της αθηναϊκής δημοκοαττας συντστατατ ακοτβως στη μη υπαοἔη σ°αυτήν ξεχωοτστου επαγγελματτκου μηχαντσμου, στο μη δταχωοτσμοκοοττους­κοτνωντας, καττ που οφετλετατ στην αμεσοτητα κατ στο μηανττποοσωπευττκο χαοακτήοα της.218

Οτ βαστκες δυνοτμετς καταστολής καθε κοοττους, ο στοατος κατ ηαστυνομτα, ήταν, οσον αφοοοτ το στοατο, πολττοφυλακή δτχως υπαοξητοτξης στοαττωττκων κατ δτχως τδταττεοη κοτστα αἔτωματτκων δτακοττήαπο την κοτνωντκή τεοαοχτα στον πολτττκο τομεα,219 που ομως, οπως θαδουμε, οτοχτσε να δταμοοφωνετατ κατα τον τεταοτο ατωνα, κατ, οσοναφοοα στους αστυνομους, αυτοτ ήταν Σκυθες δουλοτ υπο τον ελεγχοτων πολττων κατ οχτ ελευθεοοτ πολττες, οτ οποτοτ θεωοουσαν υποττμη­ττκο να ασκουν αυτο το επαγγελμα.

Όμως, κατ το συνολο της δημοστας δτοτκησης δεν ήταν του τυπουτης γοαφετοκοαττκής τεοαοχτας οπου οτ ανωτεοοτ οοτζουν τους κατώτε­οους, αλλα ολοτ επτλεγονταν απο το λαο εττε συνήθως με κλήοο εττε πτοσπαντα με εκλογή απο το συνολο των πολττων κατ κυοτως υπήοχανεκετνες οτ δτκλετδες ασφαλετας που δεν τους επετοεπαν να αποσπα­στουν απο το λαο. 'Ολα τα επτμεοους χαοακτηοτσττκα της αθηνατκήςδημοκοαττας, η δταοθοωση των θεσμων της7 η συνολτκή δομή της αυτοντον στοχο εξυπηοετουν.

4

Ποοκυπτετ ετστ ενα σημανττκο μεθοδολογτκο ποοβλημα: Αν ακολου­θήσουμε τη συνήθη μεθοδο παοουστασης της αθηνατκής δημοκοαττας,δηλαδή αναλυσουμε τη δομή κατ λεττουογτα της Εκκληστας του Δήμου,της Ηλτατας, του Αοετου Πανου, της Βουλής, του Συμβουλτου τωνΑοχοντων, τοτε θα ποεπετ να συναγαγουμε εμμεσα τα χαοακτηοτσττκατης, ενω ταυτοχοονα υπαοχετ ο κτνδυνος δτολτσθησης σε μτα ανττμετω­πτση που πτσω της θα πλανοττατ η συγχοονη ανττληψη πεοτ δτοτκοτσηςτων εἔουστων­λεττουογτων, που κατ αυτή ήταν παντελως ἔενη ποος τοπνευμα της αθηναϊκής δημοκοατυας. Ακομη υποτοχετ ο κτνδυνος ναυπεοτοντσουμε το οολο των επτμεοους θεσμων καθαυτους, ενω το πτοσημανττκο ετνατ η μεταξυ τους αλληλεπτδοαση κατ οτ θεμελτακα κοτνεςαοχες που τους δτεπουν. Εξοτλλου υπαοχουν οχτ λτνες αἔτολογες τετοτεςπαοουστασετς κατ δεν θα ετχαμε ττποτε να ποοσθεσουμε.

Επτλέἔαμε, λοτπον, να αναδεΰςουμε την ουστα της αθηνατκής δημο­

ΑΡΧΑ|Α ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 95

κοατιας, αναλυοντας με ποιο τοοπο λειτουογουσαν συνολικα μεσα αποτους θεσμους της τα μετοα που η λαικη αυτενεογεια για ποωτη φοοαεφευοε στην Αθηνα και τα οποια αποσκοπουσαν στην διασφαλιση τουαυτοδιαχειοιστικου της χαοακτηοα και στη μη αποσπαση ακομη και αυ­των των μη αντιποοσωπευτικα αλλα αμεσα επιλεγμενων διαχειοιστων.

Τα μετοα λοιπον αυτα, πεοα απο την αμεσοτητα που και αυτη, μονοαν συνδυαστει με ολα τα υπολοιπα, αποκτα το ουσιαστικο της πεοιεχο­μενο, ειναι η εναλλαγη των πολιτών στις διοικητικες θεσεις, ο συνεχηςαυστηοος ελεγχος των διαχειοιστων ολων των αομοδιοτητων και ολωντων βαθμιδων, το χαμηλο επιπεδο των απολαβων των δημοσιων λει­τουογων, η δημοσιοτητα του πολιτικου διαλογου και η μη υπαοξη τωνοποιων στεγανων ακομα και για θεματα αμυνας, η συλλογικοτητα σεσυνδυασμο με την ατομικη ευθυνη στην ληψη των αποφασεων και γενι­κοτεοα στη διαχειοιση των κοινων.

Σε συνδυασμο με τα παοαπανω θα ηταν μεγαλο κενο, αν δεν αναφε­οομαστε και στην γενναιοδωοια και την ηπιοτητα της δημοκοατιας, πουηταν αοοηκτα συνδεδεμένη με την επικοατηση της μεσω της πειθους καιτου διαλογου και οχι με τη βια, και μαλιστα διχως να επικοατει ιδεολο­γικα, τουλαχιστον στον κυκλο της διανοησης που εντελως ελευθεοα καιμαλιστα επιδοτουμενα ασκουσε αυστηοοτατη κοιτικη στη δημοκοατια.

Κατ' αοχη εκεινο που ποεπει να επισημανθει ειναι οτι στην αθηναι­κη δημοκοατια δεν επικοατουσε η συγχοονη διακοιση των κοατικών λει­τουογιων. Νομοθετικη, εκτελεστικη και δικαστικη λειτουογια ασκου­νταν απο τα διαφοοα οογανα της ενιαιας λαικης πολιτικης εἔουσιας δι­χως να υπαοχει καποιος αυστηοος διαχωοισμος αομοδιοτητων αναμεσατους. Ἑτσι, η συναγωγη συμπεοασματων για το χαοακτηοα του πολιτευ­ματος απ' αφοομη καποια μεταβιβαση καποιας απο αυτες τις αομοδιο­τητες απο καποιο οογανο σε καποιο αλλο, κατι που συνηθως γινεταιΦοισσοτεοο για τον τεταστο αιωνα, ειναι μαλλον αυθαιοετη.

Βεβαιως, δεν ειναι ακοιβως το ιδιο μια αομοδιοτητα να την έχει ηΒουλη η η Εκκλησια, η Ηλιαια η ο Ἀοειος Παγος. Στην καθε πεοιπτωσηομως, παοα τις οποιες αποχοωσεις αναμεσα στα διαφοοα οογανα δενποεπει να μας διαφευγει οτι ποοκειται για μια ενιαια λαικη εξουσια.

Ἑτσι, για παοαδειγμα, κυβεονητικες αομοδιοτητες ειχε και η Εκκλη­σια του Δημου και η Βουλη και οι Δεκα Αοχοντες. Το ιδιο δικαστικεςαομοδιοτητες ειχε και η Ηλιαια και η Εκκλησια και η Βουλη και οι

//_ /7

96 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Αοχοντες. 'Εχουμε συνεπως να κανουμε με επικαλυψη αομοδιοτητωνπασα με διακοιση εξουσιων22®, με ποοεςέχοντα το οολο της Εκκλησιαςως ποος τη νομοθετικη αλλα και την κυβεσνητικη λειτουογια221 και τωνλαικων δικαστηοιων οσον αφοοα στην δικαιοσυνη.

Ζ.3.Ζ Εκκλησια του Δημου και λαϊκη δικαιοσυνη:Η αμεσοτητα στις πιο καθαρές της μορφες

Ας ξεκινησουμε λοιπον την αναλυση των μέτοων μη αποσπασης τωνδιαχειοιστων ποωτα απο τους θεσμους εκεινους οπου η αμεσοτητα εκ­φοαζεται με την πιο καθαοη της μοοφη.

Η Εκκλησια του Δημου και η λαικη δικαιοσυνη ειναι οι δυο κατ'εξοχην θεσμοι, μέσω των οποιων η αυτοδιαχειοιστικη εξουσια ασκειταιμε τον πιο αμεσο τοοπο. Αυτο ισχυει και για την Ηλιαια, παοολο πουεδω έχουμε να κανουμε με επιλογη δια κληοου αλλα ενος πολυ μεγαλουαοιθμου πολιτων.

Ο Αοιστοτέλης οοιςει τον πολιτη ως εκεινον που μετέχει της «αοοι­στου αοχης», δηλαδη που μετέχει στα δικαστηοια και στην Εκκλησιαἔῃπου ποοσδιοοιςονται ως αοοιστη αοχη απο την αποψη οτι δεν έχει κα­νένα χοονικο πεοιοοισμο και συνεπως ειναι μονιμα παοουσα. Η συμμε­τοχη των πολιτων σ' αυτην την αοχη σημαινε και τη μονιμη παοουσιαστη διοικηση της πολης. Ποοκειται για μια αμεση παοουσια διχως κα­μια μεσολαβηση, ποσο μαλλον του τυπου του συγχοονου κομματικουμηχανισμου, ο οποιος έοχεται να ποοστεθει στη μεσολαβηση της αντι­ποοσωπευτικοτητας.

Τοπολιτευμα μιας πολης, ο δημοκοατικος η οχι χαοακτηοας της,αἔαθοοιςονταν απο τη συνθεση της λαικης της συνέλευσης. Χαοακτηοι­στικο των ολιγαοχικων πολεων ηταν ο πεοιοοισμένος αοιθμος τωνσυμμετασχοντων στην Εκκλησια και τις φοοές που οι ολιγαοχικοι κα­τέλαβαν την εἔουσια στη Αθηνα το ποωτο τους μέλημα ηταν ο πεοιοοι­

' σμος του αοιθμου των πολιτων και κατ° επέκταση των μελων της Εκ­Β κλησιας.

Στην αθηναικη δημοκσατια πεοα απο το ποσοι και ποιοι συμμετει­χαν στην ποαἔη στις συνελευσεις της Εκκλησιας, κατι που θα εἔετασου­με αμέσως πιο κατω, αυτο που­ειχε θεμελιωδη σημασια ηταν το οτι ολοιοι πολιτες, διχως πεοιοοισμους σχετικους με την υπαοἔη η οχι ιδιοκτη­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ­ 97

σιας και με το μέγεθός της, ειχαν το δικαιωμα συμμετοχης όποτε εκεινοιτο έκοιναν σκόπιἔἶί

Ιδιαιτεοη σημασια έχει και η συχνότητα των συνεδοιασεων τηςΕκκλησιας, που από δέκα φοοές το χοόνο που ηταν αοχικα, δηλαδη μιαφοοα στο διαστημα καθε πουτανειας, έγινε στη συνέχεια τοεις συνεδοια­σεις σε καθε πουτανεια, δηλαδη τοιαντα φοοές το χοόνο.2Ζ4

Παοα την όποια υπεοοχη κατα τις συνεδοιασεις της Εκκλησιας τωνκαλων οητόοων και συνεπώς σ° ένα βαθμό εκεινων που ειχαν τον ελευ­θεοο χοόνο να καλλιεογησουν τη οητοοικη και παοα το ότι στην ποαἔηοι πεοισσότεοοι παοακολουθουσαν και λιγότεοοι έκαναν ποοτασεις καιασκουσαν το δικαιωμα της ισηγοοιας η ακόμη πασα το ότι υπηοχε μιαυπεοοχἠ των πιο ηλικιωμένων πολιτων λόγω του σεβασμου που απο­λαμβαναν, ο καθε πολιτης ειχε το δικαιωμα να παοέμβει.

Ακόμη, παοόλο που υπηοχε και μια μοοφη ψηφοθηοιας πόσο μαλ­λον που η πολιτικη συζητηση δεν πεοιοοιςόταν στο χωοο της Εκκλη­σιας, αλλα διεἔαγόταν σε όλους τους δημόσιους χωοους αλλα και σειδιωτικές συναθοοισεις, αυτη η «ψηφοθηοια» αποτελουσε μια συνέχειατης δημοκοατικης διαδικασιας και στόχευε όχι βεβαιως στην εκλογη τουενός η του αλλου αντιποοσωπου, αλλα στην ληψη της μιας και όχι τηςαλλης απόφασης από τους ιδιους τους πολιτες. Εξαλλου η παοαπλανη­ση του λαου αποτελει κατηγοοια που μποοουσε να καταγγελθει στα δι­καστηοια. Μαλιστα ο λαός ηταν πιο ευνοικα διατεθειμένος απέναντιστις παοεμβασεις των ανθοωπων ταπεινης καταγωγής παοα των «αγα­θών››.2Ζ5

Το ότι, σε τελευταια αναλυση, ο λαός αποφασιςε με βαση την όποιαοοθη η λαθεμένη αντιληψη ειχε για το συμφέοον του αποδεικνυεται καιαπό την κατηγοοια που ποοσαπτεται στους δημαγωγους, ότι ποότεινανμια φιλολαικη πολιτικη για να γινουν αοεστοι η και να κολακευουν τολαό.

Αυτό δεν σημαινει ότι όλες οι αποφασεις της Εκκλησιας ήταν οοθές.Υπηοξαν και καταστοεπτικές αποφασεις, όπως η εκστοατεια στη Σικε­λια, η σφαγη των κατοικων της Μηλου, η καταδικη των στοατηγων μετατις Αογινουσες. Όμως, υπηοἔε μια συντοιπτικη πλειοψηφια οοθων απο­φασεων, η καλυτεοη απόδειξη των οποιων ειναι το ιδιο το αθηναϊκό με­γαλειο.

Εκεινο όμως που μας ενδιαφέοει πεοισσότεοο δεν ειναι τόσο ουτε το

98 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

ποιοι παοενέβαιναν πιο συχνα στις συνελευσεις, ουτε η οοθοτητα η μητων αποφασεωνιῖῖ σημαντικοτεοο ειναι οτι οι αποφασεις λαμβανο­νταν αμεσα απο τους ιδιους τους πολιτες μετα απο ένα δημοσιο διαλο­γο. Αυτές οι αποφασεις αφοοουσαν ολα τα σημαντικα θέματα της πο­λης, οπως τις εἔωτεοικές της σχέσεις, την πολεμικη πολιτικη, την νομο­θεσια ¬που, παοα την απαγοοευση μεσω της «γοαφης παοανομων», τηςκαταογησης των «ιστοοικων» για τη δημοκοατια νομων του Δοακοντα,του Σολωνα και του Κλεισθένη, η Εκκλησια διχως να την καταογει ειτεμε μεταοουθμισεις ειτε με ψηφισματα την αλλαςε­, το διοοισμο και τονέλεγχο των αοχοντων, οι οποιοι οπως θα δουμε στη συνέχεια βοισκο­νταν συνεχως υπο τη δαμοκλειο σπαθη της, τα δικαστικα ςητηματα καιαλλοιἐκ/

Ειναι αληθεια οτι η διαδικασια της λαικης συνέλευσης για τη ληψητων αποφασεων ηταν συχνα χοονσβοοα. Ο ιδιος ο Δημοσθένης2Ζ6 παοα­τηοει οτι η ταχυτητα των αποφασεων της μοναοχιας και της ολιγαοχιαςηταν σαφως μεγαλυτεοη. Όμως, και αυτο ειναι το πιο σημαντικο, ουδέ­ποτε η δημοκοατικη Αθηνα δεν έθεσε σε αμφισβητηση την αμεση δημο­κοατια και δεν παοαχωοησε αομοδιοτητες της Συνέλευσης σε πιο «ευέ­λικτα» οογανα στο ονομα μιας υποτιθέμενης αποτελεσματικοτητας.Μαλιστα, πασα το διαοκές πολεμικο κλιμα που επικοατουσε και τοοποιο απο τη φυση του απαιτουσε γοηγοοες και σ' ένα βαθμο μυστικέςαποφασεις, η αποτελεσματικοτητα της αθηναικης δημοκοατιας και ηανωτεοοτητα της συνιστατο ακοιβώς στο γεγονος οτι ο αθηναικος λαοςηταν εκεινος που έπαιονε τις αποφασεις και δεν πεοισοιζοταν στο οολοτου εκτελεστη αποφασεων που αλλοι ειχαν παοει για λογαοιασμο του.«Δε νομιςουμε πως τα λογια βλαφτουν τα έογα, αλλα οτι πιο πολυ βλα­φτει να μη διαφωτιστουμε πιο μποοστα με λογο για οσα ποέπει να κα­νουμε», λέει ο Πεοικλης στον Επιταφιο.227

Απο εδω ποοκυπτει και η αγαπη του λαου για την πολη του, απο εδώκαι η γενναιοτητα και η αποτελεσματικοτητα στο πεδιο των μαχών πα­οολο που η διαπαιδαγώγηση του δεν ηταν κατ° εἔοχην στοατιωτικη.

Πολλοι ιστοοικοι ποοσπαθουν να εοευνησουν τοσο τον αοιθμο εκει­νων που συμμετειχαν στις συνελευσεις, οσο και την κοινωνικη τουςσυνθεση. ς

Βεβαιως και το ένα και το αλλο έχουν τη σημασια τους. Εκεινο ομωςπου ειναι πιο σημαντικο πέοα απο το δικαιωμα συμμετοχης καθαυτο, ει­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 99

ναι οτι λιγο πολύ, αν και οχι με την ιδια συχνοτητα, το σύνολο των πολι­τών συμμετειχε στις συνελεύσεις και οτι αυτες ειχαν σαφώς το χαοακτη­οα λαϊκών συνελεύσεων, που συχνα για σημαντικα θεματα η οταν τοαπαιτούσε ο νομος, οπως στις πεοιπτώσεις του οστοακισμού η της πα­οαχώοησης «αδειας» χαοης, στο ενδεχομενο εισηγητη «παοανομης» αλλααναγκαιας ποοτασης η σε ποοσωπα που ειχαν υποστει «ατιμια» η τον τε­ταοτο αιώνα για την απονομη του δικαιώματος του πολιτη, στην «πλη­οη» συνελευση συμμετειχαν 6.000 Αθηναιοι πολιτες228, και αυτο οταν ηοποια πολιτικη συμμετοχη δεν ηταν σε καμια πεοιπτωση υποχοεωτικη.

Σημαντικο οολο στη συμμετοχη επαιξε και η εισαγωγη τον τεταοτοαιώνα του εκκλησιαστικού μισθού, ο οποιος συνέβαλε στην καταπολε­μηση του κλιματος αδιαφοοιας που, οπως θα δούμε στο αμεσως επομε­νο κεφαλαιο, ειχε αοχισει να διαμοοφώνεται. Αν τον πεμπτο αιώνα τοκοοδονι με την κοκκινη μπογια χοησιμοποιούνταν για να ποοσελκύο­νται οι πολιτες στη συνέλευση, τον τεταοτο αιωνα και παοα το αονητι­κο κλιμα, μετα την καθιεοωση του μισθού χοησιμευε για να τους εμπο­διςει οταν ηταν γεματη η Εκκλησια229. Η εισαγωγη παντως του μισθούσε συνδυασμο με τη χοηση του σχοινιού ειναι δειγμα οτι η αθηναικη δη­μοκοατια κατέβαλε καθε δυνατη ποοσπαθεια ετσι ώστε να μην μετατοα­πει σε δημοκοατια της απαθειας και σε διακυβεονηση απο λιγους πουθα συμμετειχαν στις δημοκοατικες διαδικασιες.

Η πλειονοτητα των ιστοοικών συγκλινει στο οτι πεοισσοτεοο συμμε­τειχαν στις συνελεύσεις οι ανθοωποι που κατοικούσαν μεσα στο αστυ η

στα ποοαστια της Αθηνας. Ο ιδιος ο Αοιστοτελης που, οπως θα δούμε,τασσεται υπεο μιας αοιστοδημοκοατιας των χωοικών πεοιγοαφει τη συ­νέλευση του αθηναικού δημου ως κυοιαοχούμενη απο τα επαγγελματατης πολης.

«Ο λαος [δηλαδη οι βαναυσοτεχναι, οι αγοοαιοι, οι ημεοομισθιοι],επειδη συνεχώς πεοι την αγοοα και το αστυ κυλιεται παει πιο εύκολαστην Εκκλησια απ' ο,τι οι γεωογοι που ειναι διεσπαομενοι, που δύσκο­λα συγκαλούνται και που ούτε ομοιαν, ως οι αλλοι, χοειαν των συνε­λεύσεων τούτων εχουν››.230

'Ετσι λοιπον εκεινοι που ςούσαν στα μακοινα ποοαστια της Αττικηςδιαδοαματιςαν μικοοτεοο οολο στην πολιτικη ςωη απο εκεινους πουζουν μεσα στο αστυ και γύοω απο αυτο.Ζ31 Όσο για τους αγοοτες, επι­κοατει η αντιληψη οτι πεοισσοτεοο συμμετειχαν οι πιο εύποοοι και οχι

ΙΟΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

τοσο οι θητες που ηταν πιο δυσκολο να αφησουν τους αγοους και ναδιανυσουν συχνα μια μεγαλη αποσταση για να λαβουν μέσος στη συνέ­λευση.Ζ32 Γι® αυτο και συμμετειχαν κυοιως οταν εποοκειτο να συζητη­θουν σοβαοα θέματα.

Ακομη η συμμετοχη εζαοτιοταν και απο αλλες συνθηκες, οπως ο κυ­κλος των αγοοτικών εογασιών η γεγονοτα οπως ο Πελοποννησιακοςπολεμος, που υποχοέωσε πολλους αγοοτες να μεταφεοθουν μέσα στατειχη και συνεπώς να συμμετέχουν πιο συχνα στις συνελευσεις, η τελοςαλλοι πολεμοι που απομακουναν απο την Αθηνα μεγαλο ποσοστο τωνπολιτών της και μποοουσαν να επηοεασουν και την κοινωνικη συνθεσητης συνέλευσης, η οποια για παοαδειγμα συντηοητικοποιουνταν οτανέλειπε το ναυτικο.

Στην καθε πεοιπτωση η Εκκλησια μαζι με τα λαικα δικαστηοια ητανη ψυχη του πολιτευματος και μέσω αυτης η λαικη κυοιαοχια απο κενογοαμμα, που ειναι στην εποχη μας, ηταν μια ζωντανη ποαγματικοτητα.

Η λαικη δικαιοσυνη εοχεται να συμπληοώσει αυτην την εικονα τηςαμεσοτητας και της μη υπαοζης ιδιαιτεοου κοατικου κατασταλτικου μη­χανισμου. Μεσα απο τα λαικα δικαστηοια ο λαος διχως και παλι καμιαδιαμεσολαβηση ασκει τη δικαστικη λειτουογια, η οποια ομως δεν ειναισαφώς διαχωοισμένη απο την πολιτικη και τουτο διοτι και πολλες δικεςειχαν σαφώς πολιτικο χαοακτηοα και διοτι η ιδια η Εκκλησια ειχε καιδικαστικές αομοδιοτητες.

¬

Όπως ειδαμε, ο Αοιστοτέλης χαοακτηοιζε τον πολιτη, εκτος απο τησυμμετοχη του στην Εκκλησια, και απο τη συμμετοχη του στα λαικα δι­καστηοια. Ο ιδιος πιστευέ οτι αυτα αποτελουσαν το κυοιοτεοο χαοα­κτηοιστικο της δημοκοατιας. «Η μεν του Αοειου Παγου βουλη ειναι τοολιγαοχικο στοιχειο, το αιοετο των αοχών το αοιστοκοατικο και ο θε­σμος των δικαστηοιων το δημοκοατικο».233Και στην Αθηναιων Πολι­τεια γοαφει σχετικα: «ο λαος εγινε μονος του κυοιαοχος των παντωνκαι διευθυνει τα παντα με ψηφισματα [που εζέδιδε η Εκκλησια] και ταδικαστηοια».234

Ο Αοιστοφανης για να δειζει την ισχυ της λαικης δικαιοσυνης εμφα­νιζει τον Φιλοκλέωνα τη στιγμη που μπαινει στην Ηλιαια να δηλώνει:«Η δυναμη μου δεν ειναι τοσο μεγαλη οσο οποιουδηποτε βασιλια; [...]Μηπως δεν διαταζω οπως ο Διας;»235 και ο ιδιος ο Αοιστοφανης στουςΣφήκες κανει λογο για την μανια των Αθηναιων να δικαζουν.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 101

Ἐτστ, δεν ετνατ αστοχος ο χαοακτηοτσμος της Αθηνας ως «δτκατοπο­λης». Η δτκατοσυνη πεοτηλθε υπο πληοη λατκο ελενχο μετα τη μετασ­ουθμτση του Εφταλτη, ο οποτος ως αοχηνος των δημοκοατων το 461,ποτν απο τον Πεοτκλη, αποδυναμωσε τον Ἀοετο Πανο, του οποτου ταμελη ηταν στην πλετοψηφτα τους πλουστοτ κατ ευνενετς κατ οοτζοντανστη θεση αυτη δτα βτου, ενος θεσμου δηλαδη που ηταν «εκτος δημοκοα­ττκου κλτματος», κατ ετσηνανε την τδτα πεοτπου πεοτοδο του δτκασττκουμτσθου.236

Η Ηλτατα, αποτελουμενη απο 6.000 Ηλταστες που τον πεμπτο ατώνακληοωνονταν ντα ενα ετος αναμεσα στους υποψηφτους πολττες 6Οθ αναφυλη, χωοτζοταν σε επτμεοους τμηματα που αποτελουνταν απο ΖΟ1 εωςκατ 6.000 μελη ντα οοτσμενες ετδτκες πεοτπτωσετς. Ο Πεοτκλης ντα πα­οαδετνμα παοουσταστηκε σε δτκαστηοτο αποτελουμενο απο 1.501 δτκα­στες.237 Κατω απο αυτες ττς συνθηκες, καταλαβατνετ κανετς ποσο δυ­σκολο ηταν να εἔανοοαστουν τα μελη του δτκαστηοτου κατ να μην εκ­φοαζουν ανεπηοεαστα τη λατκη βουληση. Παοολα αυτα ομως αονοτεοαεφαομοστηκε η καθημεοτνη κληοωση ντα καθε τμημα, ετστ ωστε να μηνετνατ γνωστα απο ποτν τα μελη που θα εκδτκαςαν μτα υποθεση. Εἔαλλουη ψηφοφοοτα ηταν μυσττκη κατ δτχως να ποοηνεττατ καμτα συζητησηαναμεσα στους λατκους δτκαστες.Ζ38

Ο δτκασττκος μτσθος ηταν δυο οβολοτ κατ απο το 425 εντνε τοετς, κα­ττ που τσοδυναμουσε με την αἔτα της ημεοηστας τοοφης ενος ατομου.Ετνατ ποοφανες οττ αυτο το ποσο δεν μποοουσε να αποτελεσετ κτνητοοντα τη συμμετοχη ενος πλουστου πολττη στην Ηλτατα, με συνεπετα σταδτκαστηοτα να συμμετεχουν πεοτσσοτεοο η φτωχοτ κατοτκοτ της Αθηναςκατ συνηθως οτ πτο ηλτκτωμενοτ που δεν ετχαν αλλη απασχοληση, ποσομαλλον που οτ δταδτκαστες της καθημεοτνης κληοωσης σε συνδυασμο μετη δτκη ηταν αοκετα χσονοβοοες.

Η δυσπτσττα ποος τους ετδτκους κατ η εμπτστοσυνη στη συλλοντκηκοτση των απλων ανθοωπων239 χασακτηοτζε κατ τη λατκη δτκατοσυνη.

Οτ αποφασετς λαμβανονταν οχτ απο ετδτκους επαννελματτες δτκα­στες αλλα απο λατκη συνελευση. Οτ λατκοτ αυτοτ δτκαστες δεν ετχαν τηδυνατοτητα ν° αποσπαστουν απο την κοτνοτητα, δτοττ πεοαν του μηεπαννελματτκου τους χαοακτηοα επτλενονταν με κληοο μονο ντα εναχοονο δτχως να εχουν δτκατωμα να επανεπτλενουν πολλες φοοες. Δενυπηοχε εκποοσωπος του Δημοστου κατα τη δτκη, ενω η δτκατοσυνη δεν

ιΟΖ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

κινειται ποτε αυτεπαγγελτα, αλλα υπαοχουν ιδιωτικες αγωγες, «δικαι»,και δημοσιες, «γοαφαι», οταν καποιος πολιτης θεωοει οτι βλαπτεται τοκοινο συμφεοον. Απαγοοευεται η υπαοἔη δικηγοοων και ο καθεναςοφειλει να υπεοασπιῖςεται απο μονος του το δικιο του. Το νομο δεν τονπαοουσιαζει ο ποοεδοος αλλα ο διαδικος που του αποδιδει και τη δικητου εομηνεια, που μποοουσε να ανατοεψει ο αντιδικος του.240

Όλα αυτα τα στοιχεια αποδεικνύουν οτι δεν υπηοχε καμια «ανωθεν»παοεμβαση στη δικαιοσυνη και οτι αυτη δεν αποτελουσε καποιο ἔεχωοοαπο τους πολιτες μηχανισμο.

Κατι ομως που συνηθως δεν υπογοαμμιζεται οσο θα εποεπε και πουσυμβαλλει αποφασιστικα στην αμεση εἔαοτηση της δικαιοσυνης απο τηλαικη βουληση ειναι η σχεση της με το νομο. Στο διαλογο του Ξεοἔη μετον Δημαοατο, ο Ηοοδοτος μας πληοοφοοει οτι, σε αντιθεση με τουςΠἐοσες που υπακουουν στο Μοναοχη, οι Έλληνες ειναι ελευθεοοι καιυπακουουν μονο στο νομοΖ^1. Ταυτοχοονα ομως ο γοαπτος νομος δεναποτελουσε πανακεια. Πεοα απο την κοιτικη των σοφιστων, οσον αφο­οα τη σχετικη του αἔια και την υπεοοχη του φυσικου νομου, ας μην ζε­χναμε οτι υπηοχε και η σταση της Αντιγονης του Σοφοκλη. ν

/Ετσι αν ποαγματι, οπως παοατηοει ο Π. Δημακηςμἔ η Αθηνα κυ­οιαοχουνταν απο τη νομοκοατια, αυτο συνέβαινε με την εννοια οτι τοεθιμικο δικαιο αντιμετωπιζοταν με καποια δυσπιστια, διοτι παοεπεμπεστο αοιστοκοατικο καθεστως. Ας μη ξεχναμε οτι ενα απο τα βασικα αι­τηματα των λαικων ταζεων ηταν η δημοσιευση των νομων, για να απαλ­λαγουν απο την αυθαιοεσια της αοιστοκοατιας.

Υπηοχαν ομως λιγοι σχετικα νομοι, με αποτελεσμα απο τη μια ναμην ωφελουνται οι ποονομιουχοι που θα μποοουσαν πιο ευκολα απ'“ο,τι ο λαος να τους γνωοιιςουν αν ηταν πεοισσοτεοοι και, απο την αλλη,τα λαικα δικαστηοια να ειναι πιο ελευθεοα στην απονομη της δικαιοσυ­νης, ποσο μαλλον που λογω της μεταβλητοτητας της συνθεσης τους δενυπηοχε «νομολογια» των δικαστηοιων πανω σ° ενα θεμα.

Ταυτοχοονα, λογω του μεγαλου αοιθμου των πολιτων που συμμετει­χαν καθε φοοα στην Ηλιαια και της συνεχους ανανεωσης τους, υπηοχεγενικα στους πολιτες μια εζοικειωση σχετικα με την απονομη της δικαι­οσυνης, ετσι που παοα τον μη επαγγελματικο της χαοακτηοα να απο­λαμβανει της εμπιστοσυνης των πολιτων.

Ο ιδιος ο οοκος των Ηλιαστων ηταν ενας οοκος ποος τη λαικη κυ­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΙΟ3

οιαοχια και ταυτοχοονα εθετε τα οοια της σε σχεση με την οικονομικηκυοιαοχια των ιδιοκτητών.

«Θα ψηφισω συμφωνα με τους νομους και τα ψηφισματα του αθη­ναικου λαου και της Βουλης των Πεντακοσιων. Δεν θα ψηφισω ουτευπεο ενος τυοαννικου ουτε υπεο ενος ολιγαοχικου καθεστώτος και, ανκαποιος αποπειοαθει να καταλυσει τη δημοκοατια η ψηφισει αντιθεταμε αυτον τον οοκο, δεν θα συγκατατεθώ. Επισης, δεν θα φηφισω ουτετην ακυοωση των ιδιωτικών χοεών ουτε τον αναδασμο της γης και τωνσπιτιών των Αθηναιων.››243

Ζ.3.3 Κλιιρωσιι και εναλλαγιι ως ειτιθεθαιωσιττης Πολιτικος ισοτητας

Στο επιπεδο ηδη της λαικης δικαιοσυνης και πασα το μεγαλο αοιθμοτων Ηλιαστών που απο μονος του θα μποοουσε να διασφαλισει τη μηαποσπαση τους απο την κοινοτητα των πολιτών και τα συλλογικα τουςσυμφεοοντα, χοησιμοποιουνται ποος αυτη την κατευθυνση ως δικλειδεςασφαλειας η κληοωση και η συνεχης εναλλαγη που, σε συνδυασμο μεμια σειοα αλλα μετοα, διασφαλιςουν και τη μη αποσπαση των Αοχο­ντων και των μελων της Βουλης των Πεντακοσιων που θα εἔετασουμεαμεσως μετα.

Τοσο ο Αοιστοτελης στα Πολιτικαῃι, στην Αθηναίων ΠολιτειαΖ45και στην Ρητοοικιἴω, οσο και ο Πλατώνας στην Πολιτειαῃι επισημαι­νουν οτι η κληοωση και οχι η εκλογη κατα την επιλογη καθε επιπεδουαἔιωματουχων ειναι το «δημοκοατικον». Ειναι πασιφανες οτι η κυοιαο­χια της κληοωσης σημαινει κυοιαοχια της δημοκοατιας και της αποτελε­σματικοτητας που ποοκυπτει απο την στηοιξη στο λαο, απέναντι στηναποτελεσματικοτητα των αποσπασμενων «ειδικών».

Υπαοχουν και οοισμενες πεοιπτώσεις, οπως εκεινες των στοατιωτι­κών αοχών, των διαχειοιστών των χοηματων για τις γιοοτες, του ταμιατων στοατιωτικών, δηλαδη ολων των κοινών ποοσοδων, του ποοιστα­μενου της υπηοεσιας υδοευσεως, που εκλέγονται με ανοιχτη ψηφοφο­οια,Ζ^8 ομως αυτο που επικοατει και κατα κοινη ομολογια χαοακτηοιςειτη δημοκοατια ειναι η κληοωση.

Ειναι βεβαιο οτι οι Αθηναιοι ειχαν πληοη επιγνωση του γεγονοτοςοτι με την εφαομογη της κληοωσης ως βασικου μέσου επιλογης έπαιο­

ΙΟΔ ΠΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

ναν το οισκο μιας αστοχης, αναποτελεσματικης αν οχι και επικινδυνηςεπιλογης και τουτο πασα τα οποια αλλα μέτοα, οπως η δοκιμασια και οέλεγχος, που συνοδευαν την κληοωση. Ειναι επισης βέβαιο οτι η επικλη­ση στο χαοακτηοα της θειας επιλογης του κληοου2^9 μαλλον θεωοητικο­ποιηση μιας πολιτικης η ακομα και θεικη επικληση γι° αυτην την επιλο­γη αποτελει πασα σοβαοο επιχειοημα.

Το εοωτημα λοιπον που ποοκυπτει ειναι για ποιο λογο επελέγη ηκληοωση, που μαλλον χοονολογειται απο την εποχη κιολας του Κλει­σθένηΖ5®, και μαλιστα σε συνδυασμο με τη συνεχη εναλλαγη, που ητανσυνέπεια του πεοιοοισμένου χοονου της θητειας που καθοοιζοταν συνη­θως σ° ένα έτος και μονο σε μια μέσα για τον ποοεδοο της Βουλης πουηταν κατι αναλογο του Ποοέδοου της Δημοκοατιας; Η απαντηση ειναιαπλη και θα ηταν ποοφανης για έναν Αθηναιο δημοκοατη: Ειτε αναγνω­οιζεις τη λαικη κυοιαοχια και συνεπως την ικανοτητα του λαου να αυ­τοδιευθυνεται, οποτε και δεν αποδέχεσαι ουτε τη λογικη των ειδικών,των πιο «ικανών» της πολιτικης, ουτε ένα συστημα οπως η ψηφοφοοια,που απο τη φυση του οδηγει στην επιλογη με βαση οοισμένα κοιτηοιακαι αναιοει τη λογικη της πολιτικης ισοτητας και αοα της αυτοδιευθυν­σης, ειτε δεν αναγνωοιζεις την ικανοτητα του λαου να αυτοκυβεοναται,αλλα τον εμπαιςεις αποδιδοντας του την ικανοτητα να επιλέγει τους κυ­βεονητες του, οποτε επιλέγεις τη ψηφοφοοια και τη λογικη της αντιποο­σώπευσης.

Μ' αλλα λογια, οπως θα έλεγε και ο Κοιιεεεειι, η δημοκοατια ειτε θαειναι αμεση ειτε δεν θα ειναι δημοκοατια, ειτε κυοιαοχος λαος και κυ­βέονηση θα ταυτιςονται ειτε ο λαος δεν θα ειναι κυοιαοχος.251

Η επιλογη λοιπον του κληοου ηταν ποιν απ° ολα μια επιβεβαιωσητης αμεσοτητας και της λαικης κυοιαοχιας. Σε συνδυασμο με την εναλ­λαγη ηταν μια ποωτη δικλειδα ασφαλειας κατα της μετατοοπης τωνυπαλληλων, διαχειοιστων του λαου σε αφεντικα του.

Ταυτοχοονα, με την κληοωση αποφευγοταν η εκλογη εκεινων που θαυποστηοιζαν οι πλουσιοι και που θα μετατοέπονταν σε οογανα τους καιοι οποιοι ποοφανως θα ειχαν πεοισσοτεοα μέσα για να επηοεασουντους ψηφοφοοους. Τέλος, η κληοωση διασφαλιζε τη μη υπαοἔη πελατει­ακων σχέσεων και πολιτικών οαδιουογιων, οι οποιες αποτελουν αναπο­σπαστο κομματι της επιλογης με ψηφο.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 105

2.3.4 Βουλη και αρκοντες: Κληρωση, εναλλαγη, έλεγκος,συλλογικοτητα, δημοσιοτητα και καμπλοἰ μτσδοἰ

Αν η Ηλτατα κατ πεοτσσοτεοο η Εκκληστα λεττουογουσαν ως ο λαοςσυνολτκα δτχως καμτα δταμεσολαβηση, με τη Βουλη των Πεντακοστωνκατ τους Αοχοντες που η δημοκοαττα χοεταζοταν γτα λεττουογτκους λο­γους, οτ κτνδυνοτ αποσπασης ηταν σαφως μεγαλυτεοοτ, αφου ο αοτθμος

τους ηταν πεοτοοτσμένος. Σ' αυτο συνέτετνε κατ το οττ οτ ηγέτες της δη­

μοκοαττας κατ πτο ετδτκα οτ στοατηγοτ που εκλέγονταν με ψηφοφοοτακατ ετχαν το κυοτοτεοο πολτττκο αξτωμα ηταν κατα τον πέμπτο μεν ατω­

να στη συντοτπττκη πλέτοφηφτα τους (εκτος του σχεττκα ταπετνης κατα­γωγης Κλέωνα) απαλλαγμένοτ απο το μοχθο, αοτστοκοαττκης καταγω­γης πολττες, κατ τον τέταοτο δε ατωνα μαλλον νεοπλουτοτ.

Ας σημετωθετ οττ, κατα τον πέμπτο ατωνα επτ Πεοτκλη, υπηοχε ακο­μη ο πεοτοοτσμος οτ Αοχοντες να ανηκουν σττς τοετς ανωτεοες ταιςετς,

καττ που έπαψε να τσχυετ τον τέταοτο ατωνα. Εἔαλλου απο τη σττγμη

που το αἔτωμα ηταν κληοωτο κατ αοχτσε να συνοδευετατ κτ απο μτσθο

δεν υπηοχε κανένας λογος να αποκλετοντατ οτ θητες.

Ἐτστ ποτν απ° ολα κατ γτα την εκλογη των Αοχοντων κυοταοχουσε η

κληοωση, η οποτα εξελτχθηκε βαθμτατα ποος την πτο καθαοη της μοοφη,

αφου στην αοχη κατ ως τα μέσα του πέμπτου ατωνα γτνοταν αναμεσα σε

υποψηφτους που ετχαν αοχτκα εκλεγετ με ψηφοφοοτα απο ττς φυλές κατ

αογοτεοα απο τους δημους, ενω απο τα μέσα του πέμπτου ατωνα κατ

αυτη η ποωτη επτλογη γτνοταν με κληοο. Ετνατ ενδετκττκο οττ η ποώτη

φοονττδα των ολτγαοχτκων το 411 ηταν να δταλυσουν τη Βουλη των Πε­ντακοστων κατ να την ανττκαταστησουν με μτα Βουλη τετοακοστων επτ­

λεγμένων αμτσθων βουλευτών. Αν κατ ο Θηοαμένης αποκατέστησε τη

Βουλη των Πέντακοστων, μονον οταν οτ βουλευτές έγτναν κατ παλτ κλη­

οωτοτ θεωοηθηκε οττ ντκησε η δημοκοαττα.25Ζ

Επτσης, τσχυε ο πεοτοοτσμένος χοονος της καθε θητετας. Γεντκα, η

θητετα ηταν ένας χοονος με μη δτκατωμα δευτεοης επανεκλογης κατ δτ­

κατωμα εκλογης σε ολη τη ζωη του πολττη, οχτ πανω απο δυο φοοές ως

βουλευτης, εκτος κατ παλτ των στοατηγωνΖ53. Σ° αυτα τα μέτοα ποοσττ­

θεντατ μτα σετοα απο ποοφυλαἔετς, έτστ ωστε να μην παοαμοοφωθετ η

λατκη κυοταοχτα. Παοα την υπαοἔη λοτπον της Βουλης των Πεντακο­στων κατ του Συμβουλτου των Αοχοντων, ο λαος ηταν αυτος που έπατο­

106 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

νε ολες τις αποφασεις, έτσι που ακομη και ο Πεοικλής να βοισκεται υποσυνεχή λαικο έλεγχο και μαλιστα να καταδικαστει για καταχοηση, επει­δή δεν μποοεσε να δικαιολογήσει καποια μυστικα κονδυλια.

Το ιδιο συνέβαινε και με τους δημαγωγους «εἔωθεσμικους» πολιτι­κους ηγέτες, που απο τη μια έποεπε να πειθουν το λαο, απο την αλλη ολαος ήταν εκεινος που τελικα αποφασιζε μέσα απο έναν αμεσο δημοσιοδιαλογο, οπως συνέβη για παοαδειγμα αναμεσα στον Δημοσθένη και τονΑισχινη αναφοοικα με τη μακεδονική απειλή.

Όσον αφοοα στη Βουλή, η εκτιμηση του ΟΙοτΖ254, που παοαλληλιζειτη Βουλή των Πεντακοσιων με το συγχοονο αντιποοσωπευτικο μας συ­στημα και εκτιμα οτι συνιστουσε «εκχώοηση μέσους των κυοιαοχικώνδικαιωματων του λαου» ειναι παοαπλανητική, διοτι καθε Αθήναιος πο­λιτης μποοουσε να ασκήσει αμεσα νομοθετική ποωτοβουλια, δικαιωμαπου σήμεοα ανήκει μονο στους βουλευτές ή στην κυβέονηση255. Τα μέλητης βουλής ποοτειναν τα ποοβουλευματα οχι ως βουλευτές αλλα ωςαπλοι πολιτες και συνεπώς ελέγχονταν μέσω της «γοαφής παοανομων»για τους παοανομους νομους ή της «γοαφής νομών» για τους ασυμφο­οους στην Πολιτεια νομους και οχι μέσω των «ευθυνών» που αφοοου­σαν τους δημοσιους λειτουογους.Ζ56 Τα ποοβουλευματα της βουλής ει­χαν μονο γνωμοδοτικο, μη δεσμευτικο χαοακτήοα για την Εκκλησια,ενώ τα ψηφισματα της εκκλησιας ειχαν συχνα χαοακτήοα νομου, οποτεκαι η βουλή δεν ειχε καμια παοέμβαση. Κυοιως ομως εκτος της κλήοω­σης και της πεοιοοισμένης θητειας των βουλευτών, που ας σημειωθειοτι απο τον πέμπτο αιώνα σ' αυτους συμπεοιλαμβανονταν και οι θήτες,αν και τυπικα δεν ήταν επιτοεπτο, ο έλεγχος της βουλής ήταν τέτοιοςπου αποκλειοταν καθε αυτονομησή της απο τους πολιτες.

“Ετσι πολυ πιο κοντα στην ποαγματικοτητα απο τον (Ποτε βοισκεταιο 51τιοΙε1τ, που εκτιμα οτι η βουλή «δεν μποοουσε να γινει μια ομαδα μεσυνοχή που θα ασκουσε εἔουσια για αοκετα χοονια».257

Τὲῃβουλή ελέγχεται στο τέλος της θητειας της και λογοδοτει στην εκ­κλησια του δήμου. Της αποδιδει μια επισημη βεβαιωση ικανοποιησης ήδυσαοέσκειας που στην δευτεοη πεοιπτωση έχει τον χαοακτήοα του ηθι­κου στιγματισμου.258 Όλες οι ατομικές ευθυνες παοαπέμπονται για δι­καστική εξέταση.

Αυτο ομως που διασφαλιςε με τον καλυτεοο τοοπο τη λαική κυοιαο­χια ήταν ο συνεχής έλεγχος κυοιως των αοχοντων, το πνευμα του οποι­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΙΟ?

ου βοισκεται σε πλήοη αντιθεση με τη λογική της συγχοονης για μια τε­

τοαετια εν λευκώ εξουσιοδοτησης των βουλευτών. Ήταν ένας διαοκηςέλεγχος που ασκουνταν ποος ολες τις κατευθυνσεις τοσο ποοληπτικαοσο και κατα τη διαοκεια της θητειας των διαχειοιστών και μετα το τε­

λος της.Οι Ἀοχοντες ελέγχονται συνεχώς και πολυπλευοα. «Πανω στους ας»

χοντες βαοαινε μια ποαγματική τυοαννια››.Ζ59 Τοσο ο Ηοοδοτοςθὁθ ασε

και ο Θουκυδιδηςιω επισημαινουν οτι το να δινουν οι αξιωιιατσυχσιλογο στο λαο για τα πεποαγμένα τους αποτελει βασική αοχή της δημε­

κοατιας. Κατ” αοχή οι πιο ανικανοι δεν τολμουσαν­απο μονοι τους να

παοουσιαστουν για να κληοωθουν, επειδή φοβουνταν την γελοιοποιηιπαενώ οι πολιτες αμφιβολου ηθικής φοβουνταν τη «δοκιμασια››261. Η βου­

λή ελέγχει τους αοχοντες, οι οποιοι ομως έχουν δικαιωμα έφεσης τπτ

δικαστήοιοἔῶ Ποολήπτικα οι αοχοντες ελέγχονται αν έχουν εκτληοαεσει τις υποχοεώσεις τους ως πολιτες, δηλαδή τις φοοολογικές και εκφ­τιωτικες τους υποχοεώσεις. Επισης ελέγχονται και για τα δημοκαιτωατους φοονήματα. Κατα τη διαοκεια καθε πουτανειας οι αοχοντες. ιδιωςεκεινοι που διαχειοιςονται δημοσια κονδυλια, παοουσιαςουν τους Β­:­

γαοιασμους τους σε μια επιτοοπή δέκα λογιστών κληοωμένων αναιιεσα.

θ στους βουλευτές. Σε καθε πουτανεια, δηλαδή εννέα φοοές το χοονσ.

ανανεωνοταν η θητεια των αοχοντων με ψήφο εμπιστοσυνης ατοΕκκλησια και, αν οι αοχοντες δεν πετυχαιναν την ανανέωση ή «εττιχεε

οοτονια», οδηγουνταν στα δικαστήοιαἔὀιΟ ιδιος ο Πεοικλής καθε χοονο έδινε λογαοιασμο για τα ποσα που

πεονουσαν απο τα χέοια του και, οπως ποοαναφεοαμε, καταδικασττεεε

για υπεἔαιοεση δημοσιου χοήματος το 429.265 Απο το 403/Ζ έως το 3Ξ3±'ζ

ειναι γνωστοι 47 στοατηγοι που διώχθηκαν με σοβαοές κατηγοοιεςἔῶΕπιτοέπεται και στους ιδιώτες να εισαγουν στη βουλή ‹‹εισαγγελια­

κατα των αοχοντων. Μετα τη θητεια τους η βουλή, κατα την «κὐοιαιημεοήσια διαταξη της, αποφασιζει αν οι αοχοντες εκπλήοωσαν δεοντως

­ τα καθήκοντα τους. Το καθήκον αυτο το εκπληοώνουν οι «ευθὺνοι­.που κληοώνονται αναμεσα στα μέλη της βουλής, δέκα κατα φυλή. Ο λα­

ος «επιχειοοτονει» τους αοχοντες για τη διαχειοισή τους, ενώ οποιοσ­δήποτε πολιτης μποοει να κατηγοοήσει οποιονδήποτε δημοσιο υπαζωηλο σχετικα με την ασκηση των καθηκοντων που του έχει αναθέσει η παλη267. Ο έλεγχος διευκολυνοταν απο τη δημοσιοτητα των συζητήσεων

·­/`\./"ΝΝ

\Ι

Χ

108 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

και των αποφασεων και γενικότεοα από τη διαχυτη πολιτική αντιπαοα­θεση. Όπως βεβαιως οι συνεδοιασεις της Εκκλησιας έτσι κι αυτες τηςβουλής ήταν δημόσιες.

«Η πόλη μας ­λέει ο Πεοικλής στον Επιταφισ­ ειναι ανοιχτή σεόλους και ποτε με ςενηλασιες δεν εμποδιςουμε καποιον να δει ή ν'ακουσει κατι, που αν δεν εμενε κουφό και το εβλεπε καποιος εχθοός θαμποοουσε να ωφεληθει, γιατι πιο πολυ στηοιςόμαστε όχι στις ετοιμα­σιες και τα στοατηγήματα αλλα στην ποοσωπική μας ευψυχια την ωοατης δοασης››.268

Και σ' αυτό το επιπεδο η δημοκοατια δεν θυσιαςει τις αοχες της στο'όνομα μιας ποαγματικής ή υποτιθέμενης αποτελεσματικότητας. Ποολη­πτικα υπήοχε επισης και ο οστοακισμός, που καθιεσωθηκε για να εηοοι­ςσνται οι πολιτες που ειχαν αποκτήσει υπεοβολική δυναμη και μποοου­σαν ετσι να θεσουν σε κινδυνο τη δημοκοατια, για τον οποιο όμωςαπαιτουνταν κατα οοισμενους ιστοοικους η πλειοψηφια στους 6.000πολιτες, κατα αλλους η ομοφωνια.269

_

ἰἴιμιἶσἶἶός του ελεγχου σε όλα τα όογανα της δημοκοατιας, κυοιαοχουσεή συλλογικότηταῃο που κι αυτή διασφαλιςε την μη απόσπαση καποιουπολιτη και την μη απόκτηση μιας τέτοιας δυναμης από μεοους του πουθα μποοουσε να καταστει επικινδυνη για τη δημοκοατια. Σε κανενα όσ­γανο της δημοκοατιας δεν υπήοχε καποιος σταθεοός ποόεδοος, ενω όλατα μελη τους ήταν θεσμικα τουλαχιστον ισα. Αυτή η συλλογικότητα σεσυνδυασμό με τον κλήοο και την εναλλαγή των διαχειοιστων αποτελου­σε και εγγυηση κατα της διαφθοοας.

Επιπλεον, οι διαφοοοι αζιωματουχοι δεν επαιοναν για την ποοσφο­οα τους στην κοινότητα πασα ένα ελαχιστο ποσό που αντιστοιχουσε σ°ενα κοινό μεοοκαματοἔῃ Ο Πεοικλής καθιεοωσε το μισθό για τους αο­χοντες, τους βουλευτές και τους δικαστες, ενω ο εκκλησιαστικός μισθόςκαθιεοωθηκε αογότεοα στις αοχές του τεταοτου αιωναῇ Για τους βου­λευτες ο μισθός ήταν πεντε οβολοι την ημεοα και για τους πουτανειςμια δοαχμή.

δ Τελος, στα πλαισια της λαϊκής αυτοπειθαοχιας υπήοχε ο έλεγχοςπου αφοοουσε στους ιδιους.τους πολιτες ως πολιτικους, μελη τηςΕκκλησιας, ειτε με τη μοοφή «γοαφής παοανόμων», δηλαδή νόμου σεαντιθεση με ποουφισταμενο κανόνα, που τιμωοειται από απλό ποόστι­μο εως, αν επαναληφθει τοεις φοοες, με «ατιμια». δηλαδή στεοηση των

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ109

πολιτικών δικαιωματων, ειτε με τη μοοφή «νομου μη επιτήδειον θει­

ναι», δηλαδή νομου ασυμφοοου για την πολη, που μποοει να οδηγήσει

μεχοι και τη θανατική καταδικηιῃ­. 'Οποιος κατηγοοουσε αδικα καποιον

γι° αυτες τις κατηγοοιες κινδυνευε να τιμωοηθει ο ιδιος με ποοστιμο.

Υπήοχε, επισης, το ψήφισμα «ποοβολής» γι° αυτους που εἔαπατουσαν

το λαο, το οποιο εφαομοστηκε στην πεοιπτωση αυτών που εξαπατησαν

το δήμο στην πεοιπτωση των στοατηγών των Αογινουσών και ο κυοιος

ενοχος πεθανε απο την πεινα μισητος σε ολουςῃἶ¬`@

Ζ35 Μετριοτιαθεια και ητιιοτητα

Η αθηναϊκή δημοκοατια ομως, πεοα απο τον ουσιαστικα δημοκοατι­

κο χαοακτήοα της, χαοακτηοιζοταν και απο την μεγαλοψυχια της ενα­

ντια στους αντιπαλους της και γενικοτεοα την ηπιοτητα της, τουλαχι­

στον οσον αφοοα στην Αθήνα, γιατι οπως ειδαμε για τους συμμαχους

τα ποαγματα ήταν διαφοοετικα. Επισης η δημοκοατια δεν ποοσπαθουσε

να επιβαλλει, το αντιθετο μαλιστα, την δημοκοατική ιδεολογια ως τη

μοναδική αληθινή ιδεολογια, οπως συνήθως κανουν ανοιχτα ή συγκα­

λυμμενα ολα τα ταξικα καθεστώτα. Η αθηναϊκή δημοκοατια χοηματο­

δοτουσε, οογανωνε και βοαβευε με δημοκοατικες διαδικασιες τη δημο­

σια κοιτική της! ι '

Βεβαιως, υπήοξε η δικη και καταδικη του Σωκοατη, οι διώἔεις των

σοφιστών, το πεοιστατικο των Αογινουσών. Πιο ειδικα οσον αφοοα

στην δικη του Σωκοατη, δεν ποεπει να μας διαφευγει της ποοσοχής οτι,

πεοα απο το γεγονος οτι του δοθηκε η δυνατοτητα να αποφυγει τη θα­

νατική καταδικη και οτι καταδικασθηκε με πλειοψηφια μονο εἔη ψήφων

επι πεντακοσιων πενήντα επτα ψηφισαντων, ειχε αφεθει να διδασκει τις

ιδεες του, τις τοσο αντιθετες σε οσα ισχυαν στη χώοα του και στην επο­

χη του, επι τοιαντα χοονιαἔπ Στην καθε πεοιπτωση ουτε αυτή η δικη

ουτε οι δικες κατα των σοφιστών, δημοκοατών συμπεοιλαμβανομενων.

δεν αναιοουν αυτο το κλιμα, και τουτο διοτι ήταν μαλλον, οπως οοθα

υποστηοιζει ο Ἑ1ιιΙεν,Ζ75 μετοα υπεοασπισης του γενικοτεοου παοαδο­

σιακου ηθικου θεμελιου της κοινωνιας παοα της δημοκοατιας.

Επισης, η ανεκτικοτητα της δημοκοατιας δεν αναιοειται απο το νε­

γονος οτι η αντιδημοκοατική κοιτική ποοεβαλε την ετιστοοττη

ασαφή χοονολογικα και κυοιως απο αποψη πεοιεχομενου «:τατοιον 3:­

Ι γο πορτοε Ρο ΥΣΗΣ

λττετα», η πολττεύμα των ποογονων, παοα την ανοτχτη ύπεοασπτση τηςολτγαοχτας, κατ τούτο δτοττ μετα την εγκληματτκη σταση των σλτγαοχτ­κων, την πολτττκη τούς απαἔτωση κατ την ανακηούἔη της δημοκοατταςσε θεα ηταν αδοκτμο απο αποψη πολτττκης τακττκης να τούς ύποστηοτ­ςετ καποτος ανοτχτα.

Ακομη ετνατ σημανττκο να ύπογοαμμτστετ οττ η δημοκοαττκη τδεολο­γτα οχτ μονον δεν εμφαντςοταν οπως ο σύγχοονος νεοφτλελεύθεοτσμοςως η μοναδτκη αληθετα κατ λύση, αλλα δεν αποτελούσε ούτε καν την κύ­οταοχη σε επτπεδο δτανοούμενων τδεολογτα. Βεβατως, δεν αληθεύετ οττδεν ύπηοἔαν κατ ύποστηοτχτἐς της δημοκοαττας, οπως οοτσμενοτ αποτούς σοφτστες, σε οοτσμενα κετμενα τούς ο Ατσχύλος κατ ο Εύοτπτδης ηακομα κατ ο ανττδημοκοατης Θούκύδτδης, πού ομως παοαθετετ τον Επτ­τάφτο τού ΠεοτκληΖ76 κατ το λογο τού αοχηγού των δημοκοαττκων σττςΣύοακούσες Αθηναγοοαῃἦ η τελος κατ κύοτως οτ τδτοτ οτ ηγέτες της κατοητοοες. Τούτο ομως δεν ανατοετ το γεγονος οττ κύοταοχούσε η ανττδη­μοκοαττκη τδεολογτα απο τον γεοο­ολτγαοχτκο ψεύδο­Ξενοφωντα, τοντδτο τον Ξενοτρωντα, τον Ισοκοατη, τον Αοτστοφανη εως τον Σωκοατη,τον Πλατωνα κατ τον Αοτστοτελη. 'Ετστ, η αθηνατκη δημοκοαττα οχτ μο­νον αποδετκνύετατ πτο δημοκοαττκη ως ποος τη δταδοση των ανττθετωνποος αύτην τδεων απ' ο,ττ η σύγχοονη, αλλα κύοτως στο πεδτο της τδεο­λογτας δεν ηταν κύοταοχη στο βαθμο τούλαχτστον πού ετνατ στην εποχημας η ασττκη τδεολογτα.

Κατ ομως καμτα σύγχοονη πολττετα δεν θα επτχοοηγούσε ούτε θαβοαβεύε καποτον δεδηλωμενο εχθοο της, οπως σύνεβη επανετλημμενα μετον Αοτστοφανη, ούτε θα αφηνε να κύοταοχετ στην πατδετα καποτα ανττ­στοτχη Ακαδημτα τού ΠλατωναΖ78 κτ ολα αύτα στα πλατστα της παοοη­στας πού εκ των ποαγματων ­μη ύπαοἔη κοαττκού η γεντκοτεοα κύ­οταοχού τδεολογτκού μηχαντσμού­ δεν μποοούσε παοα να ετνατ ούστα­σττκη κατ οχτ απλως ενα σύοοτκνωμενο στην ποαἔη δτκατωμα, οπωςσύμβατνετ σημεοα με τον ανττκομφοομτσττκο στοχασμο.

Απενανττ στη βτα των ολτγαοχτκων τού 411 αλλα κατ τού 404, οποτεκατ θανατωσαν 1.500 ανθοώπούς279, η δημοκοαττα αντεταἔε μτα μοναδτ­κη γτα την παγκοσμτα τστοοτα μεγαλοψύχτα, ακομη κατ σε σχεση με ττςπτο αναπτύγμενες σύγχοονες δημοκοαττκες κοτνωντες, τηοωντας απο­λύτα κατ δτχως καμτα παοεκτοσπη τον οοκο πού οοτζε οττ «οοκτζοματνα λησμονω ττς εχθοες»28®.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι Ι Ι

Τη σταση των δημοκσατών απενανττ στους ολτγασχτκους, δεν τηνσυνανταμε σε αναλογες εμφυλτες συγκσουσετς στην κατοπτνη τστοστατης ανθσωποτητας, ουτε απο μεσους ασττκών ουτε απο μέσους επανα­σταττκών κυβεσνησεων.

Αυτα ηταν τα θεμελτακα χασακτηστσττκα της αθηνατκης δημοκσα­ττας, που οπως ηδη γτνετατ κατανοητο βστσκοντατ στον ανττποδα εκετ­νων της συγχσονης. Όμως, με αυτη τη συγκστση θα ασχοληθουμε πτο συ­στηματτκα μετα την αναλυση της ουστας της συγχσονης δημοκσαττας.

ΖΑ ΓΙΕΜΓΙΤΟΣ ΚΑΙ ΤΕΤΑΡΤΟΣ ΑΙΩΝΑΣ:ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΨΟΡΕΣ

Με τον Πελοποννηστακο πολεμο κατ την κστση που τον ακολουθησε,η τσοσσοπτα στην οποτα στηστῖςοταν η δημοκσαττα δτατασαχτηκε στα θε­

μελτα της. Λογω της ήττας χαθηκε σε μεγαλο βαθμο η εμπτστοσυνη στηνπολη κατ σ' αυτο συνέβαλε αναμφτβολα κατ το πνευμα αμφτσβητησηςπου καλλτεσγησαν οτ σοφτστες, των οποτων ­ας μη ξεχναμε­ η σκεψηανδσώθηκε κατα τη δτασκετα αυτου του πολεμου. Αλλαἔε η φυση τουστσατου που ετετνε να μεταβληθετ σε μτσθοφοστκο. Μεγαλωσε το χασμααναμεσα σε πλουστους κατ φτωχους κατ πεστοστστηκε ο αστθμος των μτ­

κσοτδτοκτητών. Κατεσσευσε η αυτοκσατοστα κατ, τελος, κατω απο αυ­τες ττς συνθηκες ασχτσαν να πατςουν ενα ολο κατ πτο σημανττκο σολο οτ

ασνηττκες συνεπετες της δουλετας κατ, πτο συγκεκστμενα, η υποττμησητης χετσωνακττκης εσγαστας κατ η μη αναπτυξη των πασαγωγτκών δυ­ναμεων κατ της τεχνολογτας.

Πασολ° αυτα κατ την συνεπαγομενη οἔυνση σττς σχεσετς πλουστωνκατ φτωχών, που αναπτυχθηκε σ° ενα γεντκο κλτμα αναπτυξης του ατο­μοκεντστσμου, κατ πασα το γεγονος οττ οτ μεν πσώτοτ απεφευγαν να εκ­πλησώσουν ττς υποχσεώσετς τους απἐνανττ στην πολη, ενώ ολο κατ πε­

στσσοτεσο εκττμουσαν τον υλτκο πλουτο ως αἔτα καθαυτη, ενώ οτ δευτε­σοτ τους πτεςαν ολο κατ πτο εντονα γτα να αποσπασουν οσο το δυνατοπεστσσοτεσα, η δημοκσαττα οχτ μονον δεν κατεσσευσε, αλλα κατ δεν αμ­φτσβητηθηκε τουλαχτστον ανοτχτα στο πολτττκο επτπεδο απο κανεναν.

Ετνατ πολυ πτθανον η δημοκσαττα να κατεσσεε υπο την πτεση των δτ­

Ι Ι Ζ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

κών της αντιθέσεων. Ἐτσι κι αλλιώς η ισοοσοπια πανω στην οποια στη­οιςοταν δεν μποοουσε να έχει πασα μεταβατικο χαοακτήοα και ειτε ηισονομια θα έποεπε να εξελιχθει και σε οικονομική ισοτητα, οποτε καιθα διατηοουνταν η δημοκοατια, ειτε η οικονομική κυοιαοχια θα μετα­τοεποταν και σε πολιτική κυοιασχια, οποτε θα ανατοεποταν και η δημο­κοατια.

Αυτο ομως δεν έγινε απο μονο του και χοειασθηκε η έἔωθεν μακεδο­νική παοέμβαση, για να δώσει τέλος στη δημοκοατια και γενικοτεοαστην πολη ως πολιτική μοοφή οογανωσης της κοινωνιας και να επιβα­λει τελικα την ολιγαοχια του πλουτου και την κυοιαοχια του ηοιηοεοοηοητὶειιε αντι του Ιτοτηο ροΙὶτ1ειιε.281

Έτσι, η δημοκοατια του τέταοτου αιώνα αποδεικνυει την ανθεκτικο­τητα της αθηναϊκής δημοκοατιας κι απο αυτή τη σκοπια, πασα τις οποι­ες επικοισεις που δέχτηκε, ειναι ισως πιο αἔιοθαυμαστη απο εκεινη τουπέμπτου αιώνα, διοτι κατοοθωσε να επιβιώσει κατω απο πολυ πιο δυ­σκολες συνθήκες.

Αλλα ας ποοσπαθήσουμε να εξετασουμε τις αιτιες διαταοαἔης τηςισοοοοπιας, τις συνέπειες και τις μσοφές εκδήλωσής της και, τελος, τηνανθεκτικοτητα της δημοκοατιας κατω απο αυτες τις νέες και δυσκολεςσυνθήκες. ”

Οι ποώτες αποτυχιες στον Πελοποννησιακο πολεμο σε συνδυασμομε το λοιμο που έπληξε την πολη κυοιως λογω του κυματος των ποσ­σφυγων αγοοτών που συνέοεαν μέσα στα τειχη ειχαν πσιν απ° ολα μιααονητική για την δημοκοατια ηθικο­ψυχολογική συνέπεια. Μποοσταστο φοβο του θανατου που θέοιζε τον πληθυσμο, κανεις πια «δεν πι­στευε πως θα γλιτώσει απο την αοοώστια για να δώσει λογο και να τι­μωοηθει για τις αδικες ποαξεις του».28Ζ Κυοιως οι αγοοτες, αμφισβητώ­ντας τον πολεμο λογω τών αονητικών γι° αυτους συνεπειών, σ' ένα βαθ­μο στοέφονταν και κατα των ηγετών της δημοκσατιας.

Καταστοοφικές υπήοἔαν οι δημογοαφικές συνέπειες του πολέμου(430­404), της επιδημιας που έπληἔε την Αθήνα (430­426), του λοιμουπου τη χτυπησε κατα τη διαοκεια της πολιοοκιας (405/4). ,Ετσι σ° ολη τηδιαοκεια του τέταοτου αιώνα ο ασιθμος των πολιτών δεν ἔεπέοασε τους30.000 έναντι των 60.000 επι Πεοικλή.283

«Ποεπει να παψουμε να ενδιαφεοομαστε για τη γη και τα σπιτια καινα φοοντιςουμε μονο για τη θαλασσα και την πολη››.28έ® “Ετσι εμφανιζει

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΪΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι Ι3

ο Θουκυδιδης την πολιτική του Πεοικλή. Η αλήθεια ειναι ότι, όπως το­

νιζει ο Αντώνης Αντωνακόπουλος, ο Πεοικλής υπήοἔε δεσμιος της πό­

λης και του ιμπεοιαλισμου285. Ποαγματι, ο Πελοποννησιακός πόλεμος

οδήγησε τόσο στην απομακουνση των χωοικών από τα κτήματα τους,στην καταστοοφή των ελαιώνων και των αμπελώνων, σε μια κατε­στοαμμενη Αττική, στην καταληψη της Δεκελειας και την παοακμή των

μεταλλειων. Αυτοι που θιχτηκαν πεοισσότεόο ήταν οι ζευγιτες­οπλιτες,χωοικοι που εἔαντλημενοι δεν ειχαν αλλη διεζοδο από το να κατευθυν­

θουν ποος το αστυ, όπου πληθαινουν οι ταἔεις των ανεογων θητών με

δεδομενο μαλιστα τον ανταγωνισμό από μεοους των δουλων286. Ταυτο­χοονα, όπως εξαλλου σε καθε πόλεμο, πλουτιζουν οοισμενοι κεοδοσκό­ποι287. Ο πλουτος αποφευγει τους καλους, τους σοφους και τους τιμι­ους και πηγαινει μόνο στους ατιμους, όπως μας τον εμφανιζει ο Αοι­στοφανης στο ομώνυμο εογο του288. Ετσι, γεφυοώνεται το χασμα ανα­

μεσα στην παλια αοιστοκοατια και τους νεόπλουτους, κυοιως εμπό­

οους, ενώ παοαλληλα διευουνεται το χασμα αναμεσα σε πλουσιους καιφτωχους. «Η συγκεντοωση του πλουτου, ακινήτου ή κινητου, στα χεοιαμεοικών ατόμων ειναι το κυοιο χαοακτηοιστικό γνώοισμα αυτής της πε­

οιόδου.››Ζ89 ι

Στην αντιπεοα όχθη, όπως επισημαινει ο Ξενοφών, «υπαοχουν τοσοιπολλοι ανθοωποι που δεν μποοουν να ζήσουν χωοις να ζητήσουν τη

βοήθεια των αλλων και τόσοι αλλοι που θεωοουν τον εαυτόν τους ευτυ­

χισμενο αν μποοουν μόνο να εζασφαλισουν τα αναγκαια››.29®

Το γεγονός ότι παοόλ° αυτα δεν τιθεται και παλι το αγοοτικό ποσ­

βλημα με τη μοοφή του αιτήματος του αναδασμου οφειλεται στο ότιυπήοχε ακόμη η δυνατοτητα παοεμβασης της πόλης υπεο των φτωχών,

κατι που ειχε ως συνέπεια αυτοι να μη θέτουν σε αμφισβήτηση τη δημο­

κοατική ισοοοοπια. Γι° αυτό και οι δημοκοατικοι δεν ποοχώοησαν σε

αναδασμό της γης μετα το τελος του πολεμου. Βεβαιως, πασα τον πε­

οιοοισμό της εκτασης της γης της αμεσα αποδοτικής, λόγω των κατα­στοοφών και της συγκεντοοποιησής της, υπήοἔε όπως ειδαμε παοαλλη­

λα και σημαντική μειωση του πληθυσμου. Ἐτσι η αναλογια γης­πολι­τών μαλλον βελτιώθηκε, πασα χειοοτεοεψε. Ομως δεν εχει ιδιαιτεοηαξια αυτό που υποστηοιςει ο Ηειηεετι Μοςεηε, ότι δηλαδή υπήοχε η δι­πλασια γη ανα κατοικο291, και τουτο διότι δεν παιονει υπ' όψη του τη

συγκεντοοποιηση.

Ι ΙΔ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Υπηοἔε συνεπώς μια καταπτωση της μικοης αγοοτιας και των οπλι­τών­ζευνιτών, που έπαιξαν σημαντικο οολο στη διατηοηση της ισοοοο­πιας κατα τον πέμπτο αιώνα, και μια παοαλληλη συγκέντοωση της ιδιο­κτησιας στα χέοια των νεοπλουτων, ενώ η γη αλλαζει ευκολα ιδιοκτητηκαι εμποοευματοποιειται.Ζ92 Ειναι σημαντικο να υπενθυμισουμε οτι,πασα τις έντονες ταξικές αντιθέσεις αναμεσα σε πλουσιους και φτω­χους (με τη σημεοινη σημασια των οσων) πολιτες και τις αναμφιβολασκληοές συνθηκες των φτωχών αγοοτών και βεβαιως των δουλων, ανα­μεσα στους ιππεις και τους πεντακοσιομέδιμνους απο τη μια και τουςθητες απο την αλλη, η σε αντιστοιχο στοατιωτικο επιπεδο αναμεσαστους ιππεις και τους ναυτες, υπηοχαν οι ςευγιτες η αντιστοιχα οι οπλι­τες, που αποτελουσαν μια σημαντικη μαςα στο συνολο των πολιτών, ηπαοουσια της οποιας σαφώς συνέβαλε στη διατηοηση της λεπτης δημο­κοατικης ισοοοοπιας. Ο Πελοποννησιακος πολεμος αυτην κυοιως τηνκατηγοοια των πολιτών έθιξε.

Πέοα ομως απο τις αμεσες συνέπειες του Πελοποννησιακου πολέ­μου, σημαντικο αονητικο οολο έπαιζε και η διαλυση της αυτοκοατο­οιας. Η Αθηνα πέοα απο τα γενικοτεοα οφέλη της ως ποωτευουσα της,χανει το φοοο υποτέλειας των συμμαχικών πολεων, τις αποζημιώσειςαπο συμμαχους που αποπειοαθηκαν να αποσχισθουν, ενώ σε συνδυα­σμο και με την απώλεια της θαλασσοκοατοοιας πεοιοοιζονται οι δασμοιπου εισποαττονταν στον Πειοαια. Η ποοσπαθεια της Αθηνας να ἔανα­δημιουογησει την Ηγεμονια της με την ιδουση της δευτεοης ΑθηναικηςΣυμμαχιας (378/7) απέτυχε, διοτι παοα τις δεσμευσεις της ποοσπαθησεκαι παλι να εφαομοσει την παοαδοσιακη ιμπεοιαλιστικη πολιτικη, οδη­γώντας τους συμμαχους της σε εξένεοση και στον συμμαχικο πολεμο(357). Εξαλλου η ιδια η αποδυναμωση της πεοσικης ηγεμονιας καθισταλιγοτεοο αναγκαια την αθηναικη ποοστασια.

Σοβαοο επισης πληγμα υπηοςε η αναστολη της λειτουογιας των με­ταλλειων του Λαυοιου και η αποδοαση μετα την ηττα στη Δεκέλεια20.000 δουλων που ­ας σημειωθει­ υπηοςε και η πιο σημαντικη εξέ­νεοση δουλων σε ολη τη διαοκεια των δυο αιώνων που εςεταςουμε.

Τέλος, σημαντικος υπηοἔε ο οολος της στοοφης ποος το μισθοφοοι­κο στοατο, «ποώτη μοοφη εμφανισης εκτεταμένου συστηματος μισθω­της εογασιας»293, που ηλθε ως συνέπεια της αυςανομενης αδιαφοοιαςγια τα κοινα και των υποχοεώσεων ποος την πολη. Πέοα απο το οικο­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι Ι5

νομικο πσοβλημα συντησησης του στσατου, πσοέκυπτε κι ένα ακομη ση­

μαντικοτεσο. Πσοκειται για την επαγγελματοποιηση και αποσπαση τωνστσατηγών απο τον έλεγχο της κοινοτητας και της μη ταυτισης πια τουπολιτη με τον στσατιώτη που ισχυε πσιν καθιεσωθει ο μισθοφοσικοςστσατος. ι

Ἑτσι, η Αθηνα βσέθηκε μπσοστα σε σημαντικές οικονομικές υποχσε­

ώσεις που της δημιουσγησαν σοβασο δημοσιονομικο πσοβλημα. Ἐπσεπε

να πλησώσει εισφοσές σε Σπαστιατες και Βοιωτους, να ἔαναχτισει τατειχη της, να βοηθησει τους αποσους, να εξοπλισει ένα νέο στολο, μιακαι το 404 ειχε πια μονο δώδεκα πλοια, να συντησει το μισθοφοσικοστσατο.Ζ9Δ

Όπως ηταν φυσικο, η δημοκσατια δεν μποσουσε να μεινει ανεπησέα­στη απο αυτές τις νέες συνθηκες. Η δημοκσατια του τέταστου αιώνα δεν

μποσουσε πασα να ειναι διαφοσετικη απο του πέμπτου. Στην καθε πεσι­

πτωση παντως, πασα τις συγκλονιστικές ασνητικές γι° αυτην εἔελιςεις,η δημοκσατια κατοσθωσε να διατησηθει με μετασσυθμισεις λιγοτεσο θε­

αματικές που δεν αλλοιωσαν τη μοσφη της.Τσεις αλληλένδετες σημαντικές διαφοσοποιησεις θα πσέπει να επι­

σημανθουν, οι οποιες βεβαιως ειχαν και δευτεσογενεις συνέπειες. Ηπσώτη ειναι μια γενικη οπισθοχώσηση του πνευματος της κοινωνικοτη­τας, της εμπιστοσυνης και του σεβασμου πσος την πολη που χασακτησι­ςε τον πολιτη του πέμπτου αιώνα, μια οπισθοχώσηση του πνευματοςαλληλεγγυης και μια οἔυνση του ταξικου ανταγωνισμου.Ζ95 Η δευτεση

ειναι οτι αυἔηθηκε η πιεση πσος τους πλουσιους απο τους φτωχους,που λογω της χεισοτέσευσης των συνθηκών τους πσοσέβλεπαν ολο καιπεσισσοτεσο στην πολη για τη συντησηση τους. Η τσιτη, τέλος, ειναι η

αυἔανομενη αποσπαση των διαχεισιστών και των πολιτικών ηγετώναπο την κοινοτητα, στην οποια συνέβαλε σε μεγαλο βαθμο και η εξειδι­κευση των διαφοσων λειτουσγιών, η ταση τους να αξιοποιησουν τααξιώματα τους η τη θεση τους πσος ιδιον οφελος.

Τον τέταστο αιώνα, οπως πολυ ευστοχα πασατησει ο (Ποτέ, «η­σημα

σιαηηδῶιηδκαταπιπτει στο επιπεδο της ιδιωτικης»296. Οι μεν φτωχοι με

κλονισμένη την εμπιστοσυνη τους στην πολη λογω της συχνα δεινηςτους θέσης ειχαν πεσισσοτεσες απαιτησεις απο αυτην, αλλα ταυτοχσοναέδειχναν μια καποια αδιαφοσια πσος τα κοινα. Οι δε πλουσιοι, πασα τοοτι δεν έθεταν ανοιχτα θέμα ανατσοπης της δημοκσατιας, και τουτο

ἐν.....·'

Έ

Ι Ι6 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

επειδη μετα τις ολιγαοχικες στασεις του 411 και του 404 η ολιγαοχικηλυση ειχε καταποντιστει­στη λαικη συνειδηση, δενανταποκοινονταν μεποοθυμια στις υποχοεώσεις τους, τους ενδιἐφεοε ολο και πεοισσοτεοο οπλουτισμος και η ατομικη τους καλοπεοαση και ποοβολη μεσω τουπλουτουῃι και γενικα αμφισβητουσαν στην ποαἔη τις δημοκοατικεςαξιες, ενω στο πολιτικο πεδιο πολλοι απο αυτους στοαφηκαν ποος τοΦιλιππο και τη λυση του ασιατικου ιμπεοιαλισμου που αυτος εκποοσω­πουσε.

Υπαοχουν αυτοι που, ενω ειναι πολιτες απο καταγωγη «εχουν ωςαοχη το οτι η πατοιδα τους βοισκεται οπου και τα συμφεοοντα τους καιειναι ικανοι να αφησουν το δημοσιο καλο, για να τοεξουν πισω απο τοποοσωπικο τους κεοδος, αφου γι° αυτους πατοιδα δεν ειναι η πολη αλ­λα η πεοιουσια τους».Ζ98

«Οογιςεσθε, ανδοες δικαστές, εναντια σ° εκεινους που δεν επιθυμουννα εισφεοουν απο την πεοιουσια τους, μ° ολο που μποοουν να ειοφε­οουν, και δημευετε τις πεοιουσιες τους», αναφωνει ο Λυσιας.299

Οι δαπανες των πλουσιων για αγωνες, θυσιες και αλλες μοοφες λει­τουογικης δοαστηοιοτητας ·«γινονται πια ως εςευμενιστικη ποοσφοοαι (Χ ` · 2 κ » |·` ποος τους φτωχους πασα για την επιδιωἔη της τιμης», οπως συνεβαινε\ /ἶγ

= ” την εποχη του ΠεοικληἔιοοΗ αυξηση του αοιθμου των μισθοφοοων, με ολες τις αονητικἐς συνε­

πειες που αυτη ειχε και οχι μονο απο οικονομικη σκοπια για τη δημο­κοατια, αποτελει σαφές δειγμα αδιαφοοιας για την πολη301, παοολο πουσ° ενα βαθμο δικαιολογειται απο το γεγονος οτι ο πολεμος παυει πια ναειναι εποχιακος.

Αλλα και το γεγονος οτι επελέγη ως μοοφη ενισχυσης των λαικωνστοωματων η εισαγωγη του εκκλησιαστικουι μισβου αποτελει ενδειςη οτιποιν απ® αυτην υπηοχε ποοβλημα συμμετοχης στις συνελευσεις τηςΕκκλησιας ως αποτελεσμα του πεοιοοισμου του ενδιαφεοοντος για τακοινα και της ενασχολησης αποκλειστικα με τις ιδιωτικες υποθέσεις.

Αλλα και μετα την εισαγωγη του μισθου, πασα το οτι φαινεται οτι οιπολιτες ουοοεουν στις συνελευσεις, «τσεπωνουν αμοιβες απο το δημο­σιο κι ομως ο καθενας κοιταει το συμφεοον του και το συμφεοον τοκοινο κουτσαινει σαν τον Αισιμο››.3®2

Παοολ° αυτα, το γεγονος οτι τα δικαστηοια κατοοθωναν να εχουντην απαιτουμενη συχνα απαοτια των 6.000 πολιτών κι οτι η εκκλησια

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑ ΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι Ι?

γεμιςε δειχνει οτι οι πολιτες της Αθήνας δεν ειχαν χασει το ενδιαφεοονγια την πολη τους.3®3

Όμως, η εισαγωγή του εκκλησιαστικου μισθου στην δεκαετια του390, που ήλθε να πσοστεθει εξήντα χοονια μετα στη δικαστική αμοιβή,σε συνδυασμο με την γενικοτεοη επαγγελματοποιηση της πολιτικής ζω­ής που θα διαπιστωσουμε στη συνεχεια οτι ισχυειικαι για τους πολιτι­κους ηγετες, ειναι σαφες οτι αντανακλα ενα κλιμα αδιαφοοιας και μηδιαθεσης για εθελοντική ποοσφοοα στην πολη, ενω απο τήν αλλη ανοι­γει το δοομο της αυτονομησης των διαχειοιστων. Η κυοια ομως ενισχυ­ση ποος το λαο ήταν τα θεωοικα που, κατα τον Δημαδη, αποτελουσαν«θεμέλιο της δημοκοατιας››.3®Δ

Χαοακτηοιστικο του κλιματος διαφθοοας που υπήοχε και στα λαικαστοωματα ήταν και ή αλλαγή στις αοχες του αιωνα του τοοπου κατανο­μής των ενοοκων στα δικαστήοια, οπου καθε μέσα κληοωνοταν η τοπο­θετηση της καθε επιτοοπής στο συγκεκοιμἐνο δικαστήοιο.305

Μεσα σ' αυτο το κλιμα και σε συνδυασμο με την αυἔανομενη τασηυπεκφυγής των πλουσιων απο τα καθήκοντα τους, η πιεση σε βαοοςτους αυἔήθηκε.

Υιοθετήθηκαν μια σειοα ψηφισματα για επιβολή φοοων και λειτουο­γιων, ενω σημαντικο οολο πσος αυτή τη κατευθυνση επαιἔαν τα λαικαδικαστήοια με τα ποοστιμα και τις δημευσεις που επέβαλαν, για να γε­μιςουν τα ταμια της πολης και να διοχετευονται χοήματα ποος τουςφτωχους.3®6 Και η λαϊκή δικαιοσυνη ειχε τον τεταοτο αιωνα ενα σαφωςπιο εντονα ταἔικο υπεο των φτωχών χαοακτήοα απ° ο,τι τον πεμπτο.Ακομη αυτή η πιεση εκδηλώθηκε με την επιβολή των ποοεισφοοων στις«συμμοοιες» που ειχαν την υποχοεωση συλλογικα πια ν° αναλαμβανουντον ειςοπλισμο των πλοιων.

Παοολη ομως αυτή την ενταση στις σχεσεις και πλουσιων και φτω­χων η Αθήνα δεν γνωοισε τους εσωτεοικους αγωνες που σπαοαςαν αλ­λες πολεις.

'Οσον αφοοα τους πολιτικους ηγέτες του τεταοτου αιωνα, αυτοι ει­ναι κατα ποωτο λογο οι οήτοοες και οι στοατηγοι. Οι ποωτοι ειτε απο­κτουν καποιο αξιωμα ειτε οχι ειναι απο τη μια οι βασικοι εισηγητές τωνποοτασεων, με βαση τις οποιες αποφασιζει η Εκκλησια του Δήμου καιαπο την αλλη, με τη μοοφή των συκοφαντων, η αιχμή του δοοατος τηςπαλης κατα των πλουσιων. Καταγγέλλουν οσους με τη δοαση τους πα­

Ι Ι8 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

οαβιαςουν τους νομους της πολης η ειναι ένοχοι καταχοησεων. Οι μενμετοιοπαθεις η και φιλοολιγαοχικοι και οχι μονο θεωοουν οτι με τηδοαση τους αποσκοπουν σε ιδιο οφελος3®7, ο δε λαος, ο οποιος απο τημια παιονει μέσος στα κέοδη που ποοκυπτουν απο τις καταγγελιες τουςκαι απο την αλλη στηοιςει την επεκτατικη πολιτικη που ποοτεινουν,τους αντιμετωπιζει με συμπαθεια, αφου πολυ συχνα ποοέοχονται αποτα σπλαχνα του.

Σημαντικο οολο οπως και τον πέμπτο αιωνα παιζουν και οι στοατη­γοι, μονο που ποοκειται πια για ειδικους στα στοατιωτικα ηγέτες, τωνοποιων η μοιοα πέοα απο την ποοεια των πολέμων εξαοταται απο τοκατα ποσο θα μποοέσουν να εξασφαλισουν τη μισθοδοσια των στοατευ­ματων τους. Και γι' αυτους υπαοχουν κατηγοοιες οτι αποκομιζουνποοσωπικα οφέλη απο τις εκστοατειες τους, και δεν ειναι μονο οι αντι­δημοκοατες εκεινοι που το επισημαινουν ουτε μονο ο Λυσιας η ο Ισο­κοατης, αλλα και ο ιδιος ο Δημοσθένης κανει λογο για μετατοοπη τωνηγετων σε κυοιους του λαου και αυτου σε υπηοέτη τους3®8, ενω ο Αοι­στοτέλης αναφέοει τον αθέμιτο πλουτισμο των κυβεονωντων3®9.

Σημαντικη διαφοοοποιηση και δειγμα οτι ο ιδιος ο πλουτος και πιοειδικα το χοημα αοχιζει να αναγεται σε κυοιαοχη δυναμη αποτελει τογεγονος οτι οι ηγέτες της δημοκοατιας δεν ποοέοχονται πια απο τουςαοιστοκοατες αλλα, μετα το θανατο του Πεοικλη, «για ποωτη φοοα ολαος εξέλεξε ηγέτη που δεν ηταν σεβαστος στην ανωτεοη ταἔη››31®, κατιπου συνεχιστηκε ολο τον τέταοτο αιωνα με την εκλογη±κυοιως ευποοωνεμποοων και βιοτεχνων.

·

Σε αυτές τις καταγγελιες τοσο σε βαοος των στοατηγων οσο και σεβαοος των οητοοων υπαοχει διχως αλλο καποια δοση αληθειας. Απο­δειἔη ενος κλιματος διαφθοοας που υπηοχε ηταν και η εισαγωγη της«γοαφης δὼοων», δηλαδη της καταγγελιας για δωοοδοκια3Π. Πιο συ­γκεκοιμένα οι εχθοοι της δημοκοατιας χοηματοδοτουνταν απο τουςΜακεδονες. Παντως ο ποοσωπικος πλουτισμος οητοοων και στοατη­γων δεν ειναι κατι το συνηθες312. Εκεινο ομως που ειναι πιο ενδιαφέοονειναι το γεγονος οτι στο βαθμο που συμβαινει μια τέτοια αποσπαση αυ­το ειναι δυνατο χαοη στη χαλαοωση του ελέγχου της συνέλευσης. Ποαγ­ματι, κατα τον τέταοτο αιωνα, ακοιβὼς λογω της απογοητευσης απο τηνηττα στον Πελοποννησιακο πολεμο και απο τις αονητικέςσε βαοος τωνλαικων στοωματων συνέπειες, η σαφης χαλαοωση της πολιτικοποιησης

ΑΡ)Ἄ!Α ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι Ι9

που ποοαναφέοαμε και η στοοφη ποος τις ατομικές διεξόδους ειχε ωςσυνέπεια τη δυνατότητα αναπτυξης της αυτοτέλειας των στοατηγων καιτων οητόοων και μια επαγγελματοποιηση της πολιτικης. Ειναι σαφέςότι η αναπτυξη της πολιτικης εξειδικευσης κατα τον τέταοτο αιωνα ναιμεν μποοει να συνέβαλε βοαχυποόθεσμα στη βελτιωση της αποτελεσμα­τικότητας, από την αλλη όμως έπληξε την δημοκοατιαἔῃ

Οι πολιτικοι και οι πολιτευόμενοι αναφωνει η Πενια στον Πλουτοκαι όλοι συμφωνουν μαξι της, «δικαιοι ειναι όσοι ειναι φτωχοι, ότανόμως πλουτισουν απ° το δημόσιο χοημα αντιδημοκοατες ποοκυπτουναμέσως και αδικοι››.3Μ

Ενδεικτικό αυτης της απόσπασης των πολιτικων, συνέπεια της ενα­πόθεσης σ° αυτους της τυχης της πόλης από το λαό, ειναι ότι ο Δημο­σθένης στοέφεται κατα του λαου που τους ευγνωμονει, επειδη του απο­διδουν αυτα που του ανηκουν.315 Η αναλογια αναμεσα στα κειμενα τουΔημοσθένη και τα τελευταια γοαμματα του Λένιν316 σχετικα με τη γοα­φειοκοατικη απόσπαση των κυβεονωντων ειναι συγκλονιστικη. Ετσιλοιπόν, αν κατα τον πέμπτο αιωνα­υπηοχε μια σαφης στηοιξη της πολι­τικης στην ηθικη, κατα τον τέταοτο αιωνα αοχισε να διαγοαφεται έναχασμα μεταξυ τους, το οποιο, όπως θα δουμε στη συνέχεια, ποοσπαθεινα καλυψει ο Πλατωνας επιθυμωντας και παλι να βασισει την πολιτικηστην ηθικη317. Παοόλ' αυτα ο λαός παοέμενε κυοιαοχος και οητοοες καιστοατηγοι ηταν υποχοεωμένοι να ανταποκοινονται στη λα“ικη βουληση,αν ηθελαν να επιβιώσουν πολιτικα.

Στο θεσμικό επιπεδο, παοόλο που η όποια μεταθεση αομοδιοτητωνδεν ειναι δυνατόν να αξιολογειται με τα σημεοινα δεδομένα της ανττ­ποοσωπευτικότητας και της διακοισης των λειτουογιων, ειναι σαφές ότικατα τον τέταοτο αιωνα υπηοξε μια αν και όχι θεσμοθετημένη αλλα πα­ντως ουσιαστικη ενισχυση της Εκκλησιας και των λαικων δικαστηοιων,δηλαδη των κατ° εξοχην οογανων της λαικης αμεσης κυοιαοχιας.

Παοα το ότι ιδουθηκε μετα τη σταση των τετοακοσιων το Συμβουλιοτων νομοθετων, με αομοδιότητα την αναθεωοηση των νόμων και τηνκαθε χοόνο γενικη αναθεωοηση τους, έτσι ωστε να μην υπαοχουν αντι­φατικοι μεταξυ τους νόμοι,318 και παοα το γεγονος ότι για να παοου­σιαστει για ψηφιση ένας νόμος χοειαξόταν ποοβουλευμα της βουληςκατ, τέλος, ότι τα φηφισματα της Εκκλησιας θα έποεπε να ειναι συμφω­να με τους ισχυοντες νόμους, στην ποαξη, όπως παοατηοει ο Αοιστοτέ­

Ι 20 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

λης στην Αθηναίων Πολττετα, «όλα συθμτςοντατ με ψηφτσματα κτ απότα δτκαστηστα όπου ο λαός ετνατ κυστασχος››.319 Όπως πασατησετ σταΠολτττκα32®, κυστασχετ το πληθος κατ τα ψηφτσματα κατ όχτ οτ νόμοτ.Επτσης, το όττ «οτ δημαγωνοτ χαστςόμενοτ σττς οσέἔετς του δημου πολ­λα δημευουν δτα των δτκαστηστων››32Ι δετχνετ όττ, σε τελευτατα αναλυσηκατ πασα την όποτα απόσπαση, ο δημος πασέμενε κυστασχος κατ εκετ­νος ηταν που «έκστνε πεστ παντων»32Ζ. Το τδτο επτβεβατωνετ κατ ο Αστ­στοφανης εκττμωντας όττ κατα τον πέμπτο ατωνα σε ανττθεση με τον τέ­ταστο ο λαός ηταν βαστλτας κατ όχτ τυσαννος323. Κατ βεβατως καθε αλ­λο πασα τσχυετ η εκττμηση του Πλατωνα όττ υπησχε μτα ταση μετεἔέλτ­ἔης της δημοκσαττας σε τυσανντα ενός ανθσωπουἔῃ δ

Το όττ υπησἔε μτα έκφσαση αγωντας απένανττ σε εκφυλτσττκα φατνό­μενα, όπως μτα οστσμένη ταση αποχης από τα κοτνα η ανανωγης τουπλουτου σε αυτοσκοπό κατ μτα κστττκη σταση απένανττ στους ηγέτεςτης δημοκσαττας, σε καμτα πεστπτωση δεν τσοδυναμουσε με κστττκησταση κατα της δημοκσαττας γεντκα, η οποτα τουλαχτστον γτα τον αθη­νατκό λαό κατ τους ηγέτες του πασέμενε η μοναδτκη επτλογη.

Ο Αστστοτέλης με την τεσασττα πολτττκη δταυγετα που τον δτακστνετθέτετ στα Πολτττκα το κεντστκό ζητημα της δημοκσαττας, τοντςοντας ότταυτη ετνατ αδυνατο να επτβτωσετ δτχως οτκονομτκη τσότητα.3Ζ5

Ο Δημοσθένης από την πλευσα του εντοπτςετ τον κτνδυνο οτ πλουστ­οτ να υπεσέχουν χαση στον πλουτο τους κατ πολτττκα326, θέτετ δηλαδηεπτ ταπητος τον κτνδυνο που εμπεστέχετ η θεμελτακη ανττθεση της αθη­νατκης δημοκσαττας, η ανττθεση αναμεσα στην πολτττκη τσότητα κατ τηνοτκονομτκη αντσότητα, κατ πσοσπαθετ από τη μτα να εντσχυσετ την μετ­ωμένη λατκη ενσηγοσση κατ από την αλλη να καταγγετλετ τη σταση τωνπλουστων.

Όμως, πασα ττς εσωτεστκές ανττθέσετς κατ αδυναμτες της, η δημο­κσαττα όπως κατ η πόλη γεντκότεσα ανθεἔε κατ μαλτστα από τη σκοπτατης πολτττκης κυστασχτας του λαου απένανττ στους πλουστους, έγτνεπτο στζοσπασττκη. Ίσως σ° αυτό συνέβαλε κατ το κεφαλατο που δτέθετεακόμη η Αθηνα από το πεσασμένο μεγαλετο της3Ζ7.

Ἑτστ λοτπόν ο ΕσςεΙε έχετ δτκτο να υποστηστςετ όττ «δεν κατέστσεψεη δημοκσαττα την Αθηνα, όπως υποστηστςουν οτ Ευσωπατοτ τσανακο­γλετφτες κατ αυλόδουλοτ δασκαλοτ», δεν έχετ όμως δτκτο να υποστηστ­ςετ όττ την Αθηνα την κατέστσεψε «η δουλετα που πσοέγσαφε την εσγα­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΪΑ ΝΕΑ ΙΖΙ

σια του ελευθεοου πολιτη».328 Η δουλεια ουτως η αλλως συνεχισε νακυοιαοχει και μαλιστα διευουνομενη στους επομενους αιωνες. Ακομη,ουτε η αντιθεση ελευθεοων πλουσιων και­ φτωχων που, πασα την οξυν­ση της, μποοεσε και παλι να βοει την ισοοοοπια της ηταν εκεινη πουοδηγησε την αθηναικη δημοκοατια στην καταστοοφη.

Χοειαστηκε η μακεδονικη παοεμβαση για να την ανατοεψει. Μετα το322 η Αθηνα χανει την αυτονομια της και αογοτεοοι ο Αντιπατοος ου­σιαστικα καταογει τη δημοκοατια, θετοντας ποουποθεσεις πεοιουσιαςγια την ιδιοτητα του πολιτη. Ταυτοχοονα, η νικη του Φιλιππου στη Χαι­οωνεια και η δημιουογια της συμμαχιας της Κοοινθου σημαινει και τοτελος της ελευθεοιας για τις ελληνικες πολεις, το τελος της πολης, οχιομως και το τελος της δουλειας.

Μια νεα διεξοδος επεκτατικου χαοακτηοα ηλθε να δωσει λυση στααδιεξοδα που δημιουογουσε η δουλεια, η οποια ομως για τους Έλληνεςκαι τους Ρωμαιους συνεχισε να θεωοειται, οπως υπογοαμμιςει ο Ετιε„εΙε,

δικαια.329Η νεα διεἔοδος ηταν επεκτατικη και δουλοκτητικη αλλα οχι δημο­

κοατικη, και αυτη ηταν η σημαντικη διαφοοα της με την αθηναϊκη δημο­κοατια. 'Ετσι ομως «ο ελληνικος πολιτισμος κεοδισε σε εκταση ο,τι εχα­σε σε αξια».33®

Ζ5 ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΗΣ ΙΣΟΡΡΟΓΙΙΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣΙΣΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΑΣ.

“Οπως ειδαμε στο ποώτο μεοος, για την εμφανιση της αθηναιζκης δη­μοκοατιας υπηοἔαν μια σειοα ποουποθεσεις, που διχως αυτες δεν θαυπηοχε η δυνατοτητα η Αθηνα να μας ποοσφεοει αυτην την ανεπαναλη­πτη μοοφη οογανωσης.

Ειχαμε τοτε αναφεοθει στο οολο του γεωγσαφικου κατακεοματι­σμου, της εγγυτητας της θαλασσας, της κοινης καταγωγης των Αθηναι­ων, της ελληνικης θοησκειας, της ιωνικης φιλοσοφιας, των δημοκοατι­κων παοαδοσεων της ποοκλασικης πεοιοδου, της οπλιτικης επαναστα­σης σε συνδυασμο με τον εξεχοντα οολο του στοατου κατα την αοχαιο­τητα. Όμως κανενας παοαγοντας απο αυτους ξεχωοιστα αλλα και ολοι

ΙΖΖ ΠΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

μαζι συνολικα δεν ασκούν για να εομηνεύσουν την εμφανιση και ποσομαλλον την αναπτυξη και την επι δυο αιώνες κυοιαοχια της δημοκοα­τιας. Πολλοι ειναι εκεινοι που πσοσπαθησαν να εομηνεύσουν το αθη­ναϊκο δημοκοατικο φαινομενο μεσω της δουλειας. ·

Διαφωτισμος και οομαντισμος, αλλα αογοτεοα σ° ενα βαθμο και ομαοξισμος εομηνεύουν τη δημοκοατια ως μια μοοφη διακυβεονησης πουαναπτύχθηκε χαοη στο γεγονος οτι απο τη μια υπηοχαν οι δούλοι πουασκούσαν την παοαγωγικη εογασια, ενώ απο την αλλη οι ελεύθεοοι πο­λιτες που ασχολούνταν με την πολιτικη. Οι φιλελεύθεοοι δημοκοατεςτου εικοστού αιώνα αντιθετα, σε μια πσοσπαθεια ωοαιοποιησης της δη­μοκοατιας, υποβαθμιςαν το σολο της δουλειας υποστηοιςοντας οτι μο­νο οι πλούσιοι ειχαν σκλαβουςἔῃ Υπαοχουν ακομη και σύγχοονες απο­ψεις που υποστηοιςουν οτι η δουλοκτητικη κοινωνια δεν «υπηοἔε ποου­ποθεση για τη δημιουογια και τη λειτουογια του δημοκοατικού πολιτεύ­ματος››.332 Ειναι βεβαιως αληθεια, οπως μας υπενθυμιςει ο Καστοοια­δης, οτι δουλεια υπηοχε και στην Ασια, διχως ομως να υπαοξει δημο­κοατια,333 και οτι επι Κλεισθενη ακομη η βαση της παοαγωγης ηταν οιανεξαοτητοι μικοοπαοαγωγοι και οχι οι δούλοιῃά. Επισης, δεν ευσταθειοτι η παλη αναμεσα σε δούλους και ελεύθεοους ανεδειξε τη δημοκοατια,ούτε ειναι εκεινη που την εκανε να αναπτυχθει. Στην ποαγματικοτητα ηδημοκοατια υπηοξε ποοιον της παλης αναμεσα σε ελεύθεοους πλούσι­ους και φτωχούς. Εξαλλου πεοαν του οτι δεν υπηοἔαν εξεγεοσεις δού­λων στην Αθηνα, ούτε πολύ αογοτεοα με τις εζεγἐοσεις του Σπαοτακουοι ιδιοι οι δούλοι δεν εθεταν θεμα καταογησης της δουλειας335, κατι πουποοφανώς δεν πεονούσε καν απο το μυαλο τους κατα την κλασικη αο­χαιοτητα.

Η δουλεια λοιπον ναι μεν απο μονη της δεν γεννησε τη δημοκοατιαούτε τη εκανε να αναπτυχθει, απο την αλλη ομως συνέβαλε αποφασιστι­κα στην παοαγωγη και στην διασφαλιση τοσο των υλικών συνθηκώνοσο και του απαοαιτητου χοονου για την αναπτυἔη της δημοκοατιας.

Αυτο δεν σημαινει, οπως διαπιστώνει η Ι. σε ΚοιηιΙΙγ, η οποια δενμποοει να κατανοησει την αμεση σχεση της κοινωνικης με την πολιτικηποαγματικοτητα και τη σχεση της ταἔικης παλης με τη δημοκοατια, οτιαπο αποψη θεσμών ειχαμε μια ομαλη διχως συγκοούσεις εἔελιἔη απο τη ­­βασιλεια στη δημοκοατια, ενώ απο αποψη κοινωνικης ποαγματικοτηταςυπηοχαν κοισεις και αγώνες.336 Η αληθεια ειναι οτι, δεδομένης της δου­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΙΖ3

λειας, οι δημοκοατικοι θεσμοι ούτε διαμοοφωθηκαν ούτε εἔελιχθηκανούτε διατηοηθηκαν ανεἔαοτητα απο τις κοινωνικες σύγκοούσεις, αλλααντιθετα υπηοξαν ποοιον αυτων των συγκοούσεων και του συσχετι­σμού δυναμεων που τις διαπεονούσε.

Όσον αφοοα στον οολο της Ηγεμονιας, το οτι οπως ειδαμε η δημο­κοατια επιβιωσε και μετα την καταοοευση της και μαλιστα με πιο οιζο­σπαστικη μοοφη με την εισαγωγη μαλιστα πλαι απο το δικαστικο καιτου εκκλησιαστικού μισθού337, αποτελει μεν αποδειἔη της ανθεκτικοτη­τας της, οχι ομως και αποδειξη οτι η Ηγεμονια δεν συντελεσε, τοσο αμε­σα κατα τον πέμπτο αιωνα οσο και έμμεσα κατα τον τεταοτο, στην ανα­πτυἔη της δημοκοατιας.

Έτσι λοιπον δουλεια και Ηγεμονια συνέβαλαν αποφασιστικα στηνύπαοξη της δημοκοατιας, αλλα δεν την εομηνεύουν. Ποοσφεοαν οοισμε­νες δυνατοτητες, μεταἔύ των οποιων και η δημοκοατια, που ομως δενηταν η μοναδικη λύση. Εἔαλλου δουλεια και Ηγεμονια διεθετε και οΑλεἔανδοος και δεν επελεξε τη δημοκοατια. Η εομηνεια λοιπον θα ποε­πει να αναζητηθει αλλού. Θα ποὲπει δηλαδη να διεοευνηθει τι ηταν εκει­νο που, πεοα απο τον ενοποιητικο οολο της πολης καθαυτην, εκανεαποδεκτη απο διαφοοετικες κοινωνικὲς δυναμεις μια μοοφη οογανω­σης, οπου την πολιτικη κυοιαοχια δεν την κατειχαν οι οικονομικα πιοισχυοοι.

Στην ποαγματικοτητα αυτη η μοοφη οογανωσης δεν ηταν ενα καθαυ­το κοατοςἶ με την εννοια του ζεχωοου, αποσπασμενου απο την κοινω­νια των πολιτών ειδικού καταναγκαστικού μηχανισμού. Ήταν μια μετα­βατικη μοοφη πεοασματος απο την κοινωνια των γενων στην κοατικαοογανωμενη κοινωνια που εἔεφοαζε κυοιως το συσχετισμο δυναμεωναναμεσα σε πλούσιους και φτωχούς ελεύθεοους πολιτες.

Όταν ο Ετιςειε πεοιγοοιφει το πεοασμα απο την κοινωνια των γενωνστην πολιτικη κοινωνια, παοαβλεπει το γεγονος οτι αυτο το πεοασμασυντελεστηκε παοαλληλα με την αναπτυἔη της δημοκοατιας. Ποοβαλλειμονοπλευοα την ποοεια αποδυναμωσης των γενων, ενω παοαβλεπει τηνποοεια ενδυναμωσης της δημοκοατιας στην Αθηνα και, σε αντιθεση μετον Μετα, που οπως ειδαμε εντοπιςει το μεγαλειο της αθηναικης δημο­κοατιας στη μη ύπαοἔη ειδικού κοατικού μηχανισμού, υποστηοιζει οτι«η ενοπλη δημοσια εηουσια» που ηταν υποταγμενη στα κοατικα οογαναμποοούσε να χοησιμοποιηθει και εναντια στο λαο.338

ΪΖ4 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Όμως, δεν ποόκειται για μια ταἔικη δημόσια εξουσια ουτε τωνπλουσιων εναντια στους φτωχους ουτε των ελευθεοων συνολικα ενα­ντιων των δουλων. αλλα για ενα συμβιβασμό των πλουσιων με τουςφτωχους που κατέστη δυνατός και χαοη στη δουλεια.

Ο συμβιβασμός αυτός η μ' αλλα λόγια η αποδοχη της ισοοοοπιαςπολιτικης ισότητας και οικονομικης ανισότητας οφειλεται από τη μιαστην αδυναμια των πλουσιων, με δεδομενο κυοιως το οόλο του στοατουκαι των ελευθεοων πολιτών σ” αυτόν, να καταλαβουν και την πολιτικηεξουσια διχως να θεσουν σε αμεσο κινδυνο την οικονομικη τους κυ­οιαοχια, η οποια διασφαλιςόταν από τον πολιτικα κυοιαοχο λαό καιαπό την αλλη στην μη απαιτηση των φτωχών να καταλαβουν και την οι­κονομικη εἔουσια, στο βαθμό που η πόλη τους διασφαλιζε την ελευθε­οια τους και με τη συμβολη των πλουσιων ενα ανεκτό γι' αυτους βιοτι­κό επιπεδο.

Ποόκειται λοιπόν για μια μοοφη δυαδικης μη κοατικης εξουσιας με­ταβατικου τυπου στη διαμόοφωση και τη διατηοηση της όποιας σημα­ντικό οόλο επαιἔαν και οι μεσαιοι καλλιεογητες που αποτελουσαν ενασεβαστό τμημα του ελευθεοου πληθυσμου.

Αυτό δεν σημαινει ότι αυτη η μοοφη οογανωσης δεν εντασσεταιστους ποοκαπιταλιστικους ταξικους σχηματισμους. Σαφως και ποόκει­ται για ενα τετοιο σχηματισμό. Η ιδιαιτεοότητα συνισταται στο ότι στοεπιπεδο του πολιτικου εποικοδομηματος δεν ειχε ακόμη ολοκληοωθει ηδιαμόοφωση της ἔὲχωοης από το λαό κοατικης εζουσιας.339

­

Αν και αυτη η ισοοοοπια διαταοαχτηκε κατα τον τεταοτο αιωνα,απέδειξε τη βιωσιμότητα της κατω από πολυ πιο δυσκολες συνθηκες καιανατοαπηκε υπὲο της ολιγαοχιας του πλουτου και της κοατικης της πιαεἔουσιας από μια ξένη επέμβαση.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ενγκελς, Καταγωγή της οικογένειας... ο.π., σελ. 115.Ζ. Βλέπε Ρ. ίζιιειταοτ, Ρότἰαὸε. Σο οιτιθ Ρτεποειε αμ Ιιντε. 1960, 39.48.3. 5. Ηοτπωοννετ. «Οι δημοκοατικοι θεσμοι στην αοχαια Ελλαδα» στο Δημοκοα­ Σ

τια: Το ταξιδι που δεν τελειωσε. ο.π., σελ. 5.Δ. Ο. Οὶοττ. Η Ελληνική πόλις, ο.π., σελ. 119.5. Αοιστοτελους, Αθηναίων Πολιτεία. Ιν 39.48.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΙΖ5

6. Αντώνη Παπασίιςου, Ο λόγος και η βία ως αοχες. . ., σ.π., σελ. 95.7. Αοίστοτελους. Αθηναίων πολιτεία, ν2. 39.53.8. Στο ίσιο, Ψ, 1.

9. Ασίστοτελους. Αθηναίων Πολιτεία, ΙΙ.10. Ενγκελς, Καταγωγή της οικογένειας... ο.π., σελ. 121.11. Γ. Βλαχσυ, Η Ιὁἐα του ελεὐθεοου ανθοωπου... σ.π.. σελ. 45.12. ΡυετεΙ σε Οουὶειτςε, ·Ι.ε είτε ετπίσιιε, ο.π.. σελ. 372.13.Ο1ειυ‹1ε Μοεεε. «Εεε Γοτττιεε τσετσηετκἰεε ει Γέροσυε ειτσ1ιειϊσιιε» ὶιτ Ξοσίότὀε

ετείτωουεε: εοοττειαίετίοηε ετ ιίόνείορρετηετπ ετ: Θτὲσε ετ ετ Κοπιε. Οεηίετε συΟεηττε ‹1°‹ἐτιιι1εε ετ σε τεεηετοἱιεε τηειτσετεε, Νο 164. 1979. σελ. 34.

14. Α. Παπαοίζου, Λόγος και η θοησκεία.... σ.π., σελ. 142.15. Ε 97111. λε Οτὸεε επείτεᾶσιιε. ΒευΧ1‹­ἐτηε σστιίέτετιεε ὶιττειτιετὶοιτωε ‹1' Μετοὶτε

εσοηοτητσυε, ΑΙΧ­ετι Ρτονεηεε, 1962. Ιὶευε­Ι.ει Ηενε, 1965, ρεεε 77.16. Ο.Ε.Μ. 5τε Ετο1Χ, Ο ταξικός αγώνας στον αοχαίο κόσμο, ο.π., σελ. 19.17. Δ. Κυοτατας, Η Αθηναικη κοινωνία από τον Σόλωνα στον Κλεισθενη...

ο.π., σελ. 40.18. Α. Αντωνακόπουλος, Η συνεισφοοόι του Κλεισθἐνη.... σ.π., σελ. 55.19. Αοίστοτελους, Αθηναίων Πολιτεία. νΙΙ 3­4.20. Γιαννη Κσσὁατου. «Πσσλεγσμενα» στην Αθηναίων Πολιτεία του Αοιστοτε­

λη. εκὁ. Ζαχαοόπσυλος, σελ. 27.21. Αοιστστελσυς, Αθηναίων Πολιτεία. νΠ.22. Στο ίὀίσ, ΥΠΙ 5.23. Αοίστστελους. Πολιτικα, 12748 1­5 καί ΑθηναίωνΠολιτεία. νΙν.1.24. Δ. Κυστόιτας. Η Αθηναικη κοινωνία από τον Σόλωνα.... σ.ττ., σελ. 39.25. Ενγκελς, Καταγωγή της οικογενείας. . .. σ.π., σελ. 122.26. Π. Δημακης, Αττικό Δίκαιο. σ.π.. σελ. 31.27. Ασίστοτελους, Αθηναίων Πολιτεία, ΧΠ 1.

28. Ασιστστελους. Αθηναίων Πολιτεία, Υ.29. Μ.­Ρ. Βε.εΙεΖ, Ηίετοίτε ροίίτίηιιε ότι ιττοτιόε ἕτεε. ο.π.. σελ. 67.30. Πλσὐταοχος, Βίοι Παοαλληλοι, Σόλων, 20.31. λυείεοο Οεττίοτε. «Ο πολίτης» στο Ο Ελληνας άνθοωπος. ο.π.. σελ. 208.32. Αοιστοτελους, Αθηναίων Πολιτεία, ΨΙΙ 3­4.33. Ατττο1‹1 Ηειυεετ. Κοινωνικη ιστοοία της τέχνης. ο.π.. τόμος Ι, σελ. 103.34. Βλέπε Ρ. ΟΙ1νε. λε τγτετπιίε· ρτεστίετε ίοπηε σε 1' ότετ επ Θτεεε ετ εστι τόίε

ί1ίετο1τσιιε,Ρειτ1ε, 1956.35. Ο. Οὶοτκ, Η Ελληνικη πόλις, σ.π., σελ. 119.36. Ιπιείεηο Οετιίοτε. Ο πολίτης. ο.π.. σελ. 201.37. Στο ίσιο, σελ. 205.38. Αοιστοτελους, Πολιτικα, 1305α, 22 κ.ε.39. Θσυκνὀίδης, Ι 13.40. Α. Αιπὶτεννεε, Αοχαία Ελληνικη κοινωνία. ο.π.. σελ. 96.41. Ησόὀοτος. Υ 92. 6.42. Αοίστοτὲλσυς. Αθηναίων Πολιτεία. ΧΙΠ 4­5. .

43. ΧΜΟ. Ρστεετ, Η γένεση της Αθηναικης ὁημοκοατίας. σ.π.. σελ. 243.44. Οειυιὶε Μσεεε. Αθηνα: Ιστοοία μιας Δημοκόατίας. σ.π., σελ. 27. 30, 36.45. Αοίστοτελης. Αθηναίων Πολιτεία. ΧΚΠ 4. Θουκυὀίσης, Ή 54.

126 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ 1/ΣΗΣ

Στο ιὀιο, Χν 2­4.ΧΜΟ. Ροτεετ, Η γένεση της Αθηναικης ὁημοκρατιας, ο.π.. σελ. 247.Βλέπε. Ιιοιιὶε Θετοοτ, Ατιοτε Βοιὐεοἐετ. Ι.ε ἕὀπἰε ςτεε αειτιε Ζε τεϋςιοσ, εὼτὶοτιεΑΙ1ο1η Μ1ε1τε1. 1970. ρεεε 1Ο8.Αριστοτέλους, Αθηναιων Πολιτεια. ΧΚΠ.Στο ιδιο, νΙΙΙ.Στο ιὁιο. ΧΙΥ.Στο ιδιο, ΧνΠ.Θ. Ο1οτΖ. Η Ελληνική Πόλις, ο.π.. σελ. 126.Στο ιδιο. σελ. 126 και Ξτο ΟτοὶΧ, Ο ταἔικός αγωνας... . ο.π.. σελ. 357.Ένγκελς. Καταγωγή της οικογένειας. . .. ο.π.. σελ. 123.Α. Αοστεννεε, Αρχαια Ελληνικη Κοινωνια. ο.π.. σελ. 103.Δ. Κυρτατοις. Η Αθηναικη κοινωνια από τον Σόλωνα..., ο.π., σελ. 34.Ιιιιοιετιο Οετιῖοτει. Ο πολιτης, ο.π.. σελ. 211.Αριστοτέλους, Αθηναίων Πολιτεια. ΧΧ 1.Ι.­Ρ. νεττιειτιτ, Μγτὴε ετ ρεμεόε 01162 Ιεε Οτεοε. ο.π.. σελ. 245.Αριστοτέλους. Αθηναιων Πολιτεια. ΧΧ.Αριστοτέλους, Πολιτικα, 127515 35 και επομενα.ΚΚ/Ω. Ροτεετ. Η γέννηση της Αθηναικης Δημοκρατίας, ο.π.. σελ. 263.Αριστοτέλους, Αθηναίων Πολιτεία. 27.3 στο 38.. σελ. 17.Οειισε Μοεεέ. λε σἰτογεη αετιε Ια Οτὸσε ετπτσμε, ο.π.. σελ. 24.Α. Αι1τοοειοοροιι1οε. λα τὴόοττε σε Ι 'έτει σηεε Ρἰατοτι ετ Ατἰετοτε, ρεεε 283.ΡΙτι1εγ, Αρχαια και Σύγχρονη Δημοκρατια, ο.π.. σελ. 85.Ρτεηεὶε \λίο11ῖ. Ο Αριστοτέλης και η πολιτικη, εκὁ. Καοοοιμιτσοι. 1995, σελ.13.Μ.­Ρ.Βεε1εΖ. Ηἰετοἰτε ροϋτἰσιιε σ'ιι Πτοτπἰε Οτεσ. ο.π.. σελ. 61.Ο.Ε.Μ. Βτε Ετο1Χ. Ο ταἔικός αγωνας. . ., ο.π.. σελ. 31.(ζΙειι‹1ε Μοεεε, «Ο Έλληνας ανθρωπος και η οικονομια» στο Ο Ελληνας αν­θρωπος. ο.π.. σελ. 47.Περυ Αντερσον. Από την αρχαιότητα στον φεουὁαρχισμό. εκὀ. Οδυσσέας,σελ. 22.Ο. Ο1οτΖ. Η Ελληνικη πόλις. ο.π., σελ. 111.Α. Ιεταε. λε Γοπηετιοσ θα ρειιρ|ε Οτεσ. εστι. λε τεοειεεεοοε συ Πντε. 1923. σελ.201.Αριστοτέλους. Πολιτικά, 132613 7 και επομενα.16, σελ. 355.Ο. Ο1οιΖ, Η Ελληνικη πόλις, ο.π.. σελ. 38.Γ. Βλαχος, Η ιδέα του ελεύθερου ανθρώπου στη ὁημοκρατια των Αθηναίων.ο.π.. σελ. 12.Αριστοτέλους. Πολιτικα. 132615 3­7.Κ. ΜειτΧ, ‹‹λ°‹­ἐτοὶετετὶοτι ἰοτοεε». Αττ1εΙε 111 Νενν Υοτ1‹ Πεἰἰν Ττἰϋμαε. Ιε 22Μετε 1853. ὶιτ Οειιντεε ροθτἰσμεε. εαἰτὶοτιε Οοετοε. τοπιο 2. ρεἐεε 190­191.Πλόιτωνος. Νόμοι. 864ε1.Ο.Ε.Μ. Βτε (ἔτο1Χ. Ο ταξικός αγωνας στον αρχαιο κόσμο. ο.π., σελ. 33.Κ. Καστοριάδης, Η αρχαια ελληνικη ὁημοκρατία. ο.π.. σελ. 31.Ξενοφωντος, Απομνημονεύματα, ΠΙ, Χ1 εδ.4.

ΑΡΧ/ΠΑ ΔΗΜΟΚΡΑ ΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΙΖ7

85. Δ. Τστμπουκἰὀης, Οι κλασικοί του μαοξισμου για την αοχαια Ελλαὁα, ο.π..σελ. 60.

86. Μασἔ. Το Κεφάλαιο, εκὁ. Συγχοονη Εποχή, τόμος 1. σελ. 424.87. Αοτστοτελη, Μεταφυσικά. 1050ε, 30­35.88. Ι.­Ρ. νεττιειστ. Μγτὴε ετ ρεσεέε οτεΖ Ιεε Οτεεε, ο.π., σελ. 301.89. Ο.Ε.Μ. 5τε 0τσ1Χ, Ο ταξικό; αγώνας στον αοχαιο κοσμο, ο.π., σελ. 82.90. Μαοἔ, Το κεφαλαιο, ο.π.. Τομος 1. σελ 381.91. Ομἡοου. Οὁυσσεια, Χτν 228.92. Κ. Μαοἔ. Το Κεφάλαιο. ο.π., Τομος 1. σελ. 382, υποσημετωση 79.93. Στο Εὸτο, σελ. 381­382.94. Ξενοφών. Κὐοου Παιδεία, 8.2.5.95. Δ. Τστμπουκτὀης, Οι κλασικοί του μαοξισμου για την αοχατα Ελλαὁα. ο.π..

σελ. 84.96. Ο. ΟΙοτΖ, Η Ελληνικη πόλις, ο.π., σελ. 35.97. Ρτ. ΟΙ1ειτεΙετ. Ρὀσσἰὸε ετ εοσ εὶὲο1ε. εὸἰτ. ΟστσρΙοΧε. 1990, σελ. 143.98. Π. Δημακης. «Εκὀηλὼσετς ὀημοκοαττκου πνευματος στους θεσμσυς του Ατ¬

ττκου Ιδτωττκου Δτκαἐου» στο Η Αθηναικἠ Δημοκοατία. Ακαδημίας Αθη­νών, σ.π.. σελ. 121.

99. Μοςετιε Ηειηεετι, λε ιὶόστοστετἰε ειτἰτἐτμεσσε εἐ Γὀροσυε σε Πὀστοετηὸσε, εαπ.Ιιεε υεΠεε Ιετττεε. 1993, σελ. 79 κατ Ο1ειι‹:Ιε Μοεεε. Ιιε σττσγεσ αεσε Ζε Οτὸεε·ευπὶσυε, ο.π., σελ. 73.

100. Ρὶτμεγ. Αοχαόα και Συγχοονη Δημσκοατια, ο.π.. σελ. 80.101. Ο.Ε.Μ. 5τε (Στους Ο ταἔικος αγώνας... ο.π., σελ. 31.102. ΚΚ. 51τιοΙε1τ, Δημοκσατια και συμμετοχή στην αοχαια Αθηνα. ο.π., σελ.

228.103. Πλσυτασχος, Φωκιων. 28,7 κατ Δτοδωοος Στκελιὼτης, ΙΗ, 18. 5.104. Ι.. Ωειτῖοτει, Ο πολιτης, ο.π., σελ. 202.105. Οεμὸε Μοεεε, λε οττογεσ αεσε Ζε Οτεεε εσττσυε. ο.π., σελ. 50.106. Κ. Μαοξ, Το Κεφάλαιο. ο.π., τ.1. σελ. 382 κατ Οειυτὶε Μοεεε. Ο Έλληνας

ανθοωπος και η οικονομια, ο.π., σελ. 54. οπου παοαθετει σχολιο του Δισ­νυστου του Αλτκαονασσεα.

107. Ο.Ε.Μ. 5τε Στους Ο ταἔικος αγώνας... σ.π.. σελ. 85.108. Στο Εὁιο, σελ. 185.109. Κ. Μαοἔ. Το Κεφάλαιο, ο.π., τομος Ι. σελ. 350. υποσημεἰωση 24.110. Οευαε Μοεεε, Το τελος της Αθηναικης ὁημοκοατιας. εκδ. Παπαζἠση. 1978,

σελ. 23.111. ΚΚ. 81ΠοΙε1τ. Δημοκρατία και συμμετοχη. . .. ο.π., σελ. 14.112. (ἱ.Ε.Μ. 8τε Ωτσϋς Ο ταξικος αγώνας... ο.π.. σελ. 94.113. Στο Εὀτο, σελ. 59.114. Στο Εὁτο. σελ. 177 και αναφοοα σε Σολωνα. 1.41 κ.ε.115. Ρὶιυεγ. Αοχαια και συγχοονη ὁημοκοατια, ο.π.. σελ. 88.116. ΡιιετεΙ σε ΟουΙεΠςε, Ιιει σἰτὀ εστἰσυε. ο.π., σελ. 384.117. ΕΙευ‹1ε Μσεεε, Το τελος τηςΑθηναικης ὁημοκοαπας, ο.π., σελ. 71.118. ΚΚ. 51τι‹:1ει1τ. Δημοκοατια και συμμετοχη. . .. ο.π.. σελ. 227.119. Αοτστοτελους, Πολιτικα, 1294 1518­21.120. Αοτστοτελους, Πολιτικα, 1303 1›10­12.

1 28 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

121. ΚΚ. 51ηε1ε1τ, Δημοκρατία και συμμετοχή..., ο.π.. σελ. 12.122. Ξενοφών, ΑθηναίωνΠολιτεία. σελ. 41.1.123. ΟΙεικ1ε Μοεεὁ. Αθήνα: Ιστορία μιας Δημοκρατίας. ο.π., σελ. 53.124. Ιιστμε Ηετι1ιν1ο1‹. Κοινωνική ιστορία της αρχαίας Αθήνας, ο.π.. σελ. 92.125. Ι.. ίζετιἰοτε. Ο πολίτης. ο.π.. σελ. 203 και 211.

6. Στο ιδιο. σελ. 213.127. Οειιεὶε Μοεεε. Ο Ελληνας άνθρωπος και η οικονομία. ο.π.. σελ. 54.128. Θουκυδιδης. νΙΠ 47.2. 72.2. 73.4­5. 75­77. 86.1­4.129. €ἰ.Ε.Μ. 5τε Οτσὶκ. Ο ταξικος αγωνας... σ.π., σελ. 366.

Ο. Βλεπε Ρευ1 Ε1οο1πε. λε τεετειιτετίοε αέωοετετίσμε, ετι 403. Ρετιε 1915.131. Βλέπε Μερος 3, κεφαλαια περι Στωικων και Επικοὐρειων.132. Βλεπε Γιώργου Ροοοη, Ο Λογος στην Ουτοπία. εκδ. Γκοβοστη.133. Ι.­Ρ. νεττιετιτ. «Εισαγωγη» στο Ο Έλληνας ανθρωπος, ο.π.. σελ. 36.134. Αλκιβιάδης, 133ε­1›.135. Βλεπε Μερος 3. κεφαλαιο 3.3 της παρούσης μελετης και Αριστοτέλους.

Αθηναίων Πολιτεία. ἩΙΙ 5.136. 1.­Ρ. νετσετπ. Εεε οττἔίτιεε σε Ιε ρειτεέε· ἔτσσοιιο, σ.π.. σελ. 131.137. Θουκυδίδη, 2.4Ο.2.138. Οιιὶεε Οεοττιειτ, «Η πραγματωση του ανθρωπου» στο Ο Έλληνας ανθρωπος,

ο.π.. σελ. 178.139. Στο ίδιο. σελ. 168.140. Σοφια Αδαμ­Μαγνησαλη. «Η πολιτικη παιδεία στην κλασικη Αθηνα» στο Η

Αθηναική Δημοκρατία, Ακαδημία Αθηνων. ο.π.. σελ. 222.141. 1ο1ττι 5τιιεττ Μ111. «Ωοτιεὶσετετὶοτιε ση Κερτεεεστετὶνε Οσνεττιιττετιτ». Αναφέρε­

ται απο τον Ρ1τι1εγ στο Αρχαία και Σύγχρονη Δημοκρατία, ο.π., σελ. 91.142. Αριστοτέλους. Πολιτικα, 1337ε, 30.143. 51ωοιτε Οσγετα Ρεοτε. «Ιιε 11Πτ1τετ1οτι σιι ροιινσὶτ ρετ Ιε ροιινσὶτ εεε Ιιὶεεε» 1τι

Εοεεείεεειιοε ρσίἰτίσιιε, Νο 2. τιτεὶ 1983, σελ. 166.144. Θουκυδίδη. 2. 39.145. Στο ιδιο. 2.43.146. Στο ιδιο, 2.44.147. Στο ιδιο, 2.44.148. 1.­Ρ. νεττιεοτ. «Εισαγωγη» στο Ο ἙλληναςΑνθρωπος, ο.π.. σελ. 41.

9. Σοφοκλεους. Οιδίπους επί Κολωνώ..Ο. Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομαχεια, 1159ε16­25 και 1Ο95ε14­31.

151. 1.­Ρ. νετιτετπ. Μντίτε· ετ ρετιεὀε σ1τε2Ιεε Οτεοε, σ.π., σελ. 254.152. Αριστοτέλους, Πολιτικα. 1317ε 40 κ.ε.153. Κ. ΡΙεοε11ετε, Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων, εκδ.

Παπαδήμα. 1990, σελ. 45­46.154. Παραγνωριζει το γεγονος οτι, όπως ορθα υπογραμμίζει η Η.Μ. Χλίοοσ. «η

ελληνικη πολις συνετριψε [...] τη διαίρεση αναμεσα σε κοβερνητες και πα­ραγωγούς». ΗεΙεΠ ΜεΚεε1ι1ε Χλίοοα. Η δημοκρατία ενάντια στον καπιταλι­σμο, εκδ. Σταχυ. 1999. σελ. 186.

155. Ο. Ο1οτΖ. Η Ελληνική πόλις. ο.π.. σελ. 15.156. Βειηεωὶτι Οοτιετετιτ, Πε Ιε Ιίοεπὀ εεε Αεοίετιε οοωρετόε ε οείίε εεε Μοεετηεε.157. Τ. Ροινι1εΠ. «Α Μετττοτ1ε1 Ασστεεεεσ το τ11ε $σνετε1ἔτιε οί Αττιετὶεε». αναφερε­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΪΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 129

ται στο Ογητηὶε Ρεττετ, «Αρχαια Ελληνικη πολιτικη θεωρία και δημοκρα­τία» στο Δημοκρατία το ταξίὁι. . ., ο.π., σελ. 51­52.

158. Ωγητηὶε Ρειιτετ, στο ιὁιο, σελ. 24.159. Αριστοβουλος Μανεσης, Φιλιππος Σπυρόπουλος, «Το πολίτευμα της Αθη­

ναικης Δημοκρατίας» στο Η Αθηναικη Δημοκρατία, της Ακαδημίας Αθη­νών„ο.στ., σελ. 57.

160. Ι. σε Κοιη1ΙΙγ, λα Οτὲσε· αητίσιιε εὶ Ια όόοοιινεττε σε Ιει Ιίοεττό, εαὶτὶοηΡε1Ιοὶε,1990, ρεεε 72.

161. Μοςειτε Ηεηεειτ, λε Πὀτηοοτετίε Ατίτόσίεησε, ο.π., σελ. 104.162. Βλεττε πιο αναλυτικα κεφαλαιο 4.1.4.163. Ριιετε1 σε Οοιηεηςε, λε είτε ετπίσιιε, ο.π., σελ. 397.164. Ο. Ήεετοε, «Ιεοτιοτηὶε» 1ο Ασπετίοεη Ιομτηεί σ1°ΡΠί|οεορ!1γ, 74, 1953, ρεεε 337,

αναφερεται στο Ρὶιυεγ, Αρχαία και σύγχρονη ὀημοκρατία, ο.π., σελ. 124.165. Αριστοτελους, Αθηναίων Πολιτεία, ΙΝ 2.166. Ρὶτηεγ, Η πολιτικη στον αρχαίο κόσμο, Πανεπιστημιακές Εκδοσεις Κρητης,

1996, σελ. 121.167. Θουκυὀιὁης, 2 (Περικλής, για ελευθερία και δημοκρατία).168. Κ. Μαρξ, «Οι ταςικοι αγώνες στη Γαλλία απο το 1848 ώς το 1850», Διαλε­

χτα έργα, ο.π., σελ. 190.169. Ρ1τι1εγ, Αρχαία και Σύγχρονη Δημοκρατία, ο.π., σελ. 132.170. Θουκυδίδη, 2. 40.171. Ξενοφών, ΑθηναίωνΠολιτεία, 1.13.172. Στο ίὀιο, Ι.13.173. Αριστοφανη, Ιππείς, ν, 293 κ.ε.174. Ο. Ο1οτΖ, Η αρχαία πόλις, οτι., σελ. 142.175. 8ὶιτοΙε1τ, Δημοκρατία και συμμετοχη, ο.π.. σελ. 72 κ.ε.176. Ο. ΟΙοτΖ, Η αρχαία πόλις, ο.π., σελ. 143.177. Ξενοφών, Αθηναίων Πολιτεία, 2.10.178. (ῖΙει1‹1ε Μοεεέ, Αθηνα: Ιστορία μιας δημοκρατίας, ο.ττ., σελ. 210­211.179. Ετσι που η παραγωγή να βασίζεται τουλαχιστον το ίδιο τοσο στην ελευθε­

ρη εργασια όσο και στη οουλεία.Ηε1ει1 ΜεΚεε1τιε Ννοοα, Η ὁημοκρατία ενα­ντια στον καπιταλισμό, εκὸ. Σταχυ, 1999, σελ. 180.

180. Ο.Ε.Μ. 5τε Οτοὶκ, Ταξικός αγώνας στον αρχαίο κόσμο, ο.π., σελ. 191.181. Κ. Μαρξ, «Πρόλογος στη δευτερη εκδοση της, 18ης Μπρυμαιρ του Λουὀο­

βίκου Βοναπαρτη» στα Διαλεχτα έργα, ο.π., τομος 1, σελ. 279.182. Περυ Αντερσον, Από την αρχαιότητα στον φεουὁαρχισμό, οτι., σελ. 25.183. Μια μορφη κινητης περιουσίας.184. Δ. Τσιμπουκιὀης, Οι κλασικοί του μαρξισμού για την αρχαία Ελλαὁα, οτι.,

σελ. 72.185. Γ. Βλαχου, Η ιὁέα του ελεύθερου ανθρώπου, ο.π., σελ. 31.186. Μοςειτε Ηειτεεη, λε αόιηοοτετίε ατηὀσίεσσε, ο.π., σελ. 88.187. Σοφοκλέους, Οιὁίπους επί Κολωνώ.188. Σοφοκλεους, Οιὁίπους επί Κολωνω. Ο αναγνώστης μπορεί να κανει τις

αναγωγες του στην υπόθεση Οτσαλαν.189. Ξενοφών, Αθηναίων Πολιτεία, ΙΙ.10.190. Πλατώνος, Πολιτεία, νΠΙ.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Ξενοφώντος, Ελληνικα, Π. ϋὶ 48, στο 43, σελ. 720.Πλατωνος, Πολιτεία, 5631).Ο.Ε.Μ. Βτε Οτοικ, Ο ταξικός αγωνας. . ., ο.π., σελ. 243.Ευοιπίοης, Ελένη, 726­727.Ο.Ε.Μ 5τε Οτοἰκ, Ο ταξικός αγώνας. . ., ο.π., σελ. 2ΟΟ.Οειιεὶε Μοεεε, Το τελος της Αθηναικης ὁημοκοατίας, σ.π., σελ. 233.Τελος υπηοχαν και οουλοι επιχειοηματιες οι οποιοι σε οοισμενες πεοιπτὼ­σεις κατοοθωναν να γίνουν πολυ πλουσιοι.Ησίοδος, Ἐογα και Ημἐοαι, 311.Α. Αηατεινεε, Αοχαία Ελληνικη Κοινωνία, ο.π., σελ. 236.Θουκυὀίοης Β, 36.Θουκυοίὀης Γ, 36­37.Θουκυοιοης Ε, 89.Ασιστοτελους, Πολιτικα, 1283ε 40­12841»Ρτ. Οηειτεἱετ, Ρὀτίοίὸε ετ εστι είὸοίε, σ.π., σελ. 181.Αοιστοτελους, Πολιτικα, 1296ε 34 και επομενα.Χλλίἱ. Ροτεετ, Η γένεση της Αθηναικης ὁημοκοατίας, ο.π., σελ. 60.Αοιστοτελους, Αθηναίων Πολιτεία, 26,3 και Πλουταοχος, Πεοικλης, 37.Οευσε Μοεεο, Αθηνα: Ιστοοία μιας Δημοκοατίας, ο.π., σελ. 64.Ρ1τι1‹­ιν, Αοχαία και σύγχοονη ὁημοκοατία, ο.π., σελ. 133.Α. Αιτὀτεινεε, Αοχαία Ελληνικη Κοινωνία, ο.π., σελ. 171.Ρτ. Ε1ιἐιτε1ετ, Ρὀσσίὲε ετ εστι είὸοίε, ο.π., σελ. 186.Θουκυοιοη, 2.133.Αναφεοεται απο τον λιιοιεηο Οειιῖοτε στο «Ο πολιτης» στο Ο ΈλληναςΑνθοωπος, ο.π., σελ. 218.Α. Αηστεννεε, Αοχαία Ελληνικη Κοινωνία, ο.π., σελ. 235.Ξενοφών, Ποοοι.Κ. Μετκ, «Ιηττοὼιετὶοη εἰ Ιε ετιτισυε αε1°ε‹:οιιοτσ1ε ροΙ1τ1σιιε» 1η Εοιπτίιπιτίόηεἰ Ζε οτίτίσιιε..., ο.π., σελ. 169.Βλεπε και Ρτ. Οηετε1ετ, Ρόσωεε ετ εστι είὸσλε, ο.π., σελ. 12.Πεου Αντεοσον, Από την αοχαιοτητα στον φεουὁαοχισμο, ο.π., σελ. 50.Ρὶιυεν, Η πολιτικη στον αοχαίο κοσμο, ο.π., σελ. 76.Στο ίδιο, σελ. 66.Α. Μανεσης, Φ. Σπυοοπουλος, Το πολίτευμα της Αθηναικης ὁημόκοατίας,ο.π., σελ. 63.Αοιστοτελους, Πολιτικα, 1275822­23.Α. Αηάτεννεε, Αοχαία Ελληνικη κοινωνία, ο.π., σελ. 51.Αοιστοτέλους, Αθηναίων Πολιτεία, 43.3.Ξενοφών, Αθηναίων Πολιτεία, ΠΙ. 10.Δημοσθένης, ΧΙΧ, Πεοί Παοαποεσβείας, 185.Θουκυοιοη, 2.40.Ο. Ο1οτΖ, Η Ελληνικη πόλις, ο.π., σελ. 181.Μοτιἐετι Ηετιεειι, Ι.ε Πόιηοστετίε ΑτΙιὀΠίεηι1ε..., ο.π., σελ. 161.Αοιστοτελους, Πολιτικα, 1319ε, 28 κ.ε.ΧΜΟ. Ροτοετ, Η γένεση της Αθηναικης οημοκοατίας, ο.π., σελ. 42.Ιοιιεε, Ατὴεηίεσ Βεπιοετεεγ, Οἔφοοοη, 195 7, σελ. 109­110.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 131

233. Αοτστοτελονα. Πολιτικα, 127315 40­43.234. Αοιστοτελους. Αθηναίων Πολιτεία. ΧΙ.Ι.235. Αοιστοφανους, Σφηπες. 549.236. Κατα τον Αοτστοτελη αυτος ετσηχθη απο τον Πεοικλή. Βλεπε Αοιστοτε­

λους, Αθηναίων Πολιτεία. ΧΧΥΙΙ.237. Ο. Ο1στΖ. Η Ελληνική πὀλιςσπ., σελ. 247.238. Στο ίὁτο, σελ. 249.239. Α. Αιτἀτεννοε. Αοχαία Ελληνικη Κοινωνία. ο.ττ., σελ. 273.240. Μοεειτε Ηειτιεειτ, λε Πὀπιοετετίε Ατηὀτιίετπιε..., ο.π.. σελ. 125 και Α.

Αιτἀτεννεε. Αοχαία Ελληνική Κοινωνία, ο.π.. σελ. 283.241. Ηοοὀοτοα. Ζ 103­104.242. Π. Δημακης. Αττικό Δίκαιο. ο.π.. σελ. 34 ­39.243. Ο. ΟΙοτΖ. Η Ελληνικη πόλις, ο.π., σελ. 246­247.244. Αοτστοτελους, Πολιτικα 12941: 8.245. Αοιστοτελουα. Αθηναίων Πολιτεία, ΧΙ.ΠΙ.246. Αοτστοτέλσυς. Ρητορική. 1356 Β.

247. Πλατωνος, Πολιτεία 557ε.248. Αοιστοτὲλους, Αθηναίων Πολιτεία, ΧΙ.ΠΙ.249. Ρυετε1 σε (ῖσωειιτἐε. Ι.ε είτε ετιτίαιιε, ο.π.. σελ. 379.250. Ιεοσι1ε1ὶτιε σε Ιὶοιτ1111γ, Προβλήματα της αρχαίας Ελληνικής δημοκρατίας,

εκὀ. Καοὀαμίτσα, 1992, σελ. 35.251. Ι.­1. Κουεεεευ, Πιι Οοπττετ 5οείεΙ, ο.π., σελ. 106­108.252. Ο ΟΙοτΖ, Η Ελληνιιιη πόλις. ο.π.. σελ. 212­213.253. Αοιστστἐλους. Αθηναίων Πολιτεία, Ι.ΧΠ.254. Ο. Ο1οτΖ, Η Ελληνικη πόλις. ο.ττ.. σελ. 193.255. Αοθοο 73§1 του Συνταγματος.256. Αοτστοτελους. Αθηναίων Πολιτεία. 43.2, και 49.5.257. 51ι1ε1ε1τ, Δημοκοατία και συμμετοχη... ο.στ., σελ. 118.258. Ο. ΟΙοτΖ, Η Ελληνικη πόλις. ο.π.. σελ. 169.259. Στο ίὸτο. σελ. 237.260. Ησοὀοτοε. 3.80.261. Θουκυὀίὀης. 6.39.262. Αοιστοτἑλους. Αθηναίων Πολιτεία. 45.3.263. Αοιστοτελους. Αθηναίων Πολιτεία. ΧΙΝ.264. Ο. ΟΙοτΖ. Η Ελληνική πόλις, ο.π.. σελ. 180.265. Πλοὐταοχος. Πεοιιιλης, 23.266. Αοτστστελουα, Αθηναίων Πολιτεία, 43.3.267. Αοτστοτελσυς. Αθηναίων Πολιτεία, ΧΙ„ΙΙΙ.268. Θουκυδίδη, 2.39.269. Ο. Θὶοττ. Η Ελληνικη πόλις. απ.. σελ. 184.270. Ι. σε Κοτιτ1ΙΙγ. Ποοβληματα της Ασχαία; Ελληνικη; Δημοκρατίας, ο.π.. σελ.

31.271. Βλέπε σχετωια Ε. σε ΧΧΠΠ. «Νστεε ειπ τιπὶετ11οε›› ὶο Ηοππτιεἔεε εἐ Πείτε ΡτέευΧ.

Βτι1ΧεΙ1εε 1975, ρεἔεε 425­438.272. Α. Μανεσης. Φ. Σπυοοπουλος, Το πολίτευμα της Αθηναιϋιης Δημοκρατίας,

ο.π.. σελ. 72­73.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Ξενοφωντος, Απομνημονευματα, Ι 35.Ιεειιτ Κὶομρειτ, Ελληνικη Μυθολογία, εκδ. Δημητοακος, 1953, σελ. 11.Μ.Ι. Ριιυεγ, Αοχαία και Σὐνχοονη Δημοκρατία, εκδ. Ευουαλος, 1989, σελ.175.Θουκυδιδης, Π. 35­46.Θουκυδίδης, νΙ. 38­40.Ας μου επιτοατιει να υπενθυμισω οτι στην Ελλαδα του 2000 επι δυο χοονιαμε ταλαιπωοουοαν με δικες, επειδη ως καθηγητης τόλμησα να εκφοασω μιαδιαφοοετικη απο την κυοιαοχη εομηνεια ενος κοινωνικου φαινομενου.Αοιστοτελους, Αθηναίων Πολιτεία, ΧΧΧν.Αοιστοτελους, Αθηναίων Πολιτεία, 39,6 και Ξενοφωντος, Ελληνικα, Ι,4,43.

3

Οαμαε Μοεεό, Ο Ελληνας ανθοωπος και η οικονομία, ο.π., σελ. 88.Θουκυδιδης, Ιοτοοία, Α 53.Μοςειτε Ηεττεοττ, Ι.ει Βὀιηοστατιε: Ατ1πέηΙεηιιε..., ο.π., σελ. 79.Θουκυδίδη, Ι 143, 5. .

Α. Ατιτοοεοοροιμοε, Τηἐοιτε είε Ι Ἐτειτ ο|τε·2 Ρίετοη οι Αττετοτε, ο.π., σελ. 352.Εὶειιὸε Μοεεό, Το τέλος της Αθηναικης Δημοκρατίας, ο.π., σελ. 5.Ξενοφώντος, Οικονομικα, 1­5,22­26.Αοιστοφανη, Πλούτος, 85 κ.ε.Οειιιὶε Μοεεε, Το τέλος..., ο.π., σελ. 169.Ξενοφώντας, Οικονομικα, ΧΙ, 10, στο 70, σελ. 181.Μοἐεμε Ηετιεεη, Ι.ει Πέτηοοτετιε· Ατίτὀπίετιηε. . ., ο.π., σελ. 79.Οεμὸε Μοεεέ, Αθήνα: Ιστοοία μιας Δημοκοατίας, ο.π., σελ. 181.ίἱ.Ε.Μ. 5τε ίῖτοτκ, Ο ταξικος αγώνας. . ., ο.π., σελ. 49.Οειυιἰε Μοεεε, Το τέλος της Αθηναικης Δημοκοατίας..., ο.π., σελ. 384.Ο.ΟΙοτΖ, Η Ελληνικη, πόλις, ο.π., σελ. 323.Στο ιδιο, σελ. 188.Βλέπε κυοιως Δημοσθένους, Πεοί Συμμοοιων.Λυσιας, Κατα Φίλωνος, 6. ­

Δυσιας, Κατα Φιλοκοατους, 9.51τισΙε1τ, Δημοκοατία και συμμετοχη. . ., ο.π., σελ. 217.Βλεπε Δημοσθένη, Πεοί ουμμοοιων, 15 και Κατα Φιλίππου, Δ,46 και Ισο­κοατη, Πεοί ειοηνης43­48.Αοιστοφανη, Εκκλησιαςουσαι, 205 κ.ε.Μοςειτε Ηειτεεη, Ιιε Πόπτοοταιίε Ατίτέπίοτπιο. . ., ο.π., σελ. 217.Πλουταοχος, Μοτειιίε, 1011Β.51ηεΙει1τ,Δημοκοατία και συμμετοχη. . ., ο.π., σελ. 81.Ξενοφών, Ι, 13.Λυσια ΧΧ,19 και Δημοσθένη ΧΧΙ 207 και ΧΙΧ 296.Δημοσθένη, Κατ° Αοιοτοκοατους, 107, 30­31.Αοιστοτελους, Πολιτικα, 1279810­15.Αοιστοτὲλους, Αθηναίων Πολιτεία, 28.Μοἐεμε Ηειττεειτ, 1.2 Πότηοοτειτίε Ατ1τόΠΙεΠΠο..., ο.π., σελ. 317.Ο Μοεεό, Το τέλος της Αθηναικης Δημοκοατίας, ο.π., σελ. 351.5ἰιτιοτι ΗοΠτ1›Ιοννετ, Οι δημοκοατικοί θεσμοί στην αοχαία Ελλαδα, ο.π., σελ. 15.

ΑΡ)(Α!Α ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 133

314. Αοιστοφανη, Πλούτος, 567ιι.ε.315. Δημοσθενη, Ολυνθιακὁς, ΙΙΙ,31.316. Βλέπε Γ. Ροὐση, Ο Λένιν για τη γοαφειοιιοατια, εκδοσεις Σὐγχοονη Εποχή.317. Ι.οΠπε Ηετι1νν1ε1‹, Κοινωνιπή ιοτοοια της αοχαιας Αθήνας, ο.π., σελ. 109.318. Αισχὐνης, ΙΠ,39.319. Μοςειπε Ηετιεετι, λε αόπποοτετιε Ατιπἐοἰοοοε. . ., ο.π.σελ. 210.320. Αοιστοτελους, Πολιτικα, 1292ε5ιι.ε.321. Αοιστοτελους, Πολιτικα, 13208 5κ.ε.322. Αοιστοτἐλους, Πολιτικα, 13ΟΟε1­Δ.323. Αοιστοφανη, Σφήπες, 549. ”324. Πλατωνος, Πολιτεία, 562ε.325. Αοιστοτελους, Πολιτικα, 1320ε κε.326. Δημοσθένη, Κατά Μειδιου, 123­4, 138, 183, 207.327. Ο Μοεεέ, Το τελος τής ΑθήναιιιήςΔημο›ιοατιας, ο.π., σελ. 12.328. Ένγκελς. Καταγωγή τη οικογένειας. . ., ο.π., σελ. 126.329. Ενγκελς, «Το ζητημα της κατοιπιας», Διαλεχτα εογα, ο.π., τομος Ποωτος,

σελ. 752.330. Ο.Ο1οτΖ, Η Ελληνιπή πολις, ο.π., σελ. 401.331. Μοςετιε Ηαηεεη, λε Πὀτῃοοτετιε Ατιιὀῃιετπιο... . ο.π., σελ. 361.332. ΧΜΟ. Ροτεετ, Η Γενεοη τής Αθηναιιιής Δήμοποατιας, ο.π.. σελ. 62.333. Κ. Καστοοιαδης, Η αοχαια Ελληνική ὁήμοιιοατια, ο.π., σελ. 17.334. Στο ιδιο, σελ. 18.335. Ριγκομπεο Γκιντεο, Η εξἐγεοοή του Σπαοτακου, Σὐγχοονη Εποχη, 1988.336. 1. σε Κοο1ι11ν, Ποοβλήματα τής Αοχαιας Ελληνικής Δημοκοατιας, ο.π., σελ.

23­25.337. ΚΚ. 81τιο1ει1τ,Δήμο›ιοατια και συμμετοχή... ο.π., σελ. 228.338. Ένγκελς. Καταγωγή της οικογένειας..., ο.π., σελ. 114.339. Η διατύπωση της Ηε1εΠ Μει1‹εειπε Χλιοοιὶ οτι «το χωοιο· μετατοαπηκε ποαγ­

ματικα σε σνστατικη μοναδα του κοατους και οι χωοικοι μετατοαπηκαν σεπολιτες» (βλ. Η.Μ. Χνοοσ. Η δήμοιιοατια ενάντια στον ιιαπιταλιομο, εκδ.Σταχυ, 1999, σελ. 206) μαλλον ασαφως αποδιδει αυτην την ποαγματικοτη­τα. Ενω αντιθετα ειναι σαφεστεοη η διατύπωση της ιδιας οταν λιγο πιο κα­τω κανει λογο για μη ὐπαοἔη «μιας έννοιας κοατους σε διαιιοιση απο τηνκοινοτητα των πολιτών» (βλ. Η.Μ. Χλιοοιι, ο.π., σελ. 219). Στην ποαγματι­κοτητα οχι μονον δεν υπηοχε η εννοια αλλα οὐτε το ιδιο το κοατος οπωςαυτο διαμοοφώθηιιε μετα την ιιαταοοευση της αθηναιινιης δημοκοατιας.

3. ΨΙΑΟΣΟΨΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΑΠΕΝΑΝΤΙΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

?›.Ι ΕΙΣΑΓΠΓΙΚΑ

Αν η αοχαια δημοκοατια ως πολιτική ποακτική δεν εχει καμια σχεση μετην σύγχοονη δημοκοατια, πολύ πεοισοοτεοο απομακοη απο αυτήν ει­ναι η φιλοσοφική κοιτική της, και τούτο διοτι αυτή, οπως θα ποοσπαθή­σουμε να αποδειξουμε, αποτελει μια κοιτική της ιδιας της ταξικής κοι­νωνιας πεοα απο τη μοοφή του πολιτεύματος κι ακομη μια κοιτική τηςκυοιαοχιας της καταναγκαστικής δοαστηοιοτητας αλλα και της ιδιαςτης κοινωνιας συνολικα στο βαθμο που μεσω αυτής, ετσι οπως ειναι συ­γκοοτημενη, δεν μποοει να εκφοαστει και να αναδειχτει η ποοσωπικοτη­τα του ανθοωπου. Ι

Το γεγονος και μονο οτι ο χουσος αιωνας της αοχαιας πολης ήταν ο

πέμπτος αιωνας, ενω της πολιτικής φιλοσοφιας ο τεταοτος1 αποτελειαποδειξη οτι η φιλοσοφική κοιτική εοχεται να δωσει τη δική της θεωοη­τική διέξοδο στις ανταγωνιστικές αντιθεσεις που οξύνθηκαν κατα τοντεταοτο αιωνα και να τις θεσει σε συνολική αμφισβήτηση ως εμποδιοστην ανθοωπινη αυτοποαγματωση.

Έτσι, η φιλοσοφική κοιτική της αοχαιας δημοκοατιας βοισκεται σε

μια ακομη πιο οιξοσπαστική αντιθεση με τη σύγχοονη αστική δημοκοα­τια απ° ο,τι η ιδια η αοχαια δημοκοατια?

Οπως θα δούμε, αυτή η κοιτική που αναπτύχθηκε σ° ενα θεωοητικοκυοιως και οχι πολιτικο επιπεδο, μια και η ολιγαοχια δεν αποτελούσεπια, μετα τις δυο ολιγαοχικες στασεις, σοβαοή εναλλακτική ποοταση με

καποια λαϊκή απήχηση, ακολουθει την ιδια την εξελιξη της πολης καιτων πολιτών της και μετατοπιξεται αντιστοιχα απο το πλαισιο της πο­

λης σ° αυτο της κοσμοπολης και απο εκεινο του πολιτικού ανθοωπου σ'εκεινο του κοσμοπολιτη, παοαμενοντας ομως σταθεοή στον ηθικο αν­

ΑΡΧΑ|Α ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι35

θοωποκεντοικο ποοσανατολισμο της και μη ενοιοοντας στις πιεσειςτων καιοων να στοαφει ποος την επιτευξη της ευτυχιας μεσω του πλου­

.

γτ Διχως να εχουμε την αξιωση να παοουσιασουμε το συνολο της κοιτι­κης στη οημοκοατια ουτε ακομη να παοουσιασουμε αναλυτικα την πολι­τικη φιλοσοφια των στοχαστων που επιλέξαμε, κατι που εξαλλου εχειγινει και συνεχιξει να γινεται συχνα με ιὁιαιτεοη επιτυχια απο σημαντι­κους φιλοσοφους, επιλέξαμε τον Πλατωνα και τον Αοιστοτελη απο τηνμια και τους Στωικους και τους Επικουοειους απο την αλλη για δυο κυ­

γιειεεειλότοκε­Ο ποωτος ειναι οτι εκφοαξουν ουσ ὀιαφοοετικες στιγμες της κοιτι­

κης της ὀημοκοατιας. Οι μεν δυο ποωτοι παοαμενουν ακομη πιστοι σταπλαισια της πολης, ενω οι ὁευτεσοι ξεφευγουν απο τα στενα οοια της. Οὁευτεοος ειναι το ειοικο τους βαοος στην ιστοοια της φιλοσοφιας και τοσυγκοοτημενο των αναλυσεων και ποοτασεων τους που θα ηταν πιο ου­σκολο να εντοπιστει σε αλλες φιλοσοφικες σχολες.

Οι οποιες ετσι κι αλλιως ανεπαοκειςπ σε γενικοτεοες φι­λοσοφικες αντιληψεις εχουν σαν στοχο την καλυτεοη κατανοηση τηςστασης των φιλοσοφων απεναντι στη ὀημοκοατια και την πολη και τωνεναλλακτικών τους ποοτασεων που, ας μην το ξεχναμε, αποτελει τονκεντοικο μας στοχο.

Ποιν πεοασουμε στην εξεταση της κοιτικης απεναντι στη ὸημοκοα­τια στασης του Πλατωνα, αξιξει να αναφεοθουμε πολυ συντομα σε σοι­σμενες φιλοσοφικες τοποθετησεις, οι οποιες μεσα απο μια γενικοτεοηκοιτικη σταση ανοιξαν το οοομο στην αμφισβητηση της ανταγωνιστικήςκοινωνιας της πολης και επηοεασαν την μεταγενεστεοη φιλοσοφικη σκε­

ψη­ ”

Πεοα λοιπον απο τη συμβολὴ της φυσικης φιλοσοφιας στην αναπτυ­ξη×του γενικοτεοου πνευματος αμφισβητησης, στην οποια αναφεοθηκα­με στο ποωτο μεοος, οι σοφιστες στη βαση αποψεων που οιατυπωθηκανποιν ακομη και απο τον Σωκοατη, οπως αυτες του οασκαλου του Αοχε­λαου, κατα τον οποιο «οικαιο ειναι και το αισχοο οχι κατα τη φυση αλ­λα κατα το νομο››3, αναὀεικνυουν τη συμβατοτητα του θετου ὀικαιου,του ασκουν κοιτικη και το αντιπαοαβαλουν στο ανωτεοο του φυσικο οι­καιο.

_ Ο Ποωταγοοας θεωοει σχετικη την αξια ολων των εθιμων και των

136 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΙ/ΣΗΣ

νόμων. Ο Ιππιας διατυπώνει με ακόμη μεγαλυτεοη σαφηνεια την αντιθε­ση φυσικου και θετικου δικαιου. Γι° αυτόν «ο νόμος τυοαννος των αν­θοωπων βιαζει σε πολλες πεοιπτωσεις τη φυση››^, με βαση την οποιαόλοι οι ανθοωποι ειναι μεταἔυ τους συγγενεις και συμπολιτες5. Τελος, ο

Αντιφων στη βαση παντοτε του φυσικου δικαιου καταογει τις διακοι­σεις αναμεσα σε Ελληνες και βαοβαοους κι ακομη σε ελευθεοους καιδουλους, ανοιγοντας ετσι το δοόμο που θα ακολουθησουν αογότεοα οιΣτωικοι.6

Ο Φαλεας ο Χαλκηδόνιος, ο οποιος αναφεοεται από τον Αοιστοτε­λη7, ποοσπαθει μεσα από την εἔισωση της εγγειου ιδιοκτησιας, του πε­οιοοισμου του πλουτου και της ισότητας της παιδειας να υπεοβει τουςανταγωνισμους που ποοκυπτουν από την ανιση κατανομη του πλούτουκαι να διαμοοφωσει μια μοοφη κοινωνικης συμβιωσης που να αντιστοι­χει στην καλη κι αγαθη φυση του ανθοωπου8.

Οι Κυνικοι, τελος, στοεφονται γενικώς κατα της ανταγωνιστικής πο­λιτικης κοινωνιας και ποεσβευουν την επιστοοφη στην αγνότητα της φυ­σικης καταστασης, όπου «πατοιδα [...] δεν ειναι ένας πυογος η μια στέγη,αλλα όλη η γη ειναι πόλη και κατοικια››9 κι όπου όλοι θα ειναι αδέλφιακοσμοπολιτεςω και θα φεοονται με βαση τους νόμους της αοετης.

3.2 Ο ΙἹΑΑΤΩΝΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΣΟΨΙΑΣ

Ειναι κοινώς παοαδεκτό ότι η κοιτικη του Πλατωνα απεναντι στηδημοκοατια υπηοξε αμειλικτη. Όμως δεν ειναι δυνατόν αυτη η κοιτικηνα γινει κατανοητη αν εκληφθει ως σταση ενός αντιδημοκοατη φιλοολι­γαοχικου στοχαστηΠ και δεν αντιμετωπιστει ως μια γενικότεοη κοιτικηκαθε ανταγωνιστικης πολιτικης κοινωνιας, της δημοκοατιας συμπεοι­λαμβανομενης. Η κοιτικη του Πλατωνα αφοοα σε όλες τις υπαοκτες κα­τα την εποχη του αλλα και ποογενεστεοες πολιτικες κοινωνιες δημιουο­γηματα των ανθοωπων και εμπεοιεχει μια ποοσπαθεια υπεοβασης αυ­των των μοοφων κοινωνικης οογανωσης, σε μια κατευθυνση μιας μη

ανταγωνιστικης κοινωνιας, συγκοοτημενης ετσι ωστε να υπηοετει τοσυνολο των πολιτων της και όχι μια συγκεκοιμενη ταἔη.

Εξαλλου, όπως πολυ ευστοχα παοατηοει ο Ιεειιτ Τομεηετα, αν και ει­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 137

ναι αλήθεια οτι ο Πλατωνας ασκει αυστηοή κοιτική στις υπεοβολές τηςδημοκοατιας, αλλο τοσο θα μποοουσαμε να εντοπισουμε στο έογο τουπαμπολλα αποσπασματα οπου αναδεικνυει την ευαισθησια του στιςαοετές της δημοκοατιας και καταγγέλλει τα μειονεκτήματα του καθε­στωτος της ΣπαοτηςΙ2.

Για τον Πλατωνα, η ποοεια της ανθοωπινης κοινωνιας ειναι μια πο­

οεια καταπτωσης απο μια κατασταση που κυοιαοχουσε η φοονηση τουσυμπαντοςι την οποια ειχε απο την αοχική του συνθεση, «εκ φυσεως»13,

μια ποοεια καταπτωσης απο την μυθική εποχή του Κοονου οπου δεν

υπήοχε ουτε ατομική ιδιοκτησια ουτε «ιδιοκτησια» παιδιων και γυναι­κων κι οπου «οι ανθοωποι ξεπεονουσαν απειοως σε ευτυχια τους τωοι­νους››.Μ Ποοκειται για μια καθοδική ποοεια αναλογη μ' εκεινη που πα­

οουσιαξει ο Ησιοδος” ως τιμωοια για το «αμαοτημα» του Ποομηθέακαι πολυ αογοτεοα θα αναλυσει ο Κοιιεεεειι ως συνέπεια της εμφανισηςτης ιδιωτικής ιδιοκτησιαςω. Για τον Πλατωνα, η κοινωνική συμβιωσητων ανθοωπων επιβαλλεται απο την μη αυταοκεια του καθενος ξεχωοι­σταῃ και απο εδω αποοοέει και η αναγκαιοτητα του καταμεοισμου τηςεογασιας μεταξυ τους, ο οποιος ­ας σημειωθει­ ποαγματοποιειται με

βαση τις ικανοτητες και την ποοδιαθεση του καθενος και με ποιοτικαως ποος το αποτελεσμα των παοαγομένων αξιών χοήσης κοιτήοιαω.×/ιὅταν, ομως, αυτή η ποωτη πολιτεια που ναι μεν ειναι ειδυλλιακήαπο αποψη κοινωνικής συμβιωσης οχι ομως και απο αποψη πολιτισμι­κου επιπέδου19, ξεφυγει απο το λιτο τοοπο ξωής και οδηγηθει στην ανα­ξήτηση του απεοιοοιστου πλουτου, στην κυοιαοχια της φιληδονιας καιτης φιλαοέσκειας, τοτε μετατοέπεται σε μια ανταγωνιστική σαθοή πολι­τεια. Ποοκειται για την καταγγελια του «αμαοτήματος» της πλεονεξιαςπου εντασσεται στην παοαδοση του Ησιοδου, ο οποιος κατηγοοει εκει­νους που «δεν το νιωθουνε ποσο πεοσοτεοο απ° τ° ολοκληοο αξιξει τομισο, μήτε τι γλυκα κουβεται μες στον ασφοδελο και στη μολοχα»2θ.χ γε

Πέοα απο καθε αμφιβολια οι εοωτεοικοι τοιγμοι της Αθήναςζθγοι εμ­

φυλιες διαμαχες αναμεσα στις ελληνικές πολεις, οι ποοσωπικές τουεπανειλημμένες πολιτικές αποτυχιες, καθως και η καταδικη σε θανατοτου Σωκοατη που με τοσο παθος θαυμαξε, συνέβαλαν αποφασιστικαστη διαμοοφωση μιας τέτοιας απαισιοδοξης αντιληψης. Τουτο ομως σε

καμια πεοιπτωση δεν αναιοει την οοθοτητα της κοιτικής που ασκει στα

υπαοχονταπολιτευματα και πιο ειδικα την οοθοτητα της θεμελιακης

138 ΠΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

του διαπιστωσης, οτι δηλαδή ολα ανεξαιοετως διαπεονωνται απο αντα­γωνιστικες αντιθεσεις και οτι, οπως οοθα υπογοαμμιςει ο Ρορρετ21, ηκοινωνική δυναμική συνισταται σε μια παλη συμφεοοντων.

Το γεγονος οτι ο Πλατωνας δεν αντιμετωπιζει, σε αντιθεση με τονΜαιας αυτήν την παλη ως κινητήοιο μοχλο ποοοδου και συνεπως ανα­ςητει τη λυση του κοινωνικου ποοβλήματος, με την ευοεια εννοια τουοοου, αποκλειστικα απ' εξω και οχι ως γέννημα αυτων των αντιθεσεων,οπως σ Μειιαὅἔ εομηνευεται απο την αντικειμενική αδυναμια να εντοπι­σει στην εποχή του οχι μονο το ποοοδευτικο πεοιεχομενο που θα μπο­οουσε να αποφεοει η ταἔική παλη, αλλα ποσο μαλλον τις δυνατοτητεςτης να οδηγήσει σε μια κοινωνια διχως ανταγωνιστικές αντιθέσεις.

Παοολ° αυτα, εχοντας την ιδια με τον Μετκ πιστη για τις απεοιοοι­στες δυνατοτητες του ανθοωπου, ποοχωοει στην αναζήτηση μιας κοινω­νικής μοοφής οογανωσης που θα τους επιτοὲπει να αναπτυχθουν.

Κατα τον Πλατωνα αυτή η καταπτωση δεν ειναι μονο πολιτική αλλακαι ηθική και ο σχετικισμος των σοφιστων, ο οντολογικος και γνωσιο­λογικος μηδενισμος τους και πιο ειδικα ο αγνωστικισμος του Ποωταγο­οα αποτελουν εκφοαση και κοουφωση αυτής της ηθικής καταπτωσης. Οισοφιστες αονουμενοι την ποαγματικοτητα του οντος, την κατανοησήτου απο τον ανθοωπο, τη δυνατοτητα μεταδοσης της υποθετικής κατα­νοησής του, απομακουνονται ακομη πεοισσοτεοο απ' ο,τι η ζοφεοήποαγματικοτητα απο την ενοποιο Ιδεα και συνεπώς οδηγουν στην οξυγ­ση παοα στη αμβλυνση των αντιθεσεων, κατι και επιτεινει την αναγκαι­οτητα ανευοεσης μιας διεξοδου.

Αυτή η διεἔοδος για τον Πλατωνα ειναι μαλλον ο ποοσδιοοισμοςμιας Πολιτειας που θα διαφευγει απο την ποοεια μιας καθοδικής εκτοο­πής παοα η επιστοοφή στο παοελθον. Στην καθε πεοιπτωση δεν μποοειπαοα να υπεοβαινει το εμπειοικο κοατος, ανικανο παοα την οποια τουμοοφή να ἔεφυγει απο την καθοδική ποοεια με απλή αλλαγή του πολι­τευματος.23

Ο πλατωνικος ιδεαλισμος με τη μοοφή του δυισμου αισθητου­νοη­του, της υπεοοχής της νοησης απεναντι στις αισθήσεις, εοχεται να δωσειτη δική του γνωσιολογική απαντηση στον κοσμο της γενεσης και τηςφθοοας, με την αιωνια, οπως το εδειἔε ο Ηοακλειτος, μεταβλητοτητατου, και ο οποιος ακοιβως χαοη σ° αυτήν δεν μποοει να γινει αντικειμε­νο γνωσης”

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 139

Ετνατ πολυ πτθανο αυτή η πλατωντκή ανττπασαθεση ψυχής κατ σώ­

ματος, τοεών κατ ατσθητών φατνομενων, να αποτελετ αντανακλαση της

κοτνωντκής οτασθσωσης οπου ο ελευθεσος ανθσωπος ανττπασαττθετατ

στο οουλο, οτ πνευματτκες οσαστηστοτητες σττς χετσωνακττκες, η σκεψη

στη ἕ›σαση.25

Γτα τον Πλατωνα, η ψυχή αφθαστη κατ αθανατη πστν συνὀεθετ με το

φθαστο σώμα πσουπήσχε απο μονη της κατ ετχε γνωστσετ τα οντα των

οποτων οτατησετ την «αναμνηστν», ὀηλαὀή τη γνώση26. Η μεθεἔή της

πσαγματτκοτητας στην τοεα, η συμμετοχή της σ° αυτήν, ανακτνετ τήν

πσουπασχουσα γνώση κτ ετστ μποσουμε πεσα απο ττς ατσθήσετς με τη

ουναμη του εσωτα πσος την τοεα, να επαναπσοσεγγτσουμε την ουστα

των πσαγματων, να επανακαταλαβουμε την τοεα.

Ταυτοχσονα ο τὀεαλτσμος του, ως αποσπαση κατ υπεσοχή της τοεας

απενανττ στην υλη, εσχετατ να στηστἔετ την ανωτεσοτητα της νοησης κατ

του φτλοσοφου απενανττ στο ενσττκτώοες, το ουστώοες ή καθαυτο απε­

νανττ στο οευτεσευον ή στο ετοωλο του πσαγματτκου, το ολο απενανττ

στο μέσος, το ενοποτηττκο απενανττ στο ὁτασπασττκο.

Η απολυτη τοεα ομως, αν κατ αναλλοτωτη κατ παντοττνήῃ η τὁτα,

λεττουσγετ ως μοχλος κτνησης, μτα κατ ο στοχος ετνατ η πσοσπαθετα

πσοσεγγτσής της απο τους φτλοσοφους, οτ οποτοτ αναζητουν την ουστα

των πσαγματων, την υποταγή του θηστώοους τμήματος της ανθσώπτνης

φυσης στο ετοτκα ανθσώπτνο οηλαοή στο λογτκο.Η τστχοτομηση της πολης σε φτλοσοφους, φυλακες κατ εσγαςομε­

νους πὲσα απο το πεοτο της πολτττκής, ή ὀταφοσεττκα σε τστα γενή πολτ­

τών «φυλακτκον», «επτκουστκον», «χσηματτσττκον››28, που εσχετατ να

πσοστεθετ στη βαστκή πλατωντκή οτχοτομηση στους φυλακες κατ τους

αλλους, τσως να στοχευετ στη αναζήτηση καποτας ανττστοτχτας με την

τστχοτομηση της ψυχής σε βουλευομενο, θυμοετὀες κατ επτθυμηττκο.

Σ° αυτα τα πλατστα, η αυξηση του υλτκου πλουτου κατ η συνεπαγο­

μενη αυἔηση των κακών που τον συνοοευουν29σηματνετ τελτκα την υπο­

ταγή στο θηστο που ετνατ μέσα στον ανθσωπο. Γτα τον Πλατωνα, ενας

ανθσωπος δεν μποσετ να ετνατ ταυτοχσονα καλος κατ πολυ πλουστος,

ενώ ο πολυ πλουστος δεν μποσετ να ετνατ πσαγματτκα ευτυχτσμενοςἔο

Αςτςετ να επτσημανθετ οττ, πασα κατ ενανττα στον τοεαλτσμο του, ο

Πλατωνας αναοετκνυετ τον υλτκο πλουτο ως θεμελτακο ατττο της οτα­

φθοσας, αναοετκνυοντας γεντκοτεσα το «ετνατ» ως καθοστσττκο πασα­

ΙΔΟ ΠΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

γοντα της συνειδησης. Από εδω ποοκυπτει και η συμφωνη με την γενι­κότεοη αοχαιοελληνικη αντιληψη υποτιμηση της χειοωνακτικης εογα­σιας και των βαναυσων επαγγελματων3Ι, που δεν ειναι τιποτε αλλο απόχαιδεμα αυτου του θηοιου3Ζκαι, σε τελευταια αναλυση, το όοαμα μιαςκοινωνιας που δεν θα κυοιαοχειται από την καταναγκαστικη εογασιατης υλικης παοαγωγης η διαφοοετικα από την οικονομικη αναγκαιότη­τα.

Βεβαιως, μια τετοια κοινωνια την εποχη του Πλατωνα δεν μποοουσεπαοα να στηοιςεται σ° ενα τμημα του πληθυσμου που θα εκτελουσε «αυ­τό το αναγκαιο κακό» της καταναγκαστικης εογασιας.

Στην Πολιτεια αυτό το τμημα του πληθυσμου δεν εντοπιςεται στουςδουλους αλλα αναμεσα στους ελευθεοους, και τουτο ειτε διότι ο Πλατω­νας θεωοουσε αυτονόητο ότι οι δουλοι δεν μποοει παοα να ασχολου­νται με τη χειοωνακτικη εογασια33, ειτε διότι, όπως υποστηοιζει ο Ω.ΙΖ1ιτετ34, ο Κ. Δεσποτόπουλος35 και αλλοι, η δουλεια «εχει κατ' αοχηνκαταογηθει» σε τουτο το εογο του.

Στην καθε πεοιπτωση ο Πλατωνας, όπως εξαλλου πολυ πεοισσότεοοο Αοιστοτελης, δεν αποδέχεται τη λογικη του φυσικου δικαιου των σο­φιστων που οδηγει αβιαστα στην απόοοιψη της δουλειας.

Ταυτόχοονα, με δεδομενο το επιπεδο αναπτυξης των παοαγωγικωνδυναμεων και τον εγκλωβισμό του στα στενα όοια της αυταοκους πό­λης, για να πετυχει το στόχο του, δεν μποοουσε παοα να υποτιμα εωςκαι να εχθοευεται τις υλικες απολαυσεις36 και γι° αυτό το λόγο να θαυ­μαςει τη σπαοτιατικη λιτότηταῃ.

Στη βαση του ιδεαλισμου του και της πυθαγοοειου ποοελευσεως πι­στης του στη μετα θανατο ζωη (για τους πυθαγόόειους η παοουσα ζωηειναι θανατος και το σωμα ταφος), οδηγειται παοαπεοα στην υποτιμησηγενικότεοα της επιγειας ζωης και της σωματικότητας. Φτανει μαλιστανα υποστηοιξει ότι παοα να ζει καποιος στην κακια και την αμαθεια κα­λυτεοα να πεθαινει38. Ετσι, τουτη τη φοοα σε αντιθεση με το κυοιαοχοελληνικό πνευμα, ποοσεγγιζει, διχως όμως να ποοσχωοει σ° αυτόν, τομηδενισμό των κυνικών, ενω αποοοιπτει σαφως τη συλλογιστικη τωνηδονιστων.

Για τον Πλατωνα, λοιπόν, τα υπαοχοντα πολιτευματα ειναι όλα ,«ημαοτημενα» και κανενα από αυτα στην Πολιτεία τουλαχιστον, δενεπιδεχεται μεταοουθμισεις ωστε να μετατοαπει σε ιδανικό. Χοειαζεται

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΙΑ­Ι

συνεπώ; μια οιζοσπαστικη επανασταση.39 Οπω; θα ελεγε και ο Λενιν,για μια τετοια μεταβαση απαιτειται η «συντοιβη» του; και το χτισιμοτη; νεα; πόλη; από την αοχη.

Τα ειδη αυτα των πολιτειών ειναι η τιμοκοατια, η ολιγαοχια, η δημο­κοατια, η τυοαννιδα.πό

“Αλ

Στην τιμοκοατια, ποώτη μοοφη εκφυλισμου, παοόλο που υπαοχουνστοιχεια τη; ιδανικη; πολιτεια;, δηλαδη τη; κυοιαοχια; των αοιστων η«αοιστοκοατια;›› κυοιαοχει το θυμοειδε;^0και διαμοοφώνεται μια κατα­σταση όπου τεινει να κυοιαοχησει ο πλουτο; Η ολιγαοχια αποτελει μιαεζουσια των πλουσιων οπου ο νόμο; εκφοαζει το συμφεοον του;41.Όλοι εκτό; από του; αοχοντε; ειναι φτωχοι, ενώ και ο φτωχό; εκεινοπου επιδιώκει ειναι το πώ; θα κανει πεοιουσια. Ποόκειται για την πιοχαοακτηοιστικη «διπλη» πόληῃ την οποια ποοσπαθει να υπεοβει οΠλατωνα;, για να αντικαταστησει τον πλουτο ω; κοιτηοιο επιλογη;των αοχόντων με τη σοφια και τη γνώση. Εδώ υπεοτιμαται ο πλουτο;σε βαοο; τη; αοετη; και τη; ικανότητα; Όμω; «τι θα γινότανε, αν κα­ναμε κυβεονητε; των πλοιων του; πλουσιότεοου; και αποκλειαμε τοφτωχό, με όλο που εχει μεγαλυτεοη πειοα στα ναυτικα;»43 Η κοινωνιαδιασπαται σε δυο αντιμαχόμενε; ταξει;, του; πλουσιου; και του; φτω­χου;, που εχθοευονται μεταξυ του;,®ενώ οι πλουσιοι γινονται πλουσιό­τεοοι και οι φτωχοι φτωχότεοοιἕ®5Αυτοι οι τελευταιοι οδηγουνται στηνεπανασταση, που καθιεοώνει τη δημοκοατια η εξουσια των φτωχώνἔυ Ηδημοκοατια, λοιπόν, αποτελει ποοιόν τη; παλη; των καταχοεων φτω­χών και εκεινων που στεοουνται πολιτικών δικαιωματων", χαοακτηοι­ζεται δε από πληοη ελευθεοια, παοοησια και την εξουσια να κανει ο κα­θενα; ό,τι θελει". Η κυοια κατηγοοια του Πλατωνα κατα τη; δημοκοα­τια; δεν ειναι τόσο η ποικιλια των ανθοώπινων τυπων και χαοακτηοωνπου γεννα, η οποια αλλωστε ω; εμπεοιεχουσα εν δυναμει μια ποικιλιαπολιτευματων ποοσφεοει σε σχεση με όλα τα αλλα πολιτευματα την κα­λυτεοη δυνατότητα τελειοποιηση τε­ τι έει ΤΙΞ­ γ

”4Για τον Πλατωνα «αν θελει κανει; να χαοαξει το σχεδιο μια; πολι­τεια;, όπω; θα καναμε και μει; τώοα, αλλο δεν χοειαζεται παοα να παεισε μια δημοκοατουμενη πόλη››^9. Η δημοκοατια επικοινεται από τονΠλατωνα, επειδη μοιοαζει καποια ισότητα ομοιω; σε ισου; και ανι­σου;50 και συνεπώ; δεν επιτοεπει την αναδειξη των πιο ικανών, δηλαδητων σοφών. Το ισο δικαιο τη; δημοκοατια; δεν επιτοεπει την αναδειἔη

ΜΖ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

της πεοι δικαιου αντιληψης του Πλατωνα και τουτο διοτι, παοέχονταςτη δυνατοτητα στον καθένα να κανει ο,τι θελει, δεν μποοει να εφαομο­στει σ° αυτην η αοχη ο καθένας αναλογα με τις ικανοτητές τμ

Για τον Πλατωνα51 οπως εξαλλου και για τον Αοιστοτέλη52, ο οποι­ος και δανειξεται απο αυτον την αντιστοιχη συλλογιστικη, στην δημο­κοατια κυοιαοχει η αοιθμητικη ισοτητα, με βαση την οποια, σε αντιθεσημε την «κατ° αξια» ισοτητα, δεν λαμβανονται υπ° οψη οι ποιοτικές δια­φοοές που υπαοχουν αναμεσα στις διαφοοετικές ατομικοτητες και ωςεκ τουτου δεν ειναι δυνατον να αναδειχθουν μέσω αυτης οι εξέχουσεςποοσωπικοτητες. Ποοκειται στην ουσια για μια αξιολογικη ισοπέδωσητων πολιτών, και τα αξιωματα μοιοαξονται σ° εκεινους που κολακευ­ουν το λαο". Ἑνα λαο αλλοτοιωμένο που δεν έχει πολιτικη συνειδη­ση­54

«Νομιξεις οτι οι οητοοες ομιλουν αποβλεποντες στην ωφέλεια τουλαου, έχοντες στο νου τους πως θα γινουν καλυτεοοι οι πολιτες δια τωνλογων των, η και αυτοι μιλουν με ποοθεση να ευχαοιστησουν τους πολι­τες, παοαμελουντες χαοη του δικου τους συμφέοοντος εκεινο που συμ­φέοει στο λαο...;››55

Στη δημοκοατια, αν θέλεις να εισαι αγαπητος στο λαο και να έχειςμεγαλη δυναμη στην πολη, ποέπει να γινεις ομοιος με το λαο.56

Ἐτσι ο Πλατωνας κατακοινει τον Πεοικλη, διοτι εισηγαγε το μισθοτου λαου57, καθως επισης και την αθηναικη συμμαχια, τα λιμανια, τουςφοοους... και «αλλα τέτοια μωοολογηματα››58, τα οποια στοχευουν στηνκολακεια του λαου μέσω της παοοχης σ' αυτον της δυνατοτητας να δια­γει μια ξωη γεματη χλιδη.

Η απληστια της ελευθεοιας, δηλαδη η κατα τον Πλατωνα οχλοκοα­τια του τέταοτου αιωνα, ειναι εκεινη που οδηγει τη δημοκοατια στοαντιθετο της59, την τυοαννια, το χειοοτεοο των πολιτευματων, ενω οιδιος ο τυοαννος χαοακτηοιξεται ως ο δυστυχέστεοος των ανθοωπων6®.

Βεβαιως, μια τέτοια ταση δεν υπαοχει στην Αθηνα αυτης της πεοιο­δου και ο Πλατωνας καθε αλλο παοα πειστικος ειναι οταν ποοσπαθεινα αποδειξει οτι η οιξοσπαστικη δημοκοατια καταληγει σε τυοαννια.Παοολ' αυτα δεν μποοει να παοαβλεφθει ο κινδυνος ποαγματι η δημο­κοατια να μετατοαπει σε τυοαννια και μαλιστα με την συναινεση τουλαου, οπως συχνα συνεβη στην ανθοωπινη ιστοοια, μονο που τοτε,οπως στις πεοιπτωσεις του Χιτλεο η του Μουσολινι, ηταν στην ουσια

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 143

μετατοοπη της πλούτοκοατιας σε τύοαννια και οχι της λαικης δημοκοα­

τι Αν ο Πλατωνας στην Πολιτεια δειχνει μια οοισμενη ποοτιμηση στη

βασιλεια τού βασιλια σοφού βεβαιως και οχι τού πλούσιού, τούτο γινε­ται διοτι ο ενας αοχοντας λειτούογει καλύτεοα ως ενοποιητικο στοιχειοαπ° ο,τι οι πολλοι.

Αν λοιπον ο Πλατωνας κατακοινει ολα τα γνωστα πολιτεύματα, τηςδημοκοατιας σύμπεοιλαμβανομενης, το ποαττει διοτι τούτα αποτελούνποοιοντα μιας εκφύλιστικης παλης αναμεσα σε αντιτιθἐμενα ύλικα σύμ­

φεοοντα και ταύτοχοονα εκφοασεις τέτοιων σύμφεοοντων.Απεναντι στην αοιστοκοατια πού αποτελει μια μοοφη διακύβεονη­

σης των σοφων και οχι βεβαιως των πλούσιων, ποος οφελος τού ανωτε­οού σύμφεοοντος της κοινοτητας και οχι ποος ιδιον ύλικο σύμφεοονούτε ποος οφελος καποιας ταξης, απεναντι σε μια κοινωνια οπού θαποεπει να δεσποζει η φιλια και η αοετη, ολα τα αλλα πολιτεύματα, ανκαι σε διαφοοετικο βαθμο αποτελούν απομακούνση απο τη λογικη δη­

λαδη απο τον ανθοωπο, σηματοδοτούν στοοφη ποος το «πολύκεφαλοθηοιο» η εστω το λιονταοι, απομακούνση απο το χούσο και τον αογύοοη νοθεύση τούς με χαλκο και σιδεοο πού τοαβούν τις ψύχες ποος τονπλούτισμοἶζ/

Ξεκινωντας απο τη διαπιστωση μιας αδύσωπητης παλης πού διαπεο­να ολες τις ύπαοχούσες πολιτειες διασπωντας τες τούλαχιστον σε δύο

αντιμαχομενα στοατοπεδα, στην ούσια σε δύο πολεις, μια των πλού­σιων και μια των φτωχων6Ζ, στη βαση κύοιως αντιθετων ύλικων, οικο­νομικων σύμφεοοντων, ποοσπαθει να οικοδομήσει την μια ενιαια πολη

οπού «παντοτινη λοιπον απο παντού θα βασιλεύει η ειοηνη››63, μια πολη

διχως ανταγωνιστικές αντιθεσεις, μια πολη οπού κανενας πολιτης δεν

θα μισει τον αλλο64 κι οπού ο νομος «δεν ενδιαφέοεται να εἔασφαλισειξεχωοιστα μια μοναχα ταἔη μεσα στην πολη, αλλα ζητα να βοει με τι με­

σα θα το κατοοθωσει αύτο για ολοκληοη την πολη››65.

Ποιν ποοσεγγισούμε τη σύλλογιστικη τού μεσα απο την Πολιτειαοπού το οοαμα τού εμφανιζεται αναμφιβολα στην πιο καθαοη μοοφη

τού, ας δούμε με ποιο τοοπο διεοεύνα ο Πλατωνας το πεοιεχομενο τηςδικαιοσύνης στον Γοογια, οπού, σε αντιθεση με οσα ύποστηοιζει ο

Ρορρετ66, διαγοαφονται ηδη οι βασικοι αξονες πού θα αναπτύχθούν πα­

οαπεοα στην Πολιτεια. Α

ΜΔΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Στον Γοογια, στα πλαισια ενος «διμέτωπου» αγωνα κατα της τυοαν­νικής ολιγαοχιας και της δημοκοατιας, ενταγμένου στην υπεοασπισητου Σωκοατη, ο Πλατωνας εμφανιζει τον Σωκοατη να ηθικοποιει τηνπολιτική και να αποδιδει στη δικαιοσυνη ένα πεοιεχομενο διαφοοετικοαπο το φυσικο δικαιο εκλαμβανομενο ως δικαιο του ισχυοοτεοου ή ωςδικαιο της οποιας εἔουσιας. Εζαλλου για τον Πλατωνα οι πεοισσοτεοοιαπο εκεινους που καταλαμβανουν καποια εξουσια γινονται κακοιυἶ

Ο Σωκοατης λοιπον, αντικοουει το επιχειοημα του Καλλικλή, οτιοχι η ηθική αλλα η φυση, δηλαδή το δικαιο του ισχυοοτεοου, υπεοέχειτου δικαιου των ανθοωπων68. Αποδεικνυει αντιθέτως οτι «βελτιονες» ή«αγαθοι» δεν ειναι οι οικονομικως69 ή σωματικως ισχυοοτεοοι, αλλα οιφοονιμοτεοοι, δηλαδή οι διανοητικως ισχυοατεοοι. Επισης, αντικοουειτην ιδια λογικη και οσον αφοοα στις σχέσεις αναμεσα στις πολέις, οπουο Καλλικλής και παλι υποστηοιςει το δικαιο του ισχυοοτεοου ποοσπα­θωντας ισως να αιτιολογήσει τον αθηναικο ιμπεοιαλισμο7Ο.

Η κυοιαοχια της γνωσης αντικαθιστα την κυοιαοχια της δυναμης, τηλογικη οτι «το μεγαλο ψαοι τοωει το μικοο», που διαπεονα ως φυσικοδικαιο τη συλλογιστική του ΗοοΙ;›εε71, του Ξριτιοκεῃ αλλα και τουΙ.οεΙ‹ε73.

Για τον Πλατωνα του Γοογια και σε αντιθεση με την αποψη που εκ­φοαζει ο Καλλικλής" ειναι ποοτιμοτεοο να αδικειται κανεις πασα νααδικει. Έτσι, ο Πλατωνας ανοιγει το δοομο για το βασιλειο της σοφιαςτης Πολιτειας.Επισης, διαχωοιςει το υλικο­ηδονιστικο συμφέοον του φοονιμοτε­

σου απο το δικαιο. Ο σωφοων αοχων θα ποέπει να ειναι εγκοατής καινα εξουσιαζει τις ηδονές και τις επιθυμιες του75, το ακολαστο μέσος τηςψυχής του, το επιθυμητικο76.Στην Πολιτεια ο Πλατωνας θέτει και παλι ως αμεσο τουτη τη φοοαστόχο του την αναζήτηση του ποοσδιοοισμου της δικαιοσυνης, του δι­καιου ανθοωπου, του ποαγματικα ευτυχισμένου ανθοωπου, και τουτοέχει τεοαστια σημασια, διοτι αποτελει αποδειξη του ανθοωποκεντοικου

ποοσανατολισμου του. Το οτι ξεκιναει την αναςήτησή του απο την εξέ­ταση της πολης εομηνευεται απο τον ιδιο απο το γεγονος οτι η πολη ωςμεγαλυτεοη οντοτητα αναδεικνυει πιο ευκοινως το πεοιεχομενο της δι­καιοσυνης απ' ο,τι οι ατομικοτητες.­

Εηαλλου, σε αντιθεση με την επαγωγική ή αναλυτική μέθοδο του

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΝΙ5

Αοιστοτέλη, κατα την οποια η μελέτη ἔεκινα απο τα πιο απλα και γνω­

οιμα στοιχεια που συνθέτουν το ποος μελέτη αντικειμενο, και απο ανα­

λυση σε αναλυση οδηγειται ποος τις γενικές αοχές", ο Πλατωνας χοησι­μοποιει την παοανωγικη φιλοσοφικη μέθοδο, κατα την οποια η μελέτη

ακολουθει την αντιστοοφη ποοεια, ξεκινώντας απο τις ποωτες γενικέςαοχές.

Αοχικοι, λοιπον, η ποοτεοαιοτητα της πολης έχει μεθοδολογικη καιοχι αξισλονικη σημασια.

Ακομη ειναι σαφές οτι ο Πλοιτωνας παοαμένει ως ποος αυτο τουλα­χιστον πιστος στην κυοιαοχη στο αιωνα του αντιληψη πεοι ταυτισηςτου χαοακτηοα της πολης με εκεινο των πολιτών της. Για τον Πλατωναδεν χωοα καμια αμφιβολια οτι ο καλος ανθοωπος ποουποθέτει καληπολιτεια.

«Το πολιτευμα διαπαιδανωνει τους ανθοωπους: το καλο μεν τουςκαλους το δε μη καλο τους κακους.››78

Τουτο σημαινει οχι μονο οτι σε μια καλοκυβεονημένη πολη θα ποέ­

πει να υπαοχει αμοιβαιοτητα συμφεοοντων αναμεσα στην πολη και τονπολιτη,79 αλλα ακομη παοαπέοα οτι δεν θα ποέπει να υπαοχει διχασμοςαναμεσα στα συμφέοοντα του ατομου και της κοινωνιας, ουτε διχασμοςαναμεσα στις οοπές και τα καθήκοντα καθενος80. ­

Ιἑ ιδια ·η πολη, οπως ποοαναφέοαμε, δεν ειναι πασα δημιουογηματης ανανκης ­συνεονασιας αναμεσα στους ανθοωπουςξῃ και η υποτανητων ιδιαιτεοων συμφεοοντων του καθενος, στα συμφέοσντα της πολης

εκλαμβανει το χαοακτηοα της υποταγης της υποκειμενικης αοχης σε μιαυπεοατομικη και αντικειμενικη αοχη, στο Λογο82, που ομως αποτελεικαι τη μοναδικη δυνατοτητα αναδειἔης της ιδιας της υποκειμενικοτηταςκαι των ιδιαιτεοων ικανοτητων της.

Όπως πολυ ευστοχα παοατηοει ο Κ. Δεσποτοπουλσς, η πλατωνικηιδανικη πολιτεια δεν ειναι ουτε αυτοσκοπος, αλλα αποσκοπει στην ευ­

δαιμονια του ανθοωπου, ουτε έχει ταἔικο χαοακτηοα, ουτε στα πλαισιατης η ευδαιμονια του ενος αποκλειει την ευδαιμονια του αλλου, αλλααντιθετα συμβολη στην ποανματωση της."

'Οταν ο Θοασυμαχος υποστηοιζει οτι σε ολες τις πολεις το δικαιοειναι το συμφέοον εκεινου που έχει την εζουσια στα χέοια του,8^ ο Πλα­τωνας στην Πολιτεία το αονειται, οπως αονηθηκε και στον Γοογια τηναποψη του Καλλικλη85 οτι το δικαιο θα ποέπει να εκφοαςει το φυση νο­

ΙΔ6 ΠΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

μο του ισχυοοτεοου, παοολο που στην ποαἔη αποτελει οχυοο του ανα­ξιου πληθους. Εκεινο που αονειται στην ουσια ο Πλατωνας ειναι ναυποταξει τον ηθικο νομο στο οποιο συμφεοον η ακομη και στον πολιτι­κο νομο και ταυτοχοονα αονειται τη συμβατικοτητα της ιδιας της ηθι­κης86.

Για τον Πλατωνα το θετο δικαιο, ο νομος, το εθιμο η και η αναγωγητους σε κυοιαοχη ηθικη ταξη η σε φυσικο δικαιο, θα ποεπει να υποτασ­σονται στο δεον δικαιο που ποοκυπτει απο τη σοφια. Η δικαιοσυνη ει­ναι ενσυνειδητη αοετη εδοαςομενη στη γνωση.

Υπεοασπιςεται την ανωτεοοτητα της γνωσης απεναντι στο νομοπου, οπως τον χοησιμοποιουν οι ανθοωποι, βοισκεται πιο κοντα στιςαισθησεις και τις οοπεςἕῃ

Ο Πλατωνας επισημαινει88, οπως εξαλλου και ο Αοιστοτελης89, οτι ονομος απο την ιδια του τη φυση ειτε δεν θα ειναι αποτελεσματικος, ανειναι γενικος και απολυτος, ειτε θα ειναι αποτελεσματικος, αν ειναι με­ταβλητος και συγκεκοιμενος.

Το γεγονος οτι ο κυοιαοχος ειτε με τη βια ειτε με το δολο εχει τη δυ­ναμη να κανει το κακο, δεν τον καθιστα και ηθικα ανωτεοο, ουσιαστικαανωτεοο με βαση τις πλατωνικες ηθικές αξιες 90.

Η κομμουνιστική αοχη ο καθενας αναλογα με τις ικανοτητες του καιη ταυτοχοονη ποοτεοαιοτητα του Λογου ειναι για τον Πλατωνα η ουσιατης δικαιοσυνης. Αυτη η αοχη αποτελει για τον Πλατωνα ισοδυναμη μετη σοφια, την ανδοεια και τη σωφοοσυνη ποουποθεση της τελειαςπολης91.

Στηοιςεται στην ενοτητα, την ομονοια, την «ομοδοἔια», δηλαδη τησυμφωνια αναμεσα σε αοχοντες και αοχομενους, το φυσικα χειοοτεοοκαι το φυσικα καλυτεοο, για το ποιος θα έχει την εἔουσια92. Τουτη ησυμφωνια επιτυγχανεται στη βαση του λογισμου, της οοθοφοοσυνης93και αποτελει την πολιτικη «φιλια»94.

Ἐτσι, μεσα απο την συναινετικη αποδοχη του πολιτικου καταμεοι­σμου, μεσα στο πιο «μεγαλοποεπο και εξαιοετικοτεοο απ° ολα τα υφα­σματα», ενοποιουνται και συγκοατουνται οι παντες μεσα στην πολη95.

Τουτη η θεμελιακη αοχη της δικαιοσυνης αποτελει το δεσμο πουκοαταει ενωμενη την κοινωνια. Η αδικια συνισταται στη διαταοαξη αυ­της της αομονιας, στη διασπαση της ενοτητας ατομου­πολης, της εσωτε­οικης ενοτητας του ατομου και αυτης της πολης, και στο μεν επιπεδο

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΙΔ7

του ατομου εκφοαςεται ως διαταοαἔη αναμεσα στα τοια μεοη τηςψυχης% σε βαοος του βουλευτικου, κοινωνικα δε ως διαταοαἔη της πο­

λιτειας σε βαοος των φιλοσοφων.«Η δε αομονια και χαοη της ψυχης ονομαζεται νομιμο. Και νομος,

αυτο απο το οποιο οι ανθοωποι γινονται νομιμοι και κοσμιοι. Αυτα δε

ειναι η δικαιοσυνη και η σωφοοσυνη»97.Αυτη η διαταοαξη της ισοοοοπιας οδηγει στη διασαλευση της ενιαιας

πολης και στη διασπαση της σε πολλες πολεις οι οποιες συνυπαοχουνμεσα στη μια. δ

Κατω απο αυτες τις ποουποθεσεις, η ανθοωπινη πολιτεια θα ποεπειγια να ειναι ποαγματικα ανθοωπινη να κυοιαοχειται απο το «βουλευτι­κον», με τη βοηθεια του «θυμοειδους» οχι ομως ως φιλονικου και φιλο­δοξου, απο το φιλομαθες, το φιλοσοφικο και οχι απο το «επιθυμητικο»,η φιλοχοηματο98, την αγαπη του κεοδους, δηλαδη το ςωωδεςω.

+° Για τον Πλατωνα, συνεπως, η ιδανικη πολιτεια ειναι μια πολιτειακυοιαοχιας του πνευματικου πλουτου, μια πολιτεια της γνωσης, οπου ο

πολιτης αναδειχνει την ποοσωπικοτητα του οχι μεσω του εχειν αλλατου ειναι και τουτο το τελευταιο ποοοδιοοιςεται ως μια συνεχης ανοδι­κη ποοσπαθεια αποοοιψης των κυοιαοχων αξιών, των «ειδωλων»100 καιαναζητησης μεσω της χαοακτηοιστικης του ανθοώπου σοφιας1ο1, τουποαγματικα ουσιωδους και ενοποιητικου. Μια πολιτεια που δεν θα κυ­οιαοχειται απο αντιθεσεις σκιών η μαχητων που θα αγωνιςονται, οπως

εκεινοι της Τοοιας για το ειδωλο της Ελενης, επειδη δεν γνωοιζαν τηνποαγματικη Ελενηωἔ /ι

Η ποοταση υ του Πλατωνα ειναι κατα τη δικη του ομολο­για1®3 μια υπεοβατικη, ουτοπικη ποοταση με τη διπλη εννοια του οοου:Ως υπεοβαση του μη υπαοχοντος και ως ανεφικτη τουλαχιστον για ταδεδομενα της εποχης του. .

Ταυτοχοονα, αποτελει καθοδηγητικο οοαμα, ετσι ωστε οι υπαοχου­σες πολιτειες να ποοσεγγισουν κατα το δυνατον το τελειο ανεφικτο καιισως τουτη να ειναι και η πλεον σημαντικη συμβολη της.

«Νομιςεις λοιπον πως θα εχανε καθολου την αξια του ενας ζωγοα­φος που, αφου ςωγοαφισε το ωοαιοτεοο ποοτυπο ανθοωπου και με ολητη δυνατη τελειοτητα στα καθεκαστα, δε θα κατοοθωνε ν° αποδειξει πως

μποοει να υπαοξει ενας τετοιος ανθοωπος; Όχι βεβαια»Συνεπως, «δεν χανουν καθολου την αξια τους εκεινα που ειπαμε, αν

148 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

δεν μποοουμε ν° αποδειἔουμε πως ειναι δυνατό να ιδουσουμε μια πολι­τεια απανω σε κεινο το ποότυπο››1®4.

Εκεινο που εχει σημασια ειναι «πως θα μποοουσε να οογανωθει μιαπολιτεια όσο παιονει συμφωνότεοα μ' αυτα που ειπαμε»1®5.

Έτσι, λοιπόν, ο Πλατωνας δεν ποοσπαθει να συναγαγει την ιδανικητου πολιτεια από τις ιστοοικες δυνατότητες της εποχης του, αλλα με βα­ση τις απεοιόοιστες δυνατότητες του ανθοωπου.

Εκεινο που ποοσπαθει να υπεοβει ο Πλατωνας δενειναι καποιεςμοοφες πολιτευματος καθαυτες, αλλα τις ανταγωνιστικες αντιθεσειςπου φθειοουν τις πολιτειες και που στησιςονται και αναδειχνουν όχι τοειδικα ανθοὼπινο, το λογικό, αλλα το ςωωδες και από τις οποιες ποσ­κυπτουν οι όποιες μοοφες πολιτευματων.

Το ποόβλημα που τιθεται για τον Πλατωνα ειναι με ποιο τσόπο μπο­οουμε να ξεφυγουμε από αυτόν το φαυλο κυκλο της αναξιοκοατιας,από το «σκοτεινό σπηλαιο των δεσμωτων»106. Ειναι σαφες ότι κατι τε­τοιο δεν μποοει να το ποαγματοποιησει η πλειοψηφια των πολιτών, καιτουτο διότι ειναι δεσμια των κυοιαοχων ψευτοαξιὼν, ζει στο σκοταδιτου σπηλαιου, βλεπει μόνο τα ειδωλα της ποαγματικότητας και όχι τηνποαγματικότητα καθαυτη. Ακόμη παοαπεοα, καποιος που κατοοθωνεινα ξεφυγει από το σπηλαιο δυσκολα θα γινει πιστευτός από τους αλλο­τοιωμενους κατοικους του, όταν επιστσεψει και τους πεοιγοαψει τηνπλανη τους καθως και την αληθεια καθαυτη.

Χοειαζεται συνεπώς μια ποωτοποοια και τουτη δεν μποοει να ειναιαλλη πασα εκεινη των φιλοσόφων, οι οποιοι επιλεγονται με κοιτηοιομια εμφυτη ποοδιαθεση, τον εοωτα ποος την ιδεα, τη «φυση» τους, ηοποια καλλιεογειται μεσω της ανατοοφης και της παιδειας, μεσα απότην οποια ξεχωοιζουν αναμεσα στους «φυλακες» οι ποαγματικοι φιλό­σοφοι, μόνοι καταλληλοι να διοικησουν την πολιτεια.

Για τον Πλατωνα, «από το συνολο των ανθοωπινων ποαγματων ησοφια και η γνωση ειναι το ισχυοότεοο»107 και μόνον μεσω της γνωσηςμποοει ο ανθοωπος να ποοσεγγισει την αοετη. Ταυτόχοονα, η γνωση ει­ναι κατι που μποοει να διδαχθει1®8.

Βεβαιως, όταν ο Πλατωνας κανει λόγο για την παιδεια της αοετης,δεν αναφεοεται στον «επι τεχνη» σκοπό της, αλλα στην μόοφωση πουαποσκοπει στην τελειοποιηση της ποοσωπικότητας, όπως «αομόζειστον πολιτη και τον ελευθεοο»109

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑ ΠΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι49./

κ Μεσα απο την παιδευτικη διαδικασια θα μποοεσουν να αναδειχθουνοι διαφοοετικες ικανοτητες των ανθοώπων, να ξεχωοισουν οι ψυχικεςαοετες των πολιτών και, οπως τα μεση της ψυχης, να συνδυαστουν αομο­νικα οι επιμεοους αοετες για το καλο της πολης. Μεσω της παιδειας θαεπιτευχθει ο διαχωοισμος που απαιτει η δικαιοσυνη ως η αοχη που ποοσ­διοοιζει οτι ο καθενας θα ασχολειται συμφωνα με τις ικανοτητες του.

Όμως για τον Πλατωνα η παιδεια, οσο σημαντικο οολο κι αν παι­ζει, δεν αποτελει πανακεια και τουτο για δυο' λογους. Ο ποώτος ειναιακοιβώς η δεδομενη διαφθοοα, η αλλοτοιωση του ανθοώπου, καθώςεπισης και η ανικανοτητα οοισμενων ως ποος τη μαθηση και τη μνη­μηΠ®. Ο δευτεοος ειναι η αδυναμια μεταδοσης της ουσιαστικης αληθειαςμε οποιαδηποτε μοοφη εξωτεοικευμενου λογουΠ1.

Η παιδεια εμφανιζεται συνεπώς ως ενισχυτικο μεσο γι° «αυτους πουμποσουν να ανακαλυψουν την αληθεια μονοι τους με μικοη βοηθεια»Π2.

7 | χ | » › » ε |Γι αυτο εἔαλλου και η παιδευτικη διαδικασια χοειαζεται πολυ χοονοὲΈτσι, 0 Πλατωνας εισαγει δυο αντιφατικα φαινομενικα κοιτηοια.

Απο τη μια ολοι, πεοαν των οποιων οικονομικών και κοινωνικών δια­κοισεων, εχουν τη δυνατοτητα να αναδειχθουν μεσω της συνεχους παι­δειας στην ανώτεοη κατηγοοια των πολιτών, και τουτο γιατι «ο καθεναςεχει μεσα στην ψυχη του τη δυναμη να μαθαινει και το καταλληλο για τημαθηση οογανο››.Π4 Απο την αλλη ομως εισαγει μια ανισοτητα ικανοτη­των (ποοδιαθεσης για μαθηση, μνημονικου, εἔυπναδας, ταλεντου) ηοποια οδηγει τελικα στο να καταγινεται ο καθενας μ° εκεινο που ειναιπιο επιτηδειος να κανειΠ5.

Όπως πεοιγοαφεται στο γνωστο μυθο, τον οποιο παοαθετει ο Πλα­τωνας στον ΠοωταγοοαΠ6, αφου ο Ποομηθεας διαπιστώσει την επιπο­λαιοτητα του Επιμηθεα κατα τη μοισασια των διαφοοων δυναμεων καιτο οτι ο ανθοωπος εμεινε εντελώς ανυπεοασπιστος, κλεβει απο τονΉφαιστο και την Αθηνα την εντεχνη σοφια και τη φωτια και τις δωοιςειστους ανθσώπους. Όμως, ελειπε απο τους ανθοώπους η πολιτικη σο­φια, ετσι ο Διας εστειλε τον Εσμη να φεοει στους ανθοώπους την αιδώκαι τη δικη, δηλαδη την ηθικη και τη δικαιοσυνη. Όπως γοαφει και οΗσιοδος, «αναμεσα στους ανθοώπους ώοισεν ο γυιος του Κοονου αυ­τον τον νομο: απο τη μια τα ψαοια και τα θεοια και τα πουλια τα πε­τουμενα να τοώνε το ενα το αλλο, επειδη αναμεσα τους δεν υπαοχει κα­μια δικαιοσυνη· μα στους ανθοώπους εδωκε τη δικαιοσυνη πουναι απ°

150 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

όλα τα αγαθα το μεγαλυτεοο››,Η7 Και αυτες τις «τεχνες» σε αντιθεση με

τις ποοηγουμενες δεν τις εκλεψαν οι ανθσωποι από τους θεους, αλλαμοιοαστηκαν, διανεμήθηκαν αδιαφόοιστα σε όλους και όλοι μετεχουναυτώνΠ8.

Ἑτσι εξηγειται και γιατι, όταν καποιος μη ειδικός πεοι τις αλλες τε­χνες παιονει το λόγο και ποοσπαθει να πεισει στην Εκκλησια του Δή­μου, τον χλευαςουν και τον διακόπτουν, ενώ σεβονται τον οποιοδήποτελεει τη γνώμη του πανω σε πολιτικα ζητήματα. Συνεπώς, ο καθενας εχειτο υπόβαθοο να γινει κατοχος της πολιτικής αοετής, διότι όλοι μετε­χουν αυτής. Όμως τουτη μόνο με την επιμελεια με τη παιδεια μποοει νααναπτυχθειΠ9. ι

Αυτό που χοειαςεται συνεπώς να κανει η παιδεια δεν ειναι να βαλειστη ψυχή τη δυναμη να βλεπει, γιατι αυτή την εχει, αλλα να διοοθώσειτην κατευθυνσή της που δεν ειναι σωστα στοαμμενη1Ζ® ετσι ώστε να βλε­πει την ουσια των ποαγματων.ι Αἔιζει να επισημανθει ότι, για τον Πλατωνα και σε αντιθεση με τονΑοιστοτεληω, οι γυναικες δεν υστεοουν σε τιποτα από τους ανδοες ωςποος τις μοοφωτικες τους ικανότητες κι ακόμη ως ποος τη δυνατότητατους να αναδειχθουν στα ανώτεοα αξιώματα της πολιτειας.122 Και αυτήη ισοτιμια ανδοών και γυναικών αποσκοπει στην ενότητα της πόλης.

'Ομως με βαση την ανισότητα των ικανοτήτων, εισαγεται ενας κατα­μεσισμός που στοχευει στην ποιοτική αναβαθμιση του ιδιου του ανθοώ­που και που καμια σχεση δεν εχει με το συγχοονο καταμεοισμό, ο οποι­ος όπως ειδαμε αποσκοπει στην αυἔηση του κεοδους και στη συσσώοευ­ση. Αυτός ο καταμεοισμός δεν απεχει πολυ από την αναλογη με την ικα­νότητα αναδειζη στα δημόσια αξιώματα, που επικαλειται ο Πεοικλήςστον Επιταφιοω. ·

Ο Πλατωνας διατυπώνει ετσι ποώτος την αοχή: ο καθενας αναλογαμε τις ικανότητες του, αφου όμως δοθει στον καθενα αδιακοιτως η δυ­νατότητα να αναδειξει αυτες του τις ικανότητες. Εισαγει ετσι μια δημο­κοατική αοχή, αφου αναγνωοιζει αἔια στον ανθοωπο ατομικα, αοα στονκαθε ανθοωπο, ασχετως της κοινωνικής του ποοελευσηςἔῃ

Απεναντι στα κοιτήοια της καταγωγής ή τα ταξικα κοιτήοια, ο Πλα­τωνας εισαγει τη φυσική πσοδιαθεση. Αλλα κυοιως μεσω της παιδειαςαπό τη μια πασεχει σε όλους τη δυνατότητα στο βαθμό που εχουν τιςικανότητες να ανελιχθουν στην υπεοτατη βαθμιδα των «παντελών φυ­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΙΞΙ

λακων» η φιλοσόφων η στην όποια αλλη ενδιαμεση βαθμιδα, από τηναλλη κανενας δεν κατεχει κληοονομικα η με βαση τον πλουτο καποιοαἔιωμα1Ζ5.

Σε αντιθεση με την χοιστιανικη αντιληψη, ετσι όπως τουλαχιστοναυτη εκφοαςεται από τον απόστολο Παυλο126, κατα την οποια ο καθε­νας θα ποεπει να ειναι ικανοποιημενος με τη θεση που ποοκυπτει απότο «εκ θεου ιδιον χαοισμα» και να παοαμενει αμετακινητος σε εκεινο τοοποιο εχει ταχθει, μια και η δικαιωση θα ελθει στον αλλο κόσμο, ο Πλα­τωνας μεσω της παιδειας ποοσπαθει να αναδειξει σε τουτο τον κόσμοτις ικανότητες του καθενός και, αν διαπιστωθει ότι ο γόνος καποιας ευ­γενους οικογενειας δεν ανταποκοινεται στις απαιτησεις για να γινει φι­λόσοφος η και αντιστοοφα καποιος νεος από λαικη οικογενεια εχει αυ­τες τις ικανότητες, τότε επιβαλλεται η μετακινηση τους από μια κατηγό­οια πολιτών σε αλλη. Οι αοχοντες φιλόσοφοι, καθως και οι φυλακες, οιοποιοι διαχωοιςονται και μεταξυ τους και από τους υπόλοιπους εογα­ζόμενους όχι με βαση τον υλικό πλουτο που διαθετουν η με βαση τηνκαταγωγη τους, αλλα με βαση τις ψυχικες τους αοετες, υπόκεινται μεσωτης παιδειας σε διαοκη ανανεωσηἔῃ .

Η παιδεια θα ποεπει να αποσκοπει από τη μια στην καλλιεογεια τουειδικα ανθοωπινου τμηματος της ψυχης, από την αλλη στη διαμόοφωσημιας μη ανταγωνιστικης κοινωνιας της γνωσης.

Στη βαση αυτης της συλλογιστικης, ο Πλατωνας διαφωνει και με τηνπαοουσιαση της κοινωνιας των θεων κατ° εικόνα και ομοιωση τηςυπαοκτης ανταγωνιστικης κοινωνιας των ανθοωπων. Θεωοει ότι η κοι­νωνια των θεων θα ποεπει να εμφανιςει την ομόνοια της ποοτεινόμενηςιδανικης πολιτειας.

Αἔιζει να υπογοαμμιστει ότι η συλλογιστικη της κοιτικης που απευ­θυνει ο Πλατωνας στους ποιητες και πιο ειδικα στον Όμηοο για τοντοόπο που εκεινοι πλαθουν και αἔιοποιουν τους θεους, εντασσεται πλη­οως στην αοχαιοελληνικη και αντιθετη με την χοιστιανικη πεοι των θε­ων αντιληψη. Για τον Πλατωνα, οι θεοι ειναι δημιουογηματα του αν­θοωπου υποταγμενοι, όπως και αυτός, στη φυσικη αομονια και ανα­γκαιότητα.

Η ιδια αντιληψη που διαπεονα και το ομηοικό εογο, αναλυεται ποιναπό τον Πλατωνα κυοιως από τον Ξενοφανη και συνεχιςεται στον Αοι­στοτεληῃἔ

ΙΒΖ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Η ποοτοοπη του να παοουσιαξονται στους νεους, στα πλαισια τηςποοτεινομενης παιδειας, οι θεοι και η κοινωνια τους πιο τελειοι απ°

ο,τι τους εμφανιξουν οι ποιητεςΙ29, διχως να ξεφευγει απο αυτην την κυ­οιαοχη πεοι θεών αντιληψη, υποτασσει απλως την ανθοωπινη αξιοποιη­ση των θεων, στις απαιτησεις της ιδανικης του πολιτειαςΰο, οπως αογο­τεοα ο Επικουοος θα θεσει την αδιαφοοια των θεων για τα εγκοσμιαστην υπηοεσια της ηδονιστικης του θεωοιας.

Αντιθετα, ο Πλατωνας χοησιμοποιει για τους αδικους το φοβο τηςμετα θανατον κοισης της ψυχης, γι° αυτο εξαλλου ειναι καλυτεοο να πα­θαινεις παοα να διαποαττεις καποιο μεγαλο αδικημα131.

Κοουφωση της συνεχους μοοφωτικης διαδικασιας, η οποια ξεκιναειαπο την παιδικη ηλικια, στηοιξεται αοχικα στο συνδυασμο της μουσικηςκαι της γυμναστικης και στη συνεχεια στην αοιθμητικη, τη γεωμετοιακαι την αστοονομια, διχως στον τοοπο διδασκαλιας να υπαοχει τιποταπου να μοιαζει με καταναγκαστικη μαθηση13Ζ, που αποτελει δημοσιαυποχοεωση και τουλαχιστον για τους πιο ικανους δεν σταματα παοαστο τελος της ζωης τους, αποτελει η διαλεκτικη.

Ποοκειται για μια βαθυτατα δημοκοατικη γνωσιολογικη διαδικασιαεναντια σε καθε αυθεντια και ποοκαταληψη, η οποια αναδεικνυει τηνποαγματικη γνωση μεσω μιας εσωτεοικης και δημοσιας αναξητησης,«που μποοει να γνωοισει με το λογισμο την ουσια του καθε ποαγμα­τος››133, και να οδηγησει την ποοεια της ψυχης ποος τις ιδεες.

Βεβαιως, ειναι σαφες για τον Πλατωνα οτι, οπως το λογικο αποτελειενα μικοο τμημα της ψυχης, ετσι και στην πολη οι φιλοσοφοι δεν θααποτελουν πασα μια μειοψηφια. Αυτο συμβαινει διοτι με δοσμενο τοχαμηλο επιπεδο των παοαγωγικων δυναμεων δεν ηταν δυνατο ολοι ναεχουν τη ευχεοεια να ασχοληθουν με την πολιτικη και πολυ πεοισσοτεοονα αναδειχθουν σε φιλοσοφους.

Με την ιδια λογικη που ο Αοιστοτελης «χοειαξεται» τους δουλους, οΠλατωνας πεοα απο τους φυλακες χοειαξεται εκεινους που θα εκτελουντις υπολοιπες πεοαν της πολιτικης δοαστηοιοτητες που απαιτει η πολι­τεια. Ειναι ομως σαφες οτι, οπως στον Αοιστοτελη ο αυτοματισμος κα­θιστα τη δουλεια πεοιττη, ετσι και για τον Πλατωνα η συγχοονη ανα­πτυξη των παοαγωγικων δυναμεων θα καθιστουσε την πολιτεια του σα­φως πιο δημοκοατικη.

Η κυβεονηση των διανοουμένων ποεπει να ειναι κυβεονηση των λι­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΠΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι53

νωνΙ3^. Δεν τυθετατ λοτπον θεμα κυβεονησης πλετοψηφτας ουτε, τουλαχτ­στον εως οτου τελετοποτηθουν οτ πολττες, αναννωστσης του οτκατου η

του φτλοσοφου απο την αλλοτοτωμενη πλετοψηφτα, καττ που εξαλλουκαθε αλλο πασα αποτελετ τεκμηοτο οτκατοσυνης135.

Εξαλλου «στ πεοτσσοτεοοτ οε ὀυσκολευοντατ να μακαοτζουν κατ ναττμουν παντου κατ παντα τους παλτανθσωπους εκετνους που εχουν ταπλουτη κατ τη ουναμη»136, ενω ακομη κατ οτ θεοτ «στελνουν πολλές φο­

οες σε καλους κατ εναοετους ανθσωπους ολα τα κακα κατ ττς ουστυχτες

της ζωης, ενω ντα τους κακους ποοοοτςουν ολως οτολου την εναντταμοτσα››137.

Καθηκον των φτλοσοφων ετνατ ακστβως να οοηνησουν το λαο στη

χετοαφετηση του138, ετστ ωστε ελευθεσος πτα να αποοεχετατ την ηνεστα

των αοτστων, οποτε κατ θα μποοεσετ να υλοποτηθευ στην ποαἔη η «αστ­

στοκοαττα με την ενκοτση των μαςων».139

Αξτζετ να παοατηοησουμε οττ εδώ πσωτοεμφανυςετατ η αοτστοὁημο­

κοαττκη αντυληψη, την οπουα στη συνεχετα θα αναπτυξετ παοαπἐοα κατ

ο Αοτστοτελης.Η σωφοοσυνη που θα ετνατ απλωμενη πανω σ' ολη την πολη ετνατ,

κατα τον Πλατωνα, η μονη τκανη να οὀηνησετ στην αποδοχη της καθο­

οηνησης απο τους καλυτεσους, ὁηλαὀη τους φτλοσοφουςῃο. Α

Ο Πλατωνας συνεπώς ασνευτατ τη χσηση της βἐας κατ του δολου, με­

σω της κολακετας του λαου, ντα να τον υποταξετ στο βαστλετο της πσαν­

ματτκης ννωσης. Παοα ττς ουσκολἰες, επτδτωκετ μεσω της πατοετας κατ

της παοαοετνματτκης ζωης την εθελουστα ποοσχωοηση σ° αυτην κατ την

αποοοχη των φτλοσοφων ως ηνετων του1^1.

Απενανττ λοτπον στην ασυοοστα του πλουτου κατ της αμαθετας ο

Πλατωνας πσοτετνετ την κυοταοχτα της ννωσης, την οποτα οτ κοατου­ντες ετνατ υποχσεωμενοτ να κατεβαςουν στο σπηλατο κατ να οταοτοουν

σε ολους τους αλλους ανθοωπους κατ οχτ να την κσατουν ντα τον εαυ­

τον τους απομονωμενοτ απο τα κοτνα.Σε ανττθεση με τον κανττανο οταχωοτσμο του καθαοου με τον ποα­

κττκο λσνο, της φτλοσοφτκης με την πολτττκη οοαστηοτοτητα, ο Πλατω­νας απαττετ απο τον φτλοσοφο να ασχολεττατ με την πολτττκη πασα ττς

ουσκολτες που ενεχετ ενας τετοτος συνουασμοςω.Το ζητουμενο ὀεν ετνατ μονον η οτκη τους ευτυχτα, αλλα θα αναγκα­

ςοντατ να φοονττςουν κατ τους αλλους, κατ τουτο οτοττ ο νομος «οεν εν­

Ι 54 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

διαφεοεται να εξασφαλισει ἔεχωοιστα μια μοναχα ταἔη μεσα στην πολη,αλλα ζητα να βοει με τι μεσα θα το κατοοθώσει αυτο για ολοκληοη την7Εόλ'η››Μ3.

Γι° αυτη τους τη θυσια στη οποια οδηγουνται διχως κανενα υλικοσυμφεοον και καμια ματαιοδοἔια, για την επιστοοφη τους απο το φωςτου ηλιου στο σκοτεινο σπηλαιο, η πολιτεια θα ποεπει να τους αμειβειμε τα ακοως αναγκαια για να ζησουν και ταυτοχοονα να τους τιμα μιακι ετσι κι αλλιως η ευτυχια δεν εἔαοταται απο τον υλικο πλουτο, ενώπολλα ανοσια κακουογηματα έχουν γινει απο των ανθοωπων το χοημα.Το δικο τους «χοημα» ειναι αγνο και αμολυντο, χουσαφι και ασημι τηςννκηεἰιι

Εξαλλου, πεοαν του οτι η αοετη τοποθετειται πανω απο την ηδονηκαι την πολυτελεια, διχως μια εγκοατη ζωη κανεις δεν μποοει να γινεισοφος και, αν ακομη το κατοοθωσει, ο πλουτος μποοει να τον διαφθει­ΩΗΜ5.

Η αονηση των φιλοσοφων ν' αναλαβουν μια αοχη τιμωοειται με τηνπιο μεγαλη των τιμωοιων, να κυβεονωνται απο αλλους χειοοτεοουςτουςΜ6. Στην καθε πεοιπτωση η θεση των φιλοσοφων δεν ειναι ταἔικαποονομιακη, αλλα βοισκονται στην υπηοεσια των πολιτών.

Η πεοιφημη πλατωνικη απαγοοευση της ιδιωτικης ιδιοκτησιας γιατους φυλακες της ιδανικης πολιτειας, που βεβαιως σε καμια πεοιπτωσηδεν αποτελουν καποια ξεχωοιστη ταἔη με τη συγχοονη εννοια του οοου,οπου ο καθοοιστικος παοαγοντας ειναι ακοιβως η σχεση ιδιοκτησιας, οπεοιοοισμος της για τους υπολοιπους, καθως και η κοινοκτημοσυνηπαιδιων και γυναικων αποτελουν δικλειδες ασφαλειας για να μην ξεπε­σει η πολιτεια στις ανταγωνιστικές αντιθεσεις. Η αυστηοη απαγοοευσητης ιδιωτικης ιδιοκτησιας αφοοα μονο στους φυλακες, ακοιβως διοτιχαοη της υψηλης τους κοινωνικης αποστολης, κυοιως αυτοι θα ποεπεινα ποοφυλασσονται απο τις φθοοοποιες της παοενεογειες.

Με τα μετοα αυτα ο Πλατωνας επιβεβαιώνει για αλλη μια φοοα τησταθεοη του αντιληψη για τον πλουτο ως το αντιθετο της αοετης και γιατην ιδιωτικη ιδιοκτησια ως την γενεσιουογο αιτια καθε ξεπεσμου τουανθοωπινου γενους. Ι

«Εχομε λοιπον μεγαλυτεοο κακο για την πολη απο εκεινο που θατην διασπουσε και θα την εκανε πολλες αντι μια; Ή μεγαλυτεοο αγαθο

ΑΡΜΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι55

απο εκεινο που θα εδενε μαζι τα διαφοοα μεοη της και θα την εκανε μια;Δεν εχομε. [...] Και εκεινο απεναντιας που θα εφεονε τη διασπαση δεν

ειναι το ἔεχωοισμα σε ιδιαιτεοα αισθηματα, οταν δηλαδη αλλοι ειναι γε­

ματοι λυπη κι αλλοι γεματοι χαοα για τα ιδια παθηματα που υποφεοει

ειτε η πολη τους ειτε μεοικοι απο τους συμπολιτες τους; Πως οχι.Δεν ποοεοχεται λοιπον αυτο, οταν ολοι οι πολιτες δεν μεταχειοιςο­

νται στις ιδιες πεοιστασεις τις φοασεις "αυτο ειναι δικο μου, αυτο δεν

ειναι δικο μου” και κανουν το ιδιο οταν ποοκειται για ἔενο πσαγμα;››Μ7

Και ακομα οταν καταογηθει η ιδιωτικη ιδιοκτησια «δε θα πανε τοτε

στο καλο, που λεει ο λογος, και οι δικες και οι καταγγελιες...,››1^8.

Η κοινοκτημοσυνη αποτελει ετσι μεσο για την επιτευἔη της ομονοιας

και της φιλιαςΜ9. Βεβαιως και τουτη ειναι μια απο τις θεμελιακες δια­φοοες του Πλατωνα με τον Αοιστοτελη. Ο Πλατωνας δεν τοποθετειταιστα πλαισια μιας κοινωνιας οπου η κλιμακα αξιών καθιστα την ιδιο­κτησια και την οικογενεια ως μοναδικα κινητοα φοοντιδας και αγα­

πηςΰο, αλλα στα πλαισια μιας κοινωνιας οπου μεσω της παιδειας θα

καταστει δυνατον να κυσιαοχουν αλλες αἔιες και πιο συγκεκοιμενα ο

εοως ως διψα για γνωση, ως αναγκη που νιωθει ο ανθοωπος να φιλοσο­

φει ολη του τη ςωηϋλ.Ειναι σαφες οτι για τον Πλατωνα, οπως εἔαλλου και για τον Μεοτ,

η καταογηση της ιδιωτικης ιδιοκτησιας δεν αποτελει, οπως αφελως η

δολιως ­λιγη σημασια εχει­ υποστηοιςει ο Ρορρετ, το τελος της ιστο­οιας αλλα την ποαγματικη αοχη της. Ποοκειται για ενα μεσο μιας ανο­

δικης ποοειας ολοκληοωσης, η οποια στον Πλατωνα επιτυγχανεται με

βαση τις δυνατοτητες του ανθοωπου ποος την αναζητηση της αληθειας

και της ελευθεοιας μεσω της γνωσης. Ποοκειται τελικα για μια ποοεια

ποος μια αυτοδιευθυνομενη κοινωνια, μια και «δεν αξιζει να ποοσταζο­

με τιποτα απ° αυτα [που ποοβλεπουν οι νομοι] σε ανθοωπους τελειουςσε ολα τους, γιατι τα πεοισσοτεοα απ° οσα ποεπει να νομοθετησουν γιατους εαυτους των ευκολα βεβαια θα τα βοουνε οι ιδιοι››152.

Βεβαιως, για τον Πλατωνα εγκυμονει παντοτε ο κινδυνος αποσπα­

σης των διαχειοιστων απο τα συμφεοοντα των πολιτων και μετατοοπης

των φυλακων σε τυοαννους του λαου.153

Η πλατωνικη ουτοπια ποοβαλλεται μεν στην πιο καθαοη της μοοφη

στην Πολιτεια, αλλα ειναι σαφως παοουσα τοσο στον Πολιτικό, οσο καιστους Νόμους και μεχοι το τελος της ςωης του Πλατωνα. 'Εστω και αν

Ι 56 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

σε αυτα του τα εογα ο Πλατωνας φαινεται να αναζητα το εφικτο, τουτοεντασσεται παντοτε στη λογικη της ποοσεγγισης του με την ιοανικη πο­λιτεια.

Η επισημανση του Αοιστοτελη στα Πολιτικα οτι στους Νομους οΠλατωνας «ολιγον κατ' ολιγον πεοιστοεφει τουτο [την πολιτεια τωνΝομων], πεοι την αλλην εκεινην Πολιτεια [την Πολιτεια της Πολιτει­ας],154 αποὀιοει, πασα τις θεμελιακες οιαφοοες των ὁυο πλατωνικων εο­γων, το στοιχειο της συνοχης που αναμφιβολα ὀιαπεονα το πλατωνικοεογο.

Στην εβοομη επιστολη του που αποτελει την αυτοβιογοαφια του οΠλατωνας επαναλαμβανει ο,τι πεοιπου ειχε γοαψει χοονια ποιν στηνΠολιτεια: «Κατεληζα πως οι ανθοωποι οεν θα γνωοισουν καλυτεοες με­οες, εκτος αν εκεινοι που ασχολουνται αυθοσμητα και με καλη ποοαιοε­ση με τη φιλοσοφια αποκτησουν πολιτικη ισχυ η αν η ταζη που ελέγχειτην πολιτικη ζωη μιας χωοας αποτελειται, απο καποια παοεμβαση τηςτυχης, απο ποαγματικους φιλοσοφους››.155 Όμως με οεὀομενη πια τηναπογοητευση για τους απανταχου κυβεονωντες, ο Πλατωνας ανασταινεικαι παλι τον Σωκοατη μαζι με το σεβασμο του νομου: «Καμια [...] ποληστον κοσμο να μην υποταχθει σε ανθοωπους ¬αυτο ειναι το οογμαμου­ αλλα στους νομους»156.

Στον Πολιτικό η αζιολογηση των πολιτευματων γινεται απο τη σκο­πια της ουνατοτητας τους να αμβλυνουν και να ενοποιησουν μεσω τηςαομονικης «συμπλοκης» τις υπαοχουσες αντιθέσεις με απωτεοο σκοποτη σωτηοια της πολης.157 Όσον αφοοα στους νομους, ενω υπαοχει μιαοιεζοοικη συζητηση για τις αοετες και τα μειονεκτηματα τους, δεν ειναιο σεβασμος τους ως αυτοσκοπος που αποτελει το θεμελιακο κοιτηοιογια τον πολιτικο. Αυτος οοιζεται σαν καλλιτέχνης με μεγα ποοσον τηγνωση και οι αοχοντες, «αληθινοι επιστημονες», «ειτε αοχουν με νο­μους η χωοις νομους, ειτε ειναι φτωχοι η πλουσιοι, τιποτε απο ολα αυ­τα δεν ποεπει να υπολογιζουν με κανενα τοοπο κατα την εκτιμηση τηςοοθοτητας αυτης της αοχης››.158 Ακομη στους Νόμους επαναλαμβανεταιοτι «κανενας νομος και καμια οιαταζη οεν ειναι ισχυοοτεοος απο τηγνωση››.159

Ἑτσι και στον Πολιτικο το αοιστο ειναι να βασιλευουν οχι οι νομοιαλλα ο βασιλικος ανοοας ο ποοικισμενος με συνεση16®. 'Ομως εοω αυτηη μοοφη της πολιτειας της γνωσης οιαγοαφεται οοιστικα ως αμεσα υλο­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι57

ποιησιμη δυνατότητα και το κοατος του νομου εμφανιζεται ως το μη

χειοον βελτιστο.Ο δοόμος της επιστοοφης στον τυπικο αοχαιοελληνικό σεβασμό ποος

τους νόμους ειχε ανοιξει στον Πολιτικό και συνεχιζεται πιο ἔεκαθαοαστους Νόμους, όμως και τουτο ειναι πολυ σημαντικό απο τη σκοπια τηςκοιτικης της δημοκοατιας που μας απασχολει εδω, ο δοόμος αυτος όχιμόνον θεωοειται από τον Πλατωνα ως μια σαφης υποχωοηση, αλλα κυ­οιως συνδυαςεται με μια ευνοικότεοη σταση ποος τη δημοκοατια.

Ήδη στον Πολιτικό ο Πλατωνας στα πλαισια μιας εξαπλης ταξινό­μησης των ιστοοικα για την εποχη του εφικτων πολιτευματων, που ποο­κυπτει από το διαχωοισμο του καθενος από τα τοια πολιτευματα (μο­ναοχια, ολιγαοχια, δημοκοατια) σε νομοταγη και ασυδοτα, κατατασσειτη δημοκοατια ως το καλυτεοο από τα ασυδοτα161.

Ειναι σαφες οτι ο Πλατωνας ποοτιμαει, οπως εξαλλου θα δουμε στησυνεχεια το ποαττει και ο Αοιστοτελης με διαφοοετικό σκεπτικό16Ζ, τηγνωμη των πολλων και τον ελεγχο του λαου από την ασυδοσια των ολι­γων η του ενός, στο βαθμο που αυτη η τελευταια θα ειναι μια ποαγματι­κη ασυδοσια, μια που θα στηοιζεται σε αλλα κοιτηοια εκτός της γνωσης.

Αν μεν κυοιαοχουν οι νόμοι και οχι η ασυδοσια καποιου ηγετη η κα­ποιας κυοιαοχης ταξης, τοτε χαοη της ενότητας της πολης ειναι καλυτε­οο να κυβεονα ο ενας η οι λιγοι, σεβόμενοι ομως τους νόμους. Αν ομωςδεν γινονται σεβαστοι οι νόμοι, οι οποιοι στην καθε πεοιπτωση δεν επι­τοεπεται να υπεοασπιζονται καποιο επιμεοους συμφεοον, τοτε απενα­ντι στην εἔουσια των ολιγων ειναι ποοτιμότεοη εκεινη του λαου, απενα­ντι στη δικτατοοια του πλουτου ειναι ποοτιμοτεοη η δικτατοοια τηςφτωχειας.

Στους Νόμους, αφου επαναληφθει αοχικα ότι η πολιτεια των Νόμωναποτελει την τοιτη κατα σειοα τελειοτητας πολιτεια μετα την πολιτειατης Ιδεας και την πολιτεια της Πολιτειαςἰω και αφου γινει υπόμνησητου ιδανικου της διακυβεονησης από ενα σοφό ηγετη διχως νόμους 164,

ποαγμα ομως ακατόοθωτο, καθιεοωνεται η αοχη της λαικης κυοιαοχιαςπου εοχεται να αντικαταστησει την απόλυτη κυοιαοχια του λόγου τηςΠολιτειας και ταυτόχοονα ο νόμος παιονει τη θεση του μοναοχηὶὥ.

Ἑτσι, η εκθοονισμενη δημοκοατια επανεοχεται ισως γιατι ο Πλατω­νας διαισθανεται ότι ειναι η μοναδικη που μποοει καποτε να επιτοεψειτην υλοποιηση του οοαματός του.

Ι 58ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Βεβαια, η δημοκοατια επανεοχεται συοοικνωμενη στο πολιτικο επι­πεδο οσον αφοοα στη συμμετοχη των πολιτών στην κυβεονηση και του­το διοτι ας μη ζεχναμε οτι, κατα την πλατωνικη αντιληψη, τη γνώση τηνκατέχουν λιγοι και ειναι ποοφανὲς οτι αυτοι δεν μποοει πασα να ποσ­εοχονται απο την κατηγοοια των πολιτών που εχει το χοονο, τα μεσα,την παοαδοση για να ποοσεγγισει τη αληθινη γνώση.

Ο Πλατωνας αναγκαζεται συνεπώς να στηοιχθει στην πεοιουσια οχιως υποκαταστατο της σοφιας166, αλλα ως την ποουποθεοη εκεινη πουκαθιστα την κατακτηση της ως την πλεον πιθανη, κατω απο μη ιδανικέςσυνθηκες.

Ταυτοχοονα ομως κι ενώ εγκαταλειπεται η κοινοκτημοσυνη της Πο­λιτειας, η ιδιοκτησια και οι οικονομικές δοαστηοιοτητες υποβαλλονταισε αυστηοους πεοιοοισμους, ετσι ώστε να μην οζυνθουν οι αντιθεσειςτης ετσι κι αλλιώς μη ιδανικης πολης.

Μια σαφης θεοκοατικη στοοφη που αποτυπώνεται στο γεοοντικοτουτο εογο οφειλεται ισως στην απαισιοδοζια του Πλατωνα ως ποος τηδυνατοτητα κυοιαοχιας των φιλοσοφων στην πολη και του βουλευομε­νου στη ψυχη σε τουτο τον κοσμο, και συνεπώς στην αναζητηση της χα­μενης ελπιδας σε μια αλλη ζωη.

Στους Νόμους, η πολη διαμοοφώνεται εζαοχης απο καινουογιουςκατοικους, οι οποιοι θα εκπατοιστουν απο την παλια τους πολη λογωκαποιου βιαιου γεγονοτος και στη βαση μιας εντελώς νεας νομοθεσιας,ετσι ώστε να αντιμετωπιστει με τον πιο οιζοσπαστικο τοοπο η ποου­παοχουσα διαφθοοαὶω.

Η πολη χτιζεται γυοω απο την Ακοοπολη168 και χωοιζεται σε δώδε­κα τομεις ακτινωτα, μεγεθους αντιστοοφως αναλογου της εφοοιας τουεδαφους, ετσι ώστε να ειναι ολοι στην ποαγματικοτητα και οχι τυπικαισοι απο πλευοας ακινητης πεοιουσιας. Η γη που ανηκει στην πολη μοι­οαζεται για χοηση, κατα την ιδια λογικη, σ° ενα «ιεοο αοιθμο» γεωμο­οων κληοουχων που ανηκουν σε δώδεκα φυλες και δεν μποοει ουτε νααπαλλοτοιωθει ουτε να αυζηθει ουτε να μεταβιβαστει ουτε να διασπα­στει δια της κληοονομιας, μια και ο μοναδικος κληοονομος μποοει ναειναι μονον ο ποωτοτοκος γιος169.

Παοολα αυτα επειδη ειναι πολυ πιθανο να υπαοζει διαφοοοποιησηως ποος τον πλουτισμοῃο, παοολο που η γοαμμη εκκινησης ειναι κοινηγια ολους, ναι μεν οι πιο πλουσιοι, οπως ποοαναφεοθηκε, ως απο θεση

ΑΡΧΑ!Α ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 159

εγγυτεοοτ στην κατακτηση της γνώσης, αλλα κατ επετδη θα συμβαλλουνπεοτσσοτεοο στο καλο κατ στην αυταοκετα της πολης, θα κατέχουν ταανώτεοα αἔτώματα, του βουλευττκου συμπεοτλαμβανομενοαῃὶ απο τηναλλη ομως μπατνετ ενα ανώτατο οοτο πλουτου (το πενταπλαστο της αξταςτης γης του καθενος) κατ ένα οοτο πεντας (η αἔτα καθε κληοου). Ἑτστ, θααποφευχθουν οτ καταστοοφτκες γτα την πολη ταξτκες συγκοουσετς.

Παοατηοουμε κατ εδώ, παοολο που δεν ποοκεττατ πτα γτα την τδαντ­κη πολττετα, οττ ο Πλατωνας ποοσπαθετ με καθε τοοπο να αποφυγετ τηδτασπαση της πολης. Ξεκτνα απο μτα κατασταση πληοους οτκονομτκηςτσοτητας κατ στη συνἑχετα, εχοντας τη δταυγετα, που ας σημετωθετ δενετχε ο Κοττεεεειτ, να δταβλεψετ οττ παοαυτα θα αναπτυχθεί. μτα οτκονομτ­κη αντσοτητα, πατονετ ολα τα απαοαττητα κατα τη γνώμη του μετοαώστε η πολττετα των μτκοοτδτοκτητών να μην μετατοαπετ σε μτα ποληπου θα κυοταοχετ ο πλουτος σε βαοος της φτώχετας. 'Ετστ λοτπον γτατον Πλατωνα κατ στα βαθτα γηοατετα του, η απεοτοοτστη αναπτυξη τουπλουτου συνεχτζετ να αποτελετ την πηγη της καταστοοφης της πολης.

Το εοώτημα που ποοκυπτετ απο αυτη τη συντομη αναφοοα στην κοτ­ττκη σταση του Πλατωνα απενανττ στη δημοκοαττα ετνατ:

Η πλατωντκη πολττετα αποτελουσε, οπως υποστηοτζετ ο Ετττετ ΒΙοοΙτΠ2,παοαδοἔο μτας ουτοπτας της κυοταοχης ταἔης, κατα την οποτα η εκμε­ταλλευση μετατοαπηκε σε τδεολογτα; Μποοουσε, οπως υποστηοτἱςετ οΚοοδατος, να αποτελετ την τδεολογτα της μεγαλοαγοοττκης αοτστοκοα­τταςῃἦ ενώ ταυτοχοονα οπως ο τδτος οοθα υπογοαμμτζετ απαττουσεαπο τους μεγαλογατοκτημονες να θεσπτσουν την κοτνοκτηστα κατ νααπαλλοτοτώσουν την τδτοκτηστα τουςῃἔ Εχετ δτκτο ο ΜεττΧ175, ο ΞτεΟτοτκῃὁ κατ αλλοτ να υποστηοτζουν οττ η πλατωντκη ποοταση αποτε­λουσε ενα ανττγοαφο της ατγυπττακών καστών κατ της κυοταοχτας τηςβαστλτκης κατ τεοαττκης αυθενττας; Μηπως, οπως υποστηοτζετ οΡορρετΠ7, ο Πλατωνας ταυττζε το κοαττκο συμφεοον με το συμφεοοντης δτευθυνουσας ταἔης, σε μτα αυστηοα δταχωοτσμενη ταἔτκη κοτνωνταοπου ομως η δτευθυνουσα αυτη ταξη δεν ετχε καμτα τδτοκτηστα;

Πτστευω οττ απο την αναλυση που ποοηγηθηκε αποδετκνυετατ οττ ττ­ποτα απ' ολα αυτα δεν τσχυετ κατ μονο μτα επτφανετακη, δογματτκη ηκακοβουλη μελετη του Πλατωνα μποοετ να τον καταταἔετ στους συντη­οηττκους στοχαστες, ποσο μαλλον στους υποστηοτχτες της ολτγαοχταςτου πλουτου.

γω πορτοτ ΡοΥΣ:­ιτ

Επισης, δεν ειναι οοθη η κοιτικη που ασκει ο μεγαλος ιστοσικος τηςαοχαιας ελληνικης φιλοσοφιας Εοιιετο ΖεΙΙετΠ8, που υποστηοιζει οτι οΠλατωνας αδιαφοσει για τη σημασια της ποοσωπικοτητας και της ατο­μικοτητας και τουτο διοτι, οπως γινεται κατανοητο απο την παοαπανωαναλυση, κυσιως μεσω της παιδειας, αυτην την ξεχωοιστη ατομικοτηταποοσπαθουσε να αναδειἔει ο Πλατωνας, απελευθεσωνοντας την απο ταειδωλα και τις ανταγωνιστικές αντιθεσεις.

Ν Ακομη πιο μακσια απο την αληθεια βσισκεται η αντιληψη τουΡορρετῃἔ ο οποιος γενικευοντας και φτανοντας στα ακοα την κοιτικητου ΖεΙΙετ υποστηοιςει οτι η οποια επιθεση κατα του εγωισμου συνισταεπιθεση κατα των ανθσωπινων δικαιωματων. Πσοκειται για μια κοιτικηπου εντασσεται στη ιδια λογικη με την κοιτικη που καταδικαζε οΜετΧ18®, κατα την οποια καθε εναντιωση στην ανεἔαστησια του κεφα­λαιου ταυτιςεται με εναντιωση στην ελευθεσια. Στην ποαγματικοτητα σκοσμος του Πλατωνα «εἔασφαλιςει τα συμφεσοντα και το εμφυτο δυνα­μικο καθε ατομου.››181

Ο Ρορρετ, υπεοασπιςοντας εναντια στον Πλατωνα την ατομικη ελευ­θεσια απεναντι στο κσατος, πασαβλεπει το στοιχειο του εγωιστικουατομισμου που γεννα η ανταγωνιστικη κοινωνια και υπεοασπιςει στηνουσια, τα εγωιστικα συμφεσοντα των πλουτοκσατων απεναντι στην κοι­νωνικη ατσμικοτητα του Πλατωνα.

Τελος, εξισου λαθεμενη ειναι η αποψη του Ρορρετ και παλι, ο οποι­ος, αφου οοισει την «ανοιχτη κοινωνια» ως μια κοινωνια που επιτοεπειτη μετακινηση απο τη μια ταἔη στην αλλη182, λες και μια τετοια δυνατο­τητα αλλαςει σε τιποτα τον ταἔικο χασακτηοα μιας κοινωνιας και καθι­στα πσαγματικα ανοιχτη την πεσιοσισμενη και ασφυκτιουσα απο τασυμφεσσντα των κεφαλαισκοατων αστικη κοινωνια, κατηγοσει τονΠλατωνα απο τη μια διοτι απαγοοευει μια τετοια μετακινηση, κατι πουοπως ειδαμε ειναι ψευδες, και απο την αλλη διοτι η ιδανικη του πολι­τεια ειναι μια πσλιτεια ακινησιας που πασεμποδιςει καθε αλλαγη.

Στην ποαγματικοτητα, πεοαν του γεγονοτος οτι στην Πολιτεια πε­οισσοτεοο διαγσαφεται μια διαδικασια και τα μεσα ποοσεγγισης τουανωτεοου στοχου, πασα λεπτσμεσως το πεοιεχομενο αυτου του στο­χου183, η πσοταση του Πλατωνα σ° αυτην ακσιβως την αλλαγη στοχευει.

Η διαφσσα εγκειται στο οτι, σε αντιθεση με την στενη αντιληψη τουΡορρετ και γενικοτεσα των υπεσασπιστων της αστικης δημσκοατιας ως

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑ ΠΑ ΠΑ ΓΪΑΝΪΑ ΝΕΑ Ι6Ι

τέλους της ιστοοιας, οι οποιοι αποκλειουν καθε αλλαγή πέοα απο ταστενα οοια της18έ*, ο Πλατωνας έστω και ως ουτοπια μποοεσε 2.500 χοο­νια ποιν τον Ρορρετ να συλλαβει μια τέτοια αλλαγή και μετακινηση αποτο σκοταδι του σπηλαιου της αποςένωσης στο φως της γνωσης. Και ναιμεν η πολιτεια του Πλατωνα στη βαση της δυιστικής αντιληψης της ζω­ής ειναι στοαμμένη ποος τα επέκεινα185, ομως η ποος τη μεταφυσική τε­λειοτητα κινησή της συντελειται στην επιγεια ςωή απο τους ποαγματι­κους ανθοωπους, οπως στον Ηεςει η επανακαθαοση του αντικειμενο­ποιημένου, αλλοτοιωμένου πνευματος διενεογειται μέσω της ιστοοικήςεξέλιξης.

Πέοα ομως απο την οποια κοιτική σταση απέναντι στην πλατωνικήπολιτειακή θεωοια, ειναι αναμφισβήτητο οτι η κοιτική της δημοκοατιαςτην οποια εμπεοιέχει σε καμια πεοιπτωση δεν θα μποοουσε να αποτελέ­σει φιλοσοφική ποουποθεση θεμελιωσης της συγχοονης δημοκοατιας.

Αν και κατω απο το βαου πέπλο του ιδεαλισμου και μιας αντιθετηςποος το αοχαιοελληνικο πνευμα θοησκευτικοτητας, ο Πλατωνας οχι μο­νον αντιτιθεται στη θεμελιακή σχέση παοαγωγής της συγχοονης δημο­κοατιας, τη σχέση της ιδιωτικής ιδιοκτησιας, και στον υλικο πλουτο ωςαυτοσκοπο ή ακομη (και αυτο ειναι λαθος) ως μέσο της ανθοωπινης ευ­ημεοιας, αλλα και τη θεωοει πηγή καθε κακου. ·

Απέναντι στο βασιλειο του υλικου πλουτου αντιτασσει το βασιλειοτης γνώσης και της παιδειας και απέναντι στην αποξενωμένη εγωιστικήατομικοτητα την κοινωνική ποοσωπικοτητα των φιλοσοφων που λει­τουογει πέοα απο τα οοια του οικονομικου καταναγκασμου. Βεβαιως,ποοκειται για μια μειοψηφια, μια και ήταν αδυνατο στην εποχή του ναεπιτευχθει τουτο για το συνολο της κοινωνιας.

Τέλος, αν και ο Πλατωνας φαινεται να στηοιζει, στο βαθμο που δενειναι κυοιαοχη η γνωση, μια μοοφή δημοκοατιας, της αποδιδει το ποαγ­ματικο της πεοιεχομενο και δεν κανει λογο για λαϊκή κυοιαοχια.

Δεν μποοει πασα να επισημανει κανεις την ειλικοινεια του Πλατωνααπεναντι στην ανειλικοινεια του Ιεοοιατ, θεμελιωτή της φιλελευθεοηςλαικής κυοιαοχιας, ο οποιος αποδιδει στην εξουσια των ιδιοκτητων τοχαοακτήοα της λαϊκής κυοιαοχιας, μη δισταςοντας ταυτοχοονα να θεω­σει τους μη ιδιοκτήτες ως μη έλλογους186 και ως εκ τουτου αναἔιους νασυμμετέχουν σ' αυτήν την «λαϊκή» εξουσια.

Κατω απο αυτο το ποισμα, η κοιτική του Πλατωνα ποος τη δημο­

162 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

κοατια υπηοξε μια ποοοδευτικη κοιτικη υπέσβασης της, η οποια στηνεποχη του δεν μποοουσε πασα να στηοιςεται στον καταμεοισμο αναμε­σα στην πνευματικη και τη χειοωνακτικη δοαστηοιοτητα και να ποο­σλαβει έναν ουτοπικο χαοακτηοα.

3.3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ; ΑΡΙΣΤΟΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ/[ΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ

Ο Αοιστοτέλης τοσο οσον αφοοα την κοιτικη που ασκει στα διαφοοαπολιτευματα, της δημοκοατιας συμπεοιλαμβανομένης, οσο και οσοναφοοα στην ποοταση του για το καλυτεοο η το ιδανικο των πολιτευμα­των εφοομαται απο μια κοινη με τον Πλοιτωνα διαπιστωση: Κυοιος πα­οαγοντας της πολιτικης συμπεοιφοοοις ειναι η οικονομικη καταστασητων διαφοοων μεοιδων του πληθυσμου η των ατομων. Η παλη συμφε­οοντων αποτελει γι° αυτον τον μοχλο εξέλιξης και διαδοχης των πολι­τευμοιτων187 τα οποια και ποοσδιοοιζονται απο το αν κατέχουν τηνεἔουσια οι πλουσιοι η οι φτωχοι188.

Επισης, για τον Αοιστοτέλη ο υπέομετοος πλουτος και η υπέομετοηφτώχεια ειναι που οδηγουν μέσω των αντιθέσεων τους στη φθοοα τωνπολιτευματων189.

Εκεινο συνεπως στο οποιο θα ποέπει να αποσκοπει η πολη δεν ποέ­πει να ειναι το επιμέοους ομαδικο η ατομικο συμφέοον, κατι που γεννατις ανταγωνιστικές αντιθέσεις, αλλα το συλλογικο συμφεοον της κοινο­τητας, το γενικο συμφέοον, η δικαιοσυνη εκλαμβανομενη ως κοινωνικηαοετηωο. Πέοαν τουτου ομως, για τον Αοιστοτέλη η πολιτέια δεν μποοεινα αποσκοπει στον υλικο πλουτο ως αυτοσκοπο αλλα στην αναδειξητου λογου που μαζι με τον νου ειναι ο τελικος σκοπος της ανθοωπινηςφώσ­η€19ι

Όπως εξαλλου και για τον Πλατωνα, ο ποωταοχικος στοχος της πο­λιτικης κοινωνιας ειναι η επιτευἔη ενος ηθικου σκοπου, η ηθικη βελτιω­ση των πολιτων της19Ζ, και ο υλικος πλουτος, αν και οχι τοσο υποβαθ­μισμένος οσο στον Πλατωνα, δεν αποτελει γι' αυτον πασα ένα μέσο.

'Ετσι για τον Αοιστοτέλη, οπως και για τον Πλατωνα, η κοιτικη τηςδημοκοατιας οπως και καθε αλλου πολιτευματος γινεται απο ανθοωπο­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι63

κεντοικη σκοπια και αποτελει κοιτικη της μη κυοιαοχιας του ειδικα αν­θοωπινου Λογου, ποσο μαλλον της κυοιαοχιας των ποαγματων πανωστους ανθοωπους.

Για τον Αοιστοτελη, ο ανθοωπος ειναι «φυσει ζωον πολιτικον››193.Τουτο σημαινει οτι πεοαν του οτι κατεχει εκ φυσεως την πολιτικη αοε­τη, δεν μποοει να ολοκληοωθει ως ποοσωπικοτητα πασα μονον σταπλαισια της πολιτικης κοινωνιας. Συνεπως, το συμφεοον του ταυτιςε­ται μ° εκεινο της πολης και η ολοκληοωση του πεοναει μεσα απο την κα­λυτεοη οογανωση της.

Σε αντιθεση με τους θεωοητικους του κοινωνικου συμβολαιου, γιατον Αοιστοτελη, η πολη μποοει να καλυψει την κοινωνικη ‹‹ελλειπτικο­τητα» του ανθοωπου να αναδειξει την κοινωνικη του φυσηιῳ. Αυτη λοι­πον δεν αποτελει ποοιον πεοιοοιστικου για τα επιμεοους ατομα συμβι­βασμου η συμβολαιου, αλλα μια φυσικη αν και οχι ποωτογενη ανθοώπι­νη αναγκαιοτητα195.

Οι επιμεοους ατομικοτητες δεν υποτασσονται στο συλλογικο συμφε­οον ως αυτοσκοπο, αλλα ως μέσο, ως μοναδικη δυνατοτητα αναδειξηςτους.

Όπως για τον Πλατωνα, ετσι και για τον Αοιστοτελη, η πολιτικηκοινωνια ταυτιςεται με την πολη, η οποια αποτελει το απαοαβιαστοπλαισιο της συλλογιστικης τους, και τουτο παοολο που ο Αοιστοτεληςδοα πνευματικα σε μια εποχη που οι αντιθέσεις της πολης θέτουν πιοαμεσα επι ταπητος απο ο,τι στην εποχη του Πλατωνα την αναγκαιοτηταυπεοβασης του στενου οοιςοντα της πολιτειας­πολης.

Βεβαιως, απεναντι στον επαναστατη ουτοπιστη ῇἶἑιτωνα, ο Αοιστο­τελης φανταζει «οεφοομιστης» και οι λυσεις του κινουνται σ° εκεινοπου ο ιδιος θεωοει ως εφικτο.

Παοολα αυτα οι δυνατοτητες ηθικης βελτιωσης μεσω της παιδειας,της οποιας ο οολος ειναι τοσο σημαντικος στον Αοιστοτελη, ωστε ναλειτουογει ως αντιβαοο στην μη αποδοχη απο μεοους του της πλατωνι­κης καταογησης της ιδιωτικης ιδιοκτησιας, του επιτοεπουν να υπεοβαι­νει τα πλαισια του αμεσως εφικτου και να οοαματιςεται και αυτος μιαιδανικη πολιτεια, την οποια ομως σε αντιθεση με τον Πλατωνα βλεπεινα ποοκυπτει απο την δυναμικη του υπαοχοντος και οχι ως ενα ιδεατοδεον.

Ο Αοιστοτελης θεμελιώνει κατ' αοχην τη συλλογιστικη του στην

Ι 64 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

ιστοοικη πειοα και στην «κοινη αντιληψη» των κοινων θνητων, των αν­θοωπων ως εχουν και οχι οπως θα εποεπε να εχουν196.

Αυτος του ο «οεαλισμος» συνδεεται και με την επαγωνικη μέθοδοτην οποια ακολουθει, αφετηοια της οποιας ειναι η τοεχουσα αντιληψη,το κοινο αισθημα του ποος εοευνα αντικειμένου, στην ποοκειμενη πεοι­πτωση της πολης, και στη συνεχεια η μεταβαση στην ουσια του.δκἶι αυτο και απεναντι στις «ακοαιες», οιςοσπαστικες πλατωνικεςλυσεις ποοτεινει αοχικα μεσες λυσεις, ετσι που τελικα η δικη του οοθηαοιστοδημοκοατικη πολιτεια των ιδιοκτητων αγοοτων, που ετσι κι αλ­λιὼς αποτελει ένα συγκεοασμο στοιχειων της αοιστοκοατιας, της ολι­γαοχιας και της δημοκοατιας, να μην διαφεοει φαινομενικα τουλαχι­στον και πολυ απο τα αντιστοιχα οοθα πολιτευματα.

'Ομως δεν αοκειται σ' αυτο, στην αμβλυνσηλδηλαδἦ των επιμεοουςιδιαιτεοων συμφεοοντων ποος οφελος του κοινου συμφεοοντος που εκ­φοαςεται καλυτεοα απο τη μεσαια ταἔη, αλλα ποοχωοει, οπως διαφαι­νεται στα τελευταια βιβλια των Πολιτικών, τα οποια ας σημειωθει οτιειναι το πιο πιθανο να νοαφτηκαν χοονολονικα ποιν απο τα ποώτα, σεμια ιδανική πολιτεια, η οποια ναι μεν βοισκεται τουλαχιστον ως ποοςτο ιδιοκτησιακο καθεστως πιο κοντα στους Νόμους παοα στηνΠολιτεια. 'Ομως μεσω της παιδειας φαινεται να οδηνειται σε μια πλα­τωνικου τυπου υπεοβαση αυτων των αντιθεσεων ποος οφελος της ηθι­κηςαναπτυξης του ανθοωπου.

'Ετσι ο Αοιστοτελης, αν και σε αντιθεση με τον Πλατωνα της Πολι­τειας, αποδεχεται την υπαοξη της ιδιωτικης ιδιοκτησιας, την πεοιοοιςειαν και με διαφοοετικο τοοπο απ° ο,τι ο Πλατωνας στους Νομους, ενωταυτοχοονα καταδικαςει καθε καθαοα κεοδοσκοπικη εμποοικη η χοημα­τιστικη επιχειοηση και πιο ειδικα την τοκογλυφια ως κατ' εξοχην κεο­δοσκοπικη δοαστηοιοτητα.

Μ° αλλα λογια ο Αοιστοτελης, οπως και ο Πλατωνας, αονειται τηνκυοιαοχια­των ποαγματων και του χοηματος πανω στους ανθοωπους.Αονειται δηλαδη τη θεμελιακη αξια της συγχοονης δημοκοατιας, ενώ ηκοιτικη του απεναντι στην αθηναικη δημοκοατια αποτελει κυοιως μιακοιτικη της κυοιαοχιας της ατομικής λαικης αμαθειας και της δολιααποσπασμενης συναινεσης.

Αλλα ας εἔετασοῆιεισυνοπτικα τα φιλοσοφικα θεμελια της αοιστο­τελικης συλλογιστικης που μεσα απο τη διαφοοοποιηση τους απο τα

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι65

ανττστστχα πλατωντκα αναδετχνουν ηδη κατ εομηνευουν τη δταφοοεττ­κοτητα της ανθοωποκεντοτκης αοτστοτελτκης δτεξοδου.

Ο Αοτστοτελης, επτχετοώντας να ανατοεψετ τον δυτσμο του Πλατω­να, οπου η ψυχη κατ η τδεα οχτ μονον υπεοεχουν ανττστοτχα του σώμα­τος κατ της υλης, αλλα κατ βοτσκοντατ δταχωοτσμενα μεταξυ τους, ανα­βαθμτςετ το οολο του σώματος κατ της υλης δτχως ομως να κατοοθώσετνα αποκοπετ απο τον τδεαλτσμο. Αυτο εχετ ττς ποοεκτασετς του κατ στηνπολτττκη του θεωοτα, οπου ο οολος του υλτκου πλουτου ετνατ σαφώςαναβαθμτσμενος σε σχεση με τον Πλατωνα στα πλατστα του αοτστοτελτ­κου «ευ ζην», ομως η τελετωση της ψυχης παοαμἐνετ παντοτε ο απώτε­οος στοχος του.

Ταυτοχοονα, η μη αποδοχη της πλατωντκης υποττμησης του ατσθη­του απενανττ στο νοητο κοσμο οδηγετ τον Αοτστοτελη στην αναβαθμτσητης ατσθητηοτακης ανττληψης κατ κατ° επεκταση της εμπετοτκης γνώσηςπου ηταν σαφώς υποβαθμτσμενη αν οχτ απουσα στον Πλατωνα.

Απενανττ στην Ιδεα του Πλατωνα, ο Αοτστοτελης ετσαγετ την εννοτατης μοοφης η του ετδους. Αυτη η μοοφη ετνατ καθολτκη, αναλλοτωτη καταποτελετ τοσο το κτνουν οσο κατ το σκοπο του καθε δυναμετ οντος πουμετατοεπετατ σε ον οταν κατακτησετ τη μοοφη.

Όμως τουτη η μοσφη, αν κατ ποουπαοχουσα, δεν ετνατ αυθυπαοκτηαλλα συνδεετατ με την υλη. «Η ουστα ετνατ αδυνατο να χωοτστετ αποεκετνο του οποτου ετνατ ουστα»Ι97. Ο Αοτστοτελης θυσταςετ τον πλατωντ­κο δυτσμο του χωοτσμου των τδεών απο τα οντα κατ ταυτοχοονα τηςανττθεσης του ατσθητου κοσμου με τον κοσμο των τδεώνΙ98. Δεν αποδε­χετατ δε την πλατωντκη εννοτα της μεθεξης199.

Γτ° αυτον τα ποαγματτκα οντα αποτελουντατ απο υλη κατ μοοφη δτ­χως αυτο να σηματνετ οττ παντοτε η υλη μετατοεπετατ σε μοοφη, οττ δη­λαδη επττυγχανετατ η «εντελεχετα» ως μεταβαση απο την δυνατοτηταστην ποανματτκοτητα. Η υλη συνυπαοχετ παντοτε με την ενεονη μοστρο­πλασττκη αοχη. Αποτελετ το υποστοωμα που υποκεττατ στη μοοφη η ττςτδτοτητες των δταφοοων ποανματων (πχ. απο ξυλο σε τοαπεςτ). Ἑτστ, ηυλη γτνετατ στον Αοτστοτελη καττ πεοτσσοτεοο απο απλη δυνατοτητα,συνατττο της μοοφηςωο.

Σε ανττθεση με τα οντα της ανοογανης φυσης, εκετνα της ενοογανηςεχουν το σκοπο, την αυτοκτνηστα, μεσα τους, το σώμα δε του ανθοώπουως μέσο εμπεοτἐχετ την ταση να κτνηθετ ποος την ψυχη, τον σκοπο, η

166 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

οττοτα κατ αποτελετ το κτνουν απενανττ στο σώμα που αποτελετ το κτ­νουμενο. Στους ανθοώπους ή ψυχή πεοτεχετ, εκτος του «θοεπττκου» ή

επτθυμήττκου, του «ατσθήττκου», του «κτνήττκου», κατ τή ὁτανοτα, τονου. Ετνατ ὀε αυτή ή ψυχή θνήτή οσο ετνατ μοοφή του σώματος, ως εντε­λἐχετα του σώματος, αθανατή ομως ως νους που ετνατ ή φανεοωσή τουθετου μέσα στον ανθοωπο.

Η καθαοή μοοφή, το αφθαοτο κατ ακτνήτο, που αποτελετ κατ ποου­ποθεσή καθε κτνήσής, συντστατατ στο θετο που τελτκα ταυττςετατ με τήνΙὁεα του Πλατωνα. “Ετστ ο Αοτστοτελής εκετ που τταετ να υπεοβετ τοντοεαλτσμο του Πλατωνα τον επαναφἐοετ απο το παοαθυοο κατ, ενώ φατ­νετατ να θεωοετ κατ τήν υλή ως ουστα2®1 ή τουλαχτστον ως συμμετέχου­σα στήν ουστα2®2, τελτκα μεσα απο τον υλομοοφτσμο του καταλήγετ ναταυττςετ τήν ουστα μονον με τήν μοοφή, ή οποτα στήν ττοοκετμενή πεοτ­πτωσή ὀυσκολα μποοετ να οταφοοοποτήθετ απο τήν ττλατωντκή Ιὸεα,ενώ ταυτοχοονα αποοεχετατ τήν ήγεμοντα τής ψυχής ετττ του σώματοςκατ του νου επτ του ετττθυμήττκου τμήματος τής ψυχής2®3.

Η ψυχή πεοτεχετ ενα ανώτεοο τμήμα, το νου­λογο, που ὀταχωοτςετατσε ποακττκο κατ θεωοήττκο λογο, οήλαοή σε εκ τής αμεσου εμπετοταςποοεοχομενή ανττλήψή κατ σε καθαοή οτανοήττκή ενεογετα, ή οποτα καταποτελετ τον ανώτεοο του ανθοώττου σκοπο20^, κατ σε ενα κατώτεοοτμήμα που δεν εμπεοτεχετ λογο, αλλα ομως εχετ τήν τκανοτήτα να υπα­κουετ στο λογοΖ05.

Ανττστοτχα με τον ὀταχωοτσμο σε ποακττκο κατ θεωοήττκο λογοεχουμε το οταχωοτσμο σε ποακττκο­πολτττκο κατ σε φτλοσοφτκο­θεωοήττκο βτο206.

Ο ὀευτεοος «απαλλαγμενος απο καθε εῖςωτεοτκή σχεση», ὁήλαοή κα­θαοοτ εσωτεοτκος λογτσμος εξω απο το κοτνωντκοπολτττκο γτγνεσθατ ως«οτ αυτοτελετς κατ αυθοομήτες θεωοτες κατ οτανοήσετς››207 θεωοετταταπο τον Αοτστοτελη ως ο αοτστος κατ ευὀατμονεστατος βτος.

Ταυτοχοονα ομως ο Αοτστοτελής υποστήοτζετ οττ το να επατνετ κα­νετς το «αποακτετν» παοα το «ποαττετν» δεν ετνατ οοθο2Ο8 κατ ετστ φατ­νετατ να ποοβαλλετ ως ποωτευοντα τον πολτττκο ποακττκο βτο. Όμως, ήανττφασή αυτή λυνετατ, ὀτοττ ο θεωοήττκος βτος ετνατ ταυτοχοονα κατποαξή209, ενώ ο κατ° εξοχήν πολτττκος βτος ως ὀοασή του πολτττκουήγετή σε ελευθεοους ττολττες, σε ανττθεσή με τήν κυοταοχτα επτ ὀουλων,συμπεοτλαμβανετ με τή σετοα του πνευματτκή ὁοαστήοτοτήτα.

ΑΡΜΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΪΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι67

Γτα τον Αοτστοτελή, οτ σκεψετς που δεν καταλήγουν σε ποακττκοαποτελεσμα αποτελουν, αυτες οτ τδτες ως αυτοσκοπος, κατ ποαῖςη κατμαλτστα ανωτεοής μοοφής. Όμως ενας τετοτος «καθαοος» θεωοηττκοςβτος δεν μποοετ να ανταποκοτνετατ τελτκα παοα σε θεους κτ οχτ σε αν­θοωπους.

Ο λογος κατ ο νους ως τελτκος σκοπος τής ανθοωπτνής φυσης ποοςτον οπουο ποεπετ να αποβλεπουμε κατ να κατευθυνουμε τους ανθοω­πους ποουποθετετ την επτμελετα του σωματος ποτν απο εκετνη τής ψυ­χής, επεττα δε του επτθυμηττκου.210 Όμως ουτε ο πλουτος ουτε η ηδονήαποτελουν αυτοσκοπους.

Απαοαττητη λοτπον ποουποθεση του «ευ ζήν» του ολοκληοωμενουανθοωπου δεν αποτελεῶ μονον, ουτε ως αυτοσκοπος, η αυταοκετα σευλτκα, εἔωτεοτκα αγαθα, αλλα η ηθτκή, εσωτεοτκή τελετωσή2Π. Κατ νατμεν τήν ποωτή, ως «τδταττεοή δτκατοσυνη» μποοετ να τήν ποοσδωσουνοτ ποοπολτττκες κοτνοτητες (οτκογενετα κατ εθνος), η δευτεοη ομως μο­νον στην πολη μποοεἐ να επττευχθετ. 'Ετστ, ή υλτκή ευημεοτα αποτελευμεσο γτα την ανωτεοή ψυχτκή τελετωσή κατ η οτκογενετα κατ το γενοςγτα τήν ανωτεοη πολή, ενω τουτή ή τελευτατα κατ ή αυταοκετα τής απο­τελετ το πλατστο αναδετξης τής ετδτκα ανθοωπτνης ευτυχταςω.

Με βαση λοτπον αυτες ττς φτλοσοφτκες ποουποθεσετς, ο Αοτστοτε­λης θετετ αἔτολογτκα οοτσμενους τελτκους ανωτεοους σκοπους κατ σοτ­σμενα μεσα γτα την τκανοποτηση αυτων των σκοπων τα οποτα σε καμταπεοτπτωση δεν μποοετ να επεχουν τη θεση αυτοσκοπου. Η ανεση, η ετοή­νη κατ η σχολη αποτελουν σκοπους των οποτων η εογαστα κατ ο πολε­μος ετνατ μεσα. Ο λογος ετνατ σκοπος κατ το επτθυμήττκο μεσο. Ο θεω­οήττκος λογος ετνατ σκοπος καθαυτον κατ ο ποακττκος μεσο, κατ ως τε­τοτος αναγκατος κατ χοήστμοςω. 4

Η φοονήση αποτελετ το συνδεττκο κοτκο των σκοπων των ποαξεωνμε τα μεσα επττευξής τους2Μ, αποτελετ τδταττεοο ανθοωπτνο χαοακτήοτ­σττκο κατ συντστατατ στήν αοετή του ωοτμου ανθοωπου, ο οποτος απο­λαμβανετ καθαυτή την εκτελεση της λογτκής ενεογετας του, τον καθτσταευτυχτσμενοω κατ τουτο ασχετα απο το αποτελεσμα. Αυτή η φοονησηαποτελετ μτα δτανοηττκή αοετή, η οποτα εἔαοτατατ πεοτσσοτεοο απο τήνπατδετα του καθενος παοα απο τη συνήθετα216.

”Ετστ, γτα τον Αοτστοτελη, ελευθεοη ποαἔή ετνατ η εκουστα ποαζη, ηοποτα εκφοαςετ τήν ποοατοεσή μας, ή ποαἔη που ποαγματοποτεττατ κα­

168 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

τοπιν λογικής σκέψης με ποοοοισμο να πετυχει καποιο ποοκαθοοισμέ­νο σκοπο. Όμως, αυτο που καθιστα την ποαῖςη ελευθεοη δεν ειναι η επι­τευξη του σκοπου που μποοει να ποαγματοποιηθει ή οχι χαοη σε κα­ποιο ασταθμητο ή τυχαιο γεγονος" αλλα αυτή καθαυτή η ποαξη ως συ­νειδητή λογική ενέογεια218. Και μια τέτοια ποαξη, ετσι οπως αυτή ποοσ­διοοιζεται στα Ηθικα Νικομαχεια, δεν μποοει παοα να ποοκυψει αποτον ελευθεοο πολιτη, ο οποιος ειναι ο μονος που έχει την δυνατοτητανα συλλαμβανει σκοπους και να αποφασιζει να τους υλοποιήσει” καιο οποιος ποαττει για χαοη του εαυτου του και οχι καποιου αλλουῃο.

Η αναδειξη συνεπώς της ανθοωπινης ευτυχιας δεν μποοει να επιτευ­χθει πασα απο ελευθεοους ανθοωπους στα πλαισια της πολης.

Ας δουμε ομως τι εννοει ο Αοιστοτέλης ως ελευθεοο οινθοωπο καισυνεπώς πολιτη και στη συνέχεια γιατι πιστευει οτι αυτος δεν μποοεινα ολοκληοωθει πασα στην πολιτικα οογανωμένη κοινωνια, δηλαδήστην πολη.

Σε αντιθεση με τη φυση του ανθοωπου των σοφιστων ή και των στω­ικων, ο Αοιστοτέλης υποστηοιςει οτι στα πλαισια του ανθοωπινου ει­δους ως ανωτεοης βιολογικής υποστασης υπαοχουν διαφοοετικές αν­θοωπινες φυσεις, οπως διαφοοετικο ειναι το σωμα απο την ψυχή221.Ἐτσι, η φυση της γυναικας ειναι διαφοοετική απο του ανδοα που ειναιανώτεοοςῃἶ

Υπαοχουν ακομη ανθοωποι που απο τη φυση τους ειναι ελευθεοοικαι ποοοοισμένοι να αοχουν και αλλοι που απο τη φυση ειναι δουλοικαι ειναι ποοοοισμένοι να αοχονταιῃἶ Τουτος ο διαχωοισμος ειναι σα­φές οτι γινεται απο τον Αοιστοτέλη, διοτι στην εποχή του η ελευθεοηπνευματική δοαστηοιοτητα αυτοσκοπος ως υψιστος ανθοωπινος στοχοςδεν μποοουσε να αποτελέσει ποονομιο του συνολου του πληθυσμου και,επομένως, θα εποεπε μια μεοιδα ανθοωπων να διενεογει τις απαοαιτη­τες μη πνευματικές εογασιες που χοειαςονταν, για να μποοέσει να ανα­πτυχθει ανεμποδιστα αυτή η δοαστηοιοτητα και να υπαοἔει για τουςυπολοιπους εναοετους πολιτες η απαοαιτητη «σχολη».

Για τον Αοιστοτέλη, η σχέση δουλου­αφέντη αποβαινει σε οφελοςκαι των δυο224 και τουτο οχι μονον γιατι έχουν αναγκη ο ένας τον αλλο,αλλα ακομη επειδή το ιδιο τους το ειναι δεν επαοκει απο μονο του γιατη διαιωνισή τους225.

Έτσι, ο Αοιστοτέλης φθανει μέχοι του σημειου να αιτιολογει την

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι69

«θηοευτική», δηλαδή το ανθοωποκυνήγι, με την ιδια λογική που θεωοειεντελως φυσιολογικο το κυνήγι του καθε αναγκαιου για την επιβιωσητου ανθοωπου θηοαματοςΖ26, μονον που το κυνήγι των δουλων εμφανι­ζεται ως ποουποθεση μιας ανωτεοης μοοφής διαβιωσης.

Αποδειξη αυτής της συλλογιστικής αποτελει το γεγονος οτι ο Ασι­στοτελης παοαδεχεται οτι σε μια κοινωνια οπου θα κυοιαοχουσε ο αυ­τοματισμος θα ήταν πεοιττοι οι δουλοι.

Αν, οπως συνέβαινε κατα την μυθολογια με τον Δαιδαλο, τα διαφο­οα εογαλεια ειχαν ιδια αντιληψη και μποοουσαν να εκτελουν απο μονατους ειτε με καποια εντολή τις διαφοοες εογασιεςΖ27 ή, οπως αναφεοει οΌμηοος, υπήοχαν αυτοματες υφαντουογικες μηχανες, τοτε δεν θα υπήο­χε αναγκη απο «υπηοετες που ειναι οογανα που υπηοετουν δια οογα­νων››228.

Επισης, ο Αοιστοτελης τουλαχιστον στα τελευταια βιβλια των Πολι­τικών229 υποστηοιςει οτι τοσο οι θήτες οσο και οι βαναυσοι αλλα και οιγεωογοιῃο, ολοι δηλαδή εκεινοι που δεν ασκουν αποκλειστικα μια πνευ­ματική δοαστηοιοτητα, δεν μποοει να θεωοουνται ελευθεοοι και συνε­πως πολιτες. Ακομη οι ιδιοκτήτες της γης, για να θεωοηθουν ελευθεοοι,δεν θα ποεπει να ασχολουνται οι ιδιοι με την καλλιεογεια της γης, ενω η

διαχειοιση των δουλων, μια απασχοληση καθε αλλο πασα ευγενική καιμη πολιτική, μια και η πολιτική διευθυνση εχει να κανει μονον με ελευ­θεοους ανθοωπους, και η οποια δεν εμπεοιεχει καμια πνευματική δοα­στηοιοτητα ή ηθικο ενδιαφεοον, θα ποεπει να ανατιθεται σε επιτοοπουςκαι να μην ασκειται απο τον ιδιο τον ιδιοκτήτη των δουλων231.

Έτσι, η δουλεια με τη διευουμενη εννοια της οποιας χειοωνακτικής ή

καλυτεοα μη καθαοα πνευματικής δοαστηοιοτητας εμφανιζεται στονΑοιστοτελη ως η αλλη οψη του νομισματος της χειοαφετησης των ελευ­θεοων.

Όταν ο Αοιοτοτελης κανει λογο για δουλους, διαχωοιςει τους δου­λους κατα το κοατουν δικαιο απο τους φυσει δουλους23Ζ και υποστηοι­ζει οτι οοισμενοι κατα το νομο δουλοι δεν ειναι και φυσει δουλοι και τοαντιστοοφο. Φυσει δουλοι ειναι «τα εμψυχα κτήματα»233 που για ναεπιβιώσουν χοειαςεται να βοισκονται υπο την κυοιαοχια καποιου αλ­λου, εκεινοι συνεπώς που δεν ανήκουν στον εαυτο τους23^ και ειναιποοοοισμενοι ­να αοχονται. Οι φυσει δουλοι στεοουνται του βουλευτι­κου235 και μποοουν μονον να αντιλαμβανονται τις επιταγές του κυοιου

Ι 70 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

τους. Ανττθετα, οτ φυσετ ελευθεοοτ ετνατ εκετνοτ των οποτων οτ ποαξετςετνατ «εντελεχετες», δηλαδή αυτοσκοπος, κατ ετνατ καταλληλοτ γτα νααοχουν κατ οχτ να αοχοντατ.

Παοολ° αυτα οτ δουλοτ ως ανήκοντες στο ανθοωπτνο ετδος μετεχουντης δτανοτας236, δεν ετνατ απλα οογανα αλλα «εμφυχα οογανα››237, εχουνομως δταφοοεττκή αοετή απο τους αοχοντες ελευθεοους κατ αυτο επετ­δή, αν κατ εχουν τα τδτα μοοτα στην ψυχή, αυτα βοτσκοντατ σε δταφοοε­ττκή κατασταση238. Σε ανττθεση με τον ελευθεοο αοχοντα που εχετ μτατελετα δτανοηττκή αοετήΖ39, ο αοχομενος δουλος υστεοετ ως ποος τοβουλευττκο. Οτ δουλοτ μετέχουν του λογου, στο βαθμο που έχουν τηντκανοτητα να κατανοήσουν τα λογτκα επτχετοήματα, αλλα δεν τα παοα­γουν οτ τδτοτ.

Όμως,­κατα τον Αοτστοτελη, το βουλευττκο ετνατ καττ που καλλτεο­γεττατ κατ ο ανθοωπος, εξαοτημενος κατα την νηπτακή του ηλτκτα αποτους γονετς του, ἔεφευγετ μεσω της αγωγής κατ της πατδετας απο τηνεἔαοτηση αυτή κατ απο τη ςωώδη, ενσττκτώδη αμεση τκανοποτηση τωναναγκών του κατ μποοετ πλεον να θετετ σκοπους στους οποτους υπο­τασσετ τη δοαση του. Γτ° αυτο κατ οτ ποεσβυτεοοτ θεωοουντατ φοοντμο­τεοοτ απο τους νεουςἔαο

Αν ομως ετστ εχουν τα ποαγματα, τοτε μαλλον η φυστκή καταστασηετνατ γτα ολους τους ανθοωπους εκετνη της δουλετας ως εἔαοτησης αποκαποτον αλλο κατ ενσττκτωδους κτ οχτ λογτκής δοασης. Η τδτα η σχεσηδεσποτη δουλου ως σχεση ενσττκτωδους γτα την αυτοσυντήοηση εξαοτη­σης2^1 ανήκετ στην φυστκη κατασταση. Η δε βουλευττκή δοαστηοτοτητατου ελευθεοου ανθοωπου δεν ασκεττατ εκ φυσεως, αλλα αφου καλλτεο­γηθετ με την πατδετα.

Στα τελευτατα βτβλτα των Πολτττκών, οπου γτνετατ λογος γτα τηντδαντκή πολττετα, οτ βαναυσοτ κατ οτ θήτες θεωοουντατ ως «παοα φυ­στν», ενω μονον οτ ελευθεοοτ ως «κατα φυστν». Μ° αλλα λογτα σττς πο­λττετες, οχτ οπως εχουν, αλλα οπως θα εποεπε να εχουν, η φυστκή κατα­σταση δεν μποοετ να ετνατ η δουλετα αλλα η ελευθεοτα.

Αυτες οτ ανττφασετς, η ποοτοοπή του Αοτστοτελη γτα ανταμοτβή τωνδουλων με την απελευθεοωσή τους242, η θεωοηττκή εστω δυνατοτητα κα­ταογησης της δουλετας στα πλατστα της αυτοματοποτησης, η αονηση τουΑοτστοτελη να αποδεχτετ την κυοταοχη πεοτ δουλετας ανττληψη, με βα­ση την οποτα αυτή θεμελτωνοταν ως συμφωνη με τη φυση εκλαμβανομε­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι7Ι

νη ως δικαιο του ισχυοουἔ" επιβεβαιώνουν την αποψη οτι η «φυσι­

κη››2Α·^ σχεση αλληλεξαοτησης αναμεσα σε δουλο και ελευθεοο, με τη

μοοφη της δεσποτικης υποταγης του δουλου στον ελευθεοο, που διατυ­

πώνει ο Αοιστοτελης, θεμελιώνεται στην αντιληψη του πεοι ανωτεοοτη­

τας της πνευματικης δοαστηοιοτητας σε σχεση με την οικονομικη κατα­

ναγκςαστικη εογασια.Ξ' Μια αλλη θεμελιακη διαπιστωση του Αοιστοτελη ειναι οτι ο ελευθε­

οος ανθοωπος δεν μποοει να ολοκληοωθει πασα στα πλαισια της πολι­

τικης κοινωνιας, και αυτη η αποψη συνδεεται με την αναλυση πεοι δου­

λειας, διοτι κατα τον Αοιστοτελη μονον στα πλαισια της πολιτικης κοι­νοτητας και πιο ειδικα της πολης και οχι στα πλαισια του «οικου» η του

«γενους» ποογενεστεοων κοινωνικών κοινοτητων ο ελευθεοος ανθοω­

πος μποοει πεοα απο την υλικη αυταοκεια να αναπτυξει τις ειδικα αν­

θοώπινες πνευματικες του δυνατοτητες, τις ανώτεοες μοοφες συμβιω­

σης και να ξησει ετσι ευτυχισμενος. Η αοιστοτελικη ανθοωποκεντοικη

τελεολογια που οδηγησε στη δεσποτικη σχεση κυοιου­δουλου οδηγει

τώοα στη πολιτικη σχεση ελευθεοου πολιτη­πολης. Σ° αυτην ο ανθοω­

πος φτανει να χοησιμοποιει ολες τις δυνατοτητες της φυσης του2Δ5.

Με δεδομενες λοιπον τις ιδιοτητες του φυσει ελευθεοου ανθοώπου,

για τον Αοιστοτελη, η πολη υπαοχει για τον ανθοωπο «εκ φυσεως», με

την εννοια οτι αομοξει στην ιδιαιτεοη φυση του ώς πολιτικου οντος. Η

πολη αποσκοπει στο «ευ ξην» των πολιτών της2^6, αποτελει δηλαδη σκο­

πο ποος ποαγματωση και μ° αυτην την εννοια ποουφισταται της οικιας,οπως το ολο ποουφισταται του μεοους2^7.

Ἑξω απο την πολη δεν υπαοχει ολοκληοωμενη ηθικοτητα, γι° αυτο

και ο ανθοωπος αποτελει «φυσει πολιτικον ξώον››Ζ^8, ενώ κυοιος σκο­

πος της πολης ειναι η ηθικη διαπλαση των πολιτών της249. Μονο ενα θη­

οιο η ενας θεος μποοει να αναπτυχθει αυταοκης εκτος της πολης. Το

«τελος» λοιπον του ανθοώπου ειναι να ξει στην πολἕἦ).Ο Κιιὶὶτοεηπ επιδιώκει να αποδειξει οτι αυτη η πολιτικη φυση του

ανθοώπου θεμελιώνεται απο τον Αοιστοτελη στη βιολογικη του υποστα­

ση, η οποια οπως στα αγελαια ξώα τον ωθει στην απο κοινου διαβιωση.

Όμως, στην ποαγματικοτητα, κατα τον Αοιστοτελη ειναι μαλλον η δια­

φοοα του ανθοώπου απο τα ξώα ως ελλογου οντος που τον κανει να ξε­

πεονα την ενστικτώδη κοινωνικοτητα των μελισσών η των μυομηγκιών

και να επιδιώκει μια ανώτεοης μοοφης κοινωνικη διαβιωση, ειδικα αν­

Ϊ 7Ζ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

θοώπινη, η οποια και ταυτιζεται με την πόλη. Παοόλο που η πόληυπαοχει ως ενόομηση κοινώνικότητας στον ανθοωπο, η δημιουογια τηςποοκυπτει από το κοινό των ανθοώπων συμφεοον «εφόσον η συμβιωσηποοαγει την ευζωια καθενός››25Ι. Συνεπώς, για να δημιουογηθει χοειαζε­ται ενσυνειδητη ενεογεια252.

Επειδη ο ανθοωπος ειναι κατοχος του λόγου, μποοει να αντιληφθειτο καλό και το κακό, να κατανοησει τι τον συμφεοει και τι όχι και ετσιοδηγειται στην πολιτικη κοινωνια. Για τον ιδιο λόγο αποδεχεται διχωςαναγκη καταναγκασμου την κυοιαοχια των εναοετων. τ

Ετσι εζηγειται και γιατι στον Αοιστοτελη, σε αντιθεση με τους θεω­οητικους του συμβολαιου και πιο ειδικα τους Ηοθθεε, ιοοκε, δεν ποσ­κυπτει η αναγκαιότητα αναζητησης καποιας νομιμοποιησης της κυοιαο­χιας ανθοώπων σε αλλους ανθοώπους.Ϊ/ἕπόλη ειναι λοιπόν η ποαγματωση του ανθοώπινου λόγου, γι° αυτόοἔανθοωπος, το υπεοοχότεοο των ζώων, αν αποχωοισθει την ταζη τηςπολιτικης κοινωνιας και τους νόμους γοαπτους και αγοαφους, μποοεινα γινει το χειοότεοο όλων253.

Η ευδαιμονια καθε ανθοώπου και της πόλης ειναι η ιδια,25Δ γι° αυτόδεν ποεπει ο καθε πολιτης να εχει την ιδεα ότι ανηκει στον εαυτό τουαλλα στην πόλη, γιατι καθενας ειναι μόοιο της πόλης.Ζ55

Οι διαφοοες των πολιτευματων ποοσδιοοιζονται σε τελευταια ανα­λυση από το διαφοοετικό βαθμό στον οποιο καθε κοινωνικη ομαδα συμ­μετεχει όχι μόνο ουτε κυοιως στη διοικηση της πόλης, αλλα στην ευδαι­μονια.

Εζαλλου, η συμπτωση της ηθικης τελειότητας του ατόμου με την εκ­πληοωση των καθηκόντων του ως πολιτη ειναι συναοτηση του πολιτευ­ματος της πόληςΖ56.

Η πόλη υπαοχει για να ποοσφεοει το «ευ ζην» στους πολιτες· της, συ­νεπώς η πολιτικη σκοπιμότητα ειναι υποταγμενη στον ηθικό κανόνα257,γι' αυτό και η συμφωνη ποος το οοθό πολιτευμα ουθμιση της ατομικηςζωης δεν αποτελει δουλεια αλλα σωτηοια για τον ανθοωπο258.

Η υπεοοχη της πόλης ως ποος τον πολιτη ποεπει να κατανοηθει ωςυπεοοχη του κοινου συμφεοοντος, το οποιο, όπως θα δουμε, θα ποεπεινα ειναι και ο στόχος της οοθης πολιτειας, απεναντι στο ταζικό μεοικόσυμφεοον, ως υπεοοχη του κοινωνικου ηθικου ανθοώπου απεναντιστον εγωιστη μη κοινωνικό ανθοωπο. Ποοκυπτει συνεπώς ότι η αοιστο­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΠΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι?3

τελικη ατομικοτητα εοχεται σε σαφη αντιθεση με την αντιστοιχη φιλε­λευθεοη αντιληψη, παοολο που πολλοι επιμενουν να θεωοουν τον Αοι­στοτελη ως ιδουτη της φιλελευθεοης πολιτικης παοαδοσης. Ταυτοχοοναομως εοχεται σε αντιθεση και με τη χεγγελιανη ποοτεοαιοτητα της πο­λης απεναντι στον ανθοωπο. 'Οπως ειδαμε, για τον Αοιοτοτελη, σε αντι­θεση με οοισμενους σοφιστες, η πολη επιδιώκει τον ανωτεοο ανθοωπινοσκοπο. Σκοπος της ειναι η ευτυχια του συνολου των πολιτών της259.Έτσι η εομηνεια του ΗεςεΙ260, κατα την οποια ο Αοιστοτελης δεν ανα­δεικνυει ως ποωτευον το ατομο, αλλα θεωοει οτι το κοατος ειναι κατατην ουσια του ανώτεοο απο το ατομο κι οτι αυτο αποτελει την ουσια­στικοτητα του, δεν ειναι οοθη.

Τελος, θα ποεπει να επισημανθει οτι ο Αοιστοτελης, οπως και οΠλατωνας, παοαμενει σταθεοος στην πολη, παοα το οτι στην εποχη τουειχαν δημιουογηθει τα Κοινα και οι ΣυμπολιτειεςΖ61. 2

Στη βαση αυτων των θεμελιακων φιλοσοφικών και κοινωνικοπολιτι­κων ποουποθεσεων, μποοουμε τωοα να πεοασουμε στην κοιτικη τουΑοιστοτελη στα υπαοκτα πολιτευματα, καθως και στην ποοταση του γιατην καλυτεοη συγκοιτικα και την ιδανικη πολιτεια.

Παοα το γεγονος οτι ο Αοιστοτελης δεν αποδιδει το ιδιο βαοος μετον Πλατωνα στην αλλαγη του ιδιοκτησιακου καθεστωτος στο ποοτει­νομενο απο αυτον καλυτεοο πολιτευμα, καθως και στο ιδανικο πολιτευ­μα, αοχιζει την μελετη των διαφοοων πολιτευματων απο τη μελετη τουκαθεστώτος της ιδιοκτησιας.26Ζὶκ/Με την ιδια λογικη χαοακτηοιςει τη δημοκοατια και την ολιγαοχια

ἄος πολιτευματα στα οποια κυοιαοχει αντιστοιχα η φτωχεια και ο πλου­τος263 και υποστηοιζει, οπως και ο Πλατωνας, παοολο που τον κατηγο­οει γι° αυτο, οτι ολες οι πολεις στο βαθμο που δεν αποτελουνται αποισους πολιτες ειναι διαιοεμενες στα δυοΖ64.

Στο ιδιο πνευμα η ανισοτητα θεωοειται ως η θεμελιακη αιτια τωνστασεων, και αυτο επειδη στη μεν δημοκοατια οτασιαςουν εναντιον τηςισοτητας οι πλουσιοι, αφου θεωοουν οτι διαφεοουν απο τους φτωχους,στη δε ολιγαοχια οτασιαςουν οι φτωχοι εναντιον της ανισοτητας, αφουθεωοουν οτι ειναι ισοι με τους πλουσιους.

Για τον Αοιστοτελη, αιτιατων εξεγεοσεων δεν ειναι μονον η στἐοησηαλλα και οι υπεοβολικἐς επιθυμιες, διοτι οι μη εναοετοι ανθοωποι ειναιακοοεστοι, γι' αυτο και ποέπει να καλλιεογειται η μετοιοπαθεια265.

Ι 74 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Τη οιςοσπαστικη δημοκοατια και την ακοαια ολιγαοχια ο Αοιστοτε­λης τις ταυτιςει αντιστοιχα με δικτατοοια των φτωχών και δικτατοοιατων πλουσιων και τουτο διοτι παοατηοει οτι στην καθε πεοιπτωση η τα­ξη που εχει την εἔουσια κυβεονα συμφωνα με μια θεωοια που ειναιποος οφελος της.266 Γι° αυτο και για να αποφευγονται οι στασεις καλειτους δημαγωγους να μην επιτιθενται εναντιον των πλουσιων και τουςπλουσιους να μη στοεφονται εναντιον των φτωχών, ετσι ώστε το πολι­τευμα να εμφανιζεται ως ουδετεοο και υπεοασπιστης του γενικου συμ­φεοοντοςκ

­

Η ζιὥιτἶκη του Αοιστοτελη στα διαφοοα πολιτευματα ασκειται αποτη σκοπια της εναομονισης τους με τη φυση του ελευθεοου ανθοώπου,δηλαδη με βαση το κατα ποσο το καθενα απο αυτα επιτοεπει στον ελευ­θεοο ανθοωπο να αναπτυἔει τις δυνατοτητες του. Μ” αυτο το δεδομενοκαθώς επισης και το γεγονος οτι ο Αοιστοτελης οπως ποοκυπτει απο τατελευταια βιβλια των Πολιτικών έχει κατα νου μια ιδανικη πολιτεια,εχει δικιο ο Ριιυεν να υποστηοιζει οτι ο Αοιστοτελης «εβλεπε την πολι­τικη συμπεοιφοοα τελεολογικα, συμφωνα με τους ηθικους σκοπους πουο ανθοωπος εχει απο τη φυση του και πιστευε οτι αυτοι οι σκοποι υπο­νομευονται αν οι αοχοντες λαμβανουν τις αποφασεις τους στη βασηποοσωπικών η ταξικών συμφεοοντων»Ζ67.

Όπως για τον Πλατωνα ετσι και για τον Αοιστοτελη, το ιδανικοαποτελει μἐτοο του ατελους.

Στον Αοιστοτελη μποοουμε λοιπον να εντοπισουμε τεσσεοα επιπεδααντιμετώπισης των πολιτευματων: α) Πώς θα ὲποεπε να ειναι ενα ιδανι­κο πολιτευμα, β) Ποιο θα ηταν το καλυτεοο πολιτευμα που θα μποοου­σε να ποοκυψει απο το συνδυασμο των υπαοχοντων πολιτευματων,γ) Ποιες μεταοουθμισεις μποοουν να υποστουν τα διαφοοα πολιτευμα­τα ώστε να τεινουν ποος το καλυτεοο, δ) Ποιοι νομοι ειναι εκεινοι πουαντιστοιχουν καλυτεοα στο καθε πολιτευμα ετσι ώστε ακομη και στηνπεοιπτωση ενος κακου πολιτευματος να μην κυοιαοχει η αυθαιοεσιατων κυοιαοχων αλλα ο νομος και να αποφευγονται οι επαναστασεις.

Ετσι ο Αοιστοτελης, με βαση την ανταποκοιση των πολιτευματωνστο κοινο των ελευθεοων ανθοώπων συμφεοον, τα διαχωοιςει ακολου­θώντας τον Πλατωνα σε οοθα (βασιλεια, αοιστοκοατια, πολιτεια) και σεπαοεκβατικα (τυοαννια, ολιγαοχια, δημοκοατια)268.ἶἶολιγαοχια αναγει σε κυοιαοχη την ανισοτητα που ποοκυπτει απο

ΑΡΧΑ|Α ΔΗΜΟΚΡΑ ΠΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι?5

την διαφοοα του πλουτου και συνισταται στην εξουσια των πλου­σιων.269 Η ολιγαοχια ειναι δυσκολοτεοο απο τη δημοκοατια να λειτουο­γησει ευουθμα και τουτο διοτι οι επιθετικές τασεις των πλουσιων εκδη­λώνονται συχνοτεοατ Οι πλεονεξιες των πλουσιων καταστοέφουν πε­οισσοτεοο το πολιτευμα παοα εκεινες του λαουῃο. Ο Αοιστοτέλης μέμ­φεται τους πλουσιους γιατι πασα τις οικονομικές τους δυνατοτητες καιτο οτι απολαμβανουν των αἔιωματων, η ποοσφοοα τους στην πολη ει­ναι ανεπαοκηςῃἰ Αν οι πολιτες ποοσφέοουν πολλα και κεοδιςουν λιγααλλα και το αντιστοοφο: τοτε δεν μποοει να υπαοἔει πολιτικη κοινω­νιαῃ.

Εκτος αυτου οι πλουσιοι μισουν το λαο και ποος αποδειξη ο Αοι­στοτέλης παοαθέτει τον πεοιφημο οοκο των ολιγαοχικών. «Και κατατου λαου κακές διαθέσεις θα έχω και θα σχεδιασω ο,τι κακο μποοώ ενα­ντιον του››.273 Ο Αοιστοτέλης υποστηοιςει οτι ο πλουτος δεν μποοει ναέχει ηθικές απαιτησεις στην εξουσια, γιατι η πολη δεν ειναι εμποοικηεπιχειοηση, οπως έλεγε ο σοφιστης Λυκοφοωνῃι. Ϊ

Βεβαιως, για τον Αοιστοτέλη οι πλουσιοι έχουν το πλεονέκτημα οτιεξαγοοαςονται δυσκολοτεοα απο τους φτωχους, αν και ειναι πιο ευκο­λο να εξαγοοαστει ενας η λιγοι παοα πολλοι, και κυοιως έχουν ελευθε­οο χοονο για να μοοφωθουν. Τουτο το τελευταιο πλεονέκτημα τωνπλουσιων οδηγει τον Αοιστοτελη να ταυτιζει συχνα οχι μονον λεκτικας«ευποεπεις, σπουδαιοι ως ποος το ηθος, διακεκοιμένοι››275) αλλα καιουσιαστικα τους πλουσιους με τους αοιστους. Γι' αυτο εξαλλου ­κατιπου πεοιέογως δεν επισημαινεται το πιο συχνα απο τους μελετητέςτου­ η ολιγαοχια ποοσδιοοιςεται ως παοεκβαση της αοιστοκοατιας.

θεμελιακη ομως κοιτικη του Αοιστοτέλη κατα της ολιγαοχιας ως7 » π # Ι # #εςουσιας των πλουσιων ποοκυπτει εμμεσα απο την κοιτικη που ασκει

στον πλουτο ως αυτοσκοπο, στην πλεονεἔια των υλικών αγαθών καιπιο ειδικα απο την αντιληψη του για το οολο του χοηματος276.

Αν και ο Αοιστοτέλης κατανοησε και ανέλυσε το οολο του χοηματοςως μέτοο ανταλλαγης, ως γενικο ισοδυναμο και ως συμβολο αἔιας, οχιεπειδη, οπως υποστηοιςει ο Α. Κανελλοπουλος, δεν κατανοησε και οτιειναι αντιποοσωπευτικο του παοαγωγικου κεφαλαιουἕῃ αλλα επειδηγι' αυτον αυτοσκοπος ηταν το «ευ ζην» και οχι το «ςην», αονηθηκε συ­νειδητα να αποδώσει στο γχοημα οπως και στον υλικο πλουτο γενικοτε­οα μια αξια καθαυτηΖ78.

176 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Ο Αοιοτοτελης σύνεπώς ύποστηοιςει οτι ειναι «παοα φύσιν» η «χοη­ματιστικη» εκεινη η οποια αποσκοπει στην δια της ανταλλαγης μεσωχοηματος αποκομιση κεοδούς, η απεοιοοιστη σύσσώοεύση πλούτού τηνοποια επιτοεπει το χοημα και, τελος, πιστεύει οτι ο τοκος και η τοκο­γλύφια ειναι κατ° εἔοχην «πασα φύσιν››Ζ79. Κύοιως δε στοεφεται κατατων νεοπλούτων της εποχης τού, πού σε μεγαλύτεοο βαθμο απ° ο,τι οιαλλοι πλούσιοι ειναι «αύθαδεις και ύπεοηφανοι σαν να παθαινούν κατιμε την αποκτηση τού πλούτού [...], πιστεύούν οτι ολα μποοούν να τααγοοασούν[...], ειναι μαλθακοι κενοδοἔοι και ξιπασμενοι[...], εχούν χα­ ύχισμενού ανοητού ανθοώπού››28®.

, . τι ατα.οι Στηντδημοκοατια κύοιαοχη αἔια ειναι η αοιθμητικη ισοτητα, την

οποια, οπως θα δούμε στη συνεχεια, αποοοιπτει ως μοναδικο κοιτηοιοο Αοιστοτελης σύνδύαςοντας την με την αναλογικη ισοτητα, και η ελεύ­θεοια να κανει ο καθενας ο,τι θελει281. Σ° αύτην κύοιαοχούν οι φτωχοι,το πληθος.282 Κατ° αντιστοιχια της ολιγαοχιας εδώ ποοκειται για ταξι­κη εἔούσια των φτωχών. Σε αντιθεση με τον Πεοικλη, για τον Αοιστοτε­λη η δημοκοατια δεν διασφαλιςει την ελεύθεοια σε ολούς τους πολιτες,αλλα αποτελει δικτατοοια των φτωχών.283 Χειοοτεοη μοοφη δημοκοα­τιας ειναι κατα τον Αοιστοτελη η οχλοκοατια, η οποια ισοδύναμει μεδικτατοοια των φτωχών της ποληςΖ8^, ύπεοοχη των φηφισματων εναντιτων νομών, και τούτο οφειλεται στούς δημαγωγούς285, οι οποιοι κατοο­θώνούν εξαπατώντας το λαο να εἔύπηοετούν μεσω αύτης τα δικα τούςιδιοτελη σύμφεοοντα και να διασπούν την πολη στα δύο κηούσσονταςπολεμο εναντιον των πλούσιων.

Ο Αοιστοτελης καταγγέλλει επισης το γεγονος οτι οι φτωχοι εἔαγο­οαζονται πιο εύκολα286, αν και οπως ειδαμε θεωοει οτι τούτο ειναι πιοεύκολο για τούς λιγούς, και αντιμετωπιζει τις αμοιβές των ενοοκωναπο τον Πεοικλη ως δωοοδοκια τού λαού.

ε Με δεδομενη την κύοιαοχια της αοιθμητικης ισοτητας, ο Αοιστοτε­λης θεωοει οτι οι κατ' αξια ύπεοεχοντες εχούν εύλογο δικαιωμα να δια­μαοτύοονται και να στασιαζούν, διοτι θεωοούν εαύτούς αδικημενούς287.

Παοολα αύτα ο Αοιστοτελης, οπως και ο Πλατωνας, πιστεύει οτι ηδημοκοατια ειναι σχετικα καλύτεοη απο ολα τα παοεκβατικα πολιτεύ­ματα και τούτο διοτι ειναι η πλησιεστεοη στο κοινο σύμφεοον288, οχιεπειδη η εξούσια κατανεμεται δικαια, αλλα κύοιως διοτι η δημοκοατιαεχει το πλεονεκτημα οτι αναδεικνύει τη σύλλογικη σοφια και πειοα τού

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΪΑ ΝΕΑ Ι77

λαου. Αυτη, κατα τον Αοιστοτελη, ως αθοοισμα πολλών ποιοτικα κατώ­

τεοων μποοει να ειναι ανώτεοη απο τη γνώμη του ενος η των λιγων ποι­

οτικα ανώτεοων289 και ως εκ τουτου μποοει να οοηγησει στο κοινο κα­ιι

κι Επισης αλλα πλεονεκτηματα της ὀημοκσατιας29® ειναι οτι αποτελει

το σταθεοοτεοο απ' ολα τα πολιτευματα291, οτι εἔασφαλιςει την πιο με­

γαλη κοινωνικη ισοοοοπια292, οτι ειναι το πιο ακινουνο, γιατι δυσκολα

οιαφθειοεται η εἔαπαταται ενας ολοκληοος λαος293, και τελος επειδη

επιτοεπει την εναλλαγη καθηκοντων μεταξυ των πολιτών.29^

Τελος, ο Αοιστοτελης εκθειαςει τη μεγαλοψυχια του λαου και, σε

αντιθεση με τον εμπνεομενο απο βαθυ μισος οοκο των ολιγαοχικών που

ποοαναφεοαμε, παοαθετει στην Αθηναιων Πολιτεία την αψογη συμπεοι­

φοοα των ὀημοκοατών κατα των αντιπαλων τους μετα το ολιγαοχικοπσαξικοπημα του 404 και εκτιμα οτι αυτοι πολιτευτηκαν καλυτεοα καιπολιτικοτεοα απ° ολους απεναντι των ποοηγουμενων συμφοοών

Α Απο το ουνὀυασμο της κοιτικης του Αοιστοτελη στη μονοπλευοη

εφαομογη της ασιθμητικης ισοτητας και της εκτιμησης του ποος τη λαι­κη σοφια ποοκυπτει και ο αοιστοοημοκοατικος συνουασμος που θα εἔε­

ταοουμε αμεσως πιο κατω.Το κοιτηοιο για μια καλη πολιτεια ειναι για τον Αοιστοτελη το ηθι­

κο καλο του συνολου. Η αοχικη του λοιπον ποοσπαθεια ειναι να αμ­

βλυνθοον οι αντιθεσεις των οιαφοοων υπαοκτών πολιτευματων ετσι

που μεσα απο τον συγκεοασμο των καλυτεοων στοιχειων του καθενος

να ποοκυψει ενα πολιτευμα που θα λειτουογει υπεο του κοινου συμφε­

οοντος. Κι ενώ ο Αοιστοτελης φαινεται να κατηγοοει τον Πλατωνα οτιεπιδιώκει μεσω της κοινοκτημοσυνης να καταστησει ενιαια_ «μια», την

πολη, ποαγμα απο τη φυση της αουνατο296, το επιδιώκει ο ιοιος τουτη

τη φοοα ομως δια της παιοειας297.

Ο οολος της ηθικης παιοειας και της αγωγης που ποοκυπτει απο το

σεβασμο των νομων και των εθιμων ως αντισταθμισμα στην κοινοκτη­μοσυνη, μαλλον πιο ουτοπικη καθιστα την αοιστοτελικη ποοοπτικη της

οοθης αλλα και της ιοανικης πολιτειας σε σχεση με την πλατωνικη, πο­

σο μαλλον που ο ιοιος ο Αοιστοτελης πασαοεχεται, οπως ειὀαμε, οτι η

βασικη αιτια των συγκοουσεων ειναι η παλη των οικονομικών συμφεοο­

ντων.

ΪΪ8 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Όμως τον Αοιστοτελη τον ενδιαφεοει, σε αντιθεση με τον Πλατωνα,η πολιτεια που ποοτεινει, η πολιτεια των μεσαιων που ειναι εκεινη πουανταποκοινεται καλυτεοα στην τελολογια του, να «επιβληθει ευχεοώςστη συνειδηση των πολιτών υπο τις δοσμένες συνθηκες››298. Να μην ξε­κινησει απο την αοχη, οπως εκεινη του Πλατωνα, ουτε να ποοελθει αποκαποια επανασταση, μια και αυτες γινονται απο ομαδες που δεν ειναικαλυτεοες απο εκεινες που κατειχαν την εἔουσια.

Το γεγονος οτι, οπως ειδαμε τουλαχιστον στην Αθηνα του πεμπτουαιώνα, η μεσαια αγοοτια επαιζε σημαντικο οολο στη λειτουογια της δη­μοκοατιας, την οποια ο Αοιστοτελης παοα τις επικοισεις του ποος τονΠεοικλη ποοτιμουσε σαφώς απο εκεινη του τεταοτου αιώνα, συνέβαλεαναμφισβητητα στην διαμοοφωση της αντιληψης του για τη μετοιοπαθηδημοκοατια των γεωογών ως την καλυτεοη μοοφη δημοκοατιας.

Ομως, ακομη και για τις παοεκκλισεις των πολιτευματων, αναςηταως ελαχιστο στοχο την μικοοτεοη δυνατη παοεκτοοπη απο το μεσο πουειναι το φυσικο και συνεπώς το καλυτεοο (παν μετοον αοιστον) σε σχε­ση με τις υπεοβολες των ακοωνΖ99.

Η μεση λυση εμφανιζεται ετσι στον Αοιστοτελη ως μια δοκιμασμένηως ενα βαθμο λυση, ως η πιο εφικτη, ως λογικα η πιο οοθη, ισως η μονηαπο αποψη πολιτικης τακτικης δυνατη, μια και δεν ειναι ευκολο πια ναεγκαθιδουθει αλλο εκτος της δημοκοατιας πολιτευμα, λογω κυοιως τηςδυναμης που κατέκτησε ο λαος στην ποοεια απο την βασιλεια στη δημο­κοατια3®0. Ειναι η λυση μεσα απο την οποια ολοι θα ειναι ευτυχισμένοιεστω και μετοιοπαθώς. Συνισταται στο να κυβεονουν οι εγκοιτοι κατατοοπο αναμαοτητο, διχως να μειώνεται η δυναμη του λαου. Ποοκειταιγια ενα συνδυασμο της αοιθμητικης­ποσοτικης με την αναλογικη­ποιατικη ισοτητα3®1, για ενα συνδυασμο της συλλογικης λαικης σοφιας μετην σοφια των γνωοιμων ποος το συμφεοον του ουνολου και καθενος.Ποοκειται για ενα αοιστοδημοκοατικο πολιτευμα302.

Επειδη η απολυτη ισοτητα απαιτει ισους ανθοώπους και κατι τετοιοδεν συμβαινει στην ποαγματικοτητα των ανταγωνιστικών κοινωνιών,θα ποεπει, οπως ποοτεινει και ο Πλατωνας στους Νομους3®3, να λαβου­με υποψη μας και την αναλογικη ισοτητα.

Εδώ εχει ιδιαιτεοη σημασια να τονιστει οτι η αναγκαιοτητα εφαομο­γης της αναλογικης ισοτητας ποοκυπτει για τον Αοιστοτὲλη απο το γε­γονος οτι δεν εχουμε να κανουμε με μια μη ανταγωνιστικη πυθαγοοειο

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΪΑ ΝΕΑ Ι79

κοινωνια φιλων, στην οποια θα μποοουσε να κυοιαοχει η απόλυτη ισό­τητα, οπότε και η αναλογικη ισότητα δεν θα ειχε κανενα νόημα3®4.

Στην αοιθμητικη ισότητα παιονουμε υπ° όψη μας την ιση απόστασηκαθε ασιθμου (ατόμου) από τον πλαινό του (Ζ, 4, 6, 8) κατι που δενπαιονει υπ' όψη του την ποαγματικη αξια του καθε αοιθμου (ατόμου)και επομενως εισαγει μια καταφωοη ανισότητα, αφου όσο υψηλότεοηειναι η κλιμακα τόσο μικοότεοος ειναι ο λόγος ιτετιο) σε καθε βαθμιδα,κατα συνεπεια στο πολιτικό επιπεδο όσο καλυτεοο ειναι το ατομο, τόσολιγότεοο αμειβεται η αἔια του.

Στην αναλογικη (γεωμετοικη) ισότητα αντιθετα, ο λόγος σε καθεβαθμιδα της κλιμακας (Ζ, 4, 8, 16) παοαμενει ο ιδιος, αοα στο πολιτικόεπιπεδο αυτό που παιονει καθε ατομο ειναι παντοτε ισο με την αἔιατου305.

Ο Αοιστοτελης δεχεται ότι όλοι μποοουν να έχουν λόγο πεοι ιατσι­κης κι όχι μόνον ο γιατοός αλλα και ο ιδιος ο ασθενης, και τουτο ισχυειγια καθε τεχνη όπου ο χοηστης μποοει να εκφεοει τη γνωμη του για τοαντικειμενο που χοησιμοποιει ισως και καλυτεοα από τον κατασκευα­στη του. Πεοαν τουτου όμως στην πολιτικη ο λαός με τη συλλογικη τουσοφια μποοει να κοινει καλυτεοα από τον ενα, οπότε και θα ποέπει ναεχει το δικαιωμα να κοινει και να ελεγχει τους αοχοντες, ακόμη και νασυμμετεχει στην εκκλησια, τα δικαστηοια, τη βουλη3Ο6, δηλαδη της «αο­

οιστου ασχης», αλλα όχι στα ανωτατα αἔιωματα που ποεπει να τα κα­ταλαμβανουν οι «ειδικοι» της πολιτικης, δηλαδη οι αοιστοι. Ἑτσι ουτεο λαός θα μετατοεπεται σε δουλο, ουτε πολεμιος της πολιτειας θα ει­ναι307. Α

Χαοακτηοιστικα αυτης της πολιτειας ειναι ότι όλοι οι πολιτες συμ­

μετέχουν των αοχων, ότι τις ανώτατες, πεοαν της «αοοιστου αοχης»,εξουσιες τις κατεχουν οι εγκοιτοι, ότι οι φτωχοι δουλευουν και ότι οιπλουσιοι δεν αποκομιζουν κὲοδη από την εξουσια. Ἑτσι, οι φτωχοι θαασχολουνται με τις δουλειες τους και οι εγκοιτοι δεν θα αοχονται από

τους τυχαιους308.Το δικαιωμα της εκλογης και της κοισης των αοχόντων θα αναπλη­

σώνει την στεοηση των ανωτεοων πολιτικων αἔιωματων309.Η πολιτεια αυτη θα ειναι μια πολιτεια των γεωογων μικοοιδιοκτη­

των, οι οποιοι πεοισσότεοο θα ασχολουνται με τις δουλειες, τους πασα

με την πολιτικη και οι οποιοι θα ποοτιμουν να εογαςονται πασα να πο­

Ιδο ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

λττευοντατ κατ να αοχουν310. Οτ βαναυσοτεχνες αντυθετα, οτ οπουοτ κατδεν συμμετέχουν των αοχών, δεν θεωοουντατ πολυτεςω.

Στην ποαγματτκοτητα, η δημοκοατυα των μεσων απο αποψη πλου­του, σε σχεση με τους αποοους κατ τους πλουστους γατσκτημσνες, γεωσ­γών ετνατ μτα πεοτοοτσμενη δημοκοαττα, οχτ μονο δτοττ αποκλετετ τουςμη νεωογους χετοώνακτες απο καθε συμμετοχη, ουτε επετδη αποκλευετκατ τους μτκοοτδτοκτητες απο τα ανώτατα αξτώματα, αλλα κυστως δτοττεπτδτωἔη της ετνατ η ελαχτστη συμμετοχη των πολττών στην πολττετακηλεττουογτα.

Απο αυτην τη σκοπτα, αυτου του τυπου η δημοκοαττα ποοστδταζετ μετη συνχοονη δημοκοαττα της απαθετας κατ της μη συμμετοχης,312 δτνο­ντας ταυτοχοονα την εντυπωση της υπεοασπτσης του νεντκου συμφεοο­ντος.

Σ' αυτην την πολττετα, με δεδομενο οττ ετνατ σχεδον αδυνατο ναυπαοξουν ανθοώποτ οτ οποτοτ θα υπεοεχουν σαφώς κατα την ασετἠ313,θα κυβεονα ο νομος ο οποτος αποτελετ τον καθαοο νου, το μεσο, κατ δενπεοτεχετ το συμφυες στον ανθοωπο επτθυμηττκο3Μ.

Εἔαλλου κανενα πολυτευμα δεν ετνατ νοητο εκετ που δεν κυοταοχουνοτ νομοτ315. Επετδη δε ο νομος μποοευ να εχετ κενα η να ετνατ γεντκος ή,οπως στην πεοτπτωση της Ανττγονης κατ του Κοεοντα, να συνκσουετατμε το φυστκο δτκατο, παοεμβαυνετ η «επτετκετα», εττε γτα να καλυψετ τοκενο του νομου,εττε γτα να αναδευἔετ την υπεοοχη του φυστκου νομου,εττε ως μοοφη νεννατοδώοης ανττμετώπτσης απο μεοους εκευνου πουεχετ μεν το νομο στα χεοτα του, αλλα εφαομοζετ το δτκατωμα του επτετ­κώς κατ οχτ καταχοησττκα316.

Στα δυο τελευτατα βτβλτα των Πολτττκών, ο Αοτστοτελης μας δτνετοοτσμενα ποώτα στοτχετα της δτκης του τδαντκης πολττετας. Δυστυχώς,τα Πολτττκα δεν ετνατ ολοκληοωμενα, ντα να εχουμε μτα πληοεστεοη ετ­κονα αυτου του οοαματος.

Εδώ δεν ποοκεττατ πτα γτα συνκεοασμο των υπαοχοντων πολττευμα­των, αν κατ οοτσμἐνα στοτχετα που αποοοεουν απο την κστττκη του σταυπαοκτα πολττευματα ετνατ παντα παοοντα. Εδώ ο Αστστοτελης επανα­λαμβανετ κατ παλτ οττ η πολττετα θα ποεπετ να αποσκοπετ στον αοτστοβτο των πολττών της, ο οποτος θα ποεπετ να ετνατ στολτσμα ηθους κατπνευματος. Η υπεοβαλλσυσα ποσοτητα εἔωτεοτκών αγαθών η βλαπτετ ηστην καθε πεουπτωση δεν παοεχετ καμυα ωφελετα.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΠΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι8Ι

Σ° αυτην την αοτστη πολττετα η σχολη, ο ελευθεοος χοονος γτα τηναναπτυἔη της ποοσωπτκοτητας, θα υπεοεχετ του χοονου της εογαστας.Πολττες θα ετνατ οτ απαλλαγμενοτ απο την φοονττδα της καλυτυης τωνβτοποοτσττκων αναγκων, κατ τουτο δτοττ η αοτστη πολττετα θα ποεπετνα εκετνη των απολυτως δτκατων ανδοων, δτοττ χωοτς αοετη ετνατ αδυ­νατο να υπαοχετ ευδατμοντα.

Ετστ λοτπον τουτη η αοτοτη πολττετα θα ετνατ μτα πολττετα των μηεογαςομενων στην υλτκη παοαγωγη. Σ° αυτη δεν θα συμμετέχουν ως πο­λττες ουτε οτ βαναυσοτ, ουτε οτ ασχολουμενοτ με τα αγοοατα επαγγελμα­τα, αλλα ουτε κατ οτ γεωογοτ, κατ τουτο «γταττ ετνατ αναγκη να ετνατ ευ­ποοοτ οτ πολττες, αυτοτ που ετνατ [ποαγματτκα] πολττες››3Π, δτοττ απατ­τεττατ δταθεστμος χοονος κατ γτα την αποκτηση της αοετης κατ γτα τηνενασχοληση με την πολτττκη318. Κατα τον Αοτστοτελη καλο θα ητανεκετνοτ που ασκουν χετοωνακττκες εογαστες, της καλλτεογετας της γηςνσυμτεοτλαμβανομενης, να ετνατ δουλοτ, βαοβαοοτ η πεοτοτκοτ.δ Έχουμε λοτπον να κανουμε με μτα πολττετα πλατωντκου τυπου, μταπολττετα αοτστων, οπου ομως, σε ανττθεση με τον Πλατωνα, η σοφτασυνδεετατ με την τδτοκτηστα. Η χωοα θα ποεπετ να ανηκετ στους κατεχο­ντες τα οπλα κατ στους μετεχοντες της πολττετας319. Οτ πτο νεοτ θαασχολουντατ με την υπεοασπτση της πολης κατ οτ ποεσβυτεοοτ ως πλεονφοοντμοτ με τη δτευθυνση της.3Ζ0

Αἔτςετ να σημετωθετ οττ, γτα τον Αοτστοτελη, στα πλατστα της τδαντ­κης του πολττετας ο πολεμος πεοτοοτςετατ στον αμυνττκο, τον δτκατοπολεμο321, με στοχο την ετοηνη, η οποτα κατ υπηοετετ τη «σχολη» κατ

τ › λ ›κκατα συνεπετα την αγωγη ποος την αοετη κατ την πνευματτκη θεαση.

Τα αἔτωματα θα ποεπετ να ετνατ εττε μτκοα κατα τη δτκατοδοοταιτατμεγαλα κατα τη δταοκετα η μεγαλα κατα τη δτκατοδοστα κατ μτκοα κατατη δταοκετα κατ τουτο δτοττ τα μεγαλα αξτωματα δταφθετοουν εκετνουςπου τα κατεχουν3ΖΖ.

Εδω εχουμε να κανουμε με μτα κοτνοτητα τσοττμων πολττων, δηλαδηαπο αυτην τη σκοπτα με μτα δημοκοαττκη κοτνοτητα, οπου θα μποοετ νακυοταοχετ η φτλτα, μτα κατ αυτη δεν μποοετ να ετνατ ποαγματτκη παοααναμεσα σε τσοττμους, δταφοοεττκα μετατοεπετατ σε συμφεοοντολογτκησχεση3Ζ3.

Αυτη η πολτττκη κοτνοτητα, της οποτας το μεγεθος κατ ο πληθυσμοςποοσδτοοτςοντατ κατ δταφυλασσοντατ με δταφοοα μετοα324, ετοτ ωστε

Ι8Ζ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

να ειναι μια αύταοκης πολη και οχι ενα εθνος325, μια κοινοτητα αμεοωνσχέσεων πού θα στηοιςονται στον ποοφοοικο λογο326, εχει ως κύοιο κα­θηκον της την παιδεια μεσω τού εθισμού και της διδασκαλιας, με στοχοτην διαμοοφωση καλών εἔεων και την ηθικη ανύψωση των πολιτων της,και χαοακτηοιςεται απο το οτι οι πολιτες ταύτιςονται με τούς ιδιοκτη­τες της γης, οι οποιοι ομως δεν θα ποεπει να την καλλιεογούν οι ιδιοι.

Παοα την αντιθεση τού ποος την πλατωνικη κοινοκτημοσύνη, ο Αοι­στοτελης ύιοθετει, αν και ποοσπαθει να τον πετύχει με αλλα μεσα, τονπλατωνικο πεοιοοισμο της ιδιοκτησιας των Νόμων. Αν και ύπαοχειιδιωτικη ιδιοκτησια, αύτη θα ποεπει απο τη μια να διασφαλιςει σεολούς ενα ελαχιστο οοιο για τα ποος το ζειν, γιατι η πολιτεια δεν θαποεπει να χοηματοδοτει τούς αποοούς και να λειτούογει ετσι σαν το πι­θαοι των Δαναιδωνἦῃ αλλα να φοοντιζει ετσι ωστε να μην ύπαοχούναποοοι, και απο την αλλη να μην ἔεπεονα η αποκτηση γης ενα οοισμενομετοο3Ζ8.

Η χοηση της ιδιοκτησιας, καθως και η διαθεση των ποοιοντων, θαγινεται με βαση την αοχη «κοινα των φιλων»329, ενω θα ποεπει να ύπαο­χει παοαλληλα και ενα τμημα δημοσιας ιδιοκτησιας για τις λατοειεςτων θεων και τα κοινα σύσσιτια.33®

Η πολη σύμφωνα με την αοχη της διανεμητικης δικαιοσύνης, οπωςδιανεμει τις τιμες και τις κοινωνικες θεσεις αναλογικα, σύμφωνα με τηναζια τού καθε πολιτη, θα ποεπει να παοεμβαινει και στη διανομη τούκοινωνικού ποοιοντος, βασει της αοχης τού μεσού οοού, αποκλειονταςτα ακοα, ετσι ωστε να διασφαλιζεται το «εύ ςην» ολων των πολιτωνῃἔ

Η ιδιωτικη ιδιοκτησια καθενος θα ποεπει να διαχωοιζεται σε δύοτμηματα, ενα απο τα οποια θα βοισκεται κοντα στην πολη και ενα σταεσχατα της χωοας332.

Η παιδεια, χοεος της πολιτειας, ενιαια και κοινη για ολούς333, οπωςκαι στον Πλατωνα, θα ειναι δημοσια και θα αποσκοπει στο να φτασει ηελλογη ούσια τού ανθοωπού στο ύψιστο σημειο ανελιἔης μεσα απο τηγνωση334. Η βαση της θα ειναι ηθικη και οχι τεχνοκοατικη. Δεν ποοκει­ται για εκπαιδευση επαγγελματιων ούτε ομως για γνωση χαοη της γνω­σης, αλλα για ποοσπαθεια πού θα αποσκοπει στην ύποταγη τού σωμα­τος στην ψυχη και τού ανθοωπού στην πειθαοχια τού χαοακτηοα. Καθο­οιστικος ποος αύτη την κατεύθύνση ειναι ο οολος πού παιζει η μούσικηστο αοιστοτελικο σύστημα παιδειας, με στοχο την αομονικη φύχικη δια­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι83

πλαση335 και την απελευθεοωση, καθαοση απο τα παθη.336 Η παιδεια θ°

αποτελει ανακουφιση της ψυχης, οχι εογασια αλλα αναπαυση, μια πουθα ποοσδιδει ευχαοιστηση337 παοολο που κατακταται με δυσχεοεια καικοπο338.

Συμπεοασματικα, η κοιτικη του Αοιστοτελη ποος τη δημοκοατια,οπως και εκεινη του Πλατωνα, ειναι μια κοιτικη απο τη σκοπια της ηθι­κης αοετης, μια ανθοωποκεντοικη κοιτικη.

Ο Αοιστοτελης φοονει οτι η χειοαφετηση του ανθοωπου συνισταταιστην υπεοβαση της οικονομικης καταναγκαστικης δοαστηοιοτητας.

Πεοαν τουτου οδηγειται σε μια λογικη του «μη χειοον βελτιστον»και τον απασχολει και η σταθεοοτητα των υπαοχοντων πολιτευματων,εστω κι αν αυτα δεν ειναι οοθα. Η αγωνια του μποοστα στις συχνες με­ταβολες του πολιτευματος των ελληνικών πολεων, στις συνεχεις εντα­σεις που τις διαπεονουν, τον οδηγει αν μη τι αλλο στην αναζητηση μιαςσταθεοοτητας. 'Ομως ειναι λαθος να συναγεται οτι για τον Αοιστοτελη ηδιατηοηση των υπαοχοντων πολιτευματων αποτελει ποοτεοαιοτητα κιοχι εσχατη λυση339. Το γεγονος οτι αποδεχεται τη λογικη του οστοακι­σμου σε καμια πεοιπτωση δεν αποτελει αποδειξη μιας τετοιας ποοτε­οαιοτητας.

Στον Αοιστοτελη, και αυτο πεοα απο την οοθοτητα της εκτιμησηςοτι τα δυο τελευταια βιβλια των Πολιτικών γοαφτηκαν ποιν απο τα εξιποωτα και οτι συνεπως ειναι επηοεασμενα απο το ουτοπικο πνευμα τουΠλατωνα340, υπαοχει μια σαφης αἔιολογικη καταταἔη των ποοτασεωντου αναλογη με αυτην του Πλατωνα, με κοιτηοιο το «ευ ςην» των πολι­των.

Το ιδανικο πολιτευμα το οποιο και ποοσεγγιζει την πλατωνικη ιδα­νικη πολιτεια, απο τη σκοπια οτι κυοιαοχειται απο τους μη εογαςομε­νους στην υλικη παοαγωγη εναοετους, αποτελει την τελεια ποοοπτικη.Ακολουθει η αοιστοδημοκοατια των μεσων, στη συνεχεια τα οοθα πολι­τευματα διαφοοων τυπων, μετα η δημοκοατια ως το καλυτεοο των πα­οεκβατικων πολιτευματων και, τελος, ως εσχατη λυση αντιμετωπιςεταιη σταθεοοτητα των υπαοχοντων πολιτευματων στη βαση παντοτε τηςμεγιστης δυνατης ποοσεγγισης τους με το ιδανικο.

Σ° αυτα τα τελευταια ειναι σαφές οτι δεν μποοει να κυοιαοχει η ομο­νοια­φιλια μεταξυ των πολιτών που τους οδηγει «να επιθυμουν τα δι­καια και τα συμφεοοντα και να τα επιδιώκουν απο κοινου για ολους

Ι 84 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

τους πολιτες», αλλα μια εκφυλιστικη ανταγωνιστικότητα κι εχθοοτητα.Ο ΚιιΠτηεΠΠ, αντιφασκοντας στα πλαισια της βιολογικης κοινωνικο­

τητας, υποστηοιζει οτι ο Αοιστοτελης δεν ποοβαλλει καποιο ιδανικοκαι τουτο γιατι «αυτο που ειναι φυσει [ςώον πολιτικο] δεν μποοειασφαλώς να αποτελει ιδανικο››341. Όμως, αν το φυσικο νοηθει οπωςστην ποαγματικοτητα συμβαινει στον Αοιστοτελη ως μια ιδιαιτεοη αν­θοώπινη δυνατοτητα την οποια κατεχει ο ανθσωπος χαοη στην ιδιαιτε­οη βιολογικη του υποσταση, τοτε η αναζητηση των συνθηκών που θαεπιτοεπουν το ανεμποδιστο ζεδιπλωμα αυτης της δυνατοτητας μποοεικαι ποεπει να αποτελει ιδανικο.

Ο πεσιοοισμενος αοιθμος των ελευθεοων πολιτών και τα μεσα πουχοησιμοποιει, για να πετυχει την κυσιαοχια της μονης αἔιοποεπους γιατον ανθοωπο μη καταναγκαστικης δοαστηοιοτητας, αντιστοιχουν στιςδυνατοτητες της εποχης του που, σε αντιθεση με την δικη μας, τις μηχα­νες του Ηφαιστου μονον ως φανταστικο παοαμυθι μποσουσε να τιςδιανοηθει.

Ταυτοχοονα, αν και ο Αοιστοτελης αποδεχεται την υπαοἔη της ιδιω­τικης ιδιοκτησιας στην ιδανικη πολιτεια του, αυτο δεν σημαινει οτιυποστηοιςει τον πλουτο και το χοημα ως αυτοσκοπους.

Πεσαν της ιδανικης πολιτειας, η αοιστοδημοκοατικη λυση και ο συν­δυασμος της αοιθμητικης με την αναλογικη ισοτητα, σε αντιθεση με οσαυποστηοιςει ο ΟτοιΧ3Ω συμφωνώντας με τον Ηειτνεγ343, δεν αποτελειμια ολιγαοχικη­πλουτοκοατικη δοξασια υπεο της ανισοτητας.

Ποιν απ° ολα πεοιεχει μια σημαντικη θεωοητικη επισημανση, τηνοποια απο τη σκοπια των συμφεοοντων της εογατικης ταξης επαναλαμ­βανει πολλους αιώνες αογοτεοα ο Μετκω: Το ισο δικαιο, στο βαθμοπου εφαομοςεται σε ανισες στην ποαἔη καταστασεις, δεν μποοει πασανα ειναι δικαιο της ανισοτητας.

Εκτος αυτου ομως, αν ποαγματι για τον Αοιστοτελη οι πλουσιοισυμβαινει να εχουν τη δυνατοτητα να ποοσεγγιςουν πιο ευκολα το «ευζην» λογω υλικών ποουποθεσεων και διαθεσιμου χοονου, υπαοχουνπολλοι πεοισσοτεοοι λογοι που εμποδιςουν τοσο τους ιδιους οσο και τοκαθεστώς τους, την ολιγαοχια, να ποοσεγγισουν την ηθικη τελειωση.

Η ποοτιμηση του Αοιστοτελη, οπως αλλωστε και του Πλατωνα, γιατη δημοκοατια η δικτατοοια των φτωχών απεναντι στην ολιγαοχια η δι­κτατοοια των πλουσιων δεν επιδεχεται καμια αμφισβητηση.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι85

Η ασιστοοημοκσατια, λοιπον, οεν αποτελει ενα «στσατηγημα» για ναδοθει η πολιτικη εἔουσια στους πλουσιους, αλλα μια πσοσπαθεια συν­ουασμου της λαικης εμπεισικης συλλογικης σοφιας με εκεινη των γνω­σιμων.

Το γεγονος οτι ο Ασιστοτελης τη οημοκσατια των γεωσγων την βλε­πει ως μια ὀημοκσατια με πεσιοσισμενη συμμετοχη του λαου στη οιακυ­βεσνηση εχει μαλλον να κανει με την αντιθεση του στην επαγγελματο­ποιηση της πολιτικης, η οποια ειχε γενικευτει κατα τον τεταστο αιώνα,ενω αυτη θα επσεπε να ασκειται αφιλοκεσοως, και με την αντιληψη τουοτι ο σολος της πολιτειας ειναι να αποτσεπει μαλλον την υπασξη απο­σων πασα να τους συντησει.

Στον γνωστο πινακα του ο Ραφαελο εμφανιζει τον Πλατωνα με τοβλεμμα στσαμμενο στον ουσανο και τον Ασιστοτελη με το βλεμμαστσαμμενο στη γη, δινοντας ετσι μια γλαφυση εικονα των ουσ οιαφοσε­τικων ὀσομων και λυσεων των ουσ μεγαλων στοχαστων.

Ομως, ο πινακας του Ραφαελο οεν αποοιοει αυτο που τους συνοεει,

πασα τις οποιες οιαφοσες τους, και αυτο δεν ειναι αλλο πασα το οσαμαμιας ανθσωποκεντσικης κοινωνιας, οπου η γνωση, η παιὁεια και η μη

οικονομικη καταναγκαστικη ὁσαστησιοτητα θα ηταν κυσιασχες τουλα­χιστον οσον αφοσα στους ουσιαστικα ελευθεσους μη αλλοτσιωμενουςανθσωπους.

Στην καθε πεσιπτωση, για τον Ασιστοτελη μια κοινωνια στην οποιακυσιασχη ειναι η οικονομικη ὁσαστησιοτητα και οχι η ὀσαστησιοτητααυτοσκοπος ειναι μια κοινωνια γενικευμενης ὀουλειας3Δ5.

3.4 ΠΕΡΑ ΑΓΙΟ ΤΗ ΛΟΓΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΣΤΑΣΕΙΣ

Το τοπιο μεσα στο οποιο κινειται ο φιλοσοφικος στοχασμος αλλαζεισιςικα. Η πασακμη της πολης και της ὁημοκσατιας, οι εμφυλιες συ­

γκσουσεις, η ωμη μακεὁονικη επέμβαση στις ελληνικες υποθεσεις, εσχο­

νται να ανατσεψουν τις δυνατοτητες αναπτυἔης μιας ελευθεσης πσοσω­

πικοτητας./Ετσι, ο ατομικισμος εκεινης της πεσιοοου αποτελει αντιοσαση στην

κατασγηση των παλαιοτεσων οσων ὀιαβιωσης και στην εἔαστηση της

86 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

ατομτκης ζωης από μτα ανεξέλεγκτη πολτττκη ζωη, που οοτζετατ πτα απότην τυχη κατ τη μοτοα. Κατω από αυτές ττς συνθηκες, ο σοφός ως ελευ­θεοο ατομο θα ποέπετ να ανττταχθετ στην τυφλη δυναμη της τυχης κατκατ° επέκταση στην επτὁοαση των εξωτεοτκών πεοτσταττκων.

Όταν ο ΗέςεΙ υποστηοτζετ όττ ο Στωτκτσμός, ο Σκεπττκτσμός κατ οΕπτκουοτσμός «αποσκοπουσαν να κανουν το πνευμα αὁταφοοο ποοςκαθεττ που έχετ να ποοσφέοετ η ποαγματτκότητα››3Δ6, εκφοαζετ αυτηντην ανττὁοαση στην υποταγη στο μη ελέγξτμο, που ας σημετωθετ ότταποτελετ θέμελτακό χαοακτηοτσττκό της συγχοονης αναοχτας της αγο­Ωαἐ·

3.4.Ι ΣτωικοΙ: Λογος της Ψυσης και Παγκόσμια κοινότητατων σοφων

Με τους Στωτκους η κοτττκη της ὀημοκοαττας, η οποτα μας απασχο­λετ σε τουτη τη μελέτη, πεοναετ σ° ένα ὀταφοοεττκό επτπεοο απ' ό,ττστην ποοηγουμενη φτλοσοφτκη κοτττκη.

Αν στον Πλατωνα κατ τον Αοτστοτέλη η κοτττκη της ὀημοκοαττας ετ­χε ως αφετηοτα την κοτττκη των πολττευματων της πόλης κατ οτ μεταο­ουθμτσττκές η επανασταττκές ποοτασετς τους εντασσονταν στη λογτκητης, με τους Στωτκους η κοτττκη αφοοα στην τὀτα τη λογτκη της πόληςκατ όπως θα δουμε ακόμη παοαπέοα, της πολτττκης με την κλαστκη έν­νοτα του όοου.

Όπως πολυ οοθα υπογοαμμτςετ ο ΜεΙ‹:οΙτη 5‹:Ιποτ®1εΙα, «η στωτκη πο­λτττκη φτλοσοφτα ανττποοσωπευετ ταυτόχοονα ένα θανατο κατ μτα γένε­σηςεσ

Ο στωτκτσμός μπόοεσε να κατανοησετ το νόημα των τστοοτκων αλ­λαγων που συντελέστηκαν στον ελληντκό κόσμο, να ττς τόεολογτκοποτη­σετ κατ να αναςητησετ μτα ανθοωποκεντοτκη, ουτοπτκη ὀτέξοὸοω με βα­ση τα νέα δεδομένα.

Η καταοοευση της πολτττκης κοτνωντας της πόλης κατ η συνεπαγό­μενη ὀτασαλευση της σχέσης ατόμου­πολττη με την κοτνωντα που αυτηετχε εὀοατωσετ, τὁταττεοα υπό τη ὀημοκοαττκη μοοφη της, ο απομονωττ­σμός κατ το κενό που ποοέκυπτε καθτστουσε αναγκατα την επαναὀτατυ­πωση σε νέες βασετς αυτης της σχέσης.

Αυτό που ηδη με αφοομη ττς αονηττκές συνέπετες του Πελοποννη­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑ ΠΑ ΠΑ ΠΑΝΪΑ ΝΕΑ Ι87

στακου πολεμου κατ την απωλετα εμπτστοσυνης στην πολη ποοσπαθη­

σαν με αονηττκο εως κατ μηοεντσττκο τοοπο να ανττμετωπτσουν οτ Κυ­ντκοτ, εοχοντατ τωοα να το ανττμετωπτσουν οτ Στωτκοτ.

Αυτη η κοτνη, αν κατ χοοντκα κατ ποτοττκα οταφοοεττκη ως ποος τη

σχεση πολης­πολττη, αονηττκη τστοοτκο­κοτνωντκη εμπετοτα αποτελετ

τη βαση του οεσμου αναμεσα στους Στωτκους κατ τους Κυντκους.Η στοοφη ποος τον ατομτκτσμο κατ η απομακουνση απο την κοτνω­

ντκη ατομτκοτητα, ετστ οπως αυτη μποοουσε να εκφοαστετ μεσα απο την

πολη, ηταν συνεπετα της κοτσης της τελευτατας.Το γεγονος κατ μονο οττ ο καθε κατοτκος των βαστλετων των ὀταὁο­

χων του Αλεἔανοοου μποοουσε να γτνετ πολττης οποτας πολης εβαζε με

το νου του, αλλαςοντας μοναχα τη οταμονη του, σηματνε το τεομα του

τοεωοους της πολης3α9.

Στην στωτκη συλλογτσττκη εχουμε την αυταοκετα του εναοετου απε­

νανττ στην αυταοκετα της πολης, το οταχωοτσμο σε σοφους κατ αοαετς

απενανττ στους οταχωοτσμους σε Ἑλληνες κατ βαοβαοους, ελευθεοους

κατ οουλους, πλουστους κατ φτωχους, τη φτλτα κατ την παγκοσμτα κοτ­

νοτητα των σοφων απενανττ στην πολη οπου κυοταοχουν οτ σοφοτ, το

νομο της φυσης απενανττ στους νομους των επτμεοους πολεων κατ πο­

λττευματων.Αυτο ετνατ το νεο στωτκο πολτττκο πλατστο που, γτα να θεμελτωθετ,

απαττετ κατ την ανατοοπη ολων των μεχοτ τοτε κυοταοχων φτλοσοφτ­

κων ανττληψεων κατ τη οτατυπωση νεων φτλοσοφτκων ποουποθεσεων.

Ἐτστ λοτπον εχετ ὁτκτο ο Πλουταοχος οταν, στα πλατστα της μεοολη­

πττκης κατ συνηθως οχτ ευστοχης πολεμτκης του ενανττα στους Στωτ­

κους35ο, ὀταπτστωνετ οττ ο Χουστππος «ανατοεπετ τα πανω κατω κατ τα

κατω πανω»351 η οταν, αναφεοομενος κατ παλτ στους Στωτκους, ὀταπτ­

στωνετ οττ «δεν υπαοχετ τοοπος να μενουν ασφαλη κατ στεοεα τα εποτ­

κοὀομηματα οταν οτ βασετς δεν ετνατ σταθεοες κατ ανατοεποντατ.››352

Μ" αυτα τα ὀεὀομενα οεν ετνατ υπεοβολτκες εκττμησετς σαν αυτη του

Βευὶπε, κατα τον οποτο η τομη που επηλθε απο τους Στωτκους μετα το

θανατο του Αοτστοτελη ετνατ πτο σημανττκη κτ απο την εμφαντση του

χοτστταντσμου,353 κτ αυτο εομηνευετ σ' ενα βαθμο γταττ ο βτος της σχο­

λης μποοεσε να ὀταοκεσετ σχεοον πεντε ατωνες.

Ποουποθεση γτα να γτνετ κατανοητο το πεοτεχομενο του εναοετου

βτου των σοφων, που αποτελετ γτα τους Στωτκους μαςτ με την ανττστοτ­

Ι88ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

χη παγκοσμια κοινοτητα τους την ιδανικη εναλλακτικη ποοοπτικη απέ­ναντι στους ιδανικους της οποιας πολης πολιτες και την αντιστοιχη πο­λιτειακη οογανωση υπο την κυοιαοχια τους, αποτελει ο ποοσδιοοισμοςτου Λογου, ο οποιος θα ποέπει να κατευθυνει τις ποαἔεις των εναοε­των, καθως επισης και ο ποοσδιοοισμος του πεοιεχομένου της συνειδη­της εναομονισης με αυτον το Λογο που χαοακτηοιςει τον εναοετο.

Ο στωικος οασιοναλιστικος ντετεομινισμος ειναι συνδεδεμένος μεμια μοοφη υλισμου35°®. Οι Στωικοι ανηκουν σε αυτους που δεν παοαδε­χονται, οπως ποοσπαθει να μας πεισει ο Ξένος στο γνωστο του διαλογομε τον Θεαιτητο στον Σοςοιστἠ του Πλατωνα, οτι έστω «κι ένα παοαμι­κοο μέσος απο τα “οντα” ειναι ασωματο»355.

Για τους στωικους η ουσια ολων των οντων ειναι η ποωταοχικηυλη.356 Σε αντιθεση με τον πλατωνικο ιδεαλισμο κατα τον οποιο η ιδέαποουπαοχει ανεξαοτητα απο την υλη. Υποστηοιζουν οτι η υλη ειναι αυ­το απο το οποιο γινεται το καθετι. Το να υπαοχει καποιο ον ποοϋποθέ­τει να ποοἔενει κατι η να υφισταται μεταβολη. Αυτον τον οοο τον πλη­οουν μονον τα σωματα357.

Ομως, η σωματικοτητα για τους στωικους δεν πεοιοοιςεται στη σω­ματικοτητα του απτου ποοσωπου η αντικειμένου. Σωματα ειναι καιολες οι ηθικές ποιοτητες που οπως τα υλικα αγαθα ειναι αισθητές, απο­τελουν αντικειμενο αισθητηοιακης αντιληψης, και εφ° οσον υποιοχουνειναι σωματα358.Συστατικα στοιχεια του οντος ειναι η ενεογητικη αοχη, δηλαδη η Φυ­

ση η Θεος, και η παθητικη αοχη, η υλη που ειναι αδοανης και διχως ποι­οτικα χαοακτηοιστικα. Τα σωματα ειναι συνθετα, ειναι ποοιοντα μειἔης«υλης» και «νου», δηλαδη υλης και λογου359.«Ο θεος [λογος] ειναι αναμεμειγμένος με την υλη, διαπεονα ολη τηνυλη και τη μοοφοποιει».360Απο τον Πλατωνα οι Στωικοι συγκοατουν τη δημιουογικη αοχη τουμυθου που αναφέοεται στον Τιμαιο, ομως αυτην την αοχη την απομυθο­ποιουν αναγοντας την στον πιο απολυτο υλισμο.Αποοοιπτοντας το δυισμο αναμεσα στην ψυχη (Πνευμα) του ασωμα­του κοσμου και το Σωμα του κοσμου που υποστηοιζε ο Πλατωνας,αντιπαοαθέτουν ένα Λογο θειας ποονοιας ολοκληοωτικα υλικο καιδοαστηοιο που οογανωνει το παθητικο υποστατικο ολων των ποαγμα­

των361.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΠΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι89

Σε αντιθεση με το αοιστοτελικο «ειδος» η «μοοφη», στους Στωικουςη ουσια τοποθετειται αοχικα ως αποοσδιοοιστη τελεια υλη, μη συγκε­κοιμενη, υπεοανω των τεσσαοων στοιχειων (φωτια, νεοο, αἐοας και χω­μα), ενω ο συγκεκοιμενος ποοσδιοοισμος της ποαγματωνεται απο τηδοαση του υλικου Λογου, δηλαδη τη θεικη ποονοια.

Αν δηλαδη για τον Αοιστοτελη η υλη ουσιαστικοποιειται μεσω τηςμοοφοποιησης της ως διαδικασιας συγκεκοιμενοποιησης της υλης (πχ.απο ἔυλο σε τοαπεςι) και ως καταληξη αυτης της διαδικασιας με τηνανακτηση μιας συγκεκοιμενης μοοφης (το τοαπεςι), στους Στωικους ηαφηοημενη υπὲοτατη υλικη αοχη, γινεται συγκεκοιμενη μεσω του καθ°ολα υλικου λογου και της σωματοποιησης της.

Ο Ζευς ως ο ανωτεοος των Θεων ουθμιζει ως καθαοη τεχνικη φωτιατα παντα και, μεσω της μετατοοπης της και εν­σωματωσης, εισχωοησηςτης ως πνευμα η ψυχη η λογος του κοσμου στην καθεκαστη υλη, τηςαποδιδει την ιδιαιτεοη λογικοτητα της, εναομονισμενη με το Λογο τηςΦυσης.

Η συγχωνευση πνευματος και υλης εἔαλειφει και τη διαφοοαθεών­σοφων ως ποος τη λογικοτητα362 και την αοετη363, και τουτο διοτιγια τους στωικους δεν υπαοχουν διαβαθμισεις ως ποος την αοετη.364

Αληθινη θοησκεια και φιλοσοφια ταυτιζονται365.Απέναντι λοιπον στον πλατωνικο δυισμο και την αοιστοτελικη με­

ταφυσικη, ο στωικισμος εοχεται να ποοταἔει το μονισμο της φυσικηςταἔης και να ενοποιησει υλη και πνευμα στα πλαισια της κατηγοοιαςτης σωματικοτητας. Έτσι, συντελειται ένα βημα παοαπεοα ποος τονυλισμο με τη μοοφη του νατουοαλισμου, οπου Θεος, Φυση, Λογος, Κο­σμος, υλη και πνευμα βοισκονται ενοποιημένα. Οι Στωικοι τοποθετώ­ντας τη Φυση η το Θεο μεσα στον κοσμο αντικαθιστουν την ἔεχωοη αοι­στοτελικη «ποωτη αοχη» και ενωνουν τις δυο αοχες λειτουογιας σε μιαμοναδικη αοχη. Η στωικη Φυση πνευμα και υλικη ουσια ταυτοχοοναδιαπεονα τα παντα και καθοοιςει αομονικα και νομοτελειακα την πο­οεια τους366.

«Ποαγματι, κανενα απο τα επιμεοους ποαγματα ουτε καν το πιοασημαντο δεν μποοει να εχει αλλιως πασα συμφωνα με την κοινη φυσηκαι τη λογικη της».367 ι

«Εφοοον η κοινη φυση εκτεινεται ποος ολα τα ποαγματα [...] κανενααπο τα μεση δεν μποοει να κινηθει η να διατεθει αλλιως απ° ο,τι συμφω­

Ι9Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

να με την κοινη φύση››368, ο νους και η πσονοια της οποιας βσισκεται σεολα τα σημεια του κοσμου και τον κυβεσνα369.

'Ετσι η ησακλειτεια θεωσια του λογου που κατευθύνει ασμονικα ταπαντα λειτουσγει εδω, μεσω της συνεχούς διαδικασιας «αποεκπύσσω­σης» και σωματοποιησης, συνδεοντας ετσι την ταἔη του σύμπαντος μεαυτην των επιμεσους στοιχειων του. Η συμφωνια της φύσης του καθεξεχωσιστού στοιχειου με τη ιδια του τη φύση και με τη Φύση του κο­σμου αποτελει το τελος, τον τελικο σκοπο, και τούτο διοτι οι επιμεσουςφύσεις ειναι μεση του συνολου37®. Η συνοχη του σύμπαντος ειναι τετοιαπου τα γεγονοτα του κοσμου και οι ανθσωπινες πσαζεις να ειναι και ταδύο αποτελεσματα του λογουῃλ.

”

Η φύση, οπως πολύ εύστοχα επισημαινει ο Α. Ιεοιτςῃἔ εχει στουςστωικούς πεντε διαφοσετικες χσησεις: Ειναι 1) η δύναμη, ασχη που δια­μοσφωνει και δημιουσγει ολα τα πσαγματα373, Ζ) η δύναμη η η ασχη πουδινει στον κοσμο ενοτητα και συνοχηῃε, 3) το πύσινο πνεύμα ιη τεχνι­κον πυσ) που κινειται μονο του και δημιουσγει375, 4) αναγκη και ειμασ­μενη376, 5) θεος, πσονοια, δημιουσγος, οσθος λογοςῃἶ

Ο Ανθσωπος ειναι το μοναδικο ον που εχει την ικανοτητα να γνωσι­σει τους νομους της φύσης και να ενασμονιςει συνειδητα τη συμπεσιφο­σα του με αυτούς και, οπως θα δούμε, σε αυτο συνισταται και το πεσιε­χομενο της ελευθεσιας του.

Η αντιμετωπιση της γνωσης ως πσοϋποθεσης της ενασετης ζωης, ηταύτιση σοφού και ενασετου, ειναι ενα απο τα σημεια που διαφοσοποι­ούν τους στωικούς απο τους κυνικούς, οι οποιοι καμια σημασια δεναπέδιδαν στην επιστημονικη γνωση και ως πσος αυτο τουλαχιστον τουςακολουθει σε αντιθεση με το υπολοιπο στωικο σεύμα ο Ζηνωνας378.

Η παιδεια συνεπώς αναδεικνύεται σε καθοσιστικο πσοσδιοσιστικοπασαγοντα της σύμφωνης με την ταξη των πσαγματων ενεσγειας, τουπσοσδιοσισμού σύμφωνων με αυτην την ταἔη στοχων και κατ° επεκτασητης ασετης. Ετσι, ο ενασετος και καλος ειναι ο σοφος,'ενω ο κακος ταυ­τιςεται με τον αδαη.

Η ενοτητα του σύμπαντος συνδυαζεται με την ενοτητα του φιλοσο­φικού λογου του αναγκαιου για την κατανοηση του και την ενασμονισημ' αυτο.

Φυσικο, ηθικο και λογικο συνδεονται στους στωικούς και, στα πλαι­σια της φιλοσοφιας, τους το ενιαιο σύνολο τους εμφανιζεται ειτε σαν

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑ ΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι9Ιςωντανος οογανισμος, ειτε σαν ευφοοο χωοαφι, ειτε σαν αυγο379, οπουομως ή λογική και ή φυσική που το συναποτελουν μαζι με τήν ήθικήυποτασσονται σ° αυτήν τήν τελευταια380.

Η φιλοσοφια λοιπον συμβαλλει στήν κατανοήσή του λογου τής Φυ­σής και στήν εναομονισή των επιμέοους δοαστήοιοτήτων του ανθοωπουμε αυτον το Λογο, συμφωνα με τήν ιδιαιτεοή φυσή του ανθοωπου.Όμως, ο λογος τής φυοής λειτουογει με βασή οοισμένους δικους του κα­νονες, δικές του λογικές αοχές αιτιας­αποτελέσματος, έτσι που απο τήμια να ειναι μέσω τής λογικής­συλλογιστικής που κατέχει ο ανθοωποςεομήνευσιμος, απο τήν αλλή να πεοιοοιςει τήν ανθοωπινή παοέμβασήστα πλαισια τής φυσικής νομοτέλειας ή αναγκαιοτήτας.

Η συλλογιστική αυτή φτανει μέχοι του σήμειου οχι μονον να απαιτειαπο τους ανθοωπους τήν υποτιμήσή μιας σειοας αγαθων οπως ή υγεια ήο πλουτος ως μή καθαυτα αγαθα, οχι μονο τήν αναγνώοισή τής ήδονήςοπως στον Αοιστοτέλή ως συνέπεια λογικής ενέογειας αλλα οχι ως κα­θαυτο αγαθο381, αλλα ακομή και να θεωοει τα ανθοωπινα κακα ως επι­μέσους στοιχεια του γενικου λογου, ως συμπλήοωματικα του καλου καισυνεπως να απαιτει απο τους ανθοωπους να τα αντιμετωπιςουν ωςσυμβολή στο γενικο καλο, να τα δέχονται ποοθυμα, παοολο που γιατους ιδιους έχουν ποαγματι αονήτικές συνέπειες382.

Οι Στωικοι δεν θα διαφωνουσαν με τους Κυνικους, οι οποιοι πι­στευαν οτι ή πεοιφοονήσή τής ήδονής μποοει να ειναι ευχαοιστή αν ει­ναι συνειδήτή383.

Όσο για το κακο, αυτο παιζει το οολο «του απαοαιτήτου σε οοισμέ­να γιατοικα δήλήτήοιου του φιδιου ή τής χολής τής υαινας»384.

Για τους Στωικους καθε επιμέοους κακο συμβαλλει στο καθολικοαγαθο385 και τουτο διοτι ή Φυσή απο δυσαομονια ειναι ικανή να δήμι­ουογήσει αομονια. Η επιοοοή τής ήοακλειτειας διαλεκτικής τής παλήςτων αντιθέτων ειναι εδω εμφανής.

Αυτή τήν πτυχή τής στωικής συλλογιστικής τήν καταγγέλλει ο Πλου­ταοχος, επειδή δεν μποοεσε να κατανοήσει τή διαλεκτική γενικου καιμεοικου, Φυσής και επιμέοους στοιχειων τής ή φυσεων των στωικων386.

Για τους Στωικους ακομή και ή ιδια ή ζωή, στο βαθμο που αυτή δενεναομονιζεται με τον εναοετο βιο, δεν έχει νοήμα και απο αυτή τήν απο­ψή ή αυτοκτονια ειναι απολυτα θεμιτή λυσή387.

Πανω απ° ολα λοιπον τοποθετειται ο γενικος Λογος τής Φυσής και ή

ι9ΖΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

αιτιοκοατική λογική του. Έτσι, για παοαδειγμα, τον πλουτο ειναι καλονα τον κατέχει καποιος, ομως απο τή μια ή κατοχή και μονον δεν τονκαθιστα εναοετο, διοτι αυτο εἔαοταται απο τή χοήσή που θα κανει τουπλουτου, απο τήν αλλή μποοει διχως καποιος να τον κατέχει να ειναιεναοετος φτανει να εναομονιςει συνειδήτα τις ποαςεις του με το λογοτής Φυσής και τουτο ασχετα απο το αποτέλεσμα των ποαἔεων του. Τοιδιο ισχυει και για τήν υγεια κλπ.

Για τους στωικους λοιπον καθε συμβαν δεν μποοει παοα να ποοκυ­πτει απο καποια αιτια388, απο το νομο τής ειμαομενής389. Ποωταοχικοκαθολικο αιτιο του ντετεομινισμου τους, συνδεσμος ολων των αιτιωνειναι ο λογος του Δια ή τής Φυσής, ως νοήμονα ουθμιστή των παντων.

Με αυτα τα δεδομένα και στα πλαισια αυτου του ντετεομινισμουποιο μποοει να ειναι το κοιτήοιο του εναοετου βιου; Η μοιοολατοικήυποταγή σε ο,τι ήθελε ποοκυψει; Υπαοχει καποιος ενεογος οολος τουυποκειμενικου παοαγοντα και σε τι συνισταται αυτος;

Για ν° απαντήσουμε σ° αυτα τα εοωτήματα χοειαςεται, πεοα απο μιασαφή αντιλήψή του πεοιεχομενου του οασιοναλιστικου ντετεομινισμουπου ποοαναφέοθήκε, να ποοσεγγισουμε και το πεοιεχομενο τής γνω­στικής διαδικασιας, έτσι οπως ποοσδιοοιςεται απο τους Στωικους.

Οι Στωικοι, λοιπον, θεωοουν οτι καθε γνωσή ξεκιναει απο τήν αντι­λήψή του καθέκαστον. Η ψυχή οταν γεννιέται μοιαζει με αγοαφήπλακα39® και καθε πεοιεχομενο ποέπει να τής δοθει απο τα αντικειμενα,πεοα απο μεοικές φυσικές «γνωσεις» που κατέχει αυθοομήτα, διχωςπαιδεια απο τήν ποονοια τής φυσής, και που αποοοέουν απο τήν κανο­νικοτήτα τωνιφυσικων φαινομένων, το φοβο μποοστα στήν αγοιοτήτατής φυσής, τήν δυνατοτήτα ποοβλεψής του μέλλοντος (ες ου και ή σχεσήΣτωικων και μαγειας). Ετσι, ή νοήτική παοατασή εμφανιζεται σαν κατιαναλογο με τα αποτυπωματα των δαχτυλιδιών πανω στο κεοι391. Όμως,μια τέτοια αποτυπωσή ειναι ανεπαοκής, για να αποδώσει τή συνθετοτή­τα τής γνωστικής διαδικασιας στο συνολο τής.

Οι Στωικοι αναλυουν τήν αντιλήψή ως μια νοήτική ενέογεια κατατήν οποια «δινουμε τή συγκαταθεσή» μας σε καποια εντυπωση. Κατατον Κικέοωνα, ετσι οπως τον συνοψιςει ο Α. ιοπς39Ζ, τα εἔωτεοικααντικειμενα διαταοασσουν το υλικο (αέοα ή νεοο) που τα πεοιβαλλεικαι με τις καταλλήλες συνθήκες αυτές οι κινήσεις στο ενδιαμεσο υλικομεταδιδονται στα αισθήτήοια οογανα. Έπειτα, μεταβιβαζονται μέσα στο

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΪΑ ΝΕΑ Ι93

σωμα, στο «ηγεμονικο» που έχει το κέντοο του στην καοδια. Το αποτέ­λεσμα αυτης της διαδικασιας ειναι μια «εντύπωση». Ως εδω, η αντιληψηθεωοειται η κατασταση στην οποια ο ιδιος ο δέκτης «πασχει» απο ταεξωτεοικα αντικειμενα. Ο Ζηνων διευκοινιςει αυτο το σταδιο με την πα­οσμοιωση του ανοιχτου χεοιου.

Αυτές οι εντυπωσεις αφηνουν καποια «μνημη», αναμνηση της εμφα­νισης τους στο νου, και μέσω της επαναληψης τους και της έμφυτης αν­θοωπινης ικανοτητας δημιουογουν τις γενικές έννοιες. Άλλες τέτοιεςέννοιες σχηματιςονται με ποικιλες νοητικές διεογασιες 393.

Έπειτα κλεινει σιγα σιγα η παλαμη. Αυτο αναπαοιστα την αντιδοα­ση του ηγεμονικου στην εντυπωση: ο νους δινει σ° αυτην τη συγκατάθε­ση του. Το σφιἔιμο του χεοιου σε γοοθια αντιστοιχει με την «κατα­ληψη», που σημαινει βέβαιη αντιληψη και γνωση, της αληθειας, δηλαδητου αιτιακου πλέγματος που ελέγχει τα κοσμικα γεγονοτα, και τέλος τοαδοαγμα της γοοθιας με το αλλο χέοι παοομοιαςεται με την κατακτησητης ‹‹επιστημης»39έ, που μονον οι σοφοι πετυχαινουν.

Το ηγεμονικο, το «κυοιώτατον» μέοος της ψυχης395, έχει ως χαοα­κτηοιστικο του τη λογικοτητα και δεν πεοιέχει θυμοειδές η θυμητικοοπως συμβαινει με την ψυχη στον Πλατωνα3%. Ποοέοχεται απο τη μετα­βιβαση της σοφιας της Φυσης στους ανθοώπους, απο το θεικο ηγεμονι­κο, την τελειοτατη υλη, που οπως και το ανθοωπινο ειναι το κυοιαοχομέοος της ψυχης, χωοισμένο απο τα αλλα, μονο που εδω έχει ως ιδιαιτε­οη έδοα την εξωτατη πεοιφέοεια του κοσμου. Αυτη η μεταβιβαση επιτυγ­χανεται μέσω μιας πεοιοδικης διαδικασιας διαδοχικών «εκπυοσωσεων»και σβησιματων αποδιδοντας και στην ανθοωπινη ψυχη το λογο397.

Απο αυτο εκποοευεται ο λογος. Διαμοοφωνεται μονο στον ωοιμοανθοωπο ως συνεχης απομακουνση απο το ενστικτωδες και ςωωδες, ωςυπεονικηση και ουθμιση της οομης398, ως ένας εμπλουτισμος των επιθυ­μιων και εμφανιση της αοετης. Αποτελει την κοουφωση της στωικηςνοησιαοχιας και διαφέοει σε ποιοτητα απο ανθοωπο σε ανθοωπο. Μονοο σοφος και καλος ανθοωπος κατέχει τον οοθο λογο, ενω οι υπολοιποικυοιαοχουνται απο τα παθη τους, απο ένα μη υγιη λογο399.

Ο εναοετος, σοφος, καλος ανθοωπος ειναι γνωστης της διαλεχτικηςμε την έννοια της λογικης και της θεωοιας της γνωσης και την εφαομο­ζει στη Φυση, για να μπσοει να δοα συμφωνα με αυτην και τη δικη τουφυση και ετσι να ποσσεγγιςει την ευτυχια.

ΙΘΔ ΠΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Ο σοφός ανθοωπος ενεογει ελευθεοα στο βαθμό που διευθυνεται συ­νειδητα από εκεινο που του επιβαλλει η φυση και η λογικότητα της αι­τιας που ουθμιςει τη λειτουογια της. Αυτό που έχει ουσιαστική αξια γι”αυτόν ειναι η συμφωνη με τη λογική ενέογεια.

Η στωική αοετή συνισταται συνεπώς σε μια ακόμη πιο έντονη απ”ό,τι στον Πλατωνα και τον Αοιστοτέλη παλη με τα παθη, με τις αμετοεςοσμές και επιθυμιεςωο, μεσω του ηγεμονικου και συμφωνα με την επιτα­γή του λόγου. Ποόκειται για μια κατασταση απεξαοτησης από την πο­οεια των ποαγματων και την επιδιωξη κατακτησης της «απαθειας» ή«αταοαςιας» και ξεοιςωματος των «νόσων της ψυχής».

Οι εναοετοι δεν θα ποέπει να ποαἔουν ουτε να μηχανευτουν κατι μεσκοπό την ηδονή, διότι, όπως λέει και ο Ευοιπιδης, τι αλλο χοειαςονταιοι θνητοι πέοα από δυο ποαγματα, τον σπόοο της Δήμητοας και για πο­τό το τοεχουμενο νεοόωὶ.

«Ο σοφός, αν τυχει και χασει τη μεγαλυτεοη πεοιουσια, θα θεωοήσειπως έχει χασει μόνο μια δοαχμή››Δ02.

Ειναι σαφές ότι οι Στωικοι έχουν επηοεαστει σε μεγαλο βαθμό απότους κυνικους και ο αστεισμός ότι η Πολιτεια του Ζήνωνα ηταν «γοαμ­μένη πανω στην ουοα το σκυλου››4®3 αποδιδει την στενή σχέση Κυνικωνκαι Στωικὼν, όσον αφοοα την κοινη υποτιμηση για τα κοινα αγαθα καιτις υλικές απολαυσεις, την αντιστοιχη αναβαθμιση της εσωτεοικής ευ­δαιμονιας, την απεξαοτησή της από εἔωτεοικους παοαγοντες και, τέλος,τον κοσμοπολιτικο χαοακτήοα της κοινότητας των εναοετωναω. ΟιΣτωικοι όμως δεν συμφωνουσαν με την υποτιμηση της παιδειας από μέ­οους των Κυνικωναθἶ

Βεβαιως, αυτό δεν σημαινει ότι για τους Στωικους ο σοφός θα ποέ­πει να ειναι απαλλαγμένος από τις ανθοωπινες συγκινήσεις και κοινασυναισθήματα, αλλα δεν θα ποέπει να υποτασσεται σ° αυτα και να τονσυγκινουν υπεοβολικα. Ο σοφός ειναι απαθής, επειδή δεν παοασυοεταιστην παοαλογη έξαοση της ηδονής4®6 και γι” αυτό μόνον αυτός ειναιποαγματικα ελευθεοοςἕαῃ Ταυτόχοονα ειναι και ταπεινόφοων^®8. Ο τε­λικός σκοπός του ανθοωπου ειναι μια ςωή συμφωνη με τη φυση, δηλαδήμε την αοετή, αφου η φυση μας οδηγει στην αοετή409.

«Η αοετή ειναι αομονική διαθεση που επιλέγεται γι° αυτή την ιδιακαι δεν ποοέοχεται από φόβο, ελπιδα ή εἔωτεοικους παοαγοντες. Σ° αυ­τήν ενυπαοχει η ευδαιμονια»410.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 195

Η αοετή εννοειται ως ολοκλήοωση και ταυτόχοονα ως νοητική διεο­γασια, όπως η φοόνησηω. Η αοετή μποοει να διδαχτει κι αυτό φαινεταιαπό το ότι οι κακοι μποοουν να γινουν καλοιι 12 και από το ότι η κατα­κτηση της σοφιας ειναι μια διαδικασια «ποοκοπής» ποος την κοουφήω.

Ως νόμος και δικαιο χαοακτηοιῖςεται ο οοθός λόγος που καθοδηγειτην ποοεια του συμπαντος και τι ποεπει να ποαἔει το καθε ελλογο ον.

Τώοα που η πόλη ως μεσολαβητής του ανθοωπου με το λόγο τεινεινα εκλειψει, ο καθε ανθοωπος αποκαθιστα αμεσα πια αυτή τη σχεσηω.Η κοινωνική ηθικότητα δεν ποουποθετει πια καμια αναφοοα στήν ιδιό­τητα του πολιτη, και τουτο διότι ή πολιτική κοινωνια και πιο ειδικα ή

πόλη με την όποια μοοφή της δεν ειναι πλεον ικανή να χοησιμοποιηθειως διαμεσολαβηση για την κυοιαοχια του εναοετου ατομικου βιου. Ηπιστη στην πόλη δινει τη θεση της στήν πιστη της λογικής του κόσμουκαι της Φυσης. Η πολιτική ταξη αντικαθισταται από την ταξη της Φυ­σης.

Σε αντιθεση με όσα υποστηοιζει ο λΝιΙειυοννὶτ2Μ5, το ιδανικό οικοδό­μημα του Ζήνωνα δεν εοχεται σε αντιπαοαθεση με εκεινο του Πλατωνα,επειδή για τον τελευταιο το ιδανικό ειναι η πόλη ενω για τον Ζήνωνα τοατομο. Ας θυμηθούμε ότι και για τον Πλατωνα ‹‹„.αγανακτεις επειδήαγνοεις ότι το καλυτεοο για σενα ειναι το καλυτεοο και για το συμπαν

και για σενα τον ιδιο»έ®16

Και για τους δυο ο ιδανικός στόχος ειναι ο εναοετος ατομικός βιος.Η διαφοοα εγκειται στο ότι ο Πλατωνας τον βλεπει να υλοποιειται με­σα από την πολιτική κοινωνια, ενω οι Στωικοι τον βλεπουν να υλοποι­ειται πεοα από αυτήν ως μια ατομική λογική ζωή. Ο Κυνικός Κοατης«τοποθετει την ιδεώδη πόλη στο σακιδιο του φιλοσόφου››^Π.

Οι σοφοι συνδέονται μεταξυ τους στα πλαισια μιας απεοιόοιστηςχωοικα, παγκόσμιας κοινότητας συντοοφικότητας και φιλιας, όπου ο

ενας ειναι για τον αλλο το «Άλλο εγω››^18 του, κι αυτό σ° ένα κόσμο που

ο μόνος διαχωοισμός αναμεσα στους ανθοωπους ειναι εκεινος αναμεσαστους σοφους και τους φαυλους. Εἔαλλου για τους Στωικους σε αντιθε­ση με τον Αοιστοτελη δεν υπαοχει «ανθοωπος εκ φυσεως δουλος ου­δΕις››Δ°19.

Έτσι, η στωική φιλοσοφια αποδιδει στην αναπτυξη της ποοσωπικό­τητας ενα κοσμικό ποοσανατολισμό συμφωνο με ­τον οικουμενικό λόγο,

πεοα από πόλεις και εθνότητες. Ο λογικός βιος των Στωικων εοχεται να

ἱ9ό ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

αντικαταστήσει το θεωσητικο βιο του Ασιστοτελη. Ποοκειται για τηνανώτεοη μοοφή βιου, που εμπεοιεχει απο τη φυση του τη θεωσια και τηνΉ­Θἀἔιη­120'

Σε αντιθεση συνεπώς με ο,τι υποστησιξει ο 5οΙτοΓ1εΙτΙ°®Ζ1, ο στοχος καιτου Πλατωνα και του Ζήνωνα νοειται με οσους ηθικής του ατομου ηοποια στην μεν πσώτη πεσιπτωση βοισκει την εκφοασή τής στην πολιτι­κή κοινωνια, στην δευτεση πεσα απο αυτήν, στην παγκοσμια κοινοτητατων σοφών.

Η ιδια η πολιτική τοποθετειται απο τους Στωικους στην πεοιφεοειατης ουσιαστικής ξωής του εναοετου και η ενασχοληση με αυτήν εχει κα­ποιο νοημα μονο στο βαθμο που δεν εοχεται σε αντιθεση με τον εναοετοβιο, που ο σοφος δεν υποχσεώνεται να συγκατατεθει στο ψεμαω. Δια­φοοετικα ειναι ποοτιμοτεοη η αποστασιοποιηση απο τα κοιναω. Ησυμμετοχή του σοφου στην πολιτική εχει νοημα μονο στο βαθμο πουσυμβαλλει στην αναπτυξη της ασετής των πολιτών απο την οποια εξασ­ταται και ο βαθμος ομονοιας που διεπει την πολιτεια.

Βεβαιως, οπως και στον Πλατωνα, οι σοφοι ήταν λιγοι, ετσι καιστους Στωικους αποτελουν μια μειοψηφια, ενώ οι μωοοι και φαυλοι ει­ναι οι πολλοι.

Η Πσλιτεια του Ζήνωνα ειναι η παγκοσμια κοινοτητα αυτών τωνσοφών, η οποια στο βαθμο που ο σοφος μποσει να ειναι αυταοκης καικυοιος του εαυτου του σε ατομικο επιπεδοαμ χανει το οολο που επαιξεη κλασική πολιτική κοινωνια. ”Ετσι στην «κοσμοπολη» του Ζήνωνα οχιμονον κατασγουνται ολοι οι πολιτικοι θεσμοι της πολης, αλλα αυτήαποτελει αονηση της ιδιας της λογικής που διεπει την πολιτική κοινω­νια. Ο ανταγωνιστικος πολιτικος ιστος αντικαθισταται απο ενα ειδοςδιεθνισμου των σοφών.

Ζ

Ποοκειται για μια παγκοσμια κοινοτητα ανθσώπων, οι οποιοι δενχοειαξεται πια να ξουν στον ιδιο τοπο για να συνδεθουν μεταξυ τους,αλλα συνδεονται, επειδή εχουν κοινές αξιες και συνεπώς η συμβολή τουκαθενος στην ποοώθηση αυτών των αξιών σημαινει αυτοματα και τηνσυμπαοασταση στον αλλο. Ποοκειται οχι μονο για μια μη ανταγωνιστι­κή κοινοτητα αλληλοπεοιοοισμου των ατομικών δικαιωματων, αλλα γιαμια κοινοτητα φιλων που ο ενας συμπληοώνει τον αλλο, για μια τελειακοινοτητα χαση στο ήθος των πολιτών της και στη μεταξυ τους φιλιακαι ομονοια.

ΑΡΧΑ|Α ΔΗΜΟΚΡΑ ΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ι97

Μτα τὲτοτα κοτνοτητα δεν μποοετ να επττευχθετ στα οοτα των επτγετ­ων επτμεοους πολεων. Μονο η «πολη του συμπαντος» μποοετ να ετνατοτκευα, σπτττ γτα τους χοηστους κατ σπουὀατους ανθοωπους που καθο­ὀηγουντατ απο το νομο της φυσης. Αυτοςετνατ κατ ο νομος της.

Βεβατως, κατω απο αυτες ττς συνθήκες, θεσμοτ οπως της τὀτωττκήςτοτοκτηστας, της οτκογενετας με την κλαστκή εννοτα του οοου, του χοή­ματος, των ὀτκαστηοτων, αλλα κατ των τεοων κατ των σχολων παλης,επτπλεον τα οπλα, οτ ὁτακοτσετς φυλής, φυλων ακομα κατ οτ οτακοτσετςσχεττκα με την ενὀυμαστα, τη γεντα, τα αξτωματα, τον πλουτο αποτε­λουν ξεπεοασμενα απολτθωματαῃἶ ·

~ Αυτή ή κοτνοτητα θεων κατ ανθοωπων οπου ολοτ ετνατ τσοτ μεταξυτους κατευθυνετατ απο το λογο της Φυσης. Απενανττ στους επτμεοουςνομους κατ τα εθτμα της καθε πολης οοθωνετατ ο νομος της λογτκής τηςοτκουμεντκής πολττετας. Απενανττ στη μεταβλητοτητα των κανονων τουθεττκου ὀτκατου, οοθωνετατ το φυστκο οτκατο ως αμεταβλητος παγκο­σμτος νομος.

Θεος τουτης της πολττετας ετνατ ο Ἐοωτας οχτ με την εννοτα τηςσαοκτκής επαφής αλλα της φτλτας μεταξυ των ανθοωπων κατ της φτλταςγτα τη γνωση που ποοαγετ την ομονοτα της κοτνοτητας^26.

Οτ Στωτκου εγκαθτοουουν ἑτστ ένα αμεσο μη πολτττκο οεσμο αναμε­σα στα ατομα κατ το συμπαν, υπεοβατνοντας τους λαους κατ τα συνοοα.Ως αφετηοτα τους εχουν τους σοφους που απο μονοτ τους μεσω μταςεσωτεοτκής οτεογαστας γτνοντατ ηθτκα ελευθεοοτ.

Η τοαντκή κοσμοπολη εοχετατ να καλυψετ το κενο της πολης υπο­γοαμμυζοντας ταυτοχοονα τη ουσκολτα υπεοβασης της κοτνωντκής ατο­μτκοτητας^27. Η αλληλεγγυη των σοφων ανττκαθτστα την αλληλεγγυητης πολης.

Όμως, αυτο τους το οοαμα κατ η υποττθεμενη αομοντα του συμπα­ντος που το στηοτςετ μποοετ να λεττουογήσετ ανττφαττκα: απο τη μτα ωςκαθοὀηγηττκος φαοος μετασχηματτσμου της ανθοωποτητας, απο την αλ­λη ως μοτοολατοτκή αποδοχή της υπαοχουσας ταἔης.

Οτ Στωτκοτ, κατα τον Πλουταοχο, θεωοουν τελετως αναἔτο λογουκατ ασήμαντο τον Θέογνη που, επετὀή οετλταζετ απένανττ στη φτωχετα,λεετ: «Γτα να ξεφυγετς απ' τη φτωχετα, κατ στο βαθυ πέλαγος να οτχνε­σατ κατ στους βοαχους, Κυονε, τους ηλτοβαοτστους››4Ζ8. Αυτο ομωςμποοετ να οοηγήσετ εττε στην παθηττκή «στωτκή» ανοχή της εκμεταλλευ­

ι98 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

σης, ειτε στη συνειοητοποιηση της αναγκαιοτητας της ανατοοπης της. Ηαληθεια ειναι οτι στην ποαἔη οι Στωικοι καθε αλλο πασα επεοιωιςαν μιατετοια ανατοοπη.

3.4.2 Επικουρειοι: Ατομικο αυταρκεια και φιλιαΟ Επικουοος και η αντιστοιχη σχολη εὀοασαν την ιοια πεοιοοο με

τους Στωικους και ως εκ τουτου ηλθαν αντιμετωποι με την ιὁια συνθετηκαι πολυταοαχη κοινωνικοπολιτικη ποαγματικοτητα, ετσι οπως αυτηειχε οιαμοοφωθει μετα το θανατο του Αλεξανοοου και τις οιαμαχες τωνοιαοοχων του.

Κοινο σημειο και των ουσ σχολων αποτελει η αναζητηση της ανθοω­πινης ευτυχιας οχι μεσω της συμμετοχης στην πολη, της οποιας η τυχηοεν ειναι πια ελεγξιμη, αλλα μεσω της αποοοασης απο αυτην. «Ετσι ηνυχτεοιοα, υστεοα απο τη ουση του κοινου για ολους ηλιου, αναζητει τοφως στις λαμπες που οι ανθοωποι αναβουν ο καθενας για τον εαυτοτου.››^Ζ9

Η αντιληψη των Επικουοειων για την πολιτικη κοινωνια, οπως καιστους Κυνικους, ειναι οτι αυτη αποτελειεποοιον ενος συμβολαιου αλλη­λοπεοιοοισμου των δικαιωματων μεταξυ των ανθοωπων και τηοησηςτου μεσω της τιμωοιας η του φοβου της τιμωοιας σε πεοιπτωση πασα­βιασης του.

Κατω απο τις νεες συνθηκες,ο οολος της πολης πεοιοοιςεται απο με­σο αναοειἔης της κοινωνικης ατομικοτητας στην καλυτεοη πεοιπτωση σεμεσο οιασφαλισης της ατομικης ηοεμιας εναντι των συνανθοωπων μας.

Οι Επικουοειοι συνοεονται λοιπον, οπως και οι Στωικοι, με τοπνευμα του αναχωοητισμου και τη φιλοσοφια της φυγης που κυοιαοχειστους Κυνικους. Όπως στους Στωικσυς, στους Επικουοειους, το ιοανι­κο του σοφου ειναι η οσον το ὀυνατο μεγαλυτεοη απεἔαοτηση απο εςω­τεοικους παοαγοντες.

Το επικουοειο «Λαθε βιωσας» ­που ας σημειωθει οτι επηοεασεεντονα τον Νιετκεειτε σε συνδυασμο με την αναὀειξη της φιλιας¬ ως τηςμοναοικης οασης στις ανθοωπινες σχεσεις αποτελει μια σαφη καταγγε­λια της συγχοονης τους κοινωνιας και μονον με την εννοια οτι δεν ανα­ζητα την ανατοοπη της μποοει να θεωοηθει ως μη επαναστατική, οπωςτην αξιολογει ο Α. Ιεουςῃο.

ΑΕΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΪΑ ΝΕΑ Ι99

Ο Επτκουοος ανττδοα μ° αυτον τον τοοπο στην συνθετσποτηση τηςκοτνωντας που τον πεοτβαλλετ, στην αποσπαση της πολτττκης κοτνωνταςαπο τους πολττες, στο γεγονος οττ οτ τελευτατοτ ετνατ ολο κατ λτγοτεοοκυοτοτ της συλλογτκης τους τυχης.

Ανττδοα στο κυνηγτ του απεοτοοτστου πλουττσμου που χαοακτηοτςεττην εποχη του κατ τουτο δτοττ «η ταοαχη της ψυχης δεν μποοετ να λαβεττελος η να γεννηθετ η πσαγματτκη χαοα, ουτε απο την κατοχη του μεγα­λυτεοου πλουτου, ουτε απο ττς ττμες που αποδτδουν οτ πολλοτ, ουτε απ'οττδηποτε αλλο συνδεετατ με ατττες απεοτοοτστης επτθυμτας.››431 Εἔαλ­λου το κυνηγτ του πλουττσμου οδηγετ στην υποδουλωση εττε στον οχλοεττε στους αοχοντες, δτοττ γτα να τον αποκτησετ κανετς ποἐπετ να τουςυπηοετετ κατ να τους κολακευετ.^32

Δ Το γεγονος οττ ο Επτκουοτσμος δεν καθτεοωθηκε οπως ο Στωτκτσμοςοφετλετατ στο συνδυασμο της δυσκολτας να ακολουθηθετ η ποοτετνομε­νη απο μέσους τους δτεἔοδος κατ στο οττ η φτλοσοφτα τους εοχοταν σεανττθεση με ττς κυοταοχες στην εποχη τους ανττληψετς.

Η μη πσοβλεψη απο μεοους τους κανενος ετδους ποονοτας σε μτα πε­οτοδο που η θετα ποονοτα αποτελουσε την κυοταοχη κατ ποοφανως μταευκολη δτεξοδο, η αποδοση σε αυτους της αναζητησης της ηδονης σε μταπεοτοδο που εμφαντςετατ η ηθτκη της πτο αυστηοης εγκοατετας^33, σεσυνδυασμο με την αποοοτψη καθε τελεολογτκης εομηνετας του κοσμουκατ του μη συνδυασμου του υλτσμου τους με το λογο η την «ετμαομενη»,ως νομοτελετα του λογουωα, οτ οποτες αν μη ττ αλλο αποτελουσαν εναεστω μοτοολατοτκο σταθεοο σημετο αναφοοας, σηματνε την εγκαταλετψητου ανθοωπου αποκλετσττκα σττς δτκες του δυναμετς"5 καττ που δυσκο­λα γτνοταν αποδεκτο.

Σ° αυτο συνετετνε κατ η ανττθετη με τον Πλατωνα κατ συμφωνη μετους σοφτστες ανττληψη των Επτκουοετων γτα την σχεττκοτητα των ­εκα­στοτε κυοταοχων αἔτων κατ της δτκατοσυνης. Γτ' αυτους η «Δτκατοσυνηαπο μονη της δεν υπαοχετ, μονο κατα τοπους κατ κατα κατοους»436.

Ο αποκλετσμος καθε υπεοφυστκης παοεμβασης ετχε μεν ως στοχο,οπως θα δουμε αναλυττκοτεοα στη συνεχετα, να απαλλουςετ τον ανθοω­πο απο την αγωντα του φοβου, ταυτοχοονα ομως αυςανε την ατομτκητου ευθυνη κατ ως εκ τουτου του πεοτοοτςε ττς εστω μεταφυστκες ελπτ­δες σωτηοτας.

Απο αυτη την αποψη δεν ετνατ τυχατο οττ ο Επτκουοτσμος ταυττστη­

ΖΟΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

κε κατα τον Μεσαιωνα με την αποοοιψη της αθανασιας της ψυχης καιοτι θεωοηθηκε ως ο κυοιος αντιπαλος του Χοιστιανισμου. Ο Κλημης οΑλεἔανδοευς λεει πως, οταν ο Παυλος παιονει τα οπλα εναντιον της φι­λοσοφιας, εχει στο νου του μοναχα την επικουοεια φιλοσοφιαῃἶ

Ποιν ποοσεγγισουμε το πεοιεχομενο της επικουοειας ηδονιστικης διε­ἔοδου, ας εἔετασουμε συνοπτικα τα φιλοσοφικα της ποοαπαιτουμενα.

Για τον Επικουοο, η γεννηση του κοσμου δεν οφειλεται σε υπεοφυσι­κες δυναμεις αλλα στην ιδια την υλη απο την οποια και αποτελειται οκοσμος. Το συμπαν αποτελειται απο σώματα και κενο η «ανεγγιχτη φυ­ση» μεσα στο οποιο κινουνται τα σωματαέ®38

Ο Επικουοος υπηοἔε οπαδος του Δημοκοιτου. Η θεωοια του ειναιαπολυτα υλιστικη και γι° αυτον ο ιδιος ο ανθοωπος δεν ειναι τιποτε αλ­λο απο υλη­σωμα που χαοακτηοιςεται απο αισθησεις απο τις οποιεςποοεοχεται και η γνωση. Μοναχα το υλικο ατομο ειναι ποαγματικο καιμοναχα η αισθηση ειναι πηγη των παοαστασεων μας.

Σε αντιθεση ομως με τον Δημοκοιτο, ο Επικουοος δεχεται οτι ταατομα εχουν βαοος και οτι απο μονα εχουν μια σχετικη ελευθεοια κινη­σης, οτι δηλαδη κατα την πτωση τους μποοουν να εκτοαπουν αυθοομη­τα απο την ποοεια τους.

Αυτη η ελευθεοη παοεκκλιση αποτελει μια ποοσπαθεια να εντοπιστειστην υλη η πηγη της κινησης και της αλλαγης.^39

Ας σημειωθει οτι αυτη η αυτοτελεια των ατομων αποτελει τη θεωοη­τικη θεμελιωση της ελευθεοιας του ιδιου του ανθοωπου. Ἑτσι, ο Επι­κουοος, απο τον μηχανικο αιτιοκοατισμο του Δημοκοιτου, πεοναει σεμια λιγοτεοο ακαμπτη αντιληψη που αποδιδει μεγαλυτεοη σημασια στηελευθεοη δοαση.

«Αυτος που λεει οτι τα παντα γινονται κατ' αναγκη δεν μποοει νακατηγοοησει σε τιποτα αυτον που λεει οτι δεν γινονται τα παντα κατ'αναγκη, γιατι παοαδεχεται οτι κι αυτο συμβαινει κατ° αναγκη.››4^0

Σε αντιθεση λοιπον με τους Στωικους, για τον Επικουοο, η κινησητης υλης δεν διατοεχεται απολυτα απο τη νομοτελεια του νομου της φυ­σης, ουτε βεβαιως καθοοιζεται, οπως στον Πλατωνα, απο τις Ιδεες η τοΔημιουογο ουτε, οπως στον Αοιστοτελη, απο καποιο Ποωτο Κινουνΰωλ

Για τον Επικουοο, «θα ποεπει να στηοιςομαστε στις αισθησεις καισυγκεκοιμενα στις παοαστασεις που μας δινει η διανοια η οποιο αλλοκοιτηοιο, καθως επισης και στα σχετικα μ° αυτα συναισθηματα.››442

ΑΡΧΑ!Α ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΖΟΙ

Η ατσθηση ετνατ παντοτε καττ το αληθτνο. «Δεν υπασχετ καττ ναμποσετ να ανττκσουσετ ττς ατσθησετς η να ττς πετσετ γτα λαθος.››Μ3 Ακο­μη κατ τα λαθη ώς πσος ττς ατσθησετς δεν οφετλοντατ σ° αυτές, δεν ετνατλαθη ανττληψης αλλα λαθη κστσης. «Το λαθος κατ η πλανη βστσκοντατπαντοτε στη γνώμη που έχετ σχηματτσθετ εκ τών πσοτέσών, οταν ένα γε­γονος πεστμένετ επτβεβατώση η απουστα ανττφασης κατ υστεσα δεν επτ­

βεβατώνετατ η ανττφασκετ››.^® Το λαθος συνεπώς δεν πσοέσχετατ αποτην ατσθηση καθαυτη, αλλα απο τη γνώμη που πσοσθέτουμε.

Πέσα απο ττς αμεσες ατσθησετς, ο Επτκουσος θεωσετ ως κσττηστα τηςαληθετας ττς «πσοληψετς» κατ ττς «φαντασττκές επτβολές της δτανοτ­ας››445. Οτ ατσθησετς μποσετ να ετνατ λτγοτεσο η πεστσσοτεσο καθασές, δ

θαμπές, οζετς, δυνατές η αδυνατες αναλογα με την αποσταση, την οπττ­κη γώντα, τη θέση του υποκετμένου σε σχέση με το ανττκευμενο που ανττ­λαμβανετατ. Ἑτστ κατ η σχεττκοτητα της γνώσης εσμηνευετατ απο το γε­γονος οττ καθε ανττκετμενο έχετ πολλές οψετς κατ απο το οττ καθε αν­θσώπος το ανττμετώπτςετ δταφοσεττκα.

Η «φαντασττκη επτβολη της δτανοτας» πσοέσχετατ εττε απο ανεπατ­σθητες ετκονες που πεσνουν κατ° ευθεταν στο νου μέσω ετδώλων, εττεαποτελουν επτστημοντκές έννοτες που δταμοσφώνοντατ με την πσοσοχητου νου η τη δταδτκαστα επαληθευσης, εττε ετκονες που δεν δταμοσφώ­νοντατ ουτε καν απο ευδώλα, αλλα μέσω συλλογτσμών^ο®6.

Στα πλατστα αυτης της συλλογτσττκης κατ τα ονετσα δεν έχουν θετα

πσοέλευση, αλλα αποτελουν συμπτωση ετδώλών, εἔομοτώσετς ανττκετ­μένών που εμφαντστηκαν καποτα σττγμη αλλα που δεν ετνατ πτα πασο­

νταω. Στην συλλογτσττκη του Επτκουσου ετνατ σαφές οττ υπεσέχετ η

εμπετστα κατ ο φυστκος νους δτχώς πολλα λογτκα συνεσγαωἱζ, γτ' αυτοκατ αποσστπτετ τη δταλεκττκη ώς πεστττηἕ®^9

Η ψυχη δεν ετνατ πασα ένα αλλο ετδος υλης, μτα πτο λεπτη μοσφη

υλης. «Η ψυχη ετνατ σώμα που αποτελεττατ απο λεπτοτατα μέση κατε­σπασμένα σε ολοκλησο το αθσοτσμα τών σώματτκών μοστών, ομοτοτατομε ανεμο αναμετκτο με θεσμοτητα.››45® Η ψυχη πεστλαμβανετ ένα λογτκομέσος με έδσα του την κασδτα. «Αυτοτ που λένε οττ η ψυχη ετνατ ασώμα­τη λένε ανοηστες››^51.

Η ανττμετώπτση των ουσαντών σώματών ώς θετκών οντοτητων κατ ο

φοβος του θανατου αποτελουν ττς δυο κυστες ατττες της τασαχης τουνου του ανθσώπου γτ° αυτο κατ οτ αγώντες της θσησκετας κατ ολες οτ

ΖΟΖ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

δεισιδαιμονιες και ποοληψεις που βασανιζουν τους ανθοωπους θα ποὲ­πει να καταπολεμηθουν.

Ο Επικουοος αντιτασσεται σ' αυτους που πιστευουν στις οπτασιεςκαι τα πνευματα «σαν ενας Διαφωτιστης και τους πεοιγελαει “σανγοιες”, ενω οι Νεοπλατωνικοι δανειστηκαν απο τους Στωικους μεοοςαπο τα παοαμυθια για τα πνευματα››45Ζ.

Οι θεοι ειναι αφθαοτοι και μακαοιοι, αλλα δεν εχουν καμια σχεση μετα εγκοσμια. Ουτε επλασαν τον κοσμο, ουτε ασχολουνται με αυτον. Ηπιστη στους θεους ποοεοχεται απο τα ονεισα και μονον ως μιμηση αποτους ανθοωπους της αονητικης τους ευδαιμονιας εχει καποιο νοημα.

«Ασεβης δεν ειναι εκεινος που δεν παοαδεχεται τους θεους των πολ­λων, αλλα εκεινος που αποδιδει στους θεους τις δοζασιες των πολ­λων.»^53

Αζιζει να παοατηοησουμε οτι και ο Επικουοος παοουσιαζει τους θε­ους με τετοιο τοοπο που να μποοει να τους αζιοποιησει στα πλαισιατης κοσμοθεωοιας του.

Ο θανατος σημαινει και τη διαλυση, εζαφανιση της ψυχης, μια πουτα ατομα τα οποια την συγκοοτουν παυουν να κοατιουνται ενωμενααπο το σωμαωο. Ταυτοχοονα, μια και μετα το θανατο δεν υπαοχει κα­μια πλεον αισθητηοιακη αντιληψη η οποια και σημαινει ζωη, ο θανατοςσημαινει και το τελος της ζωης. 'Ετσι μετα τον αποκλεισμο καθε υπεο­φυσικου αιτιου και του φοβου καθε ασταθμητου παοαγοντα, αποκλειε­ται και ο φοβος του θανατου.

«Μια φοοα γεννηθηκαμε, δυο φοοες δεν ειναι δυνατον να γεννηθου­με, ποἐπει και η αιωνιοτητα να μην υπαοχει πλέον››^55.

Όσον αφοοα στον ανθοωπο, ο Επικουοος αποδιδει ιδιαιτεοη σημα­σια στην φυσικη συνθεση του και την συνδεει με την ανθοωπινη δσαστη­οιοτητα, ετσι που η φιλοσοφια του να εμφανιζεται σαν ενα ειδος ιατοι­κηε της ννκηεθι

Πεοαν του γεγονοτος οτι η φυσικη του θεωοια οδηγει στην αναζητη­ση μιας εγκοσμιας και οχι μεταφυσικης λυσης για την ευτυχια του αν­θοωπου, ετσι που «στη φυσικη να στηνει το θοονο του υλισμου και στηνηθικη να φτανει στην πιο ζεκαθαοη εγκοσμιοτητα››^57, η ελευθεοια πουαποδιδει στα ατομα καθιστα αυτη τη λυση μια ελευθεοη επιλογη για τονανθσωπο, ποσο μαλλον οταν ποοκειται για επιθυμιες, οπως η αναζητη­ση πλουτου η δοζας η κυοιαοχιας, που αποτελουν διεστοαμμενες επιθυ­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΑΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΖΟ3

μιες της ψυχης και συνεπώς εἔαοτώνται απο εμας τους ιδιους και τηνελευθεοη βουληση μας πεοισσοτεοο απ° ο,τι οι ασθενειες του σώμα­τος.458

Ετσι σε αντιθεση με οσα υποστηοιςει ο Ι.οηεῇ®59, διαμοοφώνεται μιασαφης σχεση αναμεσα στη φιλοσοφια του ηδονισμου και τη φυσικη τουΕπικουοου, αναλογη με τη σχεση που έχει στους Στωικους η ηθικη τουςθεωοια με τη μεταφυσικη τους.

Ας εἔετασουμε ομως τώοα το πεοιεχομενο της επικουοειας ηδονιστι­κης διεξοδου. Α

Για τους Επικουοειους, οπως και για τους Στωικους, στοχος ειναι η

διατηοηση της ηοεμιας μποοστα στα γεγονοτα.^60 Σε αντιθεση ομως απο

την Κυοηναικη σχολη, για τους Επικουοειους η ηδονη απο τη μια εχειενα αονητικο πεοιεχομενο και ποοσδιοοιζεται ως αποφυγη καθε πονου,

απο την αλλη δεν αντιμετωπιςεται ως στιγμιαια μεοικη ευχαοιστηση,αλλα ως υποθεση, ως ευδαιμονια μιας ολοκληοης ζωης.

Για τον Επικουοο ο πονος ειναι το απολυτο κακο και η ηδονη τοαπολυτο καλο, ενώ για τον Αοιστιππο και την Κυοηναικη σχολη η ελ­λειψη πονου ειναι μια ενδιαμεση κατασταση οπως εξαλλου και για τονΠλατωνα για τον οποιο αυτη αποτελει κατι σαν μια απατηλη ζωγοαφιασαν «μειγμα οικειου και ανοικειου», λευκου και μαυοουοω

'Ετσι λοιπον για τον Επικουοο η επιλογη της ηδονης καθοοιζεται με

κοιτηοιο το λιγοτεοο δυνατο πονο και ταυτοχοονα τη διαοκεια της. Σε

αντιθεση συνεπώς απο τους Κυοηναικους που υποστηοιζουν οτι οι ηδο­

νες δεν διαφεοσυν μεταἔυ τους^62, για τον Επικουοο υπαοχει μια αξιο­λογικη διακοιση των ηδονών.

' Αναμεσα στην «κινητικη» ηδονη που συνισταται σε ενὲογειες που

αποσκοπουν στην απαλλαγη απο τον πονο και στη «στατικη» ηδονη

που δεν συνισταται στη στιγμιαια ευχαοιστηση που ποοκυπτει απο αυ­

τες τις ενὲογειες, αλλα στην πληοη απουσια πονου και την διαοκη απο­

λαυση αυτης της καταστασης, ο Επικουοος σε αντιθεση με τους Κυοη­ναικους, «μολονοτι έχουν πιει απο το ιδιο βαοἐλι››^63, θεωοει οτι η δευ­

τεοη ειναι η πιο σημαντικη.Αν λοιπον ο τελικος σκοπος, το ποώτο αγαθο/®64 ειναι για τον Επι­

κουοο η λυτοωση απο τον πονο αυτη εκλαμβανεται οχι ως κινητικη ηδο­

νη αλλα ως στατικη. Ταυτοχοονα και παλι σε αντιθεση με τους Κυοη­ναικους θεωοει οτι ο μεγαλυτεοος πονος ειναι η πνευματικη και οχι η

204 ΠΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

σωματική ταοαχή. Η ψυχική ηδονή αποτελει τη πιο σημαντική ηδονή δι­χως ν' αποκλειεται και η σωματική ηδονή εφοσον αυτή αποτελει φυσικήαναγκη, φτανει ομως να χαλιναγωγειται. Ετσι, ο Επικουοος τοποθετει­ται υπεο της λιτοτητας και της απλής ζωής αλλα ταυτοχοσνα θετει σοι­σμενα οοια πεοα απο τα οποια διαταοασσεται η ευδαιμονια.

«Υπαοχει οοιο και στη λιτοτητα, απο την οποια ο παοαλογος παθαι­νει, κατι παοαπλήσιο με αυτον που σφαλλει ενεκα υπεοβσλής.››^65

Κατα τη ιεοαοχική ταξινομηση των απολαυσεων, ο Επικουοος δια­χωοιζει τις φυσικες και αναγκαιες, τις φυσικες και μη αναγκαιες και τιςμη φυσικες και μη αναγκαιες466. Οι τελευταιες που ειναι ακοοεστες απο­τελουν και την κυοια πηγή του πονου και του κακου. Η ευχαοιστη ζωήειναι η φοονιμη, ηθική, δικαιη ςωήαω και ο δικαιος που ταυτιζεται μετον αταοαχο σε αντιθεση με τον αδικο που ειναι γεματος ταοαχήο®68, δενποεπει ουτε ο ιδιος να γνωοιςει ενοχλήσεις ουτε να ποσκαλει στους αλ­λους469. Η αταοαἔια δεν εξαοταται απο την κατοχή πλουτου ή την απο­δοση τιμων ουτε συνδεεται με απεοιοοιστες επιθυμιεςῃο, ενω η φιλαο­γυοια θεωοειται ως κατι το αισχοοῃλ Τελικος στοχος ειναι η με νηφα­λια κοιση ατομική αυτοτελειωση και η αδιαταοακτη ψυχική ηοεμια.

Για τους Επικουοειους λοιπον, οπως και για τους Στωικσυς, η λυσητης ευδαιμονιας του ανθοωπου βοισκεται οχι στην κοινωνια αλλα στοιδιο το ατομο και τουτο στα πλαισια της συλλογιστικής των Επικουοει­ων, κατα την οποια καθε κοινωνική σχεση ειναι πηγή ταοαχής. Ετσι, οανθοωπος νοειται ως μη κοινωνικο, πολιτικο ον και η πολιτική ζωή ωςφυλακήἔῃ και στην καλυτεοη των πεοιπτωσεων ως μεσο για τη διασφα­λιση της ατομικής αυταοκειας της οποιας η ελευθεοια αποτελει το μεγι­στο καοποω.

Η σχεση του Επικουοειου σοφου με την κοινωνια ειναι αναλογη μετη σχεση των θεων με τον κοσμο, ετσι οπως την αντιλαμβανσνται οιΕπικουοειοι, δηλαδή ειναι μια σχεση αποχής απο τα τεκταινομενα.Εξαλλου γι° αυτο και μονο το λογο αξιζει να πιστευουν οι ανθοωποιστους θεους, για να τους μιμουνται ως ποος τη μακαοιοτητα και τηναποχή τους.

Η οποια κοινωνική συμβαση εχει νοημα για τους Επικουοειους μονοστο βαθμο που μποοει να εξασφαλισει το ατομικο καλο, αν και ο Επι­κουοος με βαση τα κοινωνικοπολιτικα δεδομενα της εποχής του μαλλονθεωοει ως αδυνατο κατι τετοιο.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΖΟ5

Η επικουοεια αναλυση της δημιουογιας της πολιτικης κοινωνιαςποοσεγγιςει την αντιστοιχη αναλυση του Ηοϋυεε. Η πολιτικη κοινωνιααποτελει ποοιον συμφωνιας αλληλοπεοιοοισμου εγωιστικων συμφεοο­ντων, συμφωνιας «να μη βλαπτει καποιος αλλον και να μη βλαπτεταιαπο αλλον››^74, και το πεοιεχομενο της μεταβαλλεται οπως και εκεινοτου δικαιου αναλογα με τον τοπο και το χοονο.

Την αναγκη του κοινωνικοπολιτικου δεσμου την επιβαλλουν τα συμ­φέοοντα του ιδιου του ατομου που ειναι ανταγωνιστικα με εκεινα τωνσυνανθοωπων του. Ετσι, και η αδικια που καθαυτη δεν θεωοειται κακομποοει να έχει αονητικές συνέπειες, λογω του ελλοχευοντος φοβου τιμω­οιαςῃἶ Η υποταγη στους νομους έχει νοημα, επειδη αφηνει τον ανθοω­πο στην ησυχια του. Η πολιτικη κοινωνια πεοισσοτεοο συμβαλλει στηνασφαλεια απο την κακοποιηση παοα στη θετικη ευτυχια του ανθοωπου.

Η φιλια αλλα οχι ο γαμος και η οικογένειαῃὀ, που και αυτα δημιουο­γουν ποοβληματα και έγνοιες και διαταοασσουν την αταοαξια, αποτελειγια τον Επικουοο τη μονη κοινωνικη σχέση που συμβαλλει στην ευτυχιατου. Θεωοειται αθανατο αγαθο^77 και επιθυμητη οχι μονον λογω τηςσυμβολης της στην αταοαξια της ψυχης αλλα ως καθαυτη αἔιαω.

Στην κοινοτητα των Επικουοειων φιλων γινονται αποδεκτές και οιγυναικες, ακομη και οι εταιοες, και δεν φαινεται να υπαοχει κανέναςταἔικος πεοιοοισμος για τη συμμετοχη σ' αυτην εφοσον η φιλοσοφιααπευθυνεται σε ολο τον κοσμο και σε ολες τις ηλικιες^79. Αντιθετααποοοιπτεται η ιδεα της κοινοκτημοσυνης και τουτο διοτι αυτη υποδη­λωνει έλλειψη εμπιστοσυνης αναμεσα στους φιλους.

Συμπεοασματικα, μποοουμε να πουμε οτι ο Επικουοισμος αποτελειμια θεωοια ατομικης λυτοωσης μέσω της αονητικης ηδονης διαοκειαςπου ποοσφέοει η απουσια κυοιως ψυχικου πονου, θεωοια η οποια έσχε­ται να δωσει διέξοδο στο κενο της πολης και της αμεσης συμμετοχηςστην κοινη ζωη των ανθοωπων.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ρτειιτειε Νοιίί, Ο Αριστοτέλης και η πολιτικη, ο.π., σελ. 19.Ζ. Βεβαιως αν η φιλοσοφικη κοιτικη της αθηναικης δημοκοατιας αντιμετωπι­

ζει τη δημοκοατια απο τη στενη οπτικη γωνια της ως μοοφη συμμετοχης και

ΖΟ6 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

των παοαγωγων ή των εσγαζομένων στην εκλογή της κυβέονησης, όπως συ­νήθως αντιμετωπιζεται, και όπως το ποαττει και η Η.Μ. Ψοοό, πόαγματι ηφιλοσοφική κοιτική εμφανιζεται ως αντιοοαστική (βλ. Η.Μ. λλίοοό, ο.π., σελ.188 κε). Αν όμως η ὀημσκοατια αντιμετωπιστεί από την οπτική γωνια μιαςανθσωποκεντοικής ακσατικής κοινωνίας, όπου θα κυοιαοχει η δοαστηοιότη­τα αυτοσκοπός, τότε αναὁεικνυεται ο σαφέστατα ποοοὁευτικός, αν και ου­τοπικός για την εποχή της, χαοακτήοας της φιλοσοφικής κσιτικής.Διογένης Λαέοτιος, ΙΙ, 16.Πλόιτωνος, Ποωταγοοας, 337ό.Στο ιδιο, 337ό.Βλέπε Παναγή Λεκατσόι, «Εισαγωγή» στα Πολιτικά του Αοιστοτέλη, εκδ. Ι.Ζαχαοόπουλος, σελ. 26.Πολιτικα, 1266ε32 και επόμενα.Αοιστοτελους, Πολιτικα, 12661334.Διογένης Λαέοτιος Ἡ, 98.Διογένης Λαέοτιος ΥΙ, 63.Βλέπε σχετικα στο τέλος τουτου του κεφαλαίου.Ιεεη Τοιιειιετό, Ηίετοίτε· ασε Ιὀὀεε ρολἰτίφιεε, εό. ΚΠἙ., 1991, Τοιτιε 1, ρεεε 31.Πολιτικός, 269ό.Πολιτικός, 272ε.Ησιοὁος, Εογα και Ημέοαι.Βλέπε Γ. Ρουση, Το Κοατος..., ο.π., σελ. 1Ο6 κ.ε.Πολιτεία, 3691›ε.Πολιτεία, 37Οε1›.Βλέπε Κ. Δεσποτόπουλου, Πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνος, εκὀ. Παπα­ζήση, 1980, σελ. 47.Ησιοοος, Εογα και Ημέοαι, 40­41.Κειτἰ Ρορρετ, Ι.ε εοείέτὀ οιινεπε ετ εε: ετπιειπίε, ο.π., σελ. 43.Βλέπε Γ. Ρουση, Ο λόγος στην ουτοπία, εκὀ. Γκοβόστη, σελ. 204 και επόμενες.Βλέπε Τσελλέο­Νεστλέ, Ιστοοία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, εκὀ. Εστίας,1994, σελ. 179.Τσελλέο­Νεστλέ, ο.π., σελ. 165.Ρ. Εαηςενὶη, λε ρεηεὁε ετ Γεοτίοπ, εόπὶοηε 5οε1ε1εε, 1964, ρεεε 329.Μένων, 8Οει και επόμενα.Πολιτεία, 48Οε,4851›.Πολιτεία, 4340 και σε πολλα αλλα χωοια.Πολιτεία, 5918.Νόμοι, 742ε­743ει­ε.Βλέπε και Αοιστοτέλους, Πολιτικα, νΙ, ἰὶ 1319ε25­30.Πολιτεία, 59Οε.Βλέπε Οτεςοτν Ήεετοε, «Βσεε επινετν εκιετ ὶη ΡΙετο'ε Ιὶεριιὶαμε» πι ΟίεεείεεπΡ|τΙΙοΙο¿·ν, 1968, σελ. 291­295.«Ρ1ετοη, εεὶπ Ιιεϋεη, εεὶηε Βειιτὶῖτεη, εεὶηε Ιιεητε», 1923, τομ.ΙΙ, σελ. 569. Ανα­φέοεται από τον Ο.Η. Ξειοιμε, ο.π., σελ. 71­72.Κ. Δεσποτόπουλος, Πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνος, ο.π., σελ. 70­72 και189­201.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΖΟ7

36. Πολιτεία, 485ε.37. Πολιτεία, 3990.38. Κλειτοςοών, 4Ο8ει.39. Πολιτεία, 5Ο1ε.40. Πολιτεία, 548 ο.41. Πολιτεία, 550ε1,ε 551ο.42. Πολιτεία, 5516.43. Πολιτεία, 5510.44. Πολιτεία, 422ε 4238.45. Πολιτεία, 5521›, 552ο.46. Πολιτεία, 5566.47. Πολιτεία, 555111.

48. Πολιτεία, 55713.

49. Πολιτεία, 557‹1.50. Πολιτεία, 558ο.51. Νομοί, 757ε.52. Αοιστοτἐλουα, Πολιτικά, ν 1 1301, 30­131728.53. Πολιτεία, 5580.54. Πολιτεία, 557ε ­558ε.55. Γοογίας, 5Ο2ο.56. Γοογίας, 513‹1.57. Γοογίας, 515ο.58. Γοογίας, 518ε, 519ε.59. Πολιτεία, 5628 και επομενα.60. Πολιτεία, 576ει.61. Πολιτεία, 5471), ο.

62. Πολιτεία, 4261).63. Πολιτεία, 46511.64. Πολιτεία, 37861.

65. Πολιτεία, 5196.66. Ρσρρετ, σ.π., σελ. 93.67. Γοογίας, 52615.68. Γοονίας, 4820­48661.69. Γοογίας, 497ε.70. Γοογίας, 483ο.71. Βλεπε Ηοοοεε, Λεβιαθαν, κεφ.Π.72. Βλέπε 8ρ1τισΖει, Ττεοτεοτμε τίτεοίοἕὶοο­ροίίτίσιιε, Κεφ.ΧνΙ, σελ. 190, 23 και

επομενες. Αναφεοεται στο \λίοΙΓετιἐ Κιμὶιτιεπ, Η πολιτική σκεψη του Αοιοτο­τἐλη, Μ.Ι.Ε.Τ., 1996, σελ. 127.

73. Βλέπε, Γ. Ροοση, Το κοατος απο τον Μακιαβέλι στον Βεμπεο, ο.π., σελ. 79­93.74. Γοογίας, 4831).75. Γοογίας, 491ε.76. Γοογίας, 49315.77. Αοιστστελους, Πολιτικα, Ι, Ι 1252815 και επομενα, και Ι, 11, 1253135.

78. Μένων, 2380.79. Πολιτεία, 464ει.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Ο.Η. 5ε1›1αε, Ιστοοία των πολιτικών θεωοιων, εκὁ. Ατλαντις, σελ. 66.Πολιτεία, 36915,ο.Βλεπε Κωνσταντίνου Τσατσου, Η φιλοσοφία των αοχαίων Ελλήνων, εκὀ.Εστίας, 1996, σελ. 132.Κ. Δεσποτοπουλος, Πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνος, ο.π., σελ. 54­56.Πολιτεία, 3386.Γοονίας, 4838, 491ε,Βλεπε, Χλί. \λί1ΠὸεΙ1›ειτια ­ Η. Ηεὶιτπεσετμ, Ενχειοίοιο ιστοοίας τήςφιλοσοφίας, εκὀ. Μοοφωτικοὐ Ιὀσὐματος Εθνική; Τοαπεζης, 1991, τομο;Α, σελ. 89.Ο.Η. 5ε1›1Πε,ο.π., σελ. 86.Πολιτικος, Ζ94ει,1› και Νομοί, 8Ζ3ε.Ασιστοτἐλους, Πολιτικα, ΙΙ, ν 1269ε, 10­15.Πολιτεία, 345ε.Πολιτεία, 433ε1.Πολιτεία, 4328.Αλκιβιάὁής, 1256: και Πολιτεία, 43161­43Ζε.Αλκιβιαὁής, 126‹1. Για ὀιαποοσωπική φιλια, βλέπε, Οσοι, 413ε.Πολιτικος, 311ο.Πολιτεία, 443‹1,ε.Γοονίας, 5Ο4‹1.

Πολιτεία, 581ε.Πολιτεία, 5861).Πολιτεία, 5148.Πολιτεία, 5886 και επομενα.Πολιτεία, 586‹:.Πολιτεία, 59Ζε.Πολιτεία, 427 ‹:Ι,ε.

Πολιτεία, 473ει.Πολιτεία, 514ει και επομενα.Ποωτανοοας, 3Ζ5‹1.

Ποωτανοοας, 3611).Ποωτανοοας, 3121).Ζ Επιστολή, 344 ε.Φαίὁοος, 2740 και επομενα και, Ζ Επιστολή, 3410­ε.Ζ Επιστολή, 341‹­:.Θεαίτήτος, 172ε1 και, Ζ Επιστολή, 3441).Πολιτεία, 518ο.Πολιτεία, 433ε.Ποωτανοοας, 3ΖΟ‹1­32261.

Ησίοδος, Εονα και Ημέοαι, 276­280.Ποωτανοοας, 3Ζ1‹1.Ποωταγοοας, 321ο.Πολιτεία, 518‹1.Αοιστοτελσυς, Πολιτικα, Ι, 11, 1Ζ541›, 13.Πολιτεία, 54Οο, Βλεπε και Μένων, 74 Β και επομενα.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΖΟ9

123. Θουκυδίδη, Ιστοοία Β! 37.124. Κ. Δεσποτοπουλου, Πολιτική φιλοσοφία του Πλατωνος, ο.π., σελ. 59.125. Πολιτεία, 4230.126. Βλεπε, Ποος Κοοινθίους Επιστολή.127. Βλεπε Οοεστη Πεοὀικιὀη, «Εισαγωγή» στον Ποωτανοοα, εκὀ. Κακτος, σελ. 35.128. Αοιστοτελους, Πολιτικα, Ι, ν, 125915 10­15, 1,1 1252ε 20­30 και Πλατωνοα,

Πολιτεία 26403260,365ε,.129. Πολιτεία, 3780,ε1 και επομενα.130. Πολιτεία, 386ει.131. Βλεπε, Γοονίας, 5230 και επομενα και Ζ Επιστολή 335ε 1›.

132. Πολιτεία, 536ι1,0.133. Πολιτεία, 53415.

134. Ο.Η.5ειο1τι0, ο.π., σελ. 79.135. Πολιτεία, 445ε και 3920.136. Πολιτεία, 346ε,.137. Πολιτεία, 34615.

138. Πολιτεία, 591ει.139. Μενἐξενος, 283 0,ι1. Αναφεοεται απο τον Αλεξανὁοο Χοὐση στο Φιλοσοφία

και Χειοαφετήσή, Το ζήτημα των ὁιανοοιίμενων απο τον Μειτκ ως τήνΟκτωβοιανή Επανασταση, εκὀ. Ιὀεοκινηοη, 1996, σελ. 31.

140. Πολιτεία, 432ει.141. Ζ Επιστολή, 33115 και επομενα.142. Θεαίτήτος, 1720 και επομενα.143. Πολιτεία, 5190.144. Πολιτεία, 4166:­41715.145. Ζ Επιστολή, 3260 32715.

146. Πολιτεία, 347 0.

147. Πολιτεία, 462ε­4620.148. Πολιτεία, 464ι1.149. Πολιτεία, 4160­4171).150. Αοιστοτελους, Πολιτικα, Π, ι, 1261820 και επομενα.151. Συμπόσιο, 2Ο3ι1 και Ποωταγοοας, 309ε.152. Πολιτεία, 4250.153. Πολιτεία, 4160­‹1.154. Αοιστοτελους, Πολιτικα, Π, 111 1265ει 2 και επομενα.155. Ζ Επιστολή, 325ι1­32615.156. Ζ Επιστολή, 3340­‹1.157. Πολιτικος, 3080, 31Οε1,.

158. Πολιτικος, 393ι1.159. Νομοί, 8740.160. Πολιτικος, 294 ει,ο.161. Πολιτικος, 3Ο2α.162. Αοιστοτελους, Πολιτικα, Ιν, 11, 1289ει 5­7.163. Νομοί, 7390.164. Νόμοι, 8740.165. Κ. Τσατοου, ο.π., σελ. 166­167.

210ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ1/[ΗΣ

166. Ο.Η. 5ειϋ1οε, ο.π., σελ130.167. Νόμοι. 7081›.168. Νόμοι. 7451›.169. Νόμοι, 74013.170. Νόμοι. 74413.171. Νόμοι, 7566, 7631), 76513.172. Ε. Β1οε11, λε ρτιηοιρε· εερότειτιοε, ο.π., σελ. 52 και 55.173. Γιαννη Κοοὁατου. Ιστοοια της Ελληνικής Φιλοσοφίας, εκὀ. Μπουκουμανη,σελ. 285.

.174. Στο ιὀιο, σελ. 311.175. Κ. ΜετΧ, Το Κεφαλαιο, τ.1, σελ. 382 και επόμενες.176. ΟΕΜ. Πε 516 Οτο1Χ, Ο ταξικό; αγώνας στον αοχαιο κόσμο, εκὀ. Ραππα,1977, σελ. 105.177. Ρορρετ, ο.π., σελ. 79 και 82.178. Τσελλεο­Νεστλε, Ιστοοια τής ελληνικής φιλοσοφίας. ο.π., σελ. 181.179. Ρορρετ, ο.π., σελ. 90.180. Κ. Μετχ, Ρ. Εοἔε1ε, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, εκὁ. Ποσο­ὀευτική Σκεψη, σελ. 60­61.181. Ονπὼὶει Ρειττετ. Αοχαια Ελληνική πολιτική θεωοια και ὀήμοκοατια, ο.π.,σελ. 43.182. Ρορρετ, ο.π.. σελ. 94.183. Βλεπε «Εισαγωγή» του Παναγή Λεκατσα στα Πολιτικα του Αοιστοτελη,εκὁ. Ζαχαοοπουλος, σελ. 35.184. Ρορρετ, ο.π., σελ. 11.185. Τσελλεο­Νεστλὲ, ο.π., σελ. 251.

1186. Βλεπε Γ. Ρουση, Το κοάτος από τον Μακιαβέλι στον Βεμπεο. εκὀ. Γκοβο­στη, σελ. 79­93.187. Πολιτικά. 12791›30­1280ει.188. Πολιτικά, 1290ϋ20­25.189. Βλεπε Αθανασιου Κανελλοπουλου, Συνχοονες οικονομικές σκέψεις τωναοχαιων Ελλήνων, εκο. Λιβανη. 1966, τομο; ποώτος, σελ. 244.190. Πολιτικά,1279ε2Ο­12791› και 1283ε38­39, και Ηθικά Νικομάχεια, 112915­11301335 .

191. Πολιτικά. 13341› 15­20.192. Βλέπε 5ε1›1ι1ε, ο.π.. σελ. 113.193. Πολιτικα. 1253 α 5­10.194. Ηθικά Νικομαχεια, 116915.195. Ρτειιεἰε Κλ/οΙ11. ΟΑοιστοτελης και ή πολιτική, ο.π.. σελ. 88.196. Πολιτικα, 1295ε25­129515.197. Μετά τα φυσικά, 991151.198. Τσελλεο­Νεστλε, ο.π., σελ. 205­215.199. Μετά τα φυσικα, 991820.200. Βλέπε Κ. Τσατσου, ο.π., σελ. 181 και επόμενες.201. Μετα τα φυσικα.1035ε2.202. Μετά τα φυσικά, 1032ε19, 1043ε19, 10431527, 1042ε32, 983ει 27.203. Πολιτικα, 1254151 και επομενα.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΠΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ζ1 1

204. Ηθικά Νικομάχεια,1 177ε15 και επομενα.205. Πολιτικά,1333ε18 και επομενα.206. Πολιτικά, 1324ε30­35.207. Πολιτικα, 1325019­20.208. Πολιτικα, 1325ε31­32.209. Πολιτικά, 1325020­23.210. Πολιτικά, 1334025­30.211. Πολιτικά, 132301.212. Πολιτικά, 1280033, Ηθικά Νικομάχεια,1099ε 31­ 10990 9 και 1153 01­36.213. Πολιτικα, 133301 και επομενα.214. Ηθικά Νικομάχεια, βιβλιο Ζ.215. Ηθικά Νικομάχεια, 1 174031.216. Βλεπε Ω0.Ρετε1ττ1ετι, Ρὴυοεορὴἰε Μοτεμε, εοὶιὶοτιε Π.Ι..Β., ρεεε 36.217. Ηθικά Νικομάχεια, Γ,3.218. Βλεπε Αογουστου Μπαγιὡνα, Η ελευθερια στα Πολιτικά του Αριστοτέλη

στην Επιστημονική επετηριοα της Π.Α.Σ.Π.Ε., Πρυτανεια Κ. Δεσποτοπου­λου 1978­1979, Αθὴνα, 1981, σελ. 259 και επομενες.

219. Πολιτικα, 1254020 και επομενα.220. Πολιτικα, 1279 ε 30­1279010, 1296ε 1, 13050 25­30, 13610 25­35, 1325ε 25­28.221. Πολττικα,125 30 και επομενα. 1

222. Πολιτικἀ,1254013­15.223. Πολιτικα,1254015και επομενα.224. Πολιτικά, 1252ει 34.225. Ρτετιεὶε 9170111, Ο Αριστοτέλη; και η πολιτική, ο.π., σελ. 68.226. Πολιτικά, 1256025­27.227. Πολιτικα, 1253034­1254ε.228. Ομήρου, Ιλιάοα Σ 373.229. Βλεπε βιβλια νΙΙ και Χ/ΙΙΙ.230. Πολιτικά, 1328039­41.231. Πολιτικα, 1255034­125611.232. Πολιτικά, 1255ε5 και επομενα.233. Πολιτικα, 1253033.234. Πολιτικά, 1254ε15­17. ­

235. Για το περιεχομενο της βλέπε Ηθικά Ευοήμεια,12260 19­26. Πολιτικα,1260ε12.

236. Πολιτικά, 126005­6.237. Ηθικά Νικομαχεια, 116104.238. Πολιτικά, 1260ε12.239. Πολιτικά, 1260ει15­16.240. Πολιτικά, 1329ε.15­16.241. Πολιτικά, 1252α31.242. Πολιτικά, 1330 ε 32 και επομενα.243. ν. Οο1ι1εο0Π11‹1τ, «ια τ0εοτ1ε ετΙετοτε11ε1εΠιπε εὶε 1°εεεΙενεἐε ετ εε Π1ετ0ο‹1ε»,

Εοητε, τοππε Ι, εο. ντὶτι, 1984.244. Πολιτικα, 1255014.245. Ρ1ο1εγ, Αρχαια και σύγχρονη δημοκρατία, Εκδοσεις Ευροαλος, σελ. 137.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Πολιτικα, 12521331.Πολιτικα, 1253ε­119 και επομενα.Πολιτικα, 1253ει3­5.ΧΧ/.\λ#1Π‹1ε1Ισειπ‹1­Η.Ηε1ΠτεοετΙτ, Ενχειοιὁιο ιστοοιας της φιλοσοφίας, Μοοφω­τικσ Ίὀουμα Εθνικης Τοαπεςης, 1991, σελ. 175.Βλέπε Ρὶιυεν, Η πολιτική στον αοχαίο κοσμο, Πανεπιστημιακές εκδοσειςΚοητης, 1996,σελ. 28.Πολιτικα, 12781›20­25.Πολιτικα, 1253ε30­33.Πολιτικα, 1235832­39.Πολιτικα, 1324ε5 και επομενα.Πολιτικα, 1337ε26­29.Ηθικα Νικομαχεια, 11301›35­37, Βλεπε σχετικο σχολιο Η.Η. 1οειο1υττ1,Αττετοτἰε, Τὴε Νἰοοιποελτεπ Ετὴιοε, σα. Ηεεε, ΠΑ. ΟΧ1”οτ‹1, 1970 σελ. 135.Βλεπε Γ. Βλαχου, «Φοονησις Πολιτικη. Η αντινομια του ανθοὼπου και τουπολιτη στα Ηθικα Νικομαχεια», Επιστημονικη επετηοιοα Π.Α.Σ.Π.Ε., ο.π.,σελ. 69­80.Πολιτικα, 1310α35­36.Πολιτικα, 1329ει 19.Βλέπε ΗσςεΙ, Παοαὁόσεις νια την ιστοοια της φιλοσοφίας, Φοαγκφουοτη1971, σελ. 226 και επόμενες (στα γεομανικα). Αναφεοεται απο τον Κιι11τΠαΠτι,ο.π., σελ. 16. ' .

Βλεπε Γ. Κοοὀατου, Ιστοοια της Ελληνικης Φιλοσοφιας, Εκο. Μπουκουμα­νη, σελ. 350.Πολιτικα, 12601537 και επομενα.Πολιτικα, 12791334.Πολιτεια, 1310α5 για ὁημοκοατια και 1316151­10 για υπολοιπες.Πολιτικα, 1267ε11­13.Βτε Ετοοι, ο.π., σελ. 108.Ρ1Π1σγ,Αοχαία και σύνχοονη ὁημοκοατια, ο.π., σελ. 104.Πολιτικα, 1279818­23 και επομενα.Πολιτικα, 1294ει12.Πολιτικα, 1297α12­14.Πολιτικα, 13218 42­44.Ηθικα Νικοιιαχεια, 11321›30­1133ε.Πολιτικα, 131Οε9­10.Βλέπε Ο.Η.8εο1Πε, ο.π., σελ. 119.Πολιτικα, 12931140­41.Γενικοτεοα για την συνεισφοοα του Αοιστοτελη στην οικονομικη θεωοια,βλεπε μεταξυ αλλων Κ. Μειτκ, Το κεφαλαιο, τομος ποὼτος, σελ. 73 και επο­μενες, 95, 99, 165 και επόμενες. 177, 342, 423. Επισης το πολυ καλο βιβλιοτης Ἑλλης Παππα, Οι αοχαιοι Ελληνες συννοαφεις στο «Κεφάλαιο» τουΜαοξ. εκὀ. Συνχοονη εποχη, 1984, που κυοιως αναφὲοεται στον Αοιστοτε­λη, το σημαντικο βιβλιο του Αθανασιου Κανελλοπουλου που ποοαναφέο­θηκε, Σύνχοονες οικονομικές σκέψεις των αοχαιων Ελλήνων, σελ. 307­339και τελος το Ατιετοτεῶ/Ιεικ του Βε Ιιειιὼὶετ Ρειττ1ο1‹, εα. Μειττιο.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ζ13

277. Α. Κανελλόπουλσυ, σ.π., σελ. 327.278. Βλέπε και Ηθικά Νικομάχεια. 1133834­ 11331).279. Πολιτικά, 12588 37­1258158.280. Ρητοόικἠ, 13901532­1391820.281. Πολιτικά, 1294812.282. Πολιτικα, 1310829­30.283. Βλἐπε και Β Οετοετ, Ι.εε Οτεσε 58:15 ιΠΙτ8σΙε. εσὶτὶοτιε Β8 Πόοουνεττε. 1983.

ρειἕεε 272­279.284. Πολιτικά, 1319825 και επόμενα.285. Πολιτικά, 129286­8.286. Πολιτικά, 1270138­10.287. Πολιτικά, 1301835­1301152.288. Πολιτικά, 128989­10.289. Πολιτικα, 12818 44 και επόμενα.290. Αναφἐόσνται στο Ρτ8ι1εὶε \λ|ο1Π, Ο Αόιστοτέλης και η πολιτική, ό.π.. σελ.

139­140.291. Πολιτικά, 13028 9.292. Πολιτικά, 1269813,και 1307 817.293. Πολιτικά, 1286831­35.294. Πολιτικά, 1261831­156 και 13321320 και επόμενα.295. Αθηναιων Πολιτεία, ΧΙ..296. Πολιτικα,1261158­1 1.

297. Πολιτικά, 1263837­40.298. Πολιτικα, 128981 και επόμενα.299. Βλεπε Ηθικά Νικομαχεια, 1101814 και Πολιτικά, 1295835­193586.300. Πολιτικά. 12861515­25.301. Βλεπε σχετικα Ηθικά Νικομάχεια, 1131810­1131159.302.'Πσλιτικά, 1281841 και επόμενα.303. Πλατωνσς, Νόμοι, 7578.304. Βλέπε Ηλια Νικολοὐὁη, Αόιστοτἐλη «Ηθικά Νικομάχεια» (βιβλιο Ε), Πεόι

Δικαιοσύνης, Κσινωνικε; Εκδόσεις, 1975, σελ. 59.305. Βλεπε 5τε Ωτσ1Χ. ο.π., σελ. 513.306. Πολιτικά. 1274815­18.307. Πολιτικά, 1281151­1282815.308. Πολιτικά, 1308838­13098 9.309. Πολιτικά. 1318823­25.310. Πολιτικά, 13181513­18.311. Πολιτικά. 1277836 και επόμενα.312. Βλεπε και Ρὶτιὶεν, Ασχαια και σύγχρονη ὁημσκσατια, ο.π., σελ. 70.313. Πολιτικά. 12848 1­15.314. Πολιτικά. 1287828 και επόμενα.315. Πολιτικά, 1202832­33.316. Ηθικά Νικομἀχεια.1 137845­1 13885.317. Πολιτικα, 1329819.318. Πολιτικα, 13281534­132984.319. Πολιτικά, 1329837­38.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Πολιτικά, 1333ε37­40.Πολιτικά, 13331) 29­1334ε και επόμενα.Πολιτικά. 13Ο8ο1Ο­ 15.Βλέπε Οι Ρετεὶιηειτ, ΡΙιἰΙσεσρ!ιΙε ΜοτεΙε, ο.π., σελ. 39.Πολιτικά. 13351520 και επόμενα.Πολιτικά, 1326154­5.Πολιτικά, 1362133­7.Πολιτικά, 132Οα3Ο­35.Πολιτικά, 1319ε9­1Ο.Πολιτικόι,1330ε 1­2 Βλεπε και Διογενη Λαερτιο Ἡ 72 για την ιόια αντιλη­ψη στον Διογενη τον κυνικό.Πολιτικά, 1263ε31­1263138.Βλέπε Αντώνη Αντωνακόπουλου, «Η κοινωνικη και πολιτικη σημασια τηςὀιανεμητικης όικαιοσὐνης του Αριστοτέλη» στην Επιστημονική Επετηρίδατης Π.Α.Σ.Π.Ε., ο.π., σελ. 45.Πολιτικά. 133Οε9­17.Πολιτικά. 1337ε11.λλιλλ/ιηιἱοὶοηό­Η.Ηειι11εοοτΙι, Εγχειρίδιο της ιστορίας της φιλοσοφίας, ο.π..σελ. 175.Πολιτικά, 1339ε11 και επόμενα.Πολιτικά, 13411›32 και επόμενα.Πολιτικα, 13371337­1338ε3.Πολἴιτικόι, 1339ε3Ο­35.Βλεπε αναπτυἔη αυτης της αποψης στον ΚιιΙΙοτετιο. ο.π.. σελ. 119.Αποψη που πρώτος ανεπτυἔε ο ΚΥ. Ιεεἕετ. ο.π., σελ. 271 και επόμενες.ΚΜ ΚιιΙΙτοεπΠ, ο.π., σελ. 39 και 50 για το αντιθετο.5τε Ωτοοι. ο.π., σελ. 513.Πεντε Ηετνι­ιν. «Τννο Κὶπςε οί εσιιεἰὶτγ» το (ζ`Ιεεε1οεΙ ετ Μοιἰἰεενεϋε, ιτο 27,1966, σελ. 99­100.Κ. Μετκ. Κριτική του προγράμματος της Γκότα. εκό. Σύγχρονη Εποχή. σελ.13­15.Βλέπε και Κὶοεετό Βοόόιιε, Ατιετοτοι Ζε πιετιοο ετ Ζε στό, οὰιτιοιτε Ρ.Π.Ρ.. ρεεε 45.ΗεεεΙ, Φιλοσοφια της ιστσριοις, σελ. 327. Αναφέρεται από τους Μετκ­Εεςώε στην Γερμανική Ιὁεολογιοι, εκὁ. Ουτεηποετς, τόμος Ι. σελ. 200.ΜεΙοο1τιτ 5οΙ1οΗοΙ‹1, Η στωική ιὁέοι της πόλης, Μορφωτικό Ἱόρυμα ΕθνικηςΤραπέζης. 1977, σελ. 14.Βλέπε Ετοετ ΒΙοο1ι. λε ριτποιρε εερέτεποε. ο.π., σελ. 59.Ατι1οΙι1 Ηειιεετ, Κοινωνική Ιστορια της τέχνης, Εκο. Κόιλβος, τόμος 1, σελ.136.Βλέπε Π. Βετιιτ, Ρπιτετσιιε ετ Ιε ετοιιτἰετῃο..Πλούταρχου, Περι κοινών εννοιών προς τους Στωικσύς. 1059 ‹1.

Στο ιόιο. 10596­1.Ο.Η. 5εο1ι1ε. Ιστορια των Πολιτικών Θεωριών. ο.π., σελ. 161.Οτι. Ρετεὶττιειτ. Ρἰιϋοεορἰτἰε Μοτε|ε, ο.π., σελ. 49.Πλόιτωνοι, Σσφιστἠς, 247 ι1.

Διογένης Λαέρτιος. 7,150.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 215

35 7. 5νΡ 2, 359, 381 και Περι των κοινών εννοιών προς τους Στωικούς, 1Ο73ε.358. Πλούταρχος, Περι Στώικών εναντιώματων, 1042 ι.359. Βλεπε σχολιο 116, σελ. 296 στο Περι των κοινών εννοιών προς τους Στωι­

κούς, Εκδοσεις Κακτος.360. 5νΡ 2,310.361. Ιιετοιποε Οοιι1σιιοετ1τε1ε, Αιυτ οτιἕιτιοε ιιε· Ζε ριιιιοεοριτιε· οιιτορέοτπιο, Πε

ΒοεοΚ Ποἰνετεὶτέ, ΒτιιΧε1Ιεε, 1994, σελ. 534.362. Πλούταρχος, Περι κοινών εννοιών προς τους Στώικούς, 1075 13,0.

363. Στο ιδιο, 1076ε.364. Πλούταρχος, Περι στωικών εναντιώματών, 1038ι1 και 5\ιΡ.3, 526.365. Βλέπε Τσελλερ­Νεστλἐ, ο.π., σελ. 288.366. Α.Α. ιοος, Η Ελληνιστική Φιλοσοφια, Μορφωτικο 'Ιδρυμα Εθνικης Τραπε­

ςης, 1977, σελ. 244­245.367. Πλούταρχος, Περι Στώικών εναντιωματων, 10501).368. Στο ιδιο, 1050 ε.369. Διογενης Λαερτιος, 7,138­139.370. Διογένης Δαερτιος, 7,87­88 και Πλούταρχος, Περι κοινών εννοιών προς

τους Στώικούς, 106ΟτΙ.371. Α.Α. Ι.οτις, ο.π., σελ. 179.372. Α.Α. Ιιοτις, ο.π., σελ. 238.373. 5νΡ 2,937.374. 3νΡ 2,549, 1211.375. ΒΨΡ 2, 1132 και επομενα.376. εντ 2,913.377. 5νΡ 1, 158.176. 3,323.378. Διογενης Λαερτιος, 7, 32. .379. Στο ιδιο, 7, 39­4Ο.380. Διογένης Λαερτιος 7, 39­40.381. Διογένης Λαερτιος 7,86.382. Χρύσιππος, δεύτερο Περι Φύσεως βιβλιο 5νΡ 2, 1181.383. Διογενης Λαερτιος 6, 71.384. Πλούταρχος, Περι κοινών εννοιών προς τους Στωικούς, 10650­ο.385. Πλούταρχος, Περι κοινών εννοιών προς τους Στώικούς, 10651).386. Πλούταρχος, Περι Στωικών εναντιωματων,1042ο και 1050 ο και Περι κοι­

νών εννοιών προς τούς Στώικούς, 1060 ‹1­10641.387. Πλούταρχος, Περι Στωικών εναντιωμάτων, 1042ι1.388. 5νΡ 2, 944­945.389. Διογενης Λαἐρτιος 7, 175.390. 5 Χι Ρ 2, 83.391. Διογενης Λαερτιος 7,46.392. Α.Α. Ιεοτις, ο.π., σελ. 205­206.393. Τετοιες ειναι: η ομοιοτητα, η αναλογια, η μεταθεση, η σύνθεση, η εναντιωση.394. Κικἑρων, Αοειι. 2,145.395. Διογένης Λαερτιος 7,159.396. 5νΡ 3,115. 1

397. Πλούταρχος, Περι των κοινών εννοιών προς τους Στωικούς, 106515.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Διογένης Λαέοτιος 7, 86, 87.5νΡ3.459.\λι.λλι1τι‹1ε11σειικ1­Η. Ηε1ιηεσετ1ι,ο.π.,τομος Α, σελ. 193.Πλοὐταοχος, Πεσί Στωικών ενσιντιωμάτων, 1Ο44ῖ.5νΡ 3.703 και Πλοὐταοχος, Πεοι Στωικων εναντιωμάτων.1Ο43ε.Διογένης Λαέοτιος 6, 4.Βλέπε κυοιως Διογένη Λαέοτιο 6, 24­72.Διογένης Λαέοτιος 6.72.Διογένης Λαέοτιος 7,114.Διογένης Λαέοτιος 7.122.Διογένης Λαέστισς 7, 117.Διογένης Λαέοτιος 7. 88.Διογένης Λαέοτιος 7, 89.Διογένης Λαέοτιος 7, 9Ο.Διογένης Λαέοτιος 7, 91.Πλοὐτασχος. Πεοι κοινών εννοιών ποος τους Στωικοὑς. 1Ο61ί.Κ. Τσατσου, ο.π., σελ. 282.Βλέπε Ε. ΒΙοοΓι. λσ ρτἰιισἰρε σερέτεσσσ, ο.π.. σελ. 62.Πλατωνος, Νόμοι, 90315­σ.Διογένης Λοιέοτιος 6, 85.Διογένης Λαέοτιος 7, 23.5νΡ 3,352.Διογένης Λαέοτιος 7. 130.Μ. 5έΙιο1ιοΙ‹1, Η Στωική ιδέα τής πόλης, ο.π., σελ. 42.Διογένης Λαέοτιος 7,121.Κ. Τσοιτσου, Η κοινωνική φιλοσοφιοι των αοχσιίων Ελλήνων, ο.π., σελ. 288.8νΡ 3,617.ΞΥΡ 2,528.Διογένης Λαέοτιος 7, 129. Βλέπε πιο αναλυτικα για το οολο του 'Εοωταστο Μ. 5σΙτοΓ1οΙι1, Η Στωική ιδέα της πόλης, ο.π., σελ. 44 και επόμενες.Οεννγιτ Μυττιιγ. «Ο 'Ελληνας ανθοωπος και οι μοοφές κοινωνικοτητας» στοΟ Ελληνας Ανθοωπος, ο.π., σελ. 373.Πλοὺταοχος, Πεοι των κοινών εννοιών ποος τους Στωικοής. 1Ο69τΙ.Κ. Μαοξ, Τετοάὁια για την ιστοοια της επικοὐοειας, στωικης και σκεπτι­στικης φιλοσοφιας, ΙΙ. σελ. 196­197.Α.Α. Ι.οι1ς, Η Ελληνιστική Φιλοσοφια, ο.π., σελ. 41.Επικουοου. Ποοσφώνήσις. ΙΔΧΧΧΙ.Στο ισιο Ι.ΧνΠ.Βλέπε Ι.. Οουὶσιιοειτἰτεὶε, Ασκ οιιἔιπεε σε Ισ ρ|τ1Ιοεορ|τΙε εστορέετπισ. ο.π.,σελ. 515.Επικουοου, Ποος Μενοικέα, 133.Βλέπε Κωνσταντινου Τσατσου, Η κοινωνική φιλοσοφία των ασχαιωνΕλλήνων. ο.π., σελ. 293.Επικουοου, Κὐοισιι ὁοξοιι. ΧΧΧΠΙ.Αναφέοεται στην Γεομανική Ιὀεολονισι, ο.π., τοιιος Ι, σελ. 200.Επικουοου, Ποσς Ηοοὁοτον, 39­40.

ΑΡΧἈΗΑ ΔΗΜΟΚΡΑΠΑ ΠΑ ΠΑΝΪΑ ΝΕΑ 217

439. Τσιμπουκιὀη, Οι κλασικοί του μαοξισμού για τήν αοχαία Ελλαὀα, ο.π., σελ.104.

440. Επίκουοου. Ποοσφώνήσις, ΧΙ..441. Α.Α. Ι.οτις. Η Ελληνιστική Φιλοσοφια, ο.π.. σελ. 47.442. Ειτικουοου, Ποος Ηοοὁοτον, 38.443. Διογενη Λαεοτιου, Βίος Επίκουοου, 32.444. Επικονοον, Ποος Ηοὁὀοτον, 50­51.445. Δισγενης Λαἑοτιος, Βίος Επίκουοου, 31­33.446. Επικουοου. Ποος Ηοοὁοτο, 46.447. Επίκουοου, Ποοσφώνησις, ΧΧΙν.448. Βλεπε Τσελλεο­Νεστλε, Ιστοοία τής Ελληνικής φιλοσοφίας, ο.π., σελ. 298­

299.449. Διογένης Λοιἐοτιος, Βίος Επίκουοου, 31.450. Επικουοου. Ποος Ηοοὀοτον. 63.451. Στο ίδιο 67.452. Μαοξ­Ένγκελς. Η Γεομανική Ιδεολογία, ο.π., τομος Ι, σελ. 197.453. Επίκουοου, Ποος Μενοικέα. 124.454. Επικουοου. Κὐοιαι ὁοξαι ΙΙ και Ποος Ηοοὀοτο, 63.455. Επικουοου, Ποοσφώνησις, ΧΙν.456. Βλεπε Ι. 5ε1εΠ1, Τε! ιπι Βίειι ρειτιηίε Ιεε ίισιηιηεε, ΙΧ Ετίτίσιιε εί°Ερίοιπε.

εὼϋοιπε νιιη. Ρειταε, 1989.457. Τσελλεο­ Νεστλε. Ιστοοία της Ελληνικής φιλοσοφίας, ο.π., σελ. 308.458. Ι.. Εοι11οιι1›ετ1τε1ε. ΑιιΧ οτίἕίηεε σε Ιε ρίιίίοεσρίιίε ειιτορὀειιιιε. ο.π., σελ. 516.459. Α.Α. Ι.οι1ς, Η ελλήνιστική φιλοσοφία. ο.π., σελ. 47­48.460. Ο. Ρετε1τηειτι. Ρίιιίοεορίιίο Μοτείε. ο.π., σελ. 42.461. Πλοὐταοχου, Ότι ουὁέ ήὁεως ζήν ἐστιν κατ' Επίκουοον, 109111 και Πλατω­

νος. Πολιτεία, 5841›­585ει.462. Διογένης Λαεοτιος. 2.89.463. Πλοὐταοχος, ο.π.,1Ο89 ει.

464. Επικουοου, Ποος Μενοικέα, 129.465. Επίκουοου, Ποοσφώνησις, Ι.ΧΠΙ.466. Στο ιδιο, 127­128.467. Επίκουοσυ, Κὐοιαι ὁσξαι Ψ.468. Στο ίδιο, ΧΧΙΙ.469. Στο ίδιο. Ι.470. Επικουοου, Ποοσφώνησις, Ι.ΧΧΧΙ.471. Επικουοου, Ποοσφώνήσις. ΧΙ.ΙΙ.472. Επικουοου, Ποοσφώνησις, ΙΝΙΠ.473. Επίκουοου, Ποοσφώνησις, Ι.ΧΧ\ίΠ.474. Επικουοου. Κὐοιαι ὁοξαι. ΧΧΧΙΠ και ΧΧΧΙ.475. Επικουοου, Κὐοιαι ὁοξαι, ΧΧΧΙν.476. Διογενη Λαεοτιου. Βίος Επίκουοου, 119.477. Επικουοου. Ποοσςσώνησις, Ι.ΧΧνΙΠ.478. Επικουοου, Ποοσςσώνησις. ΧΧΙΙΙ.479. Επίκουοου, Ποος Μενοικἐα, 122.

ΖΙ. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΓΙΡΟΣΩΙἹΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ

4.Ι ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

4.Ι .Ι Εισαγωγικα

Όλα τα συνχοονα δημοκοατικα συνταγματα από τή μια κατοχυοωνουντη λαϊκή κυοιαοχια1 και από τήν αλλή θεσπιζουν ότι τουτή εκφοαζεταιμεσω τησ αντιποοσωπευτικής, έμμεση; δήμοκοατιαξ.

Αυτό συνεπώς που θα ποέπει να διεοευνήθει ειναι ποωτον κατα πό­σο αυτή ή λαϊκή κυοιαοχια ειναι ουσιαστική ή ποόκειται στήν ποαγμα­τικότήτα για μια κυοιαοχια μόνον των θεωοουμενων, κατα τον εμπνευ­στή τή; ΕοοΙ‹ε, ελλογων ιδιοκτή­των και όχι όλου του λαου3 και δευτε­οον κατα πόσο αυτή η κυοιαοχια ειναι δυνατόν να εκφοαστει μεσω τή;αντιποοσωπευτικήα δήμοκοατιας, ή αν στήν ποαγματικότήτα αυτή ή τε­λευταια δεν αποτελει πασα το μεσο κατοχυοωσή; και νομιμοποιήσήςτης εἔουσιαη των ιδιοκτήτων των μέσων παοαγωνής.

Στή συγχοονή αστική δήμοκοατια δεν υπαοχουν οιιπεοιοοισμοι πουυπήοχαν στην αοχαια αθήναική δήμοκοατια όσον αφοοα τήν απόδοσήτή; ιδιότητα; του πολιτή και κυοιως δεν υπαοχει ο διαχωοισμό; σε δου­λους και ελευθεοους, ταυτόχοονα όμως θεσπιζεται αναμεσα στους πολι­τες ο διαχωοισμό; αναμεσα σε κυβεονωντες και κυβεονωμενους, ο οποι­οα ουσιαστικα δεν υπήοχε στήν αοχαια αθήναική δήμοκοατια.

Το ζητουμενο ειναι αν ή διευουνσή της κατηνοοια; του πολιτή αντι­σταθμιζει τήν χαμενη ταυτισή πολιτή­κυβεονήτή της αοχαια; δήμοκοα­τιας ή αν στήν ποανματικότήτα ή αφήοήμενή κατήνοοια του πολιτή καιτων δικαιωματων του εοχεται να συγκαλυψει τη συνχοονή οικονομικο­κοινωνική ανισότήτα αναμεσα στουἑ ποανματικου; ανθοωπουα, την

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΖΙ9

οποια εοχεται να επικυοώσει η αντιποοσωπευτική δημοκοατια και οδιαχωοισμός σε αοχοντες και αοχόμενους που υποβόσκει σε αυτήν.

Για να απαντήσουμε σ° αυτό το εοώτημα ποεπει ποοηγουμενως:1) Να εξετασουμε το ποαγματικό, ουσιαστικό πεοιεχόμενο του συγ­

χοονου αστικου κοατους και τουτο πεοα από την όποια μοοφή διακυ­βεονησης. Αυτό ειναι απαοαιτητο διότι συνήθως η δημοκοατια χοησιμο­ποιειται ως όοος που αποδιδει ταυτόχοονα το πεοιεχόμενο του συγχοο­νου αστικου κοατους και τη δημοκοατική μοοφή διακυβεονησης, συσκο­τιςοντας ετσι και το ένα και το αλλο.

2) Να αναλυσουμε το διπολο βιας­δόλου που κατα κοινή ομολογιαόλων­ των κλασικών πολιτικών φιλοσόφων χαοακτηοιςει το συγχοονοκοατος και πιο ειδικα να αναδειἔουμε το οόλο της αποξἐνωσης, η οποιακατα τον Ιἱοιιεεοευι* καθιστα τη βουληση της πλειοψηφιας αντιθετη με τοπόαγματικό της συμφἐοον ή τη γενική βουληση. Η αναλυση αυτή ειναιαπαοαιτητη, για να ενταχθει η δημοκοατική μοοφή διακυβεονησης σταπλαισια αυτου του κοινώς αποδεκτου διπολου κι ακόμη για να αναδει­χθει ο θεμελιακός οόλος που παιζει η βουληση των αποξενωμενων ατο­μικοτήτων στα πλαισια της συγχοονης αντιποοσωπευτικης δημοκοα­τιας.

3) Να διεοευνήσουμε το ποαγματικό πεοιεχόμενο του διαχωοισμουσε ανθοωπο και πολιτη, των αντιστοιχων δικαιωματων τους καθώς καιτου ισου αστικου δικαιου και τουτο για να αναδειξουμε από τη μια τήνουσιαστική υποταγή των δικαιωματων του ανθοώπου στα δικαιωματακαι στο κοατος των ιδιοκτητών των μεσων παοαγωγής και από την αλ­λη τον ουσιαστικα ανισο χαοακτήοα του τυπικα ισου δικαιου.

4) Να διεοευνήσουμε το πεοιεχόμενο της απόσπασης αναμεσα σε κυ­βεονώντες και κυβεονώμενους, δηλαδή της αντιποοσωπευτικής δημο­κοατιας η οποια εοχεται να συμπληοωσει ως η καλυτεοη μοοφή γι' αυ­τήν την αστική κυοιαοχια.

4.Ι .Ζ Περιεχόμενο του συγκρονου αστικου κρατους5

Ποιν από την τομή που επἑφεοε ο Μουτ στη θεωοια του κοατους, κυ­οιαοχουσαν δυο οευματα σκέψης, κατα τα οποια το κοατος εμφανιζό­ταν ως ενσαοκωση του ανώτεοου συμφεοοντος της κοινωνιας στο συνο­λό της.

ΖΖΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Το ποώτο απ° αυτα που ηταν επτκσατεστεοο στη Γεομαντα θεωσουσετο κοατος ως ενσαοκωση της απολυτης τδεας κατ συνεπώς ως καττ πουεπτβαλλοταν στην κοτνωντα απο τα πανω6.

Το δευτεοο ηταν αυτο που επτκοατουσε στην Ανγλτα κατ τη Γαλλτακατ κατα το οποτο τα απομονωμένα ατομα ποουπαοχουν της κοτνωνταςκατ του κοατους κτ αυτο το τελευτατο ετνατ ποοτον ενος ελευθεοου συμ­βολατου αναμεσα στους ανθοώπους κατ συνεπώς εκφοαστης του γεντ­κου συμφεοοντος της κοτνωντας.

Αυτη η ποομασἔτσττκη ανττληψη πεοτ κοατους κατ πτο ετδτκα πεοττης ουδετεοοτητας του που συνδεετατ με τη συμβολατακη συλλοντσττκητου Ι.οοΙ‹ε ετνατ κατ σημεοα κυσταοχη. ·¥ υ

Η σημανττκη ανακαλυψη του Μετκ σε σχεση μ®­αυτα τα οευματαηταν οττ δεν ετνατ το κοατος που παοαγετ την κοτνωντα ουτε η τδεα πουπαοαγετ το κοατος αλλα η κοτνωντα που γεννα το κοατος. Π

Γτα τον Μετκ το κσατος δεν αποτελετ ουτε εκφοαση του γεντκουσυμφεοοντος ουτε καν, οπως υποστηοτςετ ο Πουλαντζαςἦ απλη συντ­σταμενη των κοτνωντκών ανττθεσεων, αλλα ετνατ ταυτοχοονα οογανοτης κυοταοχης ταξης κατ οονανωση της κοτνωντας κατω απο την κυ­οταοχτα αυτης της ταξης.

Ήδη ο Μετκ στο αοθσο του ντα ττς κλοπές ξυλων επτσηματνετ τηνεπτδοαση που ασκουν στο Ποωστκο κοατος τα υλτκα, οτκονομτκα συμ­φεοοντα των νατοκτημονών.

”

«Όλα τα οογανα του κοατους γτνοντατ τα αυττα, τα ματτα, τα χεοτακατ τα ποδτα με τα οποτα το συμφεοον του τδτοκτητη των δασών ακουετ,κατασκοπευετ, εκττμα, ποοστατευετ, καταλαμβανετ κατ εφοομα››8.

Ο Μετκ σε ανττθεση με τον ΗεςεΙ πτστευετ οττ στη σχεση τδτωττκηςκοτνωντας κατ κσατους το καθοοτσττκο ετνατ η κοτνωντα κατ οχτ το κοα­τος.

Στην Συμβολἠ στην κοτττκἠ της Φτλοσοφίας του Δτκατουετου ΗεἕεΙ οΜετκ γοαφετ: «Η οτκογενετα κατ η τδτωττκη κοτνωντα ετνατ οτ ποοϋπο­θεσετς του κοατους. Αυτες ετνατ οτ καθ° αυτο δσαστηστες εδοες [υποκετ­μενα] ομως στην θεωοηστακη ανττμετώπτση [του Ηεςετ] αυτο εμφαντςε­τατ ανττστοοφα»9. Ο Μετκ τοποθετετ ετστ το κοατος στο τστοστκο τουπλατστο κατ το υπαναγετ σε μτα υλτσττκη ανττληψη της τστοοτας.

'Οπως στο φτλοσοφτκο επτπεδο η υλη ετνατ ποωτευουσα σε σχεση μετην τδεα στο πολτττκο επτπεδο δεν ετνατ το κοατος που δταμοοφώνετ την

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑ ΠΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΖΖΙ

κοινωνια αλλα το αντιστοοφο. Στη Γεομανικῇ Ιδεολογια οι Μειτκ καιΕηςειε γοαφουν: Με τη χειοαφετηση της ιδιωτικης ιδιοκτησιας από τηνκοινότητα το κοατος εγινε μια ζεχωοιστη οντότητα πλαι και εζω απότην ιδιωτικη κοινωνια, αλλα δεν ειναι τιποτε πεοισσότεοο από τη μοο­φη οογανωσης που οι αστοι υιοθετουν αναγκαστικα για την αμοιβαιαεζασφαλιση της ιδιοκτησιας τους και των συμφεοόντων τους [...] Μιακαι το κοατος ειναι λοιπόν η μοοφη που μ° αυτην τα ατομα μιας κυ­οιαοχης ταζης εζασφαλιζουν τα κοινα τους συμφεοοντα και όπου σ° αυ­τη συνοψιζεται ολόκληοη η ιδιωτικη κοινωνια μιας εποχης, επεται ότιόλοι οι κοινοι θεσμοι πεονουν μέσα από το κοατος και αποκτουν μιαπολιτικη μοοφη. Από εδω ποοεοχεται η ψευδαισθηση ότι ο νόμος βασι­ζεται πανω στη θεληση και μαλιστα πανω στη θεληση την αποσπασμενηαπό την ποαγματικη της βαση, πανω στην ελευθεοη θεληση.››10

Με αλλα λόγια για τους Μετκ και Εηςειε, το κοατος ειναι γεννηματης κοινωνιας, δεν εκφοαζει όμως τα κοινα συμφεοοντα όλων των με­λων της αλλα εκεινα της κυοιαοχης ταζης.

Όμως, πως η κοινωνια «γεννα» το κοατος; Και γιατι το κοατος ειναιο εκφοαστης των συμφεοόντων της κυοιαοχης ταζης;

Στο ποόλογο της Κοιτικἠς της Πολιτικής Οικονομιας ο Μετκ σ° ενααπόσπασμα που εχει γινει κλασικό μας δινει την απαντηση στο ποωτοαπ° αυτα τα εοωτηματα μεσα από την τοποθετηση του για τα δυο θεμε­λιακα, δομικα στοιχεια της κοινωνιας που ειναι η βαση και το εποικο­δόμημα της.

«Στην κοινωνικη παοαγωγη της ζωης τους, οι ανθοωποι εοχονται σεκαθοοισμενες, αναγκαιες, ανεζαοτητες από τη θεληση τους σχεσεις, σε

παοαγωγικες σχεσεις που αντιστοιχουν σε μια οοισμενη βαθμιδα ανα­πτυζης των υλικων παοαγωγικων τους δυναμεων. Το συνολο αυτωντων παοαγωγικων σχέσεων αποτελει την οικονομικη διαοθοωση τηςκοινωνιας, την ποαγματικη βαση που πανω της υψώνεται ενα νομικόκαι πολιτικό εποικοδόμημα και στην οποια αντιστοιχουν οοιομενεςμοοφες κοινωνικης συνειδησης. Ο τοόπος παοαγωγης της υλικης ζωηςκαθοοιζει την κοινωνικη, πολιτικη και πνευματικη ποοεια της ζωης γε­νικα. Δεν ειναι η συνειδηση των ανθοώπων που καθοοιζει το ειναι τους,μα αντιθετα το κοινωνικό ειναι τους καθοοιζει τη συνειδηση τους. Σεμια οοισμενη βαθμιδα της εζὲλιζης τους, οι υλικες παοαγωγικες δυνα­μεις της κοινωνιας εοχονται σε αντιφαση με τις υπαοχουσες παοαγωγι­

222ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

κές σχέσεις η ­ποαγμα που αποτελει τη νομικη γι' αυτο έκφοαση­ μετις σχέσεις ιδιοκτησιας, μέσα στις οποιες ειχαν κινηθει ως τωσα. Απομοοφές αναπτυξης των παοαγωγικων δυναμεων οι σχέσεις αυτές μετα­βαλλονται σε δεομα τους. Τοτε έοχεται μια εποχη κοινωνικης επαναστα­σης. Με την αλλαγη της οικονομικης βασης ανατοέπεται, αογοτεοα ηγοογοτεοα, ολοκληοο το τεοαστιο εποικοδομημα››Π.

Συνεπως, αυτο που καθοοιςει την ουσια του εποικοδομηματος καιτου κοατους γενικοτεοα ειναι οι παοαγωγικές σχέσεις που αντιστοιχουνσε μια οσισμένη βαθμιδα αναπτυξης των παοαγωγικων δυναμεων.

Αναμεσα σ' αυτές τις παοανωγικές σχεσεις η σχέση ιδιοκτησιας ειναιαυτη που μας αποκαλυπτει την ουσια του κοατους.

«...Στην αμεση σχέση των ιδιοκτητών των οσων πασαγωγης με τουςαμεσους πασαγωγους _ μια σχέση η μοοφη της οποιας καθε φοοαανταποκσινεται παντα με φυσικοτητα σε μια καθοοισμένη βαθμιδα ανα­πτυξης του τοοπου δουλειας. Επομένως, και στην κοινωνικη παοαγωγι­κη δυναμη βσισκουμε το ενδοτατο μυστικο, την κουμμένη βαση ολης τηςκοινωνικης συγκοοτησης, επομένως και της πολιτικης μοοφης της σχέ­σης κυοιασχιας και εξαοτησης, κοντολογις, της καθε φοοα ειδικης κοα­τικηε ιιοοφηε­»1Ζ

Συνεπως, το κοατος εκφοαςει τα συμφέσοντα οχι ολης της κοινω­νιας αλλα της ταξης που κατέχει την ιδιοκτησια των μέσων παοαγωγης.

Βέβαια, κατα τον Μειτκ, ουτε η σχέση παοαγωγικων δυναμεων καιπαοαγωγικων σχέσεων, ουτε και κατα πσοέκταση η σχέση οικονομικηςβασης και εποικοδομηματος ειναι σχέσεις μονοπλευοης επιοοοης τωνπαοαγωγικων σχέσεων απο τις παοαγωγικές δυναμεις και του εποικο­δομηματος απο την οικονομικη βαση.

Η σχέση αναμεσα τους ειναι μια διαλεκτικη σχέση και πιο συγκεκοι­μένα:

Π

1) Παοαγωγικές δυναμεις και παοαγωνικές σχέσεις αποτελουν πα­ντα μια αδιασπαστη ενοτητα.Ζ) Σε καθε τοοπο παοανωγης οι παοαγωγικές σχέσεις εἔαοτωνται

απο τις παοαγωγικές δυναμεις και την αναπτυξη τους.3) Οι παοαγωγικές σχέσεις επιδσουν παντα ενεογητικα πανω στηναναπτυἔη των παοαγωγικων δυναμεων››13.Αυτη η ενοτητα παοανωγικων σχέσεων και παοαγωγικων δυναμεων,που ειναι ταυτοχοονα ενοτητα και συγκσουση, ενοτητα πεσιεχομενου

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 223

και μοοφης της κοινωνικης αναπτυἔης, καθοοιζεται, σε τελευταια ανα­λυση απο το πεοιεχομενο. Ταυτοχοονα, οι παοαγωγικες σχεσεις δεν με­ταβαλλονται μονο απο τον ενα τοοπο παοαγωγης στον αλλο αλλα καιστα πλαισια ενος δοσμενου τοοπου παοαγωγης.

Η αναπτυξη των παοαγωγικων δυναμεων δεν οδηγει αυτοματα στηναλλαγη των κοινωνικών σχεσεων σαν να ειχαμε να κανουμε μ° ενα φυτομεσα σε μια γλαστοα, το οποιο οταν μεγαλωσει με τις οιιςες του σπαειαυτοματα το πεοιβλημα τουμἔ

Το ιδιο και στο επιπεδο της σχέσης οικονομικης βασης­κοατους δενεχουμε μια μονοπλευοη επιδοαση. «Η καινουογια αυτοτελης δυναμη[δηλαδη το κοατος] οφειλει βεβαια ν° ακολουθει γενικα την κινηση τηςπαοαγωγης, χαοις ομως στην ενυπαοχουσα σ° αυτη σχετικη αυτοτελειαπου της μεταβιβαστηκε καποτε και που εἔακολουθει βαθμιαια ν° ανα­πτυσσεται παοαπεοα, αντεπιδοα κι αυτη με τη σειοα της πανω στουςοσους και στην ποοεια της παοαγωγης. Ειναι η αμοιβαια δοαση δυοανισων δυναμεων, απο τη μια της οικονομικης κινησης και απο την αλ­λη της νεας πολιτικης εἔουσιας που τεινει ποος τη μεγαλυτεοη δυνατηαυτοτέλεια και που, μια κι έχει πια γεννηθει, ειναι κι αυτη ποοικισμενημε τη δικη της κινηση. Βεβαια, η οικονομικη κινηση επιβαλλεται γενικα,υφισταται ομως τον αντικτυπο της πολιτικης κινησης που τη δημιουο­γησε η ιδια και που ειναι ποοικισμενη με τη σχετικη αυτοτέλεια της κι­νησης››15.

«Η αντεπιδοαση της κοατικης εξουσιας πανω στην οικονομικη ανα­πτυξη μποοει να ειναι τοιων ειδων: μποοει να ενεογει στην ιδια κατευ­θυνση, τοτε τα ποαγματα πανε πιο γοηγοοα, μποοει να πηγαινει ενα­ντια, τοτε στην εποχη μας σε καθε μεγαλο λαο η αντεπιδοαση αυτη χοεο­κοπει υστεοα απο οοισμενο χοονικο διαστημα, η ακομα μποοει να απο­κοψει οοισμενες κατευθυνσεις της οικονομικης αναπτυἔης και να τηςυπαγοοεψει αλλες»16.

Το κοατος αποτελει συνεπώς ποοιον μιας οοισμενης βαθμιδας ανα­πτυξης της κοινωνιας και εμφανιζεται οταν στα πλαισια της οικονομι­κης βασης της κοινωνιας διαμοοφωθουν οοισμενες ανταγωνιστικές καιασυμβιβαστες παοαγωγικες σχεσεις.

«Το κοατος δεν ειναι λοιπον καθολου μια δυναμη που επιβληθηκεστην κοινωνια απ° εξω. Το κοατος δεν ειναι επισης η «ποαγματοποιησητης ηθικης ιδεας», η «εικονα και η ποαγματοποιηση του οοθου λογου»,

ΖΖ4 ΠΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

οπως ισχυοιξεται ο Ηεςελ Το κοατος ειναι ποοιον της κοινωνιας σε μιαοοισμὲνη βαθμιδα εξέλιξης. Το κοατος ειναι μαλλον η ομολογια οτι ηκοινωνια αυτή μπεοδευτηκε σε μιαν αξεδιαλυτη αντιφαση με τον ιδιοτον εαυτο της, οτι διασπαστηκε σε ασυμφιλιωτες αντιθέσεις που ειναιανήμποοη να τις εξοοκισει. Και για να μη φθειοουν οι αντιθέσεις, οι τα­ξεις με τα αντιμαχομενα οικονομικα συμφεοοντα τον εαυτο τους καιτην κοινωνια σ° εναν ακαοπο αγωνα, εγινε αναγκαια μια δυναμη πουφαινομενικα στεκεται πανω απο την κοινωνια, για να ­μετοιαξει τη συ­γκοουση, για να την κοατα μεσα στα οοια της «ταξεως». Και η δυναμηαυτή που βγήκε απο την κοινωνια, μα που τοποθετήθηκε πανω απ' αυ­τήν, που ολο και πεοισσοτεοο αποξενωνεται απ° αυτήν, ειναι το κοα­τος››Π.

«Επειδή [λοιπον] το κοατος γεννήθηκε απο την αναγκη να χαλιναγω­γουνται οι ταξικές αντιθεσεις και επειδή ταυτοχοονα γεννήθηκε μεσαστη συγκοουση αυτων των ταξεων, ειναι κατα κανονα κοατος της πιοισχυοής, οικονομικα κυοιαοχης ταξης, που με τη βοήθεια του κοατουςγινεται και πολιτικα κυοιαοχη ταξη, και ετσι αποχτα νεα μεσα για τηναναπτυξη και την εκμεταλλευση της καταπιεξομενης ταξης. Ετσι, το αο­χαισ κοατος ήταν ποιν απ° ολα κοατος των δουλοκτητων για την κατα­πιεση των δουλων, οπως το φεουδαοχικο κοατος ήταν οογανο των ευγε­νων για την καταπιεση των δουλοπαοοικων και των κολιγων, και τοσυγχοονο αντιποοσωπευτικο κοατος ειναι οογανο εκμεταλλευσης τηςμισθωτής εογασιας απο το κεφαλαιο»Ι8.

Σε σοισμἐνες εξαιοετικες πεοιπτώσεις, οπως για παοαδειγμα κατατην απολυτη μοναοχια του 17ου και 18ου αιωνα και κατα τον βοναπαο­τισμο της ποωτης και ιδιως της δευτεοης γαλλικής αυτοκοατοοιας, «οιανταγωνιξομενες ταξεις κοατουν τοσο πολυ την ισοοοοπια μεταξυτους, που η κοατική εξουσια σαν φαινομενικος μεσαξοντας αποχτα γιαμια στιγμή οοισμενη ανεξαοτησια απεναντι και στις δυο [ταξεις]»Ι9.

Το κοατσς, λοιπον, δεν υπαοχει απο καταβολής κοσμου. Μονονοταν η κοινωνια διασπαστηκε σε ταξεις, το κοατος εμφανιξεται εξαιτιαςαυτής της διασπασης.

«Σε μια οοισμενη βαθμιδα της οικονομικής εξέλιξης, που αναγκα­στικα ειναι συνδεδεμένη με τη διασπαση της κοινωνιας σε ταξεις, τοκοατος εγινε απαοαιτητο εξαιτιας αυτής της διασπασης [. . .].20

Στην καθε πεοιπτωση το κοατος απο την εμφανιση του συνενωνει

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΖΖ5

τοσο τις γενικές διαχειοιστικές αναγκες οσο και την εἔυπηοέτηση της

ταξης των ιδιοκτητών. Συνεπώς, οι διαχειοιστικές αναγκες έχουν στην

καθε πεοιπτωση ένα ταξικο πεοιεχομενο. Η συνολικη κοατικη λειτουο­για δεν ειναι ουδέτεοη αλλα ταἔικα ποοσανατολισμένη.

Το κοατος ειναι συνεπώς η «επισημη συνοψη του ανταγωνισμου τηςιδιωτικης κοινωνιας», ο εγγυητης της εκμεταλλευσης21. Μ° αλλα λογιαεπειδη με την μετατοοπη της ποωτογονης κοινοτητας σε ταἔικη κοινω­νια, αυτη η κοινωνια δεν μποοει να συμφιλιώσει ως αυτοδιοικουμενητις αντιθέσεις που ποοκυπτουν σ° αυτην με την εμφανιση των ταἔεων,εμφανιζεται μια δυναμη που στέκει πανω απο την κοινωνια, το κοατοςτο οποιο καθιστα δυνατη οχι τη συμφιλιωση αυτων των αντιθέσεων, αλ­λα την διευθέτηση τους ποος το συμφέοον της κυοιαοχης ταἔης.

Ἑτσι, απο τη μια μεοια «παντου μια κοινωνικη λειτουογια ειναι στη

βαση της πολιτικης κυοιαοχιας και η πολιτικη κυοιαοχια δεν διατηοη­θηκε για πολυ παοα μονο οταν εκπληοωνε αυτη την κοινωνικη λειτουο­για››Ζ2­και απο την αλλη και ταυτοχοονα «το κοατος δεν ειναι τιποτεαλλο παοα μια μηχανη καταπιεσης μιας ταἔης απο μια αλλη κι αυτοισχυει τοσο για τη οεπουμπλικανικη δημοκοατια οσο και για τη μοναο­

χιΟι››23.

Το οογανο που γεννιέται για να τηοουνται οι κανονες που πεοιλαμ­βανουν «τις καθημεοινα επαναλαμβανομενες ποαξεις της παοαγωγης,

της διανομης και της ανταλλαγης των ποοιοντων και που φοοντιςει να

υποταχθει το μεμονωμένο ατομο στους κοινους οοους της παοαγωγης

και της ανταλλαγης»2^ ειναι ταυτοχοονα και οογανο κυοιαοχιας μιαςταξης πανω στην κοινωνια και την πλειοψηφια του πληθυσμου.

Η ιδια η φυση του κοατους ως αναγκαιου κακου στα πλαισια της τα­ἔικης κοινωνιας για τη διεκπεοαιωση των κοινωνικών λειτουογιών, η

σχετικη του αυτοτέλεια τοσο απο την κυοιαοχη ταξη συνολικα, οσο καιαπο τα επιμέοους συμφέοοντα των επιμέοους μελων της, μια και αυτοειναι ο εκφοαστης των συλλογικών συμφεοοντων της κυοιαοχης ταἔηςπου μποοει να έλθουν σε συγκοουση με επιμέοους συμφέοοντα, και τέ­

λος το γεγονος, ιδιαιτεοα στα πλαισια του καπιταλισμου, οτι συχνα η

κοινωνια εγκαταλειπεται στους «φυσικους νομους» του, διχως να πα­

οεμβαινει αμεσα το κοατος, το καθιστα φαινομενικα ουδέτεοο.Σ' αυτην ακοιβώς την ψευδαισθηση της ουδετεοοτητας, οπως θα

δουμε αναλυτικα στη συνέχεια, στηοιςεται σε μεγαλο βαθμο και η επιβο­

ΖΖ6 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

λη του κοατους πανω στην κοτνωντα όχτ μόνον με μεσα κατανανκα­σμου, με πολτττκα μεσα, αλλα κατ ταυτόχοονα με την απόσπαση της συ­νατνεσης ενός μεναλου μεοους του κοτνωντκου σώματος, με μεσα τδεο­λοντκα, δηλαδη με την ψευδη εμφαντση της ποανματτκότητας.

Υπαοχουν πεοτοδοτ στην τστοοτα, κυοτως πεοτοδοτ «κοτνωντκηςηοεμτας», όπου ο οόλος του κοατους μποοετ να ετνατ λτνότεοο εμφανωςταἔτκός κατ συνεπως εμφαντζετατ σαν να συμπτπτετ πεοτσσότεοο με τανεντκα συμφεοοντα της κοτνωντας. Σε πεοτόδους κοτσης ανττθετα η ταυ­ττση με την κυοταοχη ταἔη ετνατ πτο εμφανης.

Ας πεοασουμε τωοα στην ανττμετωπτση της ουστας του ασττκου κοα­τους. Τα όσα ποοαναφεοαμε ντα­ την ουστα του κοατους νεντκα τσχυουνκατ ντα το ασττκό κοατος. Αυτό, ασχετα από τη μοοφη δτακυβεονησης,ετνατ παντοτε μτα δτκτατοοτα της ασττκης ταἔης, η οποτα σε πεοτόδουςκοτσης μετατοεπετατ συχνα κατ ως ποος τη μοοφη της σε δτκτατοοτα κα­ττ που συνεβη ντα παοαδετνμα μετα την ηττα της εξενεοσης του Ιουντουτου 1848 στη Γαλλ£α25. Στο Μαντφέστο το ασττκό κοατος αναφεοετατως «μτα επττοοπη που δταχετοτζετατ ττς κοτνες υποθεσετς της ασττκηςταζης στο συνολό της››26. Αλλα κατ ντα τον Ρτετττε το κοατος «ετνατ κα­θτδουμα των τδτοκτητων››27, ενω παοόμοτα εκφοαζετατ συχνα ο Ι.οεΚεκατ αλλοτ. Αυτό συμβατνετ δτόττ ντ° αυτους η εξασφαλτση της ελευθεοηςχοησης της τδτοκτηστας ως τελτκός σκοπός του κοατους της ασττκης τα­ἔης εἔασφαλτζετ ταυτόχοονα κατ την ελευθεοτα του ανθοωπου. ”Ετστοδηνουντατ από τη μτα στην αδτεζοδη ανττφαση τσότητας κατ ελευθε­οτας, που θα εξετασουμε στη συνεχετα, κατ από την αλλη στον πεοτοοτ­σμό της λατκης κυοταοχτας σε κυοταοχτα όσων ετνατ τδτοκτητες. «Ακτη­μοσυνη κατ ανελευθεοτα ετνατ ντα την ασττκη συνετδηση ταυτόσημες».28

Παοόλο που «η ασττκη ταἔη επατξε στην τστοοτα ενα οόλο εξατοεττ­κα επανασταττκό››29 από την αποψη όττ παντου όπου ηλθε στην εξουστακατεστοεψε τους ξεπεοασμενους φεουδαοχτκους θεσμους που εμπόδτ­ζαν την παοαπεοα αναπτυξη των παοανωντκων δυναμεων κατ «δημτ­ουονησε παοανωντκες δυναμετς πτο πολυαοτθμες κατ πτο κολοσστατεςαπό όσες ετχαν δημτουονησετ όλες μαζτ οτ πεοασμενες νενεες»3®, ακοτ­βως επετδη η υπαοξη κατ η αναπαοανωνη της ποουποθετετ την υπαοἔηκατ αναπαοανωνη του ποολεταοτατου κατ στηοτζετατ στην τδτωττκητδτοκτηστα των μέσων παοανωνης, που από ένα σημετο κατ μετα στέκε­τατ η τδτα εμπόδτο στην παοαπεοα αναπτυἔη των παοανωντκων δυναμε­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑ ΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 227

ων και κυοιως τής πιο σήμαντικής απο αυτες του ιδιου του ανθοώπου,γινεται μια ταἔή αντιδοαστική.

Αυτος τής ο χαοακτήοας, καθώς επισής και ο χαοακτήοας του κοα­τους τής ως δικτατοοιας τής αστικής ταἔής, με τιποτα δε μεταβαλλεταικατα τον Μετκ απο το γεγονος τής υπαοἔής των δήμοκοατικών θεσμώνκαι του γενικου εκλογικου δικαιώματος.

Αυτή τή συλλογιστική επιβεβαιώνει με αλλα λογια και ο καθε αλλοπασα φιλα ποοσκειμενος στον Μειτκ, Ιοιτή Πιιήή, για τον οποιο «ή ου­σιαστική δυναμή των συγχοονων δήμοκοατικών θεσμών πήγαζει [...]απο τή χαοακτήοιστική καταλλήλοτήτα τους για τον κοσμο των οικονο­μικών σχεσεων στον οποιο ζουμε τώοα.»31

Για τον Μετκ, «ή κυοια [...] αντιφασή του συνταγματος ειναι τουτή:Με το γενικο εκλογικο δικαιωμα παοαδινει τήν πολιτική εἔουσια στιςταἔεις που επιδιώκει να διαιωνισει τήν κοινωνική σκλαβια τους: στοποολεταοιατο, τους αγοοτες, τους μικοοαστους. Και απο τήν ταἔή πουκατοχυοώνει τήν παλια κοινωνική εξουσια τής, απο τήν αστική ταξή,αφαιοει τις πολιτικες εγγυήσεις αυτής τής εἔουσιας. Στοιμώχνει τήν πο­λιτική κυσιαοχια τής μεσα σε δήμοκοατικους οοους, που βοήθουν σε κα­θε στιγμή τις εχθοικες ταξεις να νικήσουν και που διαμφισβήτουν αυτατα ιδια τα θεμελια τής αστικής κοινωνιας. Απο τους ποώτους απαιτεινα μήν ποοχωοήσουν απ° τήν πολιτική χειοαφετήσή στήν κοινωνική χει­οαφετήσή. Απο τους δευτεοους να μήν πανε πισω απο τήν κοινωνικήπαλινοοθωσή στήν πολιτική παλινοοθωσή››32.

Το ιδιο το εκλογικο δικαιώμα αντιμετωπιςεται ως «δεικτής ωοιμοτή­τας τής εογατικής ταἔής. Πεοισσοτεοα δεν μποοει να δώσει και ουτε πο­τε θα δώσει μέσα στο σήμεοινο [αστικο] κοατος››33.

Η ουσια του αστικου κοατους γινεται τοσο πιο σαφής, τοσο «πιο κα­θαοή» οσο αυτο ειναι πιο δήμοκοατικο, ακοιβώς γιατι τοτε οι αντιθε­σεις που αυτο θα ποεπει να χαλιναγωγήσει εοχονται στήν επιφανεια.Όπως θα επισήμανει αογοτεοα ο Λενιν, «το κεφαλαιο με τον ενα τοοποεκδήλώνει τή δυναμή του εκει οπου υπαοχει μια μοοφή και με αλλονεκει οπου υπαοχει αλλή, στήν ουσια ομως ή εξουσια παοαμενει στα χε­οια του κεφαλαιου, εστω κι αν δεν υπαοχει τιμοκοατικο δικαιωμα ή αλ­λο, εστω και αν υπαοχει οεπουμπλικανική δήμοκοατια, και μαλιστα οσοπιο δήμοκοατική ειναι τοσο πιο βαοβαοή, πιο κυνική ειναι ή κυοιαοχιααυτή του καπιταλισμου. Μια απο τις πιο οεπουμπλικανικες δήμοκοα­

ΖΖ8 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

τιες στον κοσμο ειναι οι Βοοειοαμεοικανικες Ενωμενες Πολιτειες, πουπουθενα αλλου οπως σ° αυτην τη χωοα [...], πουθενα η εἔουσια μιαςφουχτας οισεκατομμυοιουχων πανω σε ολη την κοινωνια δεν εκὁηλωνε­ται τοσο ωμα, με μια τοσο ανοιχτη εξαγοοα, οπως στην Αμεοικη»3^.

41.3 Ελευθερη Βοιιληση στα πλαισια του ὁιτιολου Βιας και συναι­νεσης που σττιριτεται στην αποξένωση

Αν αποὀεχτουμε τον ταἔικο χαοακτηοα του κοατους, το εοωτημαπου ποοκυπτει, ιοιαιτεοα οσον αφοοα στη ὀημοκοατικη του μοοφη, ει­ναι με ποιους τοοπους αυτο κατοοθωνει να ὀιατηοειται και να αναπα­οαγεται ὀιχως να τιθεται σε αμφισβήτηση απο τους κυοιαοχουμενους.

Πεοα απο τη οητη απαγοοευση ανατοοπης της αστικης ὁημοκοατικηςμοοφἠς που πεοιεχουν ολα τα συνταγματα35, η οποια αποτελει απο μο­νη της θεμελιακο πεοιοοισμο της λαικης κυσιαοχιας, το συνολο τωνκλασικών πολιτικών φιλοσοφων αποὀεχεται ειτε αμεσα ειτε έμμεσα οτιτο αστικο κοατος χοησιμοποιει ταυτοχοονα τη βια και το οολο, τη ουνα­μη του λιονταοιου και την πονηοια της αλεπους, για να επιβληθει καινα ὀιατηοηθει στην εξουσια. Ἑτσι λοιπον η ελευθεοη βουληση του υπο­τιθεμενα κυοιαοχου λαου φαινεται να κινειται μεσα στο οοιο που καθο­οιζεται απο το ὀιπολο βιας και ὀολου.

Και ναι μεν οσον αφοοα τη βια ο πεοιοοισμος της ελευθεοιας ειναιποοφανης, οσον ομως αφοοα τη ὀολια αποσπασμενη συναινεση χοειαζε­ται μια πιο αναλυτικη ὁιεοευνηση του τοοπου με τον οποιο η ελευθεοιαπεοιοοιζεται απο την αστικη ιὀεολογικη ηνεμονευση, απο την κυοιαοχιατων θεμελιακων αξιων του αστικου τοοπου ςωης και στους κυοιαοχου­μενους.

Αυτο λοιπον που θα ποεπει να ὀιεοευνηθει ειναι πως μεσω της απο­ἔενωσης η αστικη ιοεολογια οχι μονον ειναι κυοιαοχη, αλλα μετατοεπε­ται και στο συνηθες μεσο της αστικης κυοιαοχιας στα πλαισια των συγ­χσονων οημοκοατιων. ­

Για να θιξουμε αοχικοι το ζητημα της αποἔενωσης και της σχέσης τηςμε την ελευθεοια, έτσι οπως αυτη αντιμετωπιζεται στην κλασικη πολιτι­κη φιλοσοφια, επιλέξαμε οχι τυχαια αοχικα τοεις στοχαστες, οι οποιοιαναπτυσσουν τη συλλογιστικη τους στη φαση που η αστικη κυοιαοχιατεινει να εδοαιωθει και πολιτικα και οι οποιοι θεωοουνται ως ποοὀοο­

ΑΡΧΑ|Α ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΖΖ9

μοι του σύγχοονου αστικού πνεύματος (Ηοοοεε, Ι.οεΙ‹ε και Κοιιεεεειιι).Στη συνεχεια επιλεἔαμε τοεις στοχαστες, οι οποιοι αντιμετωπιζουν τησχεση ελευθεοιας­αποἔενωσης στη φαση της κυοιαοχιας του κεφαλαιο­κοατικού τοοπου παοαγωγης (Τοεσιιεν1Πε, ΜειτΧ και Νὶεττεεηε).

Αν και χοονολογικα δεν ειναι ο ποωτος ο οποιος εντοπιςει το ποο­βλημα της αποἔενωσης, ο Κοιιεεεευ ειναι ο ποωτος που με το σαφεστεοοτοοπο ποοσδιδει στην ελευθεοια, η οποια υποκειται στην αποξενωση,την ποαγματικη της διασταση. Μ° αλλα λογια ειναι ο ποωτος που κα­ταγγελλει το σαθοο πεοιεχομενο της ελευθεοιας και το εομηνεύει μεσααπο την αναδειἔη της στοεβλης συνειδησης της κοινωνικης ποαγματικο­τητας που εχει ο λαος.

Κατ°αοχην ο Κουεεεειιι, και σε αντιθεση με τους Ι.οεΙ‹ε και Ηοοοεε,αποκαλύπτει το ποαγματικο πεοιεχομενο της «δημοκοατικης» μοοφηςοογανωσης της κοινωνιας, αποκαλύπτει οτι αυτη δεν στηοιςεται στηνποαγματικη συναινεση των συμβαλλομὲνων μεοων ­κυβεονητων καικυβεονωμενων­ αλλα στον δολο των ιδιοκτητών­κυβεονητων.

Κατα τον Κοιιεεεειι, ο πλούσιος που δεν έχει επαοκη δύναμη, για ναυπεοασπισει τα αγαθα του εναντια στο πληθος των φτωχών, τους πειθεινα συναψουν συμβολαιο το οποιο οδηγει στην πολιτικη κοινωνια. «Με­ταχειοιςεται τις δυναμεις αυτων των ιδιων των αντιθεσεων του καιτους μεταβαλλει σε υπεοασπιστες του [...]36 Συνεπως, η πολιτικη κοινω­νια δεν αποτελει ποοιιον της ποαγματικης βούλησης του λαού, της «γε­

νικης» βούλησης, της βούλησης που αυτος θα εποεπε να έχει ­του δεο­ντος­ αν γνωοιῖςε πως εχει η ποαγματικοτητα, αλλα μιας βούλησης πουδιαμοοφωνεται κατω απο την επιδοαση του δολου των πλουσιων ιδιο­κτητων, οι οποιοι εμφανιζουν τα συμφεοοντα τους ως συμφεοοντα οληςτης κοινωνιας.

Πεοα ομως απο αυτην την διαπιστωση, ο Κοιιεεεειυ μεσω της διαφοοο­ποιησης αναμεσα σε «γενικη βούληση» και «βούληση της πλειοψηφιας»θέτει ἔεκαθαοα το ζητημα της φευδαισθησης της ελευθεοιας και διακη­ούσσει οτι οταν «η πλειοψηφια δεν εκφοαζει τη γενικη βούληση τοτε δενυπαοχει ελευθεοια››37. Η λαθεμενη η στοεβλη βούληση της πλειοψηφιαςοφειλεται στο γεγονος οτι αυτη ειναι αλλοτοιωμενη και συνεπως οι οποι­ες αποφασεις της λαμβανονται υπο το βαοος της αγνοιας, των ψευδαι­σθησεων, των ιδιαιτεοων συμφεοοντων, ετσι οπως αυτα διαμοοφωνονταισε μια κοινωνια οογανωμενη στη βαση ανταγωνιστικων συμφεοοντων.

230 ΠΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Βεβαιως, ο Κοιιεεεειιι πασα το γεγονος οτι εντοπιςει την πηγη γεννη­σης της ανισοτητας στην παοα φυση ιδιωτικη ιδιοκτησια δεν φαινεταινα κατανοει οτι ο τοοπος παοαγωγης ειναι εκεινος που γεννα τη στοε­βλη συνειδηση κι αυτο διοτι ως εκφοαστης των συμφεοοντων των με­σαιων στοωμοιτων οοαματιζεται μια μονοταἔικη κοινωνια ισων εογαζο­μενων ιδιοκτητών και συνεπώς δεν οδηγειται στην καταογηση της ιδιω­τικης ιδιοκτησιας.

Ποιν απο τον Κοιτεεεειιι τοσο ο ΜειεΙτ1εινεΙΙὶ οσο και οι ποογενεστεοοιτου θεωοητικοι του Συμβολαιου και πιο συγκεκοιμενα ο Ηοοοεε και οιοεκε, ποοσδιοοιζοντας ως συστατικο χαοακτηοιστικο της κοατικης μοσ­φης οογανωσης της κοινωνιας τη συναινεση πλαι στη βια, αποδεχονταιεμμεσα το γεγονος οτι το αστικο κοατος εμφανιζεται ως εκφοαστης τωνσυμφεοοντων ολης της κοινωνιας, ενώ στην ποαγματικοτητα δεν συμβαι­νει κατι τετοιο. Αποδεχονται δηλαδη οτι τοσο η δημιουογια οσο και η δια­τηοηση της αστικης κοατικης μοοφης οογανωσης ειναι ποοιον μιας κοι­νης αποδοχης η οποια πεοαν της βιας υφαοπαςεται και μεσω μιας στοε­βλης συνειδησης της ποαγματικοτητας την οποια αποδιδουν ειτε στον δο­λο των κυοιαοχων ειτε και στην ανικανοτητα των κυοιαοχουμενων.

Υπενθυμιζουμε οτι στον ΜαεΜεινε1Ι1 κυοιαοχει το διδυμο «λιονταοι(δυναμη) και αλεπου (δολιοτητα)›› ως απαοαιτητο χαοακτηοιστικο γιατην επιτυχια του Ηγεμονα.

Ο Ηοοοεε, για να θεμελιώσει την κοινωνικη ποαγματικοτητα τηςεποχης του, διαπλαθει θεωοησιακα μια φυσικη κατασταση κι ενα φυσι­κο ανθοωπο που να αντιστοιχει σ' αυτην την ποαγματικοτητα. Ο αν­θοωπος που αντιστοιχει στην κοινωνια της εποχης του Ηοοϋεε ειναιμια μεμονωμένη μοναδα, ανταγωνιστικη σε σχεση με τους αλλους αν­θοώπους, η οποια για να επιβιώσει στη ςουγκλα της κοινωνιας ειναιυποχοεωμενη να υποταχθει στο πανισχυοο κοατος, να εκχωοησει σ' αυ­το τα δικαιώματα και τις ελευθεοιες της.

Στον Ηοδοεε, οπου ο ανταγωνισμος της εποχης του αναγεται στηφυση του ανθοώπου ­ο ανθοωπος λυκος εναντιον του ανθοώπου¬ οΛεβιαθαν ποοκυπτει απο μια συναινετικη απεμποληση του δικαιώματοςαυτοκυβεονησης στο ονομα της υπεοασπισης των συμφεοοντων τηςανεοχομενης αστικης ταἔης ως συνολου εναντια στα συμφεοοντα τωνεπιμεοους κεφαλαιοκοατών και κυοιως εναντια στα συμφεοοντα τωνεκμεταλλευομενων.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΠΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΖΞΙ

Εδώ το κοινωνικο ταυτιζεται με το κοατος και το ατομο­πολιτηςαπεμπολει, στο ονομα της υπεοασπισης της κοινωνικης ειοηνης, τα δι­καιώματα του και την ελευθεοια του υπεο του κοατους. Αυτοπεοιοοιζειτην ελευθεοια του υπεο του «Λεβιαθαν», ο οποιος δεν εχει πια κανεναελεγχο απο μεοους των πολιτων παοα μονον την αποτελεσματικοτητατου.

Η αναγκαιοτητα της υποταγης του ανθοώπου στο κοατος ποοκυπτειαπο μια παοαμοοφωμενη απο τον Ηουοεε φυση του ανθοώπου. Ἑτσιναι μεν ο Ηουοεε δεν κανει λογο για αποἔενωση του ανθοώπου απο τηφυση η ουσια του, αιτιολογει ομως το αυταοχικο κοατος και την υποτα­γη σ° αυτο στηοιςομενος σε μια φυση του ανθοώπου και σε αξιες στιςοποιες υποτιθεται οτι ποοσβλεπει οι οποιες δεν ειναι αλλες απο τη φυ­ση και τις αξιες της αστικης κοινωνιας.

Αυτο σημαινει οτι οι αξιες που καθιστα κυοιαοχες η ανταγωνιστικηκοινωνια της αγοοας θεωοουνται απο τον Ηοοοεε ως δεδομένες καιαμεταβλητες ως αποοοεουσες απο τη φυση του ανθοώπου, ενώ ταυτο­χοονα υποστηοιςεται οτι, δεδομένων αυτών των αξιών, ειναι αναγκαιαγια τη διατηοηση της κοινωνιας η απεμποληση της ατομικης ελευθεοιαςκαι η υποταγη του ατομου στο κοατος. Συνεπώς, η βια του κοατους Λε­βιαθαν θα ποεπει να γινεται συναινετικα αποδεκτη.

Ας υπενθυμισουμε οτι και ο Μοητεεσιιιειι, αν και δεν αποδέχεται τηνποοκοινωνικη κακη φυση του ανθοώπου του Ηοοοεε, την μεταθετειωστοσο σε μια κακη φυση που διαμοοφώνεται στα πλαισια της κοινω­νιας και δη της κοατικα οογανωμενης κοινωνιας.

Ο Ι.οεΙ‹ε, για να θεμελιώσει το κοατος των ιδιοκτητών, οδηγειται στονα αποστεοησει την τεοαστια πλειοψηφια του πληθυσμου, δηλαδη τουςμη ιδιοκτητες, απο τη λογικη, το Λογο. Εκεινο που οδηγει τον Ι.ο‹:Ι‹εστη αναγκαιοτητα συναινετικης απεμπολησης ατομικών δικαιωματωνκαι ελευθεοιών ­η αληθεια ειναι οχι στο ιδιο ευοος με τον Ηοοοεε­δεν ειναι μια εκ φυσεως αγοιοτητα και κακια του ανθοώπου που κι αυ­τος αντιμετωπιζει ως μεμονωμενη μοναδα, αλλα οι ανθοωποι και η κοι­νωνια, ετσι οπως αυτοι διαμοοφώνονται κατω απο την κυοιαοχια τηςιδιωτικης ιδιοκτησιας ιδωμενη πια ως κεφαλαιο.

Το κοατος ως τιμωοος των παοαβιαστών του δικαιώματος της ιδιω­τικης ιδιοκτησιας, κοατος των «ελλογων» ιδιοκτητών, εμφανιζεται καιως ποοστατης των «μη ελλογων», μη ιδιοκτητών.

232 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Ο £οεΙ‹ε δεν εχετ ως αφετηοτα του μτα φυστκη κατασταση πολέμου,δηλαδη μτα κατασταση οπου οτ ανθοωποτ ανττμετωπυςοντατ εἔαοχης ωςμεμονωμένες εχθοτκὲς μεταξυ τους μοναδες, ομως οτ τσοτ μεταξυ τουςμεμονωμενοτ ανθοωποτ της ποοπολτττκης κοτνωντας απο τη μτα δενοφευλουν ττποτα στην κοτνωντα, απο την αλλη έχουν ως φυστκο τους δτ­κατωμα την τδτωττκη τδτοκτηστα ποοσδτοοτςομενη ως ςωη, ελευθεοτα,πεοτουστα υλτκων αγαθών. Αυτη η τδτωττκη τδτοκτηστα κατ η υπεοασπτ­ση της στα πλατστα της αυθατοεστας που ενυπαοχετ στη φυστκη κατα­σταση ετνατ που απαττετ τη δταμοοφωση, μεσω ενος συμβολατου, της συ­γκοοτημἐνης πολτττκης κοτνωντας, η οποτα κατ θα εχετ ως σκοπο της τηδτατηοηση κατ ποοσταστα αυτης ακοτβως της τδτοκτηστας.

Ενω λοτπον ο Ηουοοε θετετ αναδοομτκα μέσα απο τη φυση των αν­θοώπων ττς ποοσχηματτσμἐνες ανττληψετς του δεκατου ὲβδομου ατω­να,38 ο ΕοοΙ‹ε θετετ αναδοομτκα ως φυστκο δτκατωμα το δτκατωμα τηςτδτοκτηστας, ενω δτακηουσσετ την πτστη του, σε ανττθεση με τον Ηουυεε,στην αγαθοτητα της ανθοωπτνης φυσης.39

Ενω ομως αοχτκα το δτκατωμα της τδτοκτηστας αποοοεετ, κατα τονΙ.οοΙ‹ε, απο την επενεογετα της εογαστας σ° οττδηποτε ποαγμα αποσπα οανθοωπος απο τη φυσηω, στη συνεχετα η τδτοκτηστα οχτ μονον μποοετνα επεκταθετ απεοτοοτστα, ­πεοα απο το αοχτκο οοτο με βαση το οποτοο καθενας θα αφηνετ ενα τμημα «εξτσου καλο››^Ι κατ γτα τους αλλους­,αλλα δεν συνδεετατ πτα με την εογαστα, απο τη σττγμη που εφευοεθηκετο χοημα κατ οτ ανθοωποτ μεσω μτας στωπηοης μεταξυ τους συμφωνταςτου απέδωσαν αἔταρ

Η αναγκατοτητα συναφης ενος συμβολατου το οποτο θα οδηγετ στηδταμοοφωση της πολτττκης κοτνωντας, δεν ποοκυπτετ στον Ι.οοΙ‹ε απο τηνκακη φυση του ανθοωπου κτ απο μτα φυστκη κατασταση ςουγκλας, αλλααπο ττς αναγκες των ανθοωπων κατ της κοτνωντας, ετστ οπως αυτες δτα­μοοφωνοντατ πτο αμεσα απο την ανταγωντσττκη κοτνωντα της αγοοας.

Η αναγκατοτητα δταμοοφωσης της πολτττκης κοτνωντας ποοκυπτετεδω απο το γεγονος οττ, ενω σ° ένα «ποωτο σταδτο εογαστα κατ τδτοποτ­ηση ηταν αλληλἐνδετες κατ συντστουσαν απο κοτνου την έλλογη συμπε­οτφοοα, κατα το δευτεοο σταδτο η εογαστα δεν συνεπαγετατ τδτοποτηση,μολονοττ η τδτοποτηση συνεπαγετατ την εογαστα (καποτου)»43.

Ἑτστ, η αοχτκη τσοτητα δτκατωματων της φυστκης καταστασης ανττ­καθτστατατ απο μτα τσοτητα δτκατωματων, η οποτα εφαομοςομενη σε

ΑΡΧΑ!Α ΔΗΜΟΚΡΑ ΠΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 233

ανισους ανθοωπους (ιδιοκτητες και μη ιδιοκτητες) στην ουσια της ειναιανισοτητα δικαιωματων.

Το πιο σημαντικο ομως, απο τη σκοπια που εξεταςουμε εδώ το ζητη­μα, ειναι οτι ο Ι.ο‹:Ι‹ε θεωοει ποονομιο των ελλογων, δηλαδη των ιδιο­κτητων, μια και οι μη ιδιοκτητες δεν έχουν την ικανοτητα να αντιδοουνελλογα, τοσο τη δημιουογια της πολιτικης κοινωνιας οσο και την πλησησυμμετοχη σ' αυτην.

Μ° αλλα λογια, ο ιοεκε δεν απαιτει καν την δολιως εστω αποσπα­σμενη συναινεση του λαου για την διαμοοφωση και διατηοηση της πολι­τικης κοινωνιας, ουτε βεβαιως αποδιδει το δικαιωμα αντιστασης στολαο, διοτι απλουστατα ως μη ιδιοκτητη του αφαιοει την ιδιοτητα τουΛογουιἄ Ας σημειωθει οτι με τον ιδιο τοοπο αντιμετωπιζει ο ωοιμοςΗεἐει το «συοφετο των ποολεταοιων».^5

Ετσι, «ο ατομικισμος του Ι.οεΚε, ατομικισμος μιας αναδυομενης κα­πιταλιστικης κοινωνιας, δεν αποκλειει αλλ'αντιθετα απαιτει την υπεοο­χη του κοατους εναντι του ατομου››46.

Ας εἔετασουμε τωοα τις αποψεις τοιων στοχαστων του 19ου αιωνα,των Τοοαι1εν1Πε, Μετα και Νιεττεειτε, οι οποιοι σε μια ιστοοικη πεοιοδοοπου ο κεφαλαιοκοατικος τοοπος παοαγωγης έχει πια εδοαιωθει κατα­γοαφουν ο καθενας απο διαφοοετικη οπτικη γωνια την κυοιαοχη τασημαςοποιησης των ατομικοτητων, την ταση διευουνσης και εντασης τηςαποξενωσης.

Ο Τοεαιιεν1Πε ειναι ισως ο ποωτος στοχαστης ο οποιος, μελετωνταςαπο κοντα την αμεοικανικη ποαγματικοτητα, δηλαδη την ποαγματικο­τητα ενος καπιταλισμου πιο νεου, πιο δυναμικου και διχως τις αοιστο­κοατικες παοαδοσεις της Ευοωπης, αναδεικνυει με τον πιο ξεκαθαοοτοοπο τον ισοπεδωτικο και, κατα συνεπεια, εναντια στην ατομικη ελευ­θεοια χαοακτηοα της αστικης ευημεοιας. Ειναι ο ποωτος που εντοπιςειένα έλλειμμα ελευθεοιας στα πλαισια του τοιπτυχου ισοτητα­δημοκοα­τια­ελευθεοια των συγχοονων κοινωνιών.

Αυτο ομως που εχει ιδιαιτεοη σημασια ειναι το γεγονος οτι ο

Το‹:αιιενιΙΙε δεν κσινει την υπαοχουσα ταξη πσαγματων στη βαση μιαςποοϋπαοχουσας σταθεοης φυσης του ανθοωπου η ακομα μιας δοσμενηςφυσικης καταστασης κακης η καλης, οπως συμβαινει με τους Ηοοοεε,ιοοΚε η και Κουεεεειιι.

Για τον Τοοαυεν1Πε η μεθοδολογικη αφετηοια ειναι διαφοοετικη. Ει­

Ζ3Δ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

ναι η κοινωνικη κατασταση και πιο συγκεκοιμὲνα η κοινωνικη καταστα­ση της ισοτητας, ετσι οπως αυτος χαοακτηοιςει την αμεοικανικη ποαγ­ματικοτητα."

Σε αντιθεση δηλαδη με τους Ηοθθεε και Ι.οεΙ‹ε, οι οποιοι, για να αι­τιολογησουν την υπαοχουσα κοινωνικη ποαγματικοτητα της εποχηςτους και πιο συγκεκοιμενα την κατασταση ανελευθεοιας, θεμελιωνουντη σταση τους σε μια υποτιθεμενη ποουπαοχουσα φυση του ανθοωπου ηφυσικη κατασταση της ανθοωποτητας και κατα συνέπεια υποχοεωνο­νται να αποστεοησουν τον ανθοωπο απο θεμελιακα χαοακτηοιστικα τηςουσιας του (π.χ. Λογο) η να του ποοσδωσουν αλλα (ανταγωνιστικοτητα,βια), ο Τοεσυενιιιε καταγγέλλει τη συγκεκοιμενη κατασταση ανελευθε­οιας που ποοκυπτει απο την αστικη ταἔη ποαγματων.

Ο Τοοαιιεν1Ηε, ο οποιος σε αντιθεση με τον ποωτο πολεμιο της Γαλ­λικης Επαναστασης Ε. Βι1τΙ‹ε^8 αποδέχεται την αοχη της ισοτητας πουδιαπεονα και την παοαδοση της αμεοικανικης ανεξαοτησιας διαπιστω­νει οτι στα πλαισια αυτης της ποαγματικοτητας διαμοοφωνεται μια κα­τασταση ομοιογενειοποιησης, ισοπεδωσης των ατομικοτητων, η οποιααντιστοατευεται την ατομικη ελευθεοια.

Για τον Τοεαυενιιιε, αυτη η ισοτητα που χαοακτηοιςει την δημοκοα­τια μποοει ειτε να ιοδηγησει στην ελευθεοια ειτε αντιθετα ­κι αυτος ει­ναι ο κινδυνος που διαβλεπει­ στην υποταγη απεναντι σι εναν κυοιοολων των αλλων."

Με δεδομενο ομως οτι το παθος για ισοτητα ειναι πολυ πιο ισχυοοσε σχεση με εκεινο για ελευθεοια κι οτι στη συγχοονη κοινωνια «ολααπειλουν να γινουν τοσο ομοια ωστε η ιδιαιτεοη μοοφη του καθε ατο­μου θα χαθει εντος ολιγου μεσα στην κοινη φυσιογνωμια»,5Ο δηλαδη με­σα στην ισοπεδωση, ο κινδυνος της υποταγης της ατομικοτητας, τηςυποδουλωσης της ειναι πολυ ισχυοος. Ποοκειται για ενα κινδυνο υπο­ταγης στην κοινη αντιληψη, στις κυοιαοχες αἔιες, σε τελευταια αναλυσηστην πλειοψηφια της μαςας.

Παοα την οποια νοσταλγια του Τοεοιιενιιιε για την αοιστοκοατιακαι τους οποιους φοβους του απεναντι στην ανεοχομενη εογατικη ταἔη,η επισημανση του κινδυνου υποταγης του ατομου στο κοινωνικο ολο,κατι που οπως ποοαναφἐοαμε εμπεοιἐχει η συλλογιστικη τοσο τουΗοοϋεε οσο και του Ιεοειςε με τη μοοφη της υποταγης ειτε στον Λεβια­θαν ειτε στο κοατος των ελλογων, αποτελει μια βαθυστοχαστη κοιτικη

ΑΡΜΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ζ35

στασή απεναντι στήν παοεμποοισή τής αναοειξής τής ποοσωπικοτήταςστα πλαισια των συγχοονων ὀήμοκοατιων.

Και ναι μεν ο Τοεσιιεν1ΙΙε δεν συλλαμβανει, οπως θα δουμε πιο κατωοτι το πσαγματοποιει ο Μεικ, ακολουθωντας ως ποος αυτο τήν αοχαιο­ελλήνική παοαὀοσή, οτι ή αναὀειξή τής ποοσωπικοτήτας ὀεν μποοει ναποαγματοποιήθει παοα σε αομονια με τήν κοινωνια ως ατομική κοινω­νικοτήτα κι οχι στα πλαισια μιας αντιθεσής ατομου­κοινωνιας ή ελευ­θεοιας­ισοτήτας, απο τήν αλλή ομως αναοεικνυει τα οοια τής αστικήςελευθεοιας, ενω ταυτοχοονα επισήμαινει, πεοα απο τον κινὁυνο τής μα­

ςοποιήσής, και τον κινὁυνο του απομονωτισμου του ατομου απεναντιστους συνανθοωπους του και στο κοινωνικο συνολο τον οποιο αυτήοιακυβευει.

Το ατομο οὀήγειται σ' αυτήν τή «σκουοια τής κοινωνιας», τον ατο­μικισμο, ο οποιος οιαφεοει απο τον εμφυτο σε καθε ανθοωπο εγωισμο,οοήγειται στήν απομονωσή απο τους συνανθοωπους του, τήν αποσυοσήτου στον κλειστο κυκλο τής οικογένειας του και τής παοεας του, στή

οιαμοοφωσή μιας μικοής κοινωνιας ατομικής χοήσεως και στήν εγκατα­λειψή τής μεγαλής κοινωνιας στον εαυτο τής.51

Η οήμοκοατική ισοτήτα οοήγει λοιπον στον ατομικισμο, στήν υποτα­γή στο κοατος, στή συοοικνωσή τής ατομικής ελευθεοιας. Η αστική ισο­τήτα ειναι για τον Τοοσι1εν1ΙΙε μια ισοτήτα που τεινει να μετακινειταιποος τα κατω στή βασή μιας μετοιοτήτας που αποοοεει απο τήν αναζή­τήσή τής ικανοποιήσής οχι σπανιων και μεγαλειωὀων, αλλα μετοιωνκοινων επιθυμιών.

Ο Τοοσιιεν1ΙΙε λοιπον ποιν απο τον ΝτετΖε‹:Ιτε κατανοει οτι αυτή ή

ισοτήτα ειναι στην ποαγματικοτήτα μια ισοπεὀωσή κατωτεοής ποιοτή­τας52, ή οποια καταστοεφει και αλλοτοιωνει τήν ανθοωπινή ποοσωπι­κοτήτα και τήν ατομική ελευθεοια, οὀήγει στήν αὀιαφοοια για τα κοιναως αποοοοια του ατομικισμου τον οποιο γεννα, οὀήγει στήν ὁήμοκοα­τια τής αὁιαφοοιας.

Στον Μετκ, ο συσχετισμος αποἔενωσής και ανελευθεοιας ειναι ακο­μή πιο αμεσος, κι αυτο ὀιοτι ο Μετκ κατοοθωνει να εντοπισει οχι μονοτις εκδηλωσεις τής αποἔενωσής στα πλαισια τής αστικής κοινωνιας αλ­λα και τις αιτιες γεννήσής τής.

Συνοπτικα, ή αντιλήψή του Μετκ ειναι οτι το πεοασμα στον κεφα­λαιοκοατικο τοοπο παοαγωγής απο τή μια αποτελει ενα θετικο βήμα

Ζ36 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

ποος την ελευθεοια, ενω ο ιδιος αυτός τοόπος ποοσφεοει μεσα από τιςαντιθεσεις και την ανατοοπη του τη δυνατότητα ανεμπόδιστης αναπτυ­ἔης του ανθοωπου, από την αλλη εντεινει και γενικευει την αποξένωσηόχι μόνον των καταπιεσμενων αλλα κατ των εκμεταλλευτών και, συνε­πώς, πεοιοοιζετ την ελευθεοη αναπτυξη της ποοσωπικότητας.

Ο Μετκ επτσημαινει ότι στον καπιταλισμό σε αντιθεση με την φεου­δαοχια, ο εογατης ειναι ελευθεοος να διαποαγματευτει την πωληση τηςεογατικης του δυναμης. Όμως, η ελευθεοια αυτη σχετικοποτειται αμε­σως από τη στιγμη που η αντιθεση αναμεσα στο δικαιωμα του εογατη,πωλητη της εογατικης δυναμης, να πεοιοοισετ την εκμεταλλευση του πε­οιοοιςοντας την εογασιμη ημεοα και το δικαιωμα του αγοοαστη, ιδιο­κτητη των μεσων παοαγωγης, του κεφαλατοκοατη, να την επεκτεινειαπεοιόοιστα, δηλαδη «η αντινομια αναμεσα σε δικαιο και δικαιο», πουκαι τα δυο τους ειναι κατοχυοωμενα από το νόμο της ανταλλαγης εμπο­οευματων, λυνεται με τη βια της ταἔικης παλης53.

«Για να “ποοστατευτουν” από εὶιε 5‹:ΙτΙετηςε ιητετ Ωιτεηεπ [το φιδι τωνβασανων τους] οι εογατες ειναι υποχοεωμενοι να συνενωθουν ως ταξη [κιετσι κατοοθωνουν] στη θεση του πεοιλαμποου καταλόγου των °°αναπαλλο­τοιωτων δικαιωματων του ανθοωπου” να μπει η μετοιόφοονα ΜεςιτεΟηεττει μιας εογασιμης ημεοας που την πεοιοοιζει ο νόμος και που “επιτε­λους ἔεκαθαοιζετ πότε τελειωνει ο χοόνος που πουλαει οεογατης και πότεαοχιζει ο χοόνος που ανηκει σ) αυτόν τον ιδιο". Ωυετττττητ ιυτττειτιτε ευ 1Πο !

[Τι μεγαλη αλλαγη]››.54Σε αντιθεση λοιπόν με όσα υποστηοιςει σ 1. Βὶόετ55 ο οποιος αγνοει

το τελευταιο αυτό απόσπασμα, για τον Μετκ, ειναι ο γεντκότεοος συ­σχετισμός δυναμεων αναμεσα σε κεφαλαιο και εογασια που ουθμιςει τοχοόνο εογασιας. Όμως, αυτη η ουθμιση, όπως και καθε αλλη αναμεσασε κεφαλαιο και εογασια, ακοιβως λόγω της κυοιαοχιας του κεφαλαιου,και συνεπώς του γενικότεοου πεοτοοισμου της ελευθεοιας για τους εο­γατες που αποοοεει από αυτην την κυοιαοχια, δεν ειναι δυνατόν παοανα καταληγει στην καλυτεοη για τους εογατες πεοιπτωση στην απόδοσημιας ελευθεοιας πεοιοοιστικης του καταναγκασμου και όχι εἔαλειψηςτου. Ἑτσι, η εμποοευματικη κυοταοχια και η ελευθεοια στα πλαιοια τουκαπιταλισμου, η, με τους όσους του Ηειοετιτιεε56, ο νόμος του κατανα­γκασμου και ο νόμος της ελευθεοιας, συγκοουονται μεν αλλα στα πλαι­στα μιας ανισης υπεο του καταναγκασμου και της εμποοευματικης κυ­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 23 7

οιαοχιας συγκοουσης, με αποτέλεσμα στην καθε πεοιπτωση πεοιοοιστι­κο για την ελευθεοια.

Πέοα ομως απο τον πεοιοοισμένο αυτο χαοακτηοα της ελευθεοιαςκαι των δικαιωματων, ο Μετα μέσα απο τη θεωοια της αποξένωσης, η

οποια οιαπεονα ολο το έογο του μέσα απο μια νέα αντιληψη για τηνσχέση φιλοσοφιας­οικονομιας, αναὀεικνυει την αντιφατικη ποοεια τηςελευθεοιας και οὀηγειται στην αναγκαιοτητα ανατοοπης του καπιταλι­σμου, έτσι ώστε να ξεκινησει η οιαοικασια της χειοατρέτησης της ποοσώ­

πικοτητας, το ποαγματικο βασιλειο της ελευθεοιας.Με ὀεὁομένες τις αποψεις του Μετα για την ουσια του ανθοώπου ως

μια ιὀιαιτεοη βιολογικη οντοτητα, μια ιὀιαιτεοη αφετηοια με απεοιοοι­στες δυνατοτητες αναπτυξης, η αποξένωση απο την ουσια του ειναιταυτοχοονα και εμποὀιο αναπτυξης αυτών των ὀυνατοτητων του.

Έτσι για τον Μετα, καθε ταξικη κοινωνια κι οχι μονον ο καπιταλι­σμος, καθε κοινωνια στην οποια κυοιαοχη θέση κατέχει οχι η ελευθεοη

ὀοαστηοιοτητα­αυτοσκοπος αλλα η καταναγκαστικη εογασια­μέσο επι­

βιωσης, ειναι εξ οοισμου μια κοινωνια ανελευθεοη, μια κοινωνια που

γεννα την αποξένωση του ανθοώπου απο την ουσια του.Πιο ειδικα στον κεφαλαιοκοατικο τοοπο παοαγωγης'μ° αλλα λογια στον

τοοπο παοαγωγἡς κατα τον οποιο κυοιαοχει η εμποοευματικη παοαγώγη

και συνεπώς τα ποαγματα κυοιαοχουν πανω στους ανθοώπους, η αποξένω­

ση γενικευεται με τη μοοφη της ποαγμοποιησης. Και ναι μεν παυουν να κυ­

οιαοχουν οι μοοφές του εξωοικονομικου αμεσου καταναγκασμου, συνεπώς

έχουμε μια ποοοοο απο τη σκοπια της ελευθεοιας, ναι μεν ὀιευουνεται ο κυ­

κλος των καλυπτομενων αναγκών, ναι μεν αυξανονται οι δυνατοτητες πε­

οιοοισμου της καταναγκαστικης εογασιας­μέσου, απο την αλλη ομως ὀιευ­

ουνεται η κυοιαοχια του χοηματος και των ποαγματων πανω στους ανθοώ­

πους, παοεμποδιξεται η αξιοποιηση των ποοσφεοομένων ουνατοτητων χει­

οαφέτησης που γέννα η ιὀια η αναπτυξη των παοαγωγικών ὀυναμεων.

Η αποξένωση κατα τον Μετα δεν πεοιοοιξεται στα πλαισια της πα­

οαγωγικης ὀοαστηοιοτητας, αλλα επεκτεινεται σ' ολους τους τομεις της

ξωης. Επεκτεινεται οχι μονον επειδη ένα μέσος του ελευθεοου χοονουοαπαναται για την αναπαοαγωγη της εογατικης ὀυναμης που κατανα­λώνεται κατα την παοαγωγη, αλλα κι επειὁη ολες οι οοαστηοιοτητεςυποκεινται στην κυοιαοχια της εμποοευματικης παοαγωγης.

Για τον Μετα λοιπον η αποξένωση ποοκυπτει απο τον ιὸιο τον τοο­

Ζ38 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

πο παοαγωγής ειναι ένα παοοδικό φαινόμενο, ενώ η υπέοβασή της ποσ­υποθέτει την υπέοβαση τόσο της εμποοευματικής κυοιαοχιας και τηςιδιωτικής ιδιοκτησιας όσο και ένα επιπεδο παοαγωγικων δυναμεων πουνα καθιστα δυνατή την κυοιαοχια της δοαστηοιότητας­αυτοσκοπου, τηςδοαστηοιότητας πέοα από την αναγκαιότητα.

Η δυσκολια που ποοκυπτει από τη μαοἔική συλλογιστική ως ποοςτη δυνατότητα υπέοβασης της αποἔένωσης και την εισοδο στο βασιλειοτης ελευθεοιας αποκαλυπτει έμμεσα και τη δυναμική της αστικής ιδεο­λογικής ηγεμόνευσης. Η εογατική ταξη ναι μεν ειναι δυνατόν να συνει­δητοποιήσει την εκμεταλλευση την οποια υφισταται και να επιδιώξειτον πεοιοοισμό της ή ακόμα και την καταογησή της ειναι όμως πολυ δυ­σκολο να αναςητήσει αμεσα την υπέοβαση της αποἔένωσης, δηλαδή ναμην ενσωματωθει στις κυοιαοχες αἔιες που γέννα ο κεφαλαιοκοατικόςτοόπος παοαγωγής. Μ° αλλα λόγια η δυσκολια συνισταται στο να συ­νειδητοποιήσει η εογατική ταῖηη και να διεκδικήσει την υπέοβαση τηςαστικής ιδεολογιας ως στοεβλής συνειδησης, μια κι αυτή η τελευταιαδεν μποοει παοα να κυοιαοχει στα πλαισια του καπιταλισμου.

Η ιδια δυσκολια αναδυεται και στα πλαισια της γκοαμσιανής συλλο­γιστικής της ηγεμονιας, όπου ο Οτειτηεοὶ φαινεται να θεωοει δυνατή τηνκατακτηση της ιδεολογικής ηγεμονιας από την εογατική ταξη στα πλαι­σια του καπιταλισμου, διχως να παιονει υπ' όψη του ότι η αστική ταξημπόοεσε να κατακτήσει την ιδεολογική ηγεμονια ακοιβως επειδή ποοη­γουμένως ήταν κυοιαοχη στο οικονομικό πεδιο, κατι που δεν συμβαινειμε την εογατική ταξη στα πλαισια της αστικής δημοκοατιας. Η ιδια δυ­σκολια οδηγει σε αδιέξοδο τη σχολή της Φοαγκφουοτης.57

Ο Νιετκεοιιε, όπως ο Τοοαιιεν1Πε και ο Μειτκ, εντοπιζει και αυτός μετον τοόπο του την κατασταση αποξένωσης­ανελευθεοιας των συγχοο­νων κοινωνιων. Καταγγέλλει με δοιμυτητα και ολοκληοωτικα την κυ­οιαοχη ταἔη ποαγματων της εποχής του, το ς«Ειναι››) και σε τελευταιααναλυση όλο του το παοελθόν το («ιΗταν››) που οδήγησε σ° αυτήν. Τοκατηγοοω του δεν στηοιςεται σε μια ει ρτὶοτὶ πολιτική ιδεολογια όπωςστον Μειτκ, ουτε σε μια τόσο έντονη νοσταλγια του αοιστοκοατικου πα­οελθόντος όπως στον Τοοσιιεν1ΙΙε. Εγγοαφεται ως μια διαγνωση βαοιαςασθένειας της Γεομανιας μετα τη νικη της αυτοκοατοοιας του 1870, ηοποια γι“ αυτόν σηματοδοτει το «τέλος του κλασικου γεομανικου πνευ­ματος» και την κυοιαοχια της ηλιθιότητας στη θέση της κουλτουσας.

ΑΡΧΑ|Α ΔΗΜΟΚΡΑΠΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 239

Αυτό που ειναι ανησυχητικό ειναι ότι οι Φιλισταιοι του πνευματοςβοισκονται στην εἔουσια κι ότι τα «ςωα με κέοατα» ποοβαλλουν «νέεςιὀἐΕιΞ››.58

Κι έοχεται η απογοητευση «...το έδαφος έχει καλυφθει με οταχτες,[...] όλα τα αστέοια έχουν σβησει, τα ὀένόοα ειναι νεκοα, οι αγοοι οη­μαγμένοι, ένας κόσμος στειοος, ενας κόσμος χαμένος [...] όπου όεν ποό­κειται να υπαοξει πια ανοιξη»59.

­

Αυτόν τον κόσμο κατακοινει ο Νὶετκεοιιε και ταυτόχσονα αονειταιτους ανθοωπους έτσι όπως αυτοι όιαμοοφωνονται απ' αυτόν τον κό­σμο, τις κυοιαοχες αἔιες του, την κυοιαοχη ηθικη του, τις ποοκαταλη­ψεις και τις πεποιθησεις που θανατωνουν το ελευθεοο πνευμα και τοεμποὸιςουν να στοχαςεται.

Για τον Νὶετκεειιε «ό,τι ανηκει στο σημεοα, πέφτει, ἔεπέφτει››6® κι ηποοοπτικη ειναι να «φανταστουμε τον τελευταιο ανθοωπο καθισμένοστην καταξεοη έοημο της σαπιας γης»6Ι.

Όλη η ιστοοια της ανθοωπότητας ειναι μια «ντοοπη», αλλα και ηποοοπτικη της δεν ειναι πιο ευοιωνη.

Ἑτσι, ο Νὶοττεειιε καταγγέλλει όλες τις κυοιαοχες αξιες αυτης τηςκοινωνιας. Καταγγέλλει την καθε πεποιθηση ως τον «πιο επικινὀυνοεχθοό της αληθειας››62, τις όποιες ποοκαταληφεις, τη χοιστιανικη ηθικη,το εμπόοιο και τις εμποοευματικές αἔιες. Γινεται πεοιφοονητης της ηθι­κης που παοεμποοιζει την αναπτυξη του ανθοωπου, την αναόειἔη απέ­ναντι στους αλλοτοιωμένους ανθοωπους του Υπεοανθοωπου.

Στα πλαισια αυτης της κοινωνιας και των κυοιαοχων αξιών της ο αν­θοωπος, ως έχει, ειναι για τον Νιετκεεηε κατι που ποέπει να ξεπεοαστει.Ο ισοπεοωμένος, κατακεοματισμένος ανθοωπος της συγχοονης κοινω­νιας, οι «πεθαμένοι» λαοι, αυτό ειναι το αποτέλεσμα της κυοιαοχης ηθι­κης και των κυοιαοχων αἔιων, που οδηγει στην καταστοοφη του ανθοω­που, του στειοου ανθοωπου, που ζει στην μικοότητα των ανέσεων του.

«Αληθινα, φιλοι μου, τοιγυοιςω αναμεσα στους ανθσωπους, σαμπωςαναμεσα σ° ανθοωπινα κομματια και μέλη! [...] Κι όταν το ματι μου φυ­γει από το Τωοα και παει στο Άλλοτε: Βλέπει το ιὸιο παντα: κομματιακαι μέλη και φοικτές συμπτώσεις ¬ μα κανένα ανθοωπο!

Το Τωοα και το Αλλοτε πανω στη γη ­αχ, φιλοι μου­ αυτό 'ναι τοπιο ανυπόφοοο για μενα και δε θα μποοουσα να ςησω, αν ὀεν ημουν κ'ένας οοαματιστης αυτου που ποέπει να° οθει».63

ΖΔΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Κι αυτο που ποέπει να °οθει για τον Νιετκεειτε ειναι ο ολοκληοωμέ­νος ανθοωπος, ο ανθοωπος που δεν έχει οοια στην αναπτυξη του, καικυοιως ο ανθοωπος «λυτοωτης της συμπτωσης››64 ο οποιος θα φτιαξειένα κοσμο έτσι οπως αυτος τον θέλει με βαση την ελευθεοη συνειδητητου δοαστηοιοτητα. Αυτος ο Υπεοανθοωπος, οπως η ολοκληοωμένηποοσωπικοτητα στον Μειτκ, θα ειναι ταυτοχοονα και ποιητης και λυτηςτων αινιγματων και λυτοωτης της συμπτωσης!

Για τον Νὶετεεειιε ο ανθοωπος ποέπει να εφευοει νέες αξιεςω κι αυτοποουποθέτει ελευθεοη δημιουογια που και στον Νιετκεειτε ταυτιξεται μετην ελευθεοια. Αυτη η θέληση για γέννηση, η χαοα για γέννηση και το γι­γνεσθαι ποοσδιοοιξουν την ελευθεοια.66

Κατω απο αυτο το ποισμα, ο Νιετεεοηε τοποθετειται κατα της ασκη­σης ενος εξειδικευμένου, μεοικου, αποσπασματικου επαγγέλματος, κατατου στενου καταμεοισμου της εογασιας του συγχοονου «δοαστηοιου»ανθοωπου και υπέο της διευουνσης του ελευθεοου χοονου που ποέπεινα διαθέτει ο ανθοωπος για τον εαυτο του67, υπέο της πιο ολοκληοωμέ­νης πολυπλευοης γνωσης.

Τοποθετειται έτσι υπέο μιας οιξοσπαστικα καινουογιας ανθοωπινηςυπαοξης οπου θα κυοιαοχει ένας νέος πνευματικος πολιτισμος πέοααπο το «Ειναι» και το «Ήταν». Αυτο που επιδιωκει ειναι μια εντελωςκαινουογια ποαγματικοτητα που θα βγει μέσα απο το βοοβοοο τουυπαοχοντος κοσμου, ο οποιος ομως εμπεοιέχει και καποια δοση σο­φιας. Ενα νέο κοσμο στον οποιο οι ανθοωποι «ποέπει να ειναι εξοοι­στοι απο καθε πατοιδα των πατέοων και των ποοπατέοων τους! Ποέπειν' αγαπανε τη γη των παιδιων τους [...] Αυτην καλω τα πανια των καοα­βιων τους να γυοευουν και να γυοευουν››68.

Οι νέες αυτές αξιες δεν μποοει παοα να αναβλυσουν έξω «απο τοκοπαδι» του λαου απο εκεινους που δεν έχουν πια την ιδια συνειδησημε τη μαξα, απο εκεινους που θα φυγουν μακοια απο την αγοοα και θαξησουν στη μοναξια τους.

Στον απλο καθημεοινο αποξενωμένο ανθοωπο, σ° αυτο το «αγελαιοξωο» ο Ν1ετΖεοΙιε αντιτασσει το ιδανικο του «Υπεοανθοωπου». Για τονΝιετεεειιε η αγέλη των πολλων υπαοχει μονο και μονο για να ξεπηδουναπο μέσα της σαν σπανιες κι εξαιοετικές πεοιπτωσεις οι «υπεοανθοω­ποι», για τους οποιους δεν υπαοχουν κανενος ειδους πεοιοοισμοι ουτεηθικοι ουτε λογικοι.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΖΔΙ

Κατ° αναλογια του Κετιτ, ο Νιετκεοηε αντικαθιστα την αυτονομιατου λογου με την αυθαιοεσια του Υπεοανθοωπου, ο οποιος εμφανιξεταιως το συμβολο των απεοιοοιστων ανθοώπινων δυνατοτητων και τηςανθοώπινης θελησης. ­

Βεβαιως ο ΝὶετΖεεΙτε υποτιμα τις κατακτησεις της ανθοωποτητας, τιςεκμηδενιξει, υποτιμα τις δυνατοτητες του λαου, καθώς και τον κοινωνι­κο χαοακτηοα του ανθοώπου. Παοολ° αυτα θιγει με τον πιο γλαφυοο καιξωντανο τοοπο το ξητημα της αποξενωσης, του αονητικου οολου τωνκυοιαοχων αξιών και κηουσσει την αναγκαιοτητα αναδειξης νεων αξιώνπου θα εναομονιξονται με την ελευθεοη αναπτυξη της ατομικοτητας.

Απο μια ποώτη ματια Τοεσιιεν1ΙΙε, Μετκ και Νὶεττεεηε εντοπιξονταςτο ποοβλημα της αποξενωσης και της συνεπαγομενης ανελευθεοιας τηςποοσωπικοτητας ποοτεινουν διαμετοικα αντιθετες λυσεις για την υπεο­

βαση του.Ο Τοεαιιεν1Πε, πολεμιος καθε οιξοσπαστικης επαναστατικης λυσης

και γνωοιξοντας τον χιμαιοικο χαοακτηοα καθε αοιστοκοατικης παλιν­δοομησης, βοισκει τη λυση στις ενδιαμεσες αναμεσα σε κοατος και σε

πολιτες οογανώσεις, αλλα επισης και σε μια νεα ηθικη.Ο Μειτκ, για τον οποιο δεν αοκει να εντοπιξει κανεις μια αονητικη

ποαγματικοτητα αλλα χοειαξεται και να επιδιώκει να την αλλαξει, ποσ­

τεινει το οιξοσπαστικο επαναστατικο μετασχηματισμο της κοινωνιας,αλλα ταυτοχοονα τοσο η υλοποιηση αυτου του μετασχηματισμου οσο

και η νεα κοινωνικη ταξη ποαγματων που θα ποοκυψει απ° αυτον ποου­

ποθετει και απαιτει αντιστοιχα μια νεα ηθικη και νεες αξιες.Ο Νιεττεεηε, μηδενιστης ως ποος την υπαοχουσα ταξη ποαγματων κι

ως ποος τις κυοιαοχες αντιληψεις, δεν βλεπει καμια θετικη διεξοδο γιατην ανθοωποτητα κι ετσι καταφευγει στην υπαοξιστικη λυση του Υπε­οανθοωπου, ο οποιος ομως και αυτος με τη σειοα του εχει το δικο τουκώδικα αξιών, τη δικη του «Ηθικη››9 η οποια αντιστοατευεται την εμπο­

οευματικη ηθικη.Ειναι ποοφανες οτι και στις τοεις πεοιπτώσεις στα πλαισια της ανα­

ξητησης της ελευθεοιας οχι μονον υπαοχει αονηση των κυοιαοχωναξιών της αστικης κοινωνιας, αλλα ταυτοχοονα η οποια διεξοδος ποο­

τεινεται, απαιτει μια διαφοοετικη κλιμακα αξιών, η οποια παοα τις δια­φοοοποιησεις, εχει ως υπεοτατη αξια τον ανθοωπο και πιο συγκεκοιμε­να την αναδειξη της ποοσωπικοτητας.

Ζτῃποετοτ Ροαυτ

Αυτό σηματνετ όττ κατ οτ τοετς στοχαστες από τη μτα επτσηματνουντην καταβαόαθοώση της ποοσωπτκότητας στα πλατστα της ασττκης κοτ­νωντας, την παόεμπόὀτση της χετόαφετησης της κτ από την αλλη πόσ­σπαθουν να βοουν ότεζόὀους εττε στα πλατστα αυτης της κοτνωντας(Τοοατιον1ΙΙε), εττε πεόα απ° αυτην (ΜειτΧ, Ν1οτΖεοΙτο),69 στη βαση παντοτεὀταφοσεττκών αζτών από ττς κυόταοχες.Αυτός, κατα τη γνώμη μας, ετνατ κατ ο πτο θεμελτακός συνὀεττκόςκότκος της συλλογτσττκης τους.”Ετστ, η όλη πόοβληματτκη γυσω από την ελευθεότα εντοπτζετατ σετελευτατα αναλυση στην αναζητηση φοόεων νεων αζτών ὀταφοόεττκώναπό ττς κυόταοχες. Ο Τοεατκ­:ν1ΙΙε βότσκετ τη λυση σττς ενὀταμεσες οογα­νώσετς. Ο Νἰετκεοἰτε στον Υπεοανθοωπο που πόοκυπτετ μεσω της ατομτ­κης φυγης κατ ανατασης. Ο Μειτκ στο ποολεταοτατο, υποκετμενο τκανόνα ανατόὲψετ την κυοταόχη ταζη κατ φοόεα της πανανθοώπτνης χετοα­φὲτησηε.

Αυτη λοτπόν η κυοταόχη ασττκη τὁεολογτα, που κανετ αποδεκτό απόττς ευουτεοες μαζες κατ το ασττκό κοαττκό εποτκοὀόμημα, εχετ τα θεμε­λτα της «στην εγκόσμτα βαση››7®, στην τὀτα την υλτκη παοαγωγη.Όμως, η κυοταοχη τὀεολογτα επτὀοα ενεόγηττκα στην υλτκη ζωη κατμετατόεπετατ κατ η τὁτα σε υλτκη ὀυναμη αναπαόαγωγης των κοτνωντ­κών σχέσεων, αφου εχετ γτνετ κτημα των μαζών.Ἐτστ, στο επτπεόο της καθημεοτνης ζωης η ασττκη κυοταοχτα εχετ ωςσυνεπετα μεσω της αποζενωσης να ὁταπλαθετ τετστους χαόακτηόες πουνα τους αοεσετ να κανουν αυτό που πόεπετ να κανουν η, όπως ετπε εναςαπό τους ηόωες του Ἰψεν, ο καθενας «μποοετ να κανετ οττὁηποτε θελη­σετ, γταττ θελετ μόνο αυτό που μποόετ να κανετ».71

Πεόα όμως από τη συνατνεση πόος το ασττκό κοαττκό εποτκοὀόμημαμεσω γεντκώς της τὀεολογτκης ηγεμόνευσης, αυτό γτνετατ συνατνεττκααποὀεκτό κατ χαοη στον τὀτο το χαοακτηοα του. Αυτό δε συμβατνετ κα­τα μετζονα λόγο όταν εχετ μτα όημοκοαττκη μοοφη.Το γεγονός κατ μόνον όττ η κοτνωντα απαττετ μτα μοόφη οογανωσηςκατ η κοαττκη μοόφη εμφαντζετατ ως η μόνη υπαόχουσα κατ συνεπώς ωςη μόνη εφτκτη της ποοσὀτόετ ενα σημανττκό τεκμηότο αποὀεζετμότητας.Όπως στο επτπεὁο της οτκονομτας ο ανθόωπος ελευθεοα υποκυ­πτετ στον καταναγκασμό, γταττ ὁεν ὲχετ αλλη επτλογη στο επτπεὀο τηςπολτττκης, ο πολτττκός καταναγκασμός γτνετατ αποδεκτός ως η μονα­

ΑΡΜΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΠΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΖΔ­3

δική υπαοκτή μοοφή οογανωσης της κοινωνιας. Ετσι, «οι καταπιεσμέ­νοι αποδέχονται ως δικο τους συμφέοον τη διατήοηση της καταπιε­σης››72.

Επισης, το κοατος δεν ειναι μονο μια εξουσια χωοισμένη απο τηνκοινωνια και το λαο, αλλα ειναι ταυτοχοονα και υποχοεωτικα σχετικααυτοτελές και απέναντι στην κυοιαοχη ταἔη και τουτο για να μποοει ναυπεοασπιςεται καλυτεοα τα συλλογικα και μακοοποοθεσμα συμφέοοντατης. Αυτή η σχετική του αυτοτέλεια, σε συνδυασμο με τις ενδοαστικέςαντιθέσεις που το διαπεονουν και συμβιβαζει, και τη μή απολυτη αυτο­νομησή του απο τους κυοιαοχουμενους απέναντι στους οποιους ειναιυποχοεωμένο να υποχωοει σ° ένα βαθμο, το εμφανιζει ως ουδέτεοο δια­χειοιστή των κοινων συμφεοοντων της κοινωνιας.

Έτσι το κοατος ως αναγκαιος διαχειοιστής απο τη μια και ως σχετι­κα αυτοτελής δυναμη απο την αλλη, παοα το γεγονος οτι εκφοαςει τηνοογανωμένη πολιτική βια, γινεται συναινετικα αποδεκτο, ενω με τη φε­τιχοποιήση της δικαιοσυνής και τη συνεπακολουθη νομιμοποιησή τηςστη λαϊκή συνειδηση η έννομη ταἔη της αστικής ταἔης εμφανιζεται ωςδικαιο στη λαϊκή συνειδηση” Το κοατος νομιμοποιειται στη συνειδησητων πολιτων «ως μια οογανωση που ασκει καταναγκαστική εξουσια γιατο κοινο καλο»". Η ιδια η «παοασιτική αποφυσή» του κοατους πουγεννιέται απο την κοινωνια απο την μια την καταπιέςει, απο την αλληστηοιςεται απο αυτήν.75

Τέλος, η αντιποοσωπευτικοτητα των γενικων εκλογών ποοσδιδειστο κοατος την ψευδή εικονα του φοοέα της λαικής κυοιαοχιας καιστους πολιτες την ψευδαισθηση οτι αυτοι αποφασιζουν για το πως θαδιαχειοιστουν τα συμφέοοντα τους. Η ανισοτητα στην κοινωνια τωνιδιωτων μεταμοοφωνεται σε ισοτητα τη στιγμή των εκλογων και έτσι δι­νεται η εντυπωση ισης συμμετοχής στη διακυβέονηση.

«Η γενική μοοφή του αντιποοσωπευτικου κοατους ­αστική δημο­κοατια¬ ειναι ή ιδια το κυοιο ιδεολογικο στήοιγμα του δυτικσυ καπι­ταλισμου, που η ιδια ή υπαοξή του στεοει την εογατική ταἔη απο τηνιδέα του σοσιαλισμου ως ένα κοατος διαφοοετικου τυπου.››76

Κατω απο αυτές τις συνθήκες, η συγχοονη δήμσκοατια χοησιμσποι­ει τους μηχανισμους ενσωματωσης καταφευγοντας ολο ται λιγοτεοοστην ανοιχτή βια.77 Καλυτεοα απο καθε ποοηγουμενη πεοιοδο, τα ατο­μα και οι ταξεις αναπαοαγουν την υφισταμενη καταπιεση. Η δημοκοα­

ΖΔΔΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ )/ΣΗΣ

τια ενισχύει την αστικη κυοιαοχια πιο αποτελεσματικα απο την απολυ­ταοχια.Βεβαιως, η υπενθύμιση της βιας, ο αποτοεπτικος οολος που παιζειως δύναμη εφεδοειας, ο φοβος της καταστολης, ετσι οπως τον παοου­σιαζει γλαφυοοτατα ο Νιετεεοιτε στην Γενεαλογία της Ηθικής, αποτελεισυστατικο στοιχειο μαςι με την κυσιαοχια της αστικης ιδεολογιας στηδιαδικασια της ενσωματωσης και της συναινεσης.Η ποαγματικοτητα της σύγχοονης αστικης δημοκοατιας φαινεται ναδιαψεύδει τις εκτιμησεις του Μειικ που υποστηοιιςε οτι το γενικο εκλογι­κο δικαιωμα «στοιμωχνει την πολιτικη κυοιαοχια [της αστικης ταἔης]μέσα σε δημοκοατικούς οσους που βοηθούν σε καθε στιγμη τις εχθοικεςταξεις να νικησουν››78. Αυτο ομως δεν αναιοει το γεγονος οτι η ποαγμα­τωση της λαικης κυοιαοχιας σκονταφτει στα οοια που υψωνονται αξε­πεοαστα για την κινηση του ανθοωπου σε καθε αστική ταξη ποαγματων,ασια που δεν ειναι αλλα απο εκεινα της ιδιωτικης ιδιοκτησιας.79

41.4 Τύπος, ιτεριεκομενο και αντιφασεις των δικαιωματωντου αν8ρωι·ιου και του ιιολιτιιΕκτος του οτι οι ανθοωποι ειναι, οπως ειδαμε, αποἔενωμενοι καισυνεπώς η ελεύθεοη βούληση τους στην οποια υποτιθεται οτι στηοιζεταιη δημοκοατια δεν ειναι ουσιαστικη, ούτε η μεταξύ τους ισοτητα ως πο­λιτων, που εοχεται να συγκαλύψει την ανισοτητα τους ως ποαγματικωνανθοωπων, ειναι ουσιαστικη. Μετα λοιπον τον τυπικο χαοακτηοα τηςελευθεοιας ας εξετασουμε τον τυπικο χαοακτηοα της ισοτητας που χα­οακτηοιςει τις σύγχοονες δημοκοατιες.

Ας ἔεκινησουμε απο την εξεταση του ουσιαστικού πεοιεχομενου τηςαντιφασης αναμεσα στα δικαιωματα του ανθοωπου και του πολιτη.Το γεγονος οτι η κυοιαοχια της αστικης ταξης απαιτει την απελευθε­οωση της ιδιας αλλα και των λαϊκών στοωματων απο τους φεουδαοχι­κούς πεοιοοισμούς και ταυτοχοονα την υποχοεωνει, οπως αλλωστε καικαθε κυοιαοχη ταξη, να εμφανιζει την κυοιαοχια της ως λαικη κυοιαο­χια και τα συμφεοοντα της ως γενικο συμφεοον της κοινωνιας, την οδη­γει στο να θεμελιώνει την εζουσια της σε δικαιωματα που αφοοούν στοσύνολο των ανθοωπων..

Η αστικη ιδεολογια, ωθούμενη απο την αναγκη καταπολέμησης του

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 245

φεουδαλικου κατεστημενου και της ανισοτητας που το στηοιςει, διακη­ουσσει την απαιτηση για ισα δικαιωματα και ελευθεοιες, απο την αλληομως παοουσιαςει τουτη την απαιτηση ακυοη για τους εξαοτημενους.

Η αντιθεση αναμεσα στην ανθοωπιστικη και την αντιδοαστικη ιδεο­λογια της αστικης ταξης συνισταται ετσι στο οτι η δευτεοη συμμοοφω­νεται ολοτελα με τη σκοτεινη πλευοα της αστικης ιδιοκτησιακης ταἔηςποαγματων και την υποστηοιζει, ενω η ποωτη αφήνεται στην ψευδαι­σθηση οτι μποοει να βοει διεἔοδο απο τις κοινωνικες αντιφασεις η οτιεχει κιολας βοει σ° ενα θεωοητικο συστημα80, που ομως δεν ανταποκοι­νεται στην ποαγματικοτητα.

Όπως ποοκυπτει απο τις θεμελιακες διακηουἔεις των δικαιωματων,οπως η Διακἠουξη της Ανεξαοτησιας των Η.Π.Α. του 1776 η η Διακήου­ξη των Δικαιωμάτων του Ανθοωπου και του Πολιτη του 1789, τα δικαι­ωματα του ανθοωπου ­αοχικα ως δικαιωματα του ατομου­ βοισκουντο θεωοητικο τους υποβαθοο στο φυσικο δικαιο και στη φυση του αν­θοωπου, αποτελουν ετσι «αυτονοητες», απαοαγοαπτες «φυσικές» αλη­θειες που δεν επιδεχονται καμια αμφισβήτηση.

Ο Θωμας Ακινατης ποωτος και πιο ολοκληοωμενα ο Οτοτὶυε θεωοη­τικοποιουν τα δικαιωματα του ανθοωπου στη βαση ο μεν ποωτος τηςφυσικης καταστασης, ο δε δευτεοος της φυσης του ανθοωπου.

Για τον Ακινατη μετα το ποοπατοοικο αμαοτημα η φυσικη καταστα­ση εμπεοιεχει την ατομικη ιδιοκτησια, ενω για τον Οτοτιιιε ο οποιοςαποδέχεται και αυτος την ατομικη ιδιοκτησια ως στοιχειο της φυσηςτου ανθοωπου, ο ανθοωπος εχει μια ταση ποος την κοινωνικοτηταιερρετιτιιε εοειετετιε). Ο Οτοτιιιε, λοιπον, αντιπαοατιθεται στον καθαοοατομικισμο.

Στην συνεχεια ομως σε ολους τους θεωοητικους του συμβολαιου,πασα τις διαφοοοποιησεις τους (Ηοουεε, Ιοοειςε, Ιὶουεεεειιι), αναδεικνυε­ται η μεμονωμενη ατομικοτητα, ο αστικος ατομικισμος ως στοιχειο τηςφυσης του ανθοωπου, ενω η κοινωνια εμφανιζεται ως αθοοισμα μεμο­νωμενων μοναδων.

Στη βαση της κυοιαοχης στις θετικες επιστημες μηχανικης θεωοητι­κοποιεται και γενικευεται η ποαγματικοτητα των ανεἔαοτητων εμπο­οευματοπαοαγωγων της εμποοευματικης παοαγωγης.

Η ιδιοκτησια ειτε αποτελει φυσικο δικαιωμα (Ηοουεε, Ιιοοκε) ειτεδεν καταογειται, αν και ειναι ποοιον βιας και δολου (Ιὶοιιεεεειι).

246 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Το φυσικο δικαιο εοχεται να αντικαταστήσει ως ιδεολογική αιτιολο­γήσή το θειο δικαιο, να αποτελεσει τήν ιδεολογική βασή μεσω τής οποι­ας ή ανεοχομενή αστική ταξή θα απαἔιώσει τους θεσμους του παλαιουκαθεστώτος και θα χτισει τους δικους τής.

Όμως, παοα το γεγονος οτι το φυσικο δικαιο αποδιδει στις νομικεςσχεσεις ­και οχι μονονὴ ανθοώπινες κι οχι μεταφυσικες διαστασεις,στήν ποαγματικοτήτα εοχεται να αντικαταστήσει εναν υποκειμενισμοκαι συνεπώς μια αυθαιοεσια με εναν αλλο υποκειμενισμο και με μια αλ­λή αυθαιοεσιαβι

Κατε αναλογια των αοχαιών Ελλήνων που απεικονιςαν τους θεουςτου Ολυμπου και τον κοσμο τους κατ° εικονα και ομοιωσή των εγκο­σμιων αοχοντων και του κοσμου τους, ή αστική ταξή χοήσιμοποιει καιεμφανιζει τή φυσική καταστασή ή τή φυσή του ανθοώπου συμφωνα μετις επιδιώξεις τής ως ανεοχομενή ταξή και συμφωνα με τήν υπαοχουσαταξή ποαγματων, οταν κυοιαοχήσε.

Το φυσικο δικαιο καλειται να στήοιξει ιδεολογικα μια νεα ταξήποαγματων, ή οποια απαιτουσε κυοιως με το πεοασμα στήν μανιφατου­οα τήν ελευθεοή πώλήσή τής εογατικής δυναμής, τήν ισή αντιμετώπισήτής ως παοαγωγου αἔιας, τήν κυοιαοχια συνολικα του κεφαλαιοκοατι­κου τοοπου παοαγωγής.

Απο αυτή τή σκοπια ή αντιληψή του Φυσικου Δικαιου αποτελει σα­φή οπισθοδοομήοή σε σχεσή με τήν αοιστοτελική εομήνεια τής κοινωνι­κοτήτας και κυοιως τής πολιτικοτήτας. Κι εδώ αξιζει να σήμειωθει οτιαυτή ή ελευθεοια που απαιτουσε το πεοασμα στον κεφαλαιοκοατικοτοοπο παοαγωγής και θεμελιώνε ή φυσή του ανθοώπου, ήταν απο τήγεννήσή τής μια πεοιεογή ελευθεοια. Ήταν μια ανισή ελευθεοια παοα τοοτι υποτιθεται οτι εμπνεοταν απο τον Μοπτεεσυὶευ, κατα τον οποιο «τονα λεγεται οτι δεν υπαοχει τιποτα δικαιο πεοαν εκεινου που καθοοι­ςουν οι θετικοι νομοι ειναι σαν να λεει οτι, ποιν χαοαχθει ο κυκλος,ολες οι αχτινες δεν ήταν ισες».82

Κατ° αοχήν αυτή ή «φυσική ελευθεοια» δεν αφοοα σε ολους τους αν­θοώπους. Ἐτσι για παοαδειγμα πασα τις πεοι ελευθεοιας διακήουἔειςτής Διακήουζής της Ανεζηαοτησιας των Η.Π.Α. επιτοεπεται ως το 1865 ήδουλεια των μαυοων. Εξαλλου ή δουλεια, που καταογήθήκε τυπικα του­λαχιστον στήν Ευοώπή και στις Ηνώμενες Πολιτειες στα τελή του πεοα­σμενου αιώνα, παοοτι απο το 1815 τήν καταδικαςε το καθε αλλο παοα

ΑΡΧΑ!Α ΔΗΜΟΚΡΑ ΠΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 247

ποοοδευτικο Συνεδοιο της Βιεννης, συνεχιζει να υφισταται στην εποχημας με μοοφες οπως η ποο τον Σολωνα δουλεια για χοεη στην Ινδια η ηποονεια και η εκμεταλλευση των παιδιων στις αναπτυγμενες χωοες83.Όσον αφοοα στα πολιτικα δικαιωματα των ἔενων καλο ευναι να υπεν­θυμιοουμε οτι τα πεοισσοτεοα συγχοονα συνταγματα βοισκονται πολυπισω απο το γαλλικο συνταγμα του 1793 που τα αναγνωοιςεξῃ.

Ταυτοχοονα, η «φυσικη ελευθεοια» αποδιδεται στους αγοοτικουςπληθυσμους με τη βια. Τους απαλλοτοιωνουν με τη βια, τους κυνηγουνκαι τους μετατοεπουν σε αλητες, τους υποτασσουν με τεοατωδεις τοο­μακτικους νομους, με μαστιγωοεις και βασανιστηοια στην πειθαοχιατης μισθωτης εογασιας. Ενω ο βουβος εξαναγκασμος των οικονομικωνσχεσεων εοχεται να συμπληοωσει την αμεση βια.85

Οι «ελευθεοοι» μη ιδιοκτητες, οπως θα δουμε και στο αμεσως επομε­νο τμημα, εμφανυςονται κατα την παοαδοση του Ι.οεΙ‹ε ως μη ελλογοι,ως «παιδια» που δεν ειναι δυνατον να τ' αφησεις ελευθεοα.

Τελος, στο ονομα της απελευθεοωσης απο τις κλειστες συντεχνιες ονομος του Ωηερεθετ απαγοοευει απο την εποχη της Γαλλικης Επανα­στασης και για ενα πεοιπου αιωνα τη δημιουογια καθε εογατικης ενω­σης.

Η αντιδοαση στο νεο υποκειμενισμο της φυσης του ανθοώπου εοχε­ται στα μεσα του 19ου αιωνα απο τον θετικισμο, ο οποίος ναι μεν υπεο­βαινει καθε καθολικη, οικουμενικη πυστη (Θεο, Φυση) και την αντικαθι­στα απο τη βουληση της εἔουσεας, απογυμνωνοντας ετσι απο το ιδεαλι­στικο της επικαλυμμα την ταζικη κυοιαοχυα, απο την αλλη ομως ως εκ­φοαση ενος αδιεἔοδου, που ποοεοχεται απο τις ακαταπαυστες εναλλα­γες Δημοκοατιας­Μοναοχυας, εμφανιζεται ως ­καθαοα αμυντικος καιποοβαλλεται το καθηκον της αποχης (ηεε ῖειεετε) του κοατους.

Αξιζει να υπενθυμισουμε οτι η αοχικη τοποθετηση του Ποωταγοοαυπεο του νομου στα πλαισια της αναζητησης των πηγων της δικαιοσυ­νης αναμεσα σε φυση και νομο ειχε εναν εντελως διαφοοετικο χαοακτη­οα. Για τον Ποωταγοοα, ο νομος ως ποοιον του ανθοωπου, «μετοουκαθε ποαγματος», αποτελει σαφως μια ανθοωποκεντοικη επιλογη απε­ναντι στη θεικη η και φυσικη ποοελευση της δικαιοσυνης και στην καθεπεοιπτωση, οπως εἔαλλου για τον Πλατωνα και τον Αοιστοτελη, δεν θε­μελιωνεται απο την δυναμη της εἔουσιας, αλλα απο τη βασικη ηθικη αο­χη της κοινωνικης (κοινου καλου) του χοησιμοτητας.

ΖΔ8 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Ο νομικος θετικισμος, αποοοιπτοντας την ηθική του φυσικου δικαι­ου, αποοοιπτει την ιδια την αοχή της ηθικής και το δικαιο αντιμετωπι­ζεται ως συναοτηση της δυναμης που αποφασιζει για τους νομους καιτην εφαομογή τους.

Με την ενσωματωση του φυσικου στο θετικο δικαιο, στην ποαγματι­κοτητα βια και δολος ως θεμελιακο διπολο της κοατικής εζουσιας εκ­φοαζονται πια και στο πεδιο του δικαιου. Το θετικο δικαιο εμπεοιεχειπιο έντονο το στοιχειο του καταναγκασμου απο την πλευοα της εζου­σιας, ενω το φυσικο δικαιο, ποοιον ετεοοκαθοοισμενης αναγωγής τωνεμποοευματικων σχέσεων σε φυσικές σχεσεις, το στοιχειο του δολου.

Ο δυισμος φυσικου και θετικου δικαιου εζαφανιζεται με τη συνενω­ση του φυσικου στο θετικο δικαιο «για να συνεχισει [ομως] κουφα τηνυπαοζή του μεσα στο ιδιο το θετικο δικαιο σαν εκεινη την κουφή υπο­κοιτική αντιθεση αναμεσα στα λογια και στα εογα, αναμεσα στο γοαφτονομο και στο ποαγματικο δικαιο της αστικής δημοκοατιας››.86 Αλλα σ'αυτήν την αντιθεση θ' αναφεοθουμε πιο κατω.

Όπως υποστηοιζει ο Γ. Βλαχος, «Φυσικο Δικαιο και νομικος θετικι­σμος αποτελουν συγκλινουσες μαλλον κατευθύνσεις, ιδεολογικα ποοσ­δεμενες σε μια μαλλον ταζική παοα ανθοωποκεντοική αντιληψη πεοιτης κοινωνικής ελευθεοιας του ατομου››87.

Τα φυσικα δικαιωματα του ανθοώπου αφοοουν, οπως ειδαμε, το με­μονωμενο εγωιστικο ατομο. Συμβαινει ομως το ατομο αυτο να ζει σεμια κοατικα οογανωμενη κοινωνια. Δεν ειναι λοιπον τυχαιο οτι ο ΗεὲεΙαναγαγει ολη τη θεωοια των δικαιωματων στις σχεσεις του πολιτη με τοκοατος, το οποιο στα ωοιμα εογα του αντιμετωπιζει ως θεματοφυλακακαι εκφοαστή της συλλογικής ελευθεοιας. ­

Τα δικαιώματα του πολιτη εοχονται να καλυψουν το ποοφανες κενοτης μη αναγνωοισης του κοινωνικου χαοακτήοα του ανθοωπου απο ταφυσικα δικαιωματα.

Όμως, στα πλαισια των συγχοονων ταζικων μοοφων οογανωσης, ησχεση ανθοωπου­πολιτη ως εκφοαση της κοινωνικής ατομικοτητας τουανθοωπου της κοατικα οογανωμενης κοινωνιας δεν μποοει παοα να εκ­φοαζει την αντιθεση κοατους­κοινωνιας, την υποταγή της δευτεοης στοποωτο, την υποταγή των δικαιωματων του ανθοωπου σ°εκεινα του πο­λιτη και σε τελευταια αναλυση σ°εκεινα του αστου. Πως ομως συμβαινειαυτο;

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΪΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ ΖΔ9

Η κοαττκη μοοφη οονανωσης, βαση της θεωοτας του συμβολατου,υποττθετατ οττ δταμοοφωνετατ ντα να δτασφαλτςοντατ τα ατομτκα δτκατ­ωματα. Το κοατος παοεμβατνετ ως ττμωοος των παοαβταστων των δτ­

κατωματων των αλλων. Ταυτοχοονα ως ποοτον συμβολατου αποδτδεταυτοματα στους πολττες του συμμετοχτκα δτκατωματα τοσο κατα τη φα­ση του σχηματτσμου του οσο κατ κατα τη φαση της μετεπεττα λεττουο­ντας του. Σ° αυτο το επτπεδο τα δτκατωματα δεν μποοετ παοα να ἔεφευ­νουν απο τον ατομοκεντοτκο τους χαοακτηοα. Εδω υπαοχετ αονηση τηςασκησης των δτκατωματων του ανθοωπου ως δτκατωματων της ενωτσττ­

κης μεμονωμένης ποοσωπτκοτητας. Στο επτπεδο της κοαττκα οονανωμε­νης κοτνωντας το ατομο ως πολττης πτα με τη μεσολαβηση του κοατουςεπανακτα τον κοτνωντκο του χαοακτηοα.

Αλλα ποοσοχη αυτα τα δτκατωματα (του πολττη), που δεν μποοουννα ασκηθουν παοα σε συνετατοτσμο με τους αλλους, υποττθετατ οτταποδτδοντατ, ντα να δτασφαλτςουν τα φυστκα ατομτκα δτκατωματα κτ

εκφοαςοντατ με την τσοττμη συμμετοχη ολων στη λατκη κυοταοχτα κυ­οτως μεσω του δτκατώματος του εκλενετν κατ εκλενεσθατ.

Μτα ποωτη παοατηοηση ετνατ οττ η τσοτητα των πολττων δεν ηταναοχτκα ουτε καν ως δτακηουἔη νεντκη. Μεχοτ σχεττκα ποοσφατα (στηνδημσκσαττκη Ελβεττα ως το 1971!) αποκλετονταν οτ νυνατκες απο τοεκλοντκο δτκατωμα, οτ μαυοοτ σε οοτσμενες πολττετες των Η.Π.Α. απε­

κτησαν το δτκατωμα ψηφου μολτς το 1965, ενω ντα μεναλσ δταστημασττς πεοτσσοτεοες χωοες κυοταοχουσε η ττμηματτκη ψηφος.

Πεσαν τουτου κατ πεοαν του νενονοτος οττ το βαστκο δτκατωμα τουπολττη, το δτκατωμα της ψηφσυ, με δεδομενη μαλτστα την αοχη της«ελευθεοης εντολης» ςαοθο. 60, παο.1, αοθο. 61 παο.1 του Σ.) πεοτοοτζετ

τη συμμετοχη στην πολτττκη κοτνωντα τοσο χοοντκα οσο κατ απο αποψη

ουστας, τα τδτα τα πολτττκα δτκατωματα, αν κατ τσα κατα το νοαμμα τουνομου, στην ποαἔη ετνατ κατ αυτα αντσα.

Αν ετνατ πτο ποοφανης η αντσοτητα ως ποος το δτκατωμα του εκλε­

νεσθατ, τδταττεοα σημεοα με τον καθοοτσττκο οολο του πολτττκου μαο­

κεττνκ κατ ­της δταφημτσης, η ουστασττκη αντσοτητα κυοταοχετ κατ ως

ποος το δτκατωμα του εκλενετν. Όπως ετδαμε, ο Κοττεεεετι εθεσε ποωτοςτο ςητημα ετοωνευομενος τους Αννλους που νομτςαν οττ ετνατ ελευθεοοτεπετδη ψηφτςουν τους εκποοσωπους τους. Κατ ο ΕηςεΙε εκανε λονο ντα

ττς εκλονες ως δετκτη ωοτμοτητας του λαου88.

Ζ50 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Με δεδομενη τη γενικευμένη αποἔενωση, το διαφοοετικο μοσφωτικοεπιπεδο, τις ποοκαταλήψεις κλπ. κλπ., ειναι σαφεστατο οτι και εδω ημαθηματική ισοτητα δεν αποδιδει τη συγκεκοιμενη υπασξη των ποαγμα­τικων ανθοωπων.

Αλλα πεοα απο αυτες τις διακοισεις η υποταγή των δικαιωματωντου πολιτη στα δικαιωματα του ανθοωπου, η υποταγή της πολιτικήςκοινωνιας σε μεσο διασφαλισης των ατομικων δικαιωματων, ειναι μο­νον Θεωοητική, οσο και η υποταγή του κοατους στην κοινωνια.

Στην ποαξη αυτή η υποταγή αντιστοεφεται και εκδηλώνεται ως υπο­ταγή των δικαιωματων του ανθοωπου στα δικαιωματα του πολιτη. Τοατομο στον κλασικο φιλελευθεοισμο του Ιιοωτε, οχι μονον απαιτει τοκοατος για να εκδηλωθει, αλλα ουσιαστικα υποτασσεται σ°αυτο.

«Το δικαιωμα του ανθοωπου στην ελευθεοια παύει να ειναι δικαιω­μα οταν εοχεται σε συγκοουση με την πολιτική ζωή, ενω στην θεωοια, ηπολιτική ζωή δεν ειναι πασα η εγγυηση των δικαιωματων του ανθοωπουκαι συνεπώς θα ποέπει να αοθει οταν εσχεται σε αντιθεση με το σκοποτου, μ'αυτα τα ιδια τα δικαιωματα του ανθοώπου››.89

Η υποταγή της ιδιωτικής κοινωνιας ωοεὶετε οινὶιε) στο κοατος ση­ματοδοτει και την υποταγή των δικαιωματων του ανθοώπου στα δικαι­ώματα του πολιτη, των «φυσικών» δικαιωματων στα πολιτικα.

Όμως, ουτε αυτή η σχεση αποδιδει το ποαγματικο πεοιεχομενο τηςσχέσης των δικαιωματων του ανθοωπου μ°εκεινα του πολιτη.

Καταογωντας τον πολιτικο χαοακτήοα της ιδιωτικής κοινωνιας πουχασακτήοιζε τη φεουδαοχια, η πολιτική των δικαιωματων του ανθοω­που απελευθεοωνει φαινομενικα τα δικαιωματα ολων των ανθοωπωναπο τα ιδιαιτεοα κοινωνικα συμφεσοντα των φεουδαοχων, απελευθεοω­νοντας στην ποαγματικοτητα την εγωιστική δυναμική των αστων αποκαθε καθολικο δεσμο.

Η αναοχια της αγοοας, της χειοαφετημενης απο τα ιεοαοχικα ποονο­μια της φεουδαοχιας, αποτελει το θεμέλιο της συγχσονης δημοσιας τα­ἔης, που καλειται να διασφαλισει το κοατος, ενω αυτή η δημοσια ταἔηαποτελει την εγγυηση αυτής της αναοχιας.9®

Τα δικαιωματα του πολιτη εοχονται να νομιμοποιήσουν τη διασφα­λιση αυτής της αναοχιας καιιτων κυοιαοχων δυναμεων που ποοκυ­πτουν απ° αυτήν. Συνεπως, η υποταγή των ατομικων, φυσικων δικαιω­ματων στα δικαιωματα του πολιτη ως νομιμοποιητικα του κοατους δι­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΪΑ ΝΕΑ Ζ5ι

καιωματα σημαινει σε τελευταια αναλυση την υποταγή των δικαιωμα­των του ανθοωπου στα εγωιστικα συμφεοοντα της αστικής ταἔης.

Ταυτοχοονα, ενω ο ανθοωπος χειοαφετειται ως πολιτης με τη μεσο­λαβηση του κοατους και αντιμετωπιζεται ως καθολική (ςεήετιαυε)υπαοξη, απο την αλλη παοαμενει μεμονωμένη εγωιστική υπαοξη ως αν­θοωπος στο επιπεδο της ιδιωτικής κοινωνιας.

Ως καθολικες πολιτικες υπαοξεις, ως αφηοημενες γενικες υπαοξειςπεοα απο τα ιδιαιτεοα χαοακτηοιστικα τους, ως πολιτες, οι ανθοωποιειναι ισοι και τα πολιτικα δικαιωματα τους αποδιδονται διχως διακοι­σεις (τώοα πια σε ολους, των γυναικων και των μη ιδιοκτητων συμπεοι­λαμβανομένων). Απο αυτήν την σκοπια διαμοοφωνεται ενα μοντελο μο­νοδιαστατου ανθοωπου, το οποιο ομως δεν αντιστοιχει στους ποαγμα­τικους ανθοωπους, και τουτο διοτι η ισοτητα «ενας πολιτης = ενας πο­λιτης» ανατοεπεται στην ποαξη απο την ισοτητα «μια δοαχμή = μιαδοαχμη»7 που σημαινει οτι ο κατοχος πεοισσοτεοου πλουτου δεν ειναιισος με τον κατοχο λιγοτεοου91.

Ως συγκεκοιμενες ατομικοτητες οι πολιτες απολαμβανουν τα δικαι­ωματα τους και τις ελευθεοιες τους στα πλαισια των διακοισεων τηςανταγωνιστικής κοινωνιας, οπου μετατοεπονται σε παιγνιδακια τηςαγοοας, της αναοχιας που κυοιαοχει σ°αυτήν και των δυναμεων πουαναδεικνυει, με την εγγυηση του κοατους. Ιδιαιτεοα στην εποχή μαςμποοει καποιος να ενσωματωνεται στην κοινωνια ως πολιτης, αλλα νααποκλειεται απο αυτήν ως ανταλλαγεας στα πλαισια της εμποοευματι­

κήε παοαγωγήε­92Αἔια διχως ποαγματικοτητα και ποαγματικοτητα διχως αξια, αυτο

ειναι το ουσιαστικο πεοιεχομενο των δικαιωματων του πολιτη και τωνδικαιωματων του ανθοωπου αντιστοιχα93, που εοχονται σε αντιθεση με­

ταξυ τους ακοιβως λογω της αντιθεσης αναμεσα στα ιδιωτικα συμφεοο­ντα του κεφαλαιου και τις απαιτήσεις της ιδιοτητας του πολιτη.

Σε αντιθεση μ' οσα υποοτηοιςει ο Ηεοετιηεε, ο οποιος οπως οοθα

παοατηοει ο Ν. Ιπιὶτήπεήή «χοησιμοποιει τη θεωοια του λογου [...] για ναεπαναδιατυπωσει κλασικες ιδεες της φιλελευθεοης θεωοιας››9^, η αντιθε­ση αναμεσα στα δικαιωματα του ανθοωπου και του πολιτη δεν ειναι μιασυμπληοωματική σχεση αναμεσα «στις υποκειμενικες ελευθεοιες τουυποκειμενου του ιδιωτικου δικαιου» και «τη δημοσια αυτονομια τουπολιτη», αναμεσα στην ιδιωτική και τη δημοσια αυτονομια οπου η μια

252 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

καθισταται δυνατήχαοη στην αλλη95, αλλα μια ανταγωνιστική αντιθεση.Για τον Ηευετππεε, η αυτονομια του υποκειμένου ειναι εκεινη που καθι­στα αποδεκτή την αυτονομια και τον καταναγκασμο του κοατους ωςαθοοισματος ισοτιμων πολιτων και αντιστοοφα.

Σ' αυτα τα πλαισια ποοσπαθει να βοει μια μεση λυση αναμεσα στονυποτιθέμενο «οεπουμπλικανισμο» του Αοιστοτελη, οπου υπεοεχει η δη­μοσια αυτονομια του πολιτη, και τον «φιλελευθεοισμο» του Ιεο‹:Ι‹ε, στονοποιο υπεοεχουν δήθεν τα δικαιωματα του ανθοωπου και η ιδιωτικήαυτονομια.

Ο Ηειοετιηειε καταλήγει σ' αυτο το συμπεοασμα θεωοωντας ως δεδο­μενα απο τη μια οτι ολοι οι πολιτες συμμετέχουν μεσω ενος ισοτιμουδιαλογου στη διαμοοφωση του δικαιου, θεωοωντας δηλαδη το κοατοςκαι την πολιτικη εἔουσια ποοιοντα της λαικής κυοιαοχιας και απο τηναλλη παοαγνωοιςοντας παντελώς την κυοιαοχη ιδεολογική ηγεμονευσηκαι την αποξένωση. Όμως, οπως ειδαμε, ουτε το κοατος ειναι ουδετεοο,ουτε η ελευθεοια και η ισοτιμια του διαλογου, εστω κι αν υποτεθει οτιυπαοχει, κατι που δεν συμβαινει στην ποαγματικοτητα, το καθισταποοιον ελευθεοης βουλησης και τουτο λογω της ιδεολογικής ηγεμονευ­σης και της αποἔενωσης. '

ιΕτσι, μονον οταν ο εξατομικευμενος ανθοωπος συνοψισει μεσα τουτον αφηοημενο πολιτη, οταν υπαοχει και λειτουογει ως κοινωνική ατο­μικοτητα, ως μελος της ανθοωπινής κοινοτητας, και οταν η κοινωνικήδυναμη δεν θα εμφανιζεται σ°αυτον με τη μοοφή ξεχωοης πολιτικής δυ­ναμης, μονον τοτε θα μποοει να γινει λογος για ανθοωπινη χειοαφετησηκαι ποαγματικα ελευθεοη κοινωνική συμβιωση.

Αυτο ποουποθετει την υπεοβαση της αντιθετικής διακοισης ανθοω­που­πολιτη, την υπεοβαση του διαχωοισμου των δικαιωματων του αν­θοωπου και του πολιτη, την υπεοβαση της καταναγκαστικής κοατικήςκοινωνικοτητας.

Πεοα ομως απο την αντιθεση αναμεσα στα δικαιωματα του ανθοω­που και τα δικαιωματα του πολιτη, ειναι αναγκαιο για να αποκαλυφθειτο ποαγματικο πεοιεχομενο των ποωτων, να αναδειχθει ενα θεμελιακοχαοακτηοιστικο τους. Κι αυτο δεν ειναι αλλο απο την οξυνση των συ­γκεκοιμενων ανισοτήτων που ποοκυπτει απο την τυπική ισοτητα ή δια­φοοετικα απο την εφαομογή του ισου δικαιου σε ανισες στην ποαξηατομικοτητες.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 253

4.Ι.5 Η ανισοτητα του Ισου δικαιου

Για να επαληθευτει η αντικειμενική αξια της οποιας διακήουξης δι­καιωματων αλλα και του οποιου κανονα δικαιου, θα ποεπει να εἔετα­σουμε αν το πεοιεχομενο τους υλοποιειται στην ποαἔη, δηλαδή στις κοι­νωνικὲς σχεσεις. Αν το «ροτεΠτὶε1ὶε›› μετατοεπεται στην ποαξη σε«τεε11ε››. Ή σ° ενα αλλο επιπεδο θα ποεπει να διεοευνήσουμε αν, για πα­οαδειγμα, οι διακηουἔεις του Συνταγματος μας96 πεοι σεβασμου καιποοστασιας της αἔιας του ανθοωπου (αοθο.Ζ, παο.1), πεοι ισων δικαιω­ματων (αοθο.4, παο.2), πεοι ελευθεοης αναπτυἔης της ποοσωπικοτητας(αοθο.5, παο.1) πεοι ποοστασιας της ελευθεοιας (αοθο.5, παο.2), πεοιισοτητας της διαδοσης των στοχασμων (αοθο.14, παο.1), πεοι ελευθε­οιας της επιστήμης, της εοευνας και της διδασκαλιας (αοθο. 16, παο. 1),

πεοι δικαιώματος της εογασιας (αοθο.ΖΖ, παο.1), πεοι αναγνωοισης καιποοστασιας των θεμελιωδων και απαοαγοαπτων δικαιωματων (αο­θο.25, παο.2) ή ακομη και πεοι λαικής κυοιαοχιας (αοθο.1, παο.2) ειναινεκοο γοαμμα ή ποαγματι ουθμιιςουν στην ποαἔη τη ζωή των συγκεκοι­μἐνων ανθοωπων.

Αν σταθουμε για λιγο στο επιπεδο της θεωοητικής διακήουξης, θαδουμε οτι η ισοτητα, ετσι οπως νοειται στα αστικα συνταγματα, η ισοτη­τα δηλαδή που στηοιςεται στο φυσικο ανθοωπο ειναι μια ισοτητα πουαντιστοιχει σε αφηοημενους ανθοωπους, μια θεωοησιακή ισοτητα η

οποια οχι μονον δεν αντιστοιχει στους ποαγματικους ανθοωπους τηςεποχής μας αλλα ουτε σε μια εν δυναμει εἔελιἔη του ανθοωπου με βαση

τις δυνατοτητες του ως ιδιαιτεοη οντοτητα.`Σε τελευταια αναλυση η ισοτητα με την μαθηματική εννοια του οοου,

η αφηοημἐνη ισοτητα του φυσικου δικαιου, αν υπήοχε στην ποαγματι­κοτητα, θα σήμαινε την καταογηση της ιδιαιτεοοτητας του ατομου. Θαήταν μια ισοπεδωτική ισοτητα, μια «απανθοωπη» ισοτητα.

Η ισοτητα ομως δεν ειναι μια αιωνια αλήθεια. Μποοουμε να πουμεοτι ανωτατο οοιο της ισοτητας θα συνιστουσε μια κατασταση οπου θα

ήταν ανεμποδιστη η απεοιοοιστη αναπτυξη της ανθοωπινης διαφοοετι­κοτητας, μια δυνατοτητα που ειναι κοινή σε ολους τους ανθοωπους. Ανδηλαδή υπαοχει κατι κοινο αναμεσα σε ολους τους ανθοωπους, ειναιακοιβως αυτή η δυνατοτητα διαφοοοποιημενης απεοιοοιστης αναπτυ­

ἔηε­

ΖΒΔΠΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Συνεπως, στην κάθε ιστοοικη πεοιοδο, το ζητουμενο εινάι, με βάσητις άντικειμενικες δυνάτοτητες που ποοκυπτουν άπο την κάθε φοοάάνάπτυξη των πάοάγωγικων δυνάμεων, νά μη πάοεμβάλλοντάι εμποδιάάπο τις κυοιάοχες σχεσεις πάοάγωγης­άνάπτυξης, άπο τους άνθοω­πους άυτων των δυνάτοτητων.Μ"άυτά τά δεδομενά το ουγχοονο πεοιεχομενο της ισοτητάς δενμποοει νά εινάι άλλο άπο την ισοτητά που ποοκυπτει άπο την κάτάογη­ση των τάζεων,97 δηλάδη άπο την κάτάογηση κάθε επικτητης, εξωτεοι­κης ιδιοτητάς που εμποδιςει τους άνθοωπους νά άνάπτυἔουν ελευθεοάτις δυνάτοτητες που τους ποοσδιδει η συγχοονη άνάπτυἔη των πάοάγω­γικων δυνάμεων.

·Κάτά τον ΕηςεΙε, «το ουσιάστικο πεοιεχομενο του ποολετάοιάκουάιτημάτος γιά ισοτητά εινάι κάι πάοάμενει το άιτημά της κάτάογησηςτων τάξεων. Κάθε άιτημά γιά ισοτητά που τοάβάει πάοάπεοά κάτάντάειάνάγκάστικά πάοάλογισμος››.98Η ισοτητά ομως που στηοιςετάι στο φυσικο δικάιο εινάι μιά ισοτητάφάντάσμάτων. Εινάι μιά ισοτητά που άπονευοωνει τους άνθοωπους οχιμονον άπο κάθε ιδιοτητά που ποοκυπτει άπο την τάξικη κοινωνιά άλλάκάι άπο την διάφοοετικοτητά που τους ποοσδιδει η ιδιοτητά τους ωςάνθοωπων.Ο Πλάτωνάς κάι ο Αοιστοτελης99 βοισκοντάι πολυ πιο κοντά στηνισοτητά που πηγάζει άπο την γενεάλογικη υποστάση του άνθοωπου μετην κάτηγοοιά της άνάλογικης ισοτητάς που άντιπάοάθετουν στην μά­θημάτικη ισοτητά.Αυτη ομως η φάντάσμάτικη φυσικη ισοτητά ποοβληθηκε, οπως ποο­άνάφεοάμε, οχι συμπτωμάτικά κάι ως άντιληψη εινάι κάι άυτη ποοιοντης ιστοοικης εἔελιςης. Ἐγινε άνάγκάιά ως γενικη άπάοάβιάστη κάιάνάμφισβητητη άἔιά, οτάν η άστικη τάἔη, οπως εξάλλου κάι κάθε τάξηπου θελει νά κάτάκτησει η νά διάτηοησει την εἔουσιά, άνηγάγε σε γενι­κες άξιες τά ιδιοτελη της συμφεοοντά, οτάν δηλάδη άπο τη μιά οι άν­θοωποι εποεπε νά εμφάνιςοντάι ως ισοι κάι ελευθεοοι, γιά νά συνά­ψουντη συμβάση πωλησης της εογάτικης δυνάμης, κάι άπο την άλληοτάν κυοιάοχά πιά η ισοτητά της άνθοωπινης εογάσιάς εκφοάστηκε με­σω του νομου της άἔιάςἔοθ

Όμως, κάι άυτη η συγχοονη άστικη ισοτητά, πεοά άπο το οτι ως διά­κηουἔη δεν άφοοουσε άοχικά ολους τους άνθοωπους, εοχοτάν κάι συνε­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΠΑ ΠΑ ΠΑΝΪΑ ΝΕΑ 255

χιζει να εοχεται, παοα τα ποακτικα μετοα αμβλυνσης των κοινωνικωνανισοτήτων, σε κοαυγαλεα αντιθεση με την ποαἔή.

Αοχικα λοιπον το ισο δικαιο παοα το οτι ποοεκυπτε απο τη φυσητου ανθοωπου δεν αφοοουσε ολους τους ανθοωπους.

Ἑτσι, οπως ποοαναφεοθηκε, το Αμεοικανικο Συνταγμα ναι μεν κα­ταογει τα ποονομια των ταξεων, απο την αλλη ομως καθαγιαςει τα ποο­νομια της οατσας.

Αλλα και η αντιληψη των εμπνευστων των φυσικων δικαιωματωνγια τους μη ιδιοκτήτες ειναι χαοακτηοιστική για την εμβελεια εφαομο­γής του ισου δικαιου.

Δεν ειναι μονον ο Βιιτιοε πολεμιος της Γαλλικής Επαναστασης πουθεωοει τους αγοοτες και τους εογατες ως «ιηεττιιτιτεπτιιιυ νοοειιε» καιτους ποοσεγγιςει με το βοδι ιιιτεττυτηεητιιτπ εειυινοεειε) και με το αοοτοο(πτεττιιτττειττιιτη ιυυιιιιτι)101, αλλα και ο Ξὶεγεε, ο συγγοαφεας του πλεονπεοιφημου ισως μανιφεστου τής Γαλλικής Επαναστασης, που θεωοειοτι «το μεγαλυτεοο τμήμα των ανθοωπων» ειναι «διποδα εογαλεια»«διχως ελευθεοια», «διχως ηθική», «διχως πνευματικοτητα»102.

Εἔαλλου η παοαδοση του Γοειςε που, οπως ειδαμε, θεωοει τους μηιδιοκτήτες ως μη ελλογους συνεχιςεται ακαθεκτη παοα τις διακηουἔειςπεοι ισοτητας. Ο 1.5. ΜΠΙ, για να θεμελιωσει τη στεοηση του εκλογικουδικαιώματος απο τους εογατες, φτανει στο σημειο να υποστηοιςει οτιοχι μονον ενας επιχειοηματιας ειναι συνήθως πιο νοήμων απο ενα εο­γατη αλλα και ενας αοχιεογατης απο εναν απλο εογατηἔω

Αογοτεοα, η αστική ιδεολογια αποδεχεται ως νομοτελειακή κατα­σταση την ανισοτητα αν οχι την εξαθλιωση και την πεινα, οπως οΜειΙτΙτιιε ή στην καλυτεοη πεοιπτωση οπως ο Χλίευετ, και πιο απολυτα οΡορρετ αποοοιπτει τη δυνατοτητα υπεοβασης της ταξικής κοινωνιαςκαι των εγγενων της ανισοτήτων.

Βεβαιως, ουτε λογος να γινεται για ισοτητα των κατοικων των αποι­κιων με εκεινους των μητοοπολεων. Ο ιδιος ο 1.5. ΜΠΙ, ο αυθεντικοτεοοςεκφοαστής του κλασικου φιλελευθεοισμου, θεωοει οτι «ο δεσποτισμοςειναι μια θεμιτή μοοφή διακυβεονησης οταν ποοκειται για βαοβα­οους»1®4, ενω ο Τοεσιιεν1ΙΙε πεοιγοαφει μεν με τον πιο γλαφυοο τοοπο ταοογια των Γαλλων στην Αλγεοια, θεωοει ομως οτι σε καμια πεοιπτωση ηΓαλλια και ης Ευοωπη δεν ποεπει να αποσυοθουν απο τις αποικιες.1®5

Έτσι η λαική κυοιαοχια, «εσχατη συνέπεια του αστικου ανθοωπι­

Ζ56 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

σμου››1®6, δεν μποοει πασα να εκδηλωνεται μεσα απο την αντιφαση του αστι­κου ιδεωδους και την καπιταλιστικη ποαγματικοτητα. Αν ο Μοπτεεσιιὶειι, ο

Βολταιοος και ο Κειτπ ειχαν συνειδηση αυτου του χασματος, πασα το οτιαονουνταν στους μη ιδιοκτητες το δικαιωμα συμμετοχης στα κοινοβουλια,ποοσπαθουσαν τουλαχιστον να το υπεοβουν θεωοητικα και στην καθε πε­

οιπτωση δεν αποδεχονταν την κυοιαοχια του ενωιστικου συμφεοοντοςτων ιδιοκτητων. Αντιθετα, ο αντιδοαστικος φιλελευθεοισμος αιοει ιδεολο­γικα τουτη την αντιφαση, τοποθετουμενος ανεπιφυλακτα απο την πλευοατης αστικης ποαἔης, παοαιτουμενος απο καθε ποοσπαθεια εξανθοωπι­σμου της κοινωνιαςωἶ

Βλεπουμε συνεπώς οτι το φυσικο δικαιο δεν αφοοα τους λαους τωναποικιων, ουτε τους σκλαβους της Αμεοικης κι αυτο διοτι η κεφαλαιο­κοατικη παοαγωγη απαιτουσε την μη απελευθἐοωση των ποωτων κιανεχτηκε για ενα διαστημα την υπαοἔη των δευτεοων. Επισης, δεν αφο­οα στην ουσια ουτε τους εογατες, «διποδα εογαλεια».

Η επανασταση του 1789 δεν καταογησε την ανισοτητα. Αλλωστε,οπως ειδαμε, δεν θα μποοουσε να την καταογησει, απλως αντικατέστησεοοισμενες διακσισεις απο καποιες αλλες η ακοιβεστεοα καλυψε την κοι­νωνικη ανισοτητα διχως να την εἔαλειψει. Ξαναβαψε τις αλυσιδες, ισωςχουσες οπως τις παοουσιαςει ο Καςαντςακης στον οοισμο του της ελευ­θεοιας, αλλα δεν τις εσπασε.Ι®8

Αλλα ας εξετασουμε κατ'αοχην την ιδια την αντιφαση που πεοιεχε­ται στο καθε ισο δικαιο και πιο ειδικα στο ισο δικαιο της αστικης κοι­νωνιας.

Στα πλαισια της κυοιαοχιας της εμποσευματικης πασαγωγης, ολοι οιανθοωποι εμφανιςονται ισοι (και ελευθεοοι) κατα τη συναψη της συμ­βασης πωλησης της εογατικης δυναμης. Σ' αυτο το επιπεδο ειναι ποσ­φανες οτι ο πωλητης, μη ιδιοκτητης μεσων παοαγωγης, δεν ειναι ισος μετον ανοοαστη της εογατικης δυναμης, ουτε βεβαιως ελευθεσος να μηνπουλησει την εογατικη του δυναμη.

Στη σφαιοα της ιδιας της παοαγωγης οι εοναςομενοι, ενω στηνποαγματικοτητα ειναι διαφοοετικοι και ως ιδιαιτεοες ποοσωπικοτητεςαλλα και ως παοανωγοι διαφοοετικων αἔιων χοησης, δηλαδη ως υλο­ποιουντες διαφοοετικες συνκεκοιμενες εονασιες, δεν εμφανιζονται αποκαποιο ιδεολογικο δολο της κυοιαοχης ταἔης, αλλα αντιμετωπιζονταιποαγματικα ως ισοι, ως παοαγωνοι αξιας, δηλαδη ως ποοσφὲοοντες εο­

ΑΡΧ/ΠΑ ΔΗΜΟΚΡΑ ΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ζ57

γατικη δύναμη γενικα, ειτε με τη μοοφη χειοωνακτικης εογασιας ειτε μετη μοοφη πνεύματικης εογασιας ειτε και με τις δύο μοοφἐς (εκεινο πούαλλαξει στην ποαγματικοτητα ειναι η αναλογια αναμεσα στις δύο μοσ­φες). Μ'αλλα λογια αντιμετωπιξονται ως παοαγωγοι αφηοημενης εογα­σιας πού αποδιδει αξια.

Αύτο σημαινει οτι η σύγκεκοιμενη διαφοοετικη ποοσωπικοτητα σταπλαισια της εμποοεύματικης παοαγωγης ­εδω με τη στενη εννοια τούοοού_ ενδιαφεοει μονον ως αφηοημενη οντοτητα, ως παοαγωγοςανταλλακτικης αξιας κι οχι σύγκεκσιμενης αξιας χοησης.

Στο πεδιο της παοαγωγης λοιπον, η ισοτητα αναμεσα στούς εογατεςειναι μια ποαγματικη ισοτητα, μια ισοτητα ισοπεδωτικού χαοακτηοα,πού αφαιοει απο τούς σύγκεκοιμενούς ανθσωπούς την ιδιαιτεοοτητατούς ως ιδιαιτεσων ποοσωπικοτητων, για να τούς εξομοιωσει ως εογα­τες. Ποοκειται για μια ισοτητα πού, σε αντιθεση με την εστω και αφηοη­μενη καθολικοτητα της ισοτητας πού ποοκύπτει απο «τον φύσικο αν­θοωπο», ειναι μεοικη. Αύτο πού καθιστα ισούς τούς ανθοωπούς ειναι ηδύνατοτητα τούς να παοαγούν αξια. ·Η ιδιοτητα τούς να αναπτύσσούνμια καθολικη, ελλογη, σύνειδητη δσαστηοιοτητα πεοιοοιξεται και ταύ­τοχοονα οοιοθετειται απο την ιδιοτητα τούς ως ανθσωπων εογατων, ωςπαοαγωγων αξιας. Η ιδιοτητα ανθοωπος τού φύσικού δικαιού αντικα­θισταται απο την κοινωνικη κατηγοοια τού εογατη.

Όπως πολύ εύστοχα παοατηοει ο ΜετΧ,1ο9 «τα ανισα ατομα (και δενθα ήταν διαφσοετικα ατομα αν δεν ήταν ανισα)Π0 μποοούν να μετοη­θούν μονο με ισο μετοο, εφοσον τα βλεπει κανεις απο την ιδια σκοπια,εφοσον τα παιονει μονο απο μια οοισμενη πλεύοα, λ.χ. στη σύγκεκοιμἐ­νη πεοιπτωση, εφοσον τα θεωοει μόνο εογατες, και δεν βλεπει σ°αύτούςτιποτα αλλο, εφοσον παοαβλεπει ολα τ°αλλα››.

Στα πλαισια της κεφαλαιοκοατικης εμποοεύματικης παοαγωγης, ηεογασια πού εχει ξοδεύτει για την παοαγωγη ενος εμποοεύματος παοού­σιαξεται σαν αξια αύτού τού εμποοεύματος, σαν μια εμποαγματη ιδιο­τητα τού (κι αύτο διοτι οι ατομικές εογασιες ύπαοχούν εμμεσα ως σύ­στατικα στοιχεια της σύνολικης εογασιας κι οχι αμεσα οπως θα σύνε­βαινε, αν ύπηοχε κοινωνικη ιδιοκτησια στα μέσα παοαγωγης και δεν κύ­οιαοχούσε ο στενος καταμεοισμος της εογασιας), η φετιχοποιηση δηλα­δη τού εμποοεύματος αποκσύπτει το γεγονος οτι η αξια τού εμποοεύμα­τος ειναι η αξια της εογασιας πού χοειαστηκε για την παοαγωγη τού.

258 ποετοτ ΡοΥΣΗΣ

Η εογασια παιονει τη μοοφη της αφηοημενης εογασιας και κατ° επε­κταση το ατομο που την ποαγματοποιει αντιμετωπιζεται ως αφηοημὲνηατομικοτητα ιδια με ολες τις αλλες.

.

Στη σφαιοα της παοαγωγης λοιπον η ισοτητα ποοκυπτει απο τηναντιμετώπιση του καθενος οχι ως ολοκληοωμενου ανθοώπου αλλα ωςπαοαγωγου αξιας. Ειναι μια ισοτητα που ποοκυπτει απο μια μεοικη κιοχι καθολικη αντιμετώπιση του ανθοώπου, συνεπώς δεν ποοκειται γιαποαγματικη ισοτητα και βεβαιως ουτε για «φυσικη» ισοτητα, αλλα γιαμια μεοικη κοινωνικη ισοτητα.

Όσον αφοοα στη σφαιοα της διανομης, κυοιαοχει αποοκαλυπτα πιαη ανισοτητα. Εδώ δεν υπαοχει ουτε καν μεοικο κοιτηοιο ισοτητας. Οκαθενας δεν αμειβεται, οπως θεωοητικα τουλαχιστον θα εποεπε να συμ­βαινει στο σοσιαλισμο, αναλογα με την εογασια που ποοσφεοει.

Έτσι, λοιπον, στο σοσιαλισμο το ισο δικαιο ειναι ανισο, και τουτοδιοτι «αναγνωοιζει σιωπηοα σαν φυσικα ποονομια τις ανισες ατομικέςικανοτητες και επομένως την ανιση παοαγωγικη ικανοτητα. Στο πεοιε­χομενο του ειναι λοιπον δικαιο της ανισότητας οπως καθε δικαιο››1Π_ παοολο που η διανομη ποαγματοποιειται με μοναδικο κοιτηοιο τηνποοσφεοομενη απο τον καθενα εογασια. Στον καπιταλισμο παλι ειναιεπισης ανισο και διοτι αναπαοαγει την κοινωνικη ανισοτητα και διοτιδεν τηοει κανενα μετοο ισοτητας. Το αντιθετο μαλιστα. Το κοιτηοιο τηςδιανομης ειναι: στον καθενα αναλογα με το κεφαλαιο του.

Έτσι στη φαση της συναφης του συμβολαιου αγοοαπωλησιας της εο­γατικης δυναμης εμφανιςονται οι συμβαλλομενοι ως ισοι διχως να ειναιστην ποαξη.

Στη σφαιοα της παοαγωγης η ισοτητα αφοοα αφηοημενες οντοτητεςκι οχι συγκεκοιμενους διαφοοετικους ανθοώπους. Στη σφαιοα της δια­νομης δεν υπαοχει ουτε καν διακηουξη μεοικης εστω ισοτητας, αλλα κυ­οιαοχει αποοκαλυπτα η ανισοτητα.

·

Στην καθε πεοιπτωση το δικαιο, για να ηταν ποαγματικα ισο, θαεποεπε να ειναι ανισο. Στο βαθμο που υπαοχει ως ισο δικαιο στηνποαγματικοτητα, δεν μποοει παοα να λειτουογει ως ανισο στην ποαξη,ποσο μαλλον οταν στις ατομικές διαφοοετικοτητες εοχονται να ποοστε­θουν και οι κοινωνικὲς ανισοτητες.

Στην ποαγματικοτητα, οι συγκεκοιμενες ανισοτητες οἔυνονται αποτην γτυπικη ισοτητα. Αν και ποαγματι εχουν αποοοιφθει και θεωοητικα

ΑΜΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑ τω ΠΑ πΑΝτΑ ΝΕΑ Δ 259

και στην πσαξη οσισμἐνα κσιτησια κοινωνικης ανισότητας που βασιλευ­αν στους πσοκαπιταλιστικους σχηματισμούς, η ανισότητα όχι μόνον ζεικαι βασιλευει, αλλα διευσυνεται τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επι­πεδο, κι αυτό πασα την αντικατασταση οσισμενων διακσισεων από αλ­λες και την αλλαγη του μεσικου παντοτε κσιτησιου της ®ισότητας, όπωςαπαιτουσε το πεσασμα από τον εἔωοικονομικό στον οικονομικό κατα­ναγκασμό. ·

Η θεμελιακη φιλελευθεση ασχη του «Ιεὶεεετ ία1τε,ῖΙειὶεεεΖ ρεεεετ»εφασμοσμενη σε ανισους στην πσαἔη ανθσωπους πασα τις διακησυξειςπεσι ισότητας ειναι σαφες ότι επιτεινει πασα αμβλυνει την ανισότητα.

Ο Ρορρετ, πασόλο που κατηγσσει τον Μετκ για «φευτοπσοφητη»,αποδεχεται ότι ο αδικσς και απανθσωπσς χασακτησας του ακσατου κα­πιταλισμου ειναι αναμφισβητητος [κι αυτό διότι] μια μειοψηφια οικο­νομικα ισχυσων ειναι ελευθεση να εκμεταλλευθει την πλειοψηφια αυτωνπου ειναι .οικονομικα πιο αδυνατοι››.Π2 Σ°αυτην την πεσιπτωση που κα­τα τον Ρορρετ δεν ειναι πια υπασκτη η οικονομικη εἔουσια μποσει νακαταστει τόσο επικινδυνη όσο η φυσικη βια. . .

Η φεουδασχικη ιδιοκτησια εμπόδιζε τις «ισες δυνατότητες για ναφτασουμε στην ανισότητα». Τωσα πια αυτες οι δυνατότητες υπασχουν.«Οι ιδιοι που ξεσηκωθηκαν εναντια στην ιδιοκτησια με τη φεουδασχικητης μοσφη έσπευσαν να την επιβεβαιώσουν την επομενη με τη συναντη­ση τους στην αγοσα ως ανεξαστητοι πασαγωγοι››Π3 κι ετσι ν'απελευθε­σώσουν την αναπτυξη κι αναπασαγωγη της ανισότητας.

Ειναι πασιφανες ότι το ισο δικαιωμα όλων να ειναι ιδιοκτητες δεντους καθιστα όλους ιδιοκτητες. Εξαλλου ο ιδιος ο χασακτησας της ιδιο­κτησιας ως σχεσης ανθσωπων απαιτει για την υπασἔη της τους μη ιδιο­κτητες. δ

Έτσι, η ισότητα δικαιωματων, με τη μοσφη ισης αντιμετώπισης ανι­σων κοινωνικα συγκεκσιμενων ανθσωπων κι όχι μόνον όσον αφοσα στηνιδιοκτησια που βσισκεται στο επικεντσο των ατομικων δικαιωματων, ει­ναι στην πσαγματικότητα μια επικαλυψη της κοινωνικης ανισότητας.

Όπως πολυ γλαφυσα τόνιζε ο ΑτιετοΙε Ρταηεε, «ο τσαπεζιτης και οεπαιτης ειναι ισοι σε δικαιωματα και ισοι σε ελευθεσια››1Μ. Το ιδιο ειναικι ο εσγατης με τον εσγοδότη, ο μοσφωμενος με τον αμόσφωτο, ο κατοι­κος της πόλης και του χωσιου, ο φτωχός με τον πλουσιο, ο «επωνυμος»με τον «μη επώνυμο» κ.ο.κ. ­

260 ­ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Ο (ΣΗ. Ρετευυειή διαισθανοταν τις πεοιοοισμενες δυνατοτητες τουαστικου δικαιου να ειναι ποαγματικα δικαιο και ισο, καθώς και τη δυ­σκολια που υπαοχει για να βοεθει ενας κσινος τοπος αναμεσα σε ασυμ­βιβαστα πεοι δικαιοσυνης κοιτήοια οπως: στον καθενα το ιδιο ποαγμα,στον καθενα αναλογα με την αἔια του, στον καθενα αναλογα μετηνποοσφοοα του, στον καθενα αναλογα με τις αναγκες του, στον καθενααναλογα με την βαθμιδα του, στον καθενα αναλογα με το τι ο νομος τουαποδιδει. Ἑτσι, ποοτεινει τον ακολουθο οοισμο της δικαιοσυνης: «Μιααοχή δοασης κατα την οποια τα ατομα μιας ιδιας θεμελιακής κατηγο­οιας θα αντιμετωπιςονται με τον ιδιο τοοπο».Π5

Ποοτεινει, εγκαταλειποντας την αοχή του φυσικου δικαιου, οτι δι­καιο ειναι ν°αντιμετωπιςονται με τον ιδιο τοοπο τα ατομα που διαθε­τουν καποιο κοινο χαοακτηοιστικο, που ειναι ισα απο μια οοισμενηοπτική γωνια.

Ποαγματι, αυτο ειναι το οοιο της αστικής δικαιοσυνης, της αστικήςισότητας.­Μονον που αυτο το οοιο ειναι μαλλον αποδοχή των οοιωνανισοτητας και ταυτοχοονα καταδικη του ισου δικαιου.

Εἔαλλου τις διακηουξεις πεοι ισου δικαιου ήλθε να αναιοεσει η ιδιαη αστική νομοθεσια κατω βεβαιως απο την πιεση των κοινωνικών αγώ­νων και των σοσιαλιστικών ιδεών, αλλα και του ιδιου του συλλογικουσυμφεοοντος της αστικής ταξης. Όμως, η εφαομογή του ανισου δικαιου,«της στοοφής ποος τον ποαγματισμο», αποτελει απο μονη της οχι, οπωςσυνήθως υποστηοιςεται, ουσιαστική αονηση αλλα συμπλήοωση τουαστικου οικοδομήματος των δικαιωματων.

Οι Σβώλος και Βλαχος αντιδιαστελλουν τα «κλασικα ατομικα δικαι­ώματα» ποος τα «κοινωνικα δικαιώματα» και υποστηοιςουν οτι αυτααποτελουν οιζική μεταβολή, τυπική και ουσιαστική, ἔενη με τις ιδεεςτων ποώτων διακήουἔεωνἔὥ

Ποαγματι, τα κοινωνικα δικαιώματα ως αονηση της αονησης εοχο­νται να αονηθσυν το ισο δικαιο το οποιο φαινεται να αγνοει τη συγκε­κοιμὲνη κοινωνική ανισοτητα. Όμως, αυτή η αονηση απο μεοους τωνκοινωνικών δικαιωματων μαλλον αποκαλυπτει την ποώτη αονηση πα­σα την επιλυει.

Η εγγενής στα πλαισια της ανταγωνιστικής κοινωνιας αντιθεση τουισου δικαιου αναπαοαγεται και διευουνεται πασα επιλυεται με τα κοι­νωνικα δικαιώματα.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 261

Εἔαλλου το γεγονος της συνολτκης ανοοου του βτοττκου επτπεοου σεσχεση με πσοηγουμενες εποχες, εστω κτ αν πασαβλεψετ κανετς τη φτω­χετα των χωσων του τσττου κοσμου κατ την εντετνομενη πεστθωστοποτη­ση σττς αναπτυγμένες χωσες, καθε αλλο πασα υποὀηλωνετ αμβλυνση τηςαντσοτητας.

ε ­

Ο βαθμος εκμεταλλευσης μποσετ να αυἔανετατ πασαλληλα με την αυ­ξηση του βτοττκου επτπεὁου, στο βαθμο που αυἔανετατ το ποσοστο τηςυπεσαἔτας. Πτο απλα ο Αμεστκανος εσγατης μποσετ να ετνατ ανττκετμενομεγαλυτεσης εκμεταλλευσης κατ πτο αντσος σε σχεση με τον εσγοοοτη τουαπ' ο,ττ ο ανττστοτχος Αφστκανος κατ η αντσοτητα στην Αμεστκη, πασα τοσυνολτκα υψηλοτεσο βτοττκο επτπεὀο, μεγαλυτεση απ° ο,ττ στην Αφστκη.

Πεσαν τουτου ο πεστοστσμος των ατομτκων οτκατωματων πσος οφε­λος του γεντκου συμφεσοντος, ο πεστοστσμος της ελευθεστας πσος οφε­λος της τσοτητας, η ολη λογτκη του \λ|εΙἴει·ε Βτεττε η Κσατους Πσονοτας ηκοτνωντκου κσατους οεν ετνατ πασα η αποοοχη των εγγενων στα πλατ­στα της εμποσευματτκης κυστασχτας ανταγωντσττκων ανττθεσεων, ηαποδοχη της θεμελτακης κατ ανυπεσβλητης στα πλαἰστα αυτου του τσο­που πασαγωγης ανττθεσης αναμεσα στο ατομτκο κατ το γεντκο συμφε­σον. Σ'αυτο το επτπεὁο στο ονομα του ὀευτεσου πεστοστςετατ το πσωτο.

Η λογτκη του \ΝεΙίετε Βτετε οδηγεί τον Ρορρετ να υποστηστζετ οττ τοΜαντφέστο του Μετα εχετ ενσωματωθετ στη συγχσονη ὁημοκσαττα, ὀτοττ ηφοσολογτα ετνατ «τσχυσα πσοοὀευττκη››Π7, πασολο που στο Μαντφέστο γυ­νετατ λογος γτα «γεση πσοοοευττκη φοσολογτα (8τετΚε Ρτοςτεεεὶνετετιτ),Π8κτ οχτ απλως αναλογτκη, ως αμεσο μετσο ενταγμενο στη ὀταὀτκασταανατσοπης ολοκλησου του τσοπου πασαγωγης. Ο Ηεγεκ απο τη σκοπτατου βλεπετ τα ὁτκατωματα της φτλελευθεσης πασαὁοσης να συγχωνευο­ντατ με την στςτκα ὀταφοσεττκη ανττληφη της σωστκης μασἔτσττκης επα­ναστασης,Π9 ὀτοττ μεταξυ αλλων οτ κοτνωντκες ασφαλετες ευνατ μονο­πωλτο του κσατους.12®

Όμως, στην πσαγματτκοτητα το εσγαττκο ὀτκατο, οτ φοσολογτκεςκλτμακες, η πασεμβαση του κσατους στην οτκονομτα, ακομη κτ η «πσο­νομτακη» μεταχετστση υποαναπτυκτων χωσων σττς οτεθνετς σχεσετς, τοπεσασμα οηλαοη απο το ‹‹Ιε1εεεΖ­ίεττε, Ιειὶεεεκ­εΙΙετ›› στην ενεσγηττκη πα­σεμβαση του κσατους μαλλον, οπως οσθα τοντςετ ο ΡετεΙτηε.Π, οταφοσακλτμακας υποὁηλωνετ πασα οταφοσα ποτοτητας αναμεσα στην κλαστκηφτλελευθεση κατ τη συγχσονη ανττληψη πεστ οτκατωματωνἔῃ

262 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Εἔαλλου η πλέον χτυπητη­ ισως αονηση του «ιεοου και απαοαβια­στου» της ιδιωτικης ιδιοκτησιας, που συντελειται μέσω της κοατικοποι­ησης στο ονομα του γενικου συμφέοοντος, στην ποαξη λειτουογει ενι­σχυτικα ποος οφελος της ιδιωτικης ιδιοκτησιας συνολικα με τη μετα­τσοπη των δημοσιων επιχειοησεων σε κοικους μεταβιβασης αξιας στιςιδιωτικές. Γενικοτεσα, το πέοασμα στον κοατικο παοεμβατισμο καθεαλλο πασα σηματοδοτει μια ποοσέγγιση κοατους και κοινωνιας.

Πιο συγκεκοιμένα η θετικη κσατικη παοέμβαση, για να αμβλυνθουνοι κοινωνικές ανισοτητες, με τη μοοφη κοινωνικης αλληλεγγυης η καιελεημοσυνης, κατα τα ποοτυπα της χοιστιανικης εκκλησιας που στη θέ­ση ­της κοινοκτημοσυνης της Αποστολικης κοινοτητας1Ζ2 εφαομοζει τηνελεημοσυνη, οχι μονον δεν μποοει να επιλυσει οιζικα το ποοβλημα τηςανισοτητας, αλλα ταυτοχοονα χοησιμοποιειται για να διευουνει τηνηγεμονια των κυοιαοχων και να αναπαοαγει με αμβλυμμένες αντιστα­σεις την ανισοτητα. Μ°αλλα λογια, αντι να αμβλυνει την ανισοτητα χοη­σιμοποιειται για να αμβλυνει, ναδαποδυναμωσει την παλη κατα της κοι­νωνικης ανισοτητας. Εντασσεται. στη λογικη του «νοσοκομου του καπι­ταλισμου››1Ζ3.

Τα οευματα σκέψης που αντιπαοαθέτουν την ελευθεοια με την ισοτη­τα και ειτε αναζητουν, οπως στην ακοαια νεοσυντηοητικη αντιληψη τουΗειγεΙ‹, την απεοιο­οιστη αναπτυξη της ελευθεοιας σε βασος της ισοτη­τας, ειτε, οπως ο ΚειινΙε, αποδέχονται το σχετικο πεοιοοισμο της ελευθε­οιας για χαοη μιας τουλαχιστον ισοτητας, που θα διασφαλιζει ένα μινι­μουμ επιπεδο εισοδηματος, ειτε, οπως ο Το‹:σμεν1ΙΙε,καταδικαζουν αποτη μια τις κσαυγαλέες διαφοοές του πλουτου και της φτωχειας12^, αλλαθλιβονται απο την αλλη για τον πεοιοοισμο της ελευθεοιας χαοη τηςισοτητας, πασα τις σημαντικές διαφοοοποιησεις τους, ἔεκινουν απο μιααντιθετικη σχέση ισοτητας­ελευθεοιας και τουτο διοτι τις αντιμετωπι­ζουν α­ιστοοικα.

Ποοσπαθουν να βοουν λυση σε μια αντιθεση, θεωοουμενη ως γενικηκαι αἔεπέοαστη. Δεν κατανοουν οτι η αντιθεση αυτη ποοκυπτει απο τονμονομεοη ποοσδιοοισμο της ισοτητας με βαση μια και μονον δυνατοτη­τα του ανθοωπου (αποδοση αφηοημένης εογασιας) και τον ποοσδιοοι­σμο της ελευθεοιας του ενος σε αντιπαοαθεση με την ελευθεοια του αλ­λου, την υποταγη της ατομικοτητας στο κοατος. Δεν κατανοουν οτι μο­νον αν αντιμετωπιστουν οι ανθοωποι ως καθολικα οντα, ως ολοκληοω­

ΑΡΧἈΠΑ ΔΗΜΟΚΡΑ ΠΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 263

μενες ποοσωπτκοτητες, οπου η ελευθεοη αναπτυξη της καθεμτας θα κα­θοοτξετ κατ την ελευθεοη αναπτυξη της αλλης, μποοετ να παψετ να υφτ­στατατ η ανττθεση τσοτητας κατ ελευθεοτας.

Εξαλλου η συνχοονη ανττθεση αναμεσα στην αναπτυξη η κατ ὁτατη­οηση του Κοατους Ποονοτας κατ στην ανταγωντσττκη οτκονομτκη ανα­πτυξη σττς αναπτυγμένες καπτταλτσττκες χωοες, η οποτα επτλυετατ υπεοτης ὀευτεοης κατ σε βαοος της ποωτης κτ αυτο μεσω της επτκοατησηςτων αποτμεων του ΗεγεΙ‹ κατ του ουστασττκου ενστεοντσμου τους αποτους ομοτὀεατες του Ιἰενταε, με αποτελεσμα ττς κοτνωντες των 2/3 κατ τημαξτκη πεοτθωοτοποτηση τεοασττων μεοτὀων του πληθυσμου ακομη καττων αναπτυγμενων χωοων, ετνατ η συγχοονη οψη της τὀτας ανττθεσηςπου εχετ φθασετ στο οξυτεοο σημετο της με τη μαξτκη ανττκαταστασηξωντανης απο αποκουσταλλωμενη εογαστα.

Στο επτπεοο του οτκατου, η συγχοονη μετατοπτση του κεντοου βα­οους απο το επτπεοο του Κοατους Ποονοτας στο επτπεὀο των συλλοντ­κων συμβασεων κατ γεντκοτεοα απο το νομο στα συμβολατα η απο ττςκοτνωντκες σχεσετς κατ συσχεττσμους συνολτκα σττς ὀταποοσωπτκὲςσχεσετς, με δεδομενα τα επτπεοα της ανεογτας, οοηγετ στην αποσαθοωσητων κατακτημενων εδώ κατ ὁεκαεττες ὀτκατωματων κατ στην παοαπεοαοξυνση της αντσοτητας.1Ζ5 ­

Στην ποανματτκοτητα η «συμβολατοποτηση», η οποτα παοουσταξετατως αναοετξη της ατομτκης ποωτοβουλτας ενανττα στον κοαττσμο, συντ­στα μτα αμεση παοεμβαση της ὀημοστας ὀοασης στην αγοοα, μεσω τηςοποτας το ὁτκατο πατονετ τη μοοφη της τὀτωττκης ὁοαστηοτοτητας, ποσ­σεγγτξοντας ουστασττκα τον εμποοευματτκο χαοακτηοα της μτσθωτηςσχεσης με τον εσωτεοτκο ὀεσποττσμο της καπτταλτσττκης επτχετοησης,κατ τουτο σε βαοος των εογαξομενων.1Ζ6 ξ

Ταυτοχοονα, η ταση εντσχυσης του ὀτκαστη κατ της ὀτκατοσυνης κατη αναβαθμτση της αγγλοσαξοντκης λοντκης του Οοτηωοττ Ιετνν σε βαοοςτου νομου αποὁυναμωνουν ακομη πεοτσσοτεοο το οολο των πολττωνκατ της παοεμβασης τους στη ὀταμοοφωση του ὀτκατου.

Αν σ° ενα βαθμο το κοτνωντκο κοατος αποτελουσε έκφοαση μτας λε­πτης τσοοοοπτας ανττττθεμενων συμφεοοντων που νατ μεν αναπαοηγανετην κυοταοχτα του κεφαλατου, απο την αλλη ομως επετοεπε την αναπτυ­ξη του εογαττκου ὁτκατου, του ὀτκατου των κοτνωντκων ασφαλτσεων κατγεντκοτεοα του ποοστατευττκου ὀτκατου, σημεοα με την οτκονομτκη κοτ­

Ζ6Δ­ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

ση, την ανεογτα κατ την κυοταοχτα του καπτταλτσμου σε πλανηττκο επέ­

πεδο αυτη η λεπτη τσοοοοπτα φατνετατ να μετατοεπετατ σε απολυτη κυ­οταοχτα του κεφαλατουΩ7.

Ἑτστ αποδετκνυετατ στην ποαἔη οττ το τσο δτκατο οχτ μονον δεν ετ­

νατ τσο οσον αφοοα σττς σχεσετς των ανθοωπων, αλλα στην ποαγματτ­κοτητα επτκαλυπτετ την κυοταοχτα των ποανματων πανω στους ανθοω­

πους.Τα δευτεοα κατ κυουως το χοημα ως νεντκος εκποσσωπος τους βοτ­

σκετατ στη συνχοονη κλίμακα αἔτων πανω απο τους ανθοωπους, ενω

αναμεσα τους η αζτολογηση ποανματοποτεττατ με κοττηοτο το εχετν μαλ­λον παοα το ετνατ..

Συμπεοαοματτκα, δεν μποοουμε παοα να συμφωνησουμε με τη δτα­

τυπωση του Αοτστοβουλου Μανεση σττ «...η πολτττκη δημοκοαττα κατ

πτο συγκεκοτμενα «η ασττκη δημοκοαττα» θεωοεττατ τυπτκἠ δημοκοαττα,ντατἐ οτ θεσμοτ της φατνετατ να εχουν τυπτκο χαοακτηοα, στο βαθμοπου δεν εμποδτςουν ­η που συντηοουν κατ αναπαοαγουν_ την κοτνω­ντκη αντσοτητα››Ω8.

4.7. Η ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ ΩΣ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΘΕΣΜΟΠΟΙΗ­ΣΗΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΠΑΣΕΩΝ ΚΡΑΤΟΥΣ­ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ.ΚΥΡΙΑΡΧΗΣ ΤΑΞΗΣ­ΚΥΡΙΑΡΧΟΥΜΕΝΩΝ,ΚΥΒΕΡΝΩΝΤΩΝ­ΚΥΒΕΡΝΩΜΕΝΩΝ

Η ολη λογτκη που δτεπετ την ασττκη δημοκοαττα, της ανττποοσωπευ­ττκοτητας συμπεοτλαμβανομενης, αν κατ ατττολογεττατ συνηθως απο τομεγεθος των συγχοονων κοατων η κατ τη συνθετοτητα κατ την παγκο­σμτοτητα των ποος ανττμετωπτση ποοβληματων, στην ποαγματτκοτητααποοοεετ απο την τδτα τη φυση του ασττκου κοατους ως ἔεχωοτστου μη­

χαντσμου αποσπασμενου απο την κοτνωντα.Η ασττκη δημοκοαττα, απο τη φυση του ασττκου κοατους ως μετοψη­

φτκου ταξτκου κοατους, δεν μποοετ παοα να εκφοαζετ ως μοοφη δτακυ­βεονησης το χαοακτηοα αυτου του κοατους.

Συνεπως, το ποοβλημα της αμεσοτητας δεν ετνατ κυοτως τεχντκηςαλλα βαθυτατα πολτττκης φυσης. Η ουστασττκοποτηση της λαϊκης κυ­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 265

οιαοχιας με την αυτοδιευθυνση του λαου θα σήμαινε και καταογηση οχι

μονον της αστικής δημοκοατιας, αλλα και καθε καθαοα κοατικής μοο­

φής οογανωσης. Εἔαλλου δεν ειναι τυχαιο το γεγονος οτι η ιδια η αστι­

κή δημοκοατια στην πιο ολοκληοωμενη της μοοφή πήοε σαοκα και οστα

μαλλον χαοη στο ποολεταοιατο, αοχικα με το χαοτιστικο κινημα, ενω η

αστική ταἔη ποοδωσε τη λαική κυοιαοχια οταν πιστεψε οτι εφθασε στο

σκοπο της. Αυτο συνεβη και το 1774, οταν η θεομιδοοιανή αστική ταἔη

καταογησε το γενικο εκλογικο δικαιωμα του συνταγματος του 1773.

Έτσι λοιπον η αντιποοσωπευτική δημοκοατια και ολα εκεινα τα με­

σα, πεοα απο το στοιχειο της εμμεσοτητας που την χαοακτηοιζουν, απο­

τελει θεσμοθέτηση ποιν απ° ολα της αποσπασής των κυοιαοχων απο

τους κυοιαοχουμενους. Σ° ενα γενικοτεοο επιπεδο, η αντιποοσωπευτι­

κοτητα συνιστα μοοφή εκφοασης απο τη μια της αντιθεσης γενικου καιταξικου συμφεοοντος, δηλαδή της επικαλουμενης λαικής κυοιαοχιαςκαι της ταξικής κυοιαοχιας, και απο την αλλη τής αναγκαιοτητας τής

σχετικής αυτονομησης του κοατους ως συλλογικου καπιταλιστή.Το γεγονος και μονο οτι ο «κυοιαοχος» λαος απο τη μια θεωοειται

ικανος να επιλέγει και να κοινει εστω μεσω τής ψήφου του τους αντι­

ποοσωπους του, ενω απο την αλλη θεωοειται ανικανος να αυτοκυβεονη­

θει, αποτελει αποδειξη του πεοιοοιστικου χαοακτήοα τής δημοκοατιας.

Ο Ι.οοΚε που ουσιαστικα πεοιοοιςε τη λαϊκή κυοιαοχια στην κυοιαο­

χια των ελλογων ιδιοκτητωνῳ και ο ΗεἐεΙ που υποστήοιςε οτι οι μεν

εογατες θα ποεπει να συμμετέχουν εμμεσα στην πολιτική εἔουσια, ενω

οι γαιοκτήμονες ως αμεσοι εκφοαστες του γενικου συμφἐοοντος αμε­

σα13®, ήταν πολυ πιο ειλικοινεις απο τους συγχοονους υποστηοικτἐς της

αστικής δημοκοατιας. Τουλαχιστον ειχαν την ειλικοινεια να υποστηοι­

ζουν οτι το συμφεοον των ιδιοκτητών εκφοαἱςει το γενικο συμφεοον,

στο οποιο και θα εποεπε να υποταχθει ο μη ελλογος λαος, ενω οι συγ­

χοονοι απολογητές της αστικής δημοκοατιας εμφανιςουν το αστικοκοατος και την αστική δημοκοατια ως εκφοαση των λαικων συμφεοο­

ντων και το λαο ως ικανο μεν να επιλέγει τους διαχειοιστες του, ανικα­

νο δε να διαχειοιςεται ο ιδιος τα συμφεοοντα του.

Πεοαν τουτου ομως η εγγενής ταση αποσπασής απο τη γενική βουλη­

ση και σφετεοισμου της εζουσιας απο την οποια αντιποοσωπευτική κυ­

βεονηση ως επιμεοους και οχι γενικου σωματος την οποια πολυ ευστο­

χα επισημαινει ποωτος ο Ιὶομεεεευω, κατα τον οποιο δημοκοατια μπο­

266 ποητοτ Ρο ΥΣΗΣ

οεε τότε μόνον να νοηθετ αν υπαοχετ ταύττση κυοταοχου λαού κατ κυ­βεονησης, όχτ μόνονὁεν ντνετατ ποοσπαθετα να πεοτοοτστετ σττς σύν­χοονες ὁημοκοαττες, αλλα ανττθετα λαμβανοντατ όλα τα μετοα ντα νααναπτυχθετ παοαπεοα.

Δεν ετνατ λοτπόν δυνατό να παοακσλουθησουμε τον στοουθοκαμηλτ­σμό των υποστηοτχτων της σύνχοονης ὀημοκοαττας, οτ οποτοτ αφούποοηνουμενως ανηναναν την απαθετα κατ τον εκλεκττσμό (εΙὶτ1ειη) σεσυσταττκα θεττκα στοτχετα της, από τη μτα ανησυχούν δηθεν ντα τηνκαλπαςουσα αὀταφοοτα των πολττων ντα την πολτττκη κατ τη στοοφηποος την ακοοὁεζτα η τον φονταμενταλτσμό, από την αλλη ποοσπαθούννα μας κανουν να ἔεχασουμε μτα σετοα αναμφτσβητητα δεδομενα πουχαοακτηοτςουν ττς σύνχοονες ὀημοκοαττες ως μη ὁημοκοαττκες ακόμηκατ στο πολτττκο πεὀτο, μτα κατ στο κοτνωντκό πεὀτο κανετς ὁεν μποοετνα·ττς υπεοασπτστετ στα σοβαοα ως ὀημοκοαττκες.

Τα πτο σημανττκα από αυτα τα ὀεὀομενα, πεοα από την αοχη τηςανττποοσωπευττκότητας που μετατοεπετατ σε εν λευκώ εἔουστοὀότηση,αν συνὀυαστετ με την αοχη της ελεύθεοης εντοληςΙ32, ετνατ τα ακόλουθα:1) Όλες οτ κυβεονησετς των σύνχοονων οημοκοαττων με ποωτη κατ κα­λύτεοη αυτην των Η.Π.Α. ετνατ κυβεονησετς μετοψηφτας, αν λαβουμευπ° όψη μας τη συμμετοχη σττς εκλονες σε σχεση με τον αοτθμό του συ­νόλου των πολττων κατ τα εκλοντκα συστηματα. Ζ) Η σύνθεση των κοτ­νοβουλτων βοτσκετατ σε πληοη ὀυσαομοντα με την ανττστοτχη κοτνωντ­κη σύνθεση (αναλοντα ανὀοων­νυνατκων, κοτνωντκη οταστοωματωση,επαννελματοποτηση της πολτττκης, κλετστα οτκονενετακα η αλλα κύκλω­ματα αναὀετἔης των πολτττκων, π.χ. λτστα). 3) Οτ πτο σημανττκες απο­φασετς επτκυοωνονταταπό τα κοτνοβούλτα αλλα ουστασττκα πατονο­ντατ αλλού. 4) Αυζανετ ως συνεπετα της κοτνωντκης πεοτθωοτοποτησηςο αοτθμός των πολττων που αδυνατούν να συμμετεχουν ενεονα στην πο­λτττκη ζωη.133

Η τσχύς της ελεύθεοης εντολης ντα τους βουλευτες, η μη δυνατότηταανακλητότητας των κυβεονωντων, η πεοτοοτσμενη εναλλανη τους, ηποονομτούχα οτκονομτκη τους κατασταση σε σχεση με το λαό, ο μη ελεν­χός τους πεοα από τα αοατα δταστηματα των εκλονων, η μη ὁημοστότη­τα πολλων σημανττκων αποφασεων τους, τους μετατοεπουν από υπηοε­τες του λαού σε ὁυναστες του, κατοχυοωνουν παοα εμποὀτςουν τηναπόσπαση τους από τα λατκα συμφεοοντα. τ

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΪΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 267

Και δεν ποεπει να ἔεχναμε οτι σε πολλες «δήμοκοατικες» χωοες

υπαοχει ακομή ή βασιλεια ή, οπως στις ΗΠΑ., ή αντιποοσωπευσή τής

αντιποοσωπευσής για τήν εκλογή του ποοεδοου, τα νοθα εκλογικα συ­

στήματα, που αποδυναμωνουν ακομή πεοισσοτεοο τήν αντιποοσωπευ­

τική δήμοκοατια.Επειδή παοαλλήλα με τή διαδικασια συγκεντοοποιήσής του κεφαλαι­

ου συοοικνωνεται αντικειμενικα ολο και πιο πολυ ή κοινωνική βασή

του αστικου κοατους, ευθεως αναλογα με τή συντήοήτικοποιήσή του, ή

λαική συμμετοχή πεοιοοιςεται και θεσμικα.Εκτος του οτι το ιδιο το αστικο εθνοκοατος τεινει να παοακαμπτε­

ται ολο και πιο συχνα οσον αφοοα στις πιο σήμαντικες αποφασεις

ποος οφελος τής υπεοεθνικής ολιγαοχιας του πλουτου, υπαοχει μια συ­

νεχής υποβαθμισή του οολου των αντιποοσωπευτικων θεσμων και πιο

ειδικα των κοινοβουλιων υπεο ανεἔελεγκτων κλειστών εἔωθεσμικων

κυκλων, μετατοπιςεται ή νομική ουθμισή απο το πεδιο του γενικου συ­

σχετισμου δυναμεων ποος το πεδιο των μεοικων συσχετισμων, ιδιαιτε­οα στο πεδιο τής παοαγωγής, κατι που ναι μεν δυναμώνει φαινομενικατήν αμεσοτήτα, απο τήν αλλή ομως ο ιδιος ο συσχετισμος μετατοπιζε­

ται απο τήν ισοτήτα των πολιτων στήν ανισοτήτα των ποαγματικων

ανθοωπων. ι

Έτσι, επιβεβαιώνεται ο Κσιιεεεειιι, οταν γοαφει οτι μετα τις εκλογες ο

λαος «γινεται σκλαβος, ειναι ενα τιποτα››13^. Όμως, οπως ειδαμε, ουτε

κατα τή διαοκεια των εκλογών λειτουογει ουσιαστικα ελευθεοα, διοτικαι τοτε αποφασιζει κατω απο το βαοος τής αστικής ιδεολογικής ήγεμο­

νιας.Με δεδομενο μαλιστα οτι έχουν αυἔήθει οι αομοδιοτήτες του κοα­

τους και ως εκ τουτου εχει διευουνθει ο κυκλος των κοατικων υπαλλή­

λων και τής αμεσής λαϊκής συμμετοχής στον κοατικο μήχανισμο, έστω

και στις κατωτεοες βαθμιδες του, ή κοατική καταστολή στοεφεται πια

και ποος το ιδιο το εσωτεοικο του κοατικου μήχανισμου, αποδεικνυο­

ντας ετσι οτι ή λαική αμεσή συμμετοχή στή διακυβεονήσή και ή λαική

αυτενεογεια γενικοτεοα ειναι αντιθετες με το πνευμα τής αστικής κοινο­

βουλευτικής δήμοκοατιας. ι

268 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βλέπε Ελληνικό Σὺνταγμα, αοθοο 1§2 και 3.2. Βλέπε Ελληνικό Σὐνταγμα, αοθοο 51§2 και 3 και όιόθόο 608 1.

3. Βλέπε Γ. Ροὐση, Ο λόγος στην Ουτοπια, ο.π., σελ. 156.

4. Ι .­1 . Κοιιεεεευ, Πμ οοοττετ 5οε1εΙ,11ντε Π, ‹:1ι. 3 ετ Ιιντε Ν, εὶτ 2.5. Το τμήμα αυτό αναλόεται πιο ὀιεἔοόικα στο Γ. Ρσὐση, Το κοατος από τον

Μακιαβέλι στον Βέμπεο, εκό. Γκοβόστη.6. Βλέπε Γ. Ροὐση, Το Κοατος από τον Μακιαβέλι στον Βέμπεο, ο.π., σελ. 139­

168.7. Νικος Πουλαντἱςας, Το κοατος, ή εξουσια, ο σοσιαλισμός, εκό. Θεμέλιο.8. Κ. Μετκ., «Εει Ιοι ειιτ Ιεε νοὶε όε οοιε», 111 Με.ο‹, Ετιἐεκε, Πε Ι' ετατ, ό.π., σελ. 44.9. Κ. Ματκ., Οτιτισιιε σι: ατοιτ ροϋτἰσιιε Ηεἕεϋεπ, ο.π., σελ. 39.

1Ο. Κ Μειτκ, Ρτ. Ετιςεὶε, Η Γεομανική Ιὁεολογια, εκό. Οιιτετιποετς, τόμος ποώτος,σελ. 129­130.

11. Κ. Μαιας, «Κοιτική της Πολιτικής Οικονομιας» ςποόλογος), Διαλεχτα έογα,.Εκό. Γνώσεις, τ. 1, σελ. 424.

12. Κ. Μαοξ, Το Κεφάλαιο, ο.π., τόμος 3, σελ. 972.13. Βλέπε Ψ. Εισιιιποττι, Α. Αιιετ, Ο. Κοὼ, Η διαλεκτική των παοαγωγικών σχέ­

σεων και των παοαγωγικών όυναμεων, Εκο. Αναγνωστιόης, σελ. 123.14. Βλέπε πιο αναλυτικα Γ. Ροόση, Κομμουνισμός τέλος ή ή αοχή της ιστοοιας;,

ο.π., Κεφ. 2, σελ. 51­59.15. 'Ενγκελς στον Σμιτ, 27 Οχτὼβόη 1890 στο Διαλεχτα έογα, ο.π., σελ. 578.16. Στο ιδιο, σελ. 579.17. Ενγκελς, Η καταγωγή της οικογένειας της ατομικής ιὀιοχτησιας και του

κοατους, Εκο. Σνγχοονη Εποχή.18. Ενγκελς, στο ιδιο, σελ. 183. ·

19. Ενγκελς, στο ιὀιο, σελ. 183.20. Ενγκελς, στο ιδιο, σελ. 185.21. Κ. Μέσι, Μιεετε σε Ια ρ|τΙΙοεορΜε. Εό. 5ο‹:1εΙεε, σελ. 179.22. Γ. Ειτςε1ε, Αοτι­Πιιιπτσἔ, Εό. Ξοειειιεε, σελ. 108.23. Γ. Ετιςειε, Ιιτττοόιιετιοτι α Κ. Μετκ: Γε· ἕμεπε ετντιε εο Ρτεοεε, Εό. 5οσ1ε1εε,

σελ. 301.24. Ρ. Ετιςειε, στο ιδιο, σελ. 300.25. Κ. Μέτκ, «Ι.ε 18 Βτιιτμειιτε σε Γοιιιε Βοιπαοέττε» στο ετκ ΕΠ,ςεΙε Οεμντεε

σὴοἰειεε, Εό. όμ Ρτοςτὲε, Μοεσοιι, τ.1, σελ. 422.26. Κ. Μετκ, Φ. Ενγκελς, Το μανιφέστο του Κομμουνιστικού κόμματος, ο.π.,

σελ. 17.27. Αναφέοεται στο Ιιεο Κοῖὶετ, Συμβολή στην ιστοοια τής αστικής κοινωνίας,

εκὀ. Κόιλβος, τόμος 2, σελ. 250.28. Στο ιδιο, σελ. 251. 1

29. Κ. ΜατΧ, Φ. Ενγκελς, στο ιόιο, σελ. 17.

30. Κ. Μετκ, Φ. Ενγκελς, στο ιὀιο, σελ. 25.31. Ιοιιτι Πυτιιτ, Ποόλογος στο Δήμοκοατια: Το ταξιὁι που δεν τελειωσε, ο.π., σελ

ΙΧ.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 269

32. Κ. Μετα, «Οι ταἔικοι αγώνες στη Γαλλιααπο το 1848 ως το 1850», Διαλεχταὲογα, ο.π., τ.1, σελ. 190.

33. Φ. Ενγκελς., Η καταγωγή της οικογένειας της ατομικής ιὁιοχτησιας και τουκοατους, ο.π., σελ. 185.

34. Λενιν, «Για το Κοατο;»,. Διαλειἐη στο πανεπιστημιο Σβεοντλοφ, 11 Ιουλιου1919, Απαντα, τ.39, σελ. 81.

35. Βλεπε για πασαὀειγμα αοθσο 110 του Ελληνικου Συνταγμιατος.36. 1.­Ι. Κοιιεεσειι, Κοινωνική Ανισοτητα, εκὀ. Δαοεμα, 1963, σελ. 53.37. Βλεπε 1.­Ι. Βοιιεεεειιι, Πτι Εοπττετ 5οοιεΙ, Εὀ. Ηεισπστετὶοτι, 1966, Ηντε ΙΙ, ε1τ.3

ετ11ντε Ιν, ‹:1π.2.

38. Κ.Μπ. Μακφεσσον, Ατομικισιιός και Ιδιοκτησία, Εκο. Γνώση, 1986, σελ.265.

39. Βλέπε, ΗετοΙ‹1 Γεε1‹1, Το κοστος στη θεωοια και την ποαξη, εκὀ. Καλβοα, σελ. 37.

40. Βλεπε, Τζών Ι.οε1‹ε, Δευτεοή Ποαγιιατεια πεοι Κυβεονήσεως, εκὁ. Γνώση,1990, πασανο.27, σελ. 104.

41. Ιεο‹:Κε, ο.π., ποιοαγο.31, σελ. 106­107.42. Στο ιδιο, παοαγο.36, σελ. 109­111.43. Κ.Μπ. Μακφεοσον, ο.π., σελ. 312.44. Κ.Μπ. Μακφεσσον, ο.π., σελ. 299.45. Χεγκελ, Φιλοσοφια του Δικαιου, ο.π., σελ. 230.46. Στο ιὀισ, σελ. 340.47. Βλεπε, Γ. Μανιατη, «Εισαγωγη» στο Αλέξις Τοκβιλ, Η Δηιιοκοατια στην

Αμεοική, εκὁ. Στοχαστής. '48. Βλεπε, Γ. Ρουση, Το Κοοιτος απο τον Μεε|υεινε·Ι|Ι στον Βεμπεο, εκο. Γκοβο­

στη, σελ. 129­138.49. Α. Τοκβιλ, Η Δημοκοατια στην Αιιεοική, ο.π., σελ. 513.50. Στο ιὀιο, σελ. 707.51. Βλέπε 1.1. ΕΙτενει1Ι1ετ, Ιεεε ἐτετιὀεε οευντεε ροΠτΙαυε: σε Μεεηὶανσὶ εἰ οσε ηουτε,

Εσ. Ατιηετισ. Οο11η, 1968, σελ. 237.52. Βλεπε Βὶτηοτιε Οογετα­Γεοτε, Ρ!τΙΙοεορ!ιΙε· Ροϋτισυε, ΧνΙε ετ ΧΧ επ­:ε1ε, σα.

Ρ.Η.Γ., 1987, σελ. 412.53. Κ. Μαοξ, Το Κεφάλαιο, ο.π., τομος Ιος, βιβλιο 1ο, σελ. 246.54. Στο ιδιο, σελ. 316.55. Ιεοσιιεε Βταετ, Βτοιτ, «Μετεηε ετ οοτοτοιιιτὶειτιε εε1οιτ Μετκ» 1τ1 Αοτυε·Ι Μετκ,

Νο 21, 1997, σελ. 139 και επομενες.56. Ιϋτἔετι Ηεοετατεε, Πτοττ ετ Πόοτοοταττε, Ρετὶε, 1977.57. Βλέπε σχετικα για τη γκοαμσιανη συλλογιστική και γι° αυτην της σχολη; της

Φοαγκφουστης, Γ. Ρουση, Ο Λογος στην Ουτοπια, ο.π., σελ. 172­ 186.

58. Γτ. Ν1ετΖεε1ιε, Ποοσκαιοοι στοχασμοι, εκὀ. Αιιο1ετ,Παοισι, σελ. 47.59. Στο ιδιο, σελ. 107. `

60. Γτ. Νὶειεεοηε, Ετσι μίλησε ο Ζαοατουστοα, εκὀ. Δωδώνη, 1983, σελ. 287.61. Ρτ. Νιεττεοηε, καταλοιπα κειμενα, στο Νιετεεεηε, Επιλογή απο το έογο του,

Στιγμη, 1994, σελ. 89. 3

62. Γτ. Νιεττεεηε, Ανθοώπινο, πολυ ανθοώπινο, στο Ν1ετΖε‹:1τε, Επιλογή..., ο.π.,σελ. 28.

63. Ρτ. Ντετεεεηε, Ετσι μιλησε ο Ζαοατουστοα, ο.π., σελ. 198.

270 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Στο ιδιο, σελ. 199.Στο ιὀιο, σελ. 189.Στο ιδιο, σελ. 133 και Κ. Ιεερετε, Μετεεεηε, Ιεττοὀυοτιοη ε Ιε ρλιϋοεορἔυε,Ρετἰε, 1950.Γτ. Νὶετεεοηε, Ανθρώπινο, που ανθοώπινο, ο.π., σελ. 22.Γτ. Νὶεττεεεε, Ετσι μιλησε ο Ζαοατουστοα, ο.π., σελ. 279.Εδώ το πεοα εχει το νοημα του εξω απ° αυτην.Βλεπε Κ. Μαοἔ, Θέσεις νια τον Φουεομπαχ, θεση 4η.Αναφεοεται απο τον Ἐοιχ Φοομ, «Η εφαομογη της ουμανιστικης ψυχανάλυ­σης στη θεωοια του Μαοζ» στο Σοσιαλιστικος Ουμανισμος, εκὀ. Μπουκου­μανης, σελ. 285.Φιλ1ππο Βιολα, Η κοινωνια της αφαιοεσης, εκὁ. Σταχυ, σελ. 55.Οεοτε Γιι1‹εεε, Ηἰετοἰτε ετ εοπεειετιεε σε εΙεεεε, εὸὶτἰοτιε σε Μὶτιιιὶτ, σελ. 277και 303.

,

Ηετο1‹1 Γε1‹1, Το κρατος στη θεωοια και στην πράξη, εκὁ. Καλβος, σελ. 60.Ηετυειτ Μετευεε, Γ ° ηοεπυε υιυαπΠεΠτΙοεηε1,ει11τ1οΠε σε Μ1ευ1τ, ρεεε 20.Ἀγκνες Χέλεο, Επανασταση και καθημεοινἠ ζωη, εκὁ. Οδυσσέας, σελ. 12.Χ. Μακουζε στο Το τελος της Ουτοπιας, σελ. 25.Κ. Μαοξ, «Οι ταἔικοι αγώνες στη Γαλλια απο το 1848 ως το 1850», Διαλε­χτα εονα, τομος 1ος, σελ. 190.Γεο ΚοΠετ, Συμβολή στην ιστοοια της αστικης κοινωνιας, ο.π., σελ. 248.Στο ιὀιο, σελ. 260.Βλεπε Μοτιὶσυε ετ Κο1ειπ1 \λΖεγ1, Γε Ρεττ αι: Πτοπ αεεε Ζε τεεϋτε ετ εεε:Ι°εετ1οη, Εσ. 5ο‹:1ε1εε, 1968, σελ. 25.Μοτιτεεαυὶειι, Πε1°Εερατ σ'ε Γοιε, ο.π., βιβλ. Ι, κεφ.1.Ιεεσυεε Πεεοιυογ, Εεαενεἕε, ττενε1Ι1°οτεε. Βε Ιε εεινπυαε Ιενοπκπειτε, ΓεΜοεαε εΙ1ρ1οπιετ1σιιε, Μεὶ 1993, ρεεε 2.Αοθοο 4 του Συντανματος της Γαλλια; της 24 Ιουνιου 1793.Βλέπε Κ. Μεικ, Το Κεφάλαιο, εκὀ. Συγχοονη Εποχή, 1978, τομος ποὼτος,σ.σ. 738 και επόμενες.Π. Στουτσκα, Ο επαναστατικος οολος του ὁικαιου και του κοατους, ο.π.,σελ. 225.Βλεπε Γ. Βλαχου, Πλουοαλισμος και ποοσωποκοατια. Στοχασμοι νια μιανέα θεωρια των ὁικαιωματων του ανθοώπου στην Επιστημονικη Επετηοιὀατης Π.Α.Σ.Π.Ε, 1980, σελ. 40.Ένγκελς, Η κατανωνἠ της οικογένειας της ατομικής ιὁιοκτησιας και τουκοατους, εκὁ. Συγχοονη Εποχη, σελ. 185.Κ. Μευι, Γε ουεεαοε Ιιπνε, ο.π., σελ. 369.Κ. Μεισι, Γε Ξεππε Ρειυϋλε, Οειιντεε, ο.π., τ.ΙΙΙ, σελ. 555.ίἔητὶετὶεε Βεττετε, «Γε ενετειεε ηιιιἰἰοὶεἰτε εεττε οτιἱτε υτετεεεεα ετ οτὸτετεριιο11εε1ε››, Ιε Αστιιεἰ Μετκ, Νο 21, σελ. 82.Ιεεσιιεε Βἰαετ, Πτσἰτ, Μετοὴε ετ οοππηιπ11ε:υε..., ο.π. σελ. 158.Βετεετι1 Βοιιτεεοτε, «Μετα ετ Ιεε Βτοπε σε 1°1ποτΠιυε›› 1η Βτοπ ετ Ζιοειτε εελοηΜετκ,ει1.Ρ.Π.Ρ., 1986, σελ. 13.Ν1Κ1εε Γυιιεπεηε, «@ιιο‹1 οιεεεε τεεεὶτ ­ Κειυετσιιεε ευτ Ιε τ1ιεοτ1ε συ ‹1το1τ σεΙϋτἑεε Ηευεττεεε» 111 Αειι1εΖ Μετκ, Νο 21, σελ. 158.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 271

95. Ι. Ηεισεττυεε, «Ιῃτεττεμιττοιτε ετιττε Ετετ σε στοπ ετ ι1εττ1οετετ1ε›› 111 Αστμε·1Μεικ, Νο 21, σελ. 22. Α

96. Το Συνταγμα της Ελλαδας.97. Ε. Πασουκανις, Μαοξισμος και Δικαιο, ο.π., σελ. 20.98. Ρτ. Ειτςε1ε,Αντι­Ντυοινγκ, εκὀ. Αναγνωστιὀής, σελ. 162.

99. Βλέπε κεφαλαιο 3ο.100. Ας μην ξεχναμε οτι η παοαὀοση της λαϊκής κυοιαοχιας ἔεκιναει απο τήν

Μεςιπε Οεττε και τήν ελευθεοια του 1688 που μαλλον καθιεοωναν την ελευ­4 θεοια των ιὀιοκτήτὼν απεναντι στο Στεμμα, πασα την ουσιαστική λαϊκή

κυοιαοχια.101. Ε. ΒιιτΚε, «Τ1τοιις1ιτε ετιεὶ Πετεμε οτι 5εετ‹:1τγ» Ισ τήε 11/οτΙ‹ε οί τήε Κιἕήι

Ηοι1οι1τεϋΙε Ετὶιπμτιεὶ Βυτ1‹ε, Εοτιιἰοτι, 1826, νοΙ.Χ/Π, σελ. 383.102. Ε.1. 51εγεε, Εστιτε ροϋτἰσυεε, Ρειτὶε, 1985, σελ. 236, 75, 81.103. Αναφεοεται στο­ Ι.εο Κοϋιετ, Συμβολή στην ιστοοία της αστικής κοινωνίας,

ο.π., σελ. 267.104. 1. 5τιιετι ΜΙΙΙ, ΟΠ Ηοεττν, Εοσὸοιτ, 1926, σελ. 6.105. Α. σε Τσεσυενὶ11ε, Οευντεε σοτηριετεε, ε‹1. 1.­Ρ.Μενετ, 1958, νοΙ.νΙ, 1. σελ.

230.106. Εεο Κοῇετ, Συμβολή στην ιστοοια της αστικής κοινωνίας, ο.π.. σελ. 229.107. Στο ιὀιο, σελ. 247.108. Αντον Μενγκεο, αναφἐοεται στο Π.Στουτσκα, ο.π., σελ. 170.

109. Κ. Μεοι, Κοιτική του Ποονοαμματος της Γκοτα, εκὁ. Συγχοονή Εποχή,1979, σελ. 14.

110. Η υπογοαμμισή ὀική μας Γ.Ρ.111. Κ. Μετα. στο ιδιο, σελ. 14.

112. Κ. Ρορρετ, Ι.ε εοοιὀτὀ ουνεπε ετ εεε ειυτετυιε, ο.π., τομος Ζος, σελ. 84.113. Πασουκανις, Μαοξισμος και Δίκαιο, ο.π., σελ. 129.114. Βλεπε Μ. ετ Κ. \Νεγ1, Δε ραπ συ ‹1τοΙτ..., ο.π., σελ. 87.115. Οι ΡετεΙιυει1, Ετήισυε ετ ατοιτ, ο.π., σελ. 30 και σελ. 84.116. Βλεπε Α. Σβωλου, Γ.Βλαχου, Το Συνταγμα της Ελλάὁος, Αθήνα, 1954, σελ.

90.117. Βλέπε Κ. Ρορρετ. Μ. εοσιὀτέ ουνεπε ετ εεε επιιειπιε, Εα. Πυ 5ει111, 1978. Τσ­

μος 2, σελ. 96.1 18. Κ. Μετκ, Ρτ. Ειτἔ,εΙε, Μανιφέστο του Κομμουνιστικου κόμματος, ο.π.,σελ. 78.119. ΕΑ. νοο Ηεγι­:1‹, Εειν, Εεἕἰελετἰοττ από Ηϋεπν, ττεεὶ. ὶτεὶὶετπο, Μὶ1ετιο, 1986,

σελ. 310.120. Στο ιδιο, σελ. 161.121. (ΣΗ. Ρ‹­:τεΙτι1ετ1, Ετὴισυε ετ στοπ, ο.π., σελ. 481.122. Βλέπε Λουκα, Οι ποάξεις των Αποστόλων στήν Αγια Γοαφή, Βιβλος, εκδο­

σεις Κσυμσυνὀουοεα, τ.6ος, σελ. 408­410.123. Λένιν, «Θεμελιακες θεσεις σχετικα με το ζήτημα του πολέμου», Απαντα, το­

μος 30, σελ. 220.124. Α. σε Το‹:σιιενἰΠε, «νογεςε ευ ΑιτςΙετεττε, ΙτΙει1ι1ε, 5ιιὶεεε ετ ΑΙςετ1ε» ὶη

­ Οευντεε εοπήκετεε, εὸττεεε ρετ Ι.Ρ. Μεγετ, Ρετ1ε,1958,Τ.2, σελ. 81.125. Ιεειιι Κο1›ε11τι, «Ροτιπειὶὶτέ ῇιιτὶάἰσιιε ετ ταρροττε εο‹:1ειιιΧ››, ὶττ ΑοτιιεΙ Μευκ, Νο

21, σελ. 53 και επόμενες.

ΖΪΖ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

126. Στο τὁτο, σελ. 59.127. Βεττιετα Μετττ. «Πτοὶτ ετ Ποπ­ὰτοὶτ εὶειυε 1Ἑτετ σε ‹1το1τ›› 1τ$Αστι1ε! Μευπ, Νο

21, σελ. 73.128. Α. Μανεσης. Συντανματικα δικαιώματα, Ατομικές ελευθεοίες, Πανεπιστη­

μιακές παοαὀοσετς. ΘεσσαλονΕκη.1981, σελ. 35. '129. Βλέπε Γ. Ρουση. Το κοόιτος απο τον Μακιαβέλι στον Βἐμπεο, ο.π.. σελ. 89.

0. Στο τὁτο, σελ. 158 κατ επομενες.131.¬Ι.­Ι. Κουεεεευ. Βυ οοτπτετ Ξοοαα, ο.π., ρευἐε 124.132. Αοθοα 51152 και. 6Ο§1 του Ελληντκου Συνταγματος, κατα τα οποία οτ βου­

λευτές δεν ὀεσμευοντατ ουτε απο τον εκλονὲα ουτε απο την εκλογική τουςπεοτφἐοετα.

133. Βλεπε Επῇετὶεα Πε Βτὶε. λε Ιἔἐριιοϋαυε εαπ: ρευρΖε, Ι.ε Μοσάε ‹11ρ1οτηετ1συε,Ρεντὶετ 1989, ρεςεε, 22­23.

134. Στο τὁτο. σελ. 134.

5. Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΤΕΡΑΤΟΙἙΝΕΣΗ

ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣΚΑΙ ΤΗΣ ΨΙΑΟΣΟΨΙΚΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΤΗΣ·

5.1 ΑΘΗΝΑΙ­ΚΗ ΚΑΙ ΣΥΤΧΡΟΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Στις 18 Ιουλιου 1991, ο ποοεδοος των Ηνωμενων Πολιτειων θεοτςεΒυεΙ1, απευθυνομενος στην βουλη των Ελληνων, με μια και μονο φοαση

συνοψιςει την κυοιαοχη αντιληψη για τη σχεση της αοχαιας αθηναικηςμε τη συγχοονη δημοκοατια: «Το δημοκοατικο οοαμα της ΑοχαιαςΕλλαδος ποαγματοποιησαν κατα τον πληοεστεοο τοοπο οι Η.Π.Α.››.Ι

Και οοισμενοι, οπως οΑθ. Αντωνοπουλος που αναφεοει τη δηλωση

του Βιιευ, νιωθουν πεοηφανοι για την αναγνωοιση του πεοασμενου με­

γαλειου μας απο τον ποοεδοο της πιο «δημοκοατικης συγχοονης χω­

Οίλς».

Αντιθετα, ο Μιχαηλ Σακελλαοιου υποστηοιςει οτι «ενας αοχαιοςἙλληνας δεν θα αναγνωοιζε ως δημοκοατια τη συγχοονη δημοκοατια»

αλλα αμεσως μετα διαπιστώνει οτι «η αθηναικη και οι συγχοονες δημο­

κοατιες συμπιπτουν στην ποαγματωση των αοχων της λαικης κυοιαο­

χιας, της ισοπολιτειας και της ποοστασιας του πολιτη απεναντι στην

εξουσια››.2 ­

Η αληθεια που ποοκυπτει απο τις αναλυσεις της αοχαιας και της

συγχοονης δημοκοατιας που ποοηγηθηκαν μας οδηγουν στο συμπεοα­

σμα οτι η συγχοονη δημοκοατιαγμονο ως μοοφη τεοατογἐνεσης της αο­

χαιας δημοκοατιας μποοει να εκληφθει και τουτο παοα τη σχετικα ποο­

σφατη αποδοση της ιδιοτητας του πολιτη στις γυναικες και την κατασ­

γηση της δουλειας.Και πανω απ° ολα δεν ειναι μονο ουτε κυοιως, οπως γοαφει η

Ιιοιυ1ΙΙγ, οτι εποοκειτο για δημοκοατια πολυ λιγοτεοο πλατια αλλα πολυ

πιο οιζοσπαστικη σε σχεση με τη συγχοονη3, ουτε ακομη, οπως γοαφει ο

274ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Ροτεετ, οτι «κάνενά πολιτευμά δεν ειχε δώσει ποτε άλλοτε πεοισσοτεσοβάοος στις άποφάσεις του κοινου άνθοώπου, οσο το άθηνά'ικο»4, ουτετελος, οπως υποστηοιζει ο Μονά, οτι εκεινη η δημοκοάτιά ητάν άμεση,ενώ η συγχοονη λογω διάστάσεων των χωοών κάι συνθετοτητάς τωνποος άντιμετώπιση ποοβλημάτων εινάι άντιποοσωπευτικη5.

Η διάφοοά εινάι ποιν άπ' ολά διάφοοά του πεοιεχομενου της πολι­τικης εξουσιάς κάι οχι της μοοφης της. Η διάφοοά της μοοφης εινάι συ­νεπειά της διάφοοάς πεοιεχομενου.5 . Οτάν, οπως ειδάμε, ο Πλάτωνάς κάι ο Αοιστοτελης τάυτιζουν τη δη­μοκσάτιά με την εξουσιά των φτωχών η άκομη με τη δικτάτοοιά τωνφτωχών κάι συνεπώς των πολλών, άλλά κάι ο Σολωνάς υποστηοιζει οτιη μετάοουθμιση του ητάν μιά πάοεμβάση εἔισοοοοπησης των συμφεοο­ντων πλουσιων κάι φτωχών, εινάι σάφες οτι σ' άυτο άκοιβώς το πεοιε­χομενο άνάφεοοντάι ποιν άπ' ολά.

Έτσι ως ποος το πεοιεχομενο η άοχάιά δημοκοάτιά ητάν, οπως ειδά­με, ενάς μετάβάτικος συμβιβάσμος ισοοοοπιάς, κάτά τον οποιο την πο­λιτικη διευθυνση ελεγχάν οι μη ποονομιουχοι οικονομικά, ενώ το πεοιε­χομενο της συγχοονης άστικης δημοκοάτιάς εινάι η πολιτικη εἔουσιάτων ιδιοκτητών των μεσων πάοάγωγης.6Κάτω άπο άυτες τις συνθηκες διάφοοετικου πεοιεχομενου δεν μπο­οει νά υπάοἔει τάυτιση των μοοφών διάκυβεονησης. Απο άυτην τη διά­φοοά του πεοιεχομἐνου ποοκυπτει κάι η διάφοοά της μοοφης διάκυβεο­

νησης.Η διάφοοά άυτη συνιστάτάι λοιπον στο οτι στην άοχάιά δημοκοάτιά

τη διάχειοιση των κοινών την ειχάν στά χεοιά τους οι ιδιοι οι πολιτες χω­οις κάμιά διάμεσολάβηση, ενώ στη συγχοονη δημοκοάτιά την άσκει οχιφυσικά με ουδετεοο τοοπο ενάς ιδιάιτεοος μηχάνισμος που στέκει πάνωάπο την κοινωνιά των πολιτών μεσω του συνδυάσμου βιάς κάι δολου.

Στο βάθμο που άνάπτυσσετάι η διάδικάσιά συγκεντοωσης κάι συγκε­ντοοποιησης του κεφάλάιου σε εθνικο άλλά κάι διεθνές επιπεδο κάι, συ­νεπώς, συοοικνώνετάι ολο κάι πιο πολυ η άντικειμενικη κοινωνικη βά­ση στην οποιά μποοει νά στηοιχθει η κυοιάοχη άστικη τάξη, ο κοάτικοςάυτος μηχάνισμος συντηοητικοποιειτάι άντικειμενικά ολο κάι πεοισσο­τεοο, άπομάκουνετάι ολο κάι πιο πολυ άπο την κοινωνιά που τον γεν­νησε κάι, συνεπώς, η πολιτικη εξουσιά εινάι ολο κάι πιο άπομάκοη άποτο λάο. Η δημοκοάτιά γινετάι ουσιάστικά ολο κάι πιο έμμεση.

ΑΡΜΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΠΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 275

Κατω απο αυτες τις συνθήκες και παοα το γεγονος οτι η αστική κυ­οιαοχια στηοιςεται ολο και πεοισσοτεοο στη συναινεση αποἔενωμενωνατομικοτήτων και στο φοβο της βιας και οχι στην αμεση βια που βεβαι­ως ειναι παντα παοουσα οταν χοειαστει, δεν μποοει να υπαοἔει αμεσηεκφοαση της λαικής κυοιαοχιας, γιατι απλουστατα δεν μποοει να γινειλογος για λαϊκή κυοιαοχια αλλα για πλουτοκοατια.

Ζ Η δυνατοτητα εφαομογής της αμεσης δημοκοατιας στην αοχαια Αθή­να ποοκυπτει ακοιβως απο το γεγονος οτι ο λαος ειχε ουσιαστικα σταχεοια του την πολιτική εξουσια και οι μοοφες ασκησης αυτής της λαι­κής κυοιαοχιας ήταν ποοιον της λαικής αυτενεογειας. Καθε φοοα που η

ολιγαοχια του πλουτου κατελαμβανε την εςουσια αυτοματα καταογουσεκαι αυτες τις μοοφες.

Αντιθετα, στην εποχήμας δεν συμβαινει κατι τετοιο και ειναι απα­οαιτητο απο τη μια, για να εμφανιζεται η ολιγαοχική εξουσια ως εκφοα­ση της λαϊκής κυοιαοχιας, κατι που της ειναι αναγκαιο για να ηγεμο­νευει και ιδεολογικα, να συμμετεχει με καποια μοοφή ο λαος στην εκλο­γή των κυβεονωντων, απο την αλλη ομως αυτή η συμμετοχή δεν μποοειπαοα να μεσολαβειται μετετοιο τοοπο, ωστε να μην θιγεται η αστικήπολιτική και οικονομική εςουσια, να παοεμποδιςεται το πεοασμα απο«την πολιτική στην κοινωνική χειοαφετησή».

Κι οταν παοα αυτες τις μεσολαβήσεις τεθει σε αμφισβήτηση η εἔου­σια της αστικής ταξης τοτε η ποοσφυγή στην ανοιχτή βια γινεται αναπο­φευκτη.

Πεοα ομως απο το επιπεδο των θεσμων η βουληση της πλειοψηφιας,οπως θα ελεγε ο Κοιιεεεειυ, δεν ταυτιζεται με τη «γενική βουληση») δηλα­δή με αυτο που θα εποεπε να θελει ο λαος, αν ειχε συνειδηση των συμ­φεοοντων του7.

Η εμμεσοτητα λοιπον δεν ποοκυπτει ως τεχνική αναγκαιοτητα, αλλααποτελει θεμελιακο μεσο αναπαοαγωγής της αστικής πολιτικής εξου­σιας. Οι μεσολαβήσεις της γενικευμενης εμποοευματικής παοαγωγής,μεσολαβήσεις αποἔενωτικου χαοακτήοα, η κυοιαοχια της ανταλλακτι­κής αξιας, της αφηοημενης εογασιας, των ποαγματων και του χοήματοςπανω στους ανθοωπους, η συνενωση των ανθοωπων μεσω της ανταλλα­γής εμποοευματων ειναι ήδη μεσολαβήσεις­εμμεσοτητες που στοεβλω­νουν την. εκφοαση της λαϊκής κυοιαοχιας, την απομακουνουν απο τη«γενική βουληση››8.

276 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Σε αντιθεση με την αοχαιοτητα ­και τούτο χαοη στις κύοιαοχεςαξιες που ποοκύπτούν απο τη γενικεύμενη κύοιαοχια της εμποοεύματι­κής παοαγωγής­ η σύγχοονη λαική βούληση ειναι μια βούληση αποξε­νωμενων πολιτων πού λειτούογούν στα πλαισια μιας κοινωνιας πούκύοιαοχειται απο τον ατομισμο και απο την αξια τού χοήματος.

Στην Αθηνα της κλασικής αοχαιοτητας, μια μη κύοιαοχού εμποοεύ­ματικού χαοακτήοα κοινωνια (οπως ειδαμε, ακομα και οι δούλοι δεναντιμετωπιξονται ως εμποοεύματα σε αντιθεση με τη σύγχοονη εογατι­κή δύναμη), κύοιαοχούσαν ως αξιες η πολη, η κοινωνικη ατομικοτητα, οανθοωπος ως μελος της κοινοτητας, ενω ήταν σαφώς ύποτιμημὲνος οεγωιστικος ατομισμος, ο ύλικος πλούτος ως καθαύτή αξια, η ανταλλα­κτική αξια και το χοήμα. Η ενοτητα της κοινοτητας, η σύνὲνωση τωνπολιτων μεταξύ τους και με την κοινοτητα δεν ποαγματοποιειται κύ­οιαοχα μεσω της ανταλλαγής των εμποοεύματων, αλλα αμεσα ή στηνκαθε πεοιπτωση μέσα κύοιως απο τις μη επαγγελματικές δοαστηοιοτη­τες πού σύνθετούν τη ξωή της πολης?

Το πνεύμα της Αντιγόνη; τού Σοφοκλή ειναι κύοιαοχο τούλαχιστονκατα τον πεμπτο αιωνα. Ο σύγχοονος μονοθεισμος τού χοήματος ειναιξενος με το αοχαιοελληνικο πνεύμα. «Γιατι τιποτ° απο οσα σοφιστηκανοι ανθοωποι πιο χειοοτεοο­δεν γεννηκε απ° το χοήμα· αύτο και πολιτει­ες γκοεμιξει κι ανθοωπούς ξεσηκωνει απ' τα σπιτια τούς και των φοονι­μων τούς γύοιξει τα μύαλα και τούς μαθαινει να αγαπούν τα αισχοα καιεδειξε στον ανθοωπο πως να κανει πανούογιες και καθε ειδούς ασέβειανα την ξεοει»1®.

Ψ

Κι οταν οπως ειδαμε τον τεταοτο αιωνα αλλαξει το κλιμα και χανε­ται η εμπιστοσύνη στην πολη και ποοβαλλει η εγωιστική ατομικοτητακαι ο πλούτος και το χοήμα ως αύτοσκοπος, τοτε η δημοκοατια αγωνι­ξεται να διατηοήσει την ουσιαστική λαϊκή κύοιαοχια πού τεινει να πε­οιοοιστει και να σύγκοατήοει την αποσπαση των διαχειοιστων που τει­νουν να αποσπαστούν απο την κοινωνια των πολιτών.

Ἑτσι, λοιπον, ακοιβως λογω της αντιθεσης αναμεσα στην εμποοεύ­ματική βιομηχανική κοινωνια και την αγοοτική μη κύοιαοχα εμποοεύ­ματική κοινωνια της αοχαιοτηταςΠ, η δημοκοατια των νεων χοονων δενμποοει να σύναχθει απο την αοχαια δημοκοατια. Αύτο αφοοα και στησχεση των κατηγοοιων ανθοωπος και πολιτης.

Βεβαιως, σε σχεση με τη δημοκοατική Αθήνα η κατηγοοια τού πολιτη,\

Νκ

Ν

ΑΡΧΑ|Α ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 277

έχει διευουνθει, αν και οπως αναφέοαμε η δουλεια, που μολις τα τέλητου πεοασμένου αιώνα κατασγηθηκε τυπικα, συνεχιζει να υπαοχει σε

πολλές πεοιοχές του συγχοονου κοσμου, οι γυναικες απέκτησαν πολιτι­κα δικαιώματα πολυ πιο ποοσφατα, στα μέσα του εικοστου αιώνα, ενώοι ξένοι στις πεοισσοτεοες τουλαχιστον χώοες οχι ακομη.

Όπως ομως ειδαμε, τα πολιτικα αυτα δικαιώματα αφοοουν στην αφη­οημένη οντοτητα του πολιτη που έοχεται να καλυψει τη μη αναγνώσισητου κοινωνικου χαοακτηοα του ανθσώπου απο τα «φυσικα δικαιώματα»και, ενώ θεωοητικα τουλαχιστον τα δικαιώματα του πολιτη υπαοχουν γιανα ποοστατευουν τα δικαιώματα του ανθοώπου, στην πσανματικοτητα ταδευτεοα υποτασσονται στα ποώτα και στην ουσια στα εγωιστικα συμφέ­οοντα των αστών.

Η διευσυνση συνεπώς σε πλατος της κατηγοοιας του πολιτη πέοαντου οτι συνοδευεται απο μια συοοικνωση των δικαιωματων του σε βα­θος σε σχέση με την δημοκοατια της αοχαιοτητας, αφοοα ­και αυτη ει­ναι η πιο ουσιαστικη διαφοοα­ ένα­διαφοοετικο πεοιεχομενο της έν­νοιας του πολιτη. ς ­

Ενώ ο συγχοονος πολιτης εντασσεται σ° ένα πλαισιο διαχωοισμουκοατους και κοινωνιας και κατ° επέκταση ανθοώπου και πολιτη, στηναοχαιοτητα αυτη η διασπαση δεν υπαοχει, διοτι η κοινωνια των πολι­τών αυτοδιευθυνεται διχως την κοατικη διαμεσολαβηση.

Αυτο σημαινει οτι ο ανθσωπος με την ιδιοτητα του πολιτη ως αμεσηκαι κυοιαοχη έκφοαση της κοινωνικοτητας του εκφοαςει τον «φυσεικοινωνικο» του χαοακτηοα. Η πολη αποτελει το κοινωνικο πλαισιοαναδειξης των επιμέοους ατομικοτητων.

Αυτο ομως ειναι δυνατο, διοτι η οονανωση και η λειτουογια τηςαποτελει έκφοαση των συμφεσοντων των πολιτών της, στοχευει στηνυπεοασπιση τους και οχι στην υπεοασπιση των εγωιστικών συμφεοο­ντων των ιδιοκτητών. Έτσι, μέσω του πολιτη αναδεικνυεται ολοκληοω­τικα ο ανθοωπος και, αντι να καθυποτασσεται στα ιδιωτικα εγωιστικασυμφέοοντα, ποοστατευεται απέναντι τους.

Βεβαιως, οπως στη συγχοονη αστικη κοινωνια, ισχυει και στην αο­χαιοελληνικη δημοκοατια η ισονομια, οχι ομως και η οικονομικη ισοτη­τα. Εξηγησαμε γιατι κατω απο αυτές τις συνθηκες το συνχοονο ισοαστικο δικαιο ειναι στην ουσια του ανισο, μια και απευθυνεται σε ανι­σους στην ποαγματικοτητα ανθοώπους.

278ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Η διαφοοα με την αθηναϊκή δημοκοατια ειναι από τη μια ότι αυτή ηανισότητα αμβλυνεται μέσω της αοχής από τον καθένα αναλογα με ταπλουτοι του που υλοποιειται, όπως ειδαμε, με τις υποχοεώσεις τωνπλουσιων απέναντι στην πόλη και από την αλλη και κυοιως ότι η ου­σιαστική πολιτική ισότητα, η «αοιθμητική» ισότητα παοέχει τη δυνατό­τητα στο λαό να καθοοιςει ο ιδιος την ποοεια της πόλης του συμφωναμε τα δικα του συμφέοοντα και όχι με εκεινα των ιδιοκτητών.

Η διαφοοα συνεπώς της αοχαιας με τη συγχοονη αστική δημοκοατιαδεν πεοιοοιςεται στο ότι στην ποώτη η λαϊκή κυοιαοχια εκφοαςεταιαμεσα, ενώ στη δευτεοη μέσω της αντιποοσώπευσης. Η διαφοοα ειναιπολυ βαθυτεοη και συνισταται στο ότι η αμεση αοχαια δημοκοατια ήτανμια λαική εἶηουσια, ενώ η συγχοονη, επειδή ακοιβώς δεν ειναι, δεν μπο­οει να ειναι και αμεση δημοκοατια.

ε

Η αμεσότητα και όλα εκεινα τα μέτοα που αποσκοπουσαν στη μη από­σπαση των διαχειοιστών από την κοινωνια των πολιτών ποοϋποθέτουνότι ο λαός αναγνωοιςεται ως κυοιαοχος όχι μόνο στα συνταγματικα κει­μενα αλλα στην ποαξη και ότι συνεπώς έχει την ικανότητα να αυτοδιοι­κειται και όχι να οοιζει καποιους «ειδικους» για να τον κυβεονουν.

Αντιθετα σήμεοα, επειδή ακοιβώς η λαϊκή κυοιαοχια ειναι κενόγοαμμα, η εντολή του λαου ποος τους «αντιποοσώπους του δεν ειναικαν «επιτακτική αλλα ελευθεοη››.12 Οι «αντιποόσωποι» μποοει να θέ­λουν οτιδήποτε «εν ονόματι», «αντι», «για λογαοιασμό» του λαου διχωςνα ελέγχονται, να υπόκεινται σε ανακληση ή να λογοδοτουν. Μόνη κυ­οωση ειναι το ενδεχόμενο μη επανεκλογής τους, οπότε και συνήθωςαμειβονται με καποιο διοοισμό τους στην ανώτεοη διοικητική γοαφειο­κοατια για την οποια απουσιαςει ακόμη κι αυτός ο ελαχιστος έλεγχοςτηε ψήφου.

ι

Ετσι, στην ουσια θεσμοθετειται από τη μια η λαζική ανικανότητα καιαπό την αλλη η αυθαιοεσια και απόσπαση των αοχόντων που δεν απο­τελει παοα έκφοαση της απόσπασης του κοατους από την κοινωνια. Ηδημοκοατια της απαθειας βοισκει τις οιςες της σ' αυτό ακοιβώς το αντι­ποοσωπευτικό συστημα το οποιο έοχονται να ενισχυσουν και μια σειοααλλες ενδιαμεσες γοαφειοκοατικές οογανώσεις, όπως τα κόμματα, τασυνδικατα και αλλες, και κυοιως η παοαπέοα απόσπαση της πολιτικήςεξουσιας από την κοινωνια, που συντελειται μεσω της συοοικνωσης τουιδιου του εθνοκοατους υπέο διεθνών ολιγαοχικών ολοκληοώσεων.

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ · Ζ79

'Οπως μας υπενθυμτςετ ο Ρτηιεγω, γτα τους Ιπρεετ κατ Ιοηεε, «η παθη­ττκοτητα δεν παοενοχλετ, ανττθετα ευνοετ τη λεττουογτα της δημοκοα­ττας», ενω ανττθετα ο Δημοσθένης που ετχε κατα νου την αμεση δημο­κοαττα παοαπονεττατ συνεχως στους συμπολττες του γτα την ελλετψησυνετδησης του πολττη η την «παθηττκοτητα» τους.

Η συγχοονη δημοκοαττα λοτπον δεν ευνατ ανττποοσωπευττκη ουτεεπετδη ετνατ αδυνατο εκ των ποαγματων ολος ο λαος να συνἐοχετατ κα­θημεοτνα κατ να ασκετ απ° ευθετας την κοαττκη εἔουσταμξ καττ που καταυτο ακομη ετνατ πλεον δυνατο πεοαν των δημοψηφτσματων μεσω τουηλεκτοοντκου δτκτυου κατ μτας ουστασττκης αποκέντοωσης, ουτε λογωτης συνθετοτητας των ποοβληματων, εφοσον τελτκα κατ σημεοα οτ απο­φασετς δεν πατονοντατ απο τους τεχνοκοατες αλλα απο τους οτκονομτ­κα κατ πολτττκα κυοταοχους. Εξαλλου ας μη ἔεχναμε οττ η τεχντκη δτευ­θυνση η εποπτετα στο επτπεδο της παοαγωγης, μτα «επτστημη ουδέν με­γα ὲχουσα ουδε σεμνον» κατα τον Αοτστοτεληβ, ετχε απο την αοχατοτη­τα δταχωοτστετ απο τους τδτοκτητες των δουλων κατ στη συνεχετα τωνμεσων παοαγωγης γεντκοτεοα, δτχως αυτο σε καμτα πεοτπτωση να πε­οτοοτσετ την εξουστα τωντδτοκτητων κατ να την μεταφἐοετ οπως υπο­στηοτςετ ο ΘειΙοτετὶτΙτ16 στους τεχνοκοατες.

Η ποαγματτκοτητα ετνατ οττ η συγχοονη ασττκη δημοκοαττα πεοτοοτ­ςετατ στη δτα της ψηφου ανττποοσωπευση, δτοττ απο τη μτα η ασττκη τα­ξη επτδτωκετ να συοοτκνωσετ τη λατκη κυοταοχτα, απο την αλλη αναςη­τα τη νομτμοποτηση της στο λαο που ποοττμα να ηγεμονευετ παοα ναεξαναγκαζετ.

Η συγχοονη δημοκοαττα δεν αποτελετ τη «φυστκη» συνεχετα της αο­χατας δημοκοαττας, αλλα την αονηση της, ποσο μαλλον οταν στα πλατ­στα της ευοωπατκης ολοκληοωσης ακομη κατ το στοτχετωδες δτκατωματης ανττποοσώπευσης μεσω της ψηφου ­αγνωστο κατ αναομοστο με τοπνευμα της αοχατας δημοκοαττας ως ποος την ανττποοσωπευττκοτητακατ μη χαοακτηοτσττκο της ως ποος την ψηφο¬ τετνετ να απονευοωθετκατ να καταστετ κενο γοαμμα, καττ που ηδη συμβατνετ σττς πεοτσσοτε­οες αναπτυγμένες χωοες. τ ·

Η πολυ πτθανη συοοτκνωση ακομη κατ της τδτας της θεσμτκης οντο­τητας του εθνοκοατους ποος οφελος οχτ μτας παγκοσμτας κοτνοτηταςπανανθοωπτνης συναδελφωσης κατα τα ποοτυπα των Στωτκων, αλλαποος οφελος μτας συγχοονης υπεοεθντκης ολτγαοχτας ετνατ σαφές οττ

280 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

απομακουνει ακόμη παοαπεοα τη συγχοονη δημοκοατια από την αθη­να'ικη ποογονό της, τουτη τη φοοα μαλιστα διχως να συμβαλλει στονπαγκόσμιο εκπολιτισμό όπως τουλαχιστον εποαξε ο μακεδονικός επε­κτατισμός ο οποιος, κατ' αναλογια της συγχοονης τασης αποδυναμω­σης του εθνοκοατους, εξαφανισε την «πόλη­κοατος».

Παοόλ' αυτα οοισμενοι υποστηοιχτες της συγχοονης δημοκοατιας,όπως ο Ιοηιτ Βιιιυτ, που διαβλεπουν παοαπλανητικα στοιχεια στην σύγ­χοονη δημοκοατια, θεωοουν ότι η ποακτικη της βιωσιμότητα και η ελ­λειφη καλυτεοου συστηματος [Ιειυτε αε τηὶευκ] θα ποεπει να μας οδηγουνστο να ελπιςουμε πως «το ταχυδακτυλουογικό της κόλπο» θα συνεχισεινα λειτουογειῃ Ι

Για την Κοτη1ΙΙγ εκεινο που επιδεινωνε τα ποοβληματα της αθηναϊ­κης δημοκοατιας ηταν «το γεγονός ότι κυβεονουσε ο λαός αντι να εκλε­γει απλως τους ανθοωπους που θα τον κυβεονουν››18. Αυτό το «μεγα»κατα την ΙἰοιτπΙΙΙγ μειονέκτημα της αθηναικης δημοκοατιας ηταν στηνποαγματικότητα το μεγα πλεονεκτημα μιας κοινωνικης μοοφης οογα­νωσης που υπηοἔε δημιουογός του ανεπαναληπτου ελληνικου μεγαλει­ου και που, όπως παοατηοει ο Γεωογιος Βλαχος, «όταν μια μεσα η αν­θοωπότητα θα εχει ποοσλαβει, όπως ειναι δυνατό να ελπιςει κανεις, τημοοφη μιας μοναδικης κοινότητας ελευθεοων ανθοώπων [...] θα ποο­βαλλεται ακόμη ως ενα φωτεινό ποότυπο››19.

5.2 ΨΙΑΟΣΟΨΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Το γεγονός ότι η Αθηνα δεν παοηγαγε ποτε καμια δημοκοατικη πολι­τικη θεωοια δεν σημαινει σε καμια πεοιπτωση, όπως υποστηοιςει οΡεττγ Αιτιὶετεοτὔο, ότι όλοι οι σημαντικοι φιλόσοφοι και ιστοοικοι ηταναπό πεποιθηση ολιγαοχικοι. Αλλα ακόμη και δηλωμενοι στην πολιτικηαοενα αντιδημοκοατες, όπως για παοαδειγμα ο Ηοακλειτος η ο Αισχυ­λος, τους οποιους ας σημειωθει θαυμαζε βαθυτατα ο Μεικ, δεν σημαινειότι δεν συνεβαλαν από αλλους δοόμους στην υπόθεση της ανθοωπινηςχειοαφετησης και συνεπώς σε μια ουσιαστικη δημοκοατικη ανελιξη.' Η αμφισβητηση και ο εντονος διαλογος που διαπνεουν τη φιλοσοφι­κη κοιτικη που ξεκιναει στο πεδιο της πολιτικης φιλοσοφιας από το

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 28!

σκεπτικισμο των σοφιστων και ποογενεστεοα σ° ενα πιο ευου πεδιο οχιαμεσα πολιτικο απο τους φιλοσοφους της Ιωνιας, σε συνδυασμο με τηναονηση καθε δογματος ή αυθεντιας, αποτελουν απο μονα τους βαθυτα­τες δημοκοατικες διεογασιες. ε

Πεοαν τουτου ομως η καθαυτή φιλοσοφική κοιτική της δημοκοατιαςσε καμια πεοιπτωση δεν μποοει να ταυτιςεται με την υπεοασπιση τηςολιγαοχιας, η οποια ως ποος το πεοιεχομενο της ταυτιςεται απολυτα μετην συγχοονη εννοια της ολιγαοχιας του πλουτου. Αντιθετα η φιλοσο­φική κοιτική υπήοἔε σαφώς αντιολιγαοχική και οοθωνε απεναντι στονπλουτο τη γνώση, ενώ οταν ειχε να επιλεἔει αναμεσα στην δικτατοοιατου πλουτου και εκεινη της φτώχειας επελεγε ξεκαθαοα τη δευτεοη.

Η κοιτική της αθηναϊκής δημοκοατιας απο μεοους των φιλοσοφωνήταν μια κοιτική που δεν αφοοουσε ειδικα στην δημοκοατια ως μοοφήδιακυβεονησης, αλλα στο συνολο των πολιτικών εποικοδομηματων τηςανταγωνιστικής κοινωνιας, και τουτο απο μια ανθοωποκεντοική σκο­πια. Η πολιτική ταξη θα εποεπε να δομειται ετσι που να αντανακλα τασυμφεοοντα της καθε κοινωνικής ατομικοτητας των πολιτών της.

Εκεινο που ολες οι φιλοσοφικες σχολες αναζητουσαν ήταν η ευτυχιατου ανθοώπου. Α

Αυτος ήταν στον Πλατωνα ο σοφος που ειχε τη δυνατοτητα ν° απο­καλυψει, ἔεπεονώντας την αλλοτοιωση, την ουσια των ποαγματων ποσ­σεγγιζοντας την Ιδεα, στον Αοιστοτελη ο σοφος και παλι που ειχε ωςαποκλειστική δοαστηοιοτητα αυτοσκοπο την ελευθεοη πνευματική δοσι­

στηοιοτητα, στην Στοα εκεινος που εναομονιςοταν με το Λογο της Φυ­σής και, τελος, στον Κήπο εκεινος που μεσω του ιδανικου συνδυασμουπονου και ηδονής, δηλαδή της αταοαξιας, μποοουσε να ανακαλυψει τημονιμη ευτυχια.

Στο βαθμο που η πολιτική κοινωνια και πιο συγκεκοιμενα η πολημποοουσε να ποοσφεοει στον πολιτη, μεσω της συμμετοχής του σε αυ­τήν, την ευτυχια και τουτο ήταν δυνατο οσο ο δεσμος πολιτη και πολιτι­κής κοινοτητας ήταν αμεσος, τοτε το ιδανικο ζητουμενο ήταν η υπεοβα­ση ολων των υπαοκτών ανταγωνιστικών πολιτευματων υπεο ενος ιδα­νικου πολιτευματος της πολης.

Στο βαθμο που η πολιτική κοινωνια αοχισε να ξεφευγει απο τον αμε­σο ελεγχο των πολιτών της, να αποσπαται απο την κοινωνια των ιδιω­τών και, συνεπώς, ήταν αδυνατη η ουσιαστική λαϊκή κυοιαοχια απο με­

Ζ8Ζ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

οους των πολττων, τοτε η λυση αναζητουνταν στο τδτο το ατομο ως με­μονωμενη μοναδα. Ατομτσμος κατ αναχωοηττσμος απο τα κοτνα αποτε­λουσαν ποοϋποθεσετς του εναοετου βτου.

Αυτη η μεταστοοφη απο τον κοτνωντκο­πολτττκο ανθοωπο πολττηποος τη μεμονωμένη ατομτκοτητα, με μοναδτκο κοτνωντκο εξωπολτττκοδεσμο εκετνον της φτλτας η την παγκοσμτα κοτνοτητα των σοφων σημα­τοδοτετ το πἐοασμα απο μτα πολτττκη κοτνωντα αμεσων κοτνωντκωνσχέσεων κατ ελεγχομενη απο τους πολττες της σε μτα μη ελεγχομενη πο­λτττκη κοτνωντα οπως εκετνη που δταμοοφωθηκε με τη μακεδοντκη κα­τακτηση κατ κυοτως μετα το θανατο του Αλεξανδοου, οποτε κατ κυοταο­χουσαν οτ εοτδες αναμεσα στους δταδοχους του.

Μ° αλλα λογτα η πολτττκη μποοουσε να εχετ γτα τη φτλοσοφτκη κοτ­ττκη καποτα συμβολὴ στην ευτυχτα του ανθοωπου, μονο στο βαθμο πουθα κυοταοχουνταν απο αυτοδταχετοτσττκα στοτχετα. Δταφοοεττκα ακομηκατ η ενασχοληση με την πολτττκη παυετ να εχετ νοημα η μη μονον πασαως δτασφαλτση της ατομτκης αταοαξτας στα πλατστα αλληλοσυγκοουο­μενων, αλληλοπεοτοοτσττκων κοτνωντκων σχεσεων.

Ομως σ° αυτη την πεοτπτωση η ασφαλετα του ατομου, δτα της ττμω­οτας εκετνων που θτγουν τα συμφεοοντα του, η βτα η ο φοβος της βταςτου κοατους ττμωοου δεν αοκουν γτα την ευτυχτα του ανθοωπου πουτην αναςητετ πλεον μεσω της ποοσωπτκης του ηθτκης τελετωσης.

Γ τα τη φτλοσοφτκη κοτττκη λοτπον, η πολτττκη εχετ νοημα μονο στοβαθμο που δεν εχετ αποχωοτστετ με τη μοοφη του κοατους ως ξενο μηελεγἔτμο σωμα απο την κοτνωντα. Σε δταφοοεττκη πεοτπτωση καθε ενα­σχοληση με την πολτττκη ετνατ ματατη.

Τουτο σηματνετ οττ ντα τη φτλοσοφτκη κοτττκη ποαγματτκη λατκη κυ­οταοχτα κατ κοατος ετνατ ασυμβτβαστα κτ οττ συνεπώς, οπως θα ελεγεκατ ο Μετκ, δεν μποοετ να υπαοξετ ελευθεοο κσατος. Κοατος κατ ελευ­θεοτα ετνατ ασυμβτβαστα21.

Βεβατως, οτ θεμελτακοτ κανονες της πολης, η συνολτκη ανττπαοαθε­ση σ' αυτην ως θεσμο, ποωτοεμφαντστηκε με τους Κυντκους κατ τονΔτογενη ποτν το θανατο του Αλεζανδοου. Η εναομοντση της ζωης με τηνκοτνη ανθοωπτνη φυση, με τη φυση των ποωτογονων ανθοωπων καττων ςωων, ανττπαοατεθηκε στη ζωη της πολης κατ ταυτοχοονα υπηοξεμτα στοοφη σττς ηθτκες αἔτες που σηματοδοτουσε μτα επτστοοφη στονΣωκοατη.

ΑΡΧΑ!Α ΔΗΜΟΚΡΑ ΪΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 283

Απο αυτην τη σκοπια ο κυνικος αναχωοητισμος, ασκητισμος και οελεατικος ηδονισμος υπηοζαν αντιστοιχα το ποοανακοουσμα του Στωι­κισμου και του Επικουοισμου και της ελληνιστικης φιλοσοφιας με τηνισχυοη εμφαση στο ατομο. Όμως, οσο ακομα η πολη μποοουσε να πα­οαμενει μια ελεγχομενη κοινοτητα πασα την κοιση του Πελοποννησια­κου πολέμου, κυοιαοχο παοεμενε το κοινωνικο ιδανικο που δεν ἔἐφευγεαπο τα οοια της πολης, ενω οι ατομιστικες θεωοησεις ηταν μαλλον πε­οιθωοιακες και εκφοαση των ιδιων των αντιθεσεων της δημοκσατιας. Οατομισμος γινεται κυοιαοχος μονο εκατο χοονια αογοτεοα, οταν πια ηπολη ως πλεγμα στηοιἔης του κοινωνικου ιστου κατεοοευσε ολοκληοω­τικα και αντικατασταθηκε απο ενα ανεξέλεγκτο δημοκοατικα κοσμοπο­λιτικο πλεγμα.

Η αναλογια αναμεσα στη συγχοονη υπεοβαση του εθνοκοατους καιτη μαςικη ταση αποπολιτικοποιησης ιδιως των νεων ανθοωπων και τηςστσσφης ποος την λυση της ατομικης λυτοωσης ειναι εμφανεστατη.

Όσον αφοοα στη σχεση ανθοωπου­πολιτη η φιλοσοφικη κοιτικη ει­ναι σαφες ακομη και στην πεοιπτωση του Πλατωνα οτι ποοτασσει τονανθοωπο. Η συμμετοχη στην πολιτικη ζωη αποτελει για το σοφο μεσοτοσο για την καλυτεση διευθέτηση των κοινων, στα οποια ετσι κι αλ­λιως συμμετεχει και ο ιδιος, οσο και για τη χειοαφετηση των συνανθσω­πων του. Ο πολιτικος βιος ειναι στην υπηοεσια του ατομικου βιου και οποωτος κοινεται με το κατα ποσο συμβαλλει στο δευτεοο. Στο βαθμοπου θεωοειται οτι η πολιτικη κοινωνια δεν συμβαλλει πια στην επιτευςητης ατομικης ευτυχιας, τοτε ο καθενας χωοιστα η εστω με τους φιλουςτου η με τους αλλους σοφους επιδιώκει πεοα και εξω απο την κοινωνια,διχως τη μεσολαβηση του πολιτη, να ποοσεγγισει την ευτυχια.

Αἔιςει να επισημανθει οτι η ποοεια απο την ταυτιση πολιτη και ολο­κληοωμενου ανθοωπου ποος το μεμονωμένο ατομο ειναι παοαλληλη μετην ποοεια απο τον πιο καθαοο πλατωνικο ιδεαλισμο ποος τον επικου­οικο υλισμο.

Η παοακμη των πολεων επιταχυνει και την παοακμη των Ολυμπιωνθεών. Στην Στοα ο Λογος της Φυσης ειναι και λογος του ανθοωπου, ενώστον Κηπο ο Θεος ουτε δημιουογει τον κοσμο ουτε παοεμβαινει στατων ανθοωπων. Οι ανθοωποι καλουνται να τα βγαλουν πεοα μονοιτους διχως την παοεμβαση μιας ενοποιητικης κοινωνικης συλλογικοτη­τας η καποιας μεταφυσικης οντοτητας. Σε ολες ομως τις πεοιπτωσεις

284. |”|ΩΡ|ὉΣ ΡΟΥΣΗΣ

αυτοσκοπος ήταν ο ανθοωπος, ειτε ως κοινωνική ατομικοτητα ειτε ωςμεμονωμένη ατομικοτητα, ποτε ομως ο πλούτος ή το χοήμα ως αυτο­σκοπος ή η απεοιοοιστη ικανοποιηση αλογων υλικων απολαύσεων.

Η φιλοσοφική κοιτική στο σύνολο της θέτει επι ταπητος το κεντοικοζήτημα της αποξενωσης και της στοεβλής συνειδησης, ειτε με τη μοοφήτων πλατωνικων ειδωλων που ποοκύπτουν απο την αμαθεια και τηνκυοιαοχια του .μεοικού εγωιστικού ή και ταξικού συμφεοοντος, ειτε ωςποοϊον της χαμένης κοινωνικής ατομικοτητας μετα την καταοοευση τηςπολης. Ετσι ειναι αλήθεια οτι η φιλοσοφική κοιτική δεν κολακεύει τολαο, για να τον υποδουλωσει στη συνεχεια στην ολιγαοχια του πλούτου,αλλα ποοσπαθει μεσω της γνωσης, της παιδειας και της εγκοατούς ξωήςνα οδηγήσει τουλαχιστον τους αξιους στη χειοαφετηση.

Εκτος απο τους Κυνικούς και ως ενα βαθμο τον Ζήνωνα η γνωσηαποτελούσε ποουποθεση της ευτυχιας. Ακομη και οι Επικούοειοι τηνθεωοούσαν απαοαιτητη, αν μή τι αλλο, για να ξεπεοαστούν οι ποολή­ψεις και ο φοβος των θεών και του θανατου.

Στο βαθμο που η πολιτεια ειχε να συμβαλλει σε κατι, αυτο ήταν πα­νω απ° ολα η παιδεια. Όπως θα ελεγε ο Σοφοκλής για τη φιλοσοφικήκοιτική, «οι φοονιμες ποαξεις ειναι παιδια της μαθησης»22 και οχι τουπλούτου.

Βεβαιως και τούτο πεοα απο τις διαφοοετικες έως και αντιθετικεςποοσεγγισεις οσον αφοοα στην μεταξύ των ανθοωπων φυσική ισοτητα,οι σοφοι, οι εναοετοι, οι καλοι ήταν παντοτε οι λιγοι και η οποια ιδανι­κή κοινοτητα, ειτε πολη ήταν αυτή ειτε παγκοσμια κοινοτητα των σο­φων, ήταν παντοτε μια κοινοτητα εκλεκτων, μια κοινοτητα αοιστων,μια κοινοτητα των ολιγων, αλλα οχι των ολιγων του πλούτου.

Το χαμηλο επιπεδο αναπτυξης των παοαγωγικων δυναμεων και ηδουλεια ήταν ή βασική αιτια αυτής της αντιληψης και τούτο απο δύο συ­γκλινουσες οπτικές γωνιες.

Απο τη μια η υποβαθμιση της αναπτυξης των παοαγωγικων δυναμε­ων πεοα απο τήν αξιοποιηση της πιο σημαντικής απο αυτες, δηλαδή τηςανθοωπινης εογατικής δύναμης, οφειλονταν στην με ελαχιστο κοστοςαξιοποιηση της εογασιας των δούλων και απο την αλλη η ιδια η υπο­βαθμιση της χειοωνακτικής εογασιας συνδεοταν με το γεγονος οτι σε με­γαλο βαθμο αυτή εκτελούνταν απο δούλους.

Ταυτοχοονα ομως η αναπτυξη της παοαγωγής και συνεπαγομενα

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 285

του υλικου πλουτου κατω από αυτες τις συνθήκες δεν μποοουσε πασανα ειναι πεοιοοισμενη.

Ετσι, από τη μια η υποτίμηση των υλικων αγαθών και η εγκοατειαως ποος αυτα και από την αλλη ο πεοιοοισμός στους λιγους της δυνα­τότητας αναπτυἔης της πνευματικής δοαστηοιότητας, της απαοαιτητηςγια την ποόσβαση στην ευτυχια, ηταν θεμελιακα χαοακτηοιστικα τηςόποιας ιδανικής κοινότητας.

Το βασιλειο της ελευθεσιας, κατω από το δοσμενο κατα την αοχαιό­τητα επιπεδο αναπτυξης των παοαγωγικων δυναμεων, δεν μποοουσεπασα να αφοοα στους λιγους και εκλεκτους. Α

Όμως, ποοσοχή ακόμη και στις πιο ακοαιες πεοιπτωσεις θεωοητικο­ποιησης της δουλειας ή ακόμη και αποκλεισμου καθε εογαζόμενου από

την ιδιότητα του πολιτη, όπως στον Αοιστοτελη, τουτο δεν ποοβλεπό­ταν για να πλουτισουν οι λιγοι, αλλα για να μποοεσουν οι πιο αξιοι ναχειοαφετηθουν, μια και αυτό ηταν αδυνατο για όλους.

Ειναι ποοφανες στα πλαισια αυτης της συλλογιστικής ότι ο ετσι κιαλλιως πεοιοοισμενος πλουτος δεν αντιμετωπιζόταν πασα ως μεσο τηςπνευματικής χεισαφετησης και σε καμια πεοιπτωση ως αυτοσκοπός, πό­

σο μαλλον στη λογικη του κεφαλαιου.Έτσι και η ιδιωτική ιδιοκτησια, όταν γινόταν αποδεκτή, ειχε μαλλον

το χαοακτήοα του αναγκαιου κακου ή αποτελουσε δειγμα αμοιβαιαςεμπιστοσυνης αναμεσα σε φιλους, ενω η χοήση της σε καμια πεοιπτωσηδεν απέβλεπε στην παοαπεοα αναπτυξη της.

Εζαλλου σε αντιθεση με φιλοσόφους, όπως ο ιοεΙ‹ε, για κανενα στο­χαστή της αοχαιότητας η διαφυλαἔη της ιδιοκτησιας δεν αποτελουσε θε­

μελιακό στόχο της Πολιτειας.Στο ιδιο πνευμα το εμπόοιο και οι καπηλοι εμποοοι ήταν σαφως

υποτιμημενα στην αξιολογική κλιμακα των φιλοσόφων όλων των σχο­λων.

Με δεδομενο ότι το ζητουμενο ήταν στην καθε πεοιπτωση μια μη

ανταγωνιστική κοινωνια, από τη μια γινονταν ποοσπαθειες για να αμ­βλυνθουν οι ανταγωνιστικες αντιθέσεις, από την αλλη οι ιδανικες πολι­τειες των λιγων αοιστων ήταν κοινότητες φιλιας και ομόνοιας.

Σε καμια από τις φιλοσοφικές σχολες ­και τουτο ειναι χαοακτηοι­στικό του πεοιεχομενου των ιδανικων κοινοτήτων­ δεν υπήοχε ποό­βλεφη για καποιο ιδανικό καταναγκαστικό κοατικό μηχανισμό, και

286 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

στην πεοτπτωση πού ο νόμος πού από τη φύση τού πεοτεχετ το στοτχετοτού κατανανκασμού αναδετκνύόταν σε κύοταοχο, τούτο σύνεβατνε γτανα πεοτοοτσετ μαλλον τούς αοχοντες παοα γτα να εντσχύσετ την κύοταο­χτα τούς.

Όταν η Ι. ΚοιητΠγ ύποστηοεςετ αναφεοόμενη στον Αοτστοτελη όττ «τονα δτδαξούμε όττ η ελεύθεοτα επτβαλλετ το σεβασμό των νόμων εύνατ τομόνο μεσο ντα να πετύχούμε να δταοκεσετ η ελεύθεοΕα»Ζ3, φαενετατ να ζε­χναετ όττ, ντα τον Αοτστοτελη κατ όχτ μόνο, οτ νόμοτ πού θα ποεπετ νασεβόμαστε δεν αποτελούν επτστεγασμα της ταἔτκης κύοταοχεας τωνπλούστων, αλλα σύθμτσετς πού θα εξύπηοετούν το κοτνό σύμφεοον.

Όσον αφοοα πτο αμεσα στη κοτττκη της δημοκοατίας, αύτη δεν είνατδύνατόν να κατανοηθετ παοα από τη σκοπτα τού καθε φοοα ποοβαλλο­μενού τδαντκού πολττεύματος.

Ἑτστ, η κοτττκη της δημοκοαττας δεν γτνετατ από τη σκοπτα τού σύμ­φεοοντος των πλούστων, αλλα από τη σκοπτα τού γεντκού σύμφεοοντοςτο οποτο δεν μποοεά παοα να εἔαοτατατ από τη γνώση.

Το τσο δτκατο της δημοκοαττας κατανγελλετατ όχτ από τη σκοπτα τηςαοχης «στον καθενα αναλογα με τον πλούτο τού» αλλα από τη σκοπτατης αοχης «στον καθενα αναλογα με τη σοφεα τού κατ την αοετη τού».Αύτό ετνατ το βαθύτεοο νόημα τόσο της εννοτας της δτκατοσύνης στονΠλατωνα όσο κατ της αναλογτκης τσότητας στον Αοτστοτελη. '

Απενανττ στη σύγχοονη ανττληψη πεοτ τσού δτκατού, πού όπως ετδα­με ετστ κτ αλλτως αύτοανατοεττατ, οτ ανταγωντσττκες κοτνωντες εμφανε­ςοντατ από την φτλοσοφτκη κοτττκη, όπως ποαγματτ εενατ, κατ αύτό πούεπτδτωκετατ, πεοα από το κλετστμο της ψαλεδας φτωχετας­πλούτού ετ­νατ η αναδετξη των πτο αξτων στα ανώτατα αξτὼματα.

Κατ τούτη η αἔεα δεν ύπολοντςετατ ούτε με βαση ττς τεχνοκοαττκεςγνωσετς ούτε πόσο μαλλον την τκανότητα πλούττσμού, αλλα_με βασητην δύνατότητα ποοσενγτσης της αληθετας μεσω της γνωσης κατ της πατ­δεύας.

τ

Ακόμη η δημοκοατύα ετνατ στο στόχαστοο ως εἔούστα την οποτα δό­λτως εκμεταλλεύοντατ οτ δταφοοοτ επττηδετοτ της πολτττκης ποος ύδτοσύμφεοον, ως απόσπαση των δταχετοτστων τού κοτνού σύμφεοοντοςαπό αύτό το σύμφεοον.

Γτα τη φτλοσοφτκη κοτττκη η βούληση της πλετοψηφτας δεν ετνατ,

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑ ΠΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 287

οπως θα ελεγε και ο Κουεεεειι, ταυτοσημη με τη γενική βούληση, δηλαδήμε το δεον, και τούτο διοτι ο αλλοτοιωμενος λαος μποοει να παοασυο­θει και να μην εκφοαςει τα ποαγματικα του συμφεοοντα.

Η οιςοσπαστική δημοκοατια επικοινεται απο τη φιλοσοφική κοιτικήως εἔουσια των μη σοφων, ενω η ολιγαοχια του πλούτου ειναι ετσι κιαλλιως καταδικαστεα, οπως και ο πλούτος ως καθαυτή αξια.

'Ομως και αυτο ειναι ιδιαιτεοα σημαντικο, η δημοκοατια ως σοφιατων πολλων, εμπειοια των πολλων και ως η εγγύτεοη εκφοαση του κοι­νού συμφεοοντος ειναι ποοτιμοτεοη απο την αυθαιοεσια του ενος ή τωνολιγων. Η δικτατοοια των φτωχων ως ταξική κοινωνια ειναι χειοοτεοηαπο την ιδανική πολιτεια, ειναι ομως η καλύτεοη απο τις «παοεκβατι­κες» μεν, αμεσα ιστοοικα δυνατές δε, μοοφἐς οογανωσής.

Όταν λοιπον ποοκειται για κοινωνιες με ανταγωνιστικές αντιθέσειςπου δεν κυοιαοχούνται απο τη γνωση και τη σοφια, οταν ποοκειταιστην ουσια για δύο πολεις, τοτε η δικτατοοια των φτωχών ειναι ποοτι­μοτεοη απο τη δικτατοοια των πλουσιων.

Ειδαμε οτι η αθηναϊκή δημοκοατια ήταν στην ποαγματικοτητα μιαμοοφή λαϊκής διακυβεονησης που αντιστοιχούσε σ' ενα υπο διαμοοφω­ση κοατος, η οποια μποοεσε να αναπτυχθει παοαλληλα με τη διαδικα­σια αποσπασης της κοινωνικής διαχειοισης απο την κοινοτητα των γε­νων, στο βαθμο που η δουλεια και η ηγεμονια εδιναν τη δυνατοτητα στολαο πασα την ύπαοἔη της ιδιωτικής ιδιοκτήσιας και της οικονομικήςανισοτητας να εχει κατακτήσει μια ποαγματική πολιτική ισοτητα.

Η ισοτητα αυτή δεν εχει καμια σχεση με την ανισοτητα που πσοκύ­πτει απο το σύγχοονο διπλασιασμο της κοινωνιας απο το κοατος καιτην κυοιαοχια τοσο οικονομικα οσο και πολιτικα της ολιγαοχιας τουπλούτου.

Η φιλοσοφική κοιτική στη δημοκοατια μαλλον πιο μακοια βοισκεταιαπο τη σύγχοονη δημοκοατια απ° ο,τι η ιδια η αθηναϊκή δημοκοατια.

Ενιαιος στοχος της δεν ήταν η αντικατασταση της δημοκοατιας αποτην ολιγαοχια, νοούμενη ως εξουσια των πλουσιων για να εξυπηοετούντα οικονομικα τους συμφὲοοντα, αλλα ειτε η ολιγαοχια των αοιστωνποος οφελος του συνολου ­¬ο σοφος του Πλατωνα επιστοεφει στο σπή­λαιο­ ειτε η διακυβεονηση απο τους σοφούς με τη συναινεσή του λαούγια το κοινο καλο ειτε η αναζήτηση της ατομικής αοετής ή της αταοα­ζιας εκτος πολιτικής κοινωνιας.

Ζ88 ηοποε ΡοΥΣΗΣ

Απέναντι στην ανταγωνιστική κοινωνια της κυοιαοχιας του πλου­του και της αποξένωσης, η φιλοσοφική κοιτική ποοτασσει μια κοινωνιαφιλιας και γνωσης. Ο ιδανικός ανθοωπος των φιλοσόφων ειναι ο σοφόςκαι όχι ο πλουσιος.

Απέναντι στην κυοιαοχια της καταναγκαστικής εογασιας και της οι­κονομικής αναγκαιότητας, δηλαδή της γενικευμένης αποἔενωτικής δου­λειας και στη θεοποιηση του εμποοευματος και του χοήματος, η φιλοσο­φική κοιτική ποοτασσει για τους ολοκληοωμένους ανθοωπους το βασι­λειο της δοαστηοιότητας αυτοσκοπου, ποοτασσει μια ανθοωποκεντοικήποοοπτική, έστω κι αν αυτή αφοοα μια μειοψηφια εκλεκτων.

Ἑτσι λοιπόν η φιλοσοφική κοιτική πέοα από τη μοοφή διακυβέονη­σης, πέοα απο το οικονομικό υπόβαθοο της πόλης και της αυτοκοατο­οιας στη συνέχεια, αυτό που θέτει σε αμφισβήτηση ειναι οι αξιες πουκυοιαοχουν στις ανταγωνιστικές κοινωνιες. Θέτει σε αμφισβήτηση τιςαἔιες που θα ποοταξει αογότεοα ο Ηοουεε, αναγοντας τες σε φυσικέςεπιθυμιες, για να θεμελιωσει την αστική κυοιαοχια: τον πλουτο, το κέο­δος και τη διευουνση της ιδιοκτησιας.

Η φιλοσοφική κοιτική παοαμένει πιστή στην ησιοδική αντιληψη, κα­τα την οποια αποτελει κοιμα, όταν «μποοει κανεις με του χεοιου τη βιαμεγαλο ν' αποχτήσει πλουτο· μποοει και με τη γλωσσα να τα ληστέψει,και τετοια πολλα γινονται όταν το δόλωμα του κέοδους ξεγελασει τομυαλό τ' ανθοωπου, κι αφήσει πισω η αδιαντοοπιακαθε συναισθησητου δικηου››24. Απέναντι και εναντια στο κέοδος ως αυτοσκοπό ποοτασ­σει ως κυοιαοχη αἔια τον ειδικα ανθοωπινο λόγο και την ανεμπόδιστηαναπτυξη του.

Βεβαιως, η φιλοσοφική κοιτική, ακοιβως επειδή δεν ήταν δυνατό τοιδανικό της να ποοκυψει μέσα από την ποαγματικότητα της εποχής της,επειδή δηλαδή ήταν μποοστα από τις δυνατότητες της εποχής της, απότη μια έχει ουτοπικό χαοακτήοα και από την αλλη πεοιοοιζει αυτό τοιδανικό σε μια μειοψηφια του πληθυσμου.

Σε αντιθεση με όσα υποστηοιζει ο Κωστας Παπα“ιωαννου25 για τουςἙλληνες δεν ειναι μόνο το ειναι αλλα και το γιγνεσθαι ή το δέον πουέχει σημασια και αυτό ισχυει τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επι­πεδο.

Οι ιδιες οι μοοφές των πολιτευματων αντιμετωπιςονται δεοντικα,δηλαδή από την αποψη της ικανότητας τους να βοηθήσουν τον ανθοωπο

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΪΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ζ89

να επιτυχει ενα ηθικο στοχο26, και αυτο αποτελει αλλη μια σημαντικηοιαφορα τους απο τον χυοαιο ωφελιμισμο που χαρακτηριςει τις συγ­χρονες οημοκρατιες.

Όπως λοιπον η ιδια η αθηναικη οημοκρατια, η φιλοσοφικη κριτικητης ξεπερνα την εποχη της και μ' αυτην την εννοια ειναι ακομη και ση­μερα επικαιοη και μαλιστα σημερα το ιοανικο της χειοαφἐτησης μπορειαπο ουτοπια να γινει πραγματικοτητα και να αφορα στο συνολο τουπληθυσμου και οχι λιγους προνομιουχους.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Νικολοιου Αντωνοπσυλου, Η Δημοκρατία στην Αρχαία Ελλάδα, ΊορυμαΓουλανορη­Χορν, 1993, σελ. 53.

2. Μιχαηλ Σακελλαριου, «Η Κοινοτητα των Αθηναιων και η Αθηναικη Δημο­κρατια» στο Η Αθηναικη Δημοκρατία, της Ακαὀημιας Αθηνων, ο.π., σελ. 11.

3. Ι. σε Βοτουιγ, Προβλήματα της Αρχαίας Ελληνικης Δημοκρατίας, ο.π., σελ.27.

4. Χλλθ. Ροτεετ, Η γένεση της Αθηναικης Δημοκρατίας, ο.π., σελ. 28.5. ΟΕΚ. Μονο, Δημοκρατία, φιλοσοφία και επιστήμη στην αρχαια Ελλαὁα,

ο.π., σελ. 57.6. Η συγχρονη τυπικη οημοκοατια αναπαραγει την ταξικη οικονομικη και πο­

λιτικη κυριαρχια, ενω μεσω της τοπικης ισοτητας των πολιτικών οικαιωμα­των αναπαραγεται η οικονομικη ανισοτητα τους.

7. Βλεπε Ιεαη­Ιεεσιιεε Κομεεεειι, Πιτ εοτιττετ 5οοίεΙ, Ιιντε Π, ‹:11ερ.3 και Ιιντε Ιν,‹:1ταρ.2.

8. Βλέπε πιο αναλυτικο για το ςητημα της αποἔενωσης Γ. Ρουση, Ο λογος στηνουτοπία, ο.π.

9. Βλεπε και Ι.­Ρ. νεττιειητ, Μχτίτε ετ ρεοεὀε ‹:ΙιεΖ Ιεε Οτεεε, ο.π., σελ. 297.10. Σοφοκλη, Αντιγονη.11. Παναγιωτης Κονδυλης, Ο Μαρξ και η Αρχαία Ελλαὁα, ο.π., σελ. 45.12. Α. Μανεσης, Φ. Σπυροπουλος, Το πολίτευμα της Αθηναικης Δημοκρατίας,

ο.π., σελ. 55.13. Ρ1ι1Ιεγ, Αρχαία και Συγχρονη δημοκρατία, ο.π., σελ. 37.14. Ν. Αντωνοπουλου, Η Δημοκρατία στην Αρχαία Ελλαὁα, ο.π., σελ. 44.15. Αριστοτέλους, Πολιτικά, 1255ὶ›31 κ.ε.16. Ι.Κ. Οεὶοτειὶτη, Σε Πομνεὶ έτει ίσσμετιιεί, εαιτ. ΟειΙΙ1ιτ1εττΙ, 1968, σελ. 71 και επο­

μενες.17. Ιοηο Πιιιυτ, «Συμπέρασμα» στο Δημοκρατία: το ταἔείὁί που ὁεν τελείωσε,

σ.π., σελ. 337.18. 1. σε Κοιη1Πγ, Προβλήματα της Αρχαίας Ελληνικης Δημοκρατίας, ο.π., σελ.

31.

290 ΠΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Γ. Βλαχος, Η Ιὁέα τοιπελεὐθεοου ανθοώπου, ο.π., σελ. 11.Πἐου Αντεσσον, Απο την αοχατοτητα στον φεουὁαοχιομο, εκὁ. Οδυσσέας,1981, σελ. 46. 1

Βλεπε Κ. Μαοξ, Κοτττπή του ποογοαμματος της Γποτα, επὀ. Σὺγχοονη Επο­χή, σελ. 23.Σοφοκλέους, Οτὁἰπους επί Κολωνώ. 1 ­

Ι. ἀο Ηοισ11Ιγ, Ποοβλήματα της Αοχαόας Ελληνικής Δημοποατἰας, ο.π., σελ.271.Ησἐοὀος, Εογα και Ημἐοαι, 320­324.Κ. Παπαϊωαννου, Η αποθέωση της ιστοοίας, ο.π., σελ. 35.Ρ1τιΙεγ, Αοχαία και σύγχοονη ὁημοκοατόα, ο.π., σελ. 70.

ό. ΑΝΤΙ ΓΙΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ:Η Αινιεειεειιτογινιεινμ επιι‹ΑιεοτΗτΑΤΗΣ ΑοΗΝΑικιιΣ Δμινιοκελτιλες

Η αοχαια αθηναϊκή δημοκοατια υπήοἔε μόνο, όπως υποστηοιςει οΜειικ, για την αοχαιοελληνική τεχνη και σκεψη ό,τι ωοαιότεοο εδωσε ηπαιδική ηλικια της ανθοωπότητας ή κατω από τις συγχοονες συνθήκεςυπαοχουν οι δυνατότητες να αναβιώσει, και μαλιστα όχι σαν φαοσα, ημοοφή διακυβεονησης που την χαοακτήοιζε;

Για τον ΜετΧ στα πλαισια της κυοιαοχης, αν και όχι μοναδικής στοεογο του, αντιληψης πεοι αντιστοιχιας παοαγωγικών δυναμεων και σχε­σεων παοαγωγής και βασης εποικοδομήματος μια τετοια δυνατότητααποτελει χιμαιοα. Κι όμως ο ιδιος όσον αφοοα στην Ρωσια, την Ισπα­νια και την Γαλλια, με αφοομή τη οωσική αγοοτική κοινότητα, τηνΙσπανική επανασταση του 1854­56 και την Κομμουνα του Παοισιου του1870, αντιστοιχα, κανει λόγο για δυνατότητα πεοασματος στο σοσιαλι­σμό παοα το ότι το επιπεδο των παοαγωγικών δυναμεων δεν ήταν τοκαταλληλο αντιστοεφοντας ετσι την κυοιαοχη συλλογιστική του.1

Πιο ειδικα όσον αφοοα στο μεγαλειο της αοχαιας ελληνικής τέχνης,παοόλο που ο Μετκ δεχόταν ότι «οοισμενες εποχές καλλιτεχνικής ανθη­σης, διόλου δεν αντιστοιχουν στην γενική εξελιξη της κοινωνιας κι επο­μένως και της υλικής της βασης, η οποια αποτελει κατα καποιο τοόποτο σκελετό της››,Ζ υποστήοιζε ότι το ανεπαναληπτό της οφειλεται ακοι­βως στο γεγονός ότι ειναι αδυνατον να επαναληφθουν οι συνθήκες χα­μηλής αναπτυἔης των παοαγωγικων δυναμεων που την γεννησαν.

'Ετσι λοιπόν «ενας ανθοωπος δεν μποοει να ἔαναγινει παιδι παοαμόνο να ἔεπεσει στην παιδική ηλικια»3, όπως εἔαλλου και γενικότεοα ηιστοοια δεν επαναλαμβανεται παοα σαν φαοσα.

Και στην Αγια Οικογένεια ο Ροβεσπιεοος και ο Σαιν Ζυστ κατηγο­

ΖΩΖ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

οουνται, επειδή «εφτιαἔαν την κεφαλή της κοινωνιας με τον αοχαιοτοοπο», ενω εποοκειτο «για τη συγχοονη αστική κοινωνια του γενικουανταγωνισμου των ατομικών συμφεοοντων, που ελευθεοα επιδιώκουντους σκοπους τους, της αναοχιας, της αποξενωμἐνης φυσικής και πνευ­ματικής ατομικοτητας»^.

Τέλος, στην Κοιτικἠ της Πολιτικής Οικονομιας, ο Μειτκ εντοπιζεικαι παλι το μεγαλειο της αοχαιοτητας σε σχεση παντοτε με τις ανωοιμεςκοινωνικὲς σχεσεις στις οποιες εμφανιστηκε.

«Η γοητεια που εχει για μας η τεχνη [των Ελλήνων] δε βοισκεται σεαντιθεση με την ανεἔελικτη κοινωνική βαθμιδα στην οποια αναπτυχθη­κε. Αντιθετα, η ελληνική τεχνη ειναι το αποτελεσμα της και αοοηκτασυνδεδεμένη με το γεγονος οτι οι ανωοιμες κοινωνικὲς σχεσεις στιςοποιες εμφανιστηκε και οπου μοναχα μποοουσε να εμφανιστει, ποτε δενμποοουν να επαναληφθουν ξανα» 5

Ο Μετκ επισημαινει οτι ο ΗεςεΙ παοατηοει μεν οτι ολα τα μεγαλακοσμοιστοοικα γεγονοτα παοουσιαζονται σαν να λεμε δυο φοοες, ξεχναομως να ποοσθεσει οτι τη μια φοοα εμφανιζονται σαν τοαγωδια και τηναλλη σαν φαοσα.6

­

«Η παοαδοση ολων των νεκοων γενεων βαοαινει σα βοαχνας στομυαλο των ζωντανών. Και οταν ακομα οι ζωντανοι φαινονται σαν ν'ασχολουνται ν° ανατοεφουν τους εαυτους τους και τα ποαγματα και ναδημιουογήσουν κατι που έχει ποουπαοξει, σ° αυτες ακοιβως τις εποχεςτης επαναστατικής κοισης επικαλουνται φοβισμενοι τα πνευματα τουπαοελθοντος στην υπηοεσια τους, δανειζονται τα ονοματα τους, τα μα­χητικα συνθήματα τους, τις στολες τους, για να παοαστήσουν με την αο­χαιοποεπή αυτή σεβασμια μεταμφιεση και μ° αυτή τη δανεισμενη γλωσ­σα τη νεα σκηνή της παγκοσμιας ιστοοιας.››7

Όμως, παοολα αυτα, τοσο στη θεωοια οσο και κυοιως στην ποαἔητα θεμελιακα χαοακτηοιστικα της αθηναϊκής δημοκοατιας αποτέλεσαντον πυοήνα τοσο της θεωοιας του Κοιιεεεειι για τη μοοφη διακυβεονη­σης οσο και των Μειτκ, Λένιν, αλλα κυοιως χαοακτήοιςαν ολες τις συγ­χοονες λαικες εξουσιες απο την Κομμουνα του Παοισιου εως και ταποωτα χοονια της σοβιετικής εἔουσιας.

Στην εποχή μας μαλιστα, στο βαθμο που η ανθοωποτητα θα αξιοποι­ήσει τις δυνατοτητες που τις ποοσφεοει η συγχοονη αναπτυξη των πα­οαγωγικων δυναμεων και αναγαγει σε κυοιαοχη στη θεση της κατανα­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 293

·γκαστικής εσγασιας την ελευθεση δσαστησιοτητα­αυτοσκοπο και συνε­πώς τήν αναπτυξη της κοινωνικής ατομικοτητας των ανθσώπων, ειναιβεβαιο οτι θα αναβιώσουν ως πσος τη μοσφή διακυβεσνησης πολλα αποτα στοιχεια της ασχαιας αυτοδιευθυνσης.

Ασχικα λοιπον ο Κοιιεεεειιι πασολο που υπήσξε, ισως απο ιστοσικήαγνοια, μαλλον θαυμαστής της Σπαστης πασα της Αθήνας και πασολοπου η ιδανική του κοινωνια θυμιζει ως πσος την οικονομική της διασ­θσωση τη δημοκσατια των γεωσγών του Ασιστοτελη, μια και πσοκειταιγια μια κοινωνια ισων μικσοϊδιοκτητών, στην πσαγματικοτητα υιοθετεικαι πσοτεινει ολα εκεινα τα στοιχεια που απετσεπαν την αποσπαση τωνδιαχεισιστών των κοινών υποθεσεων απο το λαο που πσωτοεφασμοστη­καν κατα την ασχαια αθηναϊκή δημοκσατια. ι

Το συμβολαιο του Κοιιεεεειιι δεν ειναι μια συμβαση υποταγής σε κα­ποιο ἔεχωσιστο απο το λαο κυσιασχο, αλλα ενας συνεταισισμος οπουολα τα μελη του θα ειναι ισα. Ο νεος κυσιασχος που διαμοσφώνεται μ°

αυτο τον τσοπο ειναι ο λαος, του οποιου το καθε μελος ονομαςεται πο­λιτης, ως συμμετοχος στην κυσιασχη λαϊκή εἔουσια και υποκειμενο, ωςυποταγμενος στους νομους που αυτή η εἔουσια οσιζειἕζ '

Στο Κοινωνικό Συμβόλαιο για τον Κοιιεεοειιι η δήμοκσατια ειναιεκεινη η μοσφή διακυβεσνησής οπου κυσιασχος και κυβεσνηση ταυτιζο­νται. Ο λαος, ως ενιαιο σώμα, οχι μονο ψήφιςει τους νομους αλλα ταυ­τοχσονα ειναι εκεινος που αποφασιζει τα ιδιαιτεσα μετσα που απαιτου­νται για την εφασμογή τους9.

«Ο κυσιασχος που δεν ειναι πασα ενα συλλογικο ον δεν μποσει πα­σα να αντιπσοσωπευεται απο αυτον τον ιδιο», η δε λαϊκή κυσιασχια γιανα μποσει να εκφσαζει τη λαϊκή βουληση θα πσεπει να ειναι η ιδια γενι­κή και συνεπώς αποκλειονται τα ενδιαμεσα σώματα, οι «τμηματικεςενώσεις», οπως συλλογοι, κομματαἔθ

Εφοσον λοιπον για τον Κοιιεεεευ η λαϊκή κυσιασχια ειναι αδιαισετηώστε να μποσει να εκφσαζει τη «γενική βουληση», η διακσιση των εξου­σιών στην οποια επεμειναν τοσο ο ΙιοοΙ‹ε και Μοιττεεσιιιευ δεν έχει κα­μια θεση στην πολιτεια του Συμβολαιου.

Σ° αυτα τα πλαισια η οποια κυβὲσνηση θεωσειται, ως επιμεσους καιοχι γενικο σώμα, οτι εχει την ταση να σφετεσιστει την εἔουσια και ν°

αποσπαστει απο τη «γενική βουλήση»Π και γι' αυτο, εφοσον δεν θα ει­ναι πασα ενα σώμα υπαλλήλων του λαου, θα πσεπει να βσισκεται υπο

29.41 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

το συνεχη έλεγχο των ενεογών πολιτών κυοιως μέσα απο μοοφές αμε­σης δημοκοατιας, οι οποιες κατα τη διαοκεια της λειτουογιας τους κα­“ταογουν και την κυβέονηση.12 Διαφοοετικα η κυβέονηση μετατοέπεταιαπο υπηοέτη σε δυναστη του λαου.

Εκεινο συνεπώς που χοειαςεται ειναι μια ­κυβέονηση μη ποονομιου­χων διαχειοιστών και οχι διοικουντών, τα μέλη της οποιας θα έχουνβοαχυχοονιες θητειες, θα ειναι ανα πασα στιγμη ανακλητα, θα εναλλασ­σονται συνεχώς, θα ελέγχονται απο το λαο και τουτο οταν για ποακτι­κους λογους δεν θα μποοει να εφαομοςεται η αμεση δημοκοατια, πουαποτελει «τοομο των ηγετών σε ολες τις εποχές».13

Το οοαμα του Κοιιεεεειυ ειναι λοιπον μια αυτοδιευθυνομενη και οχιμια αντιποοσώπευτικη δημοκοατια. Ο Κοιιεεεειιι θέτει έτσι τις βασειςμιας λαϊκης κυοιαοχιας διαοκειας, η οποια δεν εκφοαςεται μονο στιςπεοιοδους των εκλογών και μαλιστα με τέτοιο τοοπο που η βουληση τηςπλειοψηφιας να ειναι αντιθετη απο τη «γενικη βουληση».

Όμως, αν ο Κοιιεεεειι επανέοχεται στις αοχές της αοχαιας δημοκοα­τιας σε θεωοητικο επιπεδο, η Κομμουνα του Παοισιου ως εογατικηεἔουσια ειναι εκεινη που εφαομοςει στην ποαἔη με συγκλονιστικη ακοι­βεια αυτές τις αοχές και ο Μέσι οχι μονο θαυμαςει αυτές τις επιλογέςτης Κομμουνας, αλλα και θεωοει οτι αυτές θα ποέπει να διέπουν και τομεταβατικο σταδιο του σοσιαλισμου. Το ιδιο επαναλαμβανει και ο Λέ­νιν στο Κοατος και Επαναστασηἔέ 'Ετσι το λιγοτεοο ως ποοιον μονο­πλευοης αναγνωσης του έογου τους μποοουμε να χαοακτηοισουμε τηναποψη της Οειιαε Μοεεέέ, οτι δηλαδη «οι συνηγοοοι του σοσιαλισμου[...] συμφωνουσαν με τους οπαδους των απολυταοχικών καθεστώτωνστην κοιτικη της Αθηνας του Πεοικλη και του Δημοσθένη.»15

Αοχικα ο Λένιν μας υπενθυμιςει οτι ο Μεοι και ο Ετιςειε θεωοουναπο τη μια οτι «το κοατος εμφανιζεται εκει, τοτε και καθοσον, οπου,οταν και εφοσον οι ταξικές αντιθέσεις δεν μποοουν16 αντικειμενικα νασυμφιλιωθουν»17 και απο την αλλη οτι η υπαλληλοκοατια και ο μονι­μος στοατος ειναι οι πιο χαοακτηοιστικοι θεσμοι της συγχοονης κοατι­κηε ιιηκανηεθ­

«Η υπαλληλοκοατια και ο μονιμος στοατος ειναι ένα “παοασιτο"πανω απο το σώμα της αστικης κοινωνιας, παοασιτο που γεννηθηκεαπο τις εσωτεοικές αντιθέσεις που σπαοαςουν αυτη την κοινωνια καιακοιβώς παοασιτο που “φοαςει” τους ςωτικους ποοους.››19

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ 295

Ο ΜειτΧ στον Εμφυλιο πόλεμο στη Γαλλια, συμφωνωντας με τονΚοιιεεεευ εντοπιςει την ουσια της αστικης δημοκοατιας στο γεγονος οτιμια φοοα στα τοσα χσονια επιτοεπουν στους καταπιεςομενους ν° απο­φασιςουν ποιοι απο τους εκποοσωπους της ταςης των καταπιεστων θατους εκποοσωπουν και θα τους καταπιεζουν στη βουληἔο Ταυτοχοοναποοσθετει ο ΕττεεΙε οτι η αστικη δημοκοατια «διατηοει το βασικο δια­κοιτικο γνωοισμα [του κοατους]: μετατοεπει τους δημοσιους λειτουο­γους, τους “υπηοετες της κοινωνιας”, τα οογανα της σε αφεντες της.››21

Όπως πσοκυπτει απο την αναλυση που ποοηγηθηκε, επειδη στην αο­χαια Αθηνα η δημοκοατια αποτελουσε ακοιβως συμβιβασμο των αντιθε­σεων πλουσιων και φτωχών αγοοτων, ο οποιος βεβαιως ποαγματοποιη­θηκε εν μεοει χαση στην υπαοξη των δουλων, «οι πιο χαοακτηοιστικοιθεσμοι» της κοατικης μηχανης, δηλαδη ο μονιμος στοατος και η ἔεχωοηαυτονομημενη υπαλληλοκοατια, δεν υπηοχαν. Δεν υπηοχε μ° αλλα λο­για αυτο που κατα τον Ἡεοετ χαοακτηοιςει τα νεοτεοα κσατη, ο αφο­πλισμος του πληθυσμου τους και οι ἔεχωοιστοι κατασταλτικοι εἔειδι­κευμενοι φοοεις.Ζ2 Αυτο λοιπον το «ουσιώδες» χαοακτηοιστικο τηςαστικης δημοκοατιας ηταν ξενο η καλυτεοα αντιθετο με το πνευμα τηςαθηναικης δημοκοατιας.

Ο ιδιος ο Μετα, ενω πεοιοοιζει οπως ειδαμε το μεγαλειο της αθηναϊ­κης δημοκοατιας και τον ανεπαναληπτο χαοακτηοα της στα πλαισιατου δουλοκτητικου τοοπου παοαγωγης, οταν εἔεταςει την Κομμουνατου Παοισιου θαυμαςει εκεινα τα στοιχεια της που αποτελουν κατωαπο τις συνθηκες της εογατικης εἔουσιας αονηση της αστικης δημοκοα­τιας και επαναληψη των θεμελιακων χαοακτηοιστικων της αθηναικηςδημοκοατιας.

«Η συντοιβη της γοαφειοκοατικης­στοατιωτικης κοατικης μηχα­νης», που αποτελει κατα τον Λενιν το «βασικο διδαγμα του μαοἔισμουπανω στο ζητημα των καθηκοντων του ποολετασιατου στην επαναστα­ση σε σχεση με το κοατος››,23 επιτευχθηκε απο την Κομμουνα του Πασι­σιου.­Εκεινο ομως που εχει ιδιαιτεοη σημασια απο τη σκοπια που αντι­μετωπιςουμε εδώ το ζητημα ειναι οτι η Κομμουνα, αφου συνετοιψε τηναστικη κοατικη μηχανη, εισηγαγε δημοκοατικους θεσμους που, πασα τοοτι ειχαν και στοιχεια αντιποοσωπευτικοτητας, ηταν ιδιοι με εκεινουςτης αθηναικης δημοκοατιας και κυοιως στην ουσια τους κινουντανστην ιδια κατευθυνση της μη αποσπασης των διαχειοιστων απο το λαο.

296 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

Στον Εμφυλτο πολεμο στη Γαλλτα ο Μετικ εντοπτςετ αυτους τους θε­σμους: Πεοαν του οττ δεν υπήοχε μοντμος τακττκος στοατος κατ ξεχώοηυπαλληλοκοαττα, οτ συμβουλοτ της Κομμουνας, που φυστκα η πλετοψη­φτα τους αποτελουνταν απο εονατες, «ήταν υπευθυνοτ κατ σε οποταδή­ποτε σττνμή ανακλητοτ». «Απο τα μελη της Κομμουνας ως τους κατώτε­οους υπαλλήλους, η δημοστα υπηοεστα εποεπε να αμετβετατ με μτσθο εο­νατη». «Οτ δτκασττκοτ λεττουονοτ χασανε εκετνη τη φατνομεντκή ανεςαο­τηστα τους», εποεπε στο εξής να εκλενοντατ ανοτχτα, να ετνατ υπευθυνοτκατ ανακλητοτῃ. Επτσης η Κομμουνα δεν ήταν «ενα κοτνοβουλευττκοαλλα ενα εοναςομενο σώμα, νομοθεττκο κατ εκτελεσττκο ταυτοχοονα»25.

Όλα αυτα, υπονοαμμτζετ ο Λεντν, σηματνουν «ανττκατασταση σε ντ­νανττατα κλτμακα ενος είδους θεσμών με θεσμους θεμελτακα δταφοοεττ­κου ετδους››Ζ6, σηματνουν «μτα οοτσμενη “επτστοοφή” στον °°ποώτονο­νο” δημοκοαττσμο (νταττ πώς αλλτώς θα πεοασετς στην ασκηση τώνκοαττκών λεττουοντών απο την πλετοψηφτα του πληθυσμου, ακομη κταπ° ολο χώοτς εξατοεση τον πληθυσμο;)»27

Η Κομμουνα λοτπον δεν ήταν πτα κοατος στην καθαυτή εννοτα του,κατ τουτο δτοττ στη θεση της τδταττεοης δυναμης υποταγής ποοβαλε στοποοσκήντο ο τδτος ο πληθυσμος, κατ αυτο κυοτως δτοττμεσώ της εναλλα­νής ολοτ οτ πολττες ντα ενα δταστημα ασκουσαν κυβεονηττκες λεττουοντεςκατ ετστ κανενας δεν θα ετχε τη δυνατοτητα να αποσπαστετ απο το λαο.

Ο Λεντν ξεκτνώντας απο την εμπετοτα της Κομμουνας υτοθετετ ταμετοα που πήοε κατ ντα το σοσταλτσμο κατ, οταν πτα αναπτυσσετατ ηνοαφετοκοαττα μετα τη Ρώστκή επανασταση, ανώντςετατ κατα της απο­σπασης τών νοαφετοκοατών ποοσπαθώντας να εφαομοστουν κατ παλταυτα τα μετοα που ετχαν παοαμεληθετ. Γτα τον Λεντν, λοτπον, οτ εονα­τες θα ποεπετ να συντοτψουν το παλτο νοαφετοκοαττκο μηχαντσμο κατνα τον ανττκαταστήσουν μ° ενα νεο μηχαντσμο που θα αποτελεττατ αποτους τδτους τους εονατες κατ τους υπαλλήλους κατ ντα να μην μεταβλη­θουν σε νοαφετοκοατες θα ποέπετ:

«1) Να μην ετνατ μονο ατοετοτ, αλλα κατ ανακλητοτ σε οποταδήποτεσττνμή, 2) η αμοτβή τους δεν θα ετνατ μεναλυτεοη απο το μτσθο ενος εο­νατη, 3) θα συντελεστετ το αμεσο πἐοασμα σ' ενα συστημα, οπου ολοτ θαεκτελουν χοεη ελενχου κατ εποπτετας, ολοτ ντα ένα δταστημα θα ντνουν«νοαφετοκοατες» κατ ντ° αυτο κανενας δεν θα μποοετ να ντνετ μοντμα«νοαφετοκοατης».28

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ζ97

«Στο σοσιαλισμό πολλα από την “ποωτόγονη” δημοκοατια θα ξανα­ςωντανεψουν αναπόφευκτα, γιατι για ποωτη φοοα στην ιστοοια τωνπολιτιομενων κοινωνιών η μαζα του πληθυσμου θα υψωθει ως την αυ­τοτελή συμμετοχη, όχι μόνο στις ψηφοφοοιες και στις εκλογες, μα καιστην καθημεοινη διοικηση. Στο σοσιαλισμό θα διοικουν ολοι με τη σει­οα και θα συνηθισουν γοηγοοα να μη διοικει κανενας.››29

Το ότι όλ' αυτα δεν υλοποιηθηκαν στον «υπαοκτό σοσιαλισμό», πεοα

ισως από τα ποωτα χοόνια της σοβιετικης εξουσιας, το αποδεικνυουν τατελευταια γοαμματα του ιδιου του Λενιν3Ο, ο οποιος ειναι σαφές ότιστην ποαἔη αναμεσα στην κακως νοουμενη αποτελεσματικότητα και τηδημοκοατια, υποχοεωθηκε από τις ιδιαιτεοα δυσμενεις συνθηκες να επι­λεἔει την ποωτη. Το γιατι ειναι μια αλλη ιστοοια που δεν εμπιπτει στοαντικειμενο τουτης της μελετης.

Βλέπουμε λοιπόν ότι ενω ουτε στην πεοιπτωση της Κομμουνας, ουτεστην πεοιπτωση του σοσιαλισμου δεν ποόκειται για αμεση δημοκοατιαστην καθαοη της μοοφη, με την εννοια του κυοιαοχου οόλου των απο­φασεων της λαικης συνέλευσης, διότι κυοιαοχει η αντιποοσωπευτικότη­τα, παοόλο που και σ° αυτες τις πεοιπτωσεις αναβιωνουν και στοιχειααμεσότητας, δεν κυοιαοχει η λογικη του αστικου κοινοβουλευτισμου καιτης εναπόθεσης εξουσιών σε καποιο ξεχωοιστό από την κοινωνια μηχα­νισμό, αλλα αντιθετα όπως στην αοχαια Αθηνα παιονονται όλα εκεινατα μετοα ωστε οι «υπαλληλοι» του λαου να μην μετατοαπουν σε αφεντι­κα του, σε ποονομιουχα ποόσωπα, ἔεκομμένα από το λαό που στεκουνπανω απ' αυτόν.

Εκτός όμως από την Κομμουνα και τα σοβιετ, τα θεμελιακα χαοα­κτηοιστικα της αοχαιας δημοκοατιας, που εξαφανιστηκαν στη συγχοονηαστικη δημοκοατια, επανεμφανιςονταν αυθόομητα καθε φοοα που οιλαικες δυναμεις εστω και για μικοό χοονικό διαστημα ὲλεγχαν τηνεἔουσια. Αυτό συνεβη και στην πεοιπτωση των εογοστασιακων συμβου­λιων και, πιο ειδικα στη χωοα μας, στην Ελευθεοη Ελλαδα την πεοιοδοτης κατοχηςἔλ Αν λοιπόν υπαοχει καποιος γνησιος απόγονος της αθη­ναικης δημοκοατιας αυτός δεν ειναι ουτε τα καντόνια της Ελβετιας πουπεσα από μια μοοφη αμεσότητας τιποτα το κοινό δεν ειχαν με την αο­χαια δημοκοατια, ουτε πόσο μαλλον η συγχοονη αστικη δημοκοατια,αλλα οι συγχοονες επαναστατικές εἔουσιες.

Η σημασια της αθηναικης δημοκοατιας λοιπόν δεν εχει μόνο μουσει­

Ζ98 ΠΩΡΓΟΣ ΡΟ ΥΣΗΣ

ακή αξια, αλλα αυτή επεκτεινεται πεοα απο τήν εποχή τής και ειναι επι­καιοή ισως οσο ποτε αλλοτε. Διοτι και σήμεοα μετα τήν ανατοοπή τουκαπιταλισμου, για να διαφυλαχθει ή λαϊκή κυοιαοχια, ή οποια τοτε θαμποοεσει να γινει ποαγματικοτήτα και για να μήν εκφυλισθει σε μιαγοαφειοκοατουμενή κοινωνια και επανακαμψει δοιμυτεοος ο καπιταλι­σμος ­οπως συνεβή στις ποωήν «σοσιαλιστικές» χωοες_ θα ποεπει νααναβιώσουν και παλι τα μετοα που ποωτή καθιεοωσε ή αοχαια αθήναι­κή λαϊκή αυτενεογεια και μαλιστα με ανωτεοες μοοφες, δυνατοτήτα πουποοσφεοει ή συγχοονή τεχνολογια.

Ταυτοχοονα θα υπαοῖςει μια επιστοοφή στον αοχαιοελλήνικο ανθοω­ποκεντοισμο, που θα έλθει να αντικαταστήσει τήν κυοιαοχια των ποαγ­ματων και του χοήματος πανω στους ανθοωπους, ουσιαστικοποιωνταςετσι τή λαική κυοιαοχια ή οποια στήν καθε πεοιπτωσή δεν μποοει να ει­ναι ουσιαστική, παοα μονο στην πεοιπτωσή χειοαφετήμενων κοινωνι­κων ατομικοτήτων.

Αυτο μποοει να υλοποιήθει κατω απο τις συγχοονες συνθήκες οχιμονον διχως τήν υπαοξή τής δουλειας αλλα, με δεδομενή τήν αναπτυξητων συγχοονων παοαγωγικων δυναμεων, και διχως τήν κυοιαοχια τήςμισθωτής καταναγκαστικής εογασιας, με τήν αναγωγή σε κυοιαοχή τηςελευθεοής δοαστήοιοτήτας αυτοσκοπο, τής αοιστοτελικής ποαἔής στήθεσή τής ποιήσής.

Αυτο το οοαμα των αοχαιων που ήταν αδυνατον να υλοποιήθει στήνεποχή τους, μποοει σήμεοα να υλοποιήθει με τή μοοφή τής αποουνδεσήςτου δικαιου και τής δικαιοσυνής απο τή σπανιοτήτα που, απο τον Ηιιτυεκαι επειτα, ποωτος ο Μωκ μποοεσε να συλλαβει και να οοαματιστει.32

'Ετσι θα μποοεσει και να συνδυαστει το οοαμα τής φιλοσοφικής κοι­τικής στή δήμοκοατια με τήν ιδια τή δήμοκοατια, εφοσον ολοι θα εχουντή δυνατοτήτα να ειναι «φιλοσοφοι» και δεν θα χοειαςεται να υπαο­χουν οι «αλλοι», οι μή φυλακες, για να συντήοουν τους ποωτους. Καιβεβαιως κατι τετοιο δεν μποοει παοα να υλοποιήθει σε παγκοσμιο καιοχι τοπικο επιπεδο, σε μια στωικου τυπου κοσμοπολή.

Και απο αυτήν τή σκοπια λοιπον ισχυει αυτο που δήλωνε ο Μειτκ,οτι δήλαδή «αυτοι οι αοχαιοι συγγοαφεις τουλαχιστον μενουν παντανὲοι››.33

Η αλήθεια ειναι οτι συχνα ή αθήναική δήμοκοατια ειτε νεκοαναστή­θήκε και εξιδανικευτήκε για να αἔιοποιήθει απο τους αστους ιδεολο­

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ Ζ99

γους στα πλαισια της δικης τους ιδεολογιας,3^ η αντιθετα, οπως στηνπεοιπτωση του Εοιτετεητ, εγινε ποοσπαθεια να μπει φοαγμος αναμεσα σ®

αυτηνκαι τη συγχοονη δημοκοατια. Όμως, οπως ειδαμε, αυτοι μαλλονγυοισαν την αοχαια δημοκοατια με το κεφαλι ποος τα κατω για να τηνποοσαομοσουν στις αναγκες τους.

Η αθηναικη ομως δημοκοατια παοαμενοντας οοθια μποοει να ειναιεπικαιοη και μαλιστα διχως τα σαπια ποδια στα οποια στηοιςοταν, δη­

λαδη τη δουλεια και την Ηγεμονια, στο βαθμο που θα επικοατησειποαγματικα η λαικη κυοιαοχια και θα ανατοαπει η κυοιαοχια της ολι­γαοχιας του πλουτου και της εμποοευματικης παοαγωγης.

Αν στην αοχαιοτητα η δημοκοατιαιανταποκοινοταν σε μια πεοιοδομεταβασης ποος την καθαυτη κοατικη μοοφη οογανωσης, στην εποχη

μας μποοει να αναβιώσει μονο στα πλαισια ενος μεταβατικου σταδιουαπονεκοωοης του κοατους και της ιδιας της δημοκοατιας, ενος σταδιουπου κατα τον 1.5. Μ1ΙΙ «σε συγκοιση με τη σημεοινη θεση της πλειοψη­φιας των ανθοωπων οι πεοιοοισμοι [. . .] θα φαινονται σαν ελευθεοια››35

και το οποιο θα οδηγει στην λαικη αυτοδιευθυνση της κοινωνιας, διχωςτη διαμεσολαβηση αυτου του «παγεοου τεοατος»36 που ειναι το κοατος.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

!\?›­4

345

6

789

1Ο.

. Στο ιδιο, σελ. 124.11

121314.

Βλέπε Γ. Ρουση, Ο λογος στην Ουτοπια, ο.π., σελ. 204 κ.ε.Κ. Μετα, Οτιττπιιτεεε, εισαγωγη του 1875, Τομος 1, ο.π., σελ. 45­46.

. Στο ιδιο, σελ. 46.Κ. Μαοἔ, Φο. Ενγκελς, Η Αγια Οικογένεια, εκδ. Αναγνωστιδη, σελ. 135.

Κ. Μετα, Ιπττοομοττοπ ει Ιει ετττισμε εἰε Γὀσοττοτττιε· ροαττσμο, εαὶτιοηε Βοειειιεε,1972, σελ. 174.Κ. Μαοἔ, Η 18η Μπουμαιο του Λουδοβικου Βοναπαοτη, εκδ. ΣυγχοονηΕποχη, 1983, σελ. 11. ”

Στο ιδιο, σελ. 11­12.. 1.­Ι Κοιιεεεειι, Πιτ Οοπττετ 5οοΙεΙ, ο.π., σελ. 54.Στο ιδιο, ο.π., σελ. 106­ΙΟ8.Στο ιδιο,.σελ. 63­67.

Στο ιδιο, σελ. 131­133.Στο ιδιο, σελ. 133. ”

Λένιν, «Κοατος και Επανασταση», Απαντα, Εκδοσεις Συγχοονη Εποχη, το­μος 33, σελ. 1­120.

300 ΠΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Πειιιιὶε Μοεεε. Αθήνα: Ιστοοια μιας Δημοκοατιας. ο.π.. σελ. 212.Η υπογοαμιμιση του Λένιν.Στο ιὀιο, σελ. 7.Στο ιδιο, σελ. 29.Στο ιδιο. σελ. 30.Κ. Μαοξ. Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλια. Κ. Μαοξ, Φο. Ένγκελς. Διαλε­χτά εονα, εκὀ. Γνὡσεις. σελ. 622.Ἑνγκελς, «Εισαγωγή» στο Ο Εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλια τον Μαοἔ, ο.π.,σελ. 575.Αναφεοεται απο τον Ιοιιη Πιιτιο. «Συμτιέοασμα» στο Δημοκοατια: Το ταξιδιπου ὁεν τελειωσε. ο.π., σελ. 347.Λένιν. «Κοατος και Επανασταση». ο.π., σελ. 38.Κ. Μαοξ, Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλια, ο.π., σελ. 621.Στο ιδιο. σελ. 621.Λενιν. «Κοατος και Επανασταση», ο.π.. σελ. 42.Στο ιὀιο, σελ. 43.Στο ιδιο. σελ. 109.Στο ιδιο. σελ. 116.Βλέπε Γ. Ροὐση, ΟΛένιν για τη νοαφειοκοατια, εκὀ. Σὺγχοονη Εποχή.Γιὼογου Ροὐση. «Τα κειμενα της τοπική; λαϊκής αυτοὀιοικηοης την πεοιοοοτη; Κατοχής» στην Επιστημονικη Σκεψη. Νο 8, 1982. σελ. 8­17.Ιεοσιιεε Βισετ. Πτοἰτ. Μετοιτὀ ετ οοτΠτΠυΠἰεττ1ο.... ο.π.. σελ. 155.Κ. ΜατΧ. λεπτο τι λεεεειο, 29 Μαι 1861.Βλέπε Κ. Μαοἔ. Η 18η Μπουμαιο του Λουὁοβικου Βοναπαοτη, ο.π.. σελ.12­13.Αναφεοεται στο Ιιεο Κοῖιετ. Συμβολη στην ιστοοια της αστικής κοινῳνιας.ο.π., σελ. 266.Φο. Νιτσε. Ετσι μιλησε ο Ζαοατούστοα. εκὀ. Δωδώνη. 1983. σελ. 87

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

Οοισμἐνες σημαντικές για την εὁοαιωση και εξέλιξη της αθηναϊκής όη­

μοκοατιας χοονολογιες.

Γυοω στα 753: Απαοχή της όεκαετους θητειας των αοχόντων καικατα το 683 της χοονιατικης.

635: Κινημα του Κυλωνα.624­620: Νομοθεσια Δοακοντα.

597: Εἔἐγεοση φτωχών αγοοτὼν.594­592: Αοχοντεια Σόλωνα.

560: Τυοαννια Πεισιστοατου.510: Ανατοοπή τυοαννιας.

508­507: Μεταοουθμισεις Κλεισθὲνη. 5

483: Ναυτικός νόμος του Θεμιστοκλή.490: Νικη Αθηναιων σε Μαοαθώνα.480: Νικη στην Σαλαμινα.

478­477: ιὀουση της Συμμαχιας της Δήλου.461: Μεταοουθμισεις Εφιαλτη και αποὀυναμωση

Αοειου Πανου.454: Μεταφοοα του ταμειου της Συμμαχιας της Δήλου

στην Αθήνα.45 9­440: Εγκατασταση τιεοιπου 1Ο.ΟΟΟ Αθηναιων

στις κληοουχιες.461­446: Ποὼτος Πελοττοννησιακός πόλεμος.

446: Συναψη τοιαντακονταετους ειοήνης με τη Σπαοτη.

443­431: Κυοιαοχια Πεοικλή.441­439: Εξἑγεοση Σαμου.430­404: Πελοποννησιακός πόλεμος.

430: Αοχή της επιόημιας πανὼλης.429: Καταὁικη, επανεκλογή και θανατος του Πεοικλή.

413: Ήττα Αθηνατων στην Στκελτα.412: Εξὲγεοση συμμαχων των Αθηνατων.

ΧΡΟΝΟ/1 ΟΓΙΟ

411: Ολτγαοχτκό ποαἔτκόπημα με συγκλτση συνέλευσηςστον Κολωνό.

410: Αποκατασταση δημοκοαττας.405: 'Ηττα Αθηνατων στους Ατγός ποταμους από τους

Σπαοττατες.404: Παοαοοση Αθηνατων κατ επτβολη της ολτγαοχτας

των Τοτακοντα.404­403: Ποοετα του Θοασυβουλου ποος Πετοατα, μαχη

της Μουντχτας, απελευθὲοωση του Πετοατα.403: Αποκατασταση της ὀημοκοαττας.

403­393: Καθτἐοωση εκκληστασττκου μτσθου.399: Δτκη κατ θανατος του Σωἶιοατη.

378­377: Δευτεοη Αθηνατκη Συμμαχτα.359: Αναγόοευση του Φτλτππου Βό στην Μακεὀοντα.

35 7­355: Πόλεμος των συμμαχων κατα των Αθηνωνη «Κοτνωντκός πόλεμος».

356­355: Επτκοατηση Ευβουλου, λόγος Πεοτ Ετοἠνης τουΙσοκοατη κατ ὀημοστευση των Ποοων του Ξενοφωντα.

354­341: Λόγοτ Δημοσθένη.349­348: Πόλεμος Ολυνθου κατ καταληψη Χαλκτότκης

από Φτλτππο.346: Ετοηνη μεταξυ Ελληνων κατ Φτλτππου, γνωστη

ως «Ετοηνη του Φτλοκοατη».τ 340: Η Αθηνα κηουσσετ τον πόλεμο ενανττον

του Φτλτππου.338: Ντκη του Φτλτππου στην Χατοωνετα της Βοτωττας.337: Συμμαχτα της Κοοτνθου.336: Θανατος του Φτλτππου κατ ανανόοευση

του Αλἐξανὁοου.323: Θανατος του Αλεξανὀοου.

Π

323­322: Εξἐγεοση Αθηνατων, Αττωλων κατ Θεσσαλων,Λαμτακός πόλεμος.

322: Ν τκη Μακεδόνων, μακεδοντκη φοουοα στην Αθηνα,ολτγαοχτα Φωκτωνα.

ΓΛΩΣΣΑΡΙ

Αναψήφιση: Επανεἔέταση και δευτεοη ψηφοφοοια στην Εκκλησια μιας

ι υποθεσης που ειχε ήδη εἔεταστει σε ποοηγουμενη συνέλευσή της.

Άοειος Παγος; Συμβουλιο στο οποιο ειναι μέλη δια βιου ολοι οι τέως

αοχοντες. Κατα τον έκτο αιώνα ήταν το πλέον σημαντικο οογανο

της πολιτειας. Δ

Αοχοντεια: Ετήσια θητεια ενος αοχοντα. .

Αποδοκιμασια: Αποοοιψη ενος υποψήφιου για καποιο αἔιωμα μετα τη

διαδικασια της δοκιμασιας.Ατιμια: Η απώλεια των πολιτικών δικαιωματων απο έναν πολιτη λογω

χοεών στο δημοσιο ή γενικοτεοα παοαβλεψη των καθηκοντων του

πολιτη.Βουλή: Συνήθως υποδηλώνει το Συμβουλιο των Πεντακοσιων και κα­

μια φοοα εκεινο του Αοειου Παγου. Η ποώτη, αποτελουμενη απο

πεντακοσιους πολιτες, δέκα απο καθε φυλή, επιλεγμένους με κλή­

οο, συνεδοιαςε ολες τις εογασιμες ημέοες.

Γοαφαι: Δημοσια αγωγή την οποια καθε πολιτης μποοουσε να κινήσει εν

ονοματι του λαου. Υπήοχαν «γοαφαι» για δωοσδοκια, για εἔυβοι­

ση, για ασκηση βιας, για λιποταἔια, για ποοταση νομου αντιθετου

σε ισχυοντα νομο ή νομου που θα μποοουσε να ποοκαλέσει ζημια

(επιτήδειον θειναι) ή για καποιο ψήφισμα (γοαφαι παοανομών).

Δήλος (Συμμαχια της): Συμμαχια υπο την ηγεμονια των Αθηνών, αοχι­κα για να ποοστατευει τις ελληνικές πολεις απο τους Πέοσες. Στη

συνέχεια ομως μετατοαπηκε σ° ένα ειδος Αθηναϊκής αυτοκοατο­οιας. Διαλυθηκε μετα την ήττα της Αθήνας στον Πελοποννησιακοπολεμο το 404. Επανασυσταθηκε το 378/7 ως δευτεοη ΑθηναϊκήΣυμμαχια εναντια στον σπαοτιατικο ηγεμονισμο. Διαλυθηκε απο

τον Φιλιππο Β ι το 338.

304 ΓΛΩΣΣΑΡΙ

Δημαγωγος: «Εἔωθεσμτκος» πολτττκος ηγέτης, ετσηγητης ποοτασεωνστην Εκκληστα του Δημου. Ο οοος χοηστμοποτεττατ συνηθως αποτους ανττπαλους της δημοκοαττας κατ σπαντως απο τους δημο­κοατες.

Δημος: (1) Ο αθηνατκος λαος στο συνολο του, (2) η φτωχολογτα, (3) ησυνέλευση των πολττων, (4) η λατκη δτακυβεονηση, (5) η κοτνοτη­τα η δημος με τη σημεοτνη εννοτα του οοσυ.

Δτκαστηοτο: Τα λαϊκα δτκαστηοτα αττοτελουνταν απο εκατονταδες ηκατ χτλταδες μη ετταγγελματτες δτκαστες, που επτλεγονταν με κλη­οωση γτα μτα ημεοα αναμεσα σε 6.000 κληοωμενους πολττες. Πὲοααπο ττς ασττκες κατ ποτντκἐς υποθεσετς, εἔεταζε τους αοχοντες,μποοουσε να ακυοώσετ ψηφτσματα η κατ νομους, να δτκασετ τουςπολτττκους ηγέτες. Κατα την πεοτοδο του Σολωνα ονομαστηκεΗλτατα.

Δτκασττκος μτσθος: Ημεοηστος μτσθος των δτκαστων αἔτας τοτων οβο­λών.

Δοκτμαστα των αοχὡν: “Ελεγχος των υποψηφτων γτα ττς δταφοοες δημο­οτες θεσετς, που γτνοταν ποτν απο την αναθεση των καθηκοντωντους.

Έθνος: Χοηστμοποτεττατ γτα κοτνωντες που δεν ετνατ οογανωμενες μετην μοοφη της πολης, οπως το Βαστλετο της Μακεδοντας η η Πεο­στκη Αυτοκοατοοτα. Μττοοετ να θεωοηθετ κατ ως συνώνυμο τουβαοβαοου.

Ετλωτες: Οτ παλτοτ, ποτν την καθοδο των Δωοτεων, κατοτκοτ της Μεσ­σηντας που υποδουλωθηκαν στους Δωοτετς κατ μετατοαπηκαν σεδουλοπαοοτκους.

Ετσαγγελτα στην Βουλη: Καταγγελτα στο Συμβουλτο των Πεντακοστωνενανττον ενος δημοστου λεττουογου η αοχοντα που εκτελουσε ελ­λτπως τα καθηκσντα του. .

Ετσαγγελτα στον Δημο: Καταγγελτα στην Εκκληστα του Δημου γτα ποσ­δοστα, ενεογετα κατα της δημοκοαττας η δωοοδοκτα.

Ετσφοοα: Φοοος που πληοωναν τοσο οτ πολττες οσο κατ οτ μετοτκοτ κατπου υπολογτςοταν με βαση την πεοτουστα τους.

Εκκληστα: Λατκη συνέλευση, στην οποτα καθε ενηλτκας αοοεν πολττηςετχε το δτκατωμα να συμμετεχετ, να πατονετ το λογο κατ να ψηφτ­ςετ. Συγκεντοωνε ττεοτ τους 6.000 πολττες. Αποφαστςε γτα ολα τα

ΓΛΩΣΣΑΡΙ 305

σημαντικα ζητηματα εἔωτεοικης και εσωτεοικης πολιτικης. Η κυ­οια εκκλησια συνεοχοταν μια φοοα ανα πσυτανεια.

Εκκλησιαστικός μισθός: Μισθος για τη συμμετοχη στην Εκκλησια τουδημου, που καθιεοωθηκε κατα τη δεκαετια του 403­393 και αποένα οβολο αοχικα έφθασε συντομα στην μια δοαχμη, εως και μια­μιση για την κυοια εκκλησια.

Εκτήμοσοι: Μικοοκαλλιεογητες της πσοσολωνικης πεοιοδου. Οι εκτη­μοοοι υποχοεωνονταν να πληοωνουν το ενα έκτο της σοδειαςτους στους μεγαλογαιοκτημονες. Αν δεν πλησωναν, γινονταν δου­λοι.

Επιχεισστσνια των ασχὡν: Ψηφος στο τελος καθε κυοιας εκκλησιας γιακαθε αοχοντα για τον οποιο υπηοχε υποψια οτι δεν εκπληοωσεοπως ποεπει τις υποχοεωσεις του.

Ευθὐναι: Δημοσιος οικονομικος ελεγχος απο κληοωτους λογιστες υποτην εποπτεια ενος τμηματος του λαικου δικαστηοιου, καθε λει­τουογου (αοχοντα, ποεσβη, υπευθυνου λειτουογιων κλπ.) στο τε­λος της θητειας του. Καθε πολιτης ειχε το δικαιωμα να καταγγει­λει τους ασχοντες στους Ευθυνους.

Ζευγιτες: Πολιτες των οποιων η παοαγωγη κυμαινοταν αναμεσα στουςΖΟΟ και 300 μεδιμνους. Αποτελουσαν την τσιτη κατα σειοα ταζητου Σολωνα.

Θεωσικα: Ασχικα επιχοοηγηση δυο οβολων για την παοακολουθηση θε­ατοικων πασαστασεων. Στη συνεχεια και απο τα μέσα του τἐταο­του αιωνα αποτελεσε ενα ειδος μισθου για τους πολιτες, μια καιτους δινοταν οταν συμμετειχαν σε μια σειοα απο εκδηλωσεις πεοααπο το θεατοο.

Θἠτης: Ημεοομισθιος εογατης η καποιος του οποιου η παοαγωγη δενἔεπεσνουσε τους ΖΟΟ μεδιμνους. Ανηκε στην τελευταια κατηγοοιατης ταἔινομησης του Σολωνα.

Ιππεις; Μελη της δευτεοης σε οικονομικη ισχυ ταἔης του Σολωνα πουπαοηγαγαν 300­500 μεδιμνσυς σταοι, κοασι ηελιες η μποοουσαννα συντηοουν εναν ιππο. Στο στοατο υπηοετουσαν στο ιππικο.

Ισηγσσια: Το δικαιωμα καθε πολιτη να παιονει το λογο και να κανειπσοτασεις στη λαικη συνέλευση. τ

Ισονομια: Ισοτητα πολιτικων δικαιωματων των πολιτων.Κλησουχιες: Κοινοτητες Αθηναιων συνηθως φτωχών, μεταναστων που

306 ΓΛΩΣΣΑΡΙ

διατηοουσαν την ιδιότητα του Αθηναιου πολιτη. 'Ηταν ανεξαοτη­τες διοικητικα μόνον ως ποος τα τοπικα ζητηματα.

Λειτουογια: Υπηοεσια που εκτελουσε καποιος πλουσιος ιδιωτης μόνοςη σε συνεογασια με αλλους για λογαοιασμό της πολιτειας. Αφο­οουσαν τις γιοοτες (χοοηγια και γυμνασιαοχια), τις τοιηοεις(τοιηοαοχια) και τις ποοεισφοοες.

Μεδιμνος: Μετοο που ισοδυναμουσε με 52 λιτοες σταοι.Μετοικος: Ξενος που μετα από ενα διαστημα παοαμονης στην Αθηνα

ηταν υποχοεωμενος να βοει εναν «ποοστατη», να καταγοαφει ωςμετοικος, να πληοωνει φόοο, να εκπληοωσει τις στοατιωτικες τουυποχοεώσεις. Ο μετοικος ηταν ενας ξένος αλλα ελευθεοος κατοι­κος· της Αθηνας, διχως ομως πολιτικα δικαιωματα.

Οικετες: Χοησιμοποιειται για τους δουλους γενικα η πιο ειδικα γιατους οικιακους δουλους.

Οπλίτες: Πεζοι στοατιωτες που ειχαν τη δυνατοτητα να συντηόουν τοναπαοαιτητο εξοπλισμό, δηλαδη δυο πεόικνημιδες, μια πεόικεφα­λαια, ενα χαλκινο θωοακα, μια κυκλικη ασπιδα, ενα μακου ςυλινοδόου και ενα κοντό ξιφος.

Παοοησια: Ελευθεοια του λόγου. Δικαιωμα καθε πολιτη να εκφοαςειδημοσιως χωοις φόβο τις ενδόμυχες σκεψεις του.

Πατοιος Πολιτεια: Η πολιτεια η το συνταγμα των ποογόνων. Όοος πουχοησιμοποιουσαν συνηθως οι αντιδημοκοατες για να ωοαιοποιη­σουν τους πεοιοοισμους της λαικης κυοιαοχιας, διχως να αναφε­οονται αμεσα στον όοο ολιγαοχια που ηταν απαξιωμενος στη λαι­κη συνειδηση.

Πελταστες: Ελαφοα οπλισμενοι πεςοι στοατιωτες φεοοντες μικοη ασπι­δα, την πελτη.

Πεντακοσιομεδιμνοι: Πολιτες που παοηγαγαν πανω από 5ΟΟ μεδι­μνους.

Ποοβουλευμα: Διαταγμα της Βουλης που απευθυνόταν ποος την λαικησυνελευση για ελεγχο η επικυοωση.

Πόοεισφοοα: Ποοπληοωμη του φόοου πεοιουσιας, δηλαδη της εισφο­οας. Οι πιο πλουσιοι Αθηναιοι πολιτες ηταν οογανωμενοι σε συμ­μοοιες, μεσα στις οποιες οι πλουσιότεοοι ειχαν την υποχοεωση ναποοκαταβαλουν αμεσα τους φόοους, τους οποιους στη συνεχειαεπαιοναν πισω από τα αλλα μελη της συμμοοιας.

ΓΛΩΣΣΑΡΙ 30?

Πουτανεις: Το ένα ὀέκατο του έτους, πενήντα μέλη της Βουλής των Πε­ντακοσιων απο την ιοια φυλή αποτελουσαν το «ποοεὀοεἰο» τι τηνεκτελεστική επιτοοπή της Βουλής και της Συνέλευσης.

Τοιήοης: Ο βασικος τυπος πολεμικου πλοιου κατα τον πέμπτο και τε­ταοτο αιώνα. Ειχε τοια επιπεδα κωπηλατών. Το πλήοωμα τουςήταν γυοω στα ΖΟΟ ατομα, εκ των οποιων τα 170 ήταν κωπηλατες.

Φατοια: Κοινοτητα της οποιας τα μέλη θεωοειται οτι συννενευουν με­ταἔυ τους. Μετα τις μεταοουθμισεις του Κλεισθένη, η ιοιοτητατου πολιτη, πέοα απο το να ανήκει καποιος σε μια φατοια, αποσι­ὀεται οταν καποιος ειναι εγγεγοαμμένος σ° έναν απο τους υήμους.

Φυλή: Υποὀιαιοεση της Αττικής και του σώματος των Αθηναιων πολι­τών. Ποιν τον Κλειοθένη οι Αθηναιοι χωοιςονταν σε τέοσεοις φυ­λές και μετα τις μεταοουθμισεις σε δέκα, που η καθεμια τους πεοι­ειχε τοεις νεωγοαφικα ὁιαχωοισμένες πεοιοχές (τοιττυες), τοαστυ, την παοαλιακή πεοιοχή και την Μεσονειο.

Χώοα: Η υπαιθοος σε αντιθεση με την πολη, το αοτυ,

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΡΟΥΣΗ

ΑΡΧΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΝΕΑ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ ΤΟΝ ΑΙΙΡΙΛΙΟ ΤΟΥ Ι999.ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙΔΟΙΙΟΙΗΘΗΚΕ

ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΚΟΒΟΣΤΗ.ΤΟ ΕΞΩΦΥΛΛΟ ΦΙΛΟΤΕΧΝΗΣΕ

Ο ΓΡΑΦΙΣΤΑΣ ΜΑΚΗΣ ΚΟΥΤΡΟΥΛΗΣ.

ΜΙ, ­.;..ζ`ἱ. .ῖὲ

‹

······· · · ·· ­· · Ἱ· ­ ` επἔἔη..¬^;±εε7±±±¬±ε:­;:ε£:±·±ε±ε±=­­­ἠεεεεεε;Ξ;­­­­­­;.ζ±.±:­­ „:ΐ7„¬„„7 7 7