Η Γλώσσα των Συνθημάτων

Μαριάννα Ψύλλα

Η πολιτική επικοινωνία σήμερα βρίσκει πολλαπλές εκφράσεις, τόσο γλωσσικές, οπτικές, ηχητικές, μουσικές όσο και μικτές, συνδυάζοντας στην περίπτωση αυτή ένα πολύμορφο σύστημα σημείων, με τη βοήθεια των οποίων δηλώνονται σημασίες ή καλύτερα νοηματοδοτούνται πρακτικές και ιδεολογίες. Ειδικότερα, όταν πρόκειται για πολιτικό λόγο σε περιόδους κρίσεων, όπου η διαμαρτυρία καθίσταται το πρωταρχικό μέσο έκφρασης και δημόσιας δράσης, ο πολιτικός λόγος, όπως αυτός εκφέρεται μέσα από τα συνθήματα, συμπυκνώνει όλη την ιδεολογικο-πολιτική ένταση της χωρο-χρονικής συγκυρίας, σκιαγραφώντας τον δημόσιο χώρο και τις σχέσεις που αναπτύσσουν τα δρώντα υποκείμενα. Η δράση έτσι των ιστορικών υποκειμένων στην εξέλιξη των γεγονότων εγγράφεται στην κατασκευή του δημόσιου χώρου, στη δημιουργία συλλογικής και ατομικής μνήμης, στην οργάνωση της πολιτικής κουλτούρας και ιδεολογίας.

Το σύνθημα, ως μια μορφή συμπυκνωμένης επικοινωνιακής δράσης, αποκτά λειτουργικότητα μέσα στο δημόσιο χώρο συντελώντας παράλληλα στην αναδιαμόρφωσή του. Το σημείο εντοπίζεται και περιγράφεται μέσα στην ανεξάντλητη ποικιλία της λειτουργικότητάς του, ποτέ καθεαυτό. Από την άποψη αυτή, δηλώνει κοινωνικο-πολιτικές και ιδεολογικές πρακτικές που εμπεριέχουν ερμηνευτικές πτυχές, αποδίδοντας με αυτό τον τρόπο στο υποκείμενο μια ιστορικότητα, από τη στιγμή που «μια εκδήλωση δημόσιου χαρακτήρα φαίνεται να καθορίζει πάντα την παραγωγή ενός χώρου και να τον συνδέει με ένα ιστορικό συμβάν» (M. de Certeau). Η κατασκευή λοιπόν του κοινωνικού και πολιτικού χώρου έχει άμεση σχέση με το συμβολικό και την ικανότητα της μετατροπής του τόπου σε χώρο, εφόσον μόνον μέσω της δράσης των υποκειμένων ο τόπος αποκτά διάσταση και μεταβάλλεται σε δημόσιο χώρο, ενώ το υποκείμενο αποκτά συλλογικότητα. Η πολιτική εμφανίζεται έτσι συνυφασμένη με την έννοια της δράσης, εφόσον πολιτική δραστηριότητα αναπτύσσεται μόνον με την ενεργοποίηση δράσης, στα πλαίσια ανάπτυξης σχέσεων και προσέγγισης με τον άλλον. «Ο πολιτικός λόγος γεννιέται κατευθείαν από την κοινότητα δράσης, από την κοινοποίηση λόγου και πράξεων» (H. Arendt). Άλλωστε, μόνον κάτω από τη θεώρηση της πολιτικής ως δράση γίνεται εφικτή η νοηματοδότηση της κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας.

Η πολιτική δράση αναφέρεται πάντα σε μια «ολότητα», λιγότερο ή περισσότερο συνειδητοποιημένη και προφανή. Είναι γεγονός πάντως ότι

1

η πολιτική δράση γίνεται αντιληπτή «ως ένα πολύπλοκο σύνολο δημόσιου μηχανισμού και κοινωνίας πολιτών, οικονομικής δομής και πολιτιστικών, διανοητικών και ηθικών σχέσεων» (Α. Τορτορέλα σε ανάγνωση των Τετραδίων του Γκράμσι). Η εξέγερση των νέων στη χώρα μας, με αφορμή τη δολοφονία του δεκαπεντάχρονου Αλέξη Γρηγορόπουλου, εγείρει αιτήματα που υπέθαλπαν αγωνίες υπόκωφες, αναζητήσεις καίριες, που αγγίζουν άμεσα όλο το πολιτικο-ιδεολογικό και ηθικό πλαίσιο, το οποίο διαμορφώνει τη σημερινή σχέση των νέων με την πολιτική, και που βρήκαν τη δυνατότητα εκφοράς και έκφρασής τους μέσα από την ιστορικότητα της συγκυρίας, όπως συνδιαμορφώνεται σε μια συνεχή δυναμική εξέλιξη.

Τα συνθήματα που γράφτηκαν στους τοίχους, που ακούστηκαν στις διαδηλώσεις και πορείες τον Δεκέμβρη που πέρασε, νοηματοδοτούν την πραγματικότητα (που παρεμπιπτόντως ενέχει πολλαπλές ερμηνείες), αποκρυσταλλώνουν μέσα σε μια συγκεκριμένη συγκυρία αιτήματα που διαρθρώνουν σαφώς τη στενή αλληλεξάρτηση του ιδιωτικού με το δημόσιο, την αναζήτηση μιας νέας σχέσης με την πολιτική. Ο λόγος των συνθημάτων, συμβολική κατασκευή, όπως άλλωστε κάθε γλωσσική εκφορά, δεσμεύει τα υποκείμενα μέσα στη δράση τους και μάλιστα σε μια δράση που βρίσκεται εν εξελίξει.

«Πλιάτσικο στις κλεμμένες μας ζωές», «Εξέγερση ενάντια στη λεηλασία της ζωής», «Ζωή αντί για επιβίωση», «Δεν ξεχνάμε, δεν συγχωρούμε», «Σάπιε κόσμε, καληνύχτα», «Πεθαίνω, μ' ακούει κανείς;» «Και τα όνειρα μας με μια σφαίρα τα σκοτώνουν». Συνθήματα έντονα φορτισμένα με συναισθηματισμό, με αγωνία, με οργή αλλά και αναζήτηση μιας ελπίδας, ενός οράματος για μια άλλη ζωή, πιο ουσιαστική, πιο ηθικά αξιόπιστη, πιο πολιτισμικά αξιοπρεπή, πιο πολιτικά συνειδητή. Η ιδιωτική σφαίρα σε συγκρότηση, ο νέος δεν διστάζει με τη ζωτικότητα της ηλικίας του να διαδώσει με κραυγαλέο τρόπο ότι το ιδιωτικό είναι πολιτικό, ότι αυτό που αφορά την υποκειμενικότητα του είναι κατεξοχήν συλλογικό «...είναι αποτέλεσμα μιας κοινωνικής σχέσης. Η ίδια η συνείδηση του ανθρώπου συνιστά το αποτέλεσμα μιας κοινωνικής διαδικασίας» (Λ. Γκρούππι σε ανάγνωση των Τετραδίων του Γκράμσι). Αυτός ο «συλλογικός άνθρωπος», όπως προκύπτει και πάλι μέσα από το σύνθημα «Τα θέλουμε όλα και για όλους», εμπεριέχει μέσα του την αναζήτηση της ελευθερίας για όλους, συνιστά μια κανονιστική ηθική, δηλαδή την αναγκαιότητα θεμελίωσης της δράσης στη βάση μιας νέας και συνειδητής ηθικότητας «...η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός θα πρέπει οριακά να συμβαδίζει με την ελεύθερη ανάπτυξη όλων» (Α. Τορτορέλα σε ανάγνωση του Γκράμσι).

2

«Έξω οι δρόμοι αναπνέουν διψασμένοι ανοιχτοί», «Η οργή να γίνει συνείδηση και να ισοπεδώσει τα πάντα», «Στο κουφάρι της εξουσίας είναι το μέλλον της ανθρώπινης ελευθερίας», «Χιονίσει, βρέξει εδώ για τον Αλέξη». «Πυροβόλησαν τον συμμαθητή μας, στον δρόμο θα ξεσπάσει η οργή μας», συνθήματα όπου πλέον η σύνδεση του ιδιωτικού με το δημόσιο είναι περισσότερο εμφανής. Το κάλεσμα για δράση, για διαμαρτυρία, για σύγκρουση, εμπεριέχει εξάλλου έντονα τα χαρακτηριστικά μιας κινηματικής εξέγερσης που εναντιώνεται, εγκαλώντας ταυτόχρονα τον πολίτη σε συμμετοχή, προσλαμβάνοντας έτσι τη μορφή ενός «χώρου έκκλησης» (E. Neveu). Η ιδιωτική σφαίρα εμφανίζεται με πιο εμφανή τρόπο σε συνεχή διάλογο με το δημόσιο χώρο, εφόσον η νοηματοδότηση των λόγων και των πράξεων λαμβάνει υπόψη μια πολυμορφία στοιχείων και γίνεται αντιληπτή ως μια σχέση, σε συνεχή αλληλόδραση. Τα συνθήματα λειτουργούν έτσι όχι μόνον ως φορείς μηνυμάτων αλλά συνιστούν παράλληλα συμβολικές υποστάσεις και ταυτότητες, που βρίσκουν έκφραση στο δημόσιο χώρο μέσα από διαδικασίες θέασης, αναπαραστάσεων και αναγνώρισης, όπου ως είναι αυτονόητο εμπλέκεται και η προσωπικότητα του κάθε δρώντος σε μια αέναη συνδιαλλαγή. Μέσω έτσι της αφήγησης και της ερμηνείας το σύνθημα γίνεται λόγος που εγγράφεται στη μνήμη, αποκτά επικοινωνιακή διάσταση και ιστορικότητα, συνδέεται με άλλα γεγονότα και αναπαριστάνει με συμβολικό τρόπο αξίες, ιδέες και κουλτούρα.

«Στο δρόμο σπάμε την τρομοκρατία», «Η δημοκρατία δολοφονεί», «Όλοι στο δρόμο να σπάσουμε τον τρόμο», «Στις τράπεζες λεφτά, στη νεολαία σφαίρες, ήρθε η ώρα για τις δικές μας μέρες», «Η εξέγερση δεν είναι εικόνα στις ειδήσεις, στον δρόμο γεννιούνται συνειδήσεις». Η κινηματική δράση στην αποθέωση της. Μέσα σε αυτά τα συνθήματα δεν κυριαρχεί προφανώς ο έντονος συναισθηματισμός του υποκειμένου αλλά προκύπτει μια βαθιά πολιτική πράξη, μια πρόταση πέρα για πέρα πολιτική, που αναδεικνύει κυρίαρχο το συλλογικό πλέον υποκείμενο εν δράσει. Μεταθέτοντας τη φράση της Ρόζας Λούξεμπουργκ, το συλλογικό υποκείμενο ξέρει να «υπερασπίζει τις πράξεις του, απαντά στις κατηγορίες σας και γελά για τις καταδίκες σας». Ο λόγος των συνθημάτων αποκτά μια δυναμική στο πλαίσιο της κοινωνικοπολιτικής συγκυρίας που παράγεται, ενώ εγγράφει εμφανώς τη συμμετοχή του συλλογικού υποκειμένου στη λεκτική εκφορά, αποδίδει μνήμη και αποκτά έτσι χωρικότητα, χρονικότητα και ιστορικότητα. Η συλλογική δράση, όπως αυτή δηλώνεται μέσα από την κοινωνική εξέγερση της νεολαίας, συνιστά μια καθαρά πολιτική πράξη που ενέχει βαρύτητα μέσα στην συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. «Η δράση έχει κεντρική σημασία για τη διαμόρφωση της ιστορικής αλλαγής... Η ιστορική αλλαγή συντελείται διαμέσου των ανθρώπων που κάνουν τη δική τους ιστορία

3

(E. Hobsbawm στην εισαγωγή του Μανιφέστου). Άλλωστε, είναι αυτονόητο ότι ένα γεγονός εγγράφεται στη μνήμη εφόσον αποτελεί αντικείμενο αναγνώρισης και αντικείμενο νοηματοδότησης. «Το γεγονός δεν είναι παρόν στη μνήμη παρά μόνο όταν κατέχει ένα νόημα» (B. Lamizet). Η επικαιρότητα του διακυβεύματος της εξέγερσης της νεολαίας είναι εμφανής. Ο λόγος των συνθημάτων αποτελεί τρανή απόδειξη.

4