7/15/2019 ΤΟ «ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ»

http://slidepdf.com/reader/full/-55cf9d64550346d033ad6e17 1/9

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ

banner mousiki

Η εναλλακτικά επιλέξτε player 

 

Πρόγραμμα σταθμού

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ

ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ

ΘΕΟΦΑΝΕΙΩΝ

ΤΡΙΩΝ ΙΕΡΑΡΧΩΝ

ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ

ΤΡΙΩΔΙΟΥ

ΜΕΓΑΛΗΣ ΤΕΣΣΑΡΑΚΟΣΤΗΣ

ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΒΔΟΜΑΔΑΣ

ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΑΡΙΟΥ

25 ΜΑΡΤΙΟΥ

ΨΑΡΙΑ

ΜΑΛΑΚΙΑ -

 Αρχική ψηφιακ η βιβλιοθηκη ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΤΟ «ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ»

ΤΟ «ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ»

 

Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ

ΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

 

 ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ αριθ. 3

 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗΣ ΔΙΑΚΟΝΙΑΣ 

 Α Θ Η Ν Α Ι 

 

 ΑΦΙΕΡΩΜΑ Μ. ΤΕΣΣΑΡΑΚΟΣΤΗΣ

libraryfont

agia grafi

 

ΡΑΔΙΟΦΩΝΟ

 ΑΦ ΙΕ ΡΩ ΜΑΤΑ 

ΜΟΝΑΣΤ/ΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ 

Μνημονεύσεις Εγγραφή

ΑΡΧΙΚΗ ΜΟΝΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

7/15/2019 ΤΟ «ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ»

http://slidepdf.com/reader/full/-55cf9d64550346d033ad6e17 2/9

ΟΣΤΡΑΚΟΔΕΡΜΑ

ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΥΝΤΑΓΕΣ

ΑΛΑΔΩΤΑ

ΖΑΧΑΡΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Like 454 people like this. Be the

first of your friends.

ΦΙΛΙΚΟΙ ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ

 

 Ήλθε φαίνεται και η σειρά του «Κρυφού Σχολειού»! Να τοαπομυθοποιήσωμε και αυτό. Γιατί, όπως είναι γνωστό, στα «ΚρυφάΣχολειά», δηλ. στα κοινά σχολειά της Τουρκοκρατίας,γραμματοδιδάσκαλοι γίνονταν πάντοτε ρασοφόροι και μάλισταταπεινοί μοναχοί που κράτησαν την εθνική συνείδηση και διέδιδαντην ελληνική γλώσσα και τα ελληνικά Γράμματα. Σε κάποιοπρόχειρο συνήθως χώρο, στα κελλιά ενός μοναστηριού, μέσα σεένα ξωκκλήσι ή εκκλησιά. Παράλληλα προς τα μεγάλα επίσημασχολεία που κι αυτά η Ορθόδοξη Εκκλησία ίδρυσε και διατήρησε,εκεί όπου οι συνθήκες δεν ήταν πρόσφορες, στις ορεινές π.χ. καιαπομακρυσμένες περιοχές, που ήταν τα δημοτικά σχολειά τηςεποχής εκείνης. Άλλωστε στους περιβόλους των μοναστηριών,όπου άκμασε η βυζαντινή τέχνη, συντηρήθηκε η πνευματικήπαράδοση του Έθνους και λειτουργούσαν βιβλιογραφικάεργαστήρια, υπήρχαν εσωτερικά σχολειά για τις ανάγκες των ίδιωντων κοινοβίων. Σε πρόσφατη επίσκεψή του στο Άγιον Όρος, σε ένααπό τα καλύτερα σύγχρονα κοινόβιά του, διαπίστωσα ότι είχεοργανωθή φροντιστήριο ελληνικών γραμμάτων, για να μπορούν οιμοναχοί (και οι νέοι και οι γεροντότεροι) να παρακολουθούνε τοπεριεχόμενο των βυζαντινών ύμνων που ακούνε στο ναό. Να,λοιπόν, ένα σύγχρονο «Κρυφό Σχολειό», όχι φανερό, όχι επίσημο,αλλά δημιουργημένο από συγκεκριμένη ανάγκη.Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας τα μοναστήρια δεν ήταν μόνοθρησκευτικά και πνευματικά κέντρα, αλλά και φιλανθρωπικά ταμεία,εστίες νοσοκομειακής περιθάλψεως όποιου προσέφευγε σ' αυτάκ.λ.π. Οι μοναχοί ήταν περίφημοι «βοτανολόγοι». Το «Γεωπονικόν»του Αγαπίου Λάνδου θαυμάζεται και από τους σύγχρονούς μαςεπιστήμονες. Ήταν δηλαδή τα μοναστήρια καταφύγια τουΕλληνισμού στην περίοδο της σκλαβιάς. Μέσα στους ναούς τουςμάθαιναν οι ραγιάδες γράμματα, κοντά σε κάποιο μοναχό έβαζαν ταπαιδιά τους να διδαχθούν το αλφαβητάρι.

«Οι διδάσκαλοι ήταν κατά κανόνα καλόγηροι...»

Θα αναφέρωμε και άλλο παράδειγμα. Σε τουρκοπατημένη σήμεραελληνική περιοχή (για ευνόητους λόγους δεν σημειώνομε ποιαείναι), μετά το κλείσιμο του ελληνικού σχολείου, που λειτουργούσεεκεί, από τον κατακτητή, ο παπάς συγκεντρώνει τα Ελληνόπουλαστην εκκλησιά και τους διδάσκει την ελληνική γλώσσα και παιδεία.Ακόμη και ο Φάνης Μιχαλόπουλος, που από θαυμασμό στουςδιαφωτιστές, υποτιμάει την προσφορά αυτή της Εκκλησίας, τηναναγνωρίζει έμμεσα:

«Αλλά προτού φθάσουν τα Γιάννενα στο επίφθονον αυτό πνευματικό

ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΣΥΝΑΞΑΡΙΣΤΗΣ

Σήµερα τιµοῦνται οἱ Ἅγιοι:

Συµεὼν ὁ ἹεροµάρτυραςἘπίσκοπος Περσίδος καὶ οἱ 

σὺν αὐτῷ Μαρτυρήσαντες ,

Ἀνίκητος ὁ Ἱεροµάρτυρας

πάπας Ρώµης , Ἀδριανὸς ὁ

Μάρτυρας ὁ Νέος , Φουσὶκ ὁ

Μάρτυρας καὶ ἡ θυγατέρα

αὐτοῦ , Ἀζὰτ ὁ Εὐνοῦχος ,

Ἀγαπητὸς πάπας Ρώµης ,

Ἀπόστολος καὶ Θεοχάρης οἱ 

αὐτάδελφοι , Ὁσίου

Ἀλεξάνδρου τοῦ ἐκ Ρωσίας ,

Μακάριος Ἀρχιεπίσκοπος

Κορίνθου , Ζωσιµᾶς , Παΐσιος

ὁ διὰ Χριστὸν Σαλός , Ἐφραὶµ

ὁ Μεγάλος

Σήµερα Ἑορτάζουν τὰ Ὀνόµατα:

Σήµερα δὲν ὑπάρχει

Ὀνοµαστικὴ ἑορτή

synaxarion.gr

 

ΚΑΙΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΙΗΣΑΙ

Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ

ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΦΩΝΙΑ ΤΟΥ

ΚΟΣΜΟΥ

ΣΕΡΦΑΡΟΝΤΑΣ

ΕΛΛΗΝΟΡΘΟΔΟΞΑ

ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

''ΞΕΦΥΛΛΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ

ΧΡΟΝΟ''

ΑΘΕΑΤΑ ΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΓΕΡΟΝΤΑΣ ΕΦΡΑΙΜ-

ΑΡΙΖΟΝΑΣ

ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ-ΛΟΓΟΙ ΑΓΙΩΝ

ΚΑΙ ΣΟΦΩΝ

''ΔΩΡΟ ΘΕΟΥ''

Π. ΑΘ. ΜΥΤΙΛΗΝΑΙΟΣ

ΔΗΜ. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ

ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΛΕΜΕΣΟΥ

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ

'' ΓΕΥΣΕΙΣ ΜΕΤΕΩΡΩΝ''

ΙΣΤΟΡΙΚΑ

 ΔΙ ΑΦ ΟΡΑ 

 ΑΡΧΕΙ Ο ΕΚ ΠΟΜΠΩΝ

ΒΙΝΤΕΟ

7/15/2019 ΤΟ «ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ»

http://slidepdf.com/reader/full/-55cf9d64550346d033ad6e17 3/9

σημείο, ιδίως κατά τους χρόνους του Αθανασίου Ψαλλίδα και τουΒηλαρά, η παιδεία στην ηπειρωτική πρωτεύουσα πέρασε απόκρίσιμες φάσεις. Όπως κι αλλαχού, έτσι και στα Γιάννενα η παιδείαήταν κτήμα μερικών καλογήρων, που παρέδιδαν βασιζόμενοι στοκαταθλιπτικότερο σύστημα. Η κατώτερη εκπαίδευση ή τακολλυβογράμματα είχαν ως βάση θεολογικά τινα βιβλία – τοΨαλτήρι και την Οκτάηχο. Οι διδάσκαλοι ήταν κατά κανόνακαλόγηροι» (Τα Γιάννενα κι η Νεοελληνική Αναγέννηση (1648-1820), Αθήνα 1930, σελ. 25).

 Όπως και άλλοτε έχω παρατηρήσει (βλ. το βιβλίο μου «Βυζάντιο καιΕκκλησία», έκδοση Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας τηςΕλλάδος, Αθήνα 1978), οι ίδιοι οι ορθόδοξοι ναοί τι άλλο ήταν παρά«Κρυφά Σχολειά», αφού εκεί εκτός από την ελληνική γλώσσα, οι υπόδουλοι διδάσκονταν έμμεσα και την ελληνική ιστορίαακούγοντας τα πολυπληθή κοντάκια, απολυτίκια κ.λ.π. πουσυνδέονται μ' αυτήν: «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ τα νικητήρια...», ταειρηνικά, την «εκτενή» κ.λ.π. Η Ορθοδοξία κράτησε το Γένος σταδύσκολα χρόνια της δουλείας και το κράτησε με τουςολιγογράμματους παπάδες και τα «κρυφά» σχολειά της.

Ο «Δούρειος Ίππος» για την κάθαρση

 Έπρεπε, λοιπόν, να αμφισβητηθή η ύπαρξή τους. Και δυστυχώςαυτό έγινε από τις σελίδες της «Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους»,που εκδίδει η «Εκδοτική Αθηνών», έργου κατά τα άλλα σοβαρού, μεαποτέλεσμα να περάση και στα σχολικά εγχειρίδια. Έτσι η όλη υπόθεση έφθασε στη δημοσιότητα. Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίαςτης Ελλάδος διαμαρτυρήθηκε στον υπουργό Παιδείας ΙωάννηΒαρβιτσιώτη κι εκείνος, προς τιμήν του, όπως αναφέρεται σεέγγραφο των Τμημάτων Δημοτικής και Μέσης Εκπαιδεύσεως τουΚΕΜΕ προς αθηναϊκή εφημερίδα της 21.5.1978, έδωσε αμέσωςεντολή, από τα υπό εκτύπωση νέα σχολικά βιβλία να απαλειφθή ηφράση: «Σύμφωνα με τα τελευταία πορίσματα της ιστορικήςεπιστήμης το Κρυφό Σχολειό είναι ένας μύθος και δεν υπήρξε στηνπραγματικότητα», από τη σελ. 173 της «Ιστορίας» της Γ' Λυκείου.Αλλά αυτό δεν αρκεί. Πρέπει να αποκατασταθή και η αλήθεια για το«Κρυφό Σχολειό». Η ίδια η «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» πρέπει να πάρη υπ' όψη της σε μια προσεχή επανέκδοσή της αυτό πουγράφει ο Γεν. Γραμματεύς της Ακαδημίας Αθηνών, που φέρεται καιως μέλος του Εποπτικού της Συμβουλίου. Γράφει, λοιπόν, οδιακεκριμένος πανεπιστημιακός δάσκαλος Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλοςστο βιβλίο του «Το Εικοσιένα και ο Σύγχρονος Ελληνισμός»(Αθήναι 1972, σελ. 57):

«Το 1821 απετέλεσε την απαρχήν της καθάρσεως των Ελλήνων απότην δευτέραν ιστορικήν των τραγωδίαν, η οποία διήρκεσετετρακόσια χρόνια. Ο Δούρειος Ίππος δια την κάθαρσιν αυτήν ήτο ηΟρθοδοξία, οι Κοινότητες, το Κρυφό Σχολειό και ο εμπορικός

στόλος των υποδούλων Ελλήνων».Αλλά και ο ιστορικός του Νέου Ελληνισμού Καθηγητής Απ. Ε.Βακαλόπουλος, μέλος κι αυτός του Εποπτικού Συμβουλίου της«Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους», τα ίδια δέχεται όταν γράφη:

«Μέσα στους κόλπους της Εκκλησίας και των κοινοτήτωνσυντηρούνται μικρές σπίθες από την παιδεία των Ελλήνων... Ηστάθμη της παιδείας πέφτει απότομα με την πτώση τηςΚωνσταντινούπολης... Φαίνεται όμως ότι στην Κωνσταντινούποληκαι σε ορισμένους άλλους τόπους λειτουργούν «κοινά σχολεία» μελίγους μαθητές, των οποίων οι δάσκαλοι πληρώνονται από τουςσχετικά εύπορους γονείς. Στα «κοινά σχολεία» διδάσκοντανανάγνωση αριθμητική και στοιχεία γραμματικής. Υπήρχαν όμως καιμερικοί γονείς που έδιναν μόνοι τους στα παιδιά τους τιςαπαραίτητες στοιχειώδεις γνώσεις». (Η Πορεία του Γένους, Αθήνα1966, σσ. 76-77).

Είναι σαφές ότι ο ιστορικός αναφέρεται σε ανεπίσημα σχολεία. Οίδιος θεωρεί το έτος 1593, στον 16ο δηλ. αιώνα, οπότε τοποθετείταιτο «Κρυφό Σχολειό», «ορόσημο» για την ανάπτυξη της ελληνικήςπαιδείας. Και το ορόσημο αυτό οφείλεται στην Εκκλησία. Ο εθνικόςμας ιστορικός Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος γράφει σχετικάστην «Ιστορία» του «του Ελληνικού Έθνους»:

«Κατά τον πρώτον αιώνα της δουλείας οι πεπαιδευμένοι Έλληνεςεις όλον το Έθνος ανήρχοντο εις 230. Την έλλειψιν της μορφώσεωςτου Έθνους ησθάνθησαν πάντες αλλά περισσότερον όλων τοΠατριαρχείον. Ένεκα τούτου ο Πατριάρχης Ιερεμίας ομεγαλοπρεπής (ο Τρανός) το έτος 1593 συνεκάλεσεν Ιεράν Σύνοδονεις το μετόχιον του Παναγίου Τάφου και έλαβεν την εξής απόφασιν:«Έκαστον επίσκοπον εν τη εαυτού παροικία φροντίδα και δαπάνηντων δυναμένων ποιείν, ώστε δε κατά δύναμιν τοις εθέλουσινδιδάσκειν και τοις μαθείν προαιρουμένοις εάν των επιτηδείωνχρείαν έχωσιν».

Αμφισβητήσεις χωρίς τεκμήριαΤα περί «μύθου» για το «Κρυφό Σχολειό» τα υποστήριξε στον Ι'τόμο της νεώτερης «Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους» (1974), οΚαθηγητής σήμερα της Νεοελληνικής Φιλολογίας στοΠανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Άλκης Αγγέλου. Ο μελετητής αυτός,που είναι και μέλος του Ομίλου Μελέτης του ΕλληνικούΔιαφωτισμού, αρνείται με απόλυτο και κατηγορηματικό τρόπο την ύπαρξη του «Κρυφού Σχολειού», χωρίς όμως να πείθη με τα

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ

ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ

ΠΑΙΔΙΚΑ

7/15/2019 ΤΟ «ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ»

http://slidepdf.com/reader/full/-55cf9d64550346d033ad6e17 4/9

γραφόμενά του αλλά κάνοντας διάφορες υποθέσεις, που δεντεκμηριώνει. Ο Αγγέλου συγκεντρώνει όσες αρνητικές θέσειςέχουν κατά καιρούς γραφή, αλλά δεν αναφέρει τις υπόλοιπες, όπωςεπιβάλλεται για ένα έργο όχι «προσωπικό», αλλά «συλλογικό»,καθώς είναι η «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», μιλώντας περί«ευφαντάστων καλοπροαιρέτων ιστορικών της εθνικήςσκοπιμότητος» οι οποίοι κατά την άποψη του παρασύρθηκαν «απότην χιονοστιβάδα του μύθου».Ας δούμε, λοιπόν, στη συνέχεια τι αναφέρουν πάνω στο θέμα πολύσοβαρές ιστορικές πηγές και έγκυροι συγγραφείς. Ο Αναστάσιος Ν.Γούδας, «διδάκτωρ της ιατρικής, ιππότης του τάγματος του αγίουΣτανισλάου, μέλος διαφόρων επιστημονικών και φιλανθρωπικώνεταιριών», στον β' τόμο του περίφημου έργου του «Βίοι παράλληλοι

των επί της Αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών»,όπου πραγματεύεται περί «Παιδείας» (εν Αθήναις 1870, σελ. κε'κ.εξ.) γράφει:

«Σμικρόν κατά σμικρόν η διδασκαλία μετεφέρθη από των σκητώνκαι των σπηλαίων εις τους νάρθηκας των εκκλησιών, ένθα καισήμερον έτι διδάσκουσιν εν τισι των υπό την Τουρκία ελληνικώνχωρών. Τα δημόσια σχολεία τότε ήσαν παντελώς κατηργημένα•μόνον εν τοις Πατριαρχείοις της Κωνσταντινουπόλεως και εναποκέντρω τινί πόλει διετηρήθησαν, ως λέγεται, ατελείς τινεςσχολαί• ανώτερα δε εκπαιδευτήρια δεν εδύναντο να συστηθώσι,λέγει ο Γιακωβάκης Ρίζος Νερουλός «ειμή υπό τον τίτλονεπανορθωτικά καταστήματα MAISON DE CORRECTION». Ούτωδε μόλις εδυνήθησαν οι άνδρες εκείνοι να διατηρήσωσιν εν τηΑνατολή άσβεστον τον λύχνον της παιδείας... «Παναγιώτης δε ο Νικούσης και ο διάδοχος αυτού Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, λέγειΓιακωβάκης Ρίζος ο Νερουλός, κατώρθουν να λαμβάνωσιν άδειανσυστάσεως σχολείων εις διαφόρους πόλεις της τε Ευρωπαϊκής

Τουρκίας και της Μικράς Ασίας και απεστόμουν τους κατά τόπουςδιοικητάς Τούρκους οτέ μεν δια δώρων, οτέ δε δια της ισχύος τωνπαρά τοις υπουργοίς του Σουλτάνου». Αλλά σχολεία διατηρούμεναμόλις δια δωροδοκίας και δια της εμπνεύσεως φόβου, δεν ήτοδυνατόν να παρέξωσιν εις το έθνος και μεγάλους άνδρας• άπορονμάλιστα είναι πως εμορφώθησαν και τινες, ικανοί να διδάσκωσι τακαλά γραμματικά, και να διατηρώσιν ούτως άσβεστον τουλάχιστοντην λυχνίαν της παιδείας».

«Το Κρυφό Σχολειό δεν είναι θρύλος...»

Για διώξεις μιλάει και ο ιστορικός της Επαναστάσεως του ΕικοσιέναΑκαδημαϊκός Διονύσιος Κόκκινος αναφέροντας το «ΚρυφόΣχολειό»:

«Ο παπάς κάτω από τα ράκη του ράσου του κρατεί το ψαλτήρι καιπηγαίνει να μάθη τα παιδιά, που τον περιμένουν, να διαβάζουν.Ομιλεί ακόμη εις τα παιδιά και δια τους μεγάλους ανθρώπους που

εδόξασαν άλλοτε αυτόν τον τόπον. Διδάσκει την ολίγην ιστορίανπου γνωρίζει και αυτός. Το κρυφό σχολειό δεν είναι θρύλος. Τοσυνετήρησε παρά τας διώξεις, παρά την αξιοθρήνητον έλλειψινπαντός μέσου, παρά την φοβεράν πίεσι τόσων αμέσων αναγκών πουθα ήτο φυσικόν να οδηγήσουν προς τον εξισλαμισμόν, ο βαθύτατοςπόθος του τυραννουμένου έθνους να υπάρξη». (Η ΕλληνικήΕπανάστασις, βραβείον Ακαδημίας Αθηνών, ε' έκδοση, τόμ α',«Μέλισσα» 1967, σελ. 21).

Ο Αγγέλου παρακάμπτει τελείως τις διώξεις και ούτε λίγο ούτεπολύ παρατηρεί: «Αν το Κρυφό Σχολειό είχε γίνει για κάποιαπερίοδο πραγματικότητα σε περιορισμένη έστω έκταση, δενσυνέτρεχε κανένας λόγος η σχετική μαρτυρία ή μαρτυρίες ναμείνουν σκόπιμα στην αφάνεια. Θα έπρεπε, αντίθετα ένα τέτοιοτεκμήριο ζωτικότητος της φυλής και της εθνικής συνειδήσεωςσύμφωνα με την ερμηνεία που θα του δώσουν κατά κανόνα οιμεταγενέστεροι, να εξαρθή με κάθε τρόπο. Αφού, λοιπόν, η απλήλογική μας οδηγεί να αποκλείσουμε παρόμοιο ενδεχόμενο, εκείνο

που απομένει να δεχθούμε είναι ότι πιθανόν να βρισκόμαστε σε μιαεξαιρετική – μοναδική ίσως – συμπτωματική εξαφάνιση κάθεσχετικής γραπτής μαρτυρίας. Την έσχατη όμως αυτή υπόθεσηέρχεται να αναιρέση μια άλλη αδιαφιλονίκητη λογική παρατήρηση:Για ποιο λόγο ο Τούρκος να ενοχληθή από την ύπαρξη τωνσχολείων; Τι είναι εκείνο που θα μπορούσε να τον ανησυχήση απότην ενασχόληση ενός μικρού σχετικά μέρους του πληθυσμού με ταγράμματα; Ασφαλώς η περιορισμένη έκταση που μπορούσε να έχητην εποχή εκείνη η καλλιέργεια των γραμμάτων δεν θα πρέπει ναείχε ως ενδεχόμενο την παραμέληση της καλλιεργείας της γης.Άλλωστε τα γράμματα ήταν απαραίτητα για ένα μόνο μέρος τουπληθυσμού για όσους δηλαδή ασχολούνταν με το εμπόριο, με τοοποίο δεν ασχολείτο συστηματικά ο δυνάστης ή για όσους είχανσχέση με τον κλήρο».

«Απόκρυφον έργον συνετελείτο...»

Ασφαλώς ένας δυνάστης, σαν κι αυτόν θα ήταν τέλεια ιδανικός,

όμως οι μαρτυρίες κάθε άλλο παρά αθώο τον εμφανίζουν. Από τημια μεριά έδινε προνόμια κι από την άλλη, όπου μπορούσε,προέβαινε σε εξισλαμισμούς του πληθυσμού. Πως θα άφηνε στηνπερίπτωση αυτή να λειτουργήσουν ομαλά τα σχολεία; Ο γνωστόςιστοριοδίφης Τάσος Γριτσόπουλος γράφει πάνω σ' αυτό:

«Πρέπει αναμφισβητήτως να τονισθή ότι παρά το δοθέν προνόμιονκαι παρά τας πολιτικάς αρετάς του Πορθητού, θηριώδης παρέμεινε

7/15/2019 ΤΟ «ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ»

http://slidepdf.com/reader/full/-55cf9d64550346d033ad6e17 5/9

και αμετάβλητος η ασιατική φυσιογνωμία αυτού του ιδίου και τωνδιαδόχων του. Παρά το ανενόχλητον του Πατριάρχου ο Πατριάρχηςουχί σπανίως κατεβιβάσθη από τον θρόνον και ωδηγηθή εις τονθάνατον παρά δε τας χορηγηθείσας θρησκευτικάς ελευθερίας υπήρχον δεσμεύσεις και επί των απλουστέρων ζητημάτων, αύται δεσυνήθως ήροντο δια της καταβολής χρημάτων. Γεμάτη απόαντιφάσεις εξεδηλώνετο η τουρκική πολιτική έναντι των χριστιανών,πάντοτε όμως ρυθμιστής των σχέσεων ήτο η σκοπιμότης καιχρυσούς κανών η εξαγορά, ποτέ η αρετή και το δίκαιον».

Ο ίδιος μελετητής έχει ασχοληθή ιδιαίτερα με την παιδεία σταχρόνια της Τουρκοκρατίας και έχει αφιερώσει στο «Κρυφό Σχολειό»μελέτημα που είδε το φως το 1962 στον δ' τόμο του επιστημονικούφιλολογικού περιοδικού «Παρνασσός». Ο Γριτσόπουλος κατέγινεκαι με την ιστορία της Μεγάλης του Γένους Πατριαρχικής Σχολής,που την ίδρυσή της τοποθετεί αμέσως μετά την Άλωση:

«Βεβαίως, γράφει, δεν γνωρίζομεν πότε ακριβώς η Μ. Εκκλησίαγενικώς και επισήμως επέβαλε εαυτήν ως την κατ' εξοχήν επόπτριαντης διακανονιστικής κινήσεως διότι δεν έχομεν σαφή μαρτυρίαναυθεντικήν. Αλλ' είναι δυνατόν να υποθέσωμεν ότι επί τουΓενναδίου και ζώντος του Πορθητού συνετελέσθη το μέγα γεγονόςεις την Κωνσταντινούπολιν τουλάχιστον. Εις τας επαρχίαςωργανώθη μεν υπό την αιγίδα της Εκκλησίας η Παιδεία, τούτο όμωςέγινε πολύ αργότερα, όταν οι καιροί ήσαν περισσότερον πρόσφοροι.Πάντως οφείλομεν να δεχθώμεν ότι απόκρυφον έργον συνετελείτοαπό της πρώτης στιγμής της συμφοράς εις τα μοναστήρια, όπουπρέπει να τοποθετήσωμεν τα θρυλικά Κρυφά Σχολειά»(Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή, τόμ. α', Αθήναι 1966, σσ.70-71).

Κρυπτοχριστιανοί – Κρυφά Σχολειά

Η ύπαρξη επισήμων σχολείων, εξ άλλου, δεν αποκλείει τα κρυφά. Όπως και η διατήρηση του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως δεναποκλείει την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών, εξισλαμισθέντων δηλ.χριστιανών, που λάτρευαν στα κρυφά τον αληθινό Θεό. Ο ίδιοςδυνάστης, που ενώ αναγνώριζε το Πατριαρχείο, κυνηγούσε τηνορθόδοξη χριστιανική θρησκεία με πραγματική μανία, όποτε τουδινόταν η ευκαιρία, όπως θα δούμε παρακάτω, έκλεινε τα ελληνικάσχολεία. Για τις ανάγκες των κρυπτοχριστιανών η Εκκλησία

χρησιμοποιούσε και κρυφούς παπάδες. Ο Νίκος Ε. Μηλιώρης, πουασχολήθηκε συστηματικά με το αδιαμφισβήτητο τούτο γεγονόςπροσκομίζοντας σπουδαίες μαρτυρίες στο βιβλίο του «ΟιΚρυπτοχριστιανοί» (Εκδόσεις Ενώσεως Σμυρναίων, Αθήναι 1962,σς. 47-48) γράφει:

«Κρυφοί παπάδες ήσαν ακόμη δερβίσηδες – ιεραπόστολοι μυστικοί – ου περιοδεύανε στα κέντρα των κρυπτοχριστιανών και τελούσαντα χριστιανικά μυστήρια. Ήσαν απεσταλμένοι κάποιων

7/15/2019 ΤΟ «ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ»

http://slidepdf.com/reader/full/-55cf9d64550346d033ad6e17 6/9

μοναστηριών. Ειδική και επιμελημένη ήταν η επιλογή και ηπροετοιμασία από τα μεγάλα μοναστήρια ου Πόντου τωνπεριοδευόντων αυτών μυστικών ιεραποστόλων και μακροχρόνια καιγεμάτη από απρόοπτους και θανάσιμους συχνά κινδύνους ηαποστολή τους. Διαλέγανε όσους από τους καλογέρουςπαρουσιάζανε τα περισσότερα για τον προορισμό, που θααναλαμβάνανε προσόντα. Τους διδάσκανε τα τούρκικα, τουςμυούσαν στους τύπους της μουσουλμανικής λατρείας και στιςθρησκευτικές τελετές της κι ύστερα τους ντύνανε ντερβίσηδες καιτους εξαποστέλνανε στον Πόντο. Μπαίνανε στα χωριά τωνΚρυπτοχριστιανών σαν κήρυκες του Μωάμεθ. Τη νύκταλειτουργούσανε (σ.σ. τα ελληνικά) μέσα σε κατακόμβες καικρύπτες. Μήνες ολόκληρους οδοιπορούσανε και χρόνια ολόκληρα

πολλές φορές, ταλαιπωρούμενοι και αντιμετωπίζοντας τον κίνδυνοσε κάθε τους βήμα. Πολλοί υποκύπτανε στις κακουχίες• άλλοιαναγνωρίζονταν και τότε τελειώνανε με μαρτυρικό θάνατο. μερικοίείχανε την καλή τύχη να γυρίσουν πίσω στο μοναστήρι τους• αλλάκαι πάλιν αφού κάνανε εκεί την αναφορά τους, σύντομαξαναφεύγανε σε καινούρια αποστολή. Σε τέτοια μοναστήρια τουΠόντου κρατούσαν και κρυπτογραφικούς κώδικες• καταγράφανε σ'αυτούς συνθηματικά την κίνηση ων κρυπτοχριστιανών τηςδικαιοδοσίας ή της περιοχής των.

Οι αρνητές του «Κρυφού Σχολειού» σε κανένα τεκμήριο δενβασίζονται παρά μόνο σε εικασίες. «Ένας αιώνας και πλέον μετάτην Άλωση λένε, είναι το διάστημα που καλύπτεται λίγο πολύ απότους υπέρμαχους της μυθολογίας του Κρυφού Σχολειού. Το χρονικόόμως αυτό διάστημα μπορεί να δικαιολογήση με τον αργό ρυθμόπου έχει η ζωή εκείνη την εποχή και με την επιβράδυνση την οποίαπροκάλεσε η τουρκική κατάκτηση το γενικό μούδιασμα που έχεικαταλάβει όλες τις δυνάμεις του έθνους». Αυτό όμως έρχεται σε

αντίθεση με όσα οι ίδιοι γράφουν για την ουδέτερη πολιτική τουΤούρκου δυνάστη απέναντι στα σχολεία. Και σχολεία δενδημιουργήθηκαν μόνο μετά τον 16ο αιώνα αλλά αμέσως μετά τηνΆλωση ιδρύθηκε η Μεγάλη του Γένους Πατριαρχική Σχολή.Αντίθετα αν υπήρξε μούδιασμα αυτό θα ήταν αποτέλεσμα τωντουρκικών πιέσεων. Το ακριβές, όπως ήδη σημειώθηκε, είναι ότι οκατακτητής επίσημα έδωσε προνόμια και ανεπίσημα επιδίωκε τοναφελληνισμό των υποδούλων, όπως έκανε με τη στρατολογίαγενιτσάρων. «Το ελληνικό έθνος, γράφει ο Βλαχογιάννης, πλήρωσεμε εκατομμύρια ζωντανές ψυχές τη δίψα του μουσουλμανικούφανατισμού» (Πρωία 5 Ιουνίου 1932).Πλούσια ηπειρωτική παράδοση

Τις εικασίες των αρνητών του «Κρυφού Σχολειού» έρχεται νααναιρέση πλουσιώτατη τοπική παράδοση, αλλά και η ύπαρξητοπωνυμικών μαρτυριών και αρχαιολογικών τεκμηρίων. ΟΗπειρώτης ποιητής Κώστας Κρυστάλλης γράφει για τα «ΚρυφάΣχολειά» του Συρράκου και των Καλαρρυτών:

«Εν Συρράκω και Καλαρρύταις εδιδάσκετο η Ελληνική Παιδεία υπόΙερέων ως εις πλείστα μέρη της Ελλάδος κατά τους ανωμάλουςεκείνους καιρούς – είτε εν ναοίς είτε εν ιδιωτικοίς οίκοις - πολύ προτου ισαποστόλου Αγίου Κοσμά (Περιοδικό «Εβδομάς», 1891).

 Νεώτερος μελετητής της «Παιδείας στα Τζουμέρκα από την Άλωσηως τον Αλή πασά», ο εκπαιδευτικός και συγγραφέας Φίλιππος Δ.Κολοβός παρατηρεί για την παιδεία στην Ήπειρο:

«Στην περίοδο της σκλαβιάς ο κλήρος γίνεται οδηγός και στήριγματου δούλου Έθνους. Και το «Κρυφό Σχολειό» είναι για την περίοδοεκείνη το μοναδικό σχολείο μέσα στο οποίο οι μικροί ραγιάδεςπληροφορούνται για τα περασμένα μεγαλεία του έθνους. Οιαπλοϊκοί ρασοφόροι διοχετεύουν ιερό ενθουσιασμό στασκλαβόπουλα και διαποτίζονται από το κρυφό σχολειό τα ευρύτεραλαϊκά στρώματα και διασώζονται τα εθνικά ιδανικά» (περ.«Σκουφάς» 5 (1976), τεύχη 42-43, σελ. 92).

Την ηπειρωτική παράδοση για το «Κρυφό Σχολειό» ενισχύουν και οιδυο γωνιακές κρύπτες του καθολικού της μονής του Αγίου Νικολάου των Φιλανθρωπινών ή του Σπανού στο νησάκι τωνΙωαννίνων, όπου όλως λέγεται λειτουργούσε «Κρυφό Σχολειό».Αυτό το αναφέρει ο Αρχαιολόγος Σωτ. Ι. Δάκαρης, αλλά δεν τοδέχεται

«Κατά τη γραπτή παράδοση, γράφει, του 19 αιώνα λειτούργησε εδώμε την ανέγερση της πρώτης Μονής, ή κατ' άλλη εκδοχή από ταμέσα του 16 αιώνα, Εκπαιδευτήριο. Ασφαλώς όμως εσφαλμένοςείναι ο θρύλος για τη λειτουργία του Κρυφού Σχολειού. ΣταΓιάννινα υπήρχαν με την ανοχή των Τούρκων στους χρόνους τηςτουρκοκρατίας πολλά σχολεία, ώστε η παράνομη δράση τουΚρυφού Σχολειού να φαίνεται περιττή» (Το νησί των Ιωαννίνων,Αθήναι 1971, σελ. 22).

Διαφεύγει όμως της προσοχής του αρχαιολόγου ότι «Κρυφό

Σχολειό» ήταν και το ανεπίσημο, όπως ήδη γράψαμε, κοινό σχολειό,που όπως σημειώνει ο Μιχαλόπουλος (βλ. παραπάνω), τοκρατούσαν οι καλόγεροι. Όταν οι συνθήκες απαιτούσαν πλήρημυστικότητα ή δημιουργούσαν ανάγκη κρυφής λειτουργίας του, οικαλόγεροι επιτελούσαν το έργο τους όπως συνήθως κρυφά.Παράδειγμα η σχολή που λειτούργησε στο μοναστήρι της ΑγίαςΜαρίνας Σύμης από το 1765 ως το 1821 και σταμάτησε με τηνέκρηξη της Επαναστάσεως από τον δυσαρεστημένο κατακτητή.

7/15/2019 ΤΟ «ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ»

http://slidepdf.com/reader/full/-55cf9d64550346d033ad6e17 7/9

Ξαναλειτούργησε το 1834 στους θόλους του ναού της ΜεγάληςΠαναγιάς στο Κάστρο της Σύμης. Στο μεταξύ διάστημα, οπότεξαναγύρισε η τουρκική κατοχή, λειτουργούσε ασφαλώς κρυφά (βλ.σχετικά στη μελέτη μου «Η σχολή της Σύμης», Αθήνα 1978). Τοίδιο γινόταν σε όλο το διάστημα της Τουρκοκρατίας καιπερισσότερο στην μετά την Άλωση κρίσιμη περίοδο, οπότε σωστάτοποθετείται κατ' εξοχήν η ύπαρξη του «Κρυφού Σχολειού», καικαθώς είδαμε ο κατακτητής εφάρμοζε δυο μέτρα και δυο σταθμάαπέναντι στους Έλληνες.Άλλος Ηπειρώτης λογοτέχνης, ο Μιχαήλ Περάνθης, με βάση τηνεπιχωριάζουσα στην πατρίδα του παράδοση περιγράφει το «ΚρυφόΣχολειό» ως εξής:

«Δίδασκαν καλόγεροι και παπάδες μισογραμματισμένοι κι αυτοί.Δίδασκαν νύχτα, με το κερί, πριν ξημερώσει ακόμα. Τα παιδιάδιολίσθαιναν αθόρυβα στο σκοτάδι, να μην τους δει Τούρκος κιήταν χαρούμενα όταν ε ίχε φεγγάρι – που το τραγουδούσαν. Έφτανανσ' ένα γυμνό δωμάτιο σπιτιού, στο νάρθηκα μιας εκκλησιάς, σ' έναμπουντρούμι ανήλιαγο και υγρό... Κάθονταν διπλοπόδι στο χώμα ήστις πλάκες ή απάνω στις πέτρες, γύρω – γύρω. Με τα' αυτί τουςστημένο έξω μπας κι ορμήσει ο Αγαρηνός. Με τη ματιά τους στομυστικό παραπόρτι, έτοιμοι να το σκάσουν, αν χρειαστεί... Και ναπαίζουν το κεφάλι τους για πέντε κολλυβογράμματα! Τι μάθαιναν;Την αλφαβήτα – για να διαβάζουν το ψαλτήρι. Βιβλία δεν είχαν. Ηανάγνωση γινόταν στ' Οκταήχι. Ένας διάβαζε κ' οι άλλοι τουκρατούσαν το ίσο, κουνώντας ρυθμικά το κορμί τους μπρος πίσωκαι ψαλμωδώντας τους φθόγγους της εκκλησιαστικής μουσικής.Στη μέση στέκονταν ο δάσκαλος κρατώντας τη βέργα του «δίκηνσκήπτρου». Ήταν το σύμβολό του. Την άπλωνε και χτυπούσε μ'αυτήν όπου έφτανε».

Δύο αξιόλογες μαρτυρίεςΒέβαια πρόκειται για λογοτεχνική ανάπλαση, όμως ο Περάνθης στησυνέχεια προσάγει και δυο αξιόλογες μαρτυρίες για την κατάστασητης παιδείας στα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας:

«Ο προτεστάντης ιεροκήρυκας Γκέρλαχ είδε στα 1572 τον γέροΜαλαξό να δίνει μαθήματα στο σπίτι του. Ήταν σ' ένα εξαθλιωμένογυμνό δωμάτιο, όπου σε μια γωνιά κρέμονταν λίγα παστωμέναψάρια ξερά• απ' αυτά έπαιρνε και μαγείρευε, να ψευτοζήσει. Μόλιςτα παιδιά έπαυαν να ψελλίζουν, έγραφε ο Αλέξανδρος Ελλάδιος,στα 1714, τάστελναν στην κοντινότερη εκκλησιά, να μάθουν όσασχετίζονταν με την πίστη τους... Τα Κρυφά Σχολειά συνεχίζονταιεκεί που οι τοπικοί πασάδες και μπέηδες μάχονται τους καλόγερουςκαι τα γράμματα».

«Κρυφά Σχολειά» σ' όλη την Ελλάδα

«Κρυφά Σχολειά» δεν λειτουργούσαν μόνο στην Ήπειρο, αλλά σε

ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο. Στην περίφημη μονή Προυσσού στηΡούμελη, διασώζεται ένα μικρό κτίριο, που το ονομάζουν «ΚρυφόΣχολειό» και λέγουν ότι δίδαξε σ' αυτό ο εθνομάρτυρας Κοσμάς οΑιτωλός. Πλουσιώτατη είναι η παράδοση για το «Κρυφό Σχολειόστο Μοριά, στη Δημητσάνα, στη μονή Φιλοσόφου κ.α.

«Το σχολείο της Μονής Φιλοσόφου, γράφει ο Γυμνασιάρχης Β.Χαραλαμπόπουλος, γνώρισε μεγάλη ακμή στα χρόνια της σκλαβιάςόταν πια έκλεισαν τα άλλα σχολεία και το πνευματικό σκοτάδισκέπασε τη χώρα μας. Τότε όσοι διψούσαν για μάθηση έτρεχαν σταμοναστήρια και σε απόμερες περιοχές στα λεγόμενα «ΚρυφάΣχολειά», όπου καλόγεροι και παπάδες μάθαιναν τα παιδιάγράμματα. Το παλαιό μοναστήρι του Φιλοσόφου βρίσκεται μέσαστην σπηλιά του βράχου και λέγεται από τον λαό «Κρυφό Σχολειό»,γιατί εκεί λειτούργησε το παλαιό σχολείο στα πρώτα χρόνια τηςσκλαβιάς. Βρίσκεται όμως σε μέρος εξαιρετικά απότομο καιδυσκολοπέραστο και οι συνθήκες της ζωής σ' αυτό ήταν πολύ

δύσκολες» (περ. «Ιστορία Εικονογραφημένη», τεύχ. 81, σελ. 113).Γλωσσικές – αρχαιολογικές μαρτυρίες

Ενδιαφέρουσες γλωσσικές και αρχαιολογικές μαρτυρίεςσυγκεντρώνει για το «Κρυφό Σχολειό» ο Αθανάσιος Φ.Παπαγιάννης:

«Τοπωνύμια «Κρυφό Σχολειό», γράφει υπάρχουν εκτός από τη μονήΦιλοσόφου, και στην Άνω Μονή Δίβρης (στην Ηλεία), στη ΜονήΑγίων Αναργύρων (Λακωνίας), στη Μονή Αγίου Γεωργίου Φενεού(Κορινθίας) κ.ά. Χαρακτηριστικό είναι ότι το ''Κρυφό Σχολειό''''ήταν διαμέρισμα αθέατον, αποκεκομμένον από τον ναόν, προσιτόνμε κινητήν κλίμακα μακρυά από τα μάτια του κατακτητού'' ή''θολωτό κρυφό διαμέρισμα πάνω από τον νάρθηκα της Μονής,όπως στη Μονή Φενεού''. Στη Μονή Κηπιανών (Μαντινείας) ήταν σεθολωτό διαμέρισμα της καμάρας (Στοάς)» (ΜαντινειακάΜοναστήρια, σελ. 378).

Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι στην Κύπρο τους παπάδες, όπως μεπληροφορεί ο φίλος Κύπριος ιστορικός συγγραφέας ΣπύροςΠαπαγεωργίου τους αποκαλούν «Δάσκαλε!». Ο χαρακτηρισμόςαυτός υπογραμμίζει κατά τον καλύτερο τρόπο τον ρόλο τουορθόδοξου παπά στα χρόνια της σκλαβιάς, που δυστυχώς για τηνπολύπαθη ελληνική μεγαλόνησο, ξαναγύρισε και πάλι σε μεγάλοτμήμα του εδάφους της.

7/15/2019 ΤΟ «ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ»

http://slidepdf.com/reader/full/-55cf9d64550346d033ad6e17 8/9

«Κρυφό Σχολειό» και λογοτεχνία

Γύρω από το θέμα του «Κρυφού Σχολειού» πρέπει να αναφερθή ότιο ποιητής Ι. Πολέμης και ο λογοτέχνης Άλκης Κ. Τροπαιάτης έχουνγράψει λογοτεχνικά έργα και ότι ο σημαντικώτατος Νεοέλληναςζωγράφος Νικόλαος Γύζης έχει αφιερώσει το έργο του «Το κρυφόσχολειό», όπου ένα μοναχός διδάσκει τα Ελληνόπουλα. Σχετικόείναι και το «Ο μοναχός και το παιδί» του ίδιου ζωγράφου, όπου ομοναχός κρατά στο χέρι του ένα φλυτζάνι καφέ και εξηγεί κάτι στοπαιδί με τ' ανοιγμένο βιβλίο στο σπίτι όπου βρέθηκε. Στη ΜονήΠεντέλης, εξ άλλου, υπάρχει αναπαράσταση του «ΚρυφούΣχολειού» στο Μουσείο του Ορθοδόξου Κλήρου και της ΕλληνικήςΠαιδείας των χρόνων της Τουρκοκρατίας.

Συμπεράσματα

Από όσα παραπάνω εκθέσαμε προκύπτουν τα ακόλουθασυμπεράσματα:

1. Τα κοινά σχολειά τα κρατούσαν ανεπίσημα μοναχοί είτε σταφανερά είτε στα κρυφά, όπου οι συνθήκες δεν ήταν ευνοϊκές. Αυτάήταν τα «Κρυφά Σχολειά» της περιόδου της δουλείας.

2. Οι μοναχοί δεν ήταν μόνο δάσκαλοι στα χρόνια τηςΤουρκοκρατίας αλλά και ο σύνδεσμος των Κρυπτοχριστιανών μετην Εκκλησία.

3. Υπάρχουν πλούσια τοπική παράδοση και πολλές μαρτυρίεςτοπωνυμικές και αρχαιολογικές για τα «Κρυφά Σχολειά».

4. Η άρνηση του «Κρυφού Σχολειού» δεν βασίζεται σε τεκμήρια,αλλά σε εικασίες.

5. Η Εκκλησία γενικά είχε στα χέρια της την παιδεία, και τηνεπίσημη και την ανεπίσημη. Στα μοναστήρια βρήκε καταφύγιο οΕλληνισμός στα χρόνια της σκλαβιάς.

Λόγοι σεβασμού της ιστορικής αλήθειας, αλλά και της φιλολογικήςδεοντολογίας επιβάλλουν, για όλα αυτά, σε συλλογικά έργα, όπως η«Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» να αποφεύγουν τουςατεκμηρίωτους δογματισμούς και να παραθέτουν όλες τις απόψεις.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ ΑΠ. Ε.: Η Πορεία του Γένους, «Οι Εκδόσειςτων Φίλων», Αθήνα 1966, σσ. 76-77.2. ΒΛΑΧΟΓΙΑΝΝΗ ΓΙΑΝΝΗ: «Κόψε με, αγά μου, ν' αγιάσω»,Πρωία 5 Ιουνίου 1932.3. ΓΟΥΔΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ: Βίοι παράλληλοι των επί τηςΑναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών, τόμος β',Παιδεία εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Χ. Ν. Φιλαδελφέως,

1870, σελ. κε' κ.εξ.4. ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΥ ΤΑΣΟΥ ΑΘ.: «Κρυφό Σχολειό», Παρνασσός,4 (1962), σελ. 76 κ.εξ.5. ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ: Σχολή Δημητσάνης, Αθήναι 1962, σελ. 19 κ.εξ.6. ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ: Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή, τόμος α',Αθήναι 1966, σελ. 67 κ.εξ.7. ΔΑΚΑΡΗ ΣΩΤ. Ι.: Το νησί των Ιωαννίνων, έκδοση ΜουσείουΠροεπαναστατικής περιόδου νήσου Ιωαννίνων, Αθήναι 1971, σελ.22.8. ΕΚΔΟΤΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμοςΙ', Αθήνα 1974.9. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Ι. Ν.: Το Εικοσιένα και ο ΣύγχρονοςΕλληνισμός, «Οι εκδόσεις των Φίλων», Αθήναι 1972, σελ. 57.10. ΚΟΚΚΙΝΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ: Η Ελληνική Επανάστασις, βραβείονΑκαδημίας Αθηνών, ε' έκδοσις εικονογραφημένη και βελτιωμένη,τόμος α', «Μέλισσα» 1967, σελ. 21.11. ΚΟΛΟΒΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ Δ.: «Η παιδεία στα Τζουμέρκα από την

Άλωση ως τον Αλή πασά», Σκουφάς, τόμ. Ε', τεύχ. 42-43, 1976, σσ.92-96.12. ΚΡΥΣΤΑΛΛΗ ΚΩΣΤΑ: Άπαντα, εκδόσεις Μιχ. Περάνθη και Γ.Βαλέτα.13. ΜΗΛΙΩΡΗ ΝΙΚΟΥ Ε.: Οι Κρυπτοχριστιανοί, μελέτη εκδόσεις«Ενώσεως Σμυρναίων», Αθήναι 1962.14. ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ ΦΑΝΗ: Τα Γιάννενα κι η ΝεοελληνικήΑναγέννηση (1648-1820), Αθήνα 1930, σελ. 25.15. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Φ.: Μαντινειακά Μοναστήρια,Αθήνα 1977, σελ. 216 κ.εξ.16. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ: Ιστορία τουΕλληνικού Έθνους.17. ΠΕΡΑΝΘΗ ΜΙΧΑΗΛ: Ελληνική Πεζογραφία από την άλωση ωςσήμερα, τόμος α', σσ. 17-18.18. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ Β.: «Τα Κρυφά σχολειά της ΜονήςΦιλοσόφου», περ. Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 81, σελ. 113.19. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗ Ι. Μ.: Βυζάντιο και Εκκλησία, έκδοσηΑποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 1978.

20. ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ: Η σχολή της Σύμης (1765-1821), Αθήνα 1978.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΣελ.«Οι διδάσκαλοι ήταν κατά κανόνα καλόγηροι...» 3Ο «Δούρειος Ίππος» για την κάθαρση 3Αμφισβητήσεις χωρίς τεκμήρια 4«Το Κρυφό Σχολειό δεν είναι θρύλος...» 5

7/15/2019 ΤΟ «ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ»

http://slidepdf.com/reader/full/-55cf9d64550346d033ad6e17 9/9

«Απόκρυφον έργον συνετελείτο...» 6Κρυπτοχριστιανοί – Κρυφά Σχολειά 8Πλούσια ηπειρωτική παράδοση 8Δυο αξιόλογες μαρτυρίες 10«Κρυφά Σχολειά» σ' όλη την Ελλάδα 10Γλωσσικές – αρχαιολογικές μαρτυρίες 10«Κρυφό Σχολειό» και λογοτεχνία 11Συμπεράσματα 11Βιβλιογραφία 12Περιεχόμενα 13

© Copyright 2012 ΙΕΡΕΣ ΜΟΝΕΣ ΜΕΤΕΩΡΩΝ. All Rights Reserved. Designed by Room rates .gr Κατασκευή ιστοσελίδων