Μπέρτολτ Μπρεχτ: Για το φασισµό και τον πόλεµο

Φασισµός και καπιταλισµός

Οι επιχειρήσεις του καπιταλισµού σε διάφορες χώρες (ο αριθµός τους αυξάνεται) δεν µπορούν πια να ευοδωθούν χωρίς τη χρήση ωµής βίας. Μερικοί πιστεύουν ακόµα, ότι µπορούν να ενεργούν έτσι συνέχεια, αλλά µια µατιά στα βιβλία των λογαριασµών τους θα τους πείσει, αργά ή γρήγορα, για το αντίθετο. Είναι µονάχα ζήτηµα χρόνου. Μια διακήρυξη ενάντια στο φασισµό δεν µπορεί να έχει ίχνος ειλικρίνειας, όταν µένουν ανέπαφες οι κοινωνικές καταστάσεις, που τον παράγουν σαν φυσική αναγκαιότητα. Οποιος

δε θέλει να εγκαταλείψει την ατοµική ιδιοκτησία στα µέσα παραγωγής, όχι µονάχα δε θ' απαλλαγεί από το φασισµό, αλλά θα τον χρειάζεται. Φυσικά, ξέρω, ότι µερικές λέξεις, όπως ατοµική ιδιοκτησία στα µέσα παραγωγής, δεν ακούγονται ωραία, είναι ελάχιστα ροµαντικές και καθόλου ποιητικές.

Αλλά κανένας µας δε σκέπτεται να τις χρησιµοποιεί για την οµορφιά τους. Είναι µόνο απαραίτητες. ∆ηλαδή, χρειάζεται να πούµε αυτό που λένε αυτές οι λέξεις. Κι όταν βρεθεί κανείς µπροστά στο δίληµµα, αν πρέπει να χρησιµοποιεί τόσο άσχηµες, ξερές και δογµατικές λέξεις και να µιλάει για πράγµατα τόσο µηδαµινά, όπως η εξασφάλιση των απαραίτητων µέσων συντήρησης και η δυνατότητα να τρώει κανείς µέχρι να χορτάσει, ή αν πρέπει ν' αφήσει το φασισµό να νικήσει, θα πρέπει να κηρυχτεί υπέρ αυτών των λέξεων.

Αλλά για να µπει ο καπιταλισµός στον αγώνα ζωής και θανάτου µε το προλεταριάτο, πρέπει να απαλλαγεί από όλους τους δισταγµούς του και να πετάξει µια-µια στη θάλασσα όλες τις δικές του έννοιες για ελευθερία, δικαιοσύνη, προσωπικότητα του ατόµου, ακόµα και συναγωνισµό. Ετσι µια άλλοτε µεγάλη και επαναστατική ιδεολογία εµφανίζεται τώρα στον τελικό της αγώνα µε την πιο ταπεινή µορφή κοινής απάτης, µε τον πιο αναιδή τρόπο εξαγοράς συνειδήσεων, µε την πιο κτηνώδη θρασυδειλία, ακριβώς µε φασιστική µορφή. Και ο αστός δεν εγκαταλείπει το πεδίο της µάχης προτού πάρει την πιο βορβορώδη όψη του.

Γιατί είναι τροµερό, να πρέπει να ειπωθεί πρώτα στον εργάτη της πέννας, ότι η απαγόρευση δεκατεσσάρων κοµµουνιστικών εφηµερίδων θα 'πρεπε να τον σπρώξει σε οργισµένη φωνή διαµαρτυρίας; Είναι τροµερό γιατί εδώ, όπου κλείστηκε το εργαστήρι της αλήθειας και της προόδου, εκείνος ποτέ δεν έκανε την εµφάνισή του. Και είναι επίσης τροµερό γιατί, όταν απαγορεύτηκε η αλήθεια, δεν απαγορεύτηκε τίποτα απ' όσα εκείνος είχε τυχόν πει ή επρόκειτο να πει. Η απαγόρευση της αλήθειας δεν τον αφορά. Εκείνος δεν έχει καµιά σχέση µε την αλήθεια. Αυτός γράφει πράγµατα χωρίς καµιά αξία, εποµένως δε θα του απαγορευτεί να γράφει ό,τι γράφει. Τι να κάνει ο εργάτης της πέννας; Η αστυνοµία απαγορεύει την αλήθεια και οι εφηµερίδες πληρώνουν καλά το ψέµα!

Πηγή κάθε βαρβαρότητας

Συνελεύσεις σαν αυτή των αντιφασιστών συγγραφέων αποδείχνουν, ότι στην αστική τάξη υπάρχουν άνθρωποι, που δεν είναι πρόθυµοι να διατηρήσουν µε κάθε τρόπο, ακόµα και τον πιο βρώµικο, την ατοµική ιδιοκτησία στα µέσα παραγωγής. Ενώ, όµως, υπάρχουν συγγραφείς (και ο αριθµός τους αυξάνεται), που αρνούνται την υποστήριξή τους στο σύστηµα της ατοµικής ιδιοκτησίας στα µέσα παραγωγής, που παίρνει και χρειάζεται να παίρνει τόσο βάρβαρα µέτρα για την άµυνά του, και ενώ υπάρχουν άλλοι, πρόθυµοι να πολεµήσουν ενάντια σ' αυτό το σύστηµα, υπάρχουν και πολλοί, που ελπίζουν, ότι η υπεράσπιση του συστήµατος της ατοµικής ιδιοκτησίας δεν έχει καθόλου ανάγκη από µέτρα σαν αυτά, που παίρνει ο φασισµός, τον οποίο συχαίνονται. Αυτοί, που σκέπτονται έτσι, δεν έχουν ακόµα κερδηθεί εντελώς στον αγώνα κατά του φασισµού. Αυτοί ή θα αφανιστούν από το φασισµό ή θα προθυµοποιηθούν να µην κάνουν καµιά ενέργεια εναντίον του ή θα προθυµοποιηθούν να κάνουν τα πάντα γι' αυτόν. Θα αµφιταλαντεύονται στο βαθµό, που θα τους παρασύρει η ελπίδα τους, ότι το σύστηµα της ατοµικής ιδιοκτησίας στα µέσα παραγωγής µπορεί να σωθεί χωρίς την επιβολή βαρβαρότητας. Ακόµα δεν αντιλαµβάνονται, ότι το σύστηµα της ατοµικής ιδιοκτησίας στα µέσα παραγωγής είναι η πηγή κάθε βαρβαρότητας. Αλλά η έλλειψη αυτής της αντίληψης τους οδηγεί µε σιγουριά στο να επικροτήσουν βάρβαρα µέτρα. Θα µπορούσε κανείς να λογοµαχεί σε εκατό τραπέζια συνεδριάσεων µέχρι να µεγαλώσουν τα γένια του, για το αν η πηγή του φασισµού είναι η ατοµική ιδιοκτησία στα µέσα παραγωγής. Εµένα, όµως, ένα µου φαίνεται σίγουρο: Χωρίς την ελπίδα, ότι η πηγή της βαρβαρότητας θα φραχτεί και θα στερέψει µονάχα αν καταργηθεί η ατοµική ιδιοκτησία στα µέσα παραγωγής, δεν µπορεί κανένας σήµερα να είναι αξιόπιστος αγωνιστής ενάντια στο φασισµό.

Πλατφόρµα για τους αριστερούς διανοούµενους

1. Ολες οι προσπάθειες για την κουλτούρα, είτε φιλολογικές είναι είτε άλλου είδους, είτε συνειδητά εκπολιτιστικές είτε ασυνείδητα, έχουν σαν προϋπόθεση της αποτελεσµατικότητάς τους, να αγγίζουν τους πάντες, που σηµαίνει να αφορούν όλους τους ανθρώπους, που βρίσκονται στη σφαίρα της δράσης τους, δηλαδή να ασκούν επιρροή.

2. Ενας από τους λόγους της τροµακτικής ασυνέπειας των εκπολιτιστικών µας προσπαθειών είναι, κατά τη γνώµη µου, το ότι γενικά όλοι µας µε τις εργασίες µας, που τις προορίζαµε για «όλους» και που απόβλεπαν στο καλό «όλων» απευθυνόµασταν υπερβολικά απροσδιόριστα σε όλους. Η εξέλιξη στη Γερµανία µας διδάσκει, ότι δεν είναι όλοι για όλους και ότι µονάχα ένα στρώµα ανθρώπων είναι πρόθυµο να υπερασπίσει τα συµφέροντα όλων και ακριβώς σ' αυτό έγκειται η διαφορά του από όλα τα άλλα κοινωνικά στρώµατα. Είναι το κοινωνικό στρώµα, που πρέπει να υπερασπιστεί τα συµφέροντα όλων επί ποινή αφανισµού του ή για να είµαστε πιο ακριβείς, επειδή το κοινωνικό σύστηµα το καταδικάζει σε µόνιµη κατάπτωση, γιατί ακριβώς το δικό του βούλιαγµα παράγει την ευηµερία των άλλων. Αλλά για να µπορέσει αυτό το κοινωνικό στρώµα να γίνει υπερασπιστής των συµφερόντων όλων, πρέπει πρώτα να οργανωθεί και να γίνει ικανό γι' αυτή την αποστολή. Μιλάω για το κοινωνικό στρώµα που λέγεται προλεταριάτο.

3. Σε µια τέτοια επιλογή του κοινωνικού στρώµατος, που µπορεί να κινητοποιηθεί για τα συµφέροντα όλων, θα µπορούσε να αντιπαραταχθεί το επιχείρηµα, ότι γίνεται από οικονοµική σκοπιά. Θα µπορούσε να θέλει κανείς την επιλογή από άλλη σκοπιά, έτσι, που να γίνει στρατολογία από όλα τα κοινωνικά στρώµατα γι' αυτή την αγωνιστική οµάδα. Προτάθηκε λόγου χάρη το σηµείο διαχωρισµού ανάµεσα στο βάρβαρο και το ανθρωπιστικό. Απορρίπτουµε αυτό το διαχωριστικό κριτήριο, γιατί δεν έχει καµιά οργανωτική δύναµη. Προτιµούµε να υποθέτουµε, ότι τόσο η βαρβαρότητα όσο και ο ανθρωπισµός, είναι πράγµατα, που παράγονται και οργανώνονται από ανθρώπους. Αν δεν ήταν έτσι, τότε η βαρβαρότητα θα µπορούσε να καταργηθεί µε την εξόντωση (σωµατικό αφανισµό) ολόκληρων τµηµάτων λαού - και είναι σαφές, ότι µονάχα η κατάργηση της βαρβαρότητας κάνει δυνατό τον ανθρωπισµό: Το ιδανικό µιας νησίδας ανθρωπισµού, που θα εξακολουθεί να υφίσταται µέσα στη βαρβαρότητα είναι απέραντα επικίνδυνο. Ο καθένας πάντοτε διαπίστωνε και διαπιστώνει, ιδιαίτερα καθαρά τώρα τελευταία, ότι η βαρβαρότητα δεν ανέχεται µε κανέναν τρόπο τέτοιες νησίδες και έχει όλη τη δύναµη να τις καταστρέφει. Η επιλογή του κοινωνικού στρώµατος, στο οποίο και µόνο µπορεί να ανατεθεί η σωτηρία ολόκληρου του πολιτισµού, πρέπει να γίνει µε οικονοµικά κριτήρια, γιατί µονάχα σε ένα στρώµα ανθρώπων, που έχει συντεθεί µ' αυτόν τον τρόπο, υπάρχει η εσωτερική δύναµη και µπορεί να δοθεί η οργανωτική µορφή, που χρειάζεται για να δηµιουργήσει καταστάσεις, για τις οποίες έχουν συµφέρον όλοι οι άνθρωποι και οι οποίες εποµένως µπορούν να δηµιουργήσουν το θεµέλιο για µια πραγµατική κουλτούρα.

4. Και ο εθνικοσοσιαλισµός είναι µια προσπάθεια για τη δηµιουργία µιας παγκοσµιότητας. Προσπαθεί να συµπεριλάβει τους πάντες και µάλιστα πάνω στη βάση και µε τη µορφή του έθνους. ∆ε θεωρούµε ότι πρέπει να τον βλέπουµε σαν ένα µεταφυσικό φαινόµενο και να παρατηρούµε την εµφάνισή του όπως µια θεοµηνία, µε τον τρόµο και το δέος που αντιµετωπίζει κανείς τις εκρήξεις ηφαιστείων, διαδικασίες, που κανείς δε µπορεί να επηρεάσει. Και οι οποίες άλλωστε δε γίνονται µε κάποιο σκοπό. Για να µπορέσουµε να δράσουµε - και πρέπει να δράσουµε - είναι ανάγκη να δούµε αυτό το φαινόµενο σαν έργο ανθρώπων κι αυτό είναι ευκολότερο, αν χρησιµοποιήσει κανείς κοινωνικά κριτήρια. Μ' αυτά τα κριτήρια βλέπουµε ένα µικροαστικό στρώµα, που άρπαξε την κρατική εξουσία και επιδιώκει µε τη βία την ενοποίηση των πάντων µε τη µορφή ενός έθνους. Αυτό το στρώµα πιστεύει, ότι ένα ενοποιηµένο έθνος είναι σε θέση, στην τωρινή ιστορική δοµή της παγκόσµιας οικονοµίας, να εκπροσωπεί όλες τις ενοποιηµένες ανθρώπινες οµάδες, που βρίσκονται κάτω από τη σηµαία του, µε την προϋπόθεση, ότι είναι σε θέση να τις

υπερασπίζεται πολεµικά. Η αντίληψη ότι είναι δυνατόν µε τη βία να αλλοτριωθούν άλλοι άνθρωποι και οµάδες ανθρώπων, να γίνουν αντικείµενο εκµετάλλευσης και θύµατα ενός καταλυτικού ανταγωνισµού, προέρχεται από το ιδιωτικό κύκλωµα αντιλήψεων της µικροαστικής τάξης. Ακριβώς σε µια τέτοια συµπεριφορά στηρίζεται, βέβαια, η οικονοµία µας.

5. Η εθνικοσοσιαλιστική προσπάθεια για ενοποίηση κλείνει µέσα της την καταστροφή, τον αποκλεισµό ή την υποδούλωση εκείνων των κοινωνικών οµάδων, που βλάπτουν την εθνική οµοψυχία, δηλαδή, των Εβραίων και των εργατών. Μια εθνικοσοσιαλιστική Γερµανία είναι αισθητά ισχυρότερη από µια Γερµανία που πιστεύει ότι δεν χρειάζεται να κάνει πολέµους, η οποία όµως διατηρεί την κοινωνική και οικονοµική µορφή που δηµιουργεί πολέµους. Είναι επίσης εσωτερικά ισχυρότερη και συνεπέστερη από µια Γερµανία, που διατηρεί την καπιταλιστική οικονοµική µορφή, αλλά για πολιτικούς λόγους προστατεύει το εργατικό δυναµικό της, ενώ η οικονοµία της δεν είναι προσανατολισµένη για κάτι τέτοιο. Από την άποψη του ισχύοντος (καπιταλιστικού) συστήµατος, το εθνικοσοσιαλιστικό κράτος είναι ισχυρότερο από το φιλελεύθερο και δεν έχει καµιά σηµασία, αν οι κάτοχοι των µέσων παραγωγής και του εδάφους κυβερνούν µε άµεσο τρόπο, δηλαδή πολιτικά, ή µε έµµεσο, δηλαδή χωρίς να έχουν ορατή πολιτική εξουσία, έχοντας µάλιστα υποστεί πολιτικό βιασµό. Κυβερνούν αφήνοντας την οικονοµική τους ισχύ να επιδρά σα φυσική δύναµη.

6. Είτε πιστεύει κανείς, ότι ο καπιταλισµός θέλει να διατηρήσει την οικονοµική του εξουσία παίρνοντας µε το µέρος του την κινητοποιηµένη µεσαία τάξη, είτε πιστεύει ότι µε τον εθνικοσοσιαλισµό η µεσαία τάξη εγκαταστάθηκε σαν κράτος σε καπιταλιστική βάση και παρεµβλήθηκε ανάµεσα στις οικονοµικά αντιµαχόµενες τάξεις, µια και µέσα σ' αυτό το σύστηµα δεν µπόρεσε να λυθεί το αγροτικό ζήτηµα (οι δυο υποθέσεις δεν αντιφάσκουν µεταξύ τους) - ο εθνικοσοσιαλισµός µπορεί να καταπολεµηθεί µονάχα µε την καταπολέµηση του καπιταλιστικού οικονοµικού συστήµατος. Σ' αυτόν τον αγώνα ενάντια στον εθνικοσοσιαλισµό, σύµµαχος µπορεί να είναι µονάχα η εργατική τάξη. Είναι αδύνατο να θέλει κανείς να καταπολεµήσει το φασισµό διατηρώντας τον καπιταλισµό, δηλαδή να ανακαλέσει τον καπιταλισµό σε µια πιο αδύνατη θέση, που ήδη είναι δοσµένη εξαιτίας της αστάθειάς της. Απέναντι στη µόνιµη πια κρίση του ο καπιταλισµός θα επιχειρήσει να επιβληθεί µε την πιο ωµή και απροσχηµάτιστη µορφή του και όχι µε τη µορφή ενός υποχωρητικού φιλελευθερισµού κάτω από τους «εκβιασµούς» του προλεταριάτου του. Σε πολύ µικρό χρονικό διάστηµα ολόκληρη η αστική τάξη θα έχει διαπιστώσει, ότι ο φασισµός είναι η καλύτερη καπιταλιστική κρατική µορφή της εποχής µας, όπως ήταν ο φιλελευθερισµός η καλύτερη µορφή κρατικής εξουσίας στον καιρό του. Το φασισµό µπορεί να τον καταπολεµήσει µονάχα όποιος αρνιέται την ατοµική ιδιοκτησία στα µέσα παραγωγής και όλα όσα συνδέονται µ' αυτήν, εποµένως όποιος είναι πρόθυµος να παλέψει µαζί µ' εκείνη την κοινωνική τάξη, που πολεµάει µε όλες τις δυνάµεις της ενάντια στην ατοµική ιδιοκτησία.

7. Με όλο του το δίκιο χαρακτηρίζει ο Χίτλερ σαν εχθρό της εθνικοσοσιαλιστικής ενοποιητικής προσπάθειας το µαρξισµό, εκείνη την άλλη προσπάθεια, που εξετάζει τα πράγµατα πολύ βαθιά, για την ενοποίηση όλων. Αλλά, φυσικά, η βάση της διχογνωµίας δε βρίσκεται σ' αυτή την καθεαυτή τη θεωρία για ενοποίηση, αλλά στην ουσία αυτής της θεωρίας: σ' ένα πολιτικο-οικονοµικό σύστηµα, που κάνει τις στερήσεις των πολλών ωφέλεια για τους λίγους. Γιατί ο καπιταλισµός δεν συντηρείται παρά την ένδεια των πολλών, συντηρείται ακριβώς από αυτή την ένδεια. Μέσα σε συνθήκες γενικής ευηµερίας δε θα είχαµε µια κάποια βελτίωσή του, αλλά τον ολοκληρωτικό αφανισµό του.

Ο πιο επικίνδυνος, ο µοναδικός πραγµατικός εχθρός του φασισµού είναι ο κοµµουνισµός,

κι αυτό το ξέρει και ο ίδιος ο φασισµός. ∆εν είναι σωστό να κάνουµε εκτιµήσεις, για το αν ο κοµµουνισµός είναι αρκετά δυνατός για ν' αντιµετωπίσει το φασισµό. ∆ουλειά δική µας είναι να δυναµώσουµε τον κοµµουνισµό. Μετά το φασισµό, το µόνο που µπορεί να τον διαδεχτεί, είναι ο κοµµουνισµός και τίποτα άλλο - και έχει και σ' αυτό δίκιο ο εθνικοσοσιαλισµός. Η κουλτούρα ή θα πέσει στο πεδίο της µάχης ή θα υπάρξει µονάχα µαζί µε τον κοµµουνισµό.

Λόγος για τη δύναµη αντίστασης της λογικής

Βλέποντας τα υπερβολικά σκληρά µέτρα, τα τόσο µεθοδευµένα όσο και βίαια, που παίρνονται τώρα σε όλα τα φασιστικά κράτη ενάντια στη λογική, είναι επιτρεπτή η ερώτηση, αν το ανθρώπινο λογικό θα µπορέσει να αντισταθεί σ' αυτήν την έφοδο της βίας. Φυσικά, σ' αυτό το ζήτηµα δεν ωφελούν οι αόριστες αισιόδοξες διαβεβαιώσεις, όπως: «Στο τέλος νικάει πάντοτε η λογική» ή «όσο περισσότερη βία ασκείται στο πνεύµα, τόσο πιο ελεύθερα αναπτύσσεται αυτό». Τέτοιες διαβεβαιώσεις είναι οι ίδιες ελάχιστα λογικές.

Πραγµατικά, είναι εκπληκτικός ο τρόπος, που µπορεί να φθαρεί ο νοητικός πλούτος του ανθρώπου. Αυτό ισχύει για το λογικό τόσο του µεµονωµένου ατόµου, όσο και ολόκληρων κοινωνικών τάξεων και λαών. Η ιστορία της ανθρώπινης διανόησης παρουσιάζει µεγάλες περιόδους µερικής ή ολικής πνευµατικής στειρότητας, παραδείγµατα τροµακτικών οπισθοδροµήσεων και µαρασµού. Με κατάλληλα µέσα µπορεί να οργανωθεί η βραδύνοια σε µεγάλη έκταση. Κάτω από ορισµένες συνθήκες, ο άνθρωπος είναι σε θέση να µάθει το ίδιο καλά ότι δύο επί δύο κάνει πέντε, και όχι τέσσερα. Ο Αγγλος φιλόσοφος Χοµπς είπε ήδη στο 17ο αιώνα: «Αν το θεώρηµα, ότι το άθροισµα των γωνιών ενός τριγώνου ισούται µε δύο ορθές, αντιστρατευόταν τα συµφέροντα των εµπόρων, οι έµποροι θα έβαζαν αµέσως να καούν όλα τα βιβλία της Γεωµετρίας».

Πρέπει να υποθέσουµε ότι ο κάθε λαός ποτέ δεν αναπτύσσει περισσότερη λογική απ' όση του χρειάζεται (αν ανάπτυσσε κάποτε περισσότερη, δε θα γινόταν αποδεκτή), αλλά συχνά αναπτύσσει λιγότερη. Εποµένως, δεν µπορούµε να ισχυριστούµε, ότι η λογική θα τα βγάλει πέρα σε τούτους τους καιρούς της ανελέητης καταδίωξής της, αν δεν µπορούµε να δώσουµε µιαν εντελώς συγκεκριµένη απάντηση για τη χρησιµοποίησή της, µιαν εντελώς καθορισµένη αναγκαιότητα, που υπάρχει στην παρούσα στιγµή, για να διατηρηθούν οι υπάρχουσες καταστάσεις. Εχω σκεφτεί καλά, πριν πω, ότι η λογική πρέπει να είναι αναγκαία για τη διατήρηση των υφιστάµενων συνθηκών, για να µπορούν έτσι να της δοθούν µερικές ευκαιρίες. Εχω το λόγο µου, που δε λέω, ότι η λογική θα έπρεπε να είναι αναγκαία για την αλλαγή των καταστάσεων που υπάρχουν. Κατά τη γνώµη µου, δεν µπορεί κανείς να ελπίζει, ότι θα επιδειχθεί λογική, µονάχα για το λόγο, ότι είναι αναγκαία για τη βελτίωση των πολύ άσχηµων συνθηκών που επικρατούν. Οι άσχηµες συνθήκες µπορεί να διατηρηθούν για απίστευτα πολύν καιρό. Μάλλον µπορούµε να πούµε, ότι: όσο πιο άσχηµες είναι οι καταστάσεις, τόσο λιγότερη λογική υπάρχει, παρά να πούµε: όσο χειρότερες οι καταστάσεις, τόσο περισσότερο αναπτύσσεται η λογική.

Ωστόσο πιστεύω, όπως ήδη είπα, ότι αναπτύσσεται τόση λογική όση είναι απαραίτητη για να διατηρηθούν οι υπάρχουσες συνθήκες. Εποµένως, µπαίνει το ερώτηµα, πόση ακριβώς είναι απαραίτητη; Γιατί - και το λέω αυτό ακόµα µια φορά -, όταν ρωτάµε πόση λογική θα αναπτυχθεί στο άµεσο µέλλον, πρέπει να ρωτάµε και πόση απ' αυτήν είναι απαραίτητη για να διατηρηθούν οι συνθήκες που επικρατούν.

∆εν υπάρχει αµφιβολία, ότι στις φασιστικές χώρες οι συνθήκες είναι πολύ άσχηµες. Το βιοτικό επίπεδο σ' αυτές τις χώρες κατεβαίνει συνεχώς και χρειάζονται οπωσδήποτε

πολέµους για να κρατηθούν τα καθεστώτα αυτά. Αλλά δεν πρέπει να υποθέσει κανείς, ότι για τη διατήρηση τόσο άσχηµων συνθηκών χρειάζεται να υπάρχει ιδιαίτερα λίγη λογική. Η λογική, που χρειάζεται σ' αυτές τις χώρες, που πρέπει διαρκώς να παράγεται και να µην εµποδίζεται, είναι ιδιαίτερου τύπου, αλλά όχι µηδαµινή. Μπορούµε να εκφραστούµε έτσι: Πρέπει να είναι λογική ρυθµιζόµενη, να µεγεθύνεται ή να σµικρύνεται µε ειδικό µηχανισµό κατά τις περιστάσεις. Πρέπει να τρέχει µακριά και γρήγορα, αλλά να γυρίζει όταν της σφυρίξουν. Πρέπει να είναι σε θέση να σφυρίζει οπισθοχώρηση στον εαυτό της, να επεµβαίνει η ίδια στον εαυτό της, να αυτοκαταστρέφεται.

Ας εξετάσουµε, τι είδους λογική χρειάζεται. Ο φυσικός πρέπει να είναι σε θέση να φτιάχνει για τον πόλεµο συσκευές, µε µεγάλη οπτική ακτίνα, αλλά ταυτόχρονα πρέπει να µην µπορεί να βλέπει µ' αυτές στο άµεσο περιβάλλον του - ας πούµε στο πανεπιστήµιο - περιστατικά, πάρα πολύ επικίνδυνα για τον ίδιον. Πρέπει να κατασκευάζει αµυντικά έργα ενάντια στις επιθέσεις ξένων εθνών, αλλά δεν επιτρέπεται να σκέπτεται τι πρέπει να κάνει ενάντια στις επιθέσεις των αρχών του τόπου του, που στρέφονται προς το άτοµό του. Ο γιατρός ψάχνει στην κλινική του να βρει ένα µέσον ενάντια στον καρκίνο, που απειλεί τον άρρωστό του, αλλά δεν του επιτρέπεται να αναζητήσει ένα µέσον ενάντια στα δηλητηριώδη αέρια και στις βόµβες, που απειλούν τον ίδιο µέσα στην κλινική του. Γιατί το µοναδικό µέσον ενάντια στο θάνατο από ασφυξιογόνα θα ήταν ένα µέσον ενάντια στον πόλεµο. Οι εργάτες του πνεύµατος πρέπει να αναπτύσσουν διαρκώς τις νοητικές ικανότητές τους για να µπορούν να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις του τοµέα τους, αλλά πρέπει να έχουν και την ικανότητα να µην επεκτείνουν τις νοητικές ικανότητές τους και στους βασικούς, γενικούς τοµείς. Πρέπει να φροντίζουν να βρίσκουν τρόπους για να γίνει ο πόλεµος φρικιαστικός, αλλά την απόφαση για πόλεµο ή ειρήνη πρέπει να την αφήνουν σε ανθρώπους µε ολοφάνερα µηδαµινή ευφυία. Σ' αυτούς τους βασικούς τοµείς βλέπουν να εφαρµόζονται µέθοδοι και θεωρίες, που αν εφαρµόζονταν στους δικούς τους τοµείς - όπως η φυσική ή η ιατρική - θα θεωρούνταν µεσαιωνικές.

Η ποσότητα νου, που χρειάζεται η άρχουσα τάξη για να διεκπεραιώνει τις τρέχουσες υποθέσεις της, δεν εξαρτιέται από την ελεύθερη απόφασή της. Σε ένα σύγχρονο κράτος ο νους έχει µεγάλη σηµασία και αποκτά ακόµα µεγαλύτερη, όταν για τον πιο πέρα χειρισµό των υποθέσεων της άρχουσας τάξης απαιτούνται άλλα µέσα, συγκεκριµένα για τον πόλεµο.

Ο σύγχρονος πόλεµος καταβροχθίζει τεράστιες ποσότητες φαιάς ουσίας.

Η εισαγωγή του θεσµού των σύγχρονων δηµοτικών σχολείων δεν έγινε επειδή η τότε άρχουσα τάξη θέλησε κινούµενη από ευγενικά κίνητρα να προσφέρει υπηρεσίες στη νόηση. Εγινε, επειδή έπρεπε να ανεβεί το νοητικό επίπεδο των πλατύτερων µαζών του πληθυσµού για να εξυπηρετηθεί έτσι η βιοµηχανία. Αν το νοητικό επίπεδο των εργαζόµενων κατέβαινε τώρα υπερβολικά, τότε η βιοµηχανία δε θα µπορούσε να ορθοποδήσει. Γι' αυτό δεν µπορεί να υποβαθµιστεί σηµαντικά το νοητικό επίπεδο των εργαζόµενων, όσο κι αν η άρχουσα τάξη θα το επιθυµούσε πολύ για ορισµένους λόγους. Γιατί µε αναλφάβητους δεν µπορεί κανείς να διεξάγει έναν πόλεµο.

Ετσι, αν η ποσότητα της αναγκαίας νοητικής ικανότητας δεν εξαρτιέται από την απόφαση της άρχουσας τάξης, η ποιότητά της, όµως, θα πρέπει να καθορίζεται ανάλογα µε το πόσο θα ήταν αυτό ευχάριστο στην άρχουσα τάξη.

Ηδη η απότοµη εξάπλωση της ανάπτυξης του νου µέσω του θεσµού της βασικής εκπαίδευσης οδήγησε, εκτός από την ανόρθωση της βιοµηχανίας και σε µια έξαρση των

απαιτήσεων των πλατιών λαϊκών µαζών από κάθε άποψη. Ετσι, η απαίτηση αυτών των µαζών για εξουσία απόχτησε γερά θεµέλια. Εδώ µπορεί να διατυπωθεί ένα αξίωµα: Για να καταπιέζει και να εκµεταλλεύεται τις πλατιές µάζες, η άρχουσα τάξη έχει ανάγκη από τόσο ποσοτική και ποιοτική νοητική ικανότητα των πλατιών µαζών, ώστε στο τέλος να απειλείται απ' αυτήν το καταπιεστικό και εκµεταλλευτικό σύστηµά της. Με τέτοιου είδους ψυχρή εκτίµηση φθάνει κανείς στο συµπέρασµα, ότι οι επιθέσεις, που δέχεται η λογική από µέρους των φασιστικών κυβερνήσεων, θα αποδειχτούν για µια ακόµα φορά δονκιχωτισµοί. Οι φασιστικές κυβερνήσεις είναι αναγκασµένες να αφήσουν άθικτες µεγάλες ποσότητες διαλογισµού και µάλιστα να τις αναπτύσσουν οι ίδιες. Μπορούν να βρίζουν τη διανόηση όσο θέλουν. Μπορούν να την παριστάνουν σα µιαν αρρώστια. Μπορούν να καταγγέλλουν µε κτηνώδη τρόπο τους διανοούµενους. Οµως και γι' αυτή τη δραστηριότητά τους χρειάζονται ραδιόφωνα, που χρωστάνε την ύπαρξή τους στις νοητικές ικανότητες των κατασκευαστών τους. Για να διατηρήσουν την κυριαρχία τους χρειάζονται να διατηρήσουν στις µάζες τόση λογική όση τελικά θα είναι αναγκαία για την ανατροπή της εξουσίας τους.

Η άλλη Γερµανία: 1943*

Τις ηµέρες που οι µεγάλες ∆υνάµεις δεν πολεµούσαν ακόµα τον Χίτλερ, ενώ αρκετές φωνές από το εξωτερικό τον ενθάρρυναν - µερικές από αυτές µάλιστα ακόµα δεν έχουν σιωπήσει - ο κόσµος ήξερε πολύ καλά ότι αυτός καταπολεµούνταν από τα µέσα και αυτοί οι εχθροί του αποκαλούνταν: η άλλη Γερµανία. Πρόσφυγες, πολλοί από τους οποίους γνωστοί σε όλο τον κόσµο και ξένοι ανταποκριτές που ήταν σε άδεια ανέφεραν ότι αυτή η άλλη Γερµανία πράγµατι υπήρχε. Ούτε για µια στιγµή δεν κέρδισε ο Χίτλερ πάνω από τους µισούς ψήφους και η ύπαρξη των πιο τροµερών µέσων καταπίεσης και της πιο τροµακτικής αστυνοµικής δύναµης που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα απέδειξαν ότι οι εχθροί του καθεστώτος δεν ήταν ανενεργοί. Πριν από οποιαδήποτε άλλη χώρα, ο Χίτλερ ρήµαξε τη δική του, και η κατάσταση της Πολωνίας, της Ελλάδας ή της Νορβηγίας µόλις που είναι χειρότερη από αυτή της Γερµανίας. ∆ηµιούργησε αιχµάλωτους πολέµου στην ίδια του τη χώρα. Κράτησε ολόκληρους στρατούς σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το 1939 αυτοί οι στρατοί αριθµούσαν 200.000 Γερµανούς - περισσότερους απ' τους Ρώσους αιχµάλωτους στο Στάλινγκραντ. Αυτοί οι 200.000 δεν αποτελούν το σύνολο της άλλης Γερµανίας. Αποτελούν µόνο ένα µέρος των δυνάµεών της.

Η άλλη Γερµανία δεν µπόρεσε να σταµατήσει τον Χίτλερ και στον τωρινό πόλεµο, ο οποίος έφερε τις µεγάλες ∆υνάµεις σε σύγκρουση µε αυτόν, η άλλη Γερµανία έχει σχεδόν ξεχαστεί. Πολλοί αµφέβαλλαν για το ότι πράγµατι υπήρξε ή τουλάχιστον αµφισβητούσαν ότι είχε κάποια σπουδαιότητα. Ενας παράγοντας ήταν ότι οι ∆ηµοκρατίες που διεξήγαγαν τον πόλεµο έπρεπε να καταπολεµήσουν τις ψευδαισθήσεις για τη δύναµη κρούσης των χιτλερικών στρατευµάτων. Επίσης, υπήρχαν ισχυρές οµάδες που προσέγγιζαν την άλλη Γερµανία µε δυσπιστία. Φοβόντουσαν ότι ήταν σοσιαλιστική. Αλλά υπήρχε και µία υποψία που µπέρδεψε και τους φίλους της άλλης Γερµανίας, ακόµα και κάποιους που ανήκαν σε αυτή.

Το τροµακτικό ερώτηµα ήταν: είχε βάλει ο πόλεµος τέλος στον εµφύλιο πόλεµο που υπόβοσκε στη Γερµανία τα πρώτα έξι χρόνια της ναζιστικής κυριαρχίας; Γιατί, σε τελική ανάλυση, είναι γνωστό ότι οι πόλεµοι τροφοδοτούν το λυσσαλέο εθνικισµό και δένουν τους λαούς πιο στενά πάνω στους κυβερνώντες τους.

Το επάγγελµα του εξόριστου είναι: να ελπίζει. Αυτό το επάγγελµα δεν του παρέχει καµία άνεση και ασφάλεια. Μερικοί προέβλεπαν ότι το ναζιστικό καθεστώς δε θα ήταν ικανό να

καταργήσει την ανεργία. Και µόλις αυτή καταργήθηκε, προέβλεπαν ότι το καθεστώς αυτό θα χρεοκοπούσε. Αλλοι βάσισαν τις ελπίδες τους στη Reichswehr1, στην τιµή της κάστας των Πρώσων Γιούνκερς2, οι οποίοι δε θα ήθελαν να πάνε σ' έναν πόλεµο υπό την καθοδήγηση ενός δεκανέα ή στους βιοµήχανους της Ρηνανίας, οι οποίοι γενικά θα έπρεπε να φοβούνται τον πόλεµο. Ακόµα κι όταν ξέσπασε ο πόλεµος, κάποιοι είπαν: «Το καθεστώς µπορεί να κρατήσει τον πόλεµο όσο αυτός παραµένει Blitzkrieg (πόλεµος αστραπή) που διεξάγεται από εικοσάχρονα αγόρια και από ένα µηχανοκίνητο στρατό ειδικών, όχι όµως περισσότερο. Οι εργάτες παραµένουν στα εργοστάσια και τουλάχιστον τριάντα µεραρχίες χρειάζονται για να τους φυλάνε. Η κατάκτηση της Πολωνίας και της Νορβηγίας, ακόµα και η καθυπόταξη της Γαλλίας φαινόταν να διεκπεραιώνονται από αυτόν το στρατό ειδικών. Αλλά στη συνέχεια ήρθε η ρωσική εκστρατεία και µαζί της ένας σχεδόν καθολικός φόβος. Ακόµα περισσότερο φοβόντουσαν αυτοί που µισούσαν τη Σοβιετική Ενωση. Γιατί αυτός δεν ήταν πόλεµος ειδικών. Ολόκληρος ο λαός θα εµπλεκόταν. Οι ψηλότερες ηλικιακές οµάδες «οι οποίες ακόµα θυµόντουσαν µε ρίγη τον Α΄ Παγκόσµιο Πόλεµο», εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες που θεωρούσαν τη Ρωσία πατρίδα τους, επιστρατεύτηκαν. Οι εργάτες, ειδικά αυτό το τµήµα του λαού, που το ίδιο το καθεστώς αποκαλούσε πάντα τον πιο σταθερό εχθρό του, µπήκαν στον πόλεµο ακριβώς τη στιγµή που αυτός συµπεριέλαβε τη χώρα που εκείνοι έβλεπαν µε ιδιαίτερη συµπάθεια.

Ακόµα και αυτοί που είχαν την πιο ακλόνητη πίστη σώπασαν. Μήπως δεν υπήρχε άλλη Γερµανία;

Ο άνθρωπος µένει πιστός στο επάγγελµά του και το επάγγελµα του εξόριστου είναι: να ελπίζει. Ετσι, πολύ σύντοµα, κάθε είδους εξήγηση ήταν διαθέσιµη, όλα όµως περισσότερο ή λιγότερο τεχνικής φύσης. Το χιτλερικό καθεστώς, έλεγαν, αναγκάστηκε να κρατήσει µέχρι την τελευταία στιγµή δυο χώρες στο σκοτάδι σχετικά µε την εισβολή, τους Ρώσους και τους Γερµανούς. Αυτό αποδεικνύει ότι όλη αυτή η ιστορία ντρόπιασε το καθεστώς, έτσι δεν είναι; Οι έρευνες για το ποια εργατική πολιτική θα χαράξουν οι Ναζί κατά τη διάρκεια των πέντε ετών προετοιµασίας του πολέµου ήταν πιο σοβαρό ζήτηµα. Ηδη στον τελευταίο χρόνο της ∆ηµοκρατίας της Βαϊµάρης, η κατάσταση της εργατικής τάξης ήταν καταστροφική. Ο εξορθολογισµός της βιοµηχανίας είχε προκαλέσει την ανεργί. Η παγκόσµια κρίση, η οποία έπληξε τη Γερµανία µε ιδιαίτερη οξύτητα, µετέτρεψε την ανεργία σε εθνική καταστροφή. Ο ανταγωνισµός µεταξύ των εργατών µετατράπηκε σε έναν πραγµατικό πόλεµο. Η γερµανική εργατική τάξη είχε ήδη διαιρεθεί σε κόµµατα. Τα κόµµατα στράφηκαν τώρα το ένα ενάντια στο άλλο. Αυτή ήταν η κληρονοµιά της ∆ηµοκρατίας της Βαϊµάρης στο µεγάλο και νόµιµο, όπως πολλοί νοµίζουν, διάδοχό της: το Τρίτο Ράιχ. Η ανεργία παραµερίστηκε πολύ σύντοµα. Πράγµατι, η ταχύτητα και ο βαθµός κατάργησής της ήταν τόσο εκπληκτικός που φαινόταν σαν επανάσταση. Τα εργοστάσια καταλήφθηκαν µε τη βία. Η τέταρτη τάξη εφόρµησε στη Βαστίλη... µόνο για να παραµείνει εκεί αιχµάλωτη. Την ίδια στιγµή οι πολιτικές οργανώσεις της εργατικής τάξης διαλύθηκαν και αποδεκατίστηκαν από την αστυνοµία. Με αυτό τον τρόπο αυτή η τάξη µετατράπηκε σε µία άµορφη µάζα χωρίς θέληση και πολιτική συνείδηση. Από εδώ και πέρα το κράτος δεν είχε να κάνει µε οργανώσεις, αλλά µε µεµονωµένα άτοµα. Ο Ναπολέοντας είχε ισχυριστεί ότι το µόνο που χρειαζόταν κάποιος να κάνει ήταν να είναι πιο ισχυρός την κατάλληλη στιγµή, στο κατάλληλο µέρος. Ο Χίτλερ αξιοποίησε λαµπρά αυτή τη στρατηγική. Οι πολιτικές του δε χρειάζεται πια να εγκρίνονται από αυτούς τους «ιδιώτες». Αλλά δεν είναι µόνο αυτό. Η ειρηνική βιοµηχανία που παράγει εµπορεύµατα δεν απαιτεί να αντλούν οι εργάτες ευχαρίστηση από τη δουλειά τους. Ο σύγχρονος εκµηχανισµένος πόλεµος, ο οποίος δεν είναι τίποτα άλλο παρά η βιοµηχανία της καταστροφής, δεν απαιτεί οι εργάτες να αντλούν ευχαρίστηση από τον πόλεµο. Η καταστροφή είναι το εµπόρευµα µε το οποίο ασχολούνται. Τέτοια είναι η τεχνικο-

οικονοµική πλευρά ενός κοινωνικού συστήµατος που υποβιβάζει το συνηθισµένο άνθρωπο στο επίπεδο ενός εργαλείου, τόσο από πολιτική όσο και από οικονοµική σκοπιά.

Τέτοιου είδους ερµηνείες είναι πιο διαφωτιστικές από αυτές των φιλοσόφων της Ιστορίας, οι οποίοι µε ένα ανόητο και δηµαγωγικό µίσος ισχυρίζονται ότι ο γερµανικός λαός είναι από την ίδια τη φύση του πολεµοχαρής, ότι η επιθυµία του να κατακτά µπορεί να συγκριθεί µόνο µε τη διάθεσή του να υπακούει κ.λπ. Αυτές οι ερµηνείες όµως δεν αποτελούν ολόκληρη την αλήθεια. ∆είχνουν µε ποιο τρόπο κατέληξε η εργατική τάξη να είναι δουλικά εξαρτηµένη από τις κυρίαρχες τάξεις. ∆ε δείχνουν µε ποιο τρόπο έφτασαν οι εργάτες να εξαρτώνται από την επιτυχία των κυβερνητών τους στον πόλεµο. Ο (Εµιλ) Λούντβιχ (Ludwig)3 και ο Βάνσιταρτ (Vansittart)4παραπονιούνται ότι ο γερµανικός λαός το λιγότερο ανέχεται τον πόλεµο του Χίτλερ. Η αλήθεια είναι ότι έπρεπε να ανεχτεί τον πόλεµο γιατί ανέχεται ένα σύστηµα που απαιτεί - µεταξύ άλλων - και πολέµους.

Το να παραπονιέσαι ότι ο γερµανικός λαός επιτρέπει στην κυβέρνησή του να διεξάγει έναν τροµερό επιθετικό πόλεµο είναι στην πραγµατικότητα σαν να παραπονιέσαι για το ότι ο γερµανικός λαός δεν κάνει κοινωνική επανάσταση. Προς όφελος ποιου διεξάγεται ο πόλεµος; Ακριβώς προς όφελος εκείνων που µπορούν να αποµακρυνθούν από τις ψηλές τους θέσεις µόνο µε µία κοινωνική επανάσταση γιγαντιαίας κλίµακας. Τα συµφέροντα των βιοµηχάνων και των Γιούνκερς µπορεί κάποιες φορές να αποκλίνουν, ωστόσο και οι δύο χρειάζονται τον πόλεµο. Μπορεί να διαπληκτίζονται για τον τρόπο διεξαγωγής του πολέµου, αλλά είναι εξίσου σίγουροι ότι ο πόλεµος πρέπει να διεξαχθεί. Σηµαντικοί Αγγλοι δηµοσιογράφοι περιέγραψαν µε ποιο τρόπο οι Γιούνκερς τροφοδότησαν στο υπουργείο Πολέµου τον ανταγωνισµό µεταξύ των επιχειρηµατικών οµίλων (Konzern) και πόσο αποτελεσµατικά αγωνίστηκαν αυτοί οι επιχειρηµατικοί όµιλοι για να ασκήσουν επιρροή στη διεξαγωγή του πολέµου. Καµία οµάδα που έχει κάτι στην ιδιοκτησία της δεν είναι εναντίον του πολέµου. Αν ο πόλεµος µετατραπεί σε αδιέξοδο, τα τραστ µπορεί να προσπαθήσουν να ξεφορτωθούν τη συµµορία του Χίτλερ ή ακόµα και τους στρατηγούς, χάριν της ειρήνης, αλλά θα συνάψουν ειρήνη µε µοναδικό στόχο να διεξάγουν αργότερα άλλο πόλεµο µε όλη τη δυνατή ισχύ και όσο το δυνατό συντοµότερα. Αυτό που τους ενδιαφέρει είναι φυσικά να διατηρήσουν αυτό που έχουν στην κατοχή τους, δηλαδή την οικονοµική εξουσία, χωρίς την οποία δε θα µπορούσαν ποτέ να ελπίζουν στο να ξανακερδίσουν την πολιτική εξουσία που χρειάζονται για να διεξάγουν πόλεµο. Οι Γάλλοι υπουργοί έχουν περιγράψει - και ο Στρατηγός de Gaull έχει επιβεβαιώσει αυτές τις περιγραφές - το πόσο πολύ φοβόντουσαν οι Γάλλοι βιοµήχανοι το δικό τους λαό, που έτρεξαν όσο πιο γρήγορα γινόταν να υποταχθούν στους Γερµανούς κατακτητές. Θεωρούσαν τις γερµανικές ξιφολόγχες απαραίτητες για τη διατήρηση της περιουσίας τους. Κάποια µέρα οι Γερµανοί βιοµήχανοι θα προσπαθήσουν να βρουν ξιφολόγχες (και όλες οι ξιφολόγχες κάνουν γι' αυτή τη δουλειά), ελπίζοντας ότι η απώλεια της πολιτικής εξουσίας θα είναι µόνο προσωρινή αν µπορεί να διασωθεί η οικονοµική τους εξουσία. Είναι αυτό καθαρό;

Αλλά τι ισχύει µε το υπόλοιπο τµήµα του γερµανικού λαού, το ενενήντα εννέα τοις εκατό; Είναι ο πόλεµος και προς το δικό τους συµφέρον; Χρειάζονται αυτοί τον πόλεµο; Οι καλοπροαίρετοι άνθρωποι θα είναι κάτι παραπάνω από βιαστικοί αν απαντήσουν γεµάτοι αυτοπεποίθηση: Οχι. Αυτή θα ήταν µία ανακουφιστική απάντηση, αλλά δε θα ανταποκρινόταν στην αλήθεια. Η αλήθεια είναι ότι ο πόλεµος είναι προς όφελός τους για όσο δεν µπορούν ή δε θέλουν να αποτινάξουν το σύστηµα στο οποίο ζουν. Οταν ο Χίτλερ ήρθε στην εξουσία, εφτά εκατοµµύρια οικογένειες, δηλαδή περισσότερο από το ένα τρίτο του πληθυσµού, αντιµετώπιζαν τη λιµοκτονία. Το σύστηµα δεν µπορούσε να τους βρει δουλειά, δεν µπορούσε καν να τους προσφέρει το βοήθηµα. Οταν βρέθηκε γι' αυτούς

δουλειά, αυτή ήταν µόνο στον τοµέα της βιοµηχανικής προετοιµασίας του πολέµου. Στο µεταξύ, η αποκαλούµενη µεσαία τάξη είχε καταστραφεί και είχε οδηγηθεί στα εργοστάσια παραγωγής πολεµοφοδίων. Εκατοντάδες χιλιάδες µαγαζιά και εργαστήρια είχαν κλείσει και µάλιστα οριστικά: Τις ταµειακές µηχανές τις έλιωσαν για µέταλλο. Οι αγρότες είχαν επίσης καταστραφεί. Τώρα είναι περισσότερο εκµισθωτές γης που δρουν υπό τις διαταγές άλλων. Μπορούν να καλλιεργήσουν τη γη τους µόνο µε τη φτηνότερη δουλική εργασία, την εργασία των αιχµαλώτων πολέµου. Ακόµα και τα µικρότερα εργοστάσια καταστράφηκαν για τα καλά και οι ιδιοκτήτες τους πρέπει να αναζητήσουν διευθυντική εργασία, την οποία µπορούν να βρουν µόνο αν το κράτος βγει νικηφόρο και µπορεί να διαθέσει κατειληµµένα εδάφη. Ετσι όλοι έχουν συµφέρον στον πόλεµο. Ολοι. Είναι αυτό καθαρό;

Κάπου πρέπει να υπάρχει ένας τροµερά λαθεµένος υπολογισµός - κι αυτό είναι καθαρό - και θα γίνεται όλο και πιο καθαρό όσο ο πόλεµος χειροτερεύει. Οι άνθρωποι κρύβονται στα υπόγεια των φλεγόµενων σπιτιών συνεπαρµένοι από ένα ζωικό φόβο και αρχίζουν να µαθαίνουν. Μάλλον αρχίζουν να µαθαίνουν και τα στρατεύµατα που υποχωρούν στο Νότο και στην Ανατολή. Πού έγκειται ο λαθεµένος υπολογισµός; Κάπου κοντά στο Σµόλενσκ, ένας στρατιώτης από τη Σιλεσία σηµαδεύει µε το όπλο του ένα ρωσικό τανκ, το οποίο θα τον συντρίψει αν δεν αναγκαστεί να σταµατήσει! ∆εν υπάρχει χρόνος να συνειδητοποιήσει ότι αυτό που σηµαδεύει µε το όπλο του είναι η ανεργία. Και ακόµα κι αν το συνειδητοποιήσει, πόσα λίγα κερδίζει µε αυτό! Ενας µηχανικός έχει πέσει µε τα µούτρα στη διόρθωση της κατασκευής γρήγορων καταδιωκτικών µαχητικών αεροσκαφών. ∆εν έχει χρόνο να σκεφτεί τι θα κάνει σε µία ηττηµένη στον πόλεµο Γερµανία που θα πληγεί από τη φτώχεια. Αλλά σίγουρα κάτι κινείται στο πίσω µέρος του µυαλού του, όσο κι αν αυτό γίνεται µε µυστηριώδη τρόπο. Ισως µισο-υποψιάζεται ότι κάπου πρέπει να υπάρχει κάποιος λαθεµένος υπολογισµός. Το Αµβούργο φλέγεται και ένα πλήθος κόσµου προσπαθεί να φύγει από την πόλη. Ενας άντρας των SS τους χτυπάει για να γυρίσουν πίσω. Οι γονείς του είχαν στην ιδιοκτησία τους ένα µαγαζί µε έπιπλα στο Βρότσλαβ. Τώρα είναι κλειστό. Τι θα γινόταν αν χανόταν ο πόλεµος; Τι θα γινόταν αν αυτός κερδιζόταν; Συνεχίζει να χτυπάει το πλήθος.

Μέσα σε αυτό υπάρχουν πολλοί γονείς.

Μόνο το άτοµο µπορεί να σκεφτεί. Μόνο η οµάδα µπορεί να ξεκινήσει πόλεµο. Είναι πιο εύκολο για το άτοµο να ακολουθήσει την οµάδα από το να σκεφτεί µόνο του. Κάθε ξεχωριστό άτοµο που υπάρχει σε ένα πλήθος ίσως έκανε ένα πράγµα, αλλά το πλήθος κάνει άλλο πράγµα. Οι Ρώσοι και οι Αµερικανοί είναι πιο µακριά από το λοχία. Και ο πόλεµος είναι ένα γεγονός, ενώ η σκέψη είναι αδύνατη και µη πρακτική, µία υπόθεση που µοιάζει µε τα όνειρα. Ο πόλεµος τα απαιτεί όλα, αλλά φροντίζει επίσης και για όλα. Φροντίζει για διατροφή, διαµονή, εργασία. ∆εν µπορεί να κάνει κάποιος κάτι που δεν είναι για τον πόλεµο. Το να κάνεις κάτι καλό, σηµαίνει «καλό για τον πόλεµο». Στον πόλεµο βγαίνουν στην επιφάνεια όλα τα ελαττώµατα και οι αδυναµίες. Αλλά ο πόλεµος φέρνει επίσης στην επιφάνεια όλες τις αρετές: Εργατικότητα, εφευρετικότητα, επιµονή, γενναιότητα, συντροφικότητα, ακόµα και καλοσύνη. Κι όµως, κάπου βρίσκεται ένας τεράστιος λαθεµένος υπολογισµός.

Πού;

Οταν πρόκειται για την τύχη τόσων πολλών, είναι δύσκολο να σκεφτείς ότι µόνο οι ηγέτες ευθύνονται για τον πόλεµο. Είναι πιο εύκολο να υποθέσεις ότι οι ηγέτες ευθύνονται µόνο για το χάσιµο του πολέµου. Τώρα είναι µάλλον απίθανο το ναζιστικό καθεστώς, όσο

κακόηθες και να είναι, να προσέφυγε στον πόλεµο έτσι για πλάκα. ∆εν το έκανε γι' αυτό. Οσον αφορά τον πόλεµο και την ειρήνη, το καθεστώς ενδεχοµένως να µην είχε άλλη επιλογή. Οποιοι κι αν είναι οι κυβερνήτες, δεν κυριαρχούν µόνο στα κορµιά, αλλά και στα µυαλά. ∆ε διοικούν µόνο τις πράξεις, αλλά και τις σκέψεις. Το καθεστώς έπρεπε να επιλέξει τον πόλεµο επειδή όλοι οι άνθρωποι χρειάζονταν πόλεµο. Αλλά οι άνθρωποι χρειάζονταν πόλεµο µόνο κάτω από αυτό το καθεστώς και γι' αυτό πρέπει να αναζητήσουν έναν άλλο τρόπο ζωής. Αυτό είναι ένα κολοσσιαίο συµπέρασµα. Ακόµα και όταν το χέρι που κρατά τα ηνία γίνεται ασταθές, ο δρόµος προς αυτό το συµπέρασµα είναι πολύ µακρύς. Γιατί αυτός ο δρόµος είναι ο δρόµος της κοινωνικής επανάστασης.

Η ιστορία δείχνει ότι οι άνθρωποι δεν προχωρούν εύκολα σε ριζικές αλλαγές στο οικονοµικό σύστηµα. Οι άνθρωποι δεν είναι τζογαδόροι. ∆ε σπεκουλάρουν. Μισούν και φοβούνται την αταξία που συνοδεύει µία κοινωνική αλλαγή. Μόνο όταν η τάξη, κάτω από την οποία ζούσαν, µετατραπεί σε αδιαµφισβήτητη και αφόρητη αταξία τολµούν οι άνθρωποι. Και ακόµα και τότε το κάνουν νευρικά, αβέβαια, τροµάζοντας κάθε λίγο και έχοντας ενδοιασµούς να αλλάξουν την κατάσταση. Ενας κόσµος που περιµένει από το γερµανικό λαό να εξεγερθεί και να µετατραπεί σε ένα ειρηνικό έθνος περιµένει πολλά. Περιµένει από το γερµανικό λαό κουράγιο, αποφασιστικότητα και νέες θυσίες. Αν η άλλη µας Γερµανία είναι να νικήσει, θα πρέπει να έχει µάθει το µάθηµά της.

Ο τελευταίος πόλεµος τελείωσε µε ήττα και απελευθέρωσε για λίγο το γερµανικό λαό από τα πολιτικά του δεσµά. Τα χρόνια µετά τον πόλεµο ολόκληρος ο λαός προσπαθούσε ενεργά να δηµιουργήσει µία κυβέρνηση από το λαό και για το λαό. Γιγάντια εργατικά και µικρά αστικά κόµµατα, εν µέρει υπό καθολική επιρροή, καταδίκασαν τον πόλεµο και όλες τις πολιτικές που οδήγησαν σε αυτόν. Φαινόταν ότι ο πόλεµος θα µπορούσε να δυσφηµιστεί στην αντίληψη αρκετών γενεών. Οι τέχνες, η µουσική, η ζωγραφική, η λογοτεχνία και το θέατρο άνθισαν.

∆εν κράτησε πολύ. Ο λαός είχε παραλείψει να καταλάβει τις θέσεις - κλειδιά στην εθνική οικονοµία. Αυτοί που είχαν συνηθίσει να δίνουν διαταγές, προσέφεραν τις υπηρεσίες τους ως ειδικοί της τάξης και οι υπηρεσίες τους έγιναν αποδεκτές. Η διαφηµισµένη τάξη την οποία κρατούσαν ήταν η τάξη των επιτιθέµενων ταγµάτων. Το πολυσυζητηµένο χάος, το οποίο απέφυγαν, ήταν η κατάληψη από το λαό των θέσεων - κλειδιά στην οικονοµία. Και µετά από ένα ή δύο χρόνια, στα οποία οι οικονοµικές τους θέσεις δεν είχαν καν αµφισβητηθεί, πήραν πίσω και τις πολιτικές τους θέσεις και η προετοιµασία του επόµενου πολέµου ξεκίνησε.

Θα συµβεί όλο αυτό ξανά;

Για να µπορέσουµε να απαντήσουµε αρνητικά σε αυτή την ερώτηση πρέπει να είµαστε σε θέση να ερµηνεύσουµε θετικά το ίδιο το γεγονός, που αρχικά φαίνεται να καθιστά την ερώτηση γελοία, δηλαδή το πολυαναφερόµενο «ακλόνητο ηθικό της χιτλερικής Γερµανίας». Το γεγονός ότι δεν έχει υπάρξει καµία γρήγορη αντίδραση στις στερήσεις και τις ήττες της ναζιστικής Γερµανίας είναι οµολογουµένως ενοχλητικό. Πρέπει όµως να µπορούµε να δούµε αυτό ακριβώς που δείχνει αυτή η καθυστέρηση, δηλαδή το πόσο βαθιά και πλατιά θα είναι η αντίδραση. Αυτή τη φορά, οι ιµπεριαλιστές δεν έχουν κοινοβούλια για να προσφύγουν, όταν θέλουν κάποιος να βάλει ένα τέλος γι' αυτούς στον πόλεµό τους. Σήµερα δεν υπάρχουν δυναστείες που θα µπορούσαν να θυσιαστούν σαν αποδιοποµπαίοι τράγοι, χωρίς να διακινδυνευτεί στο ελάχιστο η δοµή του κράτους. Από την άλλη µεριά, αν οι µάζες προσπαθήσουν να παλέψουν για τη δική τους διέξοδο από τον πόλεµο, θα πρέπει

να αντιµετωπίσουν εκατοντάδες χιλιάδες οπαδών του Χίτλερ, οι οποίοι θα µπορούσαν να ηττηθούν µόνο µε έναν τροµερό εµφύλιο πόλεµο, έναν εµφύλιο πόλεµο που θα πρέπει να διεξαχθεί µε τα αυτοσχεδιαζόµενα µάχιµα τµήµατα µιας λαϊκής κυβέρνησης. Ο λαός πρέπει να εξεγερθεί ενάντια στους βασανιστές του - τους βασανιστές ολόκληρου του κόσµου - και να τους νικήσει.

Ενα πράγµα είναι βέβαιο. Αν ο γερµανικός λαός δεν µπορεί να αποτινάξει τους βασανιστές του, αν αντίθετα αυτοί οι βασανιστές καταφέρουν να παίξουν µία «Φρειδερίκεια παραλλαγή»5, δηλαδή να καταφέρουν να κρατήσουν τον πόλεµο µέχρι η δυσαρέσκεια στις γραµµές των συµµάχων να παρουσιάσει µία ευκαιρία για ειρήνη µέσω διαπραγµάτευσης, ή, εναλλακτικά, αν οι κυβερνώντες της Γερµανίας δεχτούν στρατιωτικό χτύπηµα, αλλά αφεθούν στην εξουσία οικονοµικά, είναι αδιανόητη η ειρήνευση στην Ευρώπη. Στην τελευταία περίπτωση η στρατιωτική κατάληψη από τους συµµάχους σίγουρα δε θα βοηθούσε. Αυτές τις µέρες είναι αρκετά δύσκολο να ελέγξεις ακόµα και την Ινδία µε βίαιο αποικισµό, πόσο µάλλον να ελέγξεις την Κεντρική Ευρώπη. Αν οι σύµµαχοι σήκωναν τα όπλα όχι µόνο ενάντια στο εξαντληµένο καθεστώς, αλλά ενάντια σε όλο το λαό, θα χρειάζονταν τεράστιες δυνάµεις. Οι ναζί χρειάστηκαν περισσότερους από µισό εκατοµµύριο άνδρες των SS, της µεγαλύτερης αστυνοµικής δύναµης παγκοσµίως και ένα φανατισµένο φύλακα σε κάθε τετράγωνο σε κάθε πόλη. Επρεπε επίσης να προσφέρουν την ελπίδα ενός επιτυχούς κατακτητικού πολέµου, χωρίς τον οποίο θα λιµοκτονούσαν τόσο η αστυνοµία όσο και ο πληθυσµός. Ο ξένος στρατιώτης µε το όπλο στο ένα χέρι και ένα µπουκάλι γάλα στο άλλο θα θεωρούνταν φίλος, αντάξιος των µεγάλων ∆ηµοκρατιών που τον έστειλαν, µόνο αν το γάλα προοριζόταν για το λαό και το όπλο για αξιοποίηση εναντίον του καθεστώτος.

Η ιδέα της βίαιης διαπαιδαγώγησης ενός ολόκληρου λαού είναι παράλογη. Ο,τι δε θα έχει µάθει ο γερµανικός λαός όταν τελειώσει αυτός ο πόλεµος από τις αιµατηρές ήττες, τους βοµβαρδισµούς και από όλες τις φρικαλεότητες των κυβερνητών του µέσα και έξω από τη Γερµανία, δε θα το µάθει ποτέ από τα βιβλία της ιστορίας.

Οι άνθρωποι µπορούν µόνο να αυτοµορφωθούν, και θα εγκαθιδρύσουν λαϊκή κυβέρνηση όχι όταν τη συλλάβουν µε τα µυαλά τους, αλλά όταν την αρπάξουν µε τα χέρια τους.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

* Το κείµενο µε πρωτότυπο τίτλο «The Other Germany: 1943» γράφτηκε στα αγγλικά από το φθινόπωρο του 1943 µέχρι την άνοιξη του 1944. ∆ηµοσιεύτηκε στο «Progressive Labor» της Νέας Υόρκης, Ν. 3, Μάρτης - Απρίλης 1966, σελ. 46-49. Περιλαµβάνεται στη συλλογή έργων του Μπρεχτ: «Bertolt Brecht, Grosse kommentierrte Berliner und Frankfurter Ausgabe», τ. 23, εκδ. «Aufbau-Verlag Suhrkamp Verlag», σελ. 24-30. 1. Σ.µ. Η λέξη Reichswehr παρατίθεται στο πρωτότυπο αγγλικό κείµενο στα γερµανικά. Στα ελληνικά η λέξη µεταφράζεται ως Αυτοκρατορική Αµυνα. Η Reichswehr ήταν η επίσηµη ονοµασία του γερµανικού στρατού από το 1919 µέχρι το 1935, όταν µετονοµάστηκε σε Wehrmacht (Αµυντική ∆ύναµη). 2. Σ.µ. Γιούνκερς αποκαλούνταν οι ευγενείς µε µεγάλη ιδιοκτησία γης στην Πρωσία και την Ανατολική Γερµανία. 3. Emil Ludwig (1881-1948): Γερµανός συγγραφέας, ο οποίος το 1906 µετακόµισε στην Ελβετία και το 1932 πήρε την ελβετική υπηκοότητα. Το 1940 µετανάστευσε στις ΗΠΑ και µετά τον πόλεµο επέστρεψε στην Ελβετία, όπου και πέθανε. 4. Robert Vansittart (1881-1957): Ανώτατος Βρετανός διπλωµάτης την περίοδο πριν και κατά τη διάρκεια του Β' Παγκόσµιου Πολέµου. Τη δεκαετία του 1930 παρακολουθεί τον

εξοπλισµό των Γερµανών και δουλεύει µε τον Τσόρτσιλ. Προβάλλει ως πραγµατική αιτία του πολέµου τον σταθερά πολεµοχαρή χαρακτήρα των Γερµανών, ο οποίος θεωρεί ότι παραµένει ίδιος από την εποχή του Καρλοµάγνου. 5. Σ.µ. Αναφέρεται στον Φρειδερίκο Β΄ της Πρωσίας (1712-1786), ο οποίος φηµιζόταν για τη στρατιωτική του τέχνη.