O POLOŸAJU ALBANSKOG JEZIKA MEÐU INDOEVROPSKIMJEZICIMA U SVETLOSTI PALEOBALKANSKIH RELIKATA

V A W A S T A N I Š I Ã

UDC 811.18'28

Kratak sadrÿaj. U dosadašwoj literaturi je veã bilo istaknu-

to kako je „u Evropi teško naãi drugi geografski region gde bi

problemi supstrata bili toliko aktuelni i toliko zamršeni, kao u

jeziåkoj i etniåkoj istoriji Balkanskog poluostrva". S tim u vezi,

moÿe se postaviti pitawe šta o poloÿaju starobalkanskih jezika u

indoevropskoj dijalekatskoj podeli moÿe da kaÿe sam albanski jezik

svojim vezama i odnosima s drugim indoevropskim jezicima. Podu-

darno albanskom jeziku, starobalkansko nasleðe se takoðe pokazuje

kao središwi idiom, kao prelaz izmeðu „severozapadne" i „jugo-

istoåne" indoevropske grupe i spona izmeðu razliåitih jezika na

severu i jugu indoevropske dijalekatske oblasti.Kquåne reåi. Indoevropska dijalekatska podela, starobalkan-

ski reliktni jezici, poreklo albanskog jezika.

Najstarija dijalekatska podela, koja je u indoevropeistici nepri-kosnoveno vladala od sredine H¡H v. do prve åetvrtine HH v., bila jepodela na osnovu samo jednog strukturnog kriterija, dvojakog rasporedavelara po kojem su ie. jezici bili podeqeni na dva areala — istoåne(satem) i zapadne (kentum) jezike. „Velarna izoglosa", koju je defini-sao još osnivaå uporedne indoevropeistike Franc Bop, smatrana jenajvaÿnijom i najstarijom dijalekatskom granicom sve dok u prvoj po-lovini HH v. nisu otkrivena dva kentumska jezika na istoku indo-evropske teritorije (hetitski i toharski). To je omoguãilo uvoðewe re-zultata i dostignuãa lingvistiåke geografije u indoevropsku dijalekat-sku podelu i dovelo do promene odnosa prema podeli na kentum i sa-tem jezike, koja je u prvoj polovini HH v. dobila karakter dijalekatskepodele na inovativni centar i arhaiåne periferije.

Meðutim, naporedo s potiskivawem „velarne izoglose", podrobni-ji uvid u dijalekatske odnose meðu indoevropskim jezicima potkrepioje geografsku podelu na istoåne i zapadne jezike. Takav se pristup za-paÿa veã u osnivaåkom radu Antoana Mejea iz oblasti indoevropskedijalektologije,1 u kojem je satemizacija proglašena inovacijom sredi-šwe grupe indoevropskih jezika, ali je, na osnovu niza morfonolo-ških izoglosa, zadrÿana i geografska podela istok-zapad s prelaznom

1 A. Meillet, Les dialectes indo-européens, Paris 1908; 1922.

zonom u koju su ukquåeni baltski jezici na severu i protoalbanski,gråki i frigijski na jugu.2

Bliÿe upoznavawe s hetitskim i toharskim doprinelo je preispi-tivawu i samih kriterijuma dijalekatske podele i unelo izvesne prera-de u podelu indoevropskih jezika, koja je uobliåena u drugoj poloviniHH veka. Prema novijoj verziji tradicionalne genealoške klasifika-cije, koju su izloÿili Vjaåeslav Ivanov i Tamaz Gamkrelidze,3 indo-evropski jezici su na poåetku istorijskog perioda bili podeqeni postarini na dva velika areala: stariji areal A koji je åinio anatolijskizajedno s toharskim, italskim i keltskim, i mlaði areal B, koji je ta-koðe bio podeqen po starini na dva podareala: stariji, juÿni, arij-sko-gråko-jermenski i mlaði areal, koji se arheološki moÿe dovesti uvezu s nosiocima severnoevropske „vrpåaste keramike", a lingvistiåkis još uvek nerašålawenim Protogermanima i Baltoslovenima.4 Meðuwima postoje i znaåajne unakrsne veze, naroåito izmeðu italo-keltskog,germanskog i baltoslovenskog s jedne strane, tako i wima tipološkiparalelne gråko-frigijsko-jermenske veze s druge strane, koje govorekako o moguãem rasporedu ovih grupa unutar dva pretpostavqena areala,tako i o kasnijim pravcima kretawa i seoba. U ovakvoj podeli više sene govori o središwoj prelaznoj zoni izmeðu istoka i zapada. Meðu-tim, obeleÿje balkansko-maloazijskog prostora upravo predstavqaju iz-vesni „jezici spone", kao što je frigijski, koji se po nekim svojimcrtama dodirivao s jezicima areala A (Makaev 1964: 28), kao i protoal-banski, koji u sebe ukquåuje crte i severne i juÿne podgrupe areala B.Ideja o „sponama" i „prelaznim zonama" ima poseban znaåaj za ovajgeografski prostor za koji su vezana tri unikatna indoevropska jezika— jermenski, gråki i albanski — i posebnu teÿinu za albanski jezik uvezi s wegovim zagonetnim starobalkanskim korenima. Kao što je to uliteraturi veã bilo istaknuto, „u Evropi je teško naãi drugi geograf-ski region gde bi problemi supstrata bili toliko aktuelni i tolikozamršeni, kao u jeziåkoj i etniåkoj istoriji Balkanskog poluostrva".5

S tim u vezi, moÿe se postaviti pitawe šta o starobalkanskim jezici-ma i wihovom mestu u indoevropskoj dijalekatskoj podeli moÿe da kaÿesam albanski jezik svojim vezama i odnosima s drugim indoevropskimjezicima.

Åiwenica da se albanski jezik danas nalazi na teritoriji koju su uantiåko doba naseqavala ilirska plemena, podstakla je veã pionire al-banologije da u wemu vide naslednika ilirskog jezika. Ovo autohtoni-stiåko gledište, ili ilirsku hipotezu o etnogenezi Albanaca, predlo-ÿio je još 1774. švedski istoriåar Johan Tunman (J. Thunmann, Unter-suchungen über die Geschichte der östlichen europäischen Völker, Leipzig).Ta pretpostavka, zasnovana prevashodno na åiwenicama da istoriji ni-je poznata nikakva smena stanovištva na tom prostoru i na istovetno-

12 VAWA STANIŠIÃ

2 Wald, Slu¤anschi: 326—329; Çabej 1976: 14.3 Gamkrelidze, Ivanov 1984: 371—427.4 F. Specht, „Sprachliches zur Urheimat der Indogermanien", KZ 1/2, 1939.5 Gindin: 48; Kaluÿskaä: 147.

sti albanskog samonaziva arbën / arbër s Ptolomejevim Albancima ('Al-banoå) koji su u ¡¡ v. ÿiveli oko Albanopolisa (današwe Kroje), ukore-wuje se krajem H¡H veka i u istorijsku lingvistiku.6 Glavni argumentiilirske hipoteze jesu podudarnost plemenskog imena antiåkih i savre-menih stanovnika toga dela Balkana (meðu kojima inaåe postoji prazni-na od osam vekova), kao i moguãa veza pojedinih ilirskih glosa s odgo-varajuãim albanskim reåima, mada je sam ilirski materijal dosta osku-dan i nedovoqan za bilo kakav pouzdan sud o ilirskom jeziku (Stanišiã:321—322).7

Mesapski spomenici uveãali su broj moguãih albano-ilirskih pa-ralela za još nekih desetak reåi.8 Neosporna je, meðutim, åiwenica daje u poznoj antici albanski jezik doÿiveo znaåajan latinski uticaj i dase tada graniåio s oblašãu na kojoj je nastao rumunski jezik, ali se tateritorija takoðe ne moÿe pouzdano utvrditi usled velike seobe narodakoja je u ranom sredwem veku izmenila etniåku sliku Balkana. Pri ta-kvom stawu stvari albanski jezik se, po reåima Valtera Porciga (1964:222—223), ne moÿe razmatrati kao neposredan naslednik ilirske grane,veã se mora uporeðivati kao samostalan jezik sa svim ostalim jezici-ma, ukquåujuãi ilirski. Isto gledište o poreklu albanskog jezika za-stupala je i Agnija Desnicka po kojoj je nastanak albanskog jezika po-sledica meðujeziåkog proÿimawa starinaåkog i romanizovanog balkan-skog stanovništva, usled åega je nastao takav spoj starog i novog u komelatinska leksika predstavqa supstratni element novog jezika novoganaroda (Desnickaä 1987: 125).

Podrobniji uvid u lingvistiåke åiwenice doveo je do pojave su-protnog gledišta o istoånobalkanskom ili traåkom poreklu Albanaca,koje je postavio Herman Hirt pri kraju H¡H v.9 U svetlosti tada vlada-juãe indoevropske dijalekatske podele na kentum i satem jezike, poseb-na paÿwa je bila posveãena åiwenici da je, za razliku od ilirskog, al-banski jezik satemskog karaktera, po åemu je bliÿi traåkom i frigij-

O POLOŸAJU ALBANSKOG JEZIKA MEÐU INDOEVROPSKIM JEZICIMA … 13

6 Daqe je razvijana u radovima Georga Hana (G. Hahn), Gustava Majera (G. Meyer),Paula Kreåmera (P. Kretschmer), Vaclava Ãimohovskog (W. Cimochowski), Eãrema Åabeja(E. Çabej) [Demiraj: 147—149].

7 Podudarnosti izmeðu imena ilir. plemena DelmÀtai / Dalmatae — alb. del/m/e„ovca", kao i starih naziva Ulciwa i Kotora, OŒlkånion / Olcinium, =Rizon / Rhizon s alb.nazivima za „vuka" (ulk / ujk) i glagolom „teãi" (rjedhë) [Çabej 1976: 26] zasnovane su samona spoqašwoj sliånosti. Jedna od tri ilirske glose iz Homerove sholije šinoj/ Èxlÿj„oblak", koju je Norbert Jokl meðu prvima doveo u vezu s alb. (geg.) rê „oblak" (Neroznak:163), a Åabej potom i s ekspresivno proširenim oblikom errët „tama" (Çabej 1976: 27),ima takoðe paralelu u imenu staromakedonske reke 'Erågwn današwa Crna, zapadna pri-toka Vardara (Ködderitzsch 1985: 22), a nije iskquåena ni dijalekatska veza s gråkim ¿re-boj „podzemno carstvo mraka" i jermenskim erek „veåe" (Georgiev: 133). Sve je to, meðu-tim, relativizovano otkriãem da je reå o ie. arhaizmu *regõos, potvrðenom i u tohar. Aorkäm „mrak", stind. rajanÉ „noã" i got. riqis „tama" (Semerenüi: 78; Dÿaukän: 49).

8 Npr. mesap. brçndon „jelen", bilia „kãi", bar[y]ka „stomak" — alb. (geg.) brî„rog", bijë „kãi", bark „stomak" itd. (Simone 1973; Çabej 1976: 28; Neroznak: 168—169; Ka-luÿskaä: 8).

9 H. Hirt, „Beiträge zur alten Geschichte und Geographie", Festschrift für H. Kiepert, Ber-lin 1898; H. Hirt, Die Indogermanen, Berlin 1905, 141 (Bariã: 20; Kaluÿskaä: 10).

skom.10 Ovo je gledište daqe razradio Gustav Vajgand 1927. godine u åa-sopisu Balkan-Archiv, ¥ 3. Polazeãi od pomenutih albano-rumunskihjeziåkih veza, u kojima je Hirt video „zajedniåki supstrat",11 i naroåi-to zajedniåke stoåarske terminologije, što se slaÿe s prvobitno sto-åarskim karakterom oba naroda, kao i åiwenice da albanski jezik nemaautohtonu pomorsku i ribarsku terminologiju, izneo je suprotno gledi-šte o zajedniåkim traåkim korenima Protoalbanaca i Protorumuna,što bi znaåilo da je albanska prapostojbina bila izvan Albanije. Zago-vornici traåke hipoteze12 pokušali su da u nizu antiåkih toponima uunutrašwosti Poluostrva otkriju tragove albanske fonetske prerade:Niš < NaÉssÃj / Naissus (s razvojem diftonga [ai > e > i] kao u Plovdiv< Pulpudeua), Shkup albansko ime Skopqa koje potiåe neposredno iz an-tiåkog Scupi, Štip < '/Astiboj (s tipiåno albanskim gubqewem poået-nog a- kao u alb. latinizmu mik „prijateq" < amicus), Ohrid < Lyxnåj, GLyxnådoj (preko juÿnoalbanskog rotacizma [n > r] kao u alb. grua premastind. gna „ÿena"). Ovi toponimi ocrtavaju granice antiåke Dardanijei Peonije, koje se, prema tom shvatawu, mogu smatrati ranijom alban-skom postojbinom (Bariã: 30—31). Navedeni materijal je ipak dostasporan i jedino bi Štip odraÿavao sve elemente albanske fonetskeprerade, zajedno s lenicijom kao u nekim ranim albanskim slavizmima:Pushtericë < *bystrica (Loma 1991: 282—300).

Izvesnu popularnost meðu struåwacima koji Albance smatraju po-tomcima Ilira imala je i pretpostavka Holgera Pedersena da albanskijezik ima reflekse sva tri reda guturala i da prema tome nije ni ken-tumski ni satemski (H. Pedersen, „Die Gutturale im Albanesischen", KZ36/1900). Ovu pretpostavku Pedersen je zasnivao na desetak primera ko-ji bi trebalo da sadrÿe tragove starih labiovelara, koji su, po wegovommišqewu, dali razliåite reflekse od obiånih velara (poziciono sepalatalizovali u q, gj [È, Â]). U kritiåkom osvrtu na tu ideju EduardHerman je veã 1907. pokazao da su albanski mediopalatali q, gj znatnokasnija pojava i da, stoga, nema razlike u refleksima labiovelara iobiånih velara (E. Hermann, „Über das Rekonstruieren", KZ 41), dok jeEãrem Åabej opovrgao veãinu Pedersenovih primera utvrdivši da sualbanski refleksi palatovelara samo th, d(h), a labiovelara samo s, z.13

Iako Pedersenova hipoteza o postojawu indoevropskog jezika s tri redaguturala zvaniåno nikada nije bila prihvaãena u indoevropeistici,neki struåwaci su se kasnije ipak vratili ovoj ideji,14 uglavnom onikoji albanski smatraju potomkom ilirskog jezika, koji je po svome polo-

14 VAWA STANIŠIÃ

10 Npr. frig. zçmelen „åovek" s istom motivacijom kao i lit. ÿón©s „narod", izve-denica od ÿÉm© „zemqa" kao i lat. hom¥ od humus, koje, kao i ime boÿanstva „Majka ze-mqa" u traå. Semçlh i lit. ŸemÉl© potiåu od ie. *dhe-æh¥m, korena koji inaåe dobro ilu-struje indoevropske kentum — satem odnose.

11 Demiraj: 151.12 Meðu kojima su takoðe bili poznati ilirolog Hans Krae (H. Krahe) i zagovorni-

ci albano-jermenskih veza Vitore Pizani (V. Pisani) i Henrik Bariã (1959: 19—28).13 Çabej 1986: 82—85; Otkupøikov 1989: 44.14 Desnickaä 1966: 12—13; Solta 1966: 277—278; Ölberg 1976; Neroznak: 142; Rusa-

kov: 173; Demiraj: 38—48.

ÿaju takoðe mogao da bude „graniåni" jezik i za koji se prema saåuva-nim glosama ne bi moglo reãi da je bio satemskog tipa. Najvaÿnije jeipak to da, po reåima Olega Širokova (1981: 10), u albanskom nema ni-kakvih tragova labijalizacije i da sluåajevi „delimiåne" ili „nedo-sledne satemnosti" tipa alb. kohë : stsl. åasæ, quaj (dijal. kluonj) „zo-vem" : stsl. sléšati (upor. prus. kÉsman „vreme", lit. klausþti „sluša-ti") ni po åemu ne izdvajaju albanski od ostalih satemskih jezika.

U vezi s pitawem prapostojbine Albanaca, Vaclav Ãimohovski jeVajgandovim tezama suprotstavio tvrdwu da se iz albanske postojbinejedino mogu iskquåiti juÿna i primorska oblast Albanije, ali da tojoš uvek ne dokazuje traåko poreklo Albanaca (Cimochowski 1958). Meðuantiåkim toponimima na tome prostoru Eãrem Åabej je uspeo da pokaÿei primere wihovog neposrednog preuzimawa u albanskom jeziku (BUShTH¡¡/2 1958) kao što su Lezh < Lissum, Shkumbini < Scampinus, Ishmi <Isamus, iako, po reåima Erika Hempa, nije bio uspešan i wegov poku-šaj da dokaÿe postojawe autohtone albanske pomorske terminologije.Reåi kao što su det „more", mat „obala", valë „talas" mogu se odnositina svaku vodu, a reåi kao što su grykë „zaliv" (izvorno „grlo") ili aní„brod" (izvedeno od anë „posuda") su lako prepoznatqive metafore(Hamp 1966: 98).

Najviše pristalica danas ima gledište po kojem su preci dana-šwih Albanaca mogli da naseqavaju ili planinsku severnu Albaniju(na kojoj su u antiåko doba ÿiveli tzv. Illyrii proprie dicti i koja od H¡ v.predstavqa istorijsko središte sredwovekovnih Arbanasa), ili antiå-ku Dardaniju, koja se izmeðu Šare, Prokletija i Mokre Gore graniåilas ilirskim plemenima, dok se izmeðu Koraba i Velesa (antiåke Bilazo-re), graniåila s helenizovanom Peonijom i kasnije Makedonijom. Sdruge strane, dardanska hipoteza pretpostavqa doseqavawe predaka da-našwih Albanaca iz Dardanije, ali je wena prednost u tome što obje-diwuje dva suprotstavqena gledišta i u sebe ukquåuje i pristaliceilirskog i pristalice traåkog porekla Albanaca.

Tradicionalno mišqewe da su Dardanci bili ilirskog poreklazasnovano je na izriåitim tvrdwama antiåkih pisaca, na prvom mestuStrabona i Apijana. Iako su od dardanskog jezika saåuvani samo nazivinekoliko biqaka, dosta bogat onomastiåki materijal, naroåito brojnadardanska imena iz rimskog perioda, to u najveãoj meri potvrðuje. Uistoånom delu dardanske teritorije onomastika je, meðutim, bila traå-ka (upor. npr. Besåana u åijoj se osnovi prepoznaje traåko pleme Bes-soå i DardÀpara s traåkim nazivom za naseqeno mesto -para, -bara udrugom delu), što se objašwava politiåkim širewem Dardanije do Ju-ÿne Morave i Nišave u ¡¡¡ veku pre n.e. [Papazoglu 1969: 161—195].Ovakvo mešovito ilirsko-traåko poreklo Albanaca formulisao je sre-dinom dvadesetih godina HH v. Norbert Jokl i wegovo gledište danasima dosta pristalica (Hamp 1966: 106; Ködderitzsch 1988: 113; Gindin1992).

Osobenu varijantu dardanske hipoteze izneo je Vladimir Georgijev1960. godine s teÿištem na neilirskom sloju u Dardaniji. Veã pomenu-

O POLOŸAJU ALBANSKOG JEZIKA MEÐU INDOEVROPSKIM JEZICIMA … 15

te albano-rumunske jeziåke veze wemu su posluÿile da u skladu sa svo-jom hipotezom o posebnom etno-jeziåkom karakteru dako-mezijske obla-sti (koja je zahvatala i Dardaniju) pretpostavi zajedniåko dako-mezijskoporeklo Albanaca i Rumuna. Tadašwa novina Georgijevqeve pretpo-stavke bila je uoåavawe paralelizma izmeðu zajedniåke starobalkanskeleksike albanskog i rumunskog jezika i wihove zajedniåke leksike la-tinskog porekla. Supstratna leksika rumunskog jezika (dako-mezijskonasleðe) ima skoro u celosti paralele u albanskom jeziku, a zajedniåkarumunsko-albanska leksika latinskog porekla po svojim geolingvistiå-kim i etnosocijalnim odlikama uoåqivo se razlikuje od zapadnobal-kanskog dalmatskog jezika. Na osnovu svega toga, Georgijev je zakquåioda je odnos albanskog jezika prema dako-mezijskom sliåan odnosu ru-munskog jezika prema latinskom. Obrnuto od Jokla, koji je albanskismatrao mešovitim jezikom sredwobalkanskog porekla s preteÿno ilir-skim odlikama, za Georgijeva je to u osnovi dako-mezijski jezik s odre-ðenim ilirskim crtama (Georgiev 1960: 19). Georgijevqevu hipotezu, me-ðutim, relativizuje åiwenica da je etnojeziåko razlikovawe daåkog itraåkog takoðe samo hipotetiåno i da su o daåkom jeziku poznata samoimena desetak biqaka i neznatan broj antroponima i toponima. Vreme-nom je relativizovan i znatan broj argumenata ove hipoteze, tako da se,uprkos svojoj nekadašwoj popularnosti, na wu danas gleda samo kao na„talentovani preÿitak mladogramatiåarske sholastike" (Kaluÿskaä: 11).

Meðutim, doprinos dardanske teze ipak je u tome što se u potraziza starobalkanskim korenima albanskog jezika ispostavilo kako se ovosredwe rešewe poklapa sa središwim karakterom albanskog jezika uindoevropskoj dijalekatskoj podeli. Umesto pitawa o arealnim odnosi-ma istok — zapad, u okviru kojeg su se struåwaci ranije opredeqivaliza povezivawe ili protiv povezivawa satemskog albanskog jezika s jed-nim naizgled kentumskim jezikom kakav je bio ilirski, u svetlosti no-vih gledišta o Balkanu kao mestu kontakta izmeðu severne i juÿne gru-pe Indoevropqana (Gamkrelidze, Ivanov 1984: 956), albanski jezik sepokazuje kao ålan severne grupe indoevropskih jezika, ali s nekim od-likama pomenute juÿne grupe,15 koje bi u kontekstu istorijskih åiweni-ca mogle da se dovedu u vezu sa starobalkanskim i troadskim Dardanci-ma, Frigijcima i Mizima (Stanišiã: 325—334).

Za temu o kojoj je reå najinteresantniji je niz morfoloških i lek-siåkih odlika albanskog jezika po kojima se on pokazuje kao središwiidiom, kao prelaz izmeðu Mejeove „severozapadne" i „jugoistoåne" in-doevropske grupe i spona izmeðu razliåitih jezika na severu i jugu(Çabej 1976: 15—17; Huld: 161—170). Neke od vaÿnijih morfološkihodlika koje iskquåuju vezu s periferijom i ukazuju na wegov središwikarakter jesu: 1) novi nastavci mediopasivnih glagola *-omai, *-etHi(vishem „oblaåim se", sillet „donosi se"), isto kao u arijskom, gråkom,

16 VAWA STANIŠIÃ

15 Åiji jedan sloj, po V. Pizaniju, pokazuje veze s germanskim i baltoslovenskim,dok je drugi u arealnim vezama s gråko-frigijsko-jermenskom grupom (V. Pisani, „L'albanaiset les autres langues indo-européennes", Annuaires de l'Institut de philologie et d'histoire orienta-les et slaves, 10, Bruxelles 1950, 538; Desnickaä 1965: 30).

baltoslovenskom i germanskom, nasuprot starome *-r koje se oåuvalo naperiferiji (u anatolskom, toharskom, frigijskom, italskom i keltskom:stir. berair = lat. fertur „nosi se"); 2) pozni ie. sigmatski aorist, kojije u istorijsko doba postao veoma proizvodan u arijskom, gråkom, al-banskom i slovenskom: stind. ádikþam, grå. ¿deiqa „pokazah" (< *e-de-ik-s-), alb. qeshë (< *kle-s-) = stsl. béhæ (< *bhÇs-s-); 3) åuvawe starognastavka lokativa mn. *-su u arijskom, baltoslovenskom i albanskom(u kome je to danas ablativ mn.) kao i gråkom, koji se od wih razli-kuje promenom tembra krajweg samoglasnika [-si]: stind. vøkÊþu, stsl.vlücýhæ, grå. lÿkoij/i/ [dativ mn.], alb. dru lisash „hrastovina [bukv.'drvo hrastova']" (Çabej 1986: 100).

S pomenutim morfološkim crtama moÿe se dovesti u vezu jedanbroj drevnih stoåarskih i geografskih termina vezanih za sredwu i ju-goistoånu Evropu.

Inovacije u nazivima za mleko i mleåne proizvode, koje albanskispajaju i sa jugom i sa severom: stind. (ved.) kþÉrám „mleko", av. xšvÉd- (pers.šÉr), alb. hirrë „surutka", kao i stisl. skyr „kiselo mleko"; stind. sarpís„rastopqeno mleåno maslo", grå. dijal. ¿lpoj „uqe, mast" (Hes.), toh. Aþälypas (N mn.), alb. gjalpë „maslac", kao i stvnem. salba „mazawe"; stind.ved. dádhi „kiselo mleko" (G dadhnás), alb. dhall/t/ë „obrano mleko; pavla-ka", dhjathë „sir", grå. u0nion, jerm. dal „skorup" — arealna izvedenica odkorena *dhe‡- „dojiti" [Gamkrelidze, Ivanov 1984: 570; Huld 1984: 167; Orel1998: hirrë; gjalpë; Ringe 1996: 114].

Arhaiåni stoåarski karakter albanske narodne tradicije potvrðuje ikarpato-balkanski kult vatre: alb. vatër, rum. vatrº „ogwište", srp-hrv.vatra (kao i obredna ÿiva vatra), koji se znaåewski podudaraju s opšte-iranskim i latinskim nazivom za „obrednu vatru": avest. Ütar „vatra", lat.Ütrium „ogwište, predvorje" (takoðe lat. ater „crn, åaðav"), dok u baltskimjezicima ovaj koren oznaåava razliåite atribute vatre: lit. átrus „plaho-vit", let. atrs „nagao, ÿestok" [Huld 1984: 167; Stanišiã 1995: 69; Ivanov2002: 38].

Osim leksiåkih i morfonoloških podudarnosti albanskog jezika sjuÿnom podgrupom areala B (gråkim, jermenskim i arijskim), novi smi-sao dobija pomenuta velarna izoglosa u kontekstu ekskluzivnih alban-sko-zapadnoiranskih dentalnih refleksa palatovelara *í, *ö (lat. gener„zet", stsl. õútü, avest. zÜmÜtar, alb. dhëndër, novopers. d‹m‹d < *öen-t-),koji ovu velarnu izoglosu osmišqavaju u okvirima indoevropske dija-lekatske podele. U arealnom kontekstu ona je takoðe paralelna pozici-onoj dentalizaciji labiovelara u gråkom (grå. tåj, po‡ — lat. quis,quod)16 i zajedno s istovetnom albansko-gråko-arijskom zamenom slogov-nih nazala *È, *þ > /a/17 svedoåi o centralnom karakteru ovih reflek-sa, koji se mogu uporediti s kasnijom oralizacijom nazalnih samogla-snika [õ, Ù] u središwem delu slovenskih jezika.

O POLOŸAJU ALBANSKOG JEZIKA MEÐU INDOEVROPSKIM JEZICIMA … 17

16 Stanišiã: 328—332.17 Npr. stind. matì¥ „misao", grå. aœtÃ-matoj „samopokretqiv" nasuprot lat. mens

(G sg. mentis) „razum" i stsl. pa-mútü < *mÈ-tís — alb. gjatë „dÊg" nasuprot lat. longus,got. laggs < *dlÈgh-to (Orel 2000: 42).

Kao što je poznato, Gustav Majer je još 1883. „sigurnom rukom po-kazao mesto albanskog jezika", koje vaÿi i danas: „albanski jezik jeistovremeno istoåni i severni indoevropski jezik".18 Najbrojnije sumeðu wima albansko-baltoslovenske jeziåke veze, koje potvrðuju da jeosnovni jeziåki sloj albanskog jezika bio severnoevropskog porekla.19 Uokviru leksiåkih veza preovladavaju reåi vezane za ekonomsku sferuÿivota, kao i pojmovi iz oblasti geografske terminologije, koji govoreo doistorijskom periodu zajedniåkog ÿivota Protoalbanaca i Balto-slovena na prostoru sredwe Evrope (Širokov 1981: 18; Orel 2000: 250).U tome kontekstu se protoalbanski pokazuje kao juÿna periferna zonasevernoevropskog areala, koju s perifernom zonom toga areala povezujeznatan broj ekskluzivnih izoglosa, u prvom redu s baltskim jezicima(Orel 2000: 254—255):

alb. bir „sin" — got. baurn; alb. det „more" — engl. depth „dubina";alb. gjie „kuãica, brvnara" — lit. síena, let. siêna „zid"; alb. halë „ribqakost; osje; åetina" — lit. skalà, let. skala „iver, palidrvce, trn"; zajed-niåki imperativ „idi, beÿi" alb. ikëj — lit. e¢k/i/; alb. jerm „buncawe,bunilo" — lit. e¡mas „åudovište", let. ermi „divqewe, åudo"; alb. kë-purdhë „peåurka" — lit. kèpur©, let. cepure „kapa"; kungull „tikva" — lit.kuñkulas „mehur"; alb. rangë „kuãni poslovi (uglavnom ÿenski)" — ovajprimer svedoåi da je i protoalbanski uåestvovao u nastanku ekskluzivnogbaltoslovenskog naziva za ruku: stsl. rþka, lit. rankà, pri åemu su upravo uove dve periferne zone oåuvana odgovarajuãa srodna glagolska znaåewa.

S druge strane, s postojawem dobro poznatih ilirskih arheolo-ških i onomastiåkih veza sa staroevropskim arealom,20 poklapa sesredwoevropski leksiåki sloj albanskog jezika, po kojem on opet zauzi-ma središwi poloÿaj u indoevropskoj dijalekatskoj podeli. To se do-bro vidi na primeru znatnog dela paleobalkanske reliktne leksike, ko-ja po pravilu arealno povezuje indoevropske jezike na jugu i na severu,a kojoj se, prema Eãremu Åabeju (Çabej 1987: 384), mogu dodati i alba-no-keltske izoglose kao oåekivani dodiri juÿnog dela severnoevrop-skih jezika s Prakeltima na prostoru sredwe Evrope.

1) Alb. verr „jova", bret. giwern (kao i franc. ver/g/ne) od ie. kore-na *õernÜ- potvrðenog u jerm. geran „brvno, deblo" (Çabej 1987: 374—375; Dÿaukän: 38) — po nazivu ove vrste drveta koje raste po moåvarnimi vlaÿnim mestima albanski zauzima upravo središwi poloÿaj izmeðukeltskog i jermenskog, dok se u drugim jezicima staroevropskog areala uosnovi wegovog naziva nalazi koren *elis- / *olis-: lat. alnus (< *alisnos),

18 VAWA STANIŠIÃ

18 G. Meyer, Ueber die Stellung des Albanesichen im Kreise der Indogermanischen Spra-chen, 1883 [Çabej 1976: 14]).

19 N. Jokl, „Zur Vorgeschichte des Albanischen und der Albaner", Wörter und Sachen, 12,Heidelberg 1929, 63—91; Hamp 1966; Çabej 1976: 14—15; Desnickaä 1965, 1989; Širokov1989.

20 O kojima svedoåe iliro-venetska i balto-balkanska etnolingvistiåka preplita-wa (Trubaåev 1983; Breidaks 1990).

stmak. ËlizaÞ ¢ leÿkh (Hesihije), stvnem. elira (nem. Erle), stisl. Ùlr,lit. aÀksnis / Élsknis, prasl. *elüxa / *olüxa (Fasmer: olühá).

2) Alb. mal „planina, gora", koji je potvrðen kao rasprostrawenastarobalkanska glosa: ilir. Malontum (danas Molunat kraj Dubrovnika),Malata (ime današweg jadranskog ostrva Molat), kao i starije ime rim-ske provincije Dacia maluensis „priobalna Dakija" iz vremena MarkaAurelija, kasnije preimenovana u Dacia ripensis (lat. ripa „obala") saåu-vano u rum. mal „obala", ima brojne toponomastiåke paralele na kelt-skom terenu: gal. hidronimi Malona (savr. franc. Malène), Malaua (sta-ro ime francuskih reka Béal i Mauve), kao i stir. mell „brdo", mala„obrva", moil „gruda, gomila", bret. malvenn „trepavica", ali i u balto-slovenskom: let. mala „obala", lit. jürmala „morska obala", let. pamala„graniåna oblast", srp-hrv. pomáqati se, sloven. moléti „uzdizati se"(Širokov 1981: 20; Kaluÿskaä: 125—129).

3) Alb. mat „reåna ili morska obala", koje se sreãe u nazivu sever-noalb. reke Mati, kao i u imenu åeške reke Metuja, jedne od pritoka La-be, ima po Åabejevom mišqewu (Çabej 1987: 378), paralelu u stir. math„pesak", åija je veza osigurana severnoalbanskim znaåewem „peskovitaobala" i gråkim sinonimom fÀmauoj.

4) Albanski naziv Prokletija Bjeshkët e Nëmuna (bukv. „Prokleteplanine") predstavqa dobru ilustraciju pomenutih paralela. Prvi deoovog naziva je alb. apelativ bjeshkë „planinska ispaša", koji je odavnoprivukao paÿwu upadqivom sliånošãu s karpatskim oronimom Beski-di, koji u ovom delu Karpatskog masiva postoji i kao apelativ: ukr. bes-ked „strma litica, neprohodna jaruga", moldav. beskid „gora (s letwomispašom)", åeš., slovaå., poq. beskyd „planinski greben ili prevoj"(Kaluÿskaä: 15). U osnovi drugog dela je alb. nëm „prokliwem", nëmë„prokletstvo" s paralelom u stir. namae „neprijateq", koji su, kako sevidi iz got. niman „uzeti" i grå. nçmesij „gnev, prekor, boÿanska osve-ta", nçmw „napasam stoku, delim ispašu, vladam", nÃmoj „zakon, obi-åaj", prešli iz stoåarske u pravnu terminologiju (Çabej 1987: 383; Ši-rokov 1981: 18; Orel 1998: nëmë, namë).

5) Alb. baltë „blato", isto kao i daltë „dleto", jesu izvedenice sasufiksom *-to, svojstvene samo albanskom i baltoslovenskom, koje se tu-maåe ili kao rani slavizmi ili pak kao zajedniåko nasleðe (Kaluÿskaä:92—93; Orel 1998: daltë). Prva reå, koja je prisutna u iliro-venetskojhidronimiji od severne Italije (lat. palÇs, -udis „blato", lombard. pal-ta) do Baltika (mare Balticum od ¡H v., lit. báltas „beo", upor. takoðestpoq. biel „blato" [Søownik prasøowiaçski: bolto]), istovetna je s prasl.*bolto, dok stvnem. pfuol i engl. pool „moåvara", koji ukazuju na inici-jalno *b-, fonetski potvrðuju da je u ovom sluåaju reå o „staroevrop-skoj" dijalekatskoj inovaciji.

6) U albanskom, srpsko-hrvatskom i rumunskom postoji zajedniåkinaziv za osobenog reptila: alb. bullar, srp-hrv. blæv†r „zmijoliki gu-šter sa zakrÿqalim nogama (koji ÿivi u primorskom pojasu)", dok jerum. bºlaur folklorno åudovište, pola åovek pola zmaj. Iako je staro-

O POLOŸAJU ALBANSKOG JEZIKA MEÐU INDOEVROPSKIM JEZICIMA … 19

balkanski karakter ovoga naziva nesporan,21 napredak u wegovom tuma-åewu uåiwen je tek razotkrivawem wegovog mitološkog sadrÿaja, moti-va zmajoborstva, o åijim starobalkanskim korenima svedoåi mitski likstarogråkog junaka Belerofonta (BellerocÃnthj) „ubica zmaja Belera".22

Elementi ovoga starogråkog mitskog lika ukrštaju se i u odgovarajuãojsrpskoj, rumunskoj i albanskoj folklornoj tradiciji. U srpskoj tradi-ciji je akcenat na obrednoj inicijaciji, ritualnoj pobedi nad „trogla-vim junakom", Balaåkom vojvodom, Milaverom ili Belaverom,23 u rumun-skoj na prelaznoj prirodi i fiziåkom preobraÿaju ovih stvorewa, dokje u albanskoj Bullar ime sveproÿdiruãeg zmaja, åija privremena slepoãaima paralelu kako u oslepqivawu Belerofontovom, tako i u otrovnomoku irskog mitskog åudovišta Balora, koje ono otvara samo za vremebitke (Kaluÿskaä: 76). Na osnovu pomenutih folklornih sadrÿaja moÿese nazreti široki krug predstava vezanih za starobalkanski i širiindoevropski mitski motiv o zmijolikom åudovištu, åija metamorfozamoÿe da simbolizuje godišwi preobraÿaj prirode.

7) Albansko buzë i rumunsko buzº sa znaåewem „usne, ivica, kraj"još je Miklošiå tumaåio kao paleobalkansko nasleðe. Iako u mnogimevropskim jezicima postoji podudaran ekspresivni naziv za usne, obrazi poqubac (lat. bassium, bucca), albano-rumunski naziv odlikuje se neu-tralnim anatomskim znaåewem, kod kojeg je znaåewe „ivica, kraj", ši-roko prisutno i u starobalkanskoj toponimiji (npr. Beusas, Buzetius uDalmaciji).24 Takav je sluåaj i s Vizantom (ByzÀntion) na Bosforu, kojipo mišqewu Vladimira Toporova nije bio samo „grad na obali mora",veã moÿda i nad „bezdanom", od korena *b[h]eudh- „dubina, dno", koji jeinaåe Toporov rekonstruisao u imenu odgovarajuãeg htonskog biãa oli-åenog u stind. Áhi-Budhnyá, grå. Pÿuwn, srp. bædwak i alb. buzm, åijeobredno ÿrtvovawe donosi procvat i blagostawe.25 Iako je alb. buzm„badwak, kamen na ogwištu, preklad" prozirna izvedenica od buzë,zbog åega moÿda i ne mora biti u neposrednoj vezi sa srp. badwakom,26

ono je nesumwivo izvedeno od korena *b[h]eudh-‡Ü putem standardnog se-mantiåkog razvoja „dubina, obala" � „ivica, usna" � „usta, ušãe". Utom smislu, Vizant, koji se nalazio na ulazu u Crno more, tipološkiodgovara rimskoj luci Ùstia na ušãu Tibra, ne govoreãi o tome da je ustarogråkoj tradiciji i sam Bosfor bio shvatan kao „ušãe" Crnog mo-ra — stÃma to‡ PÃntoy (Kaluÿskaä: 118).

Kako je pokazala Irina Kaluÿska (2001: 145—149), opisani staro-balkanski materijal je razliåite starine, karaktera i znaåaja. Meðu-tim, uprkos svojoj vremenskoj, geografskoj i semantiåkoj raznorodnosti,ovaj materijal se u osnovi podudara s dijalekatskim poloÿajem alban-

20 VAWA STANIŠIÃ

21 Stanišiã 1995: 79.22 Cœmburskiö 1987; Kaluÿskaä: 74—90.23 Loma 2002: 73—74.24 Çabej 1986: buzë; Kaluÿskaä: 108.25 Toporov 1976, 1978.26 Orel 1998: buzë.

skog jezika meðu indoevropskim jezicima. Kao što bi se i moglo oåeki-vati, starobalkansko nasleðe se takoðe pokazuje kao središwi idiom,kao prelaz izmeðu „severozapadne" i „jugoistoåne" indoevropske grupei spona izmeðu razliåitih jezika na severu i jugu indoevropske dijale-katske oblasti.

Beograd

S K R A Ã E N I C E

A. Breidaks 1990 — „Concerning the paralellels between Baltic and Ancient Balkan lan-guages", Balkansko ezikoznanie HHH¡¡¡, 1—2, Sofiä 1990, 43—53.

W. Cimochowski 1958 — „Prejardhja e gjuhës shqipe", Buletin i Universitetit shtetëror tëTiranës XII/2, 37—53.

E. Çabej 1976 — Studime gjuhësore III. Hyrje në historinë e gjuhës shqipe, Prishtinë 1976.E. Çabej 1986 — Studime gjuhësore VII. Hyrje në studimin krahasues të gjuhëve indoevro-

piane, Prishtinë 1986.E. Çabej 1987 — Studime gjuhësore IV. Nga historia e gjuhës shqipe, Prishtinë 1987.Sh. Demiraj 1989 — Gjuha shqipe dhe historia e saj, Prishtinë 1989.V. Georgiev 1960 — „Albanisch, Dakisch-Mysisch und Rumänisch. Die Herkunft der Alba-

ner", Balkansko ezikoznanie 2, Sofiä 1960, 1—19.L. A. Gindin 1992 — „Zur ethnischen zugehörigkeit der Dardaner", Balcanica XXIII (Bel-

grade 1992), 421—423.E. P. Hamp 1966 — „The position of Albanian", Ancient Indo-European dialects (Califor-

nia UP, Los Angeles 1966), 97—119.R. Ködderitzsch 1985 — „Brygisch, Päonisch, Makedonisch", Balkansko ezikoznanie 4/1985,

17—41.R. Ködderitzsch 1988 — „Gedanken zur Ethnogeneze der Albaner (aus sprachlicher Sicht)",

Balkansko ezikoznanie 3—4/1988, 105—116.V. Orel 1998 — Albanian Etymological dictionary, Leiden, Boston, Köln 1998.V. Orel 2000 — A Concise Historical Grammar of the Albanian Language, Leiden, Boston,

Köln 2000.H. Ölberg 1976 — „Zwei oder drei Gutturalreihen? Vom Albanischen aus gesehen", Scritti

in onore di Giuliano Bonfante, „Paidea", Brescia 1976.D. Ringe 1996 — On the Chronology of Sound Changes in Tocharian. 1: From Proto-Indo-

-European to Proto-Tocharian. American Oriental Series, vol. 80, New Haven 1996.C. De Simone 1973 — „Gjendja e sotme e studimeve ilire dhe problemi i gjuhës mesa-

pike", Studime filologjike (Tiranë) 3/1973.Søownik prasøowiaçski — Søownik prasøowiaçski (pod redakcjñ F. Søawskiego), Polska aka-

demia nauk, Wrocøaw / Warszawa / Kraków / Gdaçsk (1974—).G. R. Solta 1966 — „Palatalisierung und Labialisierung", Indogermanische Forschungen

70/1966.V. Stanišiã 1998 — „Two Types of Ancient Indo-European Isoglosses in the Albanian Lan-

guage", Balcanica XXIX, Belgrade 1998, 321—338.L. Wald, D. Slu¤anschi 1987 — Introducere în studiul limbii ¤i culturii indo-europene, Bu-

cure¤ti 1987.

* * *

H. Bariã 1959 — Istorija arbanaškog jezika, Nauåno društvo BiH, Djela, kw. H¡¡,Sarajevo 1959.

T. V. Gamkrelidze., V. V. Ivanov 1984 — Indoevropeöskiö äzœk i indoevropeöcœ,¡—¡¡, Moskva — Tbilisi 1984.

V. Georgiev 1958 — Issledovaniä po sravnitelüno-istoriåeskomu äzœkoznaniy,Moskva 1958.

L. A. Gindin 1976 — „Nekotorœe voprosœ drevnego balkanskogo substrata i adstra-ta", Voprosœ çtnogeneza i çtniåeskoö istorii slavän i vostoånœh romancev, Moskva 1976.

O POLOŸAJU ALBANSKOG JEZIKA MEÐU INDOEVROPSKIM JEZICIMA … 21

A. V. Desnickaä 1966 — „Rekonstrukciä çlementov drevnealbanskogo äzœka i obøe-balkanskie äzœkovœe problemœ", Pervœö kongress balkanskih issledovaniö. Soobøeniä so-vetskoö delegacii, Moskva 1966.

A. V. Desnickaä 1987 — Albanskaä literatura i albanskiö äzœk, Leningrad 1987.G. B. Dÿaukän 1982 — Sravnitalünaä grammatika armänskogo äzœka, Erevan 1982.V. V. Ivanov 2002 — „Slaväno-ariöskie (indoiranskie) leksiåeskie kontaktœ",

Slavänskaä äzœkovaä i çtnoäzœkovaä sistemœ v kontakte s neslavänskim okruÿeniem, RAN,Inst. slavänovedeniä (otv. red. T. M. Nikolaeva), Moskva 2002, 17—51.

I. A. Kaluÿskaä 2001 — Paleobalkanskie reliktœ v sovremennœh balkanskih äzœ-kah (K probleme rumœno-albanskih leksiåeskih paralleleö), „Indrik", Moskva 2001.

A. Loma 1991 — „Sloveni i Albanci do 12. veka u svetlu toponomastike", Stanov-ništvo slovenskog porijekla u Albaniji. Zbornik radova (Titograd 1991), 279—323.

A. Loma 2002 — Prakosovo. Slovenski i indoevropski koreni srpske epike, Balka-nološki institut SANU, kw. 78, Beograd 2002.

Ç. A. Makaev 1964 — Problemœ indoevropeöskoö arealünoö lingvistiki, „Nauka",Moskva / Leningrad 1964.

V. P. Neroznak 1978 — Paleobalkanskie äzœki, Moskva 1978.Y. V. Otkupøikov 1989 — „Rädœ indoevropeöskih gutturalünœh", Aktualünœe vo-

prosœ sravnitelünogo äzœkoznaniä (red. A. V. Desnickoö), Leningrad 1989, 39—69.V. Porcig 1964 — Ålenenie indoevropeöskoö äzœkovoö oblasti, Moskva (redakciä

i predislovie A. V. Desnickoö) [W. Porzig, Die Gliederung des indogermanischen Sprachge-biets, Heidelberg 1954].

A. Y. Rusakov 1987 — „K voprosu o rekonstrukcii drevnealbanskogo konsonanti-zma", Acta Baltico-Slavica 7, Warszawa 1987.

O. Semerenüi 1980 — Vvedenie v sravnitelünoe äzœkoznanie, Moskva [O. Szeme-rényi, Einführung in die vergleichende Sprachwissenschaft, Darmstadt 1970].

V. Stanišiã 1995 — Srpsko-albanski jeziåki odnosi, Balkanološki institut SANU,Beograd 1995.

V. N. Toporov 1976 — „Pÿuwn, Ahi BudhnyÜ, Bædwak", Çtimologiä 1974 (1976), 3—15[Delo HH¢¡, 11—12 (Beograd 1980), 78—93].

V. N. Toporov 1978 — „Eøe raz ob i.e. *budh- (: *bheudh-). Frak. ByzÀntion v indo-evropeöskoö perspektive", Çtimologiä 1976, Moskva 1978.

O. N. Trubaåev 1983 — „Illyrica", Slavänskoe i balkanskoe äzœkoznanie, Moskva 1983,49—53.

M. Fasmer 1987 — Çtimologiåeskiö slovarü russkogo äzœka ¡—¡¢, Moskva (perevodi redakciä O. N. Trubaåeva).

V. L. Cœmburskiö 1987 — „Bellerofont i Beller (Reminiscenciä drevnebalkan-skogo mifa v greåeskoö tradicii)", Antiånaä balkanistika, Moskva 1987, 129—135.

O. S. Širokov 1981 — „Albano-balto-slavänskie glottogenetiåeskie sväzi", ZFL24/1, 7—21.

O. S. Širokov 1989 — „Genetiåeskie sväzi frigiöskogo äzœka", Balkansko eziko-znanie 3—4/1989, 165—167.

Vawa Stanišiã

O MESTE ALBANSKOGO ÄZŒKA SREDI INDOEVROPSKIH ÄZŒKOVV SVETE PALEOBALKANSKIH RELIKTOV

R e z y m e

V sväzi s voprosom dialektnogo åleneneniä indoevropeöskih äzœkov, harakteristi-koö balkansko-maloaziöskogo raöona ävläytsä tzv. „äzœki zvena", takie kak frigiöskiöi protoalbanskiö, kotorœe vklyåayt v sebä dialektnœe åertœ razliånœh indoevro-peöskih arealov. Suøestvovanie takih perehodnœh äzœkov ävläetsä osobenno vaÿnœm dläçtogo geografiåeskogo areala na kotorom nahodätsä tri unikalünœh indoevropeöskihäzœka — armänskiö, greåeskiö i albanskiö. Çtot vopros ävläetsä osobenno vaÿnœm dlä

22 VAWA STANIŠIÃ

albanskogo äzœka v sväzi s ego zagadoånœm paleobalkanskim proishoÿdeniem. Kak çtouÿe bœlo otmeåeno, „trudno naöti v Evrope drugoö geografiåeskiö raöon, gde bœ pro-blemœ substrata bœli stolü aktualünœ i stolü ÿe osloÿnenœ, kak v äzœkovoö i çtniåe-skoö istorii Balkanskogo poluostrova". V sväzi s tem, moÿno postavitü vopros o tom,kakuy informaciy o meste paleobalkanskih äzœkov v indoevropeöskom dialekatnom åle-nenii moÿno poluåitü putem peresmotra äzœkovœh sväzeö i otnošeniö albanskogo äzœkas drugimi indoevropeöskimi äzœkami. Sootvetsvenno albanskomu äzœku, rasmotrenœöpaleobalkanskiö material ävläetsä takÿe srednim idiomom, perehodnoö zonoö meÿdu„severozapadnoö" i „ygovostoånoö" indoevropeöskoö gruppami i zvenom meÿdu raz-liånœmi äzœkami na severe i yge indoevropeöskoö dialektnoö oblasti.

O POLOŸAJU ALBANSKOG JEZIKA MEÐU INDOEVROPSKIM JEZICIMA … 23