توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

آقا: حاج استادرکوفیان

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

فصل نقد و بررسی سکوالریسمدوم

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

مس

ریال

وسک

ی س

رر ب

ود

قن

مفهوم سکوالریسم« واژة سكوالرSecular« از »Seculum ـ به معناى قرن و »

سده ـ گرفته شده است .

در لغت به معناي دنيوي، عرفي، زميني و يا آنچه متعلقبه دنيا است، اطالق ميشود.

در انديشة عرفي گرايي، مقولة دولت از دين جدا است وسكوالريسم، الگويي از زندگي و تنظيم مناسبات

اجتماعي است که در آن تمشيت امور بر مبناي علم و عقالنيت ابزاري و بدون توجه به آموزههاي وحياني

صورت ميگيرد.

سکوالريسم اين داعيه را طرح ميکند كه ميتوان جهان رابه طور کامل و تنها با استفاده از خود جهان شناخت، اين در حالي است که معتقدين به ايمان ديني بر اين

باورند که معنا و ارزش حقيقي زندگي تنها را رجوع به عامل متعالی و فوق مادی است.

درزبان عربى، ازاين واژه به »العلمانيه« تعبير شدهتوانبخشی است. و گفته شده كه از كلمة عالTم مشتق شده است. و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

قلمرو ابعاد سکوالریسم پژوهیم

سری

الوسک

ی س

رر ب

ود

قن

فقهی حقوی

فلسفی

کالمی

جامعه شناخت

ی

مقولة سکوالريسم در ايران را مي توان در سه رهيافت جامعه شناختي، فلسفي ـ کالمي و فقهي ـ حقوقي صورت بندي و مطالعه کرد.

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

اصول و مبانی سیاست سکوالر

ل و صو

ای

مبانت

سسیا

سکوالرگراييالف( مادي

ب( اومانيسم

ج( ليبراليسم

مس

ریال

وسک

ی س

رر ب

ود

قن

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

عل'وم الف: مادی گرایی كلي ط'ور ب'ه و سياس'ت علم سكوالريس'م بس'تر در غ'ربي انس'اني نش'و و نم'ا يافت'ه اس'ت. سكوالريس'م در مس''يحيت براب''ر در واكنش''ي واق''ع ق'رون وس'طا تح'والت و تحري'ف ش'ده

بود.ت'وان فق'دان كليس'ا، ناص'واب عملك'رد و علم تع'ارض ش'بهات ب'ه پاس'خگويي عق'ل ب'ا دين، و تب'اهي س'ازمان كليس'ا از ع'واملي ب'ه ش'مار ميرون'د ك'ه ب'ه رش'د

سکوالریسم کمک کرده است.

مس

ریال

وسک

ی س

رر ب

ود

قن

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

در ارزیابی اندیشه سکوالرH ي'ا اعتق'اد ب'ه .1 در انديش'ه س'كوالر، اص'وال

و الح'اد H عمًال و ن'دارد وج'ود خداون'د ب'ه اعتق'اد اگ'ر ي'ا و بيديني ح'اكم اس'ت ف'ردي ح'وزه ص'رفا در دارد وج'ود خ'دا

قرار دارد .آيين مس'يحيت ب'ه علت وق'وع تحري'ف و . 2

اش'تمال ب'ر گزارهه'ايي ح'اكي از تقس'يم ارب'اب كليس'ا، بس'تر و ك'ار مي'ان قيص'ر ب'ه سكوالريس'م رش'د ب'راي مس'اعدي انديش''ه ك''ه ح''الي در ميرود. ش''مار اس'ًالمي ب'ه علت ج'امعيت و مص'ونيت از مي'ان ارتب'اطي منطقي ايج'اد و تحري'ف دني'ا و آخ'رت، اس'ًالم س'رزمين مس'اعدي

براي رشد بذر سكوالريسم نيست.

مس

ریال

وسک

ی س

رر ب

ود

قن

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

م'دعي . 3در ارزیابی اندیشه سکوالر س'كوالر، انديش'ه باني'ان اگرچ'ه آزادي فكر و انديشهاند

سكوالريس''م پ''ذيراي اين''ك ك''ه جوامعي انديش'هاي خ'اص ش'دهاند، ش'اهد اس'تبداد هس'تند. در اين جوام'ع، دين ب'ه عن'وان ي'ك انديش'ه جايگ'اهي ن'دارد و غ'رب آن را در و آموزش'ي محيطه'اي و جامع'ه عرص'ه

فرهنگي تحمل نميكند.؛ 9 و 8 و 7. ر. ك: دف'تر تحقيق'ات اس'ًالمى؛ مجل'ه اس'ًالم و غ'رب، ش'ماره

در فرانس'ه پيش'ين نخس'توزير روك'ار ميش'ل ب'ا مص'احبه ك: ر. بهويژه .69، ص 9شماره

مس

ریال

وسک

ی س

رر ب

ود

قن

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

ب: اومانیسم

در سکوالريس'م اساس'ي مب'اني از يكي انديشه غربي اومانيسم است.

انسان مدار ارزش در انديشه اومانيسم، cdعcلي eمe اال fك ب dا رd dن ، 79نازعات . است: فdقdالd ا

24 .

مس

ریال

وسک

ی س

رر ب

ود

قن

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

در ارزیابی اندیشه اومانیسم توجه به چند نکته ضروری است: بش'ري .1 علم و عق'ل دري'افت ش'عاع

محدود است.اس''تيًالجويي . 2 اومانيس''م انديش''ه روح

است.اروپ'ا ن'وين جه'اني، دي'دگاههايي چ'ون نظم مح'وري، برخ'ورد تم'دن ها و غ'ير آن، هم'ه ريش'ه در روحي'ه برت'ري طل'بي غ'ربي دارد بش''ر، حق''وق چ''ون ش''عارهايي و واقعي ش''عارهاي آزادي، و دمكراس''ي نيس'تند و ب'راي آنه'ا تع'اريف خاص'ي وج'ود

دارد. سوره آل عمران.200براى آگاهى بيشتر ر. ك: تفسير الميزان، ذيل آيه

مس

ریال

وسک

ی س

رر ب

ود

قن

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

در ارزیابی اندیشه اومانیسم توجه به چند نکته ضروری است: حرك'تي . 3 انس'ان، اص'الت و اومانيس'م

احساس'ي در قب'ال مواض'ع كليس'ا درب'اره فاق'د و اس'ت وس'طا ق'رون در انس'ان خ'ود م'دعاي تب'يين ق'درت و اس'تدالل ميباش'د؛ ب'رخًالف انديش'ه خ'دامحوري ك'ه از ديرزم'ان اس'تداللهاي فلس'في، كًالمي

و عرفاني بر آن اقامه شده است.

مس

ریال

وسک

ی س

رر ب

ود

قن

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

ج: لیبرالیسمليبرال در لغت به معناي »آزاديخواه« است.

ق'رن در اي'دئولوژي ي'ك عن'وان ب'ه ليبراليس'م نوزدهم مطرح شد

يكي از شاخص'ههاي ليبراليس'م در ح'وزه اقتص'اد ذك'ر ب'ازار تنظيم در دولت دخ'الت ع'دم را نظ''ام پي''دايش آن نتيج''ه ك''ه ميكنن''د

سرمايهداري است.ليبراليس'م فردگ'رايي Individualismدومين وي'ژگي

يع'ني ف'رد و حق'وق وي مق'دم ب'ر ه'ر اس'ت.ام'ري اس'ت و فلس'فه وج'ودي حك'ومت ايج'اد ام'نيت در راس'تاي برخ'ورداري ف'رد از حق'وق

.خويش استب'ه ك'ه اس'ت آن ليبراليس'م وي'ژگي سومين لح'اظ فلس'فه اخًالق پ'يرو مكتب س'ودانگاري اس'ت؛ يع'ني انس'ان در پي نف'ع ف'ردي خ'ويش

است و هر فردي داور تشخيص خود است.

مس

ریال

وسک

ی س

رر ب

ود

قن

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

نقد و ارزیابی

ارزش 1 آزادي اس'ًالم، سياس'ي انديش'ه در .مطل'ق نيس'ت. در اس'ًالم اص'الت كم'ال انس'ان

در سايه قرب الهي مطرح است.مادهگرايان'ه 2 انسانشناس'ي ب'ر ليبراليس'يم .

نيازه'اي و روح نتيج'ه در و اس'ت. اس'توار معنوي وي را ناديده ميگيرد.

. دولت در انديشه ليبرالي به دنبال ايجاد 3نظم و امنيت است.

در انديشه اسًالمي، دولت فضيلتمدار است؛ يعني عًالوه بر ايجاد نظم و امنيت درصدد

رشد و تعالي اخًالق و معنويت افراد جامعه eودeدeح dكcل| است و حافظ حدود الهي است: ت

dدوهdا. dعcت d ت ~ه| فdًال .229، 2 بقره الل

يكي از آثار ليبراليسم »تساهل و تسامح« .4است، كه در انديشه اسًالمي حد و مرز

خاصي دارد.

مس

ریال

وسک

ی س

رر ب

ود

قن

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

سیر تحول عرفی گرایی

ل حو

سیر تی

عرفی

گرای

عرفی گرایی در الف( غرب

عرفی گرایی در ب( ایران

مس

ریال

وسک

ی س

رر ب

ود

قن

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

تأم'ل در منح'ني رون'د تح'والتي ک'ه در غ'رب و الف: عرفی گرایی در غربهم زم'ان ب'ا آغ'از رنس'انس ب'ه وق'وع پيوس'ت،

و 1800 ت''ا 1500نش''ان داد ک''ه از س''ال طي س'''ه س'''ده ب'''ه ت'''دريج از قلم'''رو دين مس''يحيت کاس''ته و علم و عقًالنيت اب''زاري

مجايگزين آن گرديد.س

ریال

وسک

ی س

رر ب

ود

قن

آغاز به در ايران روند تحوالت عرفي گراييب: عرفی گرایی در ایرانحمله روس ها به ايران در عصر فتحعليشاه

باز ميگردد. هم زمان با مشروطه اين جريان اليه هايي از حاکميت سياسي را به

.دست گرفتنظام جمهورى اسًالمى ايران به مثابه رژيمى

حقوقى ' سياسى بر پايه نظريه »واليت فقيه«، با طرح نگاهى جديد، انديشه و رفتار

حاكم بر غرب را با چالش مواجه كردتوانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

دو انديـشه ـسکوالر و اـسالم داراي دو نـظام معنايي متفاوت اند.

در انديش'ه اس'ًالمي ب'ا کليت جري'ان س'کوالرم''''وارد ذي''''ل داراي اف''''تراق اس''''ت: خ'دامحوري، نگ'اه ج'امع و سيس'تمي ب'ه دين اس'ًالم، حجيت انحص'اري و اب'زاري خ'رد ي'ا ع'دم کف'ايت عق'ل و خ'رد بش'ري در تع'يين اه'داف و ني'ل ب'ه س'عادت، انسانشناس'ي س''کوالر و غري''زه مح''ور ي''ا انسانشناس''ي دي'''ني و فطرتمح'''ور، تفک'''ر تجربهگ'''راي س'کوالر ي'ا تفک'ر اص'ولي مبت'ني ب'ر اجته'اد، تجرب''ه حس''ي و عقًالنيت، ثب''ات ارزشهاي اخًالقي و حس'ن و قبح ذاتي و عقلي آنه'ا ي'ا نس'بيت ارزشهاي اخًالقي ک'ه آن را نس'بت ب''ه اف''راد و موقعيته''اي متف''اوت س''يال و تغييرپ'ذير ميدان'د و تس'اهل مطل'ق اخًالقي را تج'ويز و مًالک درس'تي و نادرس'تي ام'ور

اخًالقي را عرف و عقل جمعي ميداند.

مس

ریال

وسک

ی س

رر ب

ود

قن

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

والسالم علیکم و رحمه الله و برکاته

پایان فصل دوم

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

فصل سوم

دموکراسی و مردم ساالری دینی

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

یین

دی

الرسا

م رد

مو

ی س

راوک

مد

چالش انديشه ديني و تفکر سکوالر در عرصه نهاد

سازي موجب شکل گيري دو ساختار مردم

ساالري ديني و دمکراسي گرديده است

دموکراسی و مردم

ساالری دینی

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

دموکراسی و مردم ساالری

دینی

الف: حکومت دینی

ب. مشروعيت

ج: اسالم و ساختار سیاسی

دموکراسی و مردم ساالری دینیی

ین د

یالر

سام

ردمو

ی س

راوک

مد

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

یین

دی

الرسا

م رد

مو

ی س

راوک

مد

الف: حکومت دینی

حک'ومت ق'درت س'ازمان يافت'ه در جامع'ه اس'ت ک'ه در و اس'ت اساس'ي نه'اد س'ه از متش'کل ت'أمين معيش'ت و ايج'اد ايج'اد ام'نيت، راس'تاي

زمينه براي رشد و تعالي مردم تًالش ميکند.حک'ومت دي'ني حکوم'تي اس'ت ک'ه م'رجعيت دين را

در تمامي ابعاد پذيرا باشد.

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

یین

دی

الرسا

م رد

مو

ی س

راوک

مد

ب: مشروعیت

و بي'''انگر Legitimacyمش'''روعيت مع'''ادل واژه توجي'ه عقًالني اعم'ال ح'اکميت از س'وي گ'روهي و پ''ذيرش آن از س''وي ش''هروندان اس''ت در فلس'''فه سياس'''ي مش'''روعيت ب'''ه معن'''اي »حق'انيت« ب'ه ک'ار ميرود. مش'روعيت نقط'ه

است.Usurpationمقابل غصب

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

در انديش''ه اس''ًالمي ح''اکميت از آن خداون''د اس'تاس'ت و ط'بيعي ب'ر اس'اس اين اص'ل

هيچ انساني حق حاكميت بر ديگري ندارد.

یین

دی

الرسا

م رد

مو

ی س

راوک

مد

در اصل پنجاه و ششم قانون اساسي جمهوري اسًالمي نيز آمده است: »حاكميت مطلق بر

جهان و انسان از آن| خداست و هم او، انسان را بر سرنوشت خويش حاكم ساخته است. هيچ كس نمي تواند اين حق الهي را

از انسان سلب كند يا در خدمت منافع يا گروه خاصي قرار دهد و ملت اين حق

خداداد را از طرقي كه در اصول بعد ميآيد، اعمال ميكند.«

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

ام''ام خمي''ني از لح''اظ نظ''ري قاي''ل ب''ه واليت •فقي'ه و مش'روعيت الهي حك'ومت ب'ود، ام'ا ب'راي آراي م'''ردم ن'''يز در مرحل'''ه عم'''ل و عي'''نيت جامع''ه، ك''ه كارآم''دي نظ''ام و تحكيم پايهه''اي حك'''ومت و واليت فقي'''ه را در پي دارد، نقش بس''زايي قاي''ل ب''ود. چن''ان ك''ه ميفرم''ود: »ب''ر حس'ب ح'ق ش'رعي و ح'ق ق'انوني ناش'ي از آراء اك'ثريت ق'اطع ق'ريب ب'ه اتف'اق ملت اي'ران ك'ه طي اجتماع'''ات عظيم و تظ'''اهرات وس'''يع و متع'دد در سراس'ر اي'ران ك'ه نس'بت ب'ه جنبش اب'راز ش'ده... جن'اب ع'الي )رئيس دولت م'وقت( را م''أمور تش''كيل دولت م''وقت مينم''ايم.« .

.229' 228، ص 3صحيفه نور، ج

یین

دی

الرسا

م رد

مو

ی س

راوک

مد

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

یین

دی

الرسا

م رد

مو

ی س

راوک

مد

ج: اسالم و ساختار سیاسی

ساختار سياس'ي و ط'راحي نظام'ات اجتم'اعي در جامع''ه ب''ر مبن''اي دو الگ''وي فک''ري دي''ني و

س'کوالرها اوال در . س'کوالر قاب'ل تص'ور اس'تام''ري رويک''ردي تئوري''ک مدعيان''د س''اختار .

مرتب'ط ب'ه دانش عل'وم اجتم'اعي اس'ت و ش'ان ام'ور ب'ه پ'رداختن اس'ًالمي سياس'ت و فق'ه دانش از باي'د را ام'ور اين و اس'ت ف'ردي

.21. محمد مجتهد شبستري، نقدى بر قرائت رسمى از دين، ص: سکوالر گرفت.“

اجتم'اعي دانش عل'وم ب'ه ام'ري مرتب'ط ساختار اس'ت و ش'ان فق'ه و سياس'ت اس'ًالمي پ'رداختن از باي'د را ام'ور اين و ام'ور ف'ردي اس'ت ب'ه

محم'د مجته'د شبس'تري، نق'دى ب'ر ق'رائت . دانش س'کوالر گ'رفت.".21رسمى از دين، ص:

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

یین

دی

الرسا

م رد

مو

ی س

راوک

مد

ثاني''ا ادع''اي ديگ''ر ع''رفي گ''ران آن اس''ت ک''ه ب'راي تنه'ا س'اختار و مولفه ه'اي سکوالريس'م را

جامعه کارآمد ميدانند.: كردهه ههه هههه اشاره ديدگاه سه به دراينبارهميتوان

الف: قلمرو حداقلی

ب: نظریه حداکثری

ج: صبغه ارزشی داشتن رفتار و

عمل انسانی

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

یین

دی

الرسا

م رد

مو

ی س

راوک

مد

س'کوالرها اس'ًالم را فاق'د قلـمرو ـحداقلي:الف. نظامه'اي سياس'ي، اقتص'ادي و حق'وقي ب'ر آم'ده از فق'ه ک'ه در هم'ه عص'رها بت'وان ب'ا آنه'ا زن'دگي

محم'د مجته'د شبس'ترى، نق'دي ب'ر ق'رائت رس'مي . ک'رد ميدانن'د.

.12از دين، ص:در ارزيابي نظريه حداقلي بايد گفت :

واقعيت آن است كه رسالت دين اول؛

سامان دهى رفتارهاى دنيوى و اخروي هست. �هاي كه بر ضرورت فرستادن انبيا و دوم؛ ادل

د dنزول كتابهاي آسماني داللت دارد و خ|ربشري را به تنهايي براي رهبري انسان به

.مقصود و مقصد نهايي كافي نميداند وجود آيات و روايتهاي فراوان در مجامع سوم؛

روايي كه بر تشريع در حوزههاي گوناگون مرتبط به زندگي بشر داللت دارد.

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

یین

دی

الرسا

م رد

مو

ی س

راوک

مد

ب: نظریه حداکثری: اين دي'دگاه م'دعي وس'عت قلم'رو تش'ريع اس'ت ب'ه گونهاي ك''ه ه''ر واقع''ه و عملي، در چ''ارچوب يكي از احك''''ام پنجگان''''ه تكليفي )وج''''وب،

استحباب، اباحه، كراهت و حرمت( است.

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

یین

دی

الرسا

م رد

مو

ی س

راوک

مد

ج: صبغه ارزشی رفتار و عمل انسانی:

صبغه ارزشي داشتن رفتار و عمل انساني انديشهاي اعتدالي است که راهي ميانه را

.ميپيمايد

اين ديدگاه نظريه شمول، را انديشهاي افراطي دانسته و نظريه انحصار حوزهشريعت به

اخًالق فردي و عبادات را نيز انديشهاي باطل ميداند.

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

الگوی ساختار سیاسی حکومت

در اس'ًالم حك'ومت اي'ده آل وق'تى عي'نيت مى ياب'د ي'ا ام'ام معص'وم در رأس حك'ومت پي'امبر ك'ه داراى حك'ومت اس'ًالم نظ'ر از گ'يرد. ق'رار از ش'كل و س'اختار خاص'ى نيس'ت. مى توان'د س'اختار و ش'كلى برخ'وردار باش'د ك'ه متناس'ب

ى كوچ'ك جامع'ه چن'د خ'انواده اى ه'اب'ا ظرفيتو وس'عت چن'ان از مى توان'د هم و باش'د هم''ه ك''ه باش''د برخ''وردار گس''تره اى

ى جامع'ه ي'ك ميلي'اردى بلك'ه جامع'ه ه'اظرفيتجهانى را پوشش دهد.

.114، ص: 2. محمد تقي مصباح، نظريه سياسى اسًالم، ج

یین

دی

الرسا

م رد

مو

ی س

راوک

مد

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

مردم ساالری دینی: الگوی اسالمی نظري'ه ساختار حکومت ه'ر نظ'ير دي'ني س'االري م'ردم نظري'ه

سياس'ى ديگ'ري از س'ويى جنب'ه س'لبى و نق'د داش'ت و از س'وى ديگ'ر جنب'ه ايج'ابي و تب'يين. و غ''ربى انديش''ه تئوري''ك بن بس''ت هاى

بن كاربس''ت دمكراس''ى، در عملى بس''ت نظري'ه دمكراس'ى، بح'ران معن'ويت و دين ک'ه ق'رن بيس'ت و يكم، زمينهه'اي س'لبي ب'ود ک'ه

ب'ود. تيم'وتي م'وجب ط'رح م'ردم س'االري دي'ني سيس'ميك، اس'ًالم و دموكراس'ي، ش'عبانعلي بهرامپ'ور و حس'ن مح'دثي )ته'ران:

.18( ص1379ني،

مردم س'االرى دي'نى اش'اره ب'ه م'دلى از حك'ومت اس''ت ك''ه ب''ر مش''روعيت الهى و مقب''وليت م''ردمى اس''توار ب''وده و ح''اكم در چ''ارچوب مق'ررات الهى، ح'ق م'دارى، خ'دمت مح'ورى و ايج''اد بس''ترى ب''راى رش''د و تع''الى م''ادى و

معنوى ايفاى نقش مى كند.

یین

دی

الرسا

م رد

مو

ی س

راوک

مد

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

محورهای مهم مردم

ساالری

عدالت محوری

مشروعیت الهی و مقبولیت

مردمی

خدمت مداری

آزادی در چارچوب

شرع

مـــردم • مهم محورهـــای ساالری:

یین

دی

الرسا

م رد

مو

ی س

راوک

مد

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

یین

دی

الرسا

م رد

مو

ی س

راوک

مد

. دمكراس'ى ب'ه مثاب'ه ارزش و فلس'فه زن'دگي: 1تيم'''وتي سيس'''ميك، اس'''ًالم و دموكراس'''ي، ش'''عبانعلي بهرامپ'''ور و حس'''ن

عب'ارت اس'ت از ش'كلى .20( ص1379مح'دثي)ته'ران : ني، �ت ح'اكمي اص'ول ب'ا مط'ابق ك'ه حك'ومت از هم'ه ب'ا مش'ورت سياس'ى، براب'رى م'ردم، يافت''ه س''امان اك''ثريت حك''ومت و م''ردم

آس'تين رني، حک'ومت : آش'نايي ب'ا سياس'ت)ته'ران : مرک'ز نش'ر . اس'ت.«( 1378دانشگاهي،

. دمكراسى به مثابه روش: دمكراسى ساز و 2كارى از نظام سياسى است كه بدان وسيله، حكومت هاى نامطلوب از مسند قدرت بركنار

. كارل پوپر، درس هاي اين قرن، ترجمه علي پايا )تهران : مي شوند. . 119( ص : 1367طرح نو،

. دمكراسى به مثابه شكل حكومت 3دمكراسى، مشاركت مردمى در تصميمات

سياسى است و ايدئولوژى و شيوه در آن مطرح نيست.

دمکراسی؛ مدل سکوالر حکومت

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

یین

دی

الرسا

م رد

مو

ی س

راوک

مد

را ميت'وان از شاخصهاي دمكراس'ى نس'بى گرايىمطل'ق، برش'مرد و ث'ابت حق'ايقى ب'ه ك'ه

به ويژه در امر قانون گذارى، ايمان ندارد.نسبی گرایی در دو عرصه:

الف( تنوع و چندگانگى عقايد )پلوراليسم دينى(؛ب( چندگانگى گرايش هاى سياسى )پلوراليسم

سياسى(.

دومين شاخص دموکراسي مشروعيت مردمى بر »اومانيسم« متكى است.است که

نقد و ارزیابی:اوال: مشروعيت دمكراسى ناشي از حاكميت

سرمايه است؛دوم: اين که در دمكراسى حاكميت نخبگان و نه

مردم است.

دمکراسی

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

یین

دی

الرسا

م رد

مو

ی س

راوک

مد

س'ومين ش'اخص دموکراس'ي اس'ت. ح'ق براـبرىبراب'ري مح'ور س'ه در ش'هروندان براب'رى اجتم'اعي براب'ري و براب'ري حق'وقي سياس'ي،

تبلور مي يابددر ارزي'ابي اين مبن'ا ميت'وان گفت: سرش'ت نظ'ام

سرمايه دارى در نابرابرى نهفته است. . چهارمين ويژگي دموکراسي استآزادى

در آزادى چ''ارچوب درب''اره دورژه موريس دمكراسى مي نويسد:

"آي'ا ب'ا اعط'اى آزادى ب'ه دش'منان آزادى، ب'ه آنه'ا هم در را آزادى ك'ه نمي ش'ود داده اج'ازه

بكوبند؟

دمکراسی

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

یین

دی

الرسا

م رد

مو

ی س

راوک

مد

جمع بندی مباحث

در مقايسه انديشه عرفي و اسًالمي نتيجه گرفته شد که در عصر حاضر

انديشه اسًالمي بر مردم ساالري ديني و انديشه عرفي بر دمکراسي تأکيد

دارد.در ساحت انديشه اسًالمي، مدل

مردم ساالري ديني داراي شاخصههايي چون مشروعيت الهي ' مشارکت مردمي، آزادي، برابري، عدالت محوري و خدمت مداري

است. در مقابل در انديشه عرفي مدل دموکراسي مطرح است که

داراي شاخصهايي از جمله مشروعيت مردمي، کثرت گرايي سياسي، آزادي و برابري است.

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

والسالم علیکم و رحمه الله و برکاته

پایان فصل ششم

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

فصل سوم

حقوق متقابل حکومت و مردم

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

مرد

مو

ت موکح

ل اب

قمت

ق وق

ح

در نظام اسًالمي، »حقوق متقابل حكومت و مردم« از اهميت ويژه اى برخوردار

است.

از نگاه حضرت اميرالمؤمنين )عليهالسالم(

حقوق متقابل حکومت و مردم

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

مرد

مو

ت موکح

ل اب

قمت

ق وق

ح

»وظ''ايف دولت« عب''ارت از كاره''ايى اس''ت ك''ه دولت در جهت ني''ل ب''ه اه''داف حك''ومت انج''ام مىده'د. و چ'ون دولت در راس'تاى انج'ام وظ'ايف ه ب'ه خ'ويش نيازمن'د »اختي'ارات« اس'ت ب'ا توج'�وظ''ايف دولت، اختي''ارات حك''ومت ن''يز تع''يين مىش''ود. هرگ''اه دولت وظ''ايف خ''ويش را ب''ه درس''تى انج''ام ده''د نتيج''ه عملش عاي''د م''ردم مىش'ود و اين نت'ايج هم'ان حق'وقى اس'ت ك'ه م'ردم

بر دولت دارند و بايد آن را مطالبه كنند.روش'نگري در ب'اره »وظيف'ه دولت« م'وجب روش'ن ش''دن »ح''ق م''ردم« مىش''ود و هرگ''اه »ح''ق دولت« ث'ابت گ'ردد »وظيف'ه م'ردم« ن'يز معل'وم

مىشود.

مبنای وظایف و اختیارات حکومت

حقوق متقابل حکومت و مردم

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

مرد

مو

ت موکح

ل اب

قمت

ق وق

ح

حق، در فقه و حق''وق ، امتي''از و گ''ونه اي س''لطه ايج'اب تعه'د اس'ت كه دارن'ده آن، ب'ر ط'رف ديگ'ر

مي كن'د. حق هم'واره منش'أ تكليف اس'ت. ب'دين ت'رتيب »ح'ق و تكلي'ف« ب'ا يك'ديگر نس'بت متقاب'ل

دارند كه از آن به »رابطه تضايف« ياد مىشود. بين »ح''ق و تكلي''ف« ح''داقل از دو جهتc رابط''ه

تضايف يا تًالزم وجود داردdقeهdا فى ض''ي

d ف| وd أ e''واص~ dش''ياء| فى الت عe اَأل d''أوس fقdحc فdالر|ى c'جd dي'cه| وd ال ي رى عdل d'د� إال� ج d'حd رى َأل| c'جd ؛ الي ف| e'ناص~ التdهe...؛ علي'ه هيچ ف'ردى حقى ث'ابت ى ل dر d'ج � ه| إال c'يd عdلنمىش''ود، مگ''ر اين ك''ه ب''ه نف''ع او حقى ث''ابت

مىشود.

ارتباط بین حق و تکلیف

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

مرد

مو

ت موکح

ل اب

قمت

ق وق

ح

حق'وق« ب'ه عن'وان ي'ك سلس'له مف'اهيم اعتب'ارى، »قابل جعل و قرارداد است.

ام''ام اميرالمؤم''نين)عليهالس''ًالم( درب''اره اين ح''ق ه| حeقوق'ا مىفرماي'د: dهe م|ن حeقوق'| بحان e'س dل d'عdم~ جe ث

اس| عdلى بعٍض� dعٍض| الن'''� |ب ها ل d'''ض dرd پس ...« افcتخداون''د س''بحان از جمل''ه حق''وق خ''ود حق''وقى ب'راى بعٍض م'ردم ب'ر بعٍض ديگ'ر، واجب فرم'وده

و بزرگترين حقه''ايى ك''ه خداون''د س''بحان اس''ت �ت و ح'''ق واجب گرداني'''ده، ح'''ق والى ب'''ر رعي

�ت ب'ر والى اس'ت. منش'أ اين ح'ق| ق'انونى ي'ا رعيتش'ريعى، هم'ان م'الكيت حقيقى خ'دا نس'بت ب'ه

همه موجودات است.

حق خداوند

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

منشأ و راه دریافت حق

منشأ و راه

دریافت حق

حق قراردادی وحی عقل

مرد

مو

ت موکح

ل اب

قمت

ق وق

ح

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

مرد

مو

ت موکح

ل اب

قمت

ق وق

ح

منشأ و دریافت حق

منظ''ور م''ا از »ح''ق« در اينج''ا هم''ان چ'يزى اس'ت ك'ه هم'ه م'ردم عاق'ل ب'ا »عق''ل« و فط''رت خ''ويش آن را درك مىكنن'د؛ مانن'د: گ'رفتن ح'ق مظل'وم از ظ'الم ي'ا دادن اج'رت ك'ارگر. گ'اه از اين

ي''اد ام''ر ب''ه حق''وق فط''ري و ط''بيعيميشود.

عقل:

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

مرد

مو

ت موکح

ل اب

قمت

ق وق

ح

منشأ و دریافت حق

حق'وقى ك'ه »دين« آنه'ا را بي'ان مىدارد. ب''''راى مث''''ال، از طري''''ق وحى الهى مىفهميم ك'ه خ'دا ب'ر م'ردم حق'وقى دارد ك''ه باي''د در جامع''ه م''ورد اح''ترام و

پذيرش باشد.

وحی:

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

مرد

مو

ت موکح

ل اب

قمت

ق وق

ح

منشأ و دریافت حقخواه اين ق'انون، مس'تند به ش'رع باش'د ي'ا

مانن''د حق''وق خ''انواده و ، به وض''ع عeقًالك'ارگر و كارفرم'ا و حق'وق ناش'ي از ان'واع عق''ود و مع''امًالت و غ''يره، كه حق''وق متب'ادل مي'ان م'ردم و حكومت ه'ا از همين

قبيل است.از دي'دگاه اس'ًالم، مص'الح تكوي'نى و ام'ور

واقعى پشتوانه قوانين تشريعى است.»حق''وق دولت و م''ردم« ب''ر يك''ديگر، و تك''اليف آن''ان نس''بت ب''ه يك''ديگر هم ب''ر اس''''اس مص''''الح واقعى و نفساالمرى

استوار است.

حق قراردادی:

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

حقوق حاکم نسبت به مردم

حقوق حاکم نسبت به

مردم

والیت امر امت

وفاداری به حاکم اسالمی

خیرخواهی مردم نسبت به حاکم

اسالمی

اطاعت

مرد

مو

ت موکح

ل اب

قمت

ق وق

ح

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

مرد

مو

ت موکح

ل اب

قمت

ق وق

ح

حقوق حاکم نسبت به مردم

( ن'يز ب'ه عن'وان ي'ك عليهالس''ًالماميرالمؤم'نين)»ش'هروند« ح'ق بيش'ترى ب'ر م'ردم ن'دارد؛ ا آن حض'رت داراى شخص'يت ديگ'رى ام'�ب'ه عن'وان »شخص'يت حق'وقى« اس'ت ك'ه

حق'وقى عن'وان »ح'اكم اس'ًالمى« اس'ت.ك'ه در اين خطب'ه بي'ان ش'ده اس'ت ن'ه ب'ه عن''وان »شخص''يت حقيقى« بلك''ه ب''ه « آن بزرگ'وار عن'وان »شخص'يت حق'وقى|H نس'بت ب'ه ح'اكم اس'ت و م'ردم ن'يز متق'ابًال

اسًالمى داراى حقوقى هستند. لd الل'�هe حض'رت ميفرماي'د: d'عdج cد d'قdف eع'دd ا ب م'~

d أeم dمر|ك eمc حdق�ا بو|اليِة| أ cك dي بحانهe لى عل eس. توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

مرد

مو

ت موکح

ل اب

قمت

ق وق

ح

حق''وقدر مي''ان ، ح''ق ولى� ي''ا حك''ومت از .اهميت بيشترى برخوردار است

|الو|الي'dِة| ... dم'ا ن'ود|ىd ب ىcء� ك d'ش| eن'ادd ب dمcي بح'اراالنوار، ج . و ل

؛.1، حديث 27، باب 68

نق'ل ش'ده اس'ت ك'ه )عليهالس'ًالم( از ام'ام محم'دباقرآن حض'رت فرم'ود: اس'ًالم ب'ر پنج ركن بن'ا گش''ته اس''ت: نم''از، زك''ات، روزه، حج، و واليت. و ب''''ه هيچ چ''''يزى همانن''''د واليت

فراخوانده نشده است.

والیت امر امت

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

مرد

مو

ت موکح

ل اب

قمت

ق وق

ح

dيعdِة|» |الب eمc فdالوdفاءe ب cك dي م~ا حdق�ى عdلd ،...«وd أ

بيعت و همك'ارى م'ردم، زمين'ه عملى را ب'راى انج'''ام وظ'''ايف ح'''اكم اس'''ًالمى ف'''راهم مىس'ازد. اين هم'ان چ'يزى اس'ت ك'ه از آن ب'ه

.»مقبوليت« تعبير مىشود

وفاداری به حاکم اسالمی

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

مرد

مو

ت موکح

ل اب

قمت

ق وق

ح

هdد| و المdغيب| cشdفى الم eِةdصيح~ »مقبوليت«و الن

خیرخواهی مردم نسبت به حاکم اسالمی

Hجاب'ِة حين أدع'وكم” ؛ منظ'ور از »دع'وت« “و اال.كه در اين خطبه آمده است »جهاد« است

اطاعت

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

مرد

مو

ت موکح

ل اب

قمت

ق وق

ح

حقوق مردم بر حاکم

برخى از حق'وق م'ردم ب'ر ح'اكم، »حق'وق م'ادى« و ب'رخى ديگ'ر »حق'وق معن'وى«

است.

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

مرد

مو

ت موکح

ل اب

قمت

ق وق

ح

والنصحيِة هدايت، رشد و تعالي معنوي؛ . 1)هدايت گرايي(لكم

اولين حق مردم بر حاكم اسًالمى »نصيحت« ؛است

تأمين رفاه عمومى. 2)فقرزدايي(؛ كمك به “و توفير فيئكم”

افزايش درآمدهاى عمومى و پيشرفت اقتصادى حق دوم مردم بر حاكم اسًالمى

است.تأمين آموزش و پرورش همگانى. 3

در بـيان حـقوق ملت ـبر دولت )عليه السـالم(اـمير مؤ مـناننخست ـچهار حق اسـاسي ـرا برمي شمرد:

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

مرد

مو

ت موکح

ل اب

قمت

ق وق

ح

و تأديبكم كيما تعملوا )قانون گرايي(. 4در نه'ايت حض'رت »ت'أديب« را يكى ديگ'ر از وظ'ايف

منظ'ور از »ت'أديب« ح'اكم اس'ًالمى برمىش'مارند.و آن عب''ارت اس''ت از: هم''ان »تزكي''ه« اس''ت

»نظارت بر رفتار مردم«.عدالت خواهى، ظلم ستيزى و مبارزه با .5

تبعيضحضرت ظلم گريزى خويش را به تصوير كشيده،

: سوگند به خدا، اگر شب را تا به مى فرمايدصبح به روى خار بگذرانم و مرا در غلها به بند

بكشند، برايم از آن بهتر است كه خدا و رسول را در قيامت مًالقات كنم در حالى كه بر بعٍض از

بندگان ستم كرده، چيزى از مال دنيا غصب كرده باشم.

در بـيان حـقوق ملت ـبر دولت )عليه السـالم(اـمير مؤ مـناننخست ـچهار حق اسـاسي ـرا برمي شمرد:

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

مرد

مو

ت موکح

ل اب

قمت

ق وق

ح

ـقاطعيت در اـجراى احـكام الهى نـسبت ـبه . 6متخلفان

گزينش كارگزاران بر اساس لياقتها. 7

نظارت بر كارگزاران. 8

در بـيان حـقوق ملت ـبر دولت )عليه السـالم(اـمير مؤ مـناننخست ـچهار حق اسـاسي ـرا برمي شمرد:

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

نتایج احترام به حقوق متقابل حاکم و مردم

نتایج احترام به حقوق متقابل حاکم و مردم

ا Hه|م، وع|ز| eلفdت dها نظاما َأل| فdجdعdل|ه|م حق واجبى كه خداى |دين لسبحان بر هر دوگروه الزم

شمرد، و آن را عامل پايدارى پيوند مل�ت و رهبر، و عز�ت دين

قرار داد.

مرد

مو

ت موکح

ل اب

قمت

ق وق

ح

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

والسالم علیکم و رحمه الله و برکاته

پایان فصل چهارم

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

فصل پنجم

حکومت پیامبر و ائمه علیهم السالماطهار

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

ارهط

اهمائ

و ر

مبیا

پت

موکح

حdج~ dو eه d'لc dي ل dق'ام dو eه dه'ارd ن dص'ام دا d'حd ا dن~ ا cو d'لdف dل'|كdذ cنe dك ي cمd ل dو eه مdال'| dم|ي'عdج dق d'فc dن ا dو eه dر c'هdد

cهe؛ ~هe م|ن dل| الل dقcب dمc ي ~ه| ل dِة| وdل|ي الل dي |و|ال ب.119، ص 1وسايل الشيعه، ج .

اگ'ر ف'ردي روزه'ا را ب'ه روزه و ش'بها را ب'ه نم'از و روزگ'ارش را در حج ب'ه س'ر ب'رد و تم'امي ام'والش را انف'اق كن'د، ام'ا در تحت واليت ولي خ'دا نباش'د

(عليهالسًالمخداوند از او نميپذيرد. )امام صادق

حکومت پیامبر و ائمه اطهار

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

واليت و حاكميت منحصر به خداوند است و واليت پيامبران ناشي از واليت الهي است. در

قرآن كريم ميخوانيم: وd مdا dه وeوeذeخdف eولeس cر~ eمe ال آتاك

dهeوا. cت cهe فdان eمc عdن dهdاك . 7، 59حشر مdان

نگاهي به كارنامه پيامبران حكايتگر اهتمام آنان نسبت به

سياست و حكومت است. وقتي مكتبي براي يكايك افراد

جامعه برنامه دارد، به طور طبيعي براي كل جامعه و

چگونگي رفتار جمعي آنان نيز بر نامه دارد.

نبوت و حكومت

تموحك

و ت

ونب

ارهط

اهمائ

و ر

مبیا

پت

موکح

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

ارهط

اهمائ

و ر

مبیا

پت

موکح

:پيامبران ابراهيمي و حكومتالف( ميفرمايد: )عليهالسًالم(قرآن كريم درباره حضرت ابراهيم

dو dِةdمc cح|ك dابd وdال |ت cك اهيمd ال dرc |ب cنا الd ا dي فdقdدc اتcكا عdظ|يما dاهeمc مeل cن dي .54، 4نساء . ات

:عليه السًالم بني اسرائيل حضرت موسي ب(

dِةdمcع| وا ن eرe | اذcك dا قdوcم |قوcم|ه| ي |ذc قdالd مeوسdي ل وd ا cمe dك dاءd وd جdعdل |ي cب dن eمc ا |ذc جdعdلd ف|يك eمc ا cك dي ~ه| عdل الل

eوكا . .20، 5مائده مeل

cمe cdرcض| ف'dاحcك ِةH ف|ي اال d'يف| ل dخ dاكd'نc |ن'~ا جdعdل dا دdاوeودe ا يcعdدcل . |ال ~اس| ب cنd الن dي . 26، 38ص ب

cdرcض| . eوسeفd ف|ي اال |ي ~ا ل ~ن |كd مdك dذdل . 56، 12يوسف وd ك

امبري پـي وي ـس از ومت حـك كيل تـش ه ـب ه ـك اتي آـيخاص اشاره شده:

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

ارهط

اهمائ

و ر

مبیا

پت

موکح

پي'امبر در راس'تاي تحق'ق بخش'يدن ب'ه زع'امت فرمانرواي'اني داد. تش'كيل سياس'ي حك'ومت انج'ام غ'زواتي ك'رد. تع'يين من'اطق ب'راي را ك'رد. امض'ا نظ'امي و دف'اعي پيمانه'اي داد. و پادش'اهان ن'زد ب'ه وس'فيراني نماين'دگان را فتنهگ''ران ك''رد. اع''زام ديگ''ر من''اطق

سركوب و امنيت را برقرار ساخت

پيامبر اسالم و منصب حكومت

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

ارهط

اهمائ

و ر

مبیا

پت

موکح

بن'ا ب'ه عقي'ده ش'يعه واليت و حك'ومت پس از )عليهمالس'ًالم(ح'ق ائم'ه اطه'ار)ص'لىاللهعليهوآله( پي'امبر اك'رم

اس'ت. ام'امت در امت'داد نب'وت ق'رار داش'ته و ام'ام ب'ه ج'ز وحي، هم'ه ش'ئون و وظ'ايف پي'امر را دارا اس'ت؛ يع'ني عًالوه ب'ر تب'يين و تفس'ير و احك'ام خداون'د احك'ام، مج'ري بي'ان و دين

رهبر سياسي جامعه ميباشد. ر| c'مcd eول|ي اال ولd وd ا e'س وا الر~ e'ط|يعd وا الل'~هd وd ا e'ع| dطي ا

cمe cك .59، 4نساء . م|ن

امامت و حكومت

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

ارهط

اهمائ

و ر

مبیا

پت

موکح

كساني شأن پيامبر را صرفا ابًالغ پيام و تبليغ دين ميدانند. اين ادعا نخستين بار از سوي يك نويسنده مصري ارايه شد. وي درتأييد

. ادعاي خود به برخي آيات تمسك جست

ارزيابي نظريه تفكيك دين از حكومت

dغd dًال cب ~ ال |ال سeول| ا .99، 5مائده . مdا عdلdي الر~

cط|ر� |مeصdي cه|مc ب dي £ر�. لdسcتd عdل cتd مeذdك dن ~مdا ا |ن غاشيه . ا88 ،21 ' 22.

eل£ قdوcم�هاد� |ك cذ|ر¤ وd ل cتd مeن dن ~مdا ا |ن .7، 13رعد . ا

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

در استناد به آيات قرآني ضروري است قرآن كريم را به صورت يك كل هماهنگ در

تمسك به آيات مزبور ناشي از نظر بگيريمپيشداوري و نگرش سكوالريستي به

آيات قرآني است.درست است كه هدف غايي دين

دعوت به تقرب به خدا و رسيدن به سعادت و آخرت است، اما بيترديد تأسيس حكومت و زعامت سياسي

جامعه يكي از اهداف متوسط نيل به هدف غايي است.

در قرآن كريم خطوط كلي رهبري سياسي آمده است

هدف بعثت انبيا سعادت بشر در دنيا و آخرت است

ارزيابي نظريه تفكيك دين از حكومت

ن دي

ك كي

ف ت

هري

ظ ن

ياب

زيار

تموحك

ز ا

ارهط

اهمائ

و ر

مبیا

پت

موکح

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر

والسالم علیکم و رحمه الله و برکاته

پایان فصل پنجم

توانبخشی و بهزیستی علوم دانشگاه رهبری نهاد دفتر