Сүү,сүү-махны чиглэлийн үүлдрийн үхрийн үржлийн ажилд

ашиглах сургалтын материал

ММСС, ХОТ ОРЧМЫН БЭЛЧЭЭРИЙН ТӨСӨЛ

Дэлхийн өндөр хөгжилтэй Герман, Америк, Англи,Франц, Канад, Япон Хятад,Орос зэрэг орнуудад сүү,сүү-махны төрөлжсөн үүлдрийн Голштин-Фриз,Улаан тарлан, Швиц, Симментал, Талын улаан үүлдрүүдийг үржүүлснээр тухайн газар нутаг бүрдээ дасан зохицсон тоо томшгүй олон янзын хэвшил бий болжээ.

Сүү,сүү-махны үхрийн үүлдрийн эх нутаг гарвал,дундаж ашиг шимийн үзүүлэлтээс авч үзвэл:

Êèðãèç,êàçàê íóòãèéí ¿õðèéã Øâèö ¿õýðòýé ýðëèéçæ¿¿ëæ ãàðñàí ýðëèéç ¿õðèéã ººð äîòîð íü ¿ðæ¿¿ëæ , Êîñòðîì ¿¿ëäðýýð öóñ ñýëáýñíèé ¿ð ä¿íä 1950 îíä ìàõ-ñ¿¿íèé õîñëîìîë àøèã øèìò Àëàòàó ¿¿ëäðèéí ¿õðèéã бий болгожээ. Ñèììåíòàë ¿¿ëäðèéí ¿õðèéí óóãóóë ýõ îðîí íü Øâåéöàð óëñ. Ñèììåíòàë ¿¿ëäðèéí ¿õðèéã Îðîñ óëñ àíõ 19-ð çóóíû òýðã¿¿í õàãàñò àâ÷ ¿ðæ¿¿ëæýý.

Õàð òàðëàí ¿¿ëäðèéí ýõ ¿¿ëäýð íü Ãîëëàíä ¿¿ëäðèéí ¿õýð þì.Îðîñûí Õîëáîîíû ÿíç á¿ðèéí á¿ñ íóòàãò ¿ðæ¿¿ëæ áàéñàí íóòãèéí ¿õðèéã ãîëëàíä ãàðàëòàé õàð òàðëàí ¿¿ëäðèéí ¿õýðòýé ýðëèéçæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä çºâëºëòèéí õàð òàðëàí ¿¿ëäðèéí ¿õðèéã áèé áîëãîæýý.

Ãåðìàíû íóòãèéí ¿õðèéã ãîëëàíä ¿¿ëäðèéí ¿õýðòýé ýðëèéçæ¿¿ëæ II ¿åèéã ãàðãàí ººð äîòîð íü ¿ðæ¿¿ëýõèéí õàìò ñ¿¿íèé òîñëîãèéã ñàéæðóóëàõûí òóëä Äæåðñåé ¿¿ëäðýýð öóñ ñýëáýæ, ìºí ìàõëàã øèíæèéã ñàéæðóóëàõûí òóëä Àíãëè Êàíàäûí ãîëøòèíîôðèç ¿¿ëäýðòýé ýðëèéçæ¿¿ëæñýíèé ¿ð ä¿íä áèå òîìòîé ñ¿¿íèé ãàðö, ñ¿¿íèé òîñëîã ñàéòàé õàð òàðëàí ¿¿ëäðèéí ¿õðèéã áèé áîëãîæýý.

Òàëûí óëààí¿¿ëäýð íü îäîîãèéí Óêðàéíû ºìíºä òàë íóòàãò 18–ð çóóíû ýöñýýð áèé áîëñîí ò¿¿õòýé ýðòíèé ¿¿ëäðèéí íýã áèëýý.Óêðàéíû òàë íóòàãò áèé áîëñîí óëààí ¿õðèéí àøèã øèìèéã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð 19-ð çóóíû 2 –ð õàãàñò àíãëüí, âèëüñòåðìàøòàé , äàðàà íü ãîëëàíäè, îñòôðèñëÿíä ,øîðòãîðí çýðýã ¿¿ëäð¿¿äòýé ýðëèéçæ¿¿ëýí òàëûí óëààí ¿¿ëäðèéí ¿õðèéã áèé áîëãîæýý. Èéíõ¿¿ ãàðãàæ àâñàí òàëûí óëààí ¿¿ëäðèéí ¿õðýý óäààí õóãàöààíû òóðø ñ¿¿íèé ÷èãëýëýý𠺺ð äîòîð íü ¿ðæ¿¿ëæýý.

СҮҮ,СҮҮ-МАХНЫ ЧИГЛЭЛИЙН ҮҮЛДРИЙН ГАРАЛ ҮҮСЭЛ ҮРЖИЛ,АШИГ ШИМ

Сүү,сүү-махны чиглэлийн үхрийн аж ахуйд үржүүлж буй үүлдрийн үхрийн дундаж ашиг шим

Голштино фриз бух үнээСэрвээний өндөр,см 152 140Амьдын жин,кг 1000 -1200 600 - 700Саам,тослог 6000 кг 4,0%

Улаан тарлан бух үнээСэрвээний өндөр,см 150 140Амьдын жин,кг 1100 700Саам,тослог 6000 кг 4,0%

Швиц бух үнээСэрвээний өндөр,см 136 128Амьдын жин,кг 750- 1000 500-600Саам,тослог 5092 кг 3,9%

Сүүний Симментал бух үнээСэрвээний өндөр, см 150-158 138-142Амьдын жин,кг 1200 700Саам,тослог 5100 кг 4,0%

Талын улаан бух үнээСэрвээний өндөр,см 143 135Амьдын жин,кг 850 - 900 550 - 600Саам,тослог 4000 кг 4,0%

Австрали,Шинэ Зеланд хар тарлан бух

үнээ Сэрвээний өндөр,см 154-160

140-145Амьдын жин,кг 1000-1200

650-750Саам,тослог 5700 кг

3,8% Монгол оронд сүү,сүү-махны чиглэлийн үүлдрийг 1958-1990 оныг хүртлэх

хугацаанд цэврээр болон нутгийн монгол үхрийн сайжруулагчаар ашигласан эрдэм шинжилгээ-үйлдвэрлэлийн ажлын үр дүнд бий болсон материалаас ....

Àëàòàó ¿¿ëäýð Ìàíàé óëñ ìàõ-ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí õîñëîìîë àøèã øèìò àëàòàó ¿¿ëäðèéã 1955 îíîîñ ÇÕÓ-ààñ (õóó÷èí íýðýýð) àâ÷ èðæ Òºâ àéìãèéí Áàòñ¿ìáýð, Îêòÿáðü, ªâºðõàíãàé àéìãèéí Õàðõîðèíû àæ àõóéä öýâðýýð ¿ðæ¿¿ëæ, Àðõàíãàé, Õºâñãºë, Áóëãàí àéìãóóäûí ìàõ - ñ¿¿íèé ¿õýð ¿ðæ¿¿ëýõ á¿ñèéí àæ àõóéíóóäàä íóòãèéí ìîíãîë ¿õýðò ñàéæðóóëàã÷ààð àøèãëàсан. Àëàòàó ¿¿ëäðèéí ¿õýð õàëèóí áîð ç¿ñòýé, ÷èéðýã áèå öîãöîñòîé, áèåèéí áîëîí äýëýíãèéí õºãæèë ñàéòàé , áàò, áýõ òóóðàéòàé, óóëàðõàã íºõöºëä ñàéí çîõèöñîí áýë÷ýýðýýð òàðãàëàõäàà ñàéí, ÷àíàð ñàéòàé ñ¿¿,ìàõ

Монголд бий болсон Алатау үүлдрийн бух ба үнээ

ºãäºã.Áàéðàí ìàëëàãààòàé àëàòàó ¿¿ëäðèéí ¿íýý ñààëèéí 305 õîíîãò äóíäæààð 3.8-4.0% òîñëîãòîé 2800- 3500 êã ñààì ºã÷ ,òóãàëûí òºðºõ ¿åèéí æèí 36-37 êã, 6 ñàðòàéäàà 185-195 êã, 12 ñàðòàéäàà 270-310 êã ,¿íýýíèéõ 500-550 êã, áóõíûõ 850-950 êã æèíä õ¿ðäýã. Ìàíàé îðíû îéò õýýðèéí áýëчýýðèéí ìàëëàãààíä íýìýãäýë òýæýýë ºãч ìàëëàñàí àëàòàó-ìîíãîëûí ýðëèéç ¿íýý ñààëèéí 240 õîíîãò äóíäæààð 3.8% -èéí òîñëîãòîé 1800 – 2500 êã ñ¿¿ ºãч, ýðëèéç ãóíæèí ¿íýý 300- 320 êã , á¿ä¿¿í ¿íýý 376- 390 êã æèíòýé.

Симìåíòàë ¿¿ëäýð Ìàíàé óëñ õîñëîìîë àøèã øèìò ñèììåíòàë ¿¿ëäðèéã 1958 îíîîñ àâ÷ èðæ Òºâ àéìãèéí Áàÿíöîãò, Æàðãàëàíò, Ñýëýíãèéí Áàðóóíõàðàà , Äàðõàí ñóìóóäàä öýâðýýð, Õýíòèé, Äîðíîä, Áóëãàí àéìãóóäûí ìàõ- ñ¿¿íèé ¿õýð ¿ðæ¿¿ëýõ á¿ñèéí àæ àõóéíóóäàä íóòãèéí ìîíãîë ¿õýðò сайжруулагчаар ашигласан.

Симменталь үүлдрийн бух ба үнээ

Ñèììåíòàë ¿õýð ñ¿¿-ìàõíû õýâøëèéí ¿õýð áºãººä òóãàëûí òºðºõ ¿åèéí æèí äóíäæààð 36 –45 êã, 6 ñàðòàéä 190-220 êã ,¿íýýíèé æèí 550- 620 êã, áóõíûõ 850 – 1000 êã, áîðäîî àâàõäàà ñàéí, ÷àíàð ñàéòàé ìàõ ºãäºã îíöëîãòîé. Ñèììåíòàë ¿¿ëäðèéí ¿õðèéí ¿íäñýí ç¿ñ øàð,øàð òàðëàí ,óëààí òàðëàí,öàãààí òîëãîéòîé óëààí ç¿ñ ãîëëîíî.¯íýýíèé æèëèéí äóíäàæ ñààì 3500 –4100 êã, ñ¿¿íèé òîñëîã 3.7 –4.0 % õ¿ðäýã. Ìàíàé îðîíä ¿ðæ¿¿ëæ áàéãàà öýâýð ¿¿ëäðèéí áóõíû àìüäûí æèí äóíäæààð 700 êã, ¿íýý 500- 520 êã , áàéðàí ìàëëàãààíû íºõöºëä íýã ¿íýýíýýñ äóíäæààð 2500 êã, òýðã¿¿íèé àæ àõóéä 2773 êã ñ¿¿ ñààäàã. Íÿëõ òóãàë 33- 35 êã æèíòýé , ñàéí áîéæóóëáàë 6 ñàðòàéäàà 130 - 135 êã , 18 ñàðòàéäàà 350 êã æèíä õ¿ðäýã áºãººä ýíý ¿¿ëäðèéí ¿õýð áîðäîî àâ÷ òàðãàëàõäàà ñàéí, ºñâºð ¿õýð õîíîãò 700- 1000 ãðàìì æèí íýìæ, 18 ñàðòàéäàà 440- 480 êã æèíä õ¿ð÷, 56- 58 õóâèéí íÿäàëãààíû ãàðöòàé áàéäàã. Íýìýãäýë òýæýýë ºã÷ áýë÷ýýðýýð ìàëëàñàí íºõöºëä ñèììåíòàë - ìîíãîëûí ýðëèéç ¿íýý æèëä äóíäæààð 1000- 1200 ëèòð , ñ¿¿ ºãäºã, ãóíæíû àìüäûí æèí äóíäæààð 400 êã, ¿íýýíèéõ 460 êã áàéв.

Îðîñûí õàð òàðëàí ¿¿ëäýðÌàíàé óëñ ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí õàð òàðëàí ¿¿ëäðèéí ¿õðèéã 1959 îíîîñ àâ÷ èðæ Óëààíáààòàð õîòûí Ãà÷óóðò, Ïàðòèçàíû àæ àõóéä öýâðýýð, Òºâ àéìãèéí Àëòàíáóëàã, Ñýðãýëýí, Áàÿíç¿ðõ, ̺íãºíìîðüò çýðýã ñóìóóäàä ìîíãîë ¿õрийн сайжруулагчаар ашигласан. Ǻâëºëòèéí õàð òàðëàí ¿¿ëäðèéí ¿íýý óðòàâòàð òîì áèåòýé, èõ áèå íü òýíö¿¿ õºãæñºí, äóíä çýðãèéí ºðãºí, ã¿í öýýæòýé, óóö íóðóó ºðãºí, áàò áºõ ÿñòàé, äýëýí õºõ ñàéí õºãæñºí ýçëýõ¿¿í èõòýé ,õºõ íü áîðòãîí õýëáýðòýé ,ç¿ñ íü õàð òàðëàí. Õàð òàðëàí ¿¿ëäðèéí ¿õýð ñ¿¿íèé õýâøëèéíõ áîëîâ÷ ìàõíû ÷àíàðààð ñàéí ,ºñâºð ¿õðèéã ýð÷èìòýé áîéæóóëàõàä õîíîãèéí ºñºëò 800 –1000 ãðàìì áîëæ , 15-16 ñàðòàéäàà 420 –480 êã æèí õ¿ðäýã áà íÿäëàãûí ãàðö íü 53 –55% õ¿ðäýã. Òóãàëûí òºðºõ ¿åèéí æèí 32 – 40 êã, ¿íýýíèé æèí 450 –650 êã, áóõíûõ 850 –950 êã, ¿íýýíèé æèëèéí ñààì 3700- 4200 êã, ñ¿¿íèé òîñëîã 3.1 –3.4% хүрч байв.

Монгол оронд бий болсон Оросын хар тарлан үүлдэр

Ìàíàé îðîíä ¿ðæ¿¿ëæ áóé Õàðòàðëàí ¿¿ëäðèéí áóõ 650- 750 êã , ¿íýý 450-500 êã æèíòýé àæ àõóéí äóíäæààð íýã ¿íýýíýýñ 2500-3300 êã, ñ¿¿íèé òîñëîã 3,4- 3,7 õóâü ýðëèéç ¿íýýíèéõ 1800- 2200 êã, ñ¿¿íèé òîñëîã 3.6 – 3.8% õ¿ðäýã. Ǻâëºëòèéí õàð òàðëàí ¿¿ëäðèéí ¿õýð íü ìàíàé îðíû íºõöºëä ñàéí çîõèöîæ, ñ¿¿íèé ÷èãëýëýýð ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõýä õàìãèéí èðýýä¿éòýé ¿¿ëäýð ó÷ðààñ õîò îð÷ìûí ñààëèéí ôåðìåðèéí àæ àõóéíóóäàä öýâðýýð íü ¿ðæ¿¿ëдэг.

Ãåðìàíû õàð òàðëàí ¿¿ëäýðÌàíàé óëñ 1976 îíîîñ ýõëýí ÁÍÀÃÓ- ûí Øâåðèí, Ìàãäåáóðã, Êîòáóñ, Ïîòñäàì, Õàëëå ìóæèéí àæ àõóéíóóäààñ 1210 ãóíæ, 12 áóõ õóäàëäàí àâч Òºâ àéìãèéí Áîðíóóðûí àæ àõóéä öýâðýýð ¿ðæ¿¿ëñýí.Õàð òàðëàí ¿¿ëäðèéí ¿íýýíèé ñààì 3199 –5167 êã, ñ¿¿íèé òîñëîã 3.64- 4.21% øèëìýë ¿íýý 10000 êã ñààì ºãäºã.

Монгол оронд бий болсон Германы хар тарлан үүлдэр

Ìàíàé îðîíä áàéðàí ìàëëàãààíû íºõöºëä Ãåðìàíû õàðòàðëàí ¿¿ëäðèéí ãóíæíààñ äóíäæààð 2870 êã , äºíæíººñ 3064 êã, 3 áà äýýø òóãàëëàñàí á¿ä¿¿í ¿íýýíýýñ 3805 êã, ñ¿¿íèé òîñëîã 3.60- 3.94% -òîé ñ¿¿ ñààæ öààøäàà òýæýýëèéí íýã ¿íýýíýýñ æèëä 4000 êã ñ¿¿ ñààõ áîëîìæòîé. Ãåðìàíû õàðòàðëàí ¿íýýíèé àìüäûí æèí äóíäæààð 500- 550 êã , áóõíûõ 785 –1020 êã õ¿ðäýã. Германы хар тарлан ,голштинофриз,джерсей гурван үүлдрийн холимог цустай 4 генохэвшлийн үхрийн сүүн ашиг шимийн судалгаагаар голштино үүлдрийн 50%-ийн цустай үнээний саам 3592-3695 кг болж бусад хэвшлийн үнээнийхээс 14,3-15,9%-иар илүү байжээ. Генохэвшилд тулгуурлан шилэлт хийсэн 1000 гаруй үнээний сүүн ашиг шимийг тооцоход саалийн 305 хоногт 3,8% -ийн тослогтой сүү гунжнаас 3,2,дөнжнөөс 3,6,бүдүүн үнээнээс 3,8 мянган кг сүү сааж германы хар тарлан үүлдрийг манай орны нөхцөлд саалийн механикжсан фермд үржүүлэх бололмжтойг тогтоосон юм. 1980-аад оны дунд үед 10 мянга гаруй хар тарлан байснаас 6 мянга орчим нь цэвэр үүлдрийн үхэр байв. Ìàíàé îðíû íºõöºëä õàð òàðëàí ¿¿ëäðèéí ¿õðèéã ñààëèéí ìåõàíèêñàí ôåðìèéí íºõöºëä ìàëëàõàä íýí òîõèðîìæòîé ¿¿ëäýð ãýæ ¿çäýã

Òàëûí óëààí ¿¿ëäýðÑ¿¿íèé чèãëýëèéí òàëûí óëààí ¿¿ëäðèéí ¿õðèéã ìàíàé óëñ 1962 îíîîñ àâ÷ èðæ Ñýëýíãý

àéìãèéí Àëòàíáóëàã, Ç¿¿íõàðàà, Äîðíîä àéìãèéí Õýðëýí, Ñ¿ìáýð, Áàÿíò¿ìýí çýðýã àæ àõóéíóóäàä öýâðýýð ¿ðæ¿¿ëäýã.Òàëûí óëààí ¿¿ëäðèéí ç¿ñ íü óëààí, óëààí ÿãààíààñ óëààí õ¿ðýí áîëîâч áèåèéí äîîä õýñýã ,õºë ìºч ,ãýäýñ õýýë¿¿ð öàãààí òîëáîòîé áàéõ íü öººíã¿é òîõèîëäîíî. Ýíý ¿¿ëäðèéí ¿õðèéí òóãàëûí òºðºõ ¿åèéí æèí 30-36 êã, 6 ñàðòàéä 160-180 êã, íàñ ã¿éöñýí ¿íýý 460- 520êã, áóõ 750 –850 êã, ¿íýýíèé äóíäàæ ñààì 3200 –3800 êã, ñ¿¿íèé òîñëîã 3.6-3.7% õýëáýëçýíý.

Ìàíàé îðíû ìåõàíèêæñàí ôåðìèéí áàéðàí ìàëëàãààíû íºõöºëä àæ àõóéí äóíäæààð íýã ¿íýýíýýñ 2360 êã , òýðã¿¿íèé ñààëü÷èä 3,6- 3,8 õóâü òîñëîãòîé 3000 ãàðóé êã ñ¿¿ ñààäàã. Òóãàëûí íÿëõûí æèí 30- 32 êã , ñàéí áîéæóóëáàë 6 ñàðòàéäàà 120- 125 êã 18 ñàðòàéäàà 280- 300 êã, áóõ äóíäæààð 600- 625 êã , ¿íýý 470- 500êã æèíòýé. Öààøèä òàëûí óëààí ¿¿ëäðèéí ¿õðèéã áàéðýí ìàëëàãààíû íºõöºëä ñààëèéí ìåõàíèêæñàí ôåðìä öýâðýýð íü ¿ðæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé.

Монгол оронд бий болсон талын улаан үүлдэр

Үүлдрийн нэр

Дундаж амьдын жин,кг

Саалийн нэг үнээний Тэжээлий

н нэг үнээнээс саасан сүү,кг

Ашигласан үржлийн

бухны удамшлйн

чадавхи ,кг Саам,кг Тослог,%

Шар тарлан

489 2212 4,07 2800 4427

Талын улаан

455 2537 3,8 2934 5345

Алатау 421 2751 3,6 3000 6212

Германы хар тарлан

510 3513 3,6 4000 6607

Сүүний чиглэлийн үхрийн сүүн ашиг шимийн дундаж

Д ээрхи эрдэм шинжилгээний судалгааны үр дүнд сүүний чиглэлийн үхрийн аж ахуйд баримтлах гол чиглэл нь голштино хэвшлийн хар тарлан үүлдрийн үнээг саалийн фермүүдэд сүргийн бүтцийн 80% хүртэл хэмжээнд барих зорилт дэвшүүлэн ажиллаж байсан.

Хосломол ашиг шимт Шар тарлан, Алатау үүлдрийн үхрийг цэврээр саалийн фермд үржүүлэхийн хамт Цөцгийн тос үйлдвэрлэх аж ахуйн нутгийн монгол үхрийн гол сайжруулагчаар ашиглан саалийн энгийн фермийн нөхцөлд зохицсон эрлийз үхэр сүргийг бий болгох эрдэм шинжилгээ-үйлдвэрлэлийн ажил явагдаж байсан. Сүүний аж ахуйн хөгжлийн явцаас дүгнэхэд манай орны байгаль,эдийн засгийн бүсийн онцлогт тохирсон үржил,ашиг шимийн үүлдрүүд ээс сүү үйлдвэрлэх материаллаг баазтай болсны зэрэгцээ монгол үхрийн ашиг шим үүлдэр угсааг сайжруулах үржлийн удмын сан бий болсон байлаа. Гэхдээ тэр үеийн фермүүдийн барилга,байгууламж нүсэр том,малын тоо хэт олон ,ашиг шимийн түвшин өндөр биш,маллагааны нөхцөл нь гар ажиллагаатай,технологи нь хоцрогдсон учир хүч хөдөлмөр,зардал ихтэй,манай орны нөхцөлд тохироогүй үрэлгэн аж ахуйнууд байсныг үгүйсгэхгүй.

Зах зээлийн харилцаанд шилжих үеийн олон сөрөг хүчин зүйлийн нөлөөгөөр саалийн механикжсан цогцолборууд алдагдалтай ажиллаж үхрийн тоо нь цөөрч 2000 он гэхэд бутран тарж хувьчлагдсан юм. 2003 оны статистик бүртгэлээр сүүний цэвэр,эрлийз нийт 10,4 мянган ¿õýð тоологдсоноос 6,3 мянган үнээ байсан бөгөөд үүлдэрлэг байдлын хувьд ихэнх нь хар тарлан,шар тарлан болж алатау мэдэгдэхүйц цөөрч талын улаан бараг устсан байв. Сүүлийн 20-иод жилд сүүний үхрийн аж ахуйд цөөн тооны бухыг олон аж ахуйд давтан ашигласан,хөлдөөсөн үрийн нөөцгүй болсон,үхрийн шилжих хөдөлгөөн ихсэж янз бүрийн үүлдрийн үхрийн хооронд ойр төрлийн цус холилдсон нийлүүлэг явагдах зэрэг олон шалтгаанаас сүүний үхрийн толгойн тоо цөөрч,үүлдэрлэг байдал алдагдаж сүүний үхрийн аж ахуйн хөгжил зогсоход хүрчээ.Зөвхөн сүүний үхэр маллаж байсан малчин өрхийн хэмжээнд 10-15 үхэртэй өрх ховорхон харин саалийн 2-3 үхэртэй малчин өрх олширсон байна. Монгол орны үхрийн аж ахуйд үржил ашиг шимийг сайжруулах цэгцтэй бодлого байхгүй, арчилгаа маллагаа тэжээллэгийн технологи ч мөрдөгдөөгүй урьд нь саалийн фермүүдэд үржүүлж байсан сүүний үхрийн хаялгаар бий болсон сүү, сүү-махны чиглэлийн сайжирсан эрлийз үхрийн галбир,бие цогцос,үүлдэрлэг байдлыг “ ММСС,Хот орчмын бэлчээрийн төсөл“-өөс малчдын бүлгийн маллаж буй янз бүрийн үүлдрийн сайжирсан эрлийз болон нутгийн үхрийн зургаар авч үзье.

Хар тарлан үүлдрийн цустай сайжирсан эрлийз сүрэг

Талын улаан үүлдрийн цустай эрлийз үхэр сүрэг

Алатау үүлдрийн цустай сайжирсан эрлийз үхэр сүрэг

Шар тарлан үүлприйн

эрлийз үнээ

Сайжирсан үхэр

Нутгийн монгол үхэр

Сүүний үхэр үржүүлж буй малчдын бүлгийн маллаж байгаа дээрхи сайжирсан эрлийз үнээнээс жилд 800-950 литр сүү сааж таваарын сүү сааж байгаа болов уу одоогоор тодорхой судалгаа байхгүй байна. Ингэхлээр нэг үнээнээс 900-1050 литр сүү ашиглаж болно. Цаашид арчилгаа маллагаа,тэжээллэгийн технологийг сайжруулбал саах сүүний хэмжээг 1200-1500 литрт 2 жилийн дотор хүргэх боломжтой. Сүүний үхрийн үржлийн ажилд гарвал, галбир,биецогцос,хэвшил үүлдэрлэг байдал,ашиг шим,нөхөн үржихүйн үзүүлэлтээр шилэн сонголт,тохируулан сонголт хийж үнэн зөв хөтлөгдсөн үржлийн бүртгэлийг ашиглан цэвэр үржүүлэг,цус шингээх эрлийзжүүлгийн аргаар үржүүлэхэд цэвэр үүлдрийн үнээнээс 305 хоногийн хугацаанд 2800 кг,эрлийз үнээнээс 240 хоногийн хугацаанд 1500 кг,нутгийн монгол үнээнээс 180 хоногийн хугацаанд 800 кг сүү авах болно.Үðæèë ñåëåêöèéí àæëûí ¿ð ä¿í ¿õýð íýã á¿ðèéí ¿çëýã àíãèëàëò, øèëýí ñîíãîëò,òîõèðóóëàí ñîíãîëòûã õýðõýí õèéñíýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Ôåðìåð ( ýçýí ) ººðèéí ýçýìøëèéí ¿õðèéí áèîëîãè, ôèçèîëîãè, ãèíåêîëîãè, ¿ðæëèéí áèîëîãè, óäàìøèë ç¿é, ¿ðæèë ñåëåêöèéí øèíæëýõ óõààíû çîõèõ õýìæýýíèé ìýäëýã äàäàë чàäâàð ýçýìøñýí áàéíà. Сүүний үхрийн аж ахуйг хөгжүүлэх бүсэд Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт зэрэг томоохон хот,Төв,Сэлэнгэ аймаг болон бүсийн тулгуур төвийн ойролцоо байгаа сүү, сүү-махны чиглэлийн үхэр үржүүлж байгаа 256 малчдын бүлгийн үхрийн үүлдэрлэг байдлаас үзэхэд хар тарлан үүлдрийн үхэр үржүүлж байгаа 26 бүлэг, талын улааны 2, симменталийн 70, алатаугийн 33, монголын 45, сэлэнгийн 14, казакын цагаан толгойтын 16 , үхэргүй 13 малчны бүлэг байна. Сүүний үхрийн эрчимжсэн ба хагас эрчимжсэн аж ахуйг хөгжүүлэхдээ сүүний чиглэлийн үүлдрүүдийг цэвэр үржүүлгийн аргаар, сайжирсан эрлийз болон нутгийн монгол үхрийг сүүний чиглэлийн үүлдрээр цус шингээх эрлийзжүүлгийн аргыг ашиглах болно.Нутгийн монгол үхрийн дотроос сүүлэг шинж бүхий үнээг шилэн сонгож эрлийзжүүлгэнд ашиглана.

Сүүний чиглэлийн эрчимжсэн ба хагас эрчимжсэн аж ахуйд үржүүлж буй үхрийн аж ахуйд явуулах

үðæлийн àæèë

Цэвэр үржүүлгийн арга

Хар тарлан ♂ ♀ X Хар тарлан

Хар тарлан тарлан

Схем №1

Симментал ♂ ♀ X Симментал

Симментал

Цэвэр үржүүлгийн арга

Схем №2

Алатау

Схем №3

Алатау♂ ♀ X

Алатау

Цэвэр үржүүлгийн арга

Хар тарланШар тарлан

Алатау ♂♀

Нутгийн монгол болон сайжирсан

эрлийз

X

Хар тарланШар тарлан

Алатау үүлдрээр цус шингээсэн 2 ба дээшхи үеийн эрлийз

Цус шингээх эрлийзжүүлэгийн арга Схем

№4

Цэвэр үржүүлгийн аргаар үржүүлэх сүүний үхрийн эхийн саам 4000 литр,эцгийн эхийн саам 6000 кг удамшлын потенциалтай байх болно. Харин сүү,сүү-махны үүлдрээр сайжирсан эрлийз,нутгийн сайжирсан үхрийн хагас эрчимжсэн аж ахуйд хар тарлан,шар тарлан, алатау үүлдрүүдийг ашиглан цус шингээх эрлийзжүүлгийн аргаар F1- F2 үе гарган сүүний хэвшилтэй эрлийз үхрийн тоог олшруулна.. Энэ хэвшлийн үнээний саам 2000 литрээс доошгүй байна.

Мэдлэг сорих асуултууд1.Сүүний чиглэлийн үхрийн үүлдрийг нэрлэнэ үү ?

а. Хар тарлан б.Алатау в. Симментал ( хариу : а)2. Сүүний чиглэлийн үхрийн үүлдрийг нэрлэнэ үү ? ( хариу : б)

а. Алатау б.Талын улаан в. Шар тарлан 3.Хосломол ашиг шимт үхрийн үүлдрийг нэрлэнэ үү ?

а. Алатау б.Талын улаан в. Шар тарлан ( хариу : а,в)4.Монгол үүлдрийн үхэр ямар ашиг шимийн үүлдэр вэ ?

а.Сүүний б. Хосломол в. Махны ( хариу : в)5.Сүүний үүлдрийн үхрийн үндсэн ашиг шимийг бичнэ үү? а................... б...................... ( хариу : а.саам б.тослог )6.Хээлтүүлэгчийг ямар тэмдэгээр томъёолдог вэ ? а. X б. ♀ в.♂ ( хариу : в)7. Хээлтэгчийг ямар тэмдэгээр томъёолдог вэ ? а. X б. ♀ в.♂ ( хариу : б )8. Сүүний үхрийн аж ахуйд өргөн хэрэглэгддэг үржлийн аргаас нэрлэнэ үү ?а. Хэрэгцээний эрлийзжүүлэг б.Цэвэр үржүүлэг в.гибриджүүлэг ( хариу : б )9. Сүүний үхрийн аж ахуйд бараг хэрэглэхгүй үржлийн аргаас нэрлэнэ үү ?а. Хэрэгцээний эрлийзжүүлэг б.Цэвэр үржүүлэг в.гибриджүүлэг ( хариу : а,в )10.Цэвэр үүлдрийн үнээний саалийн хугацаа хэдэн хоног байдаг вэ ? а. 240 б. 305 в.90 ( хариу : б )11.Эрлийз үнээний саалийн хугацаа хэдэн хоног байдаг вэ ? а. 240 б. 305 в.90 ( хариу : а )12.Улирлын саальтай монгол үнээний саалийн хугацаа хэдэн хоног байдаг вэ ? а. 180 б. 305 в.90 ( хариу : а )13.Монгол орны бэлчээрийн маллагаанд сайн дасан зохицсон үүлдрийн үхрийг бичнэ үү а. Хар тарлан б.Алатау в. Монгол 14.Хагас эрчимжсэн аж ахуйд ямар үүлдрийг сонгон үржүүлэх вэ

а. Хар тарлан б.Алатау в. Шар тарлан ( хариу : б,в )15.Эрчимжсэн аж ахуйд ямар үүлдрийг сонгон үржүүлэх вэ

а. Хар тарлан б.Алатау в. Шар тарлан ( хариу : а )