ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

www.facebook.com/PRISMASCIENCEMAGAZINE

ΣΑΒΒΑΤΟ 23 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2019

ΠΡΙΣΜΑ# 58

,,4-5

Οι ιστορικέςφωτογραφικές παρατηρήσειςτου Χάρβαρντ

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Η κληρονομιά του ΚοπέρνικουΚυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ροπή το βιβλίο “Η κλη-ρονομιά του Κοπέρνικου, η κοσμική σημασία μας σεένα σύμπαν πλανητών και πιθανοτήτων”. Πρόκειταιγια ένα βιβλίο που έχει αποσπάσει σημαντικές διακρί-σεις και καταφέρνει με εξαιρετική επιτυχία να παρου-σιάσει μια σειρά προβληματισμών γύρω από τηνύπαρξη ζωής στο σύμπαν.

Η ανεκτίμητης αξίας εργασία των γυναικών του Χάρβαρντ κατάτις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και οι εκατοντάδες χιλιάδεςφωτογραφικές παρατηρήσεις ψηφιοποιούνται για να γίνουνπροσβάσιμες από τη σύγχρονη επιστημονική κοινότητα. Σε ένααπό αυτά τα προγράμματα μπορεί να συμμετάσχει ο καθένας ωςεθελοντής πολίτης-επιστήμονας.

EΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Print your City

,,2-3

,,6

,,7

Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΕΚΑΝΕ ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑή Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ;

Ποιο είναι εκείνο το κρίσιμο χαρακτηριστικόπου επιτρέπει στην τε-χνοεπιστήμη να διευ-ρύνεται και να συ-γκροτεί διαρκώςπιο πολύπλοκα δί-κτυα παραγωγήςγνώσης; Ποια εί-ναι η κινητήριαδύναμη παραγω-γής δικτύων γνώ-σης;

,,8

Έκθεση «Εύρηκα: Επιστήμη, Τέχνηκαι Τεχνολογία των αρχαίων Ελλήνων» στο Μουσείο ΗρακλειδώνΑυτή τη χρονιά το Μουσείο Ηρακλειδών φιλοξενεί δύοενότητες από την έκθεση “Εύρηκα” που αφορά τηναρχαία ελληνική τεχνολογία. Η μία ενότητα έχει ως θέ-μα τα αυτόματα των αρχαίων Ελλήνων και η δεύτερητην τεχνολογία πολέμου στην αρχαία Ελλάδα.

,,4-5

,,2-3

H ομάδα The New Raw με το έργο τηςPrint your City δίνει τη δυ-

νατότητα στους κα-τοίκους μιας πόλης ναμετατρέψουν τα πλα-

στικά τους απορρίμμα-τα σε χρηστικά αντικεί-

μενα για τον δημόσιο χώρο.

Από τα μέσα του 19ου αιώνα, συνεχώςκαλύτερα και μεγαλύτερα τηλεσκόπια,συνοδευόμενα από νέες εφευρέσεις, ό-πως φωτογραφικές μηχανές και φασμα-τογράφοι, έδιναν πρωτοφανείς δυνατό-τητες στους αστρονόμους. Μέχρι τότε, οαστρονόμος μπορούσε να χρησιμοποιείμόνο το μάτι του για τη μελέτη της θέσης,του χρώματος και της λαμπρότητας ενόςαστεριού, ενώ πλέον ήταν δυνατό να α-ποτυπώνει κανείς ολόκληρα αστρικά πε-δία σε φωτογραφικές πλάκες και να πα-ρακολουθεί ταυτόχρονα τα μεγέθη τους.Επιπλέον, στο ίδιο πεδίο μπορούσε κα-νείς να αποτυπώσει τα φάσματά τους δί-νοντας τη δυνατότητα να ταξινομηθούνσε κατηγορίες. Η περαιτέρω μελέτη τωνπαρατηρήσεων αυτών μπορούσε να γί-νει σε δεύτερο χρόνο, με αποτέλεσμα ναείναι δυνατό να αξιοποιήσει κανείς τον ω-φέλιμο χρόνο των παρατηρήσεων α-πλώς για να φωτογραφίσει πολλά αστρι-

κά πεδία.Όπως ήταν φυσικό, άρχισε να συσσω-ρεύεται πρωτόγνωρα μεγάλος αριθμόςπαρατηρήσεων. Για την περαιτέρω επε-ξεργασία τους, έπρεπε κάθε φωτογρα-φική πλάκα να συνοδεύεται από πληρο-φορίες όπως ο χρόνος λήψης, οι συντε-ταγμένες του αστρικού πεδίου, οι καιρι-κές συνθήκες κ.λπ. Με αυτές έπρεπε στησυνέχεια να εκτιμηθεί η απορρόφηση τηςατμόσφαιρας ώστε να γίνουν οι απαραί-τητες διορθώσεις και να υπολογιστούν οισυντεταγμένες κάθε αστεριού που πε-ριεχόταν στην κάθε φωτογραφική πλά-κα. Ο μεγάλος όγκος παρατηρήσεων α-παιτούσε πλέον και μεγάλο όγκο υπολο-γισμών πριν ξεκινήσει οποιαδήποτε προ-σπάθεια ταξινόμησης και μελέτης των α-στεριών μιας φωτογραφικής πλάκας.Επομένως, οι απαιτήσεις των ερευνητι-κών ινστιτούτων σε επιστημονικό προ-σωπικό αυξήθηκαν κατακόρυφα. Εκτόςαπό παρατηρητές αστρονόμους, έπρεπενα στελεχώνονται και από επιστημονικό

προσωπικό που θα προετοίμαζε αυτέςτις παρατηρήσεις για περαιτέρω μελέτηκαι θα τις μελετούσε. Η συνηθισμένηπρακτική της εποχής ήταν οι άνδρες α-στρονόμοι να χειρίζονται αποκλειστικάτα τηλεσκόπια και κάθε βράδυ παρατή-ρησης να σημειώνουν με τις παρατηρή-σεις τους και τις απαραίτητες πληροφο-ρίες ώστε την επόμενη ημέρα (ή επόμε-νες ημέρες) να γίνουν οι απαραίτητοι υ-πολογισμοί και η μελέτη των παρατηρή-σεων.Όπως είναι γνωστό, το 1886, η AnnDraper αποφάσισε να συνεχίσει το έργοτου συζύγου της Henry Draper, πρωτο-πόρου στη μελέτη των αστρικών φασμά-των και κατασκευαστή του φασματογρά-φου, του οργάνου που συνδύαζε τη φα-σματοσκοπία με τη φωτογραφική απει-κόνιση. Για αυτό τον λόγο ξεκίνησε τηχρηματοδότηση ενός προγράμματος με-λέτης των αστρικών φασμάτων μέσωτου οποίου δεκάδες γυναίκες προσελή-φθησαν από τον τότε διευθυντή του α-

ΣΑΒΒΑΤΟ 23 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 201919/ΠΡΙΣΜΑ

λύπτουν μια χρονική περίοδο περίπουενός αιώνα, από το 1880 έως το 1990.Αυτό το ανυπολόγιστης αξίας φωτο-γραφικό αρχείο του Χάρβαρντ μπορείνα αξιοποιηθεί περαιτέρω και στην ψη-φιακή εποχή. Εκτός από τα τελικά απο-τελέσματα που μας έδωσε, οι ίδιες οιπαρατηρήσεις μπορούν να επανεξετα-στούν δίνοντάς μας τη δυνατότητα ναπαρατηρήσουμε τη μεταβολή αστε-

ριών, νεφελωμάτων και γαλαξιών κατάτη διάρκεια περίπου ενός αιώνα. Δεδο-μένου ότι τα φαινόμενα του σύμπαντοςεξελίσσονται σχετικά αργά, αυτή η πλη-ροφορία είναι πολύ μεγάλης αξίας. Υ-πενθυμίζουμε ότι οι περισσότερες σύγ-χρονες ψηφιακές βάσεις δεδομένων ε-κτείνονται το πολύ μέχρι τη δεκαετίατου 1980. Αξιοποιώντας, επομένως, τιςπαρατηρήσεις του Χάρβαρντ και άλ-

λων αστεροσκοπείων, μπορούμε να έ-χουμε πρόσβαση σε παρατηρήσεις πουφτάνουν μέχρι το 1880 περίπου, δηλα-δή έναν αιώνα πίσω.Για αυτό τον λόγο βρίσκονται σε εξέλι-ξη δύο μεγάλα προγράμματα, τα οποίαέχουν ως στόχο την ψηφιοποίηση αυ-τών των αρχείων. Το πρόγραμμα DASCH (DigitizedAccess to a Sky Century at Harvard) είναιένα πρόγραμμα ψηφιοποίησης τουHarvard College Observatory το οποίοέχει ως σκοπό να αξιοποιήσει τις ενόςαιώνα παρατηρήσεις που έχουν συσ-σωρευτεί από το 1880 έως το 1990 στοΧάρβαρντ καθιστώντας τες προσβάσι-μες στα εργαλεία της σύγχρονης έρευ-νας. Σκοπός του προγράμματος δεν εί-ναι απλώς να μετατραπούν οι φωτο-γραφικές πλάκες σε ψηφιακές εικόνες,αλλά να παραχθούν και αξιόπιστες φω-τομετρικές μετρήσεις των αστεριώνπου περιέχονται σε αυτές. Όπως χαρα-κτηριστικά αναφέρεται στην ιστοσελί-δα του προγράμματος (https://projects.iq.harvard.edu/dasch), οι μετρήσεις αυ-τές θα είναι σαν χρονοκάψουλες, δίνο-ντας τη δυνατότητα στους επιστήμο-νες να ανακτήσουν παρατηρήσεις α-στέρων με διάρκεια σχεδόν ενός αιώναενώ τα ίδια αστέρια παρατηρούνται μεσύγχρονα όργανα μόλις τις τελευταίεςτρεις - τέσσερις δεκαετίες.Εξίσου, όμως, ανεκτίμητη είναι και η ί-δια η εργασία των γυναικών του Χάρ-βαρντ, οι οποίες μελέτησαν χιλιάδες α-πό αυτές τις φωτογραφικές πλάκες καιπαρήγαγαν αμέτρητες σημειώσεις μεμετρήσεις και συμπεράσματα. Προκει-μένου να δημιουργηθεί μια ολοκληρω-μένη βάση δεδομένων, η οποία να πε-ριέχει πληροφορίες για τον αστρονόμοπου έλαβε τις παρατηρήσεις, το τηλε-σκόπιο που χρησιμοποιήθηκε και την ε-ρευνήτρια που τις μελέτησε, το πρό-γραμμα PHAeDRA (PreservingHarvard’s Early Data and Research inAstronomy) έχει ως σκοπό την ψηφιο-ποίηση των σημειώσεων των υπολογι-στών του Χάρβαρντ. Το πρόγραμμα αυ-τό είναι στην ουσία ένα πρόγραμμα επι-στήμης των πολιτών μέσω του οποίουδίνεται η δυνατότητα σε εθελοντές νααντιγράψουν τα σημειωματάρια τωνγυναικών σε ψηφιακή μορφή και να επι-μεληθούν την εργασία που έχουν κάνειάλλοι εθελοντές. Στη συνέχεια, το προ-σωπικό του Χάρβαρντ εγκρίνει ή παρα-πέμπει για περαιτέρω επιμέλεια τα ση-μειωματάρια. Περισσότερες πληροφο-ρίες και πρόσβαση στο πρόγραμμαPHAeDRA για εθελοντές μπορούν να α-ναζητηθούν στον εξής σύνδεσμο:https://library.cfa.harvard.edu/project-phaedra

Γ.Κ.

ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΧΡΟΝΙΑ γίνεται πολύ λόγος γιατον εθισμό στο Διαδίκτυο. Όλες και όλοι καταλα-βαίνουμε τι σημαίνει ο όρος καθώς και τον επεί-γοντα χαρακτήρα του προβλήματος. Εθισμός στοΔιαδίκτυο σημαίνει προσκόλληση σε κάποιες υπη-ρεσίες του Παγκόσμιου Ιστού, σε βαθμό που ταεθισμένα άτομα αρχίζουν να παραμελούν άλλεςπλευρές του βίου τους, οι οποίες έχουν ζωτική ση-μασία για την προσωπική τους επιβίωση και τιςκοινωνικές τους σχέσεις. Οι υπηρεσίες αυτές δενείναι οποιεσδήποτε υπηρεσίες βέβαια. Δεν είναι,ας πούμε, το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ή η ειδη-σεογραφία, το blogging ή η δυνατότητα κατα-σκευής προσωπικών ιστοσελίδων, οι βάσεις δε-δομένων ή οι ψηφιακές συλλογές. Είναι οι εξήςδύο: τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα διαδι-κτυακά παιχνίδια. Και ο επείγων χαρακτήρας τουπροβλήματος έχει να κάνει με την έγκαιρη λήψημέτρων αντιμετώπισης μιας κατάστασης πουαπειλεί να υπονομεύσει ριζικά τη ζωή μιας ολό-κληρης γενιάς.

Όλα τα μεγάλα πανεπιστήμια υποστηρίζουνερευνητικά προγράμματα, προκηρύσσουν θέσειςπροσωπικού και λαμβάνουν χρηματοδοτήσειςπροκειμένου να μελετήσουν το φαινόμενο και ναπροτείνουν λύσεις. Ινστιτούτα και ιδρύματα οργα-νώνουν δράσεις και δίνουν την ευκαιρία σε ερευ-νητές και ερευνήτριες να χτίσουν καριέρες μελε-τώντας τις παθολογίες της ψηφιακής ζωής. Τατμήματα εταιρικής ευθύνης πολλών επιχειρήσεωνστρέφονται επίσης σε αυτή την περιοχή, υποστη-ρίζοντας δράσεις και προωθώντας σχετικές πρω-τοβουλίες. Εν ολίγοις, υπάρχει επίγνωση και εγρή-γορση.

Υπάρχει, όμως, όντως πρόβλημα; Είναι γεγονόςότι η μετάβαση στην ψηφιακότητα, ανάμεσα σταάλλα, έθεσε στη διάθεση όλων μας κάποιες τε-χνολογίες της καθημερινής ζωής. Τεχνολογίες επι-κοινωνίας και προσωπικής έκφρασης, ως επί τοπλείστον. Είναι αλήθεια, όμως, ότι επειδή οι άν-θρωποι (καθόλου τυχαία: οι νέοι) δεν ήταν εξοι-κειωμένοι με τα νέα μέσα, υπέκυψαν σε τέτοιοβαθμό στη γοητεία τους, που αποσύρθηκαν απότην «πραγματική» ζωή; Δεν είναι η πρώτη φοράστην ιστορία που εκφράζονται τέτοιοι φόβοι. Απότους λιβέλους των ηθικολόγων του Διαφωτισμούκατά της «εμμονικής» ανάγνωσης μυθιστορημά-των, μέχρι την πολιτιστική απαξίωση της τηλεό-ρασης και τα συστήματα γονικού ελέγχου της ροζτηλεφωνίας, κάθε νέα τεχνολογία της καθημερι-νής ζωής συνοδεύτηκε από ανησυχίες περί ηθικήςκαι κοινωνικής κατάπτωσης.

Όλες αυτές οι ανησυχίες στηρίζονται στην ίδιατετριμμένη αντίληψη. Ότι η «ανθρώπινη φύση» εί-ναι κάτι δεδομένο και η τεχνολογία συνιστά απει-λή, στον βαθμό που αποτελεί μια απρόσκλητη δια-μεσολάβηση ανάμεσα στον άνθρωπο και τον κό-σμο. Αν δούμε, όμως, την «ανθρώπινη φύση» ωςπροϊόν ενός ιστορικού γίγνεσθαι, στο οποίο η τε-χνολογία συμμετέχει διαμορφωτικά τόσο στο επί-πεδο των νοητικών λειτουργιών όσο και στο επί-πεδο της σωματικότητας, τότε η δαιμονοποίησητης ψηφιακής ζωής εκφυλίζεται σε μια κοινή τε-χνοφοβική αντίδραση, η οποία ναι μεν δίνει δου-λειά σε ερευνητές, αλλά συσκοτίζει το πραγματι-κά ενδιαφέρον ερώτημα: ποια είναι τα χαρακτη-ριστικά της νέας ανθρώπινης κατάστασης πουαναδύεται στο πλαίσιο της ψηφιακής συνθήκης;

Λήδα Αρνέλλου, Διδάκτωρ Επικοινωνίας της Επιστήμης

Γιάννης Κοντογιάννης, Διδάκτωρ Αστροφυσικής

Μανώλης Πατηνιώτης, Καθηγητής Ιστορίας των Επιστημών ΕΚΠΑ

Δημήτρης Πετάκος, Διδάκτωρ Ιστορίας των Επιστημών

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Επικοινωνία: prisma@avgi.grwww.facebook.com/PRISMASCIENCEMAGAZINE

ΠΡΙΣΜΑ

Περί εθισμών

στεροσκοπείου του Χάρβαρντ EdwardPickering για να επεξεργαστούν τις πα-ρατηρήσεις του αστεροσκοπείου. Ο ί-διος, στο πλαίσιο του ίδιου προγράμ-ματος και εξασφαλίζοντας χρηματο-δότηση και από άλλες πηγές, επέκτει-νε τις εγκαταστάσεις του αστεροσκο-πείου κατασκευάζοντας ένα παρατη-ρητήριο στο Περού, το οποίο επέτρε-πε τη μελέτη των αστέρων που είναι ο-ρατοί μόνο από το νότιο ημισφαίριο.

Οι φωτογραφικές πλάκες ήταν ο κύ-ριος τρόπος λήψης και αποθήκευσηςπαρατηρήσεων στην Αστροφυσική μέ-χρι τη δεκαετία του 1980. Τότε, οι τε-χνολογικές εξελίξεις μας έδωσαν τηδυνατότητα να χρησιμοποιούμε ευρέ-ως και με μεγάλη αποτελεσματικότη-τα ψηφιακές φωτογραφικές μηχανέςκαι να αποθηκεύουμε τις παρατηρή-σεις σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές.Πλέον, η συντριπτική πλειονότητα τηςεπιστημονικής κοινότητας στηρίζεταισχεδόν αποκλειστικά σε ψηφιακές πα-ρατηρήσεις. Το φωτογραφικό αρχείο του Χάρβαρ-ντ αποτελείται από περίπου 500.000φωτογραφικές πλάκες, οι οποίες κα-

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Οι ιστορικές φωτογραφικές παρατηρήσεις του Χάρβαρντστην ψηφιακή εποχή

ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΚΤΕΝΕΙΣ και λεπτομερείς υπολογισμούς που απαιτούσεη επεξεργασία των φωτογραφικών παρατηρήσεων, το Αστερο-σκοπείο του Χάρβαρντ προσλάμβανε γυναίκες με πανεπιστημιακήεκπαίδευση. Η εκπαίδευση των γυναικών στις επιστήμες δεν ήτανκάτι δεδομένο εκείνη την εποχή, αλλά είχε ήδη καταστεί εφικτή στιςΗνωμένες Πολιτείες Αμερικής και σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρεςλόγω της θέσπισης γυναικείων κολεγίων. Οι απόφοιτες αυτών τωνκολεγίων είχαν προχωρημένες γνώσεις στα Μαθηματικά και στιςεπιστήμες, χωρίς όμως απαραίτητα να τους αναγνωρίζεται από τηνανδροκρατούμενη επιστημονική κοινότητα της εποχής το statusενός επιστήμονα. Θεωρούνταν λοιπόν συχνά ότι είναι οι καταλλη-λότερες για τις θέσεις των υπολογιστών, καθώς θα μπορούσαν νααφοσιωθούν σε εργασίες ρουτίνας, ενώ οι άνδρες συνάδελφοί τουςθα είχαν την ευθύνη του χειρισμού των τηλεσκοπίων και των οργά-νων παρατήρησης. Συχνά αναφερόμαστε στο προσωπικό αυτό ωςανθρώπινοι υπολογιστές ή απλά υπολογιστές. Ωστόσο, όπως αποδείχθηκε, η συμβολή αυτών των υπολογιστώνδεν περιορίστηκε μόνο σε διεκπεραιωτικές εργασίες. Μέσω τηςεντατικής μελέτης του ουρανού και σε συνδυασμό με τις εντυπω-σιακές εξελίξεις στη Φυσική του 19ου και 20ού αιώνα, η Αστρονο-μία άρχισε να μετατοπίζεται από μια απλή παρατήρηση και κατα-γραφή των φαινομένων σε μια προσπάθεια κατανόησης της φύσηςτων αστεριών και των νεφελωμάτων και στη συνέχεια του σύμπα-ντος. Ήταν η εποχή που γεννιόταν η Αστροφυσική όπως τη γνωρί-ζουμε σήμερα και οι γυναίκες αστρονόμοι του αστεροσκοπείου τουΧάρβαρντ, όπως η Williamina Fleming, Annie Jump Cannon, Henriet -ta Swan Leavitt, Antonia Maury και η Cecilia Payne-Gaposchkin ήτανπρωτοπόρες σε αυτές τις εξελίξεις. Απέκτησαν ευρεία αναγνώριση

τόσο στην Αμερική όσο και στην Ευρώπη και η έρευνά τουςδιαμόρφωσε σε πολύ μεγάλο βαθμό την Αστροφυσική όπωςτη γνωρίζουμε σήμερα. Η εργασία των γυναικών αυτών οδήγησε κατ’ αρχάς σε ένα λεπτο-μερές σύστημα ταξινόμησης των αστεριών σε κατηγορίες (η Φα-σματική Ταξινόμηση του Χάρβαρντ), το οποίο με τη σειρά του άνοι-ξε τον δρόμο για τη θεωρητική περιγραφή της εσωτερικής δομήςκαι της εξέλιξης των αστεριών. Επιπλέον, μελετώντας τις μεταβο-λές της λαμπρότητας συγκεκριμένης κατηγορίας αστεριών, μας δό-θηκε η δυνατότητα να μετρήσουμε αποστάσεις στο σύμπαν και ναανακαλύψουμε ότι ο γαλαξίας μας δεν είναι μοναδικός, καθώς πολ-λά από τα «νεφελώματα» που παρατηρούνταν έως τότε με τα τη-λεσκόπια βρίσκονταν σε τεράστιες αποστάσεις και αποτελούσαν καιαυτά ξεχωριστούς γαλαξίες. Τέλος, με τη λεπτομερή μελέ-τη των φασμάτων μάθαμε από τι είναι φτιαγ-μένα τα αστέρια και το Σύμπαν.Χάρη σε αυτές τις ανα-καλύψεις σήμερα κά-νουμε λόγο για Αστρο-φυσική.Πρόσφατα, η δημοσιο-γράφος επιστημονικώνθεμάτων και συγγραφέαςDava Sobel αποτύπωσε τιςιστορίες και τη συμβολή τωνγυναικών υπολογιστών τουΧάρβαρντ κατά τις δεκαετίεςαπό το 1880 έως τα μέσα του20ού αιώνα σε ένα εξαιρετικόβιβλίο με τίτλο “The GlassUniverse. How the ladies of theHarvard Observatory took themeasures of the stars”.

9Αυτή τη χρονιά το Μουσείο Ηρακλει-δών φιλοξενεί δύο ενότητες από τηνέκθεση “Εύρηκα” που αφορά την αρ-χαία ελληνική τεχνολογία και είναι υπότην αιγίδα των υπουργείων Πολιτι-σμού και Αθλητισμού και Παιδείας,

Έρευνας και Θρησκευμάτων. Η μία ενότηταέχει ως θέμα τα αυτόματα των αρχαίων Ελλή-νων και η δεύτερη την τεχνολογία πολέμουστην αρχαία Ελλάδα.

Στην ενότητα της “Εύρηκα” που παρουσιάζε-ται στο κτήριο της οδού Ηρακλειδών 16, το κοινόμπορεί να θαυμάσει επιλεγμένα εκθέματα απότα κορυφαία επιτεύγματα της εξέλιξης της αρ-χαίας ελληνικής τεχνολογίας. Πρόκειται για αυ-τόματες μηχανές με επιστημονικό και πρακτικόενδιαφέρον που αναπτύχθηκαν ή εξελίχθηκανκατά την Ελληνιστική Περίοδο. Η επιλογή τωνΕλλήνων βασιλέων της Αιγύπτου να χρηματοδο-τήσουν τη γνώση και να δημιουργήσουν τη Βι-βλιοθήκη και το Μουσείο της Αλεξάνδρειας στά-θηκε η αιτία για μια πρωτοφανή έκρηξη παραγω-γής γνώσης. Στην Αλεξάνδρεια συνδυάστηκαν ι-δανικά η ελληνική πνευματικότητα και ο κοσμο-πολίτικος χαρακτήρας της ελληνορωμαϊκής πε-ριόδου. Οι επιφανέστεροι μαθηματικοί και μηχα-νικοί της εποχής, οι οποίοι έζησαν μικρότερο ήμεγαλύτερο μέρος της ζωής τους εδώ, κατέστη-σαν την Αλεξάνδρεια το διανοητικό κέντρο τουκόσμου.

Από τις δεκάδες μηχανές που είδαν το φωςτην εποχή εκείνη επελέγησαν και παρουσιάζο-νται ενδεικτικά αυτόματα, όπως το κινητό αυτό-ματο του Κτησιβίου και οι αυτόματες Πύλες τουΝαού. Σε περίοπτη θέση εκτίθεται η βαδίζουσαΘεραπαινίδα σε σχέδια των Ήρωνα και Φίλωνα.Πρόκειται για ομοίωμα σε φυσικό μέγεθος, το ο-ποίο εμπνεύστηκε ο καθηγητής Θεοδόσης Τά-σιος και υλοποίησε ομάδα υπό τον ακαδημαϊκόΜανόλη Κορρέ, ο οποίος μάλιστα το φιλοτέχνη-σε εξολοκλήρου στο χέρι.

Η έκθεση στην οδό Ηρακλειδών ολοκληρώνε-ται με την παρουσίαση του μεγάλων διαστάσε-ων ομοιώματος του Μηχανισμού των Αντικυθή-ρων από μέταλλο και πλεξιγκλάς σε κλίμακα 3προς 1, το οποίο κατασκευάστηκε για λογαρια-σμό του μουσείου σε μελέτη και σχέδια του Αρι-στοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και τοοποίο ενσωματώνει όλα τα τεκμήρια των πιοπρόσφατων ερευνών. Ένα ομοίωμα που καθι-στά διαυγή τη λειτουργία ίσως του μεγαλύτερουεπιτεύγματος της εποχής εκείνης, που ακόμα ε-ξάπτει την περιέργεια επιστημόνων και ερευνη-τών.

Η δεύτερη ενότητα της “Εύρηκα”, που παρου-σιάζεται στο κτήριο της οδού Αποστόλου Παύ-λου 37, φιλοξενεί εκθέματα και εικαστικές ανα-παραστάσεις τεχνολογίας πολέμου από τηνΠροϊστορία έως τους Ελληνιστικούς Χρόνους. Ι-διαίτερο βάρος δόθηκε ώστε η ενότητα της πο-λεμικής τεχνολογίας να αποκτήσει θεατρικότη-τα και αφηγηματική ροή, ώστε να διατηρεί αμεί-ωτο το ενδιαφέρον τού επισκέπτη και να κε-ντρίζει την περιέργειά του. Ο πρώτος όροφος

είναι αφιερωμένος στο ισχυρότερο και πληρέ-στερο πολεμικό πλοίο της ελληνικής αρχαιότη-τας, την τριήρη. Ο θεατής μπορεί να θαυμάσειτη διάταξη των κουπιών και το τρομερό έμβο-λο. Τα δύο αυτά στοιχεία κατέστησαν την τριή-ρη ναυτικό όπλο που κυριάρχησε στη Μεσόγειογια πολλές δεκαετίες. Σε άλλο χώρο, δίπλα σε έ-να μεγάλου μεγέθους ομοίωμα τριήρους, ανα-παρίσταται σχηματικά η Ναυμαχία της Σαλαμί-νας, η έκβαση της οποίας καθόρισε το μέλλοντου δυτικού πολιτισμού. Τέλος, παρουσιάζο-νται οι χώροι φύλαξης και συντήρησης των πο-λύτιμων για την ασφάλεια των Αθηνών πλοίων,οι λεγόμενοι νεώσοικοι, στα φυσικά λιμάνια τουΠειραιά, καθώς και τα σκευοφυλάκια όπου φυ-λασσόταν η αρματωσιά του πλοίου (κατάρτια,πανιά, σχοινιά, κουπιά). Η εικονογράφηση ανή-κει εξολοκλήρου στον αρχαιολόγο - εικονογρά-φο Γιάννη Νάκα, ενώ το μοντέλο της τριήρουςόπως και εκείνο της θαλάσσιας ελέπολης στονπάνω όροφο προέρχονται από τη συλλογή τουΔημήτρη Μάρα.

Στον δεύτερο όροφο, ο θεατής γνωρίζει τονοπλίτη και τον φορητό του οπλισμό. Από την α-σπίδα του Αχιλλέα, την εντυπωσιακή και λαμπε-ρή πανοπλία του Μυκηναίου άρχοντα, μέχρι τοσπαθί, το δόρυ, το τόξο και από το μυθικό φλο-γοβόλο μέχρι τον τρομερό καταπέλτη και τοπρώτο κανόνι της μυθολογίας των πολέμων, τοατμοτηλεβόλο. Σημαντικό χώρο καταλαμβά-νουν οι περιτοιχίσεις πόλεων και τα οχυρωματι-κά έργα, όπως και ο επιθετικός ή αμυντικός πο-λιορκητικός εξοπλισμός, με σχεδιαστικές ή σεμορφή μακέτας αναπαραστάσεις τείχους και μη-χανών. Η τελευταία αίθουσα είναι αφιερωμένηστις επικοινωνίες με αναφορές στις φρυκτωρίεςκαι στον υδραυλικό τηλέγραφο. Ειδική παρου-σίαση με διαδραστική αναπαράσταση γίνεταιστην αποστολή κρυπτογραφημένων μηνυμάτων

με κινητά μέσα (σκυτάλη, δίσκος) και στην εκ τουμακρόθεν επικοινωνία με τον οπτικό τηλέγρα-φο. Η εικονογράφηση και εδώ είναι έργο τουΓιάννη Νάκα και η πανοπλία προέρχεται από τησυλλογή του Δημήτρη Κατσίκη.

Διασταυρώσεις Φιλοσοφίας και Επιστήμης κάτω από την Ακρόπολη

Εισηγητής: Γιώργος Βλαχάκης, δρ Ιστορίας καιΦιλοσοφίας των Επιστημών, καθηγητής ΕΑΠ

Στον χώρο του Μουσείου Ηρακλειδών διεξά-γεται ένα σεμινάριο Φιλοσοφίας και Επιστήμηςπου διερευνά σημαντικές πτυχές της φιλοσοφι-κής και επιστημονικής σκέψης στον ελληνισμό α-πό την Άλωση μέχρι τις ημέρες μας. Στόχος τουσεμιναρίου είναι να φέρει και πάλι στην επιφά-νεια και να αναδείξει το φιλοσοφικό και επιστη-μονικό έργο των Ελλήνων λογίων στη διαχρονίατου νεότερου ελληνισμού, ένα έργο που εν πολ-λοίς είναι σήμερα σχεδόν ξεχασμένο και παρα-γνωρισμένο. Το σεμινάριο θα διεξαχθεί με βάσητις πηγές, την υπάρχουσα βιβλιογραφία και τονμεταξύ τους γόνιμο και διαρκή διάλογο. Αυτός οδιάλογος φιλοδοξούμε να αποτελέσει και τονκεντρικό άξονα μεταξύ όσων συμμετέχουν στοσεμινάριο προκειμένου να κατανοήσουν το πε-ριεχόμενο της προσπάθειας των Ελλήνων λο-γίων όχι μόνο να διατηρήσουν αλλά και να προ-χωρήσουν τον σχετικό προβληματισμό σε και-ρούς χαλεπούς.

Ο κύκλος σεμιναρίων ερευνά αδρομερώς τηνπερίοδο του Βυζαντίου, καλύπτει την περίοδοτης Τουρκοκρατίας και ολοκληρώνεται με την ί-δρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Οκόσμος των ιδεών θα συνδυαστεί και με τις ι-στορίες των ανθρώπων από τους οποίους αυ-τές αναβλύζουν ή/και διαχέονται. Οι συμμετέ-χουσες και οι συμμετέχοντες θα κληθούν ναπραγματοποιήσουν μια σειρά από σύντομεςδραστηριότητες προκειμένου να εμπλακούν ό-σο πιο δημιουργικά γίνεται στη σχετική διαδικα-σία. Απομένουν άλλες δύο συναντήσεις, ενώ έ-χουν ήδη πραγματοποιηθεί οι δύο πρώτες. Οισυναντήσεις έχουν και αυτοτελή χαρακτήρα καιδεν είναι απαραίτητη προϋπόθεση η παρακο-λούθηση των προηγούμενων.

Στην τρίτη συνάντηση θα αναπτυχθεί η δρα-στηριότητα των λογίων στον χώρο της καθ’ η-μάς Ανατολής κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνακαι μέχρι την έναρξη της Επανάστασης. Το εν-

διαφέρον μας εστιάζεται στη Φιλοσοφία και τηνΕπιστήμη όπως αυτές διδάχτηκαν και διαχύθη-καν στα Βαλκάνια κατά τον 18ο αιώνα. Μέσα απόαναφορές σε έργα των Βικέντιου Δαμοδού, Με-θόδιου Ανθρακίτη, Ευγένιου Βούλγαρη, Νικηφό-ρου Θεοτόκη, Νικόλαου Ζερζούλη και άλλωνσημαντικών στοχαστών εκείνης της περιόδουθα μελετηθεί η ανάπτυξη της φιλοσοφικής και ε-πιστημονικής σκέψης, θα συζητηθεί ο ρόλοςτους στη θεμελίωση της εθνικής συνείδησης και

θα εντοπιστούν οι εστίες αντίδρασης στο προο-δευτικό αυτό ρεύμα.

Η τέταρτη συνάντηση αυτού του κύκλου περι-λαμβάνει την ανίχνευση της παρουσίας της Φι-λοσοφίας και της Επιστήμης κατά τη διάρκειατου πρώτου τετάρτου του 19ου αιώνα και μέχριτην Επανάσταση. Είναι η περίοδος που ο ριζο-σπαστικός διαφωτισμός αναμετράται με το πα-ραδοσιακό ρεύμα. Στοχαστές όπως ο ΙώσηποςΜοισιόδακας, ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Χριστό-δουλος Παμπλέκης κ.ά. δίνουν ένα στίγμα που έ-χει κατεύθυνση προς τη Δύση, ενώ άλλοι όπως οΣέργιος Μακραίος και ο Αθανάσιος Πάριος ανθί-στανται επιμένοντας σε μια προσέγγιση πουφαίνεται να είναι τουλάχιστον επιφυλακτική στιςκαινοτομίες. Τα περιοδικά της εποχής, με κυ-ρίαρχο τον “Λόγιο Ερμή”, παίρνουν και αυτά μέ-ρος στη διαμάχη. Είναι τελικά η στιγμή που ο Δια-φωτισμός στην Ελλάδα ηττάται; Η απάντησηδεν είναι φυσικά μονοσήμαντη.

Περισσότερες πληροφορίες στον ιστότοποτου μουσείου https://herakleidon-art.gr/

Δ.Π.

ΠΡΙΣΜΑ ΣΑΒΒΑΤΟ 23 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 201921/ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ,

Μέχρι τις 10 Μαρτίου το Μουσείο Ηρακλειδών φιλοξενεί την έκθεσηφωτογραφίας «Πατριδογνωσία» της Ανθή Ξενάκη.Η Ανθή Ξενάκη πλησιάζει με ιδιαίτερο τρόπο χώρους όπου η φθορο-ποιός δύναμη του χρόνου σε συνδυασμό με την εγκατάλειψη από τουςανθρώπους αφήνουν έντονα τα σημάδια τους. Το στένεμα των κάδρωνκαι η εστίαση στη λεπτομέρεια αφαιρούν ένταση και αποδραματοποιούντο θέμα και το μετατρέπουν σε προσωπικό κτήμα της φωτογράφου,έτσι που στο τέλος το κυρίαρχο να μην είναι το Ξενία της Άνδρου, τα λι-πάσματα της Δραπετσώνας ή η Μακρόνησος, αλλά η ματιά της.

Ημερομηνίες: Τετάρτη 13 Φεβρουαρίου, 13 Μαρτίου, 27 Μαρτίου, 3 Απριλίου 2019Επιστημονική επιμέλεια: δρ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ

Ημερομηνία: Τετάρτη 13 Φεβρουαρίου 2019Ομιλήτρια: Δρ Μεταξία Τσιποπούλου, επίτιμη διευθύντρια, υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητι-σμού, Εθνικό Αρχείο Μνημείων

Ημερομηνία: Τετάρτη 13 Μαρτίου 2019Ομιλήτρια: Δρ Κατερίνα Βουτσά, επιμελήτρια αρχαιοτήτων Τμήματος Συλλογών Προϊστορι-κών, Αιγυπτιακών, Κυπριακών και Ανατολικών Αρχαιοτήτων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μου-σείου

Ημερομηνία: Τετάρτη 27 Μαρτίου 2019Ομιλητής: Δρ Κωνσταντίνος Πασχαλίδης, επιμελητής αρχαιοτήτων Τμήματος Συλλογών Προϊ-στορικών, Αιγυπτιακών, Κυπριακών και Ανατολικών Αρχαιοτήτων του Εθνικού ΑρχαιολογικούΜουσείου

Ημερομηνία: Τετάρτη 3 Απριλίου 2019Ομιλητής: Δρ Κωνσταντίνος Νικολέντζος, προϊστάμενος Τμήματος Συλλογών Προϊστορικών,Αιγυπτιακών, Κυπριακών και Ανατολικών Αρχαιοτήτων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου

9

Δ.Π.

https://www.youtube.com/watch?v=jSQNEPbQOiI

στο Μουσείο ΗρακλειδώνΈκθεση «Εύρηκα: Επιστήμη, Τέχνη και Τεχνολογία των αρχαίων Ελλήνων»

ΣΑΒΒΑΤΟ 23 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 201923/

9Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδό-σεις Ροπή το βιβλίο “Η κληρονομιά τουΚοπέρνικου, η κοσμική σημασία μας σεένα σύμπαν πλανητών και πιθανοτή-των”, σε μετάφραση των Γρηγόρη Πα-νουτσόπουλου και Θεμιστοκλή Χαλικιά.

Πρόκειται για ένα βιβλίο που έχει αποσπάσει ση-μαντικές διακρίσεις (καλύτερο επιστημονικό βι-βλίο για το 2014 σύμφωνα με τους “SundayTimes” και το NBC News, συμμετοχή στη λίστα μετη δεκάδα καλύτερων επιστημονικών βιβλίωνγια το 2014 από το “Publishers Weekly”, υποψη-φιότητα για το καλύτερο βιβλίο Φυσικής αλλά καιγια το βραβείο E.O. Wilson Literary ScienceWriting Award για το 2015), καθώς καταφέρνει μεεξαιρετική επιτυχία να παρουσιάσει μια σειράπροβληματισμών γύρω από την ύπαρξη ζωήςστο σύμπαν χρησιμοποιώντας ερμηνευτικά ερ-γαλεία από την Αστροφυσική, την Kοσμολογία, τηΒιολογία, τη Φιλοσοφία και την Ιστορία της Φυσι-κής.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.Το 1543 δημοσιεύεται το έργο του Κοπέρνικου“Περί των περιστροφών των ουράνιων σφαιρών”.Έως τότε το κυρίαρχο σύστημα για την ερμηνείατου σύμπαντος θεωρούνταν το πτολεμαϊκό, έναπολύπλοκο σύστημα με κέντρο την ακίνητη Γη, ηοποία περιβάλλεται από κρυστάλλινες σφαίρες.Το νέο σύμπαν του Κοπέρνικου προτείνει την κυ-κλική κίνηση όλων των ουράνιων σωμάτων γύρωαπό τον Ήλιο και την περιστροφή της Γης γύρω α-πό τον άξονά της. Το ολοκληρωμένο αυτό ηλιοκε-ντρικό μοντέλο, ως ένα ενοποιημένο σύστημα μεαπόλυτη τάξη, μετατοπίζει τη Γη από το κέντροτου σύμπαντος και τη θέτει σε περιστρεφόμενητροχιά γύρω από τον Ήλιο.

Η συμβολή του Κοπέρνικου και το πέρασμα σεένα ηλιοκεντρικό σύστημα θεωρείται κομβικήςσημασίας τόσο για την Ιστορία της Αστρονομίας,αφού ανοίγει τον δρόμο για ένα νέο επιστημονικόπαράδειγμα (το οποίο θα συνεχίσει να διαμορφώ-νεται και αργότερα από τον Γαλιλαίο, τον Bracheκαι τον Kepler), όσο και για τη Φιλοσοφία και τιςθρησκευτικές παραδόσεις, αφού επαναπροσδιο-ρίζει τη θέση της Γης και κατ’ επέκταση τη θέσηανθρώπου στον κόσμο.

Στο βιβλίο ο C. Scharf εκκινεί από τις κοπερνίκει-ες θέσεις και παρουσιάζει εξαρχής τις προβλημα-τικές που προκύπτουν από αυτές, δημιουργώνταςερωτήματα στους/τις αναγνώστες/τριες για μιαπληθώρα ζητημάτων. Υπάρχει κέντρο στο σύ-μπαν και, αν ναι, ποιο είναι αυτό; Ποια είναι η θέσημας σε αυτό το πολύπλοκο σύμπαν; Είναι σημαντι-κή και μοναδική; Πόσο συχνή είναι η ζωή στο σύ-μπαν; Τι μας καθιστά ανθρώπους; Το είδος τηςνοημοσύνης μας είναι μοναδικό, ξεχωριστό ή ιδιαί-τερα απίθανο; Είμαστε μόνοι; Πόσο σπάνια ή συ-νηθισμένη είναι η ζωή σαν αυτή που έχει εμφανι-στεί στη Γη;

Με επιδεξιότητα ο Scharf διαπραγματεύεται

τους παραπάνω προβληματισμούς δημιουργώ-ντας ένα πλέγμα μεταξύ Ιστορίας και Φιλοσοφίαςτης Επιστήμης όχι τόσο για να δώσει σαφείς απα-ντήσεις όσο για να μας προβληματίσει σχετικά μετον τρόπο με τον οποίο κοιτάμε και προσεγγίζου-με τέτοιου είδους ερωτήματα.

Ας εξετάσουμε όμως λεπτομερέστερα μια σει-ρά επιχειρημάτων που αναπτύσσει ο συγγραφέαςγια να παρουσιάσουμε στη συνέχεια τη δική τουπρόταση.

Σύμφωνα με την Κοπερνίκεια Αρχή ή Αρχή τηςΜετριότητας, εφόσον ο Ήλιος βρίσκεται στο κέ-ντρο του σύμπαντος, οι άνθρωποι παύουμε να α-ποτελούμε το κέντρο της ύπαρξης και επομένωςδεν είμαστε ιδιαίτεροι. Επιπλέον, εφόσον το σύ-μπαν σφύζει από ζωή, είναι ένα σύμπαν άπειροκαι πλουραλιστικό. Ουσιαστικά λοιπόν, απομακρυ-νόμενοι από το γεωκεντρικό σύστημα που επέ-τρεπε στον άνθρωπο να βρίσκεται στην κορωνίδατης συμπαντικής πυραμίδας, το ηλιοκεντρικό σύ-στημα μας τοποθετεί σε μια ουράνια σφαίρα ό-μοια με πολλές άλλες.

Ακολούθως, μια συμπλήρωση της ΚοπερνίκειαςΑρχής έρχεται με την Κοσμολογική Αρχή, η οποίασυνδέεται με τη Γενική Θεωρία της Σχετικότηταςτου Αϊνστάιν, η οποία δέχεται ένα ομοιογενές και ι-σότροπο σύμπαν τόσο στον χώρο όσο και στονχρόνο. Αντίθετα, η Ανθρωπική Αρχή του θεωρητι-κού αστροφυσικού B. Carter μας προτείνει να ε-στιάσουμε ή και να εκκινήσουμε από την ύπαρξήμας και να δούμε τι μπορεί αυτή να μας πει για τηφύση και τη Φυσική του σύμπαντός μας. Ο ίδιοςμας λέει: “Παρά το γεγονός ότι η κατάστασή μαςδεν είναι κατ’ ανάγκη κεντρική, είναι αναπόφευ-κτα προνομιακή σε κάποιο βαθμό”.

Ο Scharf, ασκώντας κριτική στην ΚοπερνίκειαΑρχή, μας λέει πως μάλλον έχει φτάσει στο τέλοςτης χρησιμότητάς της σαν καθολικός ολοκληρω-μένος οδηγός για συγκεκριμένα επιστημονικά ε-ρωτήματα και προτείνει για να βρούμε την κοσμι-κή μας θέση, να κοιτάξουμε πέρα από τη μετριό-τητά μας. Από την αρχή σχεδόν του βιβλίου ξεκινάνα σχηματίζει με κομψότητα την επιχειρηματολο-γία του, θεωρώντας πως, παρότι μπορεί να μηνβρισκόμαστε στο κέντρο του σύμπαντος, βρισκό-μαστε σε ένα ενδιαφέρον σημείο τόσο χρονικά ό-σο και χωρικά. Εξετάζει τις συνθήκες του τώραμέσα από ένα παρελθόν 4,5 δισ. ετών και ένα μέλ-λον 5 δισ. ετών, παρομοιάζοντας τη θέση μας μεέναν κόκκο σκόνης σε έναν ωκεανό πιθανοτήτων.

Είμαστε όμως σημαντικοί; Ο Scharf μετατοπίζειτην προβληματική παρουσιάζοντας την Κοσμοχα-οτική Αρχή, ένα σημείο ανάμεσα στην τάξη καιστο χάος και μας προτείνει ότι η θέση μας στο σύ-μπαν “είναι ξεχωριστή, αλλά όχι σημαντική, είναιμοναδική, αλλά όχι εξαιρετική”. Με τη θέση αυτήπροσπαθεί να συμβιβάσει την κοπερνίκεια μετριό-τητα με τη ιδιαιτερότητα, επιτρέποντας και συν-δυάζοντας την πληθώρα ζωής στο σύμπαν με τηδική μας μοναδικότητα.

Αυτό που παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρονείναι η πολυεπίπεδη αφήγηση του βιβλίου. Εξετά-ζοντας την πιθανότητα της ζωής, ο Scharf κινείταισε ένα εύρος επιστημονικής γνώσης από τον κβα-ντικό κόσμο, στον κόσμο της Βιολογίας του DNAκαι του RNA, στους πλανήτες και τους εξωπλανή-τες, στην ύλη και την κοσμική ακτινοβολία. Αναζη-τά την ύπαρξη μεταξύ Αστρονομίας και Γενετικής,σε κοσμικό και μικροσκοπικό επίπεδο, από τα α-στέρια στους μικροοργανισμούς, ενώνοντας τονήμα του μακρινού συμπαντικού παρελθόντος μετις συνθήκες του τώρα που διαμορφώνουν την ύ-παρξή μας.

Κομβικής σημασίας θεωρίες από το πεδίο τηςΦυσικής και της Αστρονομίας, πολύπλοκες ιστορι-κές και φιλοσοφικές έννοιες συνδέουν με ευχάρι-στο και άμεσο τρόπο την ύπαρξή μας με τον συ-μπαντικό χώρο και χρόνο, υπενθυμίζοντάς μαςσυνεχώς ότι η απάντηση στην ερώτηση για την ιδι-αιτερότητα της θέσης μας στο σύμπαν επηρεάζειτη μέθοδο με την οποία ψάχνουμε τη ζωή πέρακαι έξω από τον πλανήτη μας.

Το βιβλίο απευθύνεται τόσο στο ευρύ κοινό ό-σο και σε πιο εξειδικευμένους αναγνώστες/τριες.Ενώ δεν απαιτεί την εξοικείωση με πολύπλοκεςθεωρίες και έννοιες, παράλληλα προβληματίζει εκνέου τους/τις περισσότερο μυημένους/ες, καθώςσυνδέει την επιστήμη με τη Φιλοσοφία και κατα-πιάνεται με ζητήματα που αφορούν την ύπαρξήμας, αναδεικνύοντας τον κοινωνικό χαρακτήρακαι ρόλο τους στην καθημερινή μας ζωή. Αποτελείλοιπόν μια εξαιρετική πρόταση για όσους/ες εν-διαφέρονται να γνωρίσουν το άπειρο σύμπαν καιτην ιστορία του και να κατανοήσουν τη θέση μαςσε αυτό.

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΧΟΡΔΑΚΗ, ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΛΑΖΟΠΟΥΛΟΥ

9Τα τελευταία χρόνια, οι επιστήμονεςκρούουν όλο και πιο συχνά τον κώδωνατου κινδύνου για τη ρύπανση που οφεί-λεται στα πλαστικά. Μεγάλες ποσότη-τες πλαστικών απορριμμάτων συσσω-ρεύονται στις χωματερές αλλοιώνο-

ντας καθοριστικά το περιβάλλον. Καθώς τα πλα-στικά αποτελούν μη βιοδιασπώμενα υλικά, πα-ραμένουν αναλλοίωτα στους χώρους που απορ-ρίπτονται για πολλές δεκαετίες ή διαλύονται με-ρικώς, αποβάλλοντας τοξικές ουσίες που μολύ-νουν το έδαφος, τον αέρα και το νερό. Κατά συ-νέπεια, μέρος των τοξικών αυτών ουσιών κατα-ναλώνεται τελικά και από τον ίδιο τον άνθρωπομέσα από την τροφική αλυσίδα.

Τις τελευταίες δεκαετίες το πρόβλημα διογκώ-νεται, καθώς η βιομηχανία έχει συμβάλει στην υ-περπαραγωγή πλαστικού μίας χρήσης. Η εξάπλω-ση του προβλήματος κάνει επιτακτική την ανάγκηνα αναζητηθούν τρόποι αντιμετώπισής του. Οι λύ-σεις ποικίλλουν: από τη μείωση της παραγωγήςπλαστικών υλικών και την αντικατάστασή τους μεβιώσιμα υλικά μέχρι τη δημιουργία βιοδιασπώμε-νων πλαστικών, την ανακύκλωση και την επανα-χρησιμοποίησή τους. Η ανάγκη μετάβασης από τηγραμμική παραγωγή σε ένα κυκλικό μοντέλο οικο-νομίας φαντάζει όλο και περισσότερο αναγκαία. Ημετάβαση σε μια κυκλική οικονομία, ωστόσο, δεναπαιτεί μόνο τη δέσμευση του επιχειρηματικούκλάδου, της Πολιτείας και των καταναλωτών, αλ-λά και του ερευνητικού δυναμικού για την εύρεσηνέων καινοτόμων λύσεων. Μια τέτοια δημιουργικήλύση επιχειρεί να δώσει και η ομάδα The New Rawμε το έργο της Print your City, μέσα από το οποίο δί-νει τη δυνατότητα στους κατοίκους μιας πόλης ναμετατρέψουν τα πλαστικά τους απορρίμματα σεχρηστικά αντικείμενα για τον δημόσιο χώρο, στοπλαίσιο του προγράμματος Zero Waste Future τηςCoca-Cola.

|Τι είναι το project Print your City και ποιοςείναι ο σκοπός του;

eTo Print Your City είναι μια δράση κατά την ο-ποία μετατρέπουμε πλαστικά απορρίμματα

σε χρηστικά αντικείμενα με τη βοήθεια της ρομπο-τικής τρισδιάστατης εκτύπωσης. Ξεκινήσαμε μεαυτή την ιδέα στο ́Αμστερνταμ το 2016. Εκεί διε-ρευνήσαμε κατά πόσο τα πλαστικά απορρίμματατης πόλης μπορούν να αποτελέσουν την πρώτη ύ-λη για τον τρισδιάστατο εκτυπωτή προκειμένου νακατασκευάσουμε έπιπλα για τον δημόσιο χώρο. Έ-χοντας καταφέρει να αποδείξουμε τις δυνατότη-τες του υλικού και της τεχνολογίας, τεστάρουμεγια πρώτη φορά την ιδέα σε μια ολόκληρη πόλη! Γιατο Print Your City της Θεσσαλονίκης καλούμε τουςκατοίκους της πόλης να συμμετέχουν στην αναδια-μόρφωση του δημόσιου χώρου. Αφενός σχεδιάζο-ντας τα νέα έπιπλα της πόλης και αφετέρου δίνο-ντας τη δυνατότητα υλοποίησής τους ανακυκλώ-νοντας τα πλαστικά απορρίμματα της πόλης με τηβοήθεια της τρισδιάστατης εκτύπωσης.

|Πώς αποφασίσατε να υλοποιήσετε τηνιδέα στη Θεσσαλονίκη;

eΥπάρχουν πολλοί λόγοι που μας οδήγησανστη Θεσσαλονίκη. Αρχικά, πρόκειται για μια

πόλη με υψηλά ποσοστά σε ανακύκλωση και επι-πλέον το μέγεθος της πόλης διευκολύνει την κατα-γραφή του περιβαλλοντικού αποτυπώματος τηςδράσης Print Your City. Επίσης, το νέο πρόγραμματης Coca-Cola Zero Waste Future, στο οποίο εντάσ-σεται και η δράση Print Your City, αποτέλεσε για ε-μάς μοναδική ευκαιρία, καθώς μέσα από αυτή τηνπρωτοβουλία και συνεργασία μάς δόθηκε η ευκαι-ρία να γυρισουμε στην Ελλαδα και να φέρουμε στηζωή ένα πολλά υποσχόμενο όραμα τόσο για τηνπόλη της Θεσσαλονίκης όσο και για όλη τη χώρα.Πολύ σημαντικό επίσης είναι και το γεγονός ότι α-ρωγός σε όλη αυτή την προσπάθεια είναι και ο δή-μος ο οποίος αγκάλιασε αμέσως αυτή την προσπά-θεια, δίνοντάς μας την ευκαιρία να διερευνήσουμεγια πρώτη φορά αυτή την ιδέα σε κλίμακα πόλης.

|Ποιες διαδικασίες περιλαμβάνει και ποιομπορεί να είναι το τελικό αποτέλεσμα;

eΗ παραγωγή ενός αντικειμένου περιλαμβά-νει τα στάδια του σχεδιασμού, της επεξεργα-

σίας του πλαστικού και φυσικά της τρισδιάστατηςεκτύπωσής του. Η διαδικασία της ανακύκλωσηςτου πλαστικού ξεκινά με τον διαχωρισμό στουςδιαφορετικούς τύπους των πλαστικών (PP, PE, PETκ.ο.κ.). Στη συνέχεια, το υλικό καθαρίζεται καιθρυμματίζεται προκειμένου να χρησιμοποιηθείστον εκτυπωτή. Τέλος, τα θρυμματισμένα πλαστι-κά (flakes) τροφοδοτούν τον extruder του ρομπότ

για να ξεκινήσει η διαδικασία της τρισδιάστατης ε-κτύπωσης. Μέχρι σήμερα κατασκευάζουμε κυ-ρίως έπιπλα για τον δημόσιο χώρο. Ωστόσο, εξετά-ζουμε και νέα πεδία εφαρμογής.

|Τι είδους έρευνες χρειάστηκαν για ναμπορέσει να εφαρμοστεί το έργο αυτό;

Ποιοι διαφορετικοί τομείς χρειάστηκε να συμ-βάλουν για να πραγματοποιηθεί;

eΗ έρευνά μας ξεκίνησε από τα υλικά, κάνο-ντας πολλές εργαστηριακές μετρήσεις προ-

κειμένου να κατανοήσουμε τις μηχανικές ιδιότη-τες του υλικού συνδυαστικά με την τεχνολογία τηςτρισδιάστατης εκτύπωσης. Επιπλέον, μελετούμετη σχέση γεωμετρίας και μηχανικής ικανότηταςτου αντικειμένου, ενώ εξελίσσουμε διαρκώς τηντεχνολογία (hardware και software) με βάση τις α-παιτήσεις του έργου.

|Σε ποιους χώρους μπορεί να εφαρμοστείτο project;

eΜε τον συγκεκριμένο συνδυασμό υλικού-τε-χνολογίας-σχεδιασμού υπάρχουν πολλαπλές

δυνατότητες εφαρμογών στο δομημένο περιβάλ-λον. Αυτή την περίοδο ασχολούμαστε κυρίως μετον αστικό εξοπλισμό αλλά και αρχιτεκτονικά στοι-χεία, όπως όψεις κτηρίων κ.ά.

|Με ποιον τρόπο εξυπηρετεί το συγκεκρι-μένο έργο τους κατοίκους μιας πόλης; Σε

ποια στάδια έχουν τη δυνατότητα να συμμετέ-χουν;

eΤο Print Your City δίνει τη δυνατότητα στουςκατοίκους της πόλης να συμμετέχουν ενεργά

στον σχεδιασμό και στη δημιουργία του δημόσιουχώρου. Οι κάτοικοι μπορούν τόσο να σχεδιάσουντα δικά τους έπιπλα για την πόλη όσο και να δώ-σουν μια “δεύτερη ζωή” στα πλαστικά τους απορ-ρίμματα, δωρίζοντάς τα στο project. Επιπλέον,μπορούν να μας επισκεφτούν στο Zero Waste Labστη Θεσσαλονίκη και να παρακολουθήσουν ζω-ντανά τη διαδικασία της ανακύκλωσης και παρα-γωγής με τον ρομποτικό βραχίονα.

ΔΑΦΝΗ ΑΡΝΕΛΛΟΥΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ, ΕΜΠ

MSC IN ADVANCED ARCHITECTURE IAAC

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ:www.thenewraw.orgwww.printyourcitycoca-cola.grZero Waste Lab, Εγνατίας 154, εντός Helexpo, 546 36, Θεσσαλονίκη

EΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΕΧΝΕΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

Κομβικής σημασίας θεωρίεςαπό το πεδίο της Φυσικής καιτης Αστρονομίας, πολύπλοκεςιστορικές και φιλοσοφικέςέννοιες συνδέουν μεευχάριστο και άμεσο τρόποτην ύπαρξή μας με τονσυμπαντικό χώρο και χρόνο,υπενθυμίζοντάς μας συνεχώςότι η απάντηση στην ερώτησηγια την ιδιαιτερότητα τηςθέσης μας στο σύμπανεπηρεάζει τη μέθοδο με τηνοποία ψάχνουμε τη ζωή πέρακαι έξω από τον πλανήτη μας

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Η κληρονομιάτου Κοπέρνικου Print

YourCity

Νέα ζωή για τα πλαστικάαπορρίμματα της πόλης

Ρομποτικός βραχίονας κατά τηδιάρκεια της 3D εκτύπωσης στοZero Waste Lab.Photo Credit: Στέφανος Τσακίρης

Θρυμματισμένα πλαστικά ή αλλιώς… η τροφή του 3D printer.Photo Credit: Στέφανος Τσακίρης

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑΣΑΒΒΑΤΟ

23 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2019

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

9Τον Σεπτέμβριο του 2018, σε ένα απότα πάνελ του Συνεδρίου που διοργά-νωσε η Ευρωπαϊκή Εταιρεία της Ιστο-ρίας της Επιστήμης (ESHS) σε συνεργα-σία με τη Βρετανική Εταιρεία Ιστορίαςτης Επιστήμης διατυπώθηκε μια ενδια-

φέρουσα θέση. Οι ιστορικοί των επιστημώνΓκρέιμι Γκούντει, Χάσοκ Τσανγκ, ΟύρσουλαΚλάιν, Ρέιτσελ Μπουν και Μαουρίτσιο Εσπόζιτουποστήριξαν ότι η έννοια της τεχνοεπιστήμης(technoscience) αποτελεί λύση στο πρόβληματης σχέσης επιστημών και τεχνολογίας. Αυτή ηθέση, προφανώς, δεν είναι καινούργια και έχειδιατυπωθεί και υποστηριχθεί από αρκετούς ιστο-ρικούς των επιστημών.

Στη δεκαετία του 1980 οι Μισέλ Καλόν, οΜπρούνο Λατούρ και ο Τζον Λο πρότειναν ένα ερ-μηνευτικό πλαίσιο για τη σχέση επιστήμης και τε-χνολογίας που ονομάστηκε Θεωρία Δρώντος-Δι-κτύου. Πρόκειται για μια προσέγγιση η οποία έχειστόχο να άρει τη διάκριση ανάμεσα σε κοινωνιο-λογικές και νατουραλιστικές προσεγγίσεις στιςσπουδές επιστήμης και τεχνολογίας. Μία από τιςθέσεις της είναι ότι η επιστήμη και η τεχνολογία α-ποτελούν παρόμοιες διαδικασίες και δεν υπάρχεικανένας λόγος να διακρίνονται μεταξύ τους. Αξί-ζει να αναρωτηθούμε το εξής: Ποιο είναι εκείνοτο κρίσιμο χαρακτηριστικό που επιτρέπει στην τε-χνοεπιστήμη να διευρύνεται και να συγκροτείδιαρκώς πιο πολύπλοκα δίκτυα παραγωγής γνώ-σης; Ποια είναι η κινητήρια δύναμη παραγωγής δι-κτύων γνώσης;

Οι ομιλητές του πάνελ στο συνέδριο του Λονδί-νου είχαν μία απάντηση. Η απάντησή τους ήταν ότιτο κριτήριο αλήθειας της τεχνοεπιστήμης είναι ηωφελιμότητα. Αν η τεχνοεπιστήμη παράγει κάτιπου είναι ωφέλιμο και χρήσιμο, τότε προφανώςκαι είναι αληθινό. Το πρόβλημα πάντα στη ΘεωρίαΔρώντος-Δικτύου ήταν ο κίνδυνος του σχετικι-σμού. Αν η γνώση είναι αποτέλεσμα διαπραγμά-τευσης μεταξύ δρώντων, τότε πώς μπορούμε ναείμαστε βέβαιοι ότι τα αποτελέσματα της επιστή-μης ανταποκρίνονται στη μία, μοναδική και ανε-ξάρτητη πραγματικότητα; Με την έννοια της ωφε-λιμότητας, ο πυρήνας της τεχνοεπιστημονικής δια-δικασίας παραμένει θωρακισμένος και κλειστός α-πέναντι στον σχετικισμό. Όλα αυτά μοιάζουν εύλο-γα και δύσκολα κάποιος δεν θα έγνεφε καταφατι-κά στην άποψη που θα έλεγε πως ό,τι είναι χρήσι-μο είναι και αληθές.

Αυτό που μοιάζει εύλογο, ωστόσο, δεν είναι καιαπαραίτητα ακριβές. Η υλιστική προσέγγιση τηςΘεωρίας Δρώντος-Δικτύου τοποθέτησε στο κά-δρο τις σύνθετες σχέσεις μέσα από τις οποίες πα-ράγεται γνώση. Αυτές οι σχέσεις μεταξύ επιστη-μόνων, μηχανικών και μηχανών ενσωματώνουνκανόνες που γεννιούνται μέσα από δομές εξου-σίας και ένα συγκεκριμένο οικονομικό περιβάλ-λον. Παράλληλα, φανέρωσε μια νέα εικόνα, όπουανθρώπινοι και μη ανθρώπινοι δρώντες έχουνκοινές προθέσεις, από τις οποίες προκύπτει νέατεχνοεπιστήμη. Το μεγάλο ερώτημα είναι: Έχουμεκάποιο κριτήριο για να αναγνωρίσουμε τις κοινέςπροθέσεις των δρώντων που συμμετέχουν στηνπαραγωγή της τεχνοεπιστήμης; Η απάντηση, καιπάλι, είναι η ωφελιμότητα. Λένε ότι ο διάβολος

κρύβεται στις λεπτομέρειες. Αν και η ΘεωρίαΔρώντος-Δικτύου άσκησε γόνιμη κριτική απένα-ντι στις επιστημονικές δομές που συγκρότησε η η-γεμονία του καπιταλισμού, οι οποίες ήθελαν την ε-πιστήμη ως τον αδιαμφισβήτητο μοχλό προόδουκαι ευημερίας και «ενεργητικό» καθοδηγητή της«παθητικής» τεχνολογίας, η θεώρηση αυτή πα-ρερμηνεύτηκε αφήνοντας χώρο σε τεχνοκρατι-κές ερμηνείες. Οι ιστορικοί του συγκεκριμένουπάνελ, στην προσπάθειά τους να συγκροτήσουνέναν σκληρό πυρήνα που θα περιγράφει την τε-

χνοεπιστήμη, έπεσαν στην παγίδα της ωφελιμότη-τας-χρηστικότητας. Στην προσπάθειά τους να ξε-περάσουν τους σκοπέλους και έναν δυνητικό σχε-τικισμό της κοινωνιολογικής προσέγγισης της τε-χνοεπιστήμης, οδηγήθηκαν σε μια άκαμπτη θεώ-ρηση που αφήνει εκτός της τεχνοεπιστήμης πολ-λά μη-ωφέλιμα και μη-χρηστικά. Την ίδια στιγμή σί-γασαν τις βαθιές πολιτικές και κοινωνικές διαστά-σεις της τεχνοεπιστήμης, που αναφέρονται σεσυμφέροντα, συμμαχίες και συγκρούσεις μεταξύδιαφορετικών δρώντων. Το συμπέρασμά τους ή-ταν ότι η τεχνοεπιστήμη είναι αληθής επειδή είναιωφέλιμη.

Η μελέτη της φύσης, ωστόσο, είναι πιο σύνθετηκαι πλούσια από την προσπάθεια παραγωγής χρή-σιμων πραγμάτων. Ο Γάλλος μαθηματικός, φυσι-κός, μηχανικός και φιλόσοφος των επιστημών Αν-ρί Πουανκαρέ έγραψε ένα εξαιρετικό δοκίμιο το1904 με τίτλο “Η αξία της επιστήμης”. Σημειώνει ό-τι ο άνθρωπος της επιστήμης δεν μελετά τη φύσηγια ωφελιμιστικούς σκοπούς: “Ο άνθρωπος της ε-πιστήμης δεν μελετά τη φύση διότι κάτι τέτοιο εί-ναι χρήσιμο. Τη μελετά διότι του αρέσει και του α-ρέσει διότι η φύση είναι όμορφη. Αν η φύση δεν ή-ταν όμορφη, δεν θα άξιζε τον κόπο να τη γνωρί-σουμε, ούτε θα άξιζε τον κόπο να ζήσουμε τη ζωήμας. Δεν αναφέρομαι, βεβαίως, σε εκείνη την ο-μορφιά που ταρακουνά τις αισθήσεις, στην ομορ-φιά που φαντάζει ποιοτική. Όχι πώς την περιφρο-νώ, το αντίθετο, αλλά αυτή δεν έχει καμία σχέσημε την επιστήμη. Αναφέρομαι όμως σε εκείνη τηνπιο κρυφή ομορφιά που εκπορεύεται από την αρ-μονική τάξη των μερών και που μπορεί να γίνει α-ντιληπτή από την ευφυΐα. Αυτή προσφέρει ένασώμα, έναν σκελετό στις ιριδίζουσες όψεις πουγοητεύουν τις αισθήσεις μας και που χωρίς αυτότο στήριγμα η ομορφιά εκείνων των φευγαλέωνονείρων δεν θα ήταν παρά ατελής, συγκεχυμένηκαι μονίμως διαφεύγουσα”.

Υπάρχει, δηλαδή, μια ανιδιοτέλεια από την ο-ποία δεν μπορεί να απαλλαχτεί ο άνθρωπος πουκυνηγά τη γνώση. Αυτή η ανιδιοτέλεια έχει ποιοτι-κά χαρακτηριστικά που δεν μπορούν να γίνουν ω-φέλιμες ποσότητες. Πρόκειται για μια εκλεπτυ-σμένη αισθητική διαδικασία που επιδιώκει δημι-ουργία χωρίς ωφελιμότητα. Είναι η ίδια στόφα α-πό την οποία πηγάζει κάθε έργο τέχνης.

Δ.Π.

Ποιο είναιεκείνο τοκρίσιμοχαρακτηριστικόπου επιτρέπειστηντεχνοεπιστήμηνα διευρύνεταικαι νασυγκροτείδιαρκώς πιοπολύπλοκαδίκτυαπαραγωγήςγνώσης;

Έχουμε κάποιοκριτήριο για νααναγνωρίσουμετις κοινέςπροθέσειςμεταξύανθρώπων και μηχανών;

Η απάντηση, και πάλι, είναι η ωφελιμότητα.Λένε ότι οδιάβολοςκρύβεται στιςλεπτομέρειες.

Η επιστήμη έκανε την τεχνολογία ή η τεχνολογία την επιστήμη;Μέρος τρίτο: Η τεχνοεπιστήμη και το πρόβλημα της ωφελιμότητας

Η ΘΕΩΡΙΑ ΔΡΩΝΤΟΣ-ΔΙΚΤΥΟΥ υποστηρίζει ότι όλα όσα πα-ράγονται εντός της τεχνοεπιστήμης προκύπτουν μέσα από κοι-νωνικές σχέσεις και δίκτυα γνώσης και τα παραγόμενα αποτελέ-σματα διευρύνουν με τη σειρά τους αυτά τα δίκτυα. Όπως οι πολι-τικοί διευρύνουν τις συμμαχίες τους προκειμένου να διατηρήσουντην εξουσία, ομοίως και οι επιστήμονες και μηχανικοί διευρύνουντα δικά τους δίκτυα. Εντός των δικτύων κατασκευάζονται μηχανέςοι οποίες δεν θα μπορούσαν να προκύψουν διαφορετικά. Οι μηχα-νές και όσα προκύπτουν από αυτές είναι προϊόντα των δικτύων.Μηχανές και υποκείμενα αποτελούν μια ενιαία, αλλά όχι αδιαίρετηκοινότητα εντός της οποίας παράγεται τεχνοεπιστήμη.

Η ΕΝΝΟΙΑ της ωφελιμότηταςέχει την καταγωγή της στον 17ο αι-ώνα και στις προγραμματικές διακηρύ-ξεις του Φράνσις Μπέικον και στο “ΝέοΌργανο” (1620). Σκοπός της γνώσης θαέπρεπε να είναι η βελτίωση της κοινω-νίας και της καθημερινότητας. Αν η επι-στήμη βελτίωνε την κοινωνία, τότε ηγνώση που θα προέκυπτε θα ήταναδιαμφισβήτητη.