ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ӘОЖ 631.15.338.48 Қолжазба құқығында

ОМАРОВА ШОЛПАН ЖАКСЫЛЫКОВНА

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕГІСТІК ЖЕРЛЕРДІ БАҒАЛАУ

ӘДІСТЕМЕСІН ЖЕТІЛДІРУ

6D090300 – ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУ

Философия докторы (PhD)

ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекші:

экономикалық ғылымдарының

докторы, профессор Абралиев О. А.

Шетелдік ғылыми кеңесші: (PhD) докторы Наталья Либа

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2014

2

МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР............................................................. 3

АНЫҚТАМАЛАР....................................................................................... 4

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР............................................... 5

КІРІСПЕ....................................................................................................... 6

1 ЖЕРЛЕРДІ БАҒАЛАУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ

НЕГІЗДЕРІ........................................................................................

9

1.1 Жер ресурстарын бағалау жұмыстарының ғылыми негіздері....... 9

1.2 Жер ресурстарын бағалау жұмыстарының сандық және сапалық

әдістері...................................................................................................

29

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЕГІСТІК ЖЕРЛЕРДІ

БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТИІМДІЛІГІН ЗЕРТТЕУ..........................

48

2.1 Егістік жерлердің топырақ құнарлығының көрсеткіштерін

зерттеу..............................................................................................

48

2.2 Ауылшаруашылық аймақтарындағы егістік жерлерді бағалау....... 65

2.3 Егістік жерлерді бағалаудың математикалық

моделі..............................................................................................

78

3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЕГІСТІК ЖЕРЛЕРДІ

БАҒАЛАУДЫҢ БАСЫМ БАҒЫТТАРЫ......................................

91

3.1 Егістік жерлерді бағалаудың әдістемесін жетілдіру..................... 91

3.2 Жерлерді бағалаудың басым бағыттары......................................... 98

ҚОРЫТЫНДЫ........................................................................................ 103

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...................................... 105

3

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Бұл диссертациялық жұмыста келесі стандарттарға сәйкес сілтемелер

көрсетілген:

Қазақстан Республикасы жер кодексі 20.06.2003 №442-11 (17.01.2014

ж. өзгертулермен және қосымшалары)

«Жер ресурстары туралы» Қазақстан Республикасының заңы

22.01.1991 ж.

Жерге орналастыру және жер қатынастары. Нормативтік актілер

жиынтығы 1996 ж.

Жер туралы заң ҚР 24.01.2001ж.

Мемлекет меншігіндегі жер телімдерін тұрақты түрде нақтылаудың

сату және сатып алу ретін бекіту туралы «ҚР үкіметінің үкімі1996 ж. »

10.12.№1511

МЕМСТ 2105-95 09. құжаттарды өңдеудің бірыңғай жүйесі. Мәтінді

құжаттарға талап.

4

АНЫҚТАМАЛАР

Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар

қолданылған.

Мемлекеттік жер пайдаланушылар-мемлекеттік республикалық

және комуналдық заңды тұлғалар.

Жер үлесі-жер учаскесіне құқықтар мен міндеттерге басқа тұлғалармен

бірге қатысудың осы Кодексте және Қазақстан Республикасының қзге де заң

актілерінде беогіленген тіртіппен және жағдайларда бөліп шығарылуы

мүмкін сан жағынан айқындалған үлесі.

Жер-Қазақстан Республикасының егемендігі белгіленетін шектегі

аумақтық кеністік, табиғи ресурс, жалпыға ортақ өндіріс құралы және кез

келген еңбек процесінің аумақтық негізі.

Жер ресурстары-қоғамның материалдық, мәдени және басқа да

қажеттерін қанағаттандыру үшін шаруашылық және өзге де қызмет

процесінде пайдаланылатын немесе пайдаланылуы мүмкін жер.

Жер кадастры- жер туралы мәліметтер жүйесі, мемлекеттік

кадастрлардың құрамдас бөлігі.

Жер учаскесі- осы Кодексте берілген тәртіппен жер қатынастарын

субъектілеріне бекітіп берілетін, тұйық шекара ішінде бөлінген жер бөлігі.

Топырақ қабаты-жердің құрғақ үстіңгі қабаты, тек өзіне тән

құрылымы, құрамы мен қасиеттері бар ерекше табиғи түзілім.

Жер пайдалану құқығы- тұлғаның мемлекеттік меншіктегі жер

учаскесін өтеулі және өтеусіз негізінде шектеусіз мерзімге немесе белгілі бір

мерзім ішінде иелену және пайдалану құқығы.

5

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

АДБ-Азиялық Даму банкі

АДИ-адамдардың даму индексі

АӨК-агроөнеркәсіптік кешен

АҚ-акционерлік қоғам

АҚШ-Америка Құрама Штаттары

АШМ-Ауыл шаруашылық министрлігі

АШТӨ-ауылшаруашылығындағы таза өнімдер

ҒТП-ғылыми-техникалық прогресс

ДСҰ-Дүниежүзілік Сауда Ұйымы

ЕДБ-екінші деңгейдегі банкілер

ЕЖДБ-Еуропалық жаңару және даму банкі

ЕО-Еуропалық Одақ

ЖРБК-Жер ресурстарын басқару комитеті

ЖІӨ-жалпы ішкі өнім

ЖҰӨ-жалпы ұлттық өнім

ӨК-өндірістік кооператив

ҚӨТ-қаржы-өнеркәсіптік топ

ҚР –Қазақстан Республикасы

ТМД-Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы

ТЭН-техника-экономикалық негіздеу

ФНЖ-фермерлік несие жүйесі

ХВҚ-Халықаралық валюта қоры

ХЖДБ-Халықаралық жаңару және даму банкі

га-гектар

ц/га-гектардан центнер

%-пайыз

№-нөмірі

млн-миллион

млрд-миллиард

ж.-жыл

жж.-жылдар

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі -жер ресурстарын ұқыпты да тиімді пайдалану

және бағалау Ата Заңымыздың 38 бабында атап көрсетілген "Қазақстан

Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат

байлықтарына ұқыпты қорғауға міндетті" [1]. Жер ресурстары табиғаттың

құрамдас бөлігі және қоршаған ортаның тепе-теңдігін сақтауда ерекше рол

атқарады. Адамзат баласының шаруашылық жүргізуі мен экономикалық-

әлеуметтік жағдайы жер ресурстарымен тікелей байланысты, барлық дәнді

дақылдардың түсімі жер құнарлығына тәуелді болып отыр. Әсіресе егістік

түсімі топырақ құнарлығынга тікелей тәуелді және құнарлығын арттыру

арқылы бәсекеге қабілетті азық-түлік өнімдерін алуға қол жеткізетіндігімізді

дәлелдеудің қажеті жоқ.

Еліміз XXI ғасырдың екінші онжылдығының төртінші жылында ұлттық

экономикамыздың әлеуетін арттыруға бағытталған "Қазақстан-2050"

стратегиялық бағдарламасын жүзеге асыру шараларын жүзеге асыруда. Осы

аталған бағдарламада жер ресурстарына қатысты арнайы шара

қарастырылған "Жер өңдеу мәдениетін өзгерту және жаңа ғылыми,

технологиялық, басқарушылық жетістіктерді ескере отырып ...

дәстүрлерімізді жаңғыртуымыз қажет" [2]. Аталған мәселенің өзектілігі

егістік алқабтарын бағалауға қатысты, яғни әлемнің дамыған елдеріндей жер

ресурстарын бағалаудың заманауи әдістерін қолдану қажеттілігін алға

тартып отыр.

Қазақстан Республикасында егістік жерлердің сапасы біркелкі емес.

Олардың әр түрлілігі шығымдылығының жоғары болмауына әкеп соғады.

Ауылшаруашылығы саласында егістік жерлерді бағалау ұтымды ұлттық

экономикамызды дамытудың басты бағыттарының бірі болып табылады.

Елімізде егістік жерлердің құнарлығын үнемі арттыру және қорғау ұлттық

экономикамыздың тұрақты дамуы және мемлекетіміздің стратегиялық

саясатымын үндесіп жатыр. Егістік жерлерді бағалау арқылы оның

құндылығын арттырып, бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылық дақылдарын

өсіре аламыз және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз жасай алуға қол

жеткіземіз.Осыған сәйкес егістік жерлерді бағалау әдісін жетілдіру өзекті де,

шешімін күтетін маңызды мәселеге жатады.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық

жұмыстың мақсаты нарық жағдайында егістік жерлерді бағалауды ескере

отырып, оның тетіктерін жетілдіру туралы ұсыныстар енгізу. Алға

қойылған мақсаттарға сәйкес келесі міндеттер қойылды:

- жер ресурстарын бағалауды зерттеу;

- жер ресурстарын бағалаудың әдістемелік негіздерін қарастыру;

- егістік жерлерді бағалау мен тиімді пайдаланудағы шетелдік

тәжірибесін зерттеу;

- егістік жерлерді бағалау;

- аймақтарда егістік жерлердің орналасу ерекшеліктері мен топырақ

құнарлығының көрсеткіштерін;

7

- егістік жерлерді бағалаудың механизмдерін жетілдіру ұсыныстарын

жасау;

- егістік жерлерді пайдалану тиімділігін арттыру мен бағалаудың басым

бағыттарын анықтау.

Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ауыл шаруашылық

егістік жерлерін бағалау тетіктерін жетілдіру жөніндегі шет елдік және

отандық ғалымдардың теориялық тұжырымдамалары мен тәжірибелік

ұсынымдары жатады. Қойылған мақсат пен міндетке жету үшін әр түрлі

әдістер: абстракты логикалық, сараптаулық, статистикалық, салыстырмалы

талдаулар әдістері және автордың зерттелінген еңбек бойынша өзіндік

жасаған ұсыныстары қолданылады. Диссертациялық зерттеудің ғылыми

негізіне ауыл шаруашылығындағы егістік жерлерді пайдаланудың

тиімділігін арттыруда нарықтық экономиканың талабын ескере отырып

бағалауды жетілдіру болып табылады. .

Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығына. Ауыл

шаруашылығында пайдаланылатын егістік жерлердің тиімділігін арттыру

жөнінде негізделген бағалау жөнінде нақты ұсыныстар беру жатады. Ең

негізгі ғылыми жаңалығына жататындар:

- жерлерді бағалаудың теориялық негіздері зерттеледі;

- егістік жерлерді бағалаудың әдістемелері сараланады;

- егістік жерлерді пайдаланудағы бағалаудың маңызы нақтыланады;

- егістік жерлердің жағдайына жүйелі талдау жасалады;

- егістік жерлердің құнарлығын арттырудың тиімділігі есептеледі;

- жерлерді бағалау тетіктерін жетілдіру жөнінде нақты ұсыныстар

жасалады.

Зерттеу жұмысының пәні егістік жерлерді бағалау тетіктерін

жетілдірудің әдістемелік және іс-тәжірибелік мәселелері зерттеудің пәні

болып табылады.

Зерттеу обьектісі Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылық

құрылымдарының егістік жерлері алынды.

Іс-тәжірибелік мәні. Диссертацияның негізгі нәтижелері ҚР Ауыл

шаруашылығы министрлігі және облыстардың ауыл шаруашылық

департаменттерінде егістік жерлердің құнарлығын арттыру

бағдаламаларында, сонымен қатар жоғары оқу орындарының жерге

орналастыру мамандықтарының оқу үрдістерінде пайдалануға болады.

Ғылыми жұмыстың зерттелуі барысында келесі нәтижелерге қол

жеткізіледі:

- жер ресурстарын бағалаудың мәні мен маңызы сараланады;

- жер ресурстарын бағалаудың әдістемелік негіздері зерттеледі;

- егістік жерлерді бағалаудың шетелдік озық тәжірибесі анықталады;

- егістік жерлерді бағалау талдалады;

- аймақтарда егістік жерлердің орналасу ерекшеліктері мен топырақ

құнарлығының көрсеткіштері анықталады;

8

- егістік жерлерді бағалаудың механизмдерін жетілдіру ұсыныстары

жасалады.

- егістік жерлерді пайдалану тиімділігін арттыру мен бағалаудың басым

бағыттарын анықтау.

Ғылыми жұмыстағы алынған нәтижелер еліміздегі егістік жерлерді

тиімді пайдалану және оның өнімділігі арттыру бағытындағы

бағдарламалардың шараларын жүзеге асыруда қолдануға болады. Зерттеудің

негізгі қағидаларының нәтижелері 10 ғылыми мақалады ашық баспасөз

бетінде жарияланған.

9

1 ЖЕРЛЕРДІ БАҒАЛАУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Жер ресурстарын бағалау жұмыстарының ғылыми негіздері

Жер ресурстары – бұл кез келген елдің ұлттық байлығы, халықтардың

әлеуметтік-экономикалық қолайлылығының негізі. Ең алғаш Мәскеу

губерниясындағы шаруалардың жер иемдену құрылымын зерттеген

А.В.Чаяновтың пікірінше жерді бағалау арқылы оны пайдалану тиімділігіне

қол жеткізуге болатындығын дәлелдеген [3]. Оның өзі ұлттың игілігіне,

болашақ ұрпақтары пайдалануы тиіс.

Жер қатынастары саласындағы қордаланып қалған күрделі де қиын

мәселелерді шешу, ауыл шаруашылығындағы шаруа қожалықтарына, АҚ, ӨК

инвестициялар тарту үшін жағдай жасау мақсатында 2003 жылғы маусымда

ел Президентінің Жарлығымен Жер Кодексі қабылданды [4]. Жерге

жекеменшік енгізілуіне орай, еліміздің ауылшаруашылық саласындағы

егістікті тиімді де ұтымды пайдалануға көштік. Себебі дүниежүзілік

дамыған мемлекеттердің тәжірибесі анықтағандай, меншік түрі өзгергенде

ғана жер ресурстарын тиімді де ұтымды пайдалануға қол жеткізу мүмкіндігі

барлығын зерттеулер көрсетті.

Жүргізілген зерттеулер және ғылыми әдебиеттерге шолу барысында

анықтағанымыз, жерді бағалау ерте кезеңнен пайда болған, атап айтсақ

Қытайда б.э.д. 3 мың жылдықта жер қыртысы 9 классқа бөлініп бағаланған,

сонымен қатар жерді бағалау туралы мәліметтер Ежелгі Мысыр, Греция және

Римнің көптеген тарихи жазбаларында кездеседі. Гомера поэмасында (12-8ғ

б.з.д.) гректер жер қыртысы және жер ұғымдарын айыра ұғынды. Жер

сапасын салыстыра бағалау қажеттілігі Ксенофонт шығармаларында және

Аристотельдің оқушысы Теофрасттың шығармаларында көрсетілген.

Ксенофонт (б.з.д. 430-355ж) "экономика" шығармасында, шаруашылықты

дұрыс жүргізу үшін білу қажет, берілген жерде қандай дақылдарды егу керек,

ал бұл үшін жер қыртысының сапасын анықтау керек, яғни басқа

учаскелердің егісімен танысу керектігін атап көрсетпек. Теофраст (б.з.д. 372-

287ж.) жер қыртысының қасиетін есептеу қажеттілігін сыза көрсетуде, әр

түрлі жер қыртыстарына және жердің су өткізгіштілігі, химиялық құрамы,

жылуға қатынасы, құнарлы қабаттарының тереңдігі, оның құрылымына жете

тоқталады.

Ежелгі Римнің жер кадастры жер меншігінің суреттеуін көрсетеді.

Арнайы реестрлерге жер учаскелерінің ауданы, оларды өңдеу әдістері,

сапасы және жерлердің табыстылығы туралы мағлұматтар енгізілген. Қола

кестелерге жерлердің жоспарлары, олардың атаулары, шекаралары және жер

иеліктерінің аудандары жазылып отырған. Соның ішіне жерлердің сапасы

және шаруашылық туралы мағлұматтар енгізілген. Рим кадастрының

принциптері империяның аудандарында және колонияларында кең тарады,

тағы сол сияқты басқа мемлекеттерде қолданды.

10

Ортағасырлық кезеңдерде жер кадастрының дамуы туралы византиялық

ауыл шаруашылық энциклопедия-Геопоники куәландырады. Онда жердің

сапасын жер қыртысының сыртқы түрінен және өсімдіктері, жер

қыртысының дәмі және иісінен анықтауға мүмкін болатыны көрсетілген. Көп

көңіл өңір рельефіне, бөктер экспозицияларына, т.с.с. жер қыртысының

қасиеттеріне, яғни тығыздылығына, құрамына, түсіне аударылды. Жер

қыртысының қасиеттеріне байланысты, оның сапасы және орналасу жағдайы

және жер қыртысын өңдеу, дақылдар жинағы, әр түрлі қыртысқа

жарамдылығы бойынша ұсыныстар жүргізілді.

Батыс Еуропасындағы ортағасырлық кадастрларға франктардың королі

Ұлы Карлдың (742-814ж) жер кадастры Вильгельм Завоеватель (1066-1087ж)

кезіндегі ағылшын "Книгу страшного суда", ол кітапта жерлердің саны және

сапасы туралы жете мәліметтер келтірілген. Мұнда даттық хат алысу

Вольдемар2 (1231ж) кезінде, Фридрихтің2 (1194-1250ж) сицилиялық

кадастры, ағылшындық хат алысу Эдуард1 (1239-1307ж) кезінде, Каламбрии

(1327ж) кадастры, Дофинел (1369ж) аудандарының кадастры,

Бранденбургтың (1375ж) курорюшерлік жерлері бойынша кітабы.

Еуропада XVIII-XIX ғасырларда мемлекеттік шығындар және оларға

байланысты салық салу жүйесі бөлек батыс еуропалық мемлекеттердің

өкіметтерін түбірлі қаржы реформалары және жерлер бойынша кадастр

өндіруге мәжбүрледі.

Оның ішінде Миландық, Тиролдық және Парцеллярлық маңызды болды.

Миландық кадастр, Италияның солтүстік бөлігінде австриялық өкіметпен

жүргізілді, ол жер учаскесінің табыстылығын анықтайтын кадастрлардың

бірі болды. Ол үш бөлімнен тұрды – жерлерді өлшеу, олардың

классификациясы, таза табыс көлемін анықтау. Жерлер тура өлшеніп

құнарлығы бойынша төрт классқа бөлінді: жақсы, орташа, жаман, құнарсыз.

Әр классқа орташа таза табыс орнатылды, ол алынатын салық көлемі және

оның капиталды өзіндік құнының негізгі көрсеткіші болып табылды.

Тиролдық кадастр (1771ж) баға бойынша кадастр. Онда жер иелерінің

айтуы бойынша учаскелер көлемі орнатылады. Жер учаскесінің табыс көлемі

орташа нарықтық баға негіздерінде қойылды. Бірақ баға бойынша кадастр әр

уақытта нақты нәтиже бере алмады, өйткені нарықтық бағалар және

учаскелер табыстылығы сәйкес келмеді және сондықтан ол толығымен

провизорлық (азықтық) мінез алды.

Франциядағы жер туралы парцеллярлық кадастр тура мәлімет берді.Таза

табыс берілген учаскеде 15жыл ішінде ауылшаруашылық дақылдардың

өнімділігі негізінде анықталды. Есептеулердің ең өнімді және өнімді емес

жылдық алынып тасталынып отырды.

Шотландиялық экономист А.Смит (1723-1790 жж.) 1776 жылы 9

наурыздағы жарияланған зерттеу еңбегінде "көрінбейтін қол" арқылы кез-

келген шаруашылық нәтижесі мемлекетке пайда яғни кіріс әкелетіндігін,

міне осы кезде жермен айналысудағы оны бағалаудың қажеттілігін атап

өткен [5]. Жерді бағалау және оның әртүрлі әдістерін өте көп зерттеген

11

ғалымдар К.Маркс (1818-1883 жж.), С.Г.Струмиллин (1877-1974 жж.)

еңбектерінде жер ресурстарын әсіресе жер құнарлығының әр түрлі

болатындығын және осыған сәйкес жер бағасының артуына ықпал жасайтын

факторларды талдаған [6, 7]. Жер рентасының түрлерінің теориясын ең

алғаш ұсынған ағылшын саяси экономикасының классиктері тобына кіретін

экономист Д.Рикардо (1772-1823 жж.) [8] болатын.

Ресей жер кадастры, батысеуропалық мемлекеттердің кадастры сияқты,

ұзақ даму тарихына ие. Ресейдегі бірінші жерлерді тіркеу 9 ғасырда пайда

болды. Олар көбінесе монастырь және шіркеу жерлеріне қатысты болды

және дін басыларын жылжымайтын мүлікпен, соның ішінде жерлермен

қамтамасыз етудің негізі болды.

Біздің заманымызға жеткен көне кадастрлық құжат татарлық иго

кезеңіндегі жерлерді сипаттау болып табылады. Бірінші Киевтік жерлердің

татарлық санағы 1245 ж. өткізілді. 1718 ж. Петр 1 жан басына шаққан

алым жүргізді. Жерлердің сапалы есебі және олардың бағалануы салық

салыну негізі ретінде өзінің мағынасын жоғалтып және ұзақ жылдарға

жоғалып кетті. 1861ж. реформадан кейін крепостнойлар құқығын және

шаруалар жанының төлемін жерге аударуды алып тастағаннан кейін, жер

бағалау жұмыстарында есептеу қажеттілігі туды. Ресейдің Еуропалық

бөлігінің қара топырағын алғаш рет зерттеп оның шығу тегін, химиялық

құрамын, жіктеу принципі және қара топырақты бағалау жүйесінің

әдістеріне өз еңбегін арнаған ғалым В.В.Докучаев (1846-1903 жж.) болды

[9]. В.В.Докучаев топыраққа анықтама берген және топырақтанудың негізгі

құрамын, топырақ туралы ғылымның негізін қалады.

Жер ресуртары адамдардың жер бетінде өз еңбегін қолдануға мүмкіндік

беретін тіршілік ортасы, оны алғаш рет XVII ғасырда өмір сүрген ағылшын

ғалымы Петти Вильям (Уильям Петти) (1623-1687 жж.) атап айтқан болатын

"Тұтыну құндары мен заттық байлықтың көзі тек еңбек қана емес. Еңбек-

байлықтың атасы, жер оның анасы [10].

Қазақстанның жер орнату қызметінің орнау және даму тарихи процессы

ұзақ және күрделі болды. Қазақстанда революцияға дейін жер қатынастары

Ресей империясының заңдылықтарымен реттеліп отырды. Кеңес Үкіметі

1917жылдан кейін жер орнату органдары жер қатынастарын реттеуді, сол

заманға сай жер ресурстарын қорғауды жүзеге асырды. Үкімет 1917 жылы

26 октябрьде қабылданған "Жер туралы" Декрет бойынша жерлерді есепке

алу аса маңызды шара ретінде қаралмады және помещик жерлерін

конфискациялау және фактілік алу актілеріне қосылып отырды.

Қазақстанда жерлердің өзгерісінің екінші кезеңі (1920-1922 жж.) өзінің

негізгі міндеті ретінде патша саясатының жер қатынастарындағы ізін жою

деп қойды. Түркістан Одағының XI съезінің белгіленіп қойған шараларға

қатысты 1920 жылы қыркүйекте жергілікті халықты қамтамасыз ететін жер-

су реформасын жүргізу туралы шешім қабылдады.

Одан кейін шаруалардың жерді қолданушылығын тәртіпке келтіру және

оның кемшіліктерін жою үшін жер есебі жерге орналасушылықпен

12

байланыстырылады, жер есебімен және жер қолданушылығын тіркеу

арасында тығыз байланыс орын алды. "Еңбекке жер қолданушылығы

туралы" заң негізінде 1922 жылдың 22 мамырдан бастап жерлерді ары қарай

бөлуді тоқтатып және міндетті бірыңғай жер орналасушылығынан бас тарту

жай негізде ұйымдастыруға шарттар жасады.

Мемлекеттік жазуларға жататын мәліметтер арнайы құжаттарда

(аудандық карта, халық картасы, халық реесторы, жер қолданушылар

алфавиті) өз көріністерін тапты. Әр жер учаскесіне жер қолданушылық

бойынша, оның ішінде барлық материалдар шоғырланған іс қозғалды. Шетел

әскер интервенциясы және азаматтық соғыс бұл идеяларды өмірге

әкелдірмеді. 1925жылы 9 қазанда СНК РСФСР Қаулысында "Жер

орналасушылығын жақсарту бойынша шаралар туралы" жер кадастрын құру

сұрағына қайта келеді.

Жер өзгерісінің үшінші кезеңін (1926-1928 жж.) Қазақстандағы "Жер

туралы" декреттің жүзеге асырудың соңы деп қарастыруға болады. Жер

кадастрын құрастыру бойынша басқару жұмыстарын НКЗема РСФСР

нұсқауларына қатысты 1927жылы 22 тамыздан бастап жүзеге асырылды,

1923 жылдан бастап сол кезде болған НКЗема жүйесіндегі жерлерді тіркеу

және кадастр бөліміне міндет қойылды. 1929 жылы басталған ауыл

шаруашылықтарын бірыңғай коллективтендіру жер кадастрын жүргізуді

шектеп тастады, кадастр бойынша жұмыстар тоқтатылды. 1930 жылдан

бастап жер орналасушылық толығымен колхоздарға қызмет етуге

бағытталды. 1931жылдан бастап жерлерді бөлу жұмыстары комиссиясымен

жүргізіле бастады. Оның құрамына жер орналастырушылар, агрономдар,

ауыл одағының адамдары, колхоздар кірді.

1933 жылы СССР Наркомземді өңдеді, ал СССР ЦУНХИ мемлекеттік

жоспар жерлердің есебі бойынша нұсқауды бекітті, ол оның тәртібімен

жоспарын жүйелендірді. Есеп бірінші және ағымды болып бөлінді және

карточка немесе тізімдік форма бойынша жүргізілді. Оның жүргізілуі

райондық жер бөлімшелерінің үлкен жер орналасушыларына міндеттелді,

1934 жылы 29 мамырдан бастап "Жерлерді жер-сулары және жер

қолданылуы бойынша бөлу туралы есептемелері туралы" СНК СССР

Қаулысында, жерлердің есебін берумен толықтырылды.

1935-1937жылға дейін колхоздарға мемлекеттік акттер тарату бойынша

іс-әрекеттер жүргізді. Жерлердің есебі және жер қолданушы үшін маңызы

заң актілері, СНК СССР-ң 1935 жылы 7 шілдеде басталған "Ауыл

шаруашылығына жерлерді мерзімсіз қолдануға актілер беру туралы"

қаулысы 1939жылы 27мамырдан басталған ЦК ВКП және СНК СССР-ң

"Колхоздардың қоғамдық жерлерін талан-талаждан қорғау шаралары

туралы" қаулысы болып табылады.

1946-1950 жылдары жер орналасушылығы ауыл шаруашылығының

өндірісінің рационалды ұйымдары үшін, қатысты территориалды шарттарды

жасауға бағытталды, егіс айналымын енгізу, жер өңдеудің мәдени

дақылдарын көтеру.

13

1954 жылы 31 желтоқсаннан басталған СССР Министрлер Одағының

Қаулысымен "СССР жер қорының бірлескен мемлекеттік есебі туралы",

соған қатысты жер пайдаланушыларының және жерлердің мемлекеттік

есебіне мемлекеттік тіркеу бірлескен жүйелердің енгізуі болып табылады.

Жүйені басқару СССР ауыл шаруашылық министрлігіне міндеттелді. Оның

бұл сұрақтарға байланысты нұсқаулары барлық министрліктермен

ведомстволарға, т.с.с. кәсіпорындар, ұйымдар үшін міндетті болды.

Қаулы бойынша бір тіркеу құжаты енгізілді, жерлерді мерзімсіз

қолдануға, ауыл шаруашылық емес ұйымдармен кәсіпорындарға- жерді

қолдануға құқық беретін акт шығарылды. 1956жылы 26 қаңтарда СССР ауыл

шаруашылық министрлігінің қаулысына қатысты екі жаңа құжат

формаларын бекітті: Жерлерді қолдануға құқығы бар актілер және жер

қолданушылықты тіркеу мемлекеттік кітаптары.

1959 жылы "Казгипрозем" жобалау институты, ал 1961 жылы

"Целингипрозем" институты ұйымдастырылды, олар жер қатынастарын

реттеу сферасында, жер ресурстарын қорғауда, жер орналасушылық

әрекеттер жасады. Жер кадастрлық жұмыстарын жүргізудің сапалы жаңа

кезеңін, 1977 жылы СССР Министлер Одағының №501 қаулысымен "Жер

кадастрын жүргізу тәртібі туралы" басталады. Сол уақыттан бастап елде жер

кадастры бірлескен жүйесімен жүргізілуде.

Әлемдік қаржы дағдарысының ауыл шаруашылығындағы көрінісі

ерекше сипатымен: аграрлық дағдарыс созылмалы және агроөндірістік

кешеннің барлық жүйелерін қамтиды, яғни табысы төмен ауылдық

тұрғындар қиын жағдайға ұшырайды. Экономикалық мәселелер ауыл

шаруашылық жерлерін пайдаланудың тиімділігін арттырудың

маңыздылығын алдымызға қойып отыр. Мұнда баға паритеті, шаруа

қожалықтарын қаржылай субсидиялау, олардың мүдделерін ішкі және

әлемдік рынокта қорғау мен қолдау. Дәл осы жерде АҚШ, Жапония және ЕО

мемлекеттерінің мол тәжірибесін үйрену пайдалы болар еді. Ресей мемлекеті

әлемдегі егістіктің 10 пайызын иемденіп отыруына қарамастан, бар болғаны

1,34 пайыз ауыл шаруашылық өнімдерін өндіреді. Өз халқымызды ауыл

шаруашылық өнімдерімен қамтамасыз етіп, құбылмалы баға саясатын бір

жүйеге түсіруге жол ашамыз. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілерге

жеңілдетілген несие беру арқылы, тығырықтан шыға отырып, көкөніс, жеміс-

жидек, ет, сүт өнімдері секілді бірінші қажеттіліктермен өзімізді-өзіміз

қамтамасыз жасауға қол жеткіземіз. Ауыл шаруашылығы саласында

тәуекелділік басым әрі шығыны айтарлықтай мол. Бірақ отандық озық

әдістеріміздің табиғи жақындығы мен үнемділігін ескеруге тиіспіз, сонымен

қатар тек әлемдік деңгейдегі ғылымның жетістіктері ғана ауыл

шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыратындығын

ұмытпайық.

Жер қатынастарының ерекшелігі табыстың өзгеше түрі – жер

рентасымен бөлінген. Бұл көрсеткіш, жер рентасы жерге меншіктің

қатынасын, жерді жалға берудің, сонымен қатар жер телімінің табиғи және

14

экономикалық құнарлығының, территориялық орналасуының сапалық

сипаттарының сандық мәндерімен құнды және маңызды. Жер ғылымында

қоғамдық-өндірістік қатынастар жүйесімен дифференциалдық жер

рентасының пайда болуы, оларды бөлінуі және иемденуінің механизмдері

зерттеледі. Жер қатынастары жердің айналымын қамтамасыз жасалуының

экономикалық механизмімен өзара әрекет жасайды. Бұл механизмдер жерге

меншіктің түрімен анықталады. Егістік түсімін арттыратын ылғал сақтайтын

технологияны қолдану заманауи ауыл шаруашылық техникасын қолданбай

қол жеткізу мүмкін емес. Әлемнің дамыған елдерінің әлеуметтік-

экономикалық саясатында аграрлық құрылым және тамақтану басымдылығы

орын алады. Әлемдегі жер ресурстарының ландшафтық-шаруашылық жер

құрылымы Ресей ғалымдары Акимова Т.А., Хаскин В.В. зерттеулері

бойынша 1 кестеде беріліп отыр [11] .

Кесте 1 - Планетадағы ландшафтық-шаруашылық жер құрылымы

Жер категориялары Планетадағы жерлер ауданы

млн.га %

Ауыл шаруашылық жерлері 3218 21,6

соның ішінде: егістік 1518 10,2

Орман және бұталар 4550 30,5

Өсімдік ландшафы 1132 7,6

Су айдыны және батпақ 1030 6,9

Құрылыс, жол және инфрақұрылым 980 6,6

Шөл және шөлейт 2270 15,2

Басқа 1720 11,6

Барлығы 14900 100,0 Ескерту Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология -М.: ЮНИТИ, 2011-С.228

Сондықтан Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 152-153

бабтарында жер ресурстарын бағалау нақты айқындалған "жерді мемлекеттік

кадастрлық бағалау мен топырақты бағалау тұрақты түрде жүргізіліп

отырады". Себебі, мемлекет үшін азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз жасау

басты шара және оның ұлттық экономиканы дамытудағы маңызы өте

жоғары.

Мемлекетіміздегі қабылданған Жер Кодексіне сәйкес Қазақстан

Республикасының жер қоры нысаналы мақсатына сәйкес 7 санаттарға

бөлінеді:

1) ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер;

2) елді мекендердің жері;

3) өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жері және өзге де ауыл

шаруашылығы мақсатына арналмаған жер;

4) ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жері, сауықтыру

мақсатындағы, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жер;

15

5) орман қорының жері;

6) су қорының жері;

7) босалқы жер.

Сонымен қатар осы Жер Кодексінде Қазақстан Республикасының

аумағында табиғи жағдайлары бойынша мынандай аймақтар ерекшеленеді:

1) орманды дала;

2) дала;

3) қуаң дала;

4) шөлейтті;

5) шөлді;

6) тау етегі-шөлді-далалық;

7) субтропикалық шөлді;

8) субтропикалық-тау етегі-шөлді;

9) орта азиялық таулы;

10) оңтүстік-сібір таулы аймақтар.

Зерттеулер анықтағандай, барлық елдердің басты мақсаты халқының

азық-түлікке деген сұранысын қанағаттандыру болып отыр. Ал қазір біздің

елімізде экономикалық даму мен экономикалық әртараптандыруды, сондай-

ақ аграрлық өндіріс пен азық-түлікті тұтынудың жоғары үлгі-қалыптарымен

қатар, әлемдік коньюнктураның көмір сутегіне тәуелсіздігін қамтамасыз

ететін "жасыл экономикаға" бағыт ұстанған үдемелі индустриялық-

инновациялық бағдарлама жұмыс жасайды

Мемлекетіміз индустриалды-аграрлы елге жатады. Еліміздегі егістік

ауданының жалпы көлемі-21083 мың га, 1 адамға шаққанда-1,28 га/адам. Ал

егістіктің 1 адамға келетін ауданы аймақтар бойынша келесідей: солтүстікте

-4,2 га/адам; шығыста-0,8 адам/га; орталықта-0,7 адам/га; батыста-0,5 адам/га;

оңтүстікте-0,3 адам/га., 1 сурет. Бұдан шығатын қорытынды оңтүстікте

орналасқан 7 миллионнан астам халықтың біраз бөлігін солтүстік ауыл

шаруашылық зоналарына қоныстандыру мүмкіндіктерін қарастыру қажет.

Солтүстік өңірдегі егістіктің ауданы 15268,8 мың га, оның - Қостанай

облысында-5059,5(33,1%) мың га, Ақмола -4659,1(30,5%) мың га, Солтүстік

Қазақстан-4487 (29,4%) мың га, Павлодар-1063,2 (7%) мың га.

0,30,5

4,2

0,70,8

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

4,5

Оңтүстік батыс солтүстік орталық шығыс

Аймақтар

1 ад

амға

шақ

қанд

ағы

егіс

тік а

удан

ы, г

а/ад

ам

16

Сурет 1 - Қазақтан Республикасы аймақтарында 2013 жылы 1 адамға келетін

егістік ауданы, га/адам

Жері қиыршық тас пен құм болып келетін Израиль мемлекетінің

тәжірибесін алсақ, олар ауыл шаруашылығы саласында инновацияны

қолдану арқылы 8 млн. халқын азық-түлікпен қамтамасыз жасап қоймай,

экспортқа көптеп азық-түлік өнімдерін шығарады. Дамыған елдердің 1 гектар

егістігі қанша адамды асырауға мүмкіндігі барлығын Ресей ғалымы Глебова

А.Г. зерттеу дерегіне сүйенсек: Бельгия-12,5 адам, Германия-8 адам,

Жапония-26,5 адам, Нидерланды-16,5 адам, Ұлыбритания-8,0 адм,

Швейцария-16,5 адам [12].

Жердің бағасы оның өндіріс құралы ретінде натуралдық және бағалық

көрсеткіштер жүйесі көмегімен өнімділік қабілетін сипаттайды. Жерді

экономикалық бағалау жердің кадастрлық жүйесінде сипаттайды жердің

экономикалық, шаруашылық құндылығын өндіріс құралы ретінде, сапасы әр

түрлі жерлердің өнімділік қабілетін анықтайды экономикалық көрсеткіштер

жүйесі көмегімен, шаруашылық жағдайының барлық экономикалық және

табиғи кешенді жүйесін ескере отырып. Жер кадастрының құрамында жерді

экономикалық бағалау жерді-бағалау жұмысының соңғы кезеңі, ауыл

шаруашылығында жерлерінің құндылығын өндіріс құралы ретінде

салыстырып отырып анықтайды. Жерді экономикалық бағалаудың мақсаты

жер ресурстарын қорғау және ұтымды пайдалану мәселерін обьективті түрде

шешуге бағытталған, ұлттық экономикадағы шаруашылықтың экономикалық

механизмдерін жетілдіру болып табылады. Жерді экономикалық бағалау бір

аудан бағасы (1 га), оның бонитет мәліметтеріне сүйене отырып, орналасу

ерекшелігін ескеру, топырақтың нақтың ресурсына, өсіруге мүмкіндік

болатын дақыл және басқа жағдайлар. Жерді экономикалық бағалау жапы

және жеке бағалаудан тұрады. Бірінші бағалау топырақ құнарлығының

обьективті көрсеткіштері және егіншіліктің интенсивті деңгейіне жеткендегі

жерді пайдалану тиімділігінің көрсеткіштерімен анықтайды. Ол өсірілетін

ауыл шаруашылық дақылдарының барлық шығындары және нәтижелерін

ескере отырып шығарылады. Осы бағалаудың нәтижесі жер ресурстарын

ұтымды пайдалану шараларын жоспарлауда керек. Жерді бағалау жер

рентасында, жерге төлемде (жер салығы, жалгерлік төлемде) және жер

ресурстарын пайдалануда алынған барлық кірістерде көрініс табады.

Топырақ жамылғысын қорғау және оны тиімді пайдалану топырақта оған

тән емес физикалық, химиялық немесе биологиялық агенттердін болуын

немесе ол агенттердің қажетті орташа жылдық деңгейден асып түсуін

топырақ, ластануы дейді. Топырақ ластануының мынадай түрлері бар:

минералды техногенді қалдықтармен ластану; улы органикалық және

бейорганикалык, қосылыстармен ластану; радиоактивті заттармен ластану.

Топырақтың ластануы қоршаған ортаға қауіпті, өйткені улы заттар қоректік

17

тізбек арқылы топырақтан өсімдікке, өсімдіктен жануарға, жануардан адам

организміне түседі. Қалыпты табиғи жағдайда топырақта болып жатқан

процестердің бәрі тепе-теңдікте болып, онда өздігінен тазару процестері

жүріп жатады. Адамның шаруашылық қызметінің дамуы барысында топырақ

құрамының өзгеруі, тіпті бұзылуы жүріп жатыр. Қазіргі таңда планетадағы

әрбір адамға бір гектарға жетер-жетпес айдалатын егістік жерден келеді. Осы

аз көлемнің өзі адам тіршілігі арқасында одан да бетер азаюда. Құнарлы

жерлердің үлкен бөлігі тау-кен жұмыстары, өнеркәсіп орындары мен қалалар

салу әсерінен жарамсыз болып жатыр. Ормандарды кесу, табиғи өсімдіктер

жамылғысын бұзу, агротехникалық талаптарды сақтамай жерді қайта-қайта

жырту, яғни, топырақтың құнарлы қабатының желмен және сумен жуылып,

бұзылуына алып келеді. Эрозия қазіргі кезде бүкіл дүние жүзінің үлкен

мәселесі болып отыр. Соңғы тек жүз жылдың ішінде су мен жел эрозиясы

нәтижесінде планетада 2 млрд гектар ауыл шаруашылығының құнарлы

жерлері жарамсыз болып қалған.

Антропогендік әсердің бір салдары - топырақ жамылғысынын қарқынды

ластануы. Ластанушылар ролін металдар мен олардын қосылыстары,

радиоактивті элементтер, ауыл шаруашылығында қолданатын тыңайтқыштар

мен улы химикаттар атқаруда.

Топыраққа қауіпті ластаушылардың бірі сынап пен онын қосылыстары

жатады. Сынап қоршаған ортаға улы химикаттармен, металдық сынап және

оның қосылыстары бар өнеркәсіп орындарының қалдықтарымен түсуде.

Топырақ үшін қауіпті ластаушылардың тағы бірі - қорғасын. Бір тонна

қорғасын балқытқан кезде қалдықтармен бірге қоршаған ортаға 25 кг

қорғасын бөлінеді. Жоғарыда айтылғандаи, қорғасын қосылыстары

бензиннің құрамында да кездеседі Сондықтан автокөліктер қорғасынмен

ластаудың көзі болып табылады . Әсіресе қорғасынның мөлшері автокөліктер

көп жүретін үлкен көшелер бойындағы топырақ құрамында көп болады.

Қара және түсті металлургия орталықтарының төңірегіндегі топырақтар

темірмен, мыспен, мырышпен, марганецпен, никелмен, алюминимен және

басқа да металдармен ластанған. Көптеген жерлерде олардың

концентрациясы шекті мөлшерден ондаған есе асып түседі.

Радиоактивті элементтер топыраққа атомдық энергияны пайдалануға қатысы

бар ғылыми-зерттеу ұйымдары мен АЭС, атомдық жарылыстар немесе

өнеркәсіп орындарының сұйық және қатты қалдықтарын кетіру кезінде түсуі

мүмкін.

Топырақтың химиялық құрамына - тыңайтқыштар мен зиянкестерге,

арам шөптерге, ауруларға қарсы әртүрлі химиялық заттар қолданылатын

ауыл шаруашылығы да әсер етеді. Қазіргі кезде ауыл шаруашылығы

процесіндегі зат айналымға түсетін заттардың мөлшері өнеркәсіп

орындарынан бөлінетін заттардан кем түспейді. Айта кетерлігі,

тыңайтқыштар мен улы химикаттарды қолдану жылдан-жылға артып келеді.

Ал топырақтың құнарлылығы алынған өнім мен ондағы өсетін өсімдіктердің

18

түрлік құрамына байланысты. Қазіргі кездегі топырақты ластаушыларының

негізгі көздері мыналар:

- пестицидтер;

- минералдық тыңайтқыштар;

- өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы қалдықтары;

- атмосфераға өнеркәсіп орындарынан бөлінетін газды-түтінді заттар;

- мұнай және мұнай өнімдері.

Топыраққа антропогендік әсер ету оның деградацияға ұшырауына

(эрозия, ластану, тұздану және батпақтану, шөлейттену) алып келеді.

Сондықтан топырақ ластануын болдырмау үшін мынадай шараларды

жүргізу керек:

- табиғатты қорғайтын заңдарды бұлжытпай орындау;

- қоршаған ортаның сапасына бақылау жүргізетін мекемелер қызметін

дұрыс ұйымдастыру;

- топырақты ластаушы заттардың қасиеттерін, жылжу

тәртібін, топырақ процестеріне қатысуын зерттеу;

- зиянды заттардың шекті мөлшерлерін нормалау;

- қауіптілігі бойынша пестицидтерді топтастырып, кейбір

түрлерінің қолданылуын шектеу;

- ауыл шаруашылығында зиянкестермен, арам шөптермен

күресу үшін химиялық әдістердің орнына биологиялық әдістерді қолдану

және т.б.

Ауыл шаруашылық жерлерінің ішіндегі жыртылатын, көп жылдық

өсімдік, ағаштар егілетін (бақтар, жүзімдіктер т.б), үй іргесінде

пайдаланылатын жерлерге және шабындықтар мен жайылымдарды ұтымды

пайдалану маңызды мемлекеттік шараға жатады. Сол үшін топырақты

пайдалану мен оның құнарлылығын арттырудың келесі тәсілдерін жетілдіру

керек:

а) топырақтың су, ауа, жылу тәртібін жақсарту;

ә) топырақтардың қабаттар арасындағы заттар айналымын үдету және

микробиоло-гиялық үрдістерді дамыту;

б) егістікті арам шөптер мен зиянкестерден және ауыл шаруашылығы

дақылдарының кеселінен сақтау;

в) су және жел эрозиясынан сақтау;

г) өсімдік қалдықтары мен тыңайтқыштарды топыраққа жасыру;

д) топырақты өңдеу тәсілдерін жетілдіру.

Зерттелген деректерге сүйенсек, топырақтың пайда болуы, қасиеттерінің

қалыптасуымен өзгеруі табиғи ортаның әсерімен тікелей байланысты

болғандықтан жер бетінде алуан түрлі топырақтар кездеседі. Қазақстан

Республикасында тек қана жазықтық өңірінің өзінде 700-ден аса топырақ түрі

бар. Олардың морфологиялық белгілері, химиялық, физикалық-химиялық

қасиеттері және құнарлылығы әр түрлі. Дегенмен топырақтардың

қасиеттерін, ерекшеліктерін жақсы біліп, түсініп және оларды тиімді

пайдалану үшін классификациялау қолданылады.

19

Топырақтарды жіктеу дегеніміз оларды басты қасиеттеріне және

құнарлылығына байланысты топтарға жіктеп бөлу.

Топырақтарды жіктеу қатарына жататын жұмыстар: жіктеу принциптерін

айқындап алу; таксономиялық бірліктерді қалыптастыру; топырақ

номенклатурасы жүйесін және оның атауын анықтайтын диагностикалық

белгелерді анықтау.

Топырақты жіктеу өте күрделі жұмыс. Бүгінгі таңда топырақтардың

үйлесімді жасалған халықаралық жіктеу жүйесінде қалыптасқан пікір болмай

тұр. Еуропа, Америка, ТМД бұл мәселемен өзінше шұғылдануда. Осы

мәселені шешуде жақсы жетістіктерге жеткен елдер Ресей мемлекеті

(бұрынғы Кеңестер Одағы), Франция, АҚШ, Германия, Польша т.б.

Топырақ классификациясының негізгі бағыттары: экологиялық-

генетикалық, факторлы-генетикалық, морфологиялық-генетикалық,

эволюциялық-генетикалық т.б.

Қазақстандағы қабылданған топырақ жіктелуі В.В. Докучаевтың

экологиялық-генетикалық (географиялық-генетикалық) бағытына негізделген

(К.Ш. Фаизов, 2001). Аталған жіктеу топырақтың табиғи және тарихи дене,

сонымен бірге өндіріс құралы екенін, оның түзілуінің, құрылысының,

құрамының, қасиеттері мен құнарлығының топырақ құраушы факторлардың

өзара тығыз байланысының әсерінен қалыптасатынын ескереді. Яғни

топырақтың барлық табиғи қасиеттері – генетикалық қабаттары,

биологиялық, физикалық-химиялық және басқа қасиеттері де ескерілген.

Аталған жіктеу қағидалары Қазақстан Республикасында кездесетін көп түрлі

топырақ жамылғысын жүйелеп топтауға қолайлы болып келеді.

Бүгінгі таңда елімізде топырақ жіктелуін құру кезінде келесідей

принциптер іс жүзінде пайдаланылады:

- жіктеу топырақтың негізгі қасиеттеріне және режимдеріне сүйеніп,

топырақ түзілуін қамтамасыз ететін құбылыстарды ескеруі керек. Бұл

топырақтың пайда болу тегін ескеріп және сонымен бірге экологиялық,

морфологиялық және эволюциялық бағыттарды да қамтуы тиіс.

- жіктеу ғылыми таксономиялық бірліктер жүйесіне негізделіп құрылуы

керек;

- адамзаттың әрекетінен болған топырақ құрамындағы өзгерістер,

қасиеттер жіктелуінде көрсетілуі қажет;

- жіктелу топырақтың өндірістік ерекшеліктерін айқындап, оны ауыл

және орман шаруашылығы салаларында тиімді қолдануға мүмкіндік беруі

тиіс.

Табиғатта кездесетін топырақтарды дұрыс жүйелеп оған толық атау беру

үшін таксономиялық бірліктер жүйесі қолданылады. Топырақтану

ғылымындағы таксономиялық бірліктер: топырақ типі, типшесі (подтип), тегі

(род), түрі (вид), түршесі (разновидность), разряды. Топырақ жіктелуінде

таксономиялық негізгі өлшем топырақ типі болып есептеледі. Осылардың

әрқайсысына тоқталатын болсақ:

20

- топырақ типі – біртектес биологиялық, климаттық, гидрологиялық

жағдайда дамыған және негізгі топырақ түзілу процесінің айқын сипат

алуымен бірге басқада процестердің қосарлануы мүмкіндігі бар

топырақтардың тобы. Бір типке жату үшін топырақтар төмендегідей жалпы

жағдайларға ие болуы керек:

1) органикалық заттардың топыраққа түсіп, біртектес өзгерістерге

ұшырап ыдырауы;

2) минералды заттардың үгілу процесстеріне ұшырауы және

органикалық-минералдық түзілістердің біртектес құралуы;

3) заттардың жылжуы мен шоғырлануының біртектес болуы;

4) топырақ кескінінің құрылысының және генетикалық қабаттарының

бір түрлі болуы;

5) топырақ құнарлылығын сақтап және арттыру шараларының бір

бағытта болуы.

- типшелер-топырақ типі ішіндегі негізгі топырақ түзілу процесіне

қосымша айрықша белгілері байқалатын топырақ топтары. Мысалы, дала

аймағындағы қара топырақ екі типшеге бөленеді: кәдімгі қара топырақ және

оңтүстік қара топырақ.

- топырақ тегі-топырақтың генетикалық сапалық көрсеткішінің

ерекшеліктеріне байланысты анықталады. Осы ерекшеліктер аналық тау

жынысының, ыза судың химиялық құрамына, немесе топырақ түзілуінің

өткен кезеңдерінен қалған кейбір белгілерге байланысты.

- түрлер- анықтаушы белгілер негізінен топырақ түзуші процестердің

даму қарқынымен және оның ерекшеліктерімен байланысты. Мысалы, қара

топырақтың түрін анықтауға оның құрамындағы қарашірінді мөлшері және

қарашірінді қабатының қалыңдығы қолданылады.

- түрше. Түршені анықтаушы белгі топырақтың гранулометриялық

(механикалық) құрамы. Топырақ разряды таксономиялық бірліктің ең кішісі.

Ол аналық тау жынысының генетикалық қасиеттеріне байланысты

анықталады.

Соныменен, таксономиялық бірліктер топырақты жүйелі түрде дұрыс

атап көрсету үшін қолданылатын реттеуші нұсқа деп түсінуге болады.

Топырақты қазақ тілінде осы таксономиялық бірілктерге сәйкес келтіріп

атағанда бірінші кіші таксонометрялық бірліктер аталып, соңында негізгі

таксономиялық бірлік – тип аталады. Мысалы, төрттік дәуірдің карбонатты

балшығында түзілген, (разряды) ауыр саздақты (түршесі), аз қарашірінділі

(түрі), орташа қабатты (түрі), карбонатты (тегі), оңтүстік (типшесі), қара

топырағы (типі).

Қасиеттеріне және жіктелуіне сәйкес берілетін атау жүйесі топырақ

номенклатурасы болып есептеледі. В.В. Докучаев және Н.М. Сибирцев

топырақтың генетикалақ номенклатурасын құрып, топырақты атағанда

орыстың халық сөздерін қолданған. Олар топырақтың жоғарғы қабатының

түсіне, немесе топырақ түзілуінің экологиялық жағдайына байланысты

топырақ типтерінің атауын көрсетті. Мысалы, қара топырақ, сұр топырақ,

21

күлгін топырақ, батпақ топырағы, шалғын топырағы т.б. Осы атаулар

халықаралық дәрежеде қолдау тауып басқа тілдерге аударылып немесе

аудармасыз көптеген халықтар арасында қолданылып келеді.

Топырақты жіктеп белгілі жүйеге келтіріп анықтап, атау үшін

топырақтың ерекше белгілері қолданылады. Олар диагностикалық белгілер

деп аталады. Диагностикалық белгілерге топырақты зерттегенде,

морфологиялық талдау жасағанда көзге түсетін, жеңіл анықталатын белгілер

таңдалып алынады. Сонымен бірге топыраққа толық және дұрыс атау беру

үшін күрделі химиялық, агрофизикалық зерттеулер де жүргізіледі.

Қазақстан Республикасының топырақтарын жіктеу жүйесі Кеңес Үкіметі

тұсында басталған. Қазақстан топырақтарын жіктеу жұмыстарын белгілі

ғалымдар К.Д. Глинка (1923), Е.В. Лобова (1948), Ө.О. Оспанов (1976), С.И.

Соколов, М.А. Глазовская (1948, 1952), А.А. Соколов (1977, 1980, 1987), А.

Мамытов (1982), Тазабеков Т.Т. (1994 ж.), Р.Е.Елешев (1995 ж.), Жамалбеков

Е., Білдебаева Р. (1997 ж.), Фаизов К.Ш. т.б. жүргізді. "Қазақ Республикасы

топырақтары" атты 1960-1983 жылдары басылып шыққан 14 томдық

монографияларда және 1981 жылы жарық көрген "Қазақстанның жазықтық

жерінің топырақтарының тізімі және диагностикалық белгілері" атты кітапта

топырақтанушы ғылымдарымыздың Қазақстан топырақтарының жіктелуі

және жүйелеу және топырақты бағалау саласындағы біраз еңбектері [13, 14,

15, 16, 17, 18, 19, 20, 21] бар. Сөйтіп еліміздің топырақтарын жіктеудің және

топырақ номенклатурасының ғылыми негізі орнықты түрде қалыптасты.

Елімізде топырақтардың аймақтық таралу заңдылықтары, топырақ

жамылғысының ерекшеліктері анықталды.

Топырақтың түзілуімен қасиеттерінің қалыптасуы қоршаған

географиялық-экологиялық ортамен тығыз байланысты болып келетіндіктен

Қазақстан топырақтарын классификациялаудың негізі экологиялық-

генетикалық бағытта құрылған.

Қазақстан Республикасының барлық топырақтары аймақтық және

интрааймақтық топырақтар болып 2 топқа бөлінеді. Олар автоморфты,

жартылай гидроморфты және гидроморфты қатарларға жіктеледі:

- аймақтық топырақтарға жекелей ландшафта топырақ түзілуінің

биоклиматтық жағдайының ерекшелігіне байланысты қалыптасып, кең

аумақта кездесетін топырақтар тобы жатады. Мысалы: қара топырақ, қара-

қоңыр топырақ.

- интрааймақтық топырақтарға аймақтық топырақ жамылғысы ішінде

кездесетін, көбінесе кішкене аумақты алып жататын барлық басқа

топырақтар жатады. Олар осы аймақ ішінде топырақ түзуші тау жынысының

немесе топырақтың ылғалдануының ерекшелігіне байланысты түзілген

болып келеді. Мысалы: шалғынды топырақ, кебірлер, сортаң топырақ кіреді.

Топырақтардың қатарларға жіктелуі олардың табиғи ылғалдануына

байланысты. Автоморфты топырақтар көтеріңкі жазықтықтар мен

беткейлерде кездеседі. Бұл топырақтардың түзілуіне қосымша ылғалдың

және тереңде жатуына байланысты ыза судың әсері жоқ.

22

Жартылай гидроморфты топырақтар ыза судың жердің 3-5 метр

тереңдігінде болып топырақ түзілуіне әсер етуі және сонымен бірге

топырақтың үстіне қосымша жиналатын ылғал әсері бар жерлерде түзіледі.

Осы гидроморфты топырақтар ыза судың жер бетіне жақын орналасқан

(1-3 метр тереңдікте болатын), сонымен бірге қосымша ылғал жиналатын

ойпат жерлерде болады. Қазақстан Республикасы егемендік алып, күллі әлем

өркендеп келе жатқан жолға түсу барысында экономика салаларының

барлығында жаппай реформа басталды. Сол реформалардың ішіндегі ең бір

маңыздысы әрі күрделісі жер қатынастары саласындағы реформа еді.

Жер дегеніміз бар байлықтың басы, бүкіл тіршіліктің көзі ғой. Бұл мәселеге

келгенде жүрек сезімі оянбайтын адам жоқ. Дегенмен, жер мәселедегі

өзгерістерді барлығын бәрі бірден дұрыс қабылдай алмайтындығы, оның оң

және теріс жақтары болды. Шешімдер үлкен қиындықтармен қабылданды.

Соның ең үлкені жаңа Жер кодексінің қабылдануы болды.

Қазақстанда ауылшаруашылық жер телімдеріне неліктен жеке меншік

институты енгізілді? Жер телімдерінің өзін жеке меншікке бермей-ақ, сол

жер телімдерін пайдалануға берілетін құқықты сатуға шығарумен ғана

шектеп қалуға болмас па еді? Қазіргі күні осы сұрақтарға берілетін басты

жауаптарды жүйелейтін болсақ, бұл жерде ең басты мәселе ауыл

шаруашылығы жерлеріне қаржы және технологиялық инвестициялардың ке-

луіне жол ашу болғандығы анық.

Оның үстіне жермен жұмыс істейтін ауылшаруашылық құры-

лымдарының жерге деген құқықтық қатынасы мен оларды ұйымдастыру

жүйесін нақты белгілей отырып жер күтімі, топырақ құнарлылығын сақтау

мен жерді ақылы пайдаланудың негізін қалыптастыру, ауылшаруашылық

жерлерінің құндылығын арттыру мәселелері шешімін табуы да қажет болды.

Зерттеулер анықтағандай, ауыл шаруашылығында жаппай

жекешелендіру басталғанда мал, техника, өндіріс құралдарының барлығы

халыққа бөлініп берілгенде, жер мәселесі шешілмей қалған болатын. Осы

мүлік бөлу мен жер реформасы қатар жүрген жағдайда бұрынғы ұжымдар

негізінде кооперативтер тез қалыптасып кетуі де әбден мүмкін еді. Қоғамды

толғандыратын осындай мәселелер жүйелі түрде сатылап шешімін тауып

отырмаса, жер ресурстарына бай Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласы

дамудың заманауи деңгейіне дейін көтеріле алмайды.

Мұндай күрделі қиындықтар болатындығын еліміздің ауыл

шаруашылығындағы жағдай әбден жақсарып, өзгерген тұста ғана барып

нақты көз жеткіздік.

Ал қазір өмірдің кез келген саласында жүргізіліп жатқан реформалардың

барысы жалпы халықтың дайындығы мен сана өзгерісіне қарағанда,

әлдеқайда алға кетіп отырғандықтан және қазіргі уақытта жерге қатысты

өзгерістерді күтпей-ақ жеделірек қимылдауды талап етіп отырғандықтан

кейбір мәселелерде түсінбестіктердің болып қалып жатыр. Дегенмен бұл

мәселенің әрі реформалық, әрі эволюциялық сипаттары тең түсіп келе

жатқандығын байқаймыз. Елімізде жер реформасын жүргізудің күрделі

23

болатын сыры неде және оның қандай тарихи маңызы бар?

Елбасы жер ресурстарының қоғам дамуындағы айрықша рөліне тоқтала келе

«Жер табиғи байлықтармен және жылжымайтын мүлікпен қатар

экономиканы көтеріп тұрған киттердің бірі болып табылады» деп тұжырым-

даған болатын. Бүкіл адамзат қауымының арғы-бергі тарихына көз салсақ,

жер мәселесінің ерекше мәнге ие болатындығын байқаймыз. Жер –

адамзаттың басты тіршілік көзі, бүкіл материалдық өндірістің базистік негізі,

мемлекетті құрып, дамытудың аса маңызды геосаяси факторы. Оның

осындай маңызын түсіне және пайдалана білген, ресурстық мүмкіндіктерін

дұрыс бағалаған және қоғамда жердің маңызы туралы нақты көзқарас қалып-

тастыра білген елдер ғана жақсы жағдайларға жеткен.

Еуропадағы өркениетті үдерістердің тарихи қалыптасуын осының

мысалы ретінде қарастыруға болады. Мұнда жер ресурстарының

географиялық орналасу жайы, оның табиғи әлеуеті, ауа райының тұрмыс-

тіршілікке қолайлылығы дамыған қоғам құруға орасан зор ықпал етті.

Сонымен жер ресурстары дегеніміз, адамзат тіршілігінің дамуына тірек

болар негізгі факторлардың бірі. Ол өткен ғасырға дейін таусылмайтын

ұшан-теңіз байлық көзі ретінде қарастырылып келген еді. Алайда соңғы елу

жылдың ішінде адамзат қауымында жүріп жатқан жаңалықтар жерге деген

бұрынғы көзқарастарға өзгерістер енгізді. Жер ресурстарының шектеулі

екендігі мәлім болды. Осының ықпалында жердің өндірістік фактор ретіндегі

маңызы барынша арта түсті. Жер бетін жайлаған адам санының жедел өсуіне

байланысты қалалар мен қала шаруашылықтары күрт дамып, егістіктер мен

мал жайылымдықтары тарылды.

Құнарлы деген жерлердің біразы ауыл шаруашылығы айналымынан

шығарылып, басқа салалардың игілігіне берілді. Оның үстіне өндірістік және

экологиялық проблемалар (табиғи, климат өзгерістері) жылдан-жылға асқына

түсті. Бүкіл әлем бойынша алғанда адамдардың жермен қамтылу көрсеткіші

уақыт өткен сайын төмендеу үстінде. Бұдан 10-15 жыл бұрын әлем бойынша

егістік жер 1 адамға 0,45-0,5 гектардан айналса, қазіргі уақытта осы

көрсеткіш бар болғаны 0,25 гектарды ғана құрайды. Осыдан барып жердің

материалдық игілік көзі ретіндегі бағасы да артқан үстіне артуда.

Сонымен адамзат қауымы дамыған сайын оның тіршілігінің негізгі көзі

– жердің маңыздылығы да арта беретіндігінің куәсіміз. Сондықтан әлемнің

дамыған көптеген елдері жер ресурстарын пайдалану мен игеруді реттеу

және бақылау мәселелерінде мемлекеттің рөлін күшейте түсіп отыр.

Көптеген елдерде жер жеке және мемлекеттік меншіктің қолында.

Жердің жеке меншігінде адамдардың оны қалай пайдаланам десе де еркі

бар. Бірақ мемлекет жер телімдерінің қандай меншік түріне жататындығына

қарамастан, олардың жалпыхалықтық маңызын, ұлттың негізгі стратегиялық

ресурсы екендігін ескере отырып, жер телімінің тиімділікпен пайдаланылуын

және жер туралы заңдылықтардың дұрыс сақталуын қадағалау жөніндегі өз

рөлін бір сәт те босаңсытпай, қайта күшейте түсуде.

Біздегі көптеген адамдардың бойында қазір жеке меншік нарықтың жаны

24

деген ұғым пайда болды. Бұл да дұрыс шығар. Бірақ, мұның өзі медальдің бір

ғана жағы. Өйткені, егер біз осы бір қағидамен ғана шектеліп, қалыптасқан

мемлекеттік қызмет құрылымдарының барлығын тоз-тозын шығарып,

барлық билікті жеке меншікке үлестіріп беріп, енді қалған мәселенің бәрін

нарықтың өзі реттейді десек, нағыз анархияға тап болар едік. Қазіргі дамыған

капиталистік мемлекеттерде болып жатқан терең дағдарыстар соның дәлелі.

Біз бұл жерде нарық либерализмінің ақыры қаржы алаяқтығына дейін

ұласқандығын көріп отырмыз. Ал жедел даму жолындағы шығыстық

мемлекеттер басшыларының қай-қайсысы болмасын экономиканы

дамытудағы мемлекеттік саясаттың маңызын жеке меншіктің рөлінен кем

санамаған. Мемлекеттік рөл қазіргі жағдайда даусыз жоғары деңгейде. Бұл

екеуі медальдің екі жағы секілді. Екеуі қосылып, заңмен белгіленген

шеңберде өзара үйлесімді әрекет жасаған жерде ғана дамудың тұрақтылығы

мен жүйелілігі пайда болады. Оның үстіне жер мәселесіне қатысты қазіргі

өзгерістер бұл мәселенің жекелеген мемлекеттердің ауқымынан шығып,

жаһандық проблемаға айналғандығын көрсетіп отыр. Стратегиялық

мақсаттарымызды жүзеге асырғанда дүние дидарында жүріп жатқан осындай

өзгерістерді мықтап сараптап отыруға тиістіміз. Жер ресурстарыны бар

молдығы басқа елдермен салыстырғанда, Қазақстанның ең үлкен басымдығы.

Жердің сан түрлі қасиеті бар. Ол қасиеттер осы уақытқа дейін қоғамның

даму жағдайына байланысты ашылып келеді. Мәселен, біздің қазақ халқы

ертерек уақыттары өзінің тарихи қалыптасқан көшпенді тұрмыс салтына

сәйкес жерді мал жайылымы ретінде көбірек пайдаланып келсе, соңғы

кездері егіншілік саласында да жақсы табыстарға жетіп отыр. Соның бір

мысалы ретінде Қазақстанның әлемдегі ірі көлемде астық экспорттайтын

елдердің қатарына қосылғандығын айтуға болады. Былтыр 29 миллион

тоннадан астам астық бастырып, рекордтық көрсеткішке қол жеткіздік.

Мақта шаруашылығында да соңғы бес жылда болмаған мол өнім алынды.

Әрине, осылардың барлығы бізде жүргізілген реформалардың, соның ішінде

жер реформасының дұрыс бағытта екендігін білдірсе керек.

Еліміздің егістік жерінің келешек мүмкіндігі жоғары екендігін мына

мысалдан көруге болады. Әлемнің әртүрлі елдерінде халықтың егістік

алқаптармен қамтамасыз етілу көрсеткіші мынандай: Канадада 1 тұрғынға –

1,48 гектар, АҚШ-та – 0,63 гектар, Қытайда – 0,08 гектар, Жапонияда – 0,03

гектар жерден келсе, біздің Қазақстанда 1 тұрғынға 1,51 гектар жерден

айналады.

Ауылшаруашылық жерлерін тиімді пайдалану көрсеткіші табиғи-

климаттық жағдайлармен және шаруашылықтардың қолданатын техноло-

гияларының даму деңгейімен, әлемдегі жер ресурстарын пайдалану

жетістіктерімен анықталады. Қазақстан жерінің тағы бір басты қасиеті

минералды шикізат көзі ретіндегі қазба байлық түрінде ашылып отыр. Қазба

байлық – ел тәуелсіздігінің 20 жылдығында қол жеткізген экономикалық

жетістіктеріміздің негізгі көзі (мұнай, газ, металл, көмір, т.б). Сондай-ақ, елі-

міз тәуелсіздік алғаннан бері республиканың табиғи көрікті өңірлеріне де

25

назар аударылып, туристік инфрақұрылымдарды дамыту арқылы да табысқа

жету жайы ойластырылуда. Қазіргідей әлем халықтарының аралас-

құраластығы артып отырған тұста жердің транзиттік мүмкіндіктерінің

болуының өзі үлкен байлық көзі деп есептеледі. Қазақстан Еуразия

кеңістігінің кіндік тұсында қоныс тепкендіктен Еуропа мен қайнап өсіп келе

жатқан Қытайды, Оңтүстік-Шығыс Азияны құрлық арқылы

байланыстыратын көлік дәлізі ретінде де қызмет ете алады. Сонда бұл істен

де үлкен экономикалық пайдаға кенелуге болады.

Осы айтылған жайттар кең-байтақ жеріміздің қасиеті уақыт өткен сайын

әр қырынан ашыла түскендігін көрсетеді.Міне, осы тұста біз жердің өзіне тән

ерекшелігін, маңызы мен мәртебесін есте ұстауымыз қажет. Жер – өндіріс

құралы. Адамдар жерді пайдаланып жұмыс істейді. Оның үстіне, ол –

өндіргіш күш. Себебі, жерге бидай тұқымын ексең, ол күзде бірнеше есе

көбейіп шығады. Енді осылардың сыртында жер – табиғи фактор. Бүкіл жаны

бар тіршілік оның аясында дамиды. Одан қуат алады.

Осындай үлкен ерекшеліктеріне байланысты адамдардың жермен қарым-

қатынасы бірнеше заңдылықтар бойынша реттеледі. Жерді сақтау, қорғау

мәселелері көбінесе, Жер кодексі мен табиғат қорғау заңдарына

бағындырылса, адамдардың үй салу үшін жер телімін алуы, оны пайдалануы

Жер және Азаматтық кодекстермен, басқа да заң аясындағы актілердің

қатысуымен реттеліп отырады. Ал жерді өндірістік тұрғыдан, қазына

байлығы ретінде игеру, оның күтіміне мән беру, басқа да ерекшеліктерін

көбіне Жер кодексі мен экономикалық саланың заңдары реттейді.

Жеріміз – біздің тұрмыс-тіршілігіміздің негізгі қайнар көзі, сан-түрлі

экономикалық іс-әрекеттердің тоқайласар тұсы, тәуелсіз мемлекет

құруымыздың басты негіздерінің бірі. Қазақстан халқының болашағы көп

жағдайда осы жердің ресурстық мүмкіндіктерін қаншалықты шеберлікпен

пайдалана білгендігіне байланысты шешілетіндігі уақыт өткен сайын

айқындалып келеді. Сондықтан жер байлығын дұрыс игеру, одан пайда

болған материалдық игіліктерді Қазақстан халқының әл-ауқатының артуы,

мәдени, саяси жетілуі, бәсекеге қабілетті елге айналуы жолында дұрыстап

іске жарату мемлекеттік саясаттың аса маңызды мәселесі болып отыр. Осы

саясатты жүзеге асырамын деп Елбасымыз да бір сәт тыным көрмей келеді.

Бүкіл дүниені шарлап, тіршілігі алға басқан елдерден әріптестер тауып,

тиімді қарым-қатынастар орнатуда. Уақыт өте келе халық бұл саясаттың

мәнін айқын түсінуде және оның алғашқы жемістерінің дәмін сезініп те

үлгерді.

Еліміз өз тәуелсіздігіне ие болғаннан кейін жер қатынастарын

неғұрлым тиімді шешудің жолдары қарастырылғаны белгілі. Кеңес өкіме-

тінің кезінде жер тек мемлекеттік меншікте ғана болды. Сөйтіп, Кеңес

өкіметінде жер қатынасының тек бір ғана – жер пайдалану формасы ғана

мойындалды. Жер оны пайдаланушыларға тегін беріліп отырды.

Салық алынбады. Жер телімінің жылжымайтын мүлік ретінде мәртебесі

болмады. Жерді жалға алуға тыйым салынды.

26

Экономикада нарықтық қатынастар жолына түскен Қазақстан осы тұста жер

мәселесі жөнінде екі кеменің құйрығын бірдей ұстаған жанға ұқсап тұрды.

Жер қатынастарының социалистік жүйесі нарықтық экономика жағдайында

жер қатынастарын дамытудың мүмкіндіктерін жетілдіруге дәрменсіз болып

шықты. Демек, бұл жүйеден бас тарту қажеттігін өмірдің өзі талап ете

бастады. Ақырында жер жөнінде әлемдік тәжірибеге негізделген және

еліміздің өз ерекшеліктері ескерілген жер реформасын жүргізу жолы таңдап

алынды. Негізінде жер реформасын жүргізуге деген қажеттілік Кеңес

одағының тұсында-ақ пайда болғаны белгілі. Бірақ кеңестік жүйе оның

жолын таба алған жоқ. Өйткені, бір орталықтан басқарылатын жоспарлы

экономика мен сол кездегі әміршілдік тәсілдер, тек мемлекеттік меншіктің

ғана үстемдік құруы бұл мәселені кең тұрғыдан қарастыруға мүмкіндік

бермеді. Сөйтіп, адамдардың жерге деген шаруагерлік ынтасы бірте-бірте

төмендей берді.

Елбасы өзінің «Қазақстан жолы» кітабының «Жер мәселесінің

эволюциясы» атты тарауында «Реформаны әзірлей отырып, біз кеңестік Жер

кодексі қоғамның жер қатынастары жөніндегі қажетін қанағаттандырмайды

деген қорытындыға келдік. 1991 жылы маусым айында қабылданған «Жер

реформасы туралы» заң жердегі әртүрлі шаруашылық формаларының тиімді

қызметі үшін құқықтық және экономикалық шарттарды қалыптастыруға

арналған еді. Сонымен бірге, бұл заң жеке меншік институтын енгізген жоқ.

Ол тек аграрлық сектордағы дағдарысты жағдайларды еңсеру шартын ғана

туғызды. Бұл заңның өтпелі кезеңдік сипаты болғандығын бәрі де түсінді»,

— деп мәселенің пісіп-жетілу сипатын атап көрсетті.

Қазақстанда жер қатынастары мәселесінде бірте-біртелік, яғни

эволюциялық даму жолы таңдап алынды. Тәуелсіздік алған жылдан бері

Мемлекет басшысының елімізді дамыту жөнінде алға қойған стратегиялық

мақсатына, Үкіметтің сол стратегияны жүзеге асыру жөніндегі жоспарларына

сай жүргізіліп келе жатқан жер реформасы казіргі күні өзінің шешуші сәтіне

аяқ басты. Елімізде жер қатынастарын жаңа заман талаптары негізінде

айқындап, тұрақтандыруға бағытталған, жер байлығымызды ел байлығына

айналдырудың маңызды мәселелерін шешкен Жер кодексі қабылданып,

жүзеге асырыла бастады. Бұл уақытқа дейін жер қатынастарының

социалистік жүйесінен нарықтық экономиканың жағдайына бейімделген

жаңа жер қатынастарына көшу жер реформасын жүргізудің бастапқы

кезеңінің негізгі міндеті болып келгені белгілі. Ол үшін жерге мемлекеттік

меншік монополиясын жою мен жердің кейбір санаттарына жеке меншікті

енгізу, жер телімдеріне жер пайдалану және жеке меншік құқығын беру, оны

заңды түрде жылжымайтын мүлік ретінде тіркеу, жерді ақылы пайдалану

жүйесін қалыптастыру, жер телімдерінің кадастрлық бағасын анықтау,

мемлекеттік емес ауылшаруашылық ұжымдарының түрлерін қалыптастыру,

жаңадан нарықтық жағдайға бейімделген мемлекеттік жер кадастрын

қалыптастыру секілді шаралар қабылданып, жүзеге асырылды. Рет-реті,

кезең-кезеңімен жүзеге асырылған осы шаралар бір бірімен қосыла келе, жер

27

телімдерін нарық айналымының бірінші сатысына шығару ісін қамтамасыз

етті. Нарық жолына түскен ТМД елдерінде және әлемнің дамыған және

дамып келе жатқан алдыңғы қатарлы мемлекеттерінде жер қатынастары осы

модель негізінде жүргізіліп келе жатқандығын айта кетсек артық болмас.

Ендігі кезекте қолға алынып отырған міндеттердің бірі жер ресурстарын

инвестиция тартудың сенімді көзіне айналдыру болып отыр. Оны шешу үшін

нарықтық жер айналымын қалыптастырудың, фискалды саясатты іске

асырудың, жер телімдерінің ипотекалық несие мәселелерін шешудің

құқықтық-нормативтік құжаттарын жетілдіруіміз керек. Осы ретте назар

аударатын үлкен мәселе жер кадастры болып отыр. Себебі, жер кадастры

Жер кодексінің негізгі ережелерін жүзеге асырудың, жер пайдалану-

шылардың құқығын қорғау мен жер ресурстарының әлеуетін тиімді

пайдаланудың негізі болып табылады. Бұл іс қазіргі күні мемлекеттік жер

кадастрының автоматтандырылған ақпараттық жүйесін жасау және құру, осы

жүйеге инновациялық технологияларды пайдалану арқылы іске асырылуда.

Мәселен, жер телімдерін ғарыштағы спутниктер арқылы межелеу, ға-

рыштағы спутниктерден жердің сапасы туралы алынатын мәлімет –

ақпараттарды пайдалану, географиялық ақпарат жүйесінің (ГАЖ)

технологиясын пайдалануды кеңейту. Міне, осы мәселелерді шешу арқылы

біз өзіміздің жер кадастрымызды әлемдік үлгіге сай қалыптастыратын

боламыз.

Жер ресурстарын, оның ішінде, ауылшаруашылық жерлерін тиімді

пайдаланудың тағы бір жолы – оны қорғау, осы туралы заңдылықты бұзуға

жол бермеу, мемлекеттік бақылауды қатаң жолға қою және жүзеге асыру.

Біз бұл мақсатқа жер мониторингін жүргізуді жоғары деңгейге жеткізу,

жердегі өзгерістерді дер кезінде анықтау, болжам жасау және кері әсері бар

үдерістердің алдын алу арқылы қол жеткізе аламыз.

Әлемнің озық елдеріндегі жақсы тәжірибелер мен нарыққа көшуімізге

байланысты туындайтын қазіргі заман талаптары жер ресурстарын

басқарудың әдістері мен қағидаттарын және олардың ғылыми-әдістемелік

негіздерін қайта қарастыруды қажет етеді. Басқарудың осындай

элементтерінің қатарына ГИС-технологиялар негізінде жаңа жер кадастрын

жүргізу, жерді төлемді пайдалануға көшу, жердің нарықтық айналымын

қалыптастыру, жер және жерге орналастыру мониторингін жүргізу

технологиясы жатады. Бұл мәселелер қазір қолға алынып, іске асырылуда.

Жер ресурстарын жаңа жағдайда басқару ісі өңірлік бағдарлама қабылдау,

жерге орналастырудың ішкі шаруашылық жобаларын ландшафтық-

экологиялық негізде жасау, ауылшаруашылық жерлерін инвестиция

тартудың негізгі көзіне айналдыру арқылы іске асырылады.

Ғылыми бағдарламаның негізін құрайтын жоғарыдағы әрбір үлкен мәселе

зерттеулер жүргізе отырып, олардың нәтижесін жер пайдалану ісінде

қолданып көруді қажет ететін дербес тақырып болып табылады. Олардың

әрбірінің, атап айтатын болсақ, мемлекеттік жер кадастрының, жер мони-

торингінің, жерге орналастыру және жерді төлемді пайдалану жөніндегі әдіс-

28

темелер мен нормативтердің еліміздің экономикалық жағдайының жақ-

саруына тигізетін ықпалы елеулі. Бұл шаралардың қай-қайсысы болмасын

өздерінің инновациялық сипатына сәйкес еліміздің 2012-2014 жылдарға

арналған үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасын, сондай-

ақ өңірлік даму бағдарламаларын жүзеге асыруға тікелей әсер етуге тиісті.

Сөйтіп, жер жөніндегі қатынастарды кезең-кезеңімен дамыту қағидатын

сақтай отырып, жерге жеке меншік институтының қалыптасуына дейін

жеттік. Мұның өзі қазір еліміздегі халықты жұмыспен қамтамасыз етуші

негізгі салалардың бірі ауыл шаруашылығына кәсіпкерлік қызығушылықты

оятуға түрткі болып, жеке инвестициялардың келуіне жол ашып берді.

«…Жер кодексінің қабылдануы жер қатынастары реформасының аяқталған-

дығын білдірмейді. Өйткені, эволюциялық үдеріс дегеніміз шексіз. Демек, біз

болашақты бірігіп ойлауымыз керек», деп атап көрсетті Елбасы. Бұдан

туатын қорытынды Қазақстанда жер қатынастарын жетілдіріп, дамытудың

негізгі жолдары белгіленді. Елімізде жер қатынастары саласындағы

мемлекеттік бағыт сараланды. Ендігі мәселе, Елбасының жоғарыда айтылған

қағидалық сөздеріне және қазіргі қалыптасқан мемлекеттік идеологияға

сүйене отырып ауыл шаруашылығы мақсатындағы жеріміздің игерілуіне

бизнес қауымдастығы, халық болып үлес қосу.

Жерді игеру, күтіп ұстау, ауыл шаруашылығын дамыту мәселесіне бизнес

неғұрлым сергек қараса, жер қадірі де арта түскен болар еді. Міне, осыны

мемлекеттік қызметкерлер, кәсіпкерлер, ғалымдар, шаруалар болып бірлесіп

ойластырып, жер мәселесіндегі заңдылықтарды талапқа сай жетілдіріп, жаңа

технологиялардың, білікті, іскер кадрлардың келуіне жол ашуымыз керек.

Екіншіден, мемлекет адамдардың жермен жұмыс істеуіне еркіндік бере

отырып, осы бағыттағы заңдылықтардың дұрыс орындалуын қатаң қадағалап

отыруы қажет. Сонда ғана халықтың жерге қатысты мемлекеттік саясат

туралы түсінігі дұрыс қалыптасатын болады.

Қазіргі күні қоғамымызда жер қатынастары мәселесінде әр алуан пікір-

лердің айтылып қалатындығы жасырын емес. Бір есептен мұндай

мәселелердің көтерілуі орынды да. Енді осындай жайттарға көз жіберіп

байқасақ, көп мәселе заңдардың дұрыс және дер кезінде орындала бермейтін-

дігіне келіп тірелетіндігін немесе адамдардың жеке өз кемшіліктеріне

байланысты болып келетіндігін байқаймыз. Мәселен, көптеген адамдар

жердің қадірі мен маңызын кезінде дұрыс бағалай білмеді. Өз бетінше

шаруашылық құрып, жермен жұмыс істеуді қалыптастырып ұйымдастыра

алмады. Айталық, кезінде мемлекет ауыл шаруашылығы саласында еңбек

ететіндерге кеңшар, ұжымшарлардың таратылуына байланысты босап қалған

алыс қыстаулардағы жайылымдық жерлерден тиісті үлес бергенімен мұның

маңызына ешкім мән беріп жатпады. Ол жерлерге сол өңірлерде бұрыннан

мекендеп келе жатқан шопан отбасылары болмаса, көп адамдар қызыға

қойған жоқ. Ал енді қазір мал санының көбеюіне байланысты бұрынғы

қыстаулар мен жайлаулардың да қадірі арта бастады. Мұндай жерлер мал

өсірем деушілер үшін бірте-бірте құт-береке көзіне айналып келеді. Сөйтіп,

29

кезінде жер қадірін дұрыс бағалай алмағандардың біразы сан соғып қалды.

Ал енді осыған мемлекетті кінәлауға бола ма? Осы жағдайға жергілікті

шенеуніктердің жер заңдылықтарын бұра тартатындығы немесе оны өздері

де дұрыс түсінбей әрекет ететіндігі келіп қосылады. Міне, осыдан барып

қоғамда жер қатынастары мәселесінде түсінбестік жағдайлардың бар екендігі

байқалып қалады. Шындығында, мұны жер жөніндегі саясаттың,

идеологияның кемшілігі деп айту дұрыс емес. Ол белгіленген саясатты

орындау, жүзеге асыру барысындағы немесе қоғамда қалыптасып қалған

бұрынғы теріс көзқарасқа байланысты кемшіліктер. Осы ақиқатты түсініп,

ұққанша да әлі біраз жылдар қажет болар. Сонымен, бүгінгі күні мемлекеттің

жерге қатысты жүргізетін саясаты толық айқындалып, олар заң негізінде

бекіді. Ендігі мәселе, осы заңдылықтардың қалай сақталып,

орындалатындығына байланысты. Мұның өзі Жер ресурстарын басқару

агенттігімен қатар ендігі салмақ жүгі ауып отырған жергілікті әкімдіктерге

орасан зор міндеттер жүктейді және олардың аталған мәселеде білікті

болуын талап етеді. Ол үшін, әрине, жер иеленушілер мен пайдаланушыларға

нарық еркіндіктерін бере отырып, мемлекет тарапынан болатын тиісті

бақылау шараларын бір сәт те босаңсытпау қажет. Қазіргі күні жер

қатынастарын қалыптастыру мен еліміздің жер ресурстарын басқару

саласында мемлекеттік саясатты дұрыс жүргізу – қоғамның бірігуі мен елдің

ішкі саяси тұрақтылығын қамтамасыз етудің бір кілті екеніне көзіміз жетіп

отыр.

Сөйтіп, осыдан 24 жыл бұрынғымен салыстырғанда, Қазақстан қазір

көп өзгерді. Себебі, біз еліміз бен жеріміздің ішкі мүмкіндіктерін ашып бере

алатындай көптеген жаңа заңдар қабылдадық. Қазір соның негізінде

Елбасының сара саясатымен алға басып келеміз. «Біз өз жеріміз бен

табиғатымызды ата-бабадан мұраға қабылдағанымыз жоқ, біз оны болашақ

ұрпақтан қарызға алып отырмыз», деді Елбасы халықтың маңызы ескірмес

даналық сөздеріне сүйене отырып. Демек, елімізде қазіргі күні жүріп жатқан

жер қатынастары саласындағы реформа – бұл тек бүгінгі күннің ғана

мәселесі емес, сонымен қатар болашақ ұрпақ қамы. Бұл жер саласындағы

мемлекеттік саясаттың басты қағидасы. Міне, осыны ескере отырып жұмыс

істеу еліміздің кез келген азаматының абзал борышы.

Дегенмен жер ресурстарының әсіресе егістік жерлерді бағалаудың

ұлттық экономика үшін маңызы зор және оның қажеттілігі айқын. Аталған

мәселе мемлекеттің саясатымен үндесіп жатыр және ауылшаруашылық

жерлерінің құндылығын арттыра отырып, бәсекеге қабілетті отандық азық-

түлік өнімдерін нарық кеңістігіне шығару мүмкіндігіне ие боламыз. Бұл

бөлімшеде жалпы топырақты бағалау оның жіктелуіне және еліміздегі

топырақтың түрлерін сипаттадық.

1.2 Жер ресурстарын бағалау жұмыстарының сандық және сапалық

әдістері

30

Жер ресурстарын экономикалық бағалауға қатысты отандық және шет

елдік зерттеушілердің еңбектерін шолу барыысында көптеген қарама-қайшы

пікірлердің барлығына көз жеткіздік. Адамзат баласы планетадағы ауыл

шаруашылығына жарамды жерлердің барлығын игерді және жылдан жылға

егістік аудандарының ауданы бір адамға шаққандағы үлесі кемуде. Жер

ресурстарын экономикалық бағалау ғалымдардың ұзақ жылдар бойы зерттеу

және талқылау обьектісі болып келе жатыр. Жерді экономикалық бағалау

және оның экономикалық тиімділігі жөнінде көптеген ғалымдардардың

зерттеу еңбектері бар: Уильям Петти, А.Смит, Д.Рикардо, К.Маркс,

С.Г.Струмиллин, В.В.Докучаев, Н. М. Сибирцевым, С. С. Соболевым, А. И.

Скворцовым, С. Д. Черемушкиным, И. В. Дегтеревым, Т.С.Хачатуров,

Н.Ф.Реймерс, М.Н.Лойтер, С.Черемушкин, А.Э.Сагайдак, Е.Упущев,

О.Абралиев, С.Мұқаұлы, т.б. Келтірілген зерттеушілердің еңбектеріне 1.1

бөлімде тоқталып өттік.

Егістік жерлердің өнімділігінің төмендеуі табиғат пен адамдардың

шаруашылық барысындағы қарама-қайшылықтардан туындап жатыр.

К.Маркс өз еңбегінде атап көрсетті "Адамзат біз өзіміздің табиғат игерудегі

жеңістерімізбен көп мақтанып кетпейік. Кез-келген осындай жеңіс үшін ол

бізден өшін алады. Әрбір мұндай жеңіс, шынын айтқанда, алдыдан біз күткен

нәтижелерге ие болады, алайда екінші және үшінші кезекте мүлде басқа біз

күтпеген, алғашқылардан маңызын өте жиі жоққа шығаратын нәтижелер

туындайды".

Бүгінгі таңда жер ресурстарын экономикалық бағалаудың маңыздылығы

на арналған зерттеу еңбектеріне сүйенсек жерді бағалаудың 2

методологиялық тұжырымдамалық жолы барлығын көреміз: шығынды және

ренталық. Мұндай тұжырымның болуының себебі, жер ресурстарына деген

екі көзқарастың пайда болуы: біріншісі, жер өндірістің табиғи базасы, еңбек

өнімділігі өсуінің себепшісі, екіншісі: жер ресуртары бағаны алып жүруші

өнім және ұлттық байлықтың құрамдас бөлігі. Академик С.Г.Струмиллин

жер ресурстарын экономикалық бағалауды анықтаудың негізіне еңбек

өнімділігін алуды ұсынады, яғни "шығындық". Ғалымның зерттеу бойынша

жер ресурстарын "табиғаттың тегі сыйы" деп қарастырады. Өз еңбегінде

жасаған тұжырымы бойынша: жер ресурстарын экономикалық бағалауға сол

территорияны игеру мен шаруашылық айналымға қосуға жұмсалған еңбек

шығыны алынады. Аталған еңбекте жер ресуртарының экономикалық бағасы

келесі формуламен анықтаған:

С.Г.Струмиллиннің шығындық тұжырымдамасы көптеген

әдістемеліктердің негізіне алынды: минералды-шикізат, орман, су

ресурстарының құны бағаланды. Осыған қарамастан, соңғы 60-70 жыл

көлемінде жер ресурстарын экономикалық бағалауда ренталық әдісіне

басымдылық берілуде. Әсіресе Ресей ғалымдары: К.Г.Гофман [22],

Т.С.Хачатуров [23], Н.П.Федоренко [24, 25] еңбектерінде ресурстарды

экономикалық бағалауда сапалық ерекшелігі ең басты көрсеткіш болуы

керектігін, яғни бағалаудың обьектісі болулығын жақтады

31

Жер ресурстарын экономикалық бағалаудың ренталық әдісінің маңызы

мынада: жер ресурстарының экономикалық бағаланады дифференциалдық

рента көлемімен. Яғни жердің сапасы, орналасуы, инфрақұрылымының

жағдайы т.б. Зерттеу мәліметтерін талдауға жүгінсек, жер рентасын А.Смит

пен Д.Рикардо өз еңбектерінде жан-жақты жазған. Олар дифференциалдық

рента I, II және абсолюттік рента мен жерге жұмсалған қаржыны зерттеген.

Бұл ғалымдардың пікірінше, жерге қаржы жұмсау топырақ құнарлығын

арттырады, осыдан барып жердің түсімі жоғарлайды. Мұның мәнісі: жерге

жұмсалған қаржы оны сатуда немесе жалгерлікке бергендегі бағасының

құрамына енгізілу қажеттігін айтады. Ал абсолюттік рента жер

ресурстарының жекеменшікте болуынан пайда болады. Осы қағиданың мәні:

жер иесі жалға берген жердің әр түрлі сапасына қарамастан абсолюттік

рентаны жалға алушылардан теңдей дәрежеде алады.

Негізінен жер ресурстарының топырақ құнарлығы ондағы өсірілетін

дәнді-дақылдардың шығымымен тікелей байланысты болады. Мысалы

бидайдың түсімі бір шаруа қожалығындағы әр түрлі учаскілерде әр түрлі

болады және жұмсалған шығын деңгейі де бірдей болмайды. Бірақ жер

телімдеріне кеткен шығынға қарамастан, өндірілген бидайдың тұтыну бағасы

бірдей болады. Өндірілген дәнді-дақылға сұраныс толығымен оны алынған

көлемімен толықтай өтесе, мұндағы баға құнарлығы төмен жер теліміндегі

шығынмен анықталады. Құнарлығы төмен жер телімдерін пайдалану жер

иесіне көп шығын шығаруды көздейді. Мұндай жұмсалған шығын

"тұйықтаушы" болады. Зерттеуге сүйенсек, нарық кезінде өсірілген дәнді-

дақылдың бағасын тұрақт түрде бекіте алмайды. Себебі дәнді-дақылдардың

өндірілген көлемі қажеттілік деңгейден артық болса, қоғамдық қажетті

шығындар азаяды.

Дифференциалдық рентаның пайда болу себебі жер телімдерінің

топырақ құнарлығының әр түрлі болуы мен олардың шектеулігі. Жер иесінің

құнарлы жерді пайдалануынан алатын қосымша пайда. Зерттеулерге

жүгінсек дифференциалдық рентаны анықтауда әр түрлі көзқарастар мен

әдістер бар. Мұнда жерге қатысты өндірістің бағасын реттеу, бағалар

арасындағы айырмашылықтар, өнімнің өзіндік құны анықтаудағы

өзгешіліктер т.б.

XX ғасырдың 80-жылдарында Мәскеудің Орталық экономика-

математикалық институты жасаған әдістеме негізіне сүйенсек, 1-ші кезеңде

құнарлығы нашар жерді пайдаланғандағы тұйықтаушы шығын анықталады.

Мұндағы басты қағида қоғамды шекті шығынды анықтау, яғни жерді

пайдаланушының өнім шығаруды ұлғайтуға бағыттауы болып табылады.

Немесе тұйықтаушы шығын деңгейі жер ресурстарының жекелеген

шығындарымен анықталады. Мұнда нақты жердің ренттік бағалауы өнімнің

тұйықтаушы және жеке шығынының айырмашылығымен табылады.

Зерттеу материалдары көрсеткендей, жерді бағалау-жер кадастры

жүйесінде экономикалық, өндірісте қолданылатын жердің құндылығын,

табиғи және экономикалық жағдайларын есептеудегі экономикалық

32

көрсеткіш көмегімен топырақтың әр түрлілігімен өндірістік қабілеттілігін

анықтаумен сипатталады. Жалпы айтқанда жерді экономикалық бағалау –

экономикалық көрсеткіштер бойынша экономикалық құнарлықты

салыстырмалы бағалау болып табылады. Экономикалық бағалау мәліметтері

келесі есептерді шешуге қажет:

- жерді пайдаланушылардың, жеке меншік иесінің, жалға алушының

меншігіндегі жерлердің шаруашылық іс-әрекетін бағалауға;

- жер учаскесін бөлуге және беруге;

- жердің нормалық бағасын, жер салығын, жердің жалға беру бағасын

бекітуге;

- мемлекеттік меншіктегі жер қорларын жеке және мемлекеттік

меншікке беруге қажет.

Экономикалық бағалаудың ең басты мақсаты-көп жақтылы есептеу

негізінде ауыл шаруашылығындағы әрбір шаруашылық жерлерінің

өнімділігін және оларды пайдаланудағы экономикалық тиімділігін және жер

телімінің әр түрлілігін пайдаланудағы қоғамдық еңбекті анықтау болып

табылады.

Елімізде ауыл шаруашылық жерлерін бағалау келесі мақсаттарға сәйкес

жүргізіледі:

- нысаналы мақсатты ескере отырып, жер учаскелерін пайдалану

тиімділігін анықтау;

- жер учсаскесін кепілдікке беру арқылы несие алу;

- салық салу, жерді жалға алу төлемдерін анықтау;

- мемлекеттік мүдделер үшін жер учаскелерін алып қою кезінде;

- жер телімдерін пайдалану немесе құқығын сату кезінде оның бағасын

білу.

Жерді бағалау үшін жер бағалық аудандау өткізіледі. Содан кейін,

сол жерлердің шекараларынада топырақ бонитировкасы және жердің

экономикалық бағалау жүргізіледі. Жерді экономикалық бағалау 2-ге

бөлінеді:

- жалпы бағалау-жалпы ауылшаруашылық дақылдары бойынша

бағаланады;

- жеке бағалау-жеке ауыспалы егістіктер бойынша бағаланады.

Бағалау көрсеткіштері:

- өнім құндылығы (ӨҚ);

- шығын қайтарымы (ШҚ);

- дифференциалдық табыс (ДТ)

Жерді бағалау бойынша жүргізілетін жұмыстар:

- дайындық жұмыстары, бастапқы ақпаратты жинау, өңдеу;

- топырақтарды бонитеттеу;

- жерлерді жалпы және жеке экономикалық бағалау;

- жерді бағалау мағлұматтарын қарау;

- жерді бағалау материалдарын жасап шығару, беру.

Дайындық жұмыстары 2 бөлінеді

33

- камеральдық, дайындық жұмыс;

- далалық жұмыстар.

Камеральдік дайындық жұмыстары келесі келесі мәліметтерді қамтиды

- жердің сапалық және сандық есепке алу мәліметтері;

- агро климаттық көрсеткіштері.

Жерді бағалау кезеңдері:

1 кезең - бастапқы құжаттарды жүйелі түрде жұмысқа дайындау.

2 кезең-жер бағалаудағы аудандау.

3 кезең- топырақты агроөндірістік топтастыру.

4 кезең- өнімділік бойынша бағалау шкаласын құру.

5 кезең-жер бағалау жұмыстарын жүргізу.

6 кезең-жер бағалаудағы құжаттарды дайындау және беру.

Жер бағалау жұмыстарын жүргізудегі құжаттар:

- есептік нормативтік құжаттама (коэффиценттік кестелер).

- қорытынды құжаттар (жерді бағалау ведомсі, жер бағалау, түсіндірме

жазба).

Ішкі шаруашылық жерді бағалау жеке шаруашылықтар бойынша

жүргізіледі.

Шаруашылықтардың егістік жерлеріне бағалау шкаласын жасау

төмендегі ретпен жүргізіледі:

- шаруашылықтың егістік жерлерінінің балл бонитеті әрбір топырақ

түрлерінің балл бонитеттерінің орташа өлшемдері бойынша мына 1

формуламен анықталады:

Бш =∑ К1-п∙Б1-п , (1) ∑К1-+п

Бш-шаруашылық егістігінің балл бонитеті,

К1-п-топырақ түрлері тармақтарының көлемі;

Б1-п-топырақ түрлері тармақтарының балл бонитеті.

Құрама (кешенді) топырақты жер участкелерінің балл бонитеті әр

құрамының (кешеннің) компонентінің орташа өлшем мөлшеріне сәйкес

біркелкі контурға негізделіп қайтадан есептеледі:

әрбір топырақ түрлерінің сапалық баллдары ауыл шаруашылық дақылдардың

көпжылдық орташа шығымдылығымен салыстырылады.

Суармалы егістік жерлердің топырақ сапасын айырғанда жоғарыда

айтылған алты көрсеткіштерге қосымша төмендегі көрсеткіштер ескеріледі:

- топырақ құрамындағы тұздың орта мөлшері топырақтың 0-50 см.

қабатына қоса 50-100 см қабатында алынады (топырақтың екінші қайтара

тұздануын (вторичное засоленность) білу үшін;

- топырақтың 0-50 см қабатындағы кішкене бөлшектердің орташа өлшем

мөлшері;

- топырақтың ұсақ бөлшекті қабатының қуаты (қабаттың қалыңдығы).

34

Эталон ретінде топырақтың 0-50 см қабатындағы қарашіріннің 2,5%-ке тең

мөлшері алынады. Шығымдылық пен топырақтың балл бонитетінің

арасындағы байланыстың тығыздық өлшемі ретінде бірнешеден

корреляциялық коэффицииентті қолданған жөн. Егер олардың арасында

тікелей байланыс (тәуелдік) болса, онда регрессия теңдеуі есептелінеді. Сол

арқылы шығымдылықтың өзгеруіне сәйкес топырақ сапасының балл

көрсеткішінің өзгерісі аңықталады. Регрессия теңдігі бойынша топырақ

сапасы балының және шығымдылықтың шамасын теориялық тұрғыдан

есептелінеді. Осыдан кейін оларды практикалық көрсеткіштермен

салыстырып, олардың айырмасының екі есе дәрежесінің орташа мәні

үйлесімдік шама ретінде пайдаланылады. Табиғи жайылым алаптарының

топырағының сапасын айыру. Бұл жұмысты геоботаникалық зерттеу

мәліметтерінің негізінде өсімдіктердің белгілі бір топырақ түрлерінің бағалау

топтарына ұштастырылған түрлері бойынша жүргізіледі. Табиғи

жайылымдық алаптардың топырақ сапасы екі түрлі көрсеткішпен

анықталады: мал азықтық бірлік (кормовая единица) және сіңірілгіш протеин

(переваримый протеин) арқылы. Бірінші (малазықтық бірлік) негізгі

көрсеткішті болып саналады, ал екінші көрсеткішті анықтаудың мақсаты

сіңірілгіш протеиннің қаншалықты жетіспеушілігін және оның орнына

пайдаланатын қажеттілікті көрсету болып саналады. Эталон ретінде (100

балл) бір гектар алаптың 10 ц. Мал азықтық бірлікке және 100 кг протеинге

тең өнімділігі алынады. Осы жолмен анықталған баллдардың нәтижесі

бойынша бонитировкалық шкала жасалады. Жер учаскесінің кадастрлық

номері мемлекеттік кадастр кітабына енгізіледі және есептік кварталдың

кадастр картасына қойылады Жер иеленушіліер және пайдаланушылар

бойынша бағалау шкаласын құру. Жоғарыда қарастырылған әдістемелер

бойынша жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың жерлерінінің балл

бонитеті әрбір топырақ түрлерінің балл бонитеттерінің орташа өлшемдері

бойынша мына формуламен анықталады:

Бш=∑ К1-п∙Б1-п , (2)

∑К1-+п

мұндағы:

Бш-шаруашылық егістігінің балл бонитеті,

К1-п-топырақ түрлері тармақтарының көлемі;

Б1-п-топырақ түрлері тармақтарының балл бонитеті.

Құрама топырақты жер участкелерінің балл бонитеті әр құрамның

компонентінің орташа өлшем мөлшеріне сәйкес біркелкі контурға негізделіп

қайтадан есептеледі: әрбір топырақ түрлерінің сапалық баллдары ауыл

шаруашылық дақылдардың көпжылдық орташа шығымдылығымен

салыстырылады. Қазіргі таңда адамзат 98%-н астам азық-түлікті жер

пайдалану арқылы алады. XXI ғасырдың екінші онжылдығының төртінші

35

жылына аяқ басқан кезеңінен бастап топырақ, табиғи және антропогендік

факторлардың қарым-қатынасының ерекше жүйесі ретінде, қоғам және

табиғат өмірінде .үлкен маңызға ие болып отыр. Адамға қажетті азық-

түліктік, экологиялық қауіпсіздік және тұрақты даму жерді тиімді

пайдаланусыз мүмкін емес. Азық-түліктік қауіпсіздікті орындаудағы басты

шарт топырақ құнарлығын көтеру және ауыл шаруашылық мәдениеттер мен

жануарлардың өнімділігін арттыру болып табылады. Зерттеулер

анықтағандай, БҰҰ қоршаған орта және тұрақты даму конференциясының

(Рио-де-Жанейро, 1992) құжаттарында жер аумағының топырақ қабатының

деградациялануы дәрежесі бойынша келесі мәліметтер берілген:

деградацияның шеткі дәрежесі-1%, күшті-15%, орташа-46% және жеңіл-36%.

Топырақтың деградациялану процесі әлемдегі гумидті және аридті зоналарда

кеңінен таралған. Сондықтан еліміздегі 20 млн. га астам жерлердің бағалау

жүйесін жетілдірудің экономикалық маңызы мен тиімділігін білудің маңызы

зор. Қазақстанда жел және су эрозиясына ұшырап отырған жалпы жер көлемі

30 миллион гектар, оның ішінде егістік жерлер 1,6 миллион гектарды

құрайды. "ауыл шаруашылық жерлеріне мемлекеттік бақылау жүргізудегі

тағы бір өзекті мәселелер қатарына ондай жерлердің топырақ

құнарлылығының төмендеуіне байланысты жер иелерінен қайтарып алу

мәселесін атап өту қажет. Кодекстің 93, 94-баптарына сәйкес топырақ

құнарлылығын төмендету фактісіне байланысты жер учаскелерін сот

тәртібінде мәжбүрлеп алу жоғарыда аталған процедураларға ұқсас. Алайда

бұл ретте қиындық туғызып отырған басты мәселе - топырақ

құнарлылығының бақылаудың бастапқы нақты көрсеткіштерінің болмауы.

Осыған байланысты республикамыздағы барлық егістік жерлерде (30

миллион гектарға жуық) топырақ құнарлылығын мониторингтік бақылау

үшін кешенді агрохимиялық зерттеулер жүргізу белгіленіп отыр және де

ауыл шаруашылық жерлерін тиімді пайдалану туралы тәртіпті бекіту

көзделіп отыр. Топырақ құнарлылығының төмендеуіне табиғи факторлардан

бөлек, минералды және органикалық тыңайтқыштардың қолданылмауы,

агротехникалық талаптардың сақталмауы және де ғылыми негізделген

ауыспалы егіс жүйелерінің болмауы да басты себепкер болып отыр.

ҚР жер ресурстарын басқару комитетінің деректері бойынша 1,5 мың

кеңшарлар мен 500-ге жуық ұжымшарлардың жерлері шартты жер

үлестеріне бөлініп, 2,3 миллион ауыл шаруашылығы саласындағы

еңбеккерлерге және ауылдық жерлердегі зейнеткерлер және әлеуметтік сала

қызметкерлеріне таратылды. Бұндай жағдай жер саласында әлеуметтік

әділеттілікті сақтауға бағытталғанымен, бүгінгі күні жерді тиімді

пайдалануда орасан зор қиыншылықтар бар. Мәлімет ретінде, қазіргі кезде

ауыл шаруашылық саласында жерлердің 98 пайызы (87,3 миллион гектар)

шаруа қожалықтары мен мемлекеттік емес заңды тұлғалардың иелігінде,

яғни, 43,8 миллион гектар жер 204 мың шаруа қожалықтарында; 41 миллион

гектар жер 7,1 мыңнан астам шаруашылық серіктестіктер мен ауыл

шаруашылық кооперативтерде және 2,5 миллион гектар жер 3,8 мыңнан

36

астам әр түрлі кәсіпорындардың қосалқы шаруашылықтары иелігінде.

Еліміздегі ауыл шаруашылық айналымындағы жерлердің шамадан тыс

бөлшектенуіне және де көлемі кіші жерлерде агротехникалық талаптардың

орындалуы мен ауыспалы егіс жүйелерін енгізуіне және де тиімді ауыл

шаруашылық техникаларын пайдалануға кері әсерін тигізіп отыр. Егін

өсіретін аймақтарындағы шаруа қожалықтарының басым бөлігінің егістік

жер көлемдері 50 гектардан 360 гектарды, ал оңтүстік өңірлердегі суармалы

жерлердегі шаруашылықтардың жер көлемі 0,5 гектардан 5 гектарға дейін

мөлшерлерді құрап отырғанын көрсетті. Қазақстанның жағдайында мұндай

майда кіші қожалықтар тиімді тауарлы өндірісті жүргізе алады деп атау

қиын, сондықтан да олардың басым көпшілігінде өндірісті жүргізудің

экстенсивті түрі белең алғандығын анықтадық.

Республика аумағында жер мониторингін жүргізу үшін 732

стационарлық бақылау пунктері бар, олар республиканың барлық табиғи -

ауыл шаруашылық аймақтарында орналастырылған.

Жер мониторингін жүргізу нәтижесінде белгілі болып отырғандай,

шөлейттену процесстерімен Қазақстан аумағының 70 пайызы әр түрлі

мөлшерлерде ұшырап отыр, ал жел және су эрозиясына ұшырап отырған

жалпы жер көлемі 30 миллион гектар, оның ішінде егістік жерлер 1,6

миллион гектар. Бұл ретте барлық егістік жерлердің (23,5 миллион гектар)

сипаттамасына келетін болсақ, 15,8 миллион гектардың сапасы жақсы; 3,9

миллион гектар тұзды және сортаң жерлер; жел және су эрозиясына бейім

жерлер 1,6 миллион гектар; 1,3 миллион гектар қиыршық тастақталған және

0,4 миллион гектар шамадан тыс ылғалданған жерлер болып отыр.

Жерді пайдалану бағыттарына қарап: ауыл шаруашылық жерлері, елді

мекендер орналасқан жерлер, өндіріс, қатынас, байланыс, қорғаныс, табиғат

қорғау, денсаулық сақтау, демалыс, курорттар, қорықтар, тарихи және

мәдени маңызы бар жерлер, орман қорының жерлері, су қорының жерлері,

мемлекеттік қордағы жерлер болып бөлінеді.

Жер қорын қорғауды және пайдалануды экономикалық тұрғыдан

қарайтын болсақ, оның құндылығын, пайдалану ұтымдылығын арттыру

арқылы одан алынатын өнімдерді қазіргіден едәуір көбейтуге болатынын

зерттеулер көрсетті. Оның басты бағыттары: топырақтың құнарлығын

арттыру, жерді суландыру батпақ жерлерді құрғату, сортаң жерлердің

тұздылығын азайту, эрозияға жол бермеу, бүлінген жерлерді қалпына

келтіру, т.б. агрономиялық шаралар және жерді пайдалану құрылымын

жақсарту.

Жерді бағалау туралы екі бағыт айқындалды: топырақтың сапасын

бағалау және жер бағалау. Топырақ сапасын бағалау негізгі және алғышарты

болып табылады. Жердің сапасын бағалау үшін оның әр түрлі табиғи

қасиеттері өнімділігі тұрғысынан және әр түрлі климаттық жағдайдың

топырақ түрінің әсері айқындалады.

Қазіргі кезде топырақ бонитетін бағалаудың бірнеше варианттары

белгілі. Оларды негізгі екі түрге бөлуге болады: біріншісі – топырақтың

37

қасиетіне байланысты өнімділігін ескеріп, бонитетін бағалау; екіншісі –

жерді өнімділігіне байланысты, табиғи қасиетін ескеріп бағалау.

Топырақтың бонитет балдары оның сапалық қасиеттерінің сандық

көрсеткіші болып табылады, аймақта өсірілетін басты дақылдың көпжылдық

орташа түсіміне сәйкес болады. Бонитет балдары ауыл шаруашылық

дақылдарын өсіруге қолайлылығын анықтауға, оларды тиімді пайдалануды

жоспарлауға мүмкіндік береді.

Жер – тұтыну құндылығы, оның құны жоқ, тек тұтыну құндылығын,

материалдық өнімдерді өндіруге қажетті жағдай. Жердің бағасы оған табиғи

тән нәрсе емес, ол тек қана қоғамдық өндіріс және тұтыну қатынастарында

пайда болады. Сондықтан жердің бағасы тауар өндіруге қажетті жеке жер

бөлімшелерінің тұтыну құндылығының көрінісі. Жеке жер бөлімшелерінің

сапасының әр түрлілігіне байланысты ол жерлерде өндірілген өнімдердің

құны да әр түрлі болады. Сапалы жерлерден нашар жерге қарағанда

әлдеқайда көп тұтыну құны өндіріледі. Бірақ сапалы жерлер көп емес, әдетте

шектеулі. Иелену түріне қарамастан, жерге шаруашылық нысаны ретінде

әрқашан монополия болады. Былайша айтқанда жерге монополия болуына

байланысты дифференциалды рента туындайтын алғышарт бар.

Дифференциалды рентаның алғышарттары – бір жағынан монополия

болса, екінші жағынан жердің сапалық өзгешеліктері, сондай-ақ тауарлы

өндірістік қоғамдық қарым – қатынастар.

Табиғат ресурстарын рентамен бағалаудың басқа әдістерге қарағанда

артықшылығы бары даусыз. Ренталық қағидаға сәйкес тиімнің екі

категориясы ажыратылады: дифференциалдық тиім және ренталық тиім.

Дифференциалдық тиім халық шаруашылығының кез келген саласында

пайда болуы мүмкін. Ол ғылыми-техникалық жетістікті қолдану және еңбекті

жақсы ұйымдастыру нәтижесінде еңбек тиімділігін арттыру арқылы дербес

шығынды қоғамдық қажетті шығыннан азайтқандағы үнемді көрсетеді.

Рентаны есептеу өте маңызды теориялық және әдістемелік мәселе

болып табылады. Кейбір ғалымдар рентаны есептеу үшін нақты қалыптасқан

табиғат ресурстарын пайдалану шығындарын қолдануды ұсынады. Бірақ, ол

салыстырмалы ресурстардың әділ бағасы бола алмайды. Рентаны

анықтаудың басты принципі нақты ресурсы пайдаланғанда алуға болатын

халық шаруашылығына ең жоғары тиімді анықтағыш болуға тиіс. Бұл мәселе

тек табиғат пайдалану саласымен ғана шектеліп қалмайды. Ол салааралық

сипатта және барлық салаларда үйлесімді іс-әрекеттерді талап етеді.

Қазақстан Республикасында мемлекеттік және жергілікті атқарушы

органдарға жерлердің ауыл шаруашылығы айналымында нысаналы

пайдаланылуына ауыл шаруашылығы қоры жерлеріне түгендеу жүргізу,

үздік әлемдік тәжірибені ескере отырып, жерді ұтымды пайдалану және

құнарлылығын арттыру мәселесін қарастыру жүктелген. Тиімді жер нарығын

құру маңыздылығын Президент 2014 жылғы 17 қаңтарда Қазақстан халқына

Жолдауында да атап өтті.

38

Қазіргі таңда жеке иелікке және ұзақ мерзімге жалға берілген ауыл

шаруашылық жерлердің едәуір бөлігі топырақ құнарлығын сақтау бойынша

шараларды өткізбей ұтымсыз пайдалануда. Жер ресурстарын басқару

Комитетінің мәліметіне сай ауыл шаруашылығына арналған жерлердің 15 %

тиімсіз қолдануда. Шамамен 125 млн. га жайылым суландырылмаған және

пайдаланылмайды, елді мекендер жанындағы 20 млн. га астам жайылым

ұтымсыз пайдаланылуына байланысты тозған деп танылған.

Жерді ұтымды пайдалануды бақылау 2011 жылы қабылданған ауыл

шаруашылығы мақсатындағы жерді ұтымды пайдалану қағидаларына сәйкес

жүргізіледі. Сонымен қатар, ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі ҚР Өңірлік

даму министрлігімен бірлесе отырып, жерді ұтымды пайдалану өлшемдерін

нақтылау бөлігінде жер заңнамасын одан әрі жетілдіру бойынша жұмыс

жүргізуде. Нәтижесінде ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерді ұтымды

пайдалануға қойылатын қосымша талаптар енгізілетін болады:

1) ауыспалы егістерді сақтау;

2) агротехникалық және агрохимиялық іс-шаралар (оның ішінде

ылғалресурсүнемдеу технологияларын), фитосанитарлық және

мелиорациялық іс-шаралар қолдану;

3) ғылыми негізделген сорт алмасу және сорт жаңарту мерзімдерін

сақтауды көздейтін тұқым шаруашылығы жөніндегі іс-шаралар жүргізу;

4) жайылым айналымын сақтау;

5) жайылым алқабы бірлігіне ауыл шаруашылығы жануарларын жаю

жүктемесі нормативтерін және жайылым кезеңі ұзақтылығын сақтау.

Бұдан бетер, жерді ұтымды пайдалану талаптарын сақтағаны үшін

жауапкершілікті арттыру көзделіп отыр:

- Жер кодексінің 93-бабына ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерді

ұтымды пайдалану қағидаларын сақтамау оны алып қоюға негіз болуы

мүмкін жөніндегі норманы енгізу;

- жосықсыз жер учаскелері иелері мен жерді пайдаланушылар тізілімін

жүргізу;

- жерді жосықсыз жерді пайдаланушыларға беруді болдырмау

мақсатында шаруа немесе фермер қожалығын жүргізуге арналған жер

учаскелерін кезеңмен беру.

Жердің өндіріс құралы ретіндегі қасиеттері, оның ерекшелігін басым

ете түседі, өйткені ол әрі тіршілікпен қамтамасыз ететін өнімдердің тікелей

көзі, әрі еңбек ету объектісі, әрі абсолюттік және дифференциалдық рента

түріндегі қосымша табыз көзі болып саналады.

Жердің бұл маңызы уақыт өткен сайын сақталып қана қоймай,

мүдделері әртүрлі және көбіне қарама қайшы болып келетін жер

қатынастары субъектілерінің иерархиясы: жеке тұлғалар, олардың жеке

қауымдастықтары, мемлекеттер біртіндеп құралатын қоғамның тіршілік

қажеттіліктерінің ұлғаюы нәтижесінде, өсе береді. Оның мазмұндық сипаты,

сапасы, қызметі мен мүмкіндіктері біртіндеп нақтыланды.

39

Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының жерді пайдалануы кейбір

көрсеткіштермен (белгіленген жер ауданы, орналасқан жері, алқаптың

құрамы мен саны, аумақтың ішікі орналастырылуы) сипатталады.

Факторлардың табиғи-экономикалық кешендерінің төрт деңгейін ажыратуға

болады:

- табиғи-экологиялық деңгей (климат, топырақ, геология, гидрология,

өсімдік, пайдалы қазбалардың болуы);

- әлеуметтік деңгей (халықтың саны мен құрылымы, орналастырылуы

және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі, халықтың өсу жағдайлары,

көші-қон, әлеуметтік инфрақұрылымның дамуы);

- экономикалық деңгей (өндірістің шоғырландырылуы мен

мамандандырылуы, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының ұйымдастыру-

құқықтық құрылымы, шаруашылықаралық кооперация және

агроөнеркәсіптік интеграция, еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігі,

өндірістік инфрақұрылымды дамыту, қаржы салымдарын пайдалану

тиімділігі);

- құқықтық деңгей (мемлекеттік жер заңнамасы, жер қатынастарын

құқықтық реттеу, ауыл шаруашылығына арналған жер айналымының тәртібі,

жерге құқықты тіркеу).

Біздің пікірімізше, ресурстық әлеует, соның ішінде жер ресурстары,

әлеуетті тиімді өндірістік жүйе қалыптастыру негізін құрады, бірақ міндетті

түрде шаруашылық механизмімен бірлесе құрады. Сондай-ақ жерді

пайдалану нәтижелері көптеген ұйымдастыру, технологиялық, экономикалық

факторлар мен аумақты ұйымдастыру, болжау және басқару, мелиорациялық

жұмыстар, егін шаруашылығы мен мал шаруашылығы жүйелері сияқты басқа

да өндіріс факторларына және әрқайсысының шешімі бір-бірімен

байланыспайтын, жеке түрде оң нәтиже бермейтін өзге де мәселелергі

байланысты болады. Демек, жерді тиімді пайдалану мәселелерін басқа

проблемалармен бірге, кешенді түрде шешу қажет.

Бұл жағдайда ауыл шаруашылығы өндірісі тиімділігін келесідей

түрлерге бөледі: өндірістік-технологиялық, өндірістік-экономикалық,

әлеуметтік-экономикалық және экологиялық-экономикалық.

Жер қатынастары өзінің қозғалғыштығымен ерекшеленеді және ол

жағдайлардың ауысу процесі түрінде болып келеді де, қатынастардың бір

түрінен неғұрлым жетілдірілген екінші түріне баяу өте отырып, біртіндеп

өзгеруі мүмкін, алайда жер қатынастарының бір жүйесін екіншісімен

ауыстыру арқылы секірмелі түрде де жүре алады.

Жер пайдаланумен және жер айналымымен байланысты жүретін

қатынастар реттеу бағыттары мен негізгі объект ретінде алынады. Оларға

жер сапасын сақтау, оны қорғау, жер пайдалануды және жермен мәмілелерді

ұйымдастыру жатады. Жер қатынастарын реттеудің нақты әдістерін

ағымдағы кезеңдегі, сонымен қатар жақын, алыс немесе перспективалық

келешектегі, қалыптасқан және мақсатқа сай келетін саясатты ескере отырып,

бюджеттік, нысаналы, салық және несиелік саясат негізінде құрады.

40

Сонымен, жер ресурстарын пайдалану негізіне жер қатынастары

жатады. Олар өндірістік қатынастар жүйесінің бір бөлігі болып саналады

және мұнда жер табиғи ресурс ретінде де, өндіріс құралы ретінде де көрінеді,

ал оны пайдаланушылар осы қатынастардың субъектілері болып саналады.

Меншік жер қатынастарының негізі болып табылады. Меншік түрінің

өндірістік қатынастар жүйесінде, өндірісте, экономикада және қоғам өмірінің

басқа да салаларында радикалды өзгеруі кезінде едәуір өзгерістер, соның

ішінде бүлінулер де жүреді. Бұл жағдайлардағы проблемалардың бірі меншік

пен құқықтың өзара байланысы болып табылады. Құқықтың міндеті меншікті

берілген қоғамдағы оның басым түрлерінде қорғап, сақтау ғана емес, осы

меншік түрінің уақытын ұзарту мақсатымен меншік қатынастарын реттеу.

Жер қатынастары аясында жердің нарықтық айналымы жер учаскелерін

азаматтық құқық объектілері ретінде танығаннан кейін-ақ туындайды. Жер

айналымы жер нарығында сатып алу-сату, жалдау, сыйға беру, кепіл

(ипотека), айырбас, рента және өмір бойы асырауында болу, өтеусіз

пайдалану және т.б. шарттарын жасау арқылы жүргізіледі. Бұған қоса, жер

айналымының алуан түріне жалпы, әмбебап құқық мирасқорлығы, соның

ішінде жер учаскесін мұраға алу жатады. Жерді жер қатынастарына

қатысушылардың арасында әкімшілік бөлуді жер айналымы жүйе

тармағының біріне жатқызуға болады. Белгіленген кезең ішіндегі жер

айналымы – бұл жер учаскелерін меншік иелерінің, жер

пайдаланушылардың, жер иеленушілердің, жалға алушылардың және басқа

да жер қатынастарына қатысушылардың арасында жер нарығында мәмілелер

жасау, әмбебап құқық мирасқорлығы немесе рұқсат етілген өзге де әдістер

арқылы бөлу жүйесі.

Жер пайдалануды мемлекеттік реттеу мен бақылау мемлекеттік және

жергілікті атқарушы биліктің мемлекеттік органларының жер учаскелеріне

құқықтары бар барлық субъектілердің жерді ұтымды пайдалануы мен қорғау

үшін жағдайар құруға бағытталған мақсатты қызметі болып саналады. Бұл

қызмет аясында мемлекет, бір жағынан, тиісті субъектілерге өз учаскелерін

тиімді пайдалануға көмектессе, екінші жағынан, белгіленген ережелерді

бұзушыларға тиісті жазалау шараларын қолданады. Мемлекеттік реттеу

шаруашылық жүргізуші субъектілерге бекітіліп берілген түріне қарамастан,

барлық жерге қолданылуы тиіс. АӨК-гі мемлекеттік реттеудің негізгі

мақсаттары мен принциптерінің ішінде құрылым мен басқару қызметінің өзін

ретке келтірудің маңызы зор. Барлық АӨК-нің және ауыл шаруашылығының

тиімді дамуын қамтамасыз етуші жергілікті жағдайлар ескерілетін

шаруашылық және жергілікті өзін өзі басқару органдарының аграрлық және

жер реформаларын жүргізудегі рөлін күшейту жөнінде мәселе көтеру заңды

болып саналады. Бұл жағынан шаруашылық-экономикалық реттеу

органдарының АӨК мемлекеттік реттеу органдарымен өзара әрекет ету

түрлері мен әдістерін іздеу, соның ішінде жерді ұтымды пайдалану жөніндегі

мемлекеттік инспекциялық-бақылау қызметтерінің жұмысын қамтамасыз ету

өзекті мәселе болып табылады.

41

АӨК-ді дамытудың қазіргі кезеңінің басты проблемасы меншік түрін,

соның ішінде жерге меншікті өзгертуден емес, өндірісті ұйымдастыру түрін

жетілдіруден, ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері үшін неғұрлым

қолайлы экономикалық жағдайлар құрудан тұрады. Бұған өндірістің жоғары

тиімділігін, лайықты және уақытылы еңбек ақыны қамтамасыз етіп отырған

және жақсы ұйымдастырылған ірі ұжымдық шаруашылық дәлел бола алады.

Жер қатынастары жермен байланысты өндірістік қатынастардың

жалпы жүйесінің салыстырмалы түрдегі дербес және ерекше саласы болып

саналады. Авторлар жер қатынастарын жерге иелік ету, пайдалану және

қаржы салуға қатысты көп түрлі әлеуметтік-экономикалық байланыстар

жиынтығымен құрылатын жүйе ретінде анықтайды. Жер қатынастарын

ерекше жүйеге жатқызу – бастауы жердің адамзат үшін табиғи маңызында,

оның көп қызметтік пайдалануында болатын тарихи процесс нәтижесі.

Жердің тіршілік етушілері арасында адамның пайда болуымен –

алдымен қарапайым, алайда бір жағынан адамдардың бірігуі, кінші жағынан

бөлінуі сияқты айқын ерекше қасиеттері бар белгілі бір процестер туындап,

дами бастады. Мұның біріншісі тіршілік ету мен тамақ табудың қандай да бір

қауіпсіздігін қамтамасыз етуді жеңілдететін жалпы тұрмыс

артықшылықтарымен туындаса, екіншісі – қоныстану орны ғана емес,

тіршілік құралдарының көзі болып та саналатын, өмір сүру аумағын бөліп

алуға байланысты туындады. Жердің қоныстану аумағы мен азық-түлік

өнімдерінің көзі ретіндегі алғашқы маңызы сақталып қана қоймай, Жер

халқының қазіргі және өсіп отырған санына және адамдардың қолайлы өмір

сүруіне жарамды аумақтардың қысқаруына байланысты, одан әрі артуда.

Адамзаттың ойлауға ғана қабілетті тіршілік иесі сатысынан аса

маңызды қоғамдық, қауымдаса өмір сүретін және өздерін қауымдаса

қорғайтын сатыға өтуіне қарай, жеке адамдардың қатынасы олардың

қауымдастықтары қатынасына, өздерінің жалпы аумақтық талаптарын

көрсете, қоя және қорғай алатын қатынастарға өзгерді. Мұндай

қауымдастықтар өздері үшін қорғаныстың күштік әдістері орнына неғұрлым

қауіпсіз тәсілдерді, мысалы келісім сөздер жүргізуді пайдалана бастады.

Адамдар қауымдастығы ішінен жеке индивидуумдар – алдымен, неғұрлым

күштіректері, кейінірек – толық ойлы және оны пайдалана алатын,

кемеңгерлер шыға бастайды. Көсемдер – билік басшыларының арғы аталары

пайда болады, қатынастар субъектілерінің: индивидуумдардың, олардың

аумақтық шағын қауымдастықтары мен мемлекеттердің белгілі бір

иерархиясы қалыптасады.

Жер қатынастар объектісі болып қала береді. Ол туралы және оның

мүмкіндіктері мен қызметтері туралы түсініктер кеңейіп, нақтыланады әрі

баий түседі, оның жалпы қоғамдық және жоғары қызығушылық туғызатын

қасиеті арта береді. Бастапқыда ол өмір сүруді қамтамасыз ететін, дайын

сыйлары бар тіршілік ету аумағы ғана болды. Кейіннен біртіндеп адамдар

үшін оның топырағының, адам еңбегінің көмегімен табиғи процесс

бергеннен де көп өнім өндіруге болатын, биологиялық қасиеттері ашыла

42

бастайды. Жердің басқа да байлығы – пайдалы қазбалар қоры да ашылады.

Адамдардың жерге қатысты қатынастары кеңейе түсіп, жеке адамдардың,

олардың топтарының, кластарының, ұлттары мен мемлекеттерінің мүдделері

шегінен аса бастайды. Дами және өз саласын кеңейте отырып, олар

қақтығысады, әртүрлі күш пен деңгейдегі және әртүрлі жолмен шешілетін

жанжалдар туындайды. Жер қатынастары жүйесінің жиынтығын

құрайтынмәселелерге маманданған ерекше қызмет пайда болады.

Жалпы түрдегідей, өндірістік қатынастар, жерге қатысты қатынастар

сипаты жер саясатымен анықталады, ал ол өз кезегінде нақты бір елдегі

демографиялық және экономикалық ахуалдардың әсерімен құралып, жерді

бөлу және пайдалану ережелері, нормативтер мен жеңілдіктер арқылы

шектеулер мен ынталандырулар түрінде айқындалады. Бұл мәселелер

жөніндегі шешімдерді, ең алдымен, айналып келгенде жеке адамдардың,

ұжымдардың және жалпы мемлекеттің мүдделерін біріктіретін және

көрсететін жалпы мемлекеттік мүддені ескере отырып қабылдауға тырысады.

Жер саясаты жалпы әлеуметтік-экономикалық саясатты да ескере отырып

құрылады, оны қазіргі уақытта қоғам жүзеге асырады және ол жер саясаты

мен жер қатынастары жүйесін құру негізі болып саналады. Бұл екеуі де қоғам

алдына қойып отырған және осы қоғамның атынан заңнамалық билік

қабылдап, атқарушы билік – жүзеге асыратын әлеуметтік және экономикалық

мақсаттарды ығыстыра алмайды.

Әртүрлі елдердің жер қатынастарын зерттеу адамзат дамуының

барысында қалыптасқан жер қатынастарының принциптік құрылымы іс

жүзінде әлемдік, яғни жалпы түрде қабылданған құрылым болды деп айтуға

негіз болады. Әр елдер арасындағы айырмашылық заңмен бақыланатын

қатынастардың әртүрлі нақтылану деңгейімен, олардың, жеке

мемлекеттердің жалпы саяси және нақты бір уақытша әлеуметтік-

экономикалық курсымен анықталатын, әлеуметтік-экономикалық

мазмұнымен айқындалады.

Жердің құқықтық жағдайы: заң бойынша оның меншік иесі кім

екендігі, оны тағы қандай басқа құқықтармен пайдалану болатындығы, жер

қатынастары жүйесіндегі айқындаушы мәселе болып саналады. Қандай да бір

құқықтың жалпы қоғамдық приоритеті жер қатынастарының қалған басқа

құрушыларының әлеуметтік-экономикалық мазмұнын шарттайды.

Жер ресурс (ерекше боласа да) пен өндіріс құралы (бұл да ерекше)

ретінде объективті заңдардың және солардан туындайтын, өндірістік

қатынастарды реттеуші жеке заңдардың әсеріне түседі. Бұл жалпы өндіріс

құралдарына қатысты қолданылатын принциптік тәсілдерді жер

ресурстарына қолдануға мүмкіндік береді. Сонымен, жер меншігінің

формаларын жалпы меншік формаларының туындауы мен дамуы

тұжырымдамасын ескере отырып, оны құраушы нақты заттық объектілерге

қатыссыз, қарастырған дұрыс. Әрі жер таза күйінде өнімді қызмет етпейді.

Жер телімі – өнімі берілген жағдайлардағы және өндірістің берілген

ұйымдастырылуындағы бірлескен әрекеттерінің нәтижесі болып табылатын

43

өндірістік күштердің қызмет етуі үшін қажетті элементтердің бірі ғана. Атап

өту қажет, бұл жағдай жеке ресурс түрлерін пайдалану тиімділігін талдау мен

бағалауды біршама күрделендіреді, себебі заттық элементтер мен оларды

байланыстыратын ұйымдастырушы-экономикалық және әлеуметтік

факторлар келісімделген, пропорционалды және тиімді кешенді жүйе түрінде

болуы мүмкін. Алайда олардың кешені қарама қайшы болуы және оның

бөліктерін құраушылардың әрекеті толығымен ашылмауы да ықтимал,

өйткені экономикалық (және ол ғана емес) жүйелер, олардың қызметтерінің

жалпы нәтижелері (дәлелденген) ең әлсіз тізбектің мүмкіндіктеріне

бағдарланған. Бұл не жер меншігінің әртүрлі формаларының тиімділігін

бағалау үшін тәжірибелік әдістерді пайдалану туралы айтуға, не осы сұраққа

ғылыми логика мен ұқсастықтар (аналгоия) әдістерін пайдалана отырып

жауап беруге мәжбүрлейді.

Қазақстан Республикасы бұрынғы одақтас республикалары сияқты,

жер қайта құрулары процесіне көптеген сұраққа, соның ішінде меншік

құқықтарына жататын сұрақтарға да, жауапсыз кірді. Реформа алдындағы

жылдары одақтас журналдар мен басқа да басылымдардың беттерінде осы

мәселе төңірегінде талқылаулар кеңінен жүрді, алайда сол жылдардың

жағдайымен ол, проблеманы жер туралы мәселеге тоқталмай, негізінен тек

социалистік меншіктің әлеуметтік-өндірістік құрылымы мен оны пайдалану

тиімділігі резервтеріне қатысты социалистік қатынастар шеңберінде ғана

қозғады .

90-шы жылдардың басында меншіктің базалық формалары мен оны

ажырату белгілері туралы көптеген басылымдар шыққанымен, мұнда да жер

мәселесі қозғалмады. Алуан түрлі пікірлер байқалды, бірақ ғылыми тұрғыда

негізделген және келісімделген конструктивті қорытынды шешім

қабылданбады, пікірлердің бытыраңқылығы байқалды. Бірі меншік

формалары ретінде: жеке шағын, жеке капиталистік, кооперативтік,

ұжымдық капиталистік, корпоративтік формаларды ұсынды. Екіншілері

социалистік меншік құрамында мемлекеттік, кооперативтік, жеке түрлерін

атады. Үшіншілері дербес меншік формаларына кооперативтік (еңбек

кооперациясы бар болған жағдайда), мемлекеттік (меншікті ұлттық деңгейде

қоғамдастыру), сондай-ақ пайдалану қатынастарын құратындарын

капиталистікке жатқыза отырып, ауыспалы және аралас формаларын

жатқызды. Төртіншілері ұжымдық, жеке еңбек және жеке капиталистік

меншік формаларын ерекше деп есептеді. Кейбірі меншік формаларын оның

субъектілерінің әлеуметтік ортамен байланысы бойынша бөліп, үш түрге

келтірді: жеке (жеке еңбектің нәтижесінде, сондай-ақ сыйға беру және мұраға

қалдыру салдарынан туындайды), қоғамдық (қауымдастыққа тиесілі және

оның мүшелерінің арасында бөлінетін) және жеке-қоғамдық (қауымдастыққа

тиесілі, бірақ бөлінбейді, мысалы, әлеуметтік сала объектілері).

Жеке меншікті де әрқалай түсінді. Бірі жеке меншікті дарамен

теңдестірсе, екіншілері ұжымдық меншігі бар кәсіпорындарды да меншіктің

жеке түріне жатқызды.

44

Мұнда бастапқы кезең болып, объективті факт саналады және оның

мәні кез келген өндірістік ресурс меншік объектісі де, шаруашылық жүргізу

объектісі де бола алатындығына саяды. Белгілі бір физикалық

айқындылықтың бұл екі құқықтық жағдайының басты және принциптік

айырмашылығы – бір жағынан, меншік құқығынан, екінші жағынан – оны

шаруашылық пайдалану құқығынан туындайтын заңдылықтар теңсіздігі.

Меншік құқығының үш қызметтен тұратындығы баршаға мәлім және

олар: иелену, пайдалану және билік ету. Олардың әрқайсысы тиісті құқық

түрін қабылдай отырып, оқшау түрде қолданыла алады: тек қана иелену

құқығы, тек қана пайдалану құқығы және тек қана билік ету құқығы. Соңғы

екеуімен салыстырғанда иелену құқығын әртүрлі мағынада пайдалануға

болатындықтан, оның екі мағынасы бар.

Жалпы мағынада иелену бірдеңеге ие болуды білдіреді. Дегенмен бұл

мағына бір мәнді емес: ол «пайдалануында бар» деген мағынаны да,

«меншігінде бар» деген мағынаны да білдіру үшін пайдаланылады.

Ал, жерге қатысты, иелену дегеніміз белгілі бір учаскеге заңды немесе

жеке тұлғалардың құқығын тану және бұл оларға тиісті құқықтылық пен

міндеттеме (ауыртпалық құқығы) салады. Тарихи, экономикалық және заң

әдебиеттерінде жер иелену, қағида бойынша, жерге меншік ретінде иелік ету

түрінде түсіндіріледі. Алайда бұл иелену меншік құқығынан бөлінбеген, яғни

жерді иеленугі де, оның меншік иесі де бір (жеке немесе заңды) тұлға болған

жағдайда ғана іске асады.

Иелену меншік қызметі болып саналмаған бірнеше мысалдар бар,

себебі иелену құқығы меншік құқығы пайда болғаннан бұрын туындауы

немесе одан бөлектенуі (меншік құқығы қызметтерінің құрамынан шығуы)

мүмкін.

Мысалы, Римдегі ежелгі жеке құқықта, жер иелену құқығы жер меншігі

құқығына қарама қарсы қойылған – біріншісі меншікке байланысты емес

және өз әдістері мен құралдары арқылы қорғалатын, ерекше құқық қатынасы

ретінде қарастырылған. Жердің меншік иесі мемлекет болып саналған және

жеке жер меншігі болмаған феодалдық Шығыстың өзінде жеке де,

қауымдастық түріндегі де жер иелену құқығы болған. Жер қатынастарының

мұндай түрі қазірдің өзінде бірқатар елдерде сақталып қалған.

Жер учаскелеріне құқықтардың туындауы жер құқықтары пайда

болуының негізгі екі – өтеулі және өтеусіз нұсқаларын болжамдайды. Жеке

меншік жағдайларында жер учаскелеріне толық құқық бір тұлғадан екінші

тұлғаға сауда-саттық мәмілелері арқылы; пайдалану құқығы – жалдау

арқылы өтеді. Жер (ішінара немесе толықтай) мемлекет меншігі болып

саналатын жағдайларда жерді сату және сатып алу шектеледі де, жерді

пайдалану құқығымен (мерзімді, мерзімсіз) беру немесе өмірлік (с.і. мұраға

қалдырылатын) иеленуге беру басым (приоритетті) болады.

Жер реформасына дайындық кезеңінде-ақ жердің өтеусіз бөлінуі

мемлекетке де (қоғамдық мүддені жүзеге асыруды ескергенде), көптеген

45

жерді тегін алғандарға да ешқандай пайда әкелмейтіндігі анықталды, себебі

«арзан келген дүние аз бағаланып, нашар пайдаланылады».

Дамыған экономикасы және жоғарғы аграрлық мәдениеті бар көптеген

мемлекеттер, жерді жоғары өнімді пайдалану кезінде оның құнарлығын

жинақтауды қамтамасыз ететін жер құқықтарын сатып алу шарттарын

айтуда. Бұл шарттар жер құқықтарын өтеусіз ғана емес, өтеулі түрде де,

меншік құқығында ғана емес, жер учаскелерін пайдалану құқығын беретін

басқа да түрде сатып алуға қолданылады.

Жер қатынастарының практикасында басқа шарттарды пайдаланудың

көптеген мысалдары бар және олар жалпылама санатқа жатқызылмайды,

яғни бір елде қолданылса, екіншісінде мүлде болмайды және тікелей жер

құқықтарының түрлерімен анықталады. Бұған қоса, жеке меншік мұндай

шарттардың маңызын төмендетеді, себебі сатушыны жер учаскесін одан

кейінгі пайдалану әдісі емес, бағасы ғана қызықтырады. Жер учаскесінің

меншік иесі-сатушының мұндай позициясы дамыған елдерде жалпы

аграрлық жоғарғы мәдениетпен және жерді қорғау заңнамалық

тәжірибесімен бейтараптандырылады.

Жер учаскесіне үміткерлерге, қағида бойынша, жердің тиімді

пайдаланылуына кепілдеме беретін жеткілікті түрдегі жоғары талаптар

қойылады, әрі мұнда жасына, денсаулығына, кәсіби дайындығына, ауыл

шаруашылығындағы тәжірибесінің жеткіліктілігіне, басқарушылық және

коммерциялық дағдыларына, іс жүргізудің заңды аспектілерін білуіне баса

назар аударылады.

Бұдан басқа да тыйым салатын немесе рұқсат беретін шарттар болады.

Мысалы, Австрияда шетелдік мемлекеттерге, олардың заңды тұлғаларына,

тіпті шетелдік капиталы бар отандық заңды тұлғаларға да жерді меншігіне

сатып алуға тыйым салынған. Шетелдіктер мен шетелде тұрақты тұратын

отандастар жер меншігі құқығын сол жер орналасқан елде тек заң бойынша

мұраға қалдыру арқылы ғана сатып ала алады. Мұның өзінде де олар, яғни

мұраға алушылар ауыл шаруашылығы қызметімен айналысуды көздемесе,

мұра ашылғаннан кейін, белгіленген мерзім ішінде жерді елде тұрақты тұрып

жатқан, заңмен белгіленген тұлғалар тобына береді.

Еуропалық Одақ елдерінде егіншілік жерлерін олардың тікелей

арналуы бойынша пайдаланбауға тыйым салынған: оларға құрылыс салу

және қорғау ерекше шарттармен ескертіліп, шектелген. Мүлдем

пайдаланылмайтын егіншілік учаскелері үшін иелерінен (меншік иелерінен)

жеткілікті түрде жоғары көлемде, мысалы, орташа жылдық өнім жинау

құнына дейінгі мөлшерде, салық алынады. Лаоста екі жыл бойы өңделмеген

учаске үшін, учаске иесі де, осы елді өлшемі бойынша ірі көлемде айыппұл

төлейді. Егер жағдай солай қала берсе, онда үшінші жылы жер басқа тұлғаға

беріледі.

Фермалар шағын (15 га төмен), орта (30 га дейін) және ірі (30 га

жоғары) болып бөлінетін Данияда жалданбалы басшымен тек шағын

фермалар ғана басқарыла алады, ал қалғандары тікелей шаруашылықтың

46

болуымен немесе иесінің қатысуымен қамтамасыз етіледі. Мысалы, орта

көлемдегі ферманың иесінде фермадағы практикалық жұмысы төрт жылдан

кем болмауы, ал ірі ферманың иесінде – бұған қоса тиісті теориялық

дайындығы болуы тиіс. Ферманы сатып алатын тұлға міндетті түрде: онда

тұруы, жарты жыл ішінде көшіп баруы, кешіккен жағдайда – себебін

қанағаттанарлықтай түрде түсіндіруі қажет. Олай болмаған басқа

жағдайлардың барлығында меншік құқығы жойылады.

Жер қатынастары субъектілерінің өз құқықтарын жүзеге асырулары

үшін заңнамалы түрде тиісті құқықтық сала құрылады және ол жер

иеленушілердің құқықтары мен ауыртпалық құқықтарын белгілейді.

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің жерге қатынасы – шаруашылық

бағдарламасын таңдау еркіндігі мен егіншілік қызметінің нәтижелеріне билік

ету құқығы таза жер қатынастары шегінен шыққанымен, олардың

жағдайларын нығайтады.

Жердің меншік иесіне, иеленушіге, пайдаланушыға және жалдаушыға

берілген құқықты мәртебе тиісті жауапкершілік түрлерімен, заңнамалы түрде

белгіленген ауыртпалықтармен қатар жүреді. Бұған стандарттық ашалай

төлем міндеттемелерін (жер салығы, рента, жал төлемі), құқықтарының

екінші тұлға пайдасыеа қарай шектелуін (сервитут) жатқызуға болады.

Шектеу нормалары құқығының сақталмауы, құқықты дұрыс пайдаланбау

жағдайларында айыппұлдар, жер құқықтарынан айыру, учаскелерін алып

алу, тікелей және кейін болған шығынды, жіберіліп алынған пайданы өтеу

сияқты бұлтартпас жазалау шаралары қолданылады.

Жер қатынастары тек әлеуметтік және экономикалық міндеттерді ғана

емес, таза жер мәселесі – жерді сақтауды да көздейді. Сондықтан ауыртпалық

салу шараларымен қатар, қаржы бөлу мен тиісті технологиялар қолдану

арқылы жер учаскелерін сақтап қана қоймай, олардың құнарлығын арттыру

қамтамасыз етілетін жер пайдаланулар үшін әртүрлі жеңілдіктер,

субсидиялар, дотациялар, өтемақылар түріндегі ынталандыру шаралары да

қолданылады.

Жер қатынастары жүйесі құрылымдық бөліктерінің сипатталған

құрамы, оның тек негізгілерін ғана қамтиды. Тиісті актілермен

заңдастырылған, олар өзінің жүзеге асырылуы үшін заңға салынған

идеяларды біртіндеп іске асыруға арналған заңға қосымша актілерді

дайындау және қолданысқа енгізу арқылы қосымша нормативтік-құқықтық

ілеспе құжаттарды қажет етеді.

Бұл нормативтік-анықтамалық, нұсқаулық және т.б. жұмыс

құжаттарында жауаптары заңда жоқ, бірақ нақты практикада орын алатын,

жер қатынастарының барлық жеке мәселелері айқындалады, жете

талқыланады, нақтыланады және шешіледі. Әрі бұл жерде әңгіме бір бірінен

бірқатар айрықша ұйымдастырушылық, әлеуметтік және экономикалық

сипаттамалардың болуымен ерекшеленетін, ұйымдастырушы-құқықтық

формалардың көптігі тән, аралас экономика туралы болады. Шешімдердің

47

көп нұсқалылығы Қазақстан Республикасы топырақ-климаттық

жағдайларының алуан түрлілігіне байланысты болады.

Жер қатынастарының жаңа жүйесін игеру кезінде нормативтік-

құқықтық жеткіліксіздіктер, әдістемелік тұрғыда жеткіліксіз негізделген

есептеулер, ескерілмеген айғақтар мен жағдайлар айқындалуы мүмкін.

Нәтижесінде, негізгі заңнамалық шешімнің негізді (принциптік) мәнін

өзгертпейтін және одан ауытқымайтын түзетулер, қосымшалар, нақтылаулар

мен түсіндірмелер енгізу қажет болуы ықтимал.

Сонымен, жер қатынастарының іс жүзінде белгілі бір кезең үшін

тұрақты болғанымен, жер қатынастары субъектілерін ұйымдастыру,

экономикалық және нормативтік қамсыздандыру арқылы үздіксіз-әкімшілікті

реттелетін, жылжымалы жүйесі жұмыс істейді.

«Жердің пайдалы қасиеті» дегеніміз табиғи түрдегі өнім, олардың

«пайдалы» және «тиімді» пайдаланылуын ажырату қажет. Экономистер

үшін, «тиімді» сөзі өндіріс өнімінің оны дайындау мен сатуға жұмсалған

шығыннан жоғары болуын білдіреді. Бұрынғы еңбек нәтижесі болып

саналатын негізгі өндіріс құралдарының объектілері үшін, амортизациялық

аударымдардың жинақталуы шешуші маңыз атқарады әрі олар кейіннен осы

өндіріс құралдарын қалпына келтіру мен ауыстыруға бағытталады. Жер

басқа түрдегі негізгі ресурс, оның қасиеттері табиғи, мұнда амортизация

қарастырылмайды, алайда өндіріс құралы ретінде ол да өніммен бірге

шығарылатын құнарлылық қорының бір бөлігін қайта қалпына келтіруді

қажет етеді. «Пайда» және «тиімділік» терминдері нәтижелерді бағалаудың

табиғат қорғау тәсілдерін білдірмейді. Бұл ретте автор «ұтымды» және

«тиімді» сөздерін теңестірмейді.

Жерді ұтымды пайдалануды, динамикасын пайдаланудың

ұтымдылығын бағалау көрсеткіші деп есептеуге болатын, сандық және

сапалық көрсеткіштер жүйесі арқылы анықталатын табиғи ресурс ретіндегі

ауыл шаруашылығы алқаптарының бастапқы қасиеттерінің сақталуымен

сипатталатын, жер пайдаланудың экологиялық құраушысы ретінде

түсінген дұрысырақ болады. Жер негізгі өндіріс құралы болып саналатын

аграрлық сала қаржылық және материалдық шығындармен қоса жүреді

және белгілі бір нәтиже алуға бағдарланады. Қаржы бөлу мен нәтижелер

шамаларын өлшеу, жер пайдалану тиімділігі ретінде түсіндірілетін өндіріс

тиімділігінің деңгейін көрсетеді. Өнеркәсіпке қажетті шикізатпен және

азық-түлікпен қамтамасыз ететін құраушы ретінде жер, табиғатты қорғай

пайдалануды ынталандыратын және жердің табиғи қасиеттері мен

тиімділігін орны толмас төмендетуге жол бермейтін ұйымдастыру,

экономикалық және құқықтық тетіктер (реттеушілер, нормалар мен

институттар) жиынтығы арқылы сала экономикасын реттейтін заңға

бағына отырып, жер қатынастары жүйесін құрады, адамдардың жермен

жасалатын әркеттерінің текесрілген әдістер мен тәсілдер арқылы қоғамға

қажетті шекте, формада жүргізілуін бағыттап, ынталандырады. Оларды

дербес зерттеу тақырыбы ретінде айқындау – жер ресурстарының көп

48

қызметтілігімен және адамдардың қоныстану орындары ғана емес, тіршілік

көзі ретіндегі маңызымен анықталатын, объективті қажеттілік.

Ұйымдастыру шараларына: аумақты аймақтауды, жерге орналастыруды,

ақпараттық жабдықтауды, жер учаскесі көлемінің шектерін белгілеуді, жер

меншігін және жермен мәмілелерді тіркеу тәртібін, жер технологияларын,

пайдалану түрлері мен формаларын шектеуді жатқызуға болады.

Жер қатынастарын реттеудің экономикалық шаралары жер

пайдаланушылардың ренталық табыс алуды қамтамасыз ететін және жердің

сапалық қасиеттерін сақтайтын шаруашылық жүргізу жүйесін таңдауды

бағдарлауы үшін құндық өлшеуіштерді пайдалануды қарастырады.

49

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЕГІСТІК ЖЕРЛЕРДІ БАҒАЛАУ

ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН ЗЕРРТТЕУ

2.1 Егістік жерлердің орналасу ерекшеліктері және топырақ

құнарлығының көрсеткіштерін зерттеу

Бүгінгі кезде еліміздегі жер құрылымының 23 жылдағы өзгерісі 2

кестеде келтірілген. Кестеден көрініп тұрғандай ауылшаруашылық

жерлерінің ауданы 124648,4 мың га қысқарған. Оның басты себебі көптеген

ауылшаруашылық жерлерінің айналымнан шығып қалуы, әр түрлі

дағдарысқа ұшырап тақырға айналуы, жерлердің тұздануы т.б.

Кесте 2 - Қазақстан Республикасында жер құрылымының 1991-2013 жж.

өзгеру серпіні, мың га

Жер санаттары Жылдар Өзгеруі

1991 2010 2013 2013 жылды

1991 жылмен

салыстырғанда

2012 жылды

2010 жылмен

салыстырғанда

абс. (+,-) сал.

(%)

абс.

(+,-)

сал.

(%)

Ауыл шаруашылық

жерлері

218375,8 93387,6 93727,4 -

124648,4

42,9 +339,8 100,3

Елді мекендердің

жерлері

3747,2 23217,0 23684,1 +19936,9 +6,3

есе

+467,1 102,0

Өнеркәсіп, көлік,

байланыс,

қорғаныс, басқа

ауыл

шаруашылығына

арналмаған жерлер

18796,8

2663,8

2688,0

-16108,8

14,3

+24,2

100,9

ЕҚТА,

денсаулықты

жақсартуға,

рекреациялық және

тарихи-мәдени

бағыттағы жерлер

775,1

5651,6

5755,7

+4876,5

+7,4

есе

+104,1

101,8

Орман жерлері 10179,2 23048,4 23029,0 +12849,8 226,2 -19,4 99,9

Су айдыны алып

жатқан жерлер

819,9 4096,1 4108,5 +3288,6 + 5

есе

+12,4 100,3

Жер қорлары 18952,3 109109,3 108181,1 +89228,8 +5,7

есе

-928,2 99,1

Барлығы 271646,3 261173,8 261173,8 -10472,5 96,1 - -

с.і. басқа елдердің

территориясында

пайдаланылатын

жерлер

149,8

0,9

0,9

-148,9

99,4

-

-

Басқа мемлекеттер

пайдаланылатын

- - -

50

жерлер 993,7 11317,3 11317,3 +10323,6

Республика

территориясы

272490,2 272490,2 272490,2 - - - -

Ескерту ҚР Жер ресурстарын басқару комитетінің деректері негізінде автордың есептеулері

Ауылшаруашылық жерлерінің құрылымы 3 кестеде беріліп отыр.

Егістік жерлердің ауданы-24,5 млн га немесе бүкіл жердің 11 % құрайды, ал

жайылым ауданы-193,6 млн га (87%), шабындық ауданы-4,4 млн га (2%).

Яғни бүкіл жеріміздің көпшілігін жайылымдар алып жатыр.

Кесте 3 - Қазақстан Республикасында ауылшаруашылық жерлерінің ауданы,

млн га

Ауылшаруашылық

жерлерінің құрылымы

Ауылшаруашылық жерлерінің ауданы

млн га %

Егістік 24,5 11

Жайылым 193,6 87

Шабындық 4,4 2 Ескерту Жер ресурстарын басқару комитетінің мәліметтері негізінде автордың

есептеулері

Зерттеу деректері көрсеткендей, мемлекетіміздегі барлық

ауылшаруашылығында пайдаланылатын жерлердің топырақ құнарлығы

келесідей: құба, сұрғылт-құба топырақтар-44%, күрең топырақтар-33 %, қара

топырақтар-9%, таулы және тау етегі - 14 %. Яғни ауылшаруашылығындағы

жерлер топырағы құнарлығы жағынан онша емес, басым көпшілігін құба,

сұрғылт-құба топырақтар құрап отыр, 4 кесте.

Кесте 4 - ҚР ауылшаруашылығында пайдаланылатын жерлердің топырақ

құнарлығы

Топырақ түрлері Ауданы

млн. га %

Құба, сұрғылт-құба

топырақтар

97,9 44

Күрең топырақтар 73,4 33

Қара топырақтар 24,0 9

Таулы және тау етегі 31,2 14 Ескерту Жер ресурстарын басқару Агенттігінің мәліметтері негізінде автордың

есептеулері

Егістік жерлердің топырақ құнарлығының жағдайы, 5 кестеде берілген,

1990 жылы егістік ауданы-35000 мың га болса, 23 жылда азайып 2013 жылы

21190 мың га құрап отырғанын есептеулер көрсетті. Ал осы егістік жерлердің

топырақ құнарлығын талдайтын болсақ:

51

а) 4 % төмен - 1990 жылы -56,3 % (19705 мың га), ал 2013 жылы 63,1%

(13370 мың га), яғни 6,8 % немесе 6335 мың га азайған;

ә) орташа 4-6 % - 1990 жылы -40,5 % (14175 мың га), ал 2013 жылы 34 %

(7205 мың га), яғни 6,5 % немесе 6970 мың га қысқарған;

б) 6 % жоғары- 1990 жылы -3,2 % (1120 мың га), ал 2013 жылы 2,9% (615

мың га), яғни 0,3 % немесе 505 мың га азайған.

Кесте 5 - ҚР егістік жерлердің топырақ құнарлығының жағдайы

Жылдар Егістік

жерлердің

ауданы,

мың га

Топырақ құнарлығы

4 % төмен орташа 4-6 % 6 % жоғары

% ауданы,

мың га

% ауданы,

мың га

% ауданы,

мың га

1990 35000 56,3 19705 40,5 14175 3,2 1120

2013 21190 63,1 13370 34 7205 2,9 615 Ескерту Жер ресурстарын басқару Агенттігінің мәліметтері негізінде автордың

есептеулері

Қазақстан Республикасында 1985-2013 жж. және болжанған 2015

жылдарда егістік жерлердегі ауылшаруашылық дақылдарына минералдық

тыңайтқыштарды қолдану жағдайы 2,5 кестеде келтірілген. Кесте

мәліметтері байқатқандай: 1985 жылы 35 млн. га егістік жерлердің 48 %

(17253 мың га) минералдық тыңайтқыштарды қолдансақ, жылдан-жылған ол

көрсеткіш төмендеп 1990 жылы-26,5 % (9332 мың га) құраса, ал 2013 жылы-

11,7% (2472 мың га) құрап отыр. Болжау деректеріне сүйенсек, 2015 жылы

барлық егістіктің 45 % (9900 мың га) минералдық тыңайтқыштарды қолдану

жоспарлануда.

Кесте 6 - Қазақстан Республикасында егістік жерлердегі ауылшаруашылық

дақылдарына минералдық тыңайтқыштарды қолдану

Жылдар Егістік жерлер, мың га

барлығы с.і. минералды

тыңайтқыштар

қолданған

болжанған

ауданы % ауданы %

1985 35796 17253 48,2

1990 35182 9332 26,5

1995 28679 298 1.5

2000 15485 86 0,5

2005 18401 654 3,5

2007 18900 805 4,8

2008 19980 975 4,9

2013 21190 2472 11,7

52

2015 22000 8900 40

2017 22000 10100 46

2018 22000 12165 55

2020 22000 14709 67 Ескерту Ауыл шаруашылық министрлігінің мәліметтері негізінде автордың есептеулері

Бүгінгі таңда, жер ресурстарын тиімді де ұтымды пайдалануды реттейтін

келесі заңды күші бар құжаттар негізінде жүзеге асады: Қазақстан

Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015

жылдарға арналған стратегиясы//ҚР Президентінің 2003 жылғы 17

мамырдағы №1096 Жарлығы [26]; "Қазақстан Республикасында

шөлейттенуге қарсы күрес жөніндегі 2005-2015 жылдарға арналған

бағдарлама" [27]; Қазақстан Республикасының 2007-2024 тұрақты дамуға

көшу тұжырымдамасы ҚР Президентінің Жарлығы №216, 14 қараша 2006 ж.

[28]; "Қазақстан Республикасының Экологиялық Кодексі", 9 қаңтар 2007 ж.

[29]. Бүгінгі таңда, ҚР егістік жерлердегі топырақ . құрамындағы азоттың

өзгеру серпіні 7 кестеде және кейбір мемлекеттердегі егістік жерлерге

минералдық тыңайтқыштарды қолдану мөлшері және ауылшаруашылық

дақылдарының шығымы 8 кестеде келтірілген.

Кесте 7 - ҚР егістік жерлердегі топырақ құрамындағы азоттың өзгеру серпіні

Жылдар Топырақ құрамындағы азот өзгерісі, %

төмен 70 мг/кг орташа 71-80

мг/кг

жоғары 120 мг/кг

1990 46,4 31,2 22

2013 57,6 20,9 22 Ескерту Жер ресурстарын басқару комитетінің мәліметтері негізінде автордың

есептеулері

Кесте 8 - Кейбір мемлекеттердегі егістік жерлерге минералдық

тыңайтқыштарды қолдану мөлшері және ауылшаруашылық дақылдарының

шығымы

Мемлекеттер Мөлшері

кг/га

Дақылдардың шығымы, ц/га

бидай картоп қант

қызылшасы

АҚШ 84 31 194 295

Германия 360 44 284 450

Жапония 387 27 234 484

Қазақстан 1,6 12 166 228

Нидерландия 716 53 368 477

Польша 201 37 151 306

ТМД 18,6 21 256 450

53

Франция 280 41 188 416

Чехославакия 266 45 231 349 Ескерту Ауыл шаруашылық министрлігінің мәліметтері негізінде автордың есептеулері

Елімізде, ауыл шаруашылығы саласын 2013-2020 жж. арналған

агроөнеркәсіптік кешенді дамыту (АӨК) бағдарламасы қабылданды [30]. Осы

бағдарламаны жүзеге асыруға жалпы алғанда 3122, 2 млрд. теңге қаражат

жұмсау көзделуде. Аталған қаражаттың 2 триллион 662 миллиарды

мемлекеттік бюджет есебінен, ал қалған бөлігі облигациялық займдар және

КазАгро жеке есебінен. Нақтырақ айтқанда, 2014 жылы – 106,2 млрд. теңге,

ал 2015 жылы 90,7 млрд. теңге керек болмақ. Бағдарламаға сәйкес, 2020

жылы субсидиялау көлемі 2013 жылмен салыстырғанда 4,5 есеге артатын

болады. Бағдарламада АӨК субьектілерінің бәсекеге қабілеттілігін

арттыруға жағдай жасау қарастырылған, отандық азық-түлік өндірушілерді

Кедендік Одақ пен ДСҰ өту кезеңі аясындағы бәсекелестік тартысында

қажетті мемлекеттік қолдауды қамтамасыз жасау көзделген. Мұнда негізінен

негізгі 4 міндеттерді жүзеге асыру жоспарланған: АӨК қаржылық

сауықтандыру; тауарлардың, қызметтердің АӨК субьектілеріне

экономикалық қолжетімділігін арттыру; АӨК субьектілерін қамтамасыз

жасау мемлекеттік жүйесін жетілдіру; АӨК мемлекеттік реттеу жүйесінің

тиімділігін арттыру. Осы бағдарламаның жүзеге асырылуы нәтижесінде:

инвестицияны субсидиялау, АӨК сақтандыруды субсидиялау және

субьектілердің займдарын. Қазақстан Республикасында 2013 жылдан бастап

Жер ресурстарын басқару комитетінің (ЖРБК) төрт қызметі электрондық

нысанда жұмыс жасайды:

- жер теліміне кадастрлық ақпаратты беру;

- жер теліміне құқықты алғаш берудің құқық белгілейтін құжаты туралы

ақпараттарды беру;

- жер телімінің тиесілігі туралы ақпаратты беру;

- жер теліміне сәйкестендіру құжаттарын жасау туралы ақпаратты беру.

Бүгінгі таңда еліміз әлемдік нарық кеңістігіне еніп отырған кезде,

ауылшаруашылығы саласына заманауи озық үлгідегі жетістіктерді енгізу

өзекті де шешімін кейінге қалдыруға болмайтын мемлекеттік шараға жатады.

Ауылшаруашылығы саласын басқарудың тиімді де ұтымды әдістерін енгізе

отырып, ЕО және көрші мемлекеттерге отандық азық-түлікті экспорттауға

зор әлеуетіміз бар. АӨК – мемлекет экономикасының кеңейген саласы.

АӨК құрамындағы салалар үлесіне жалпы қоғамдық өнімнің, негізгі

өндірістік қорлар мен жұмысшылар санының үштен бірі тиесілі. Топырақ

құнарлығының төмендеуіне табиғи факторлардан бөлек минералдық және

органикалық тыңайтқыштардың қолданылмауы, агротехникалық

талаптардың сақталмауы және де ғылыми негізделген ауыспалы егіс

жүйелерінің болмауы да басты себеп болып отыр. Мәселен, 1990 жылы 1

гектар егістік алқапта берілген тыңайтқыштар 19,1 келіні, 2000 жылы 0,7

келіні, ал 2013 жылы 4,14 кг. құрады

54

Жерлер топырағының құнарлығын қалпына келтіру екі тәсілі бар –

техникалық және биологиялық.

Жерлер топырағының құнарлығын қалпына келтірудің техникалық

сатысына жоспарлау, құламаны қалыптастыру, топырақ құнарлығын қалпына

келтіруге жататын жерлерге құнарлы топырақты тасу және қаптау, қажеттілігі

бойынша мелиорация, жол құрылысы және басқалар жатады. Биологиялық

топырақ құнарлығын қалпына келтірудің негізгі іс-шараларына органикалық

және минералды тыңайтқыштар жоғары үлесімен қаптау, көпжылдық бұршақ

дақылдарын егу, топырақты жақсартатын ағаштар мен бұталарды егу

жатады. Отандық агроөндірістің ресурстарын ұтымды пайдаланудың

теориялық және тәжірибелік аспектілерін, ең бастысы ауыл шаруашылық

өндірісінде қалыптастыруды алға қояды. Жерге жекеменшіктің енгізілуі,

шаруашылықты жүргізудің көпжақтылығы жерді пайдаланудың тиімді жүйесін

қалыптастыру және әдістемелік базасын толықтай аяқтауды талап етіп отыр.

Қазақстан Республикасы облыстарында жер қорының санаттар бойынша

бөлінуі 9 кестеде, ауыл шаруашылық жерлерінің құрамы 10 кестеде және ауыл

шаруашылық жерлерінің бонитет баллы 11 кестеде келтірілген.

55

Кесте 9 - Қазақстан Республикасы облыстарында жер қорының санаттар бойынша бөлінуі, мың га

Облыстар Ауданы,

мың га

Жер санаттары Аудан

саны ауыл

шаруашылығы

мақсатындағы

жер

елді

мекендердің,

өнеркәсіп,

көлік,

байланыс,

қорғаныс

ерекше

қорғалатын

табиғи

аумақтар

орман

қоры

су қоры босалқы

жер

Акмола 14621,9 9872,3 1275,9 127,2 389,3 548,6 199,2 2208,2 17

Алматы 22392,4 7683,7 846,2 284,5 1098,1 4006,7 193,6 8221,9 16

Ақтөбе 30062,9 7576,1 3823,7 127,8 800,7 199,8 6,7 16602,6 12

Атырау 11863,1 2147,2 1425,9 637,7 156,5 53,0 18,0 6675,2 7

Батыс

Қазақстан 15133,9 4540,9 2345,8 37,1 0,2 210,8 75,5 6458,5 12

Жамбыл 14426,4 4371,9 460,1 138,5 12,9 4414,9 335,9 2202,9 10

Қарағанды 42798,2 10908,4 3344,7 315,3 519,3 208,0 34,3 20314,4 9

Қостанай 19600,1 9636,4 1600,3 196,9 123,4 520,0 66,7 7456,4 16

Қызылорда 22601,9 2448,3 680,7 101,9 161,0 6488,1 2237,9 11923,5 7

Маңғыстау 16564,2 8570,8 1008,6 237,3 223,4 242,4 - 6281,4 5

Оңтүстік

Қазақстан

11724,9 4485,1 693,4 66,7 311,1 3131,0 134,2 2904,3 12

Павлодар 12475,5 4220,6 1756,7 136,0 346,4 127,5 78,5 5804,8 10

Солтүстік

Қазақстан

9799,3 7149,3 920,1 70,4 0,2 681,2 142,4 840,7 13

Шығыс

Қазақстан

28322,6 9753,5 2978,8 182,1 1504,2 2140,9 572,8 11214,5 15

Алматы қ. 31,9 1,8 20,4 4,4 4,6 - 0,4 -

Астана қ. 71,0 21,3 35,4 - - 15,5 - -

Барлығы 272490,2 93387,6 23217,0 2663,8 5651,6 23048,4 4096,1 109109,3 161 Ескерту Жер ресурстарын басқару комитетінің деректері

56

Кесте 10 - Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылық жерлерінің құрамы, мың га

Облыстар Барлығы Соның ішінде

ауыл

шаруашылық

жерлері

егістік көп жылдық

екпелер

тыңайған жер шабындық жайылым бақша

Акмола 9872,3 9852,6 5272,4 3,4 616,0 159,7 3801,0 0,1

Алматы 7683,7 7434,2 987,3 21,2 83,3 230,5 6111,6 0,3

Ақтөбе 7576,1 7460,6 929,2 1,0 234,8 198,0 6097,1 0,5

Атырау 2147,2 1945,6 1,9 0,6 5,2 51,7 1886,2 -

БҚО 4540,9 4494,5 703,3 1,7 577,5 310,8 2899,7 1,5

Жамбыл 4371,9 4185,3 756,3 4,2 - 116,1 3308,7 -

Қарағанды 10908,4 10610,1 1061,8 1,9 317,5 187,5 9060,6 0,8

Қостанай 9636,4 9505,2 5487,0 9,3 19,8 86,8 3902,0 0,3

Қызылорда 2448,3 1965,1 144,6 0,6 30,3 51,0 1727,7 10,9

Маңғыстау 8570,8 7128,9 0,5 0,1 0,1 0,1 7128,0 0,1

ОҚО 4485,1 4273,0 818,6 17,6 128,1 114,8 3193,9 -

Павлодар 4220,6 4165,6 1227,0 1,8 694,9 127,0 2114,8 0,1

СҚО 7149,3 6912,3 4785,1 2,6 82,2 15,1 2027,1 0,2

ШҚО 9753,5 9597,7 1206,7 2,3 263,6 451,8 7672,8 0,5

Алматы қ. 1,8 1,8 0,6 1,2 - - - -

Астана қ. 21,3 18,8 4,0 0,6 0,5 1,2 12,5 -

Барлығы 93387,6 89571,3 23386,3 70,1 3053,8 2102,1 60943,7 15,3 Ескерту Жер ресурстарын басқару комитетінің деректері

57

Кесте 11 - Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылық жерлерінің бонитет баллы

Облыстар Бонитет балл

егістік шабындық жайылым

суғарылмайтын суғарылатын min max орташа min max орташа

min max орташ

а

min max орташа

Акмола 11 69 38 36 75 45 7 65 19 9 51 20

Ақтөбе 8 49 24,5 16 55 36 22 50 26 15 55 17

Алматы 4 48 24 10 86 43 7 38 31 13 14,7 13

Атырау 3 36,8 19,3 3 36,8 19,3 2 24 7,4 12 15 4

БҚО 6 39 28 47 12,7 73,6 3 45 14,2 6 36 12,3

Жамбыл 9 19 18 16 65 39 11 24 18 2 22 11

Қарағанды 9 38 23 18 88 54 5 40 15 3 32 11

Қостанай 11 63 37 14 58 37 3 48 13 3 58 18

Қызылорда 7 19 13 7 19 13 4 18 10 2 18 6

Маңғыстау 11,2 26,8 17 14,6 26,8 17 4,8 6,9 5,9 1,3 7,3 4,3

ОҚО 3 33 16 14 61 29 8 30 17 5 25 8

Павлодар 4 59 18 8 89 34 2 47 22 1 59 10

СҚО 17,3 73,1 52,4 19,7 74,2 51,5 4,2 53,1 29,2 8,3 57,6 27,2

ШҚО 9 93 39 9 58 30 8 80 40 3 93 21

ҚР бойынша 3 73,1 35 3 89 39 2 80 23 1 93 22 Ескерту Жер ресурстарын басқару комитетінің деректері

58

Еліміздегі суғарылатын, суғарылмайтын егістік жерлердің балл бонитеті 2

және 3 суреттерде берілген.

Сурет 2 - ҚР облыстарында суғарылмайтын егістік жерлердің балл бонитеті

75

55

86

37

13

65

88

58

19

27

61

89

74

58

0 20 40 60 80 100

Акмола

Актөбе

Алматы

Атырау

БҚО

Жамбыл

Қарағанды

Қостанай

Қызылорда

Маңғыстау

ОҚО

Павлодар

СҚО

ШҚО

Об

лы

ста

р

Суғарылатын жерлердің балл бонитеті

Сурет 3 - ҚР облыстарында суғарылатын егістік жерлердің балл бонитеті

59

Кесте 12 - Ауыл шаруашылық жерлері түрлерін бағалау

Облы

стар

Егістік Көп

жылдық

екпе,

бақша

Тыңайған

жер

Шабынд

ық

Жайылым Басқа

жерлер

Барлығы

суғарылма

йтын

суғарылат

ын

ауд

ан

ы

мы

ң

га

баға

сы,

млн

. тг

ауд

ан

ы

мы

ң

га

баға

сы

млн

. тг

ауд

ан

ы

мы

ң

га

бағ

ас

ы

мл

н.

тг

ауд

ан

ы

мы

ң

га

бағ

асы

мл

н.

тг

ауд

ан

ы

мы

ң

га

бағ

асы

мл

н.

тг

ауд

ан

ы

мы

ң

га

баға

сы

млн

. тг

ауд

ан

ы

мы

ң

га

бағ

ас

ы

мл

н.

тг

ауд

аны

мы

ң га

баға

сы,

млн.

тг

Акмо

ла

525

8,8

151

319,

1

13,

6

671,

8

3,5 15

8,3

616

,0

146

21,

3

159

,7

145

5,7

380

1,0

212

96,2

19,

7

29,

2

987

2,3 189

551,

6 Алма

ты

567

,9

146

37,5

419

,4

440

40,0

21,

5

25

39,

8

83,

3

370

0,2

230

,5

315

2,7

611

1,6

355

29,5

249

,5

76

4,8

768

3,7

1043

64,5

Ақтө

бе

919

,6

268

21,5

9,6 642,

2

1,5 46,

5

234

,8

496

3,4

198

,0

196

6,0

609

7,1

217

31,9

115

,5

20

2,3

757

6,1

1043

64,5

Атыр

ау - - 1,9 66,0 0,6 18,

3

5,2 9,7 51,

7

314

,1

188

6,2

419

4,2

201

,6

22

5,6

214

7,2

4827,

9

БҚО 683

,1

153

28,6

20,

2

140

0,6

3,2 10

4,7

577

,5

109

24,

8

310

,8

244

8,7

289

9,7

141

12,2

46,

4

12

2,7

454

0,9

4444

2,3

Жам

был

582,8

11674,7

173,5

157

50,3

4,2 42

5,2

- - 116

,1

118

1,0

330

8,7

169

36,3

186

,6

43

5,8

437

1,9

4637

6,3

Қара

ғанд

ы

101

2,0

184

60,8

49,

8

276

1,3

2,7 10

8,5

317

,5

556

4,7

187

,5

138

7,6

906

0,6

324

01,5

278

,3

58

2,5

109

08,4

6126

6,9

Қост

анай

548

0,7

222

754,

4

6,3 437,

7

9,6 34

5,5

19,

8

346

,7

86,

8

680

,7

390

2,0

304

41,5

131

,2

45

0,5

963

6,4

2554

57,0

Қызы

лорд

а

- - 144

,6

956

3,7

11,

5

42

4,6

30,

3

110

3,5

51,

0

355

,9

172

7,7

444

9,8

483

,2

42

4,6

244

8,3

1632

2,1

Маңғ

ыста

у

- - 0,5 22,8 0,2 8,1 0,1 3,3 0,1 0,3 712

8,0

117

03,0

144

1,9

96

6,1

857

0,8

1270

3,6

ОҚО 445

,9

115

99,0

372

,7

481

14,5

17,

6

26

95,

1

128

,1

565

4,2

114

,8

179

2,8

319

3,9

152

49,5

212

,1

58

1,9

448

5,1

8568

7,0

Павл

одар

120

7,6

279

87,6

19,

4

101

5,6

1,9 65,

1

694

,9

145

47,

9

127

,0

198

1,4

211

4,8

130

94,9

55,

0

19

2,8

422

0,6

5888

5,3

СҚО 477

7,5

253

978,

0

7,6 499,

3

2,8 19

1,4

82,

2

201

3,0

15,

1

309

,9

202

7,1

220

24,8

237

,0

13

72,

6

714

9,3

2803

89,0

ШҚО 113

7,1

542

71,8

69,

6

333

2,5

2,8 13

8,7

263

,6

753

7,1

451

,8

578

4,1

767

2,8

444

60,8

155

,8

64

0,9

975

3,5

1161

65,9

Алма

ты қ.

0,,3 9,7 0,3 48,7 1,2 54,

4

- - - - - - - - 1,8 112,8

Аста

на қ.

1,4 31,7 2,6 199,

8

0,6 21,

4

0,5 14,

5

1,2 17,

0

12,

5

129,

5

2,5 12,

9

21,3 426,8

Барл

ығы

220

74,

7

808

847,

4

131

1,6

128

566,

8

85,

4

73

45,

6

305

3,8

710

04,

3

210

2,1

228

27,

9

609

43,

7

287

755,

6

381

6,3

70

05,

2

933

87,6

1333

352,8

Ескерту Жер ресурстарын басқару комитетінің деректері

60

ҚР облыстар бойынша жер санаттарын экономикалық бағалау 13 кестеде

келтірілген. Кестеден көрініп тұрғандай ауылшаруашылық жерлері және

қордағы жерлердің бағасы облыстар бойынша берілген.

Кесте 13 - Облыстар бойынша жер санаттарын бағалау

Облыстар Ауыл шаруашылық

жерлері

Қордағы жерлер Барлығы

ауданы

мың га

бағасы,

млн. тг

ауданы

мың га

бағасы,

млн. тг

ауданы

мың га

бағасы,

млн. тг

Акмола 9872,3 189551,6 2208,2 16205,0 12080,5 205756,6

Ақтөбе 7576,1 56373,8 16602,6 40965,9 24178,7 97339,7

Алматы 7583,7 104364,5 8221,9 33917,1 15905,6 138281,6

Атырау 2147,2 4827,9 6675,2 11389,3 8822,4 16217,2

БҚО 4540,9 44442,3 6458,5 30269,2 10999,4 74711,5

Жамбыл 4371,9 46376,3 2202,9 9294,8 6574,8 55671,1

Қарағанды 10908,4 61266,9 20314,4 63135,3 31222,8 124402,2

Қостанай 9636,4 255457,0 7456,4 31358,6 17092,8 286815,6

Қызылорда 2448,3 16322,1 11923,5 18674,0 14371,8 34996,1

Маңғыстау 8570,8 12703,6 6281,4 7740,4 14852,2 20444,0

ОҚО 4485,1 85687,0 2904,3 10024,4 7389,4 95711,4

Павлодар 4220,6 58885,3 5804,8 46209,7 10025,4 105095,0

СҚО 7149,3 280389,0 840,7 12665,3 7990,0 293054,3

ШҚО 9753,5 116165,9 11214,5 50830,1 20968,0 166996,0

Алматы қ. 1,8 112,8 - - 1,8 112,8

Астана қ. 21,3 426,8 - - 21,3 426,8

Барлығы 93387,6 1333352,8 109109,3 382679,1 202496,9 1716031,9 Ескерту Жер ресурстарын басқару комитетінің деректері

Ауылшаруашылық жерлерінің ауданы еліміз бойынша 93387,6 мың га ал

оның бағасы 1333352,3 млн теңге, ал қордағы жерлердің ауданы 382679,1

мың га болса бағасы-109109,3 млн.теңгені құрап отыр. Бүкіл мемлекет

бойынша жерлердің ауданы 202496,9 мың га болып, бағасы 1716031,9 млн

теңге болды.

61

Сурет 4 - ҚР облыстарындағы ауыл шаруашылық жерлерінің ауданы, мың га

62

189552

56374

104365

4827,9

44442

46376

61267

255457

16322

12704

85687

58885

280389

116166

0 50000 100000 150000 200000 250000 300000

Ақмола

Ақтөбе

Алматы

Атырау

БҚО

Жамбыл

Қарағанды

Қостанай

Қызылорда

Маңғыстау

ОҚО

Павлодар

СҚО

ШҚО

Об

лы

ста

р

Ауыл шаруашылқ жерлерінің бағасы, млн тг

Сурет 5 - ҚР ауыл шаруашылық жерлерінің бағасы

63

Зерттеу деректеріне сүйенсек, соңғы 23 жыл ішінде егістік жерлердің

ауданы 2013 жылды 1990 жылмен салыстырғанда 13911 мың гектарға,

немесе 39,5 % қысқарған, 6 сурет. Көптеген жерлердің ауыл шаруашылық

айналымынан шығып қалуының обьективті және субьективті себептері бар:

әр түрлі экологиялық дағдарысқа ұшырауы, жекеменшікке беріліп игерілмеуі

т.б.

Сурет 6 - Қазақстан Республикасында 1990-2013 жж. егістік жерлердің

ауданы

Сурет 7 - Қазақстан Республикасында 1990-2013 жж. егістік жерлерден

алынған жалпы өнім

64

Кесте 14 - Қазақстан Республикасында 1990-2013 жж. егістік жерлерден

алынған жалпы өнім

Жылдар Егістік түсімі, ц/га

1990 17,5

1995 5,0

2000 9,4

2005 10,0

2010 8,0

2011 16,9

2012 8,6

2013 11,6

13,6

9,6

419,4

1,9

20,2

173,5

49,8

6,3

144,6

0,5

372,7

19,4

7,6

69,6

0 100 200 300 400 500

Ақмола

Ақтөбе

Алматы

Атырау

БҚО

Жамбыл

Қарағанды

Қостанай

Қызылорда

Маңғыстау

ОҚО

Павлодар

СҚО

ШҚО

Об

лы

стар

Суғарылатын жерлердің ауданы, мың га

Сурет 8 - ҚР суғарылатын егістік жерлердің ауданы, мың га

65

1137,11012

16724,6

1602,71596,6

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

18000

Оңтүстік Батыс Солтүстік Орталық Шығыс

Аймақтар

Суғ

ары

лм

айты

н ж

ерл

ерд

ің а

удан

ы,

мы

ң г

а

Сурет 9 - Экономикалық аудандардағы суғарылмайтын жерлердің ауданы,

мың га

37911,2 42150,1

656039,1

18460,8

54271,8

0

100000

200000

300000

400000

500000

600000

700000

Оңтүстік Батыс Солтүстік Орталық Шығыс

Аймақтар

Суға

ры

лм

ай

тын

жер

лер

дің

эко

но

ми

кал

ық

баға

сы

, м

лн

тг

Сурет 10 - Экономикалық аудандардағы суғарылмайтын жерлердің

экономикалық бағасы, млн тг

66

69,6

49,846,932,2

1110,2

0

200

400

600

800

1000

1200

Оңтүстік Батыс Солтүстік Орталық Шығыс

Аймақтар

Суға

ры

латы

н ж

ер

лер

дің

ауд

ан

ы,

мы

ң г

а

Сурет 11 - Экономикалық аудандардағы суғарылатын жерлердің ауданы,

мың га

117468,5

2131,6

2624,4

2761,3

3332,5

0 20000 40000 60000 80000 100000 120000 140000

Оңтүстік

Батыс

Солтүстік

Орталық

Шығыс

Ай

мақта

р

Суғарылатын жерлердің экономикалық бағасы, млн тг

Сурет 12 - Экономикалық аудандардағы суғарылатын жерлердің

экономикалық бағасы, млн тг

67

2.2 Ауылшаруашылық аймақтарындағы егістік жерлерді бағалау

Мемлекетіміздің ауыл шаруашылығы саласы 2013 жылы 2256,6 млрд.

теңгенің жалпы өнімін берді, бұл 2010 жылмен салыстырғанда 26,7 % көп.

Ауылшаруашылығы саласына келген инвестиция 22,7% өсіп, 107,4 млрд.

теңгені құрады. ҚазАгро холдингінің АӨК қаржыландыру көлемі 235 млрд

теңге немесе 2010 жылмен салыстырғанда 1,5 есеге өсті. Елімізде 2013

жылғы жиналған астықтың жағдайына келсек: ең көп жиналған бидай-90,5

%, одан кейін арпа-6,0 %, тары-1,4 %, күріш-0,8 %, сұлы-0,8 %, масақ

дақылдарының қоспасы-0,5 %, жүгері-0,3 %, қара бидай-0,1 %, қарақұмық-

0,1 %. Жүргізілген зерттеу мәліметтері бойынша солтүстік өңірдегі егістіктің

ауданы 15268,8 мың га, оның- Қостанай облысында-5059,5(33,1%) мың га,

Ақмола -4659,1(30,5%) мың га, Солтүстік Қазақстан-4487 (29,4%) мың га,

Павлодар-1063,2 (7%) мың га., 12 сурет. Жиналған астықтың көлемі

бойынша солтүстік облыстардың орналасуы келесідей: Солтүстік Қазақстан-

30,4%, Қостанай-29,3%, Ақмола-26,4%, Павлодар-1,6%.

4659,1

5059,5

1063,2

4487

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

Егістік жерлердің

аудандары, мың

га

Ақмола Қостанай Павлодар СҚО

Облыстар

Сурет 13 - Солтүстік облыстардың егістік жерлерінің аудандары, мың га

Зерттеу деректері анықтағандай, аталған төрт облыста өсіріледі негізінен

4 ауылшаруашылық дақылдары: бидай, картоп, майлы дақылдар (күнбағыс),

көкөніс. Аталған дақылдардың 4 облыстағы аудандары келесідей, 13 сурет:

1. Бидайды өсіру аудандары: Қостанай-33,1%; Ақмола-32,3 %; Солтүстік

Қазақстан-29,9 %; Павлодар-4,1%.

2. Картопты өсіру бойынша: Солтүстік Қазақстан-38,7%; Ақмола-25,7 %;

Павлодар-20,4 %; Қостанай-15,2%.

3. Майлы дақылдар аудандары: Солтүстік Қазақстан-33,2%, Павлодар-25,2%,

Қостанай-21,9%, Ақмола-19,7%.

4. Көкөніс аудандары: Солтүстік Қазақстан-30,2%, Павлодар-27,7%, Ақмола-

26,4%, Қостанай-15,7%

68

32,9 33,1

4,1

29,9

25,7

15,2

20,4

38,7

19,721,9

25,2

33,2

26,4

15,7

27,7

30,2

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

Акмола Қостанай Павлодар СҚО

Солтүстік аймақтағы облыстар

Нег

ізгі

дақ

ылд

арды

ң ау

данд

ары

, пай

ызб

ен

Сурет 14 - Солтүстік облыстардағы негізгі дақылдардың аудандары, %

Топырақтың бонитет балдары оның сапалық қасиеттерінің сандық

көрсеткіші болып табылады, өсірілетін басты дақылдың көпжылдық орташа

түсіміне сәйкес болады. Бонитет балдары ауыл шаруашылық дақылдарын

өсіруге қолайлылығын анықтауға, оларды тиімді пайдалануды жоспарлауға

мүмкіндік береді. Зерттеу жүргізіліп отырған солтүстік облыстарда-56 аудан

орналасқан. Солтүстікте облыстарда 17213 шаруа қожалығының 14 сурет

нақты жерлерінің орташа бонитет балдары есептеліп, олар ауыл

шаруашылық дақылдардың көпжылдық орташа түсімімен салыстырылады,

4301

6099

35573256

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

Ақмола Қостанай Павлодар СҚО

Облыстар

Шар

уа қ

ожал

ықт

ары

ның

саны

Ряд1

Сурет 15 - Солтүстік облыстардағы шаруа қожалықтарының саны

Аталған облыстардағы шаруа қожалықтары жерлерінің ауданы-9634,2

мың га, оның: Қостанай облысында-3292 (34,2%) мың га, Павлодар облысы-

2666,9 (27,7%( мың га), Ақмола облысы-2298,5 (23,8 %) мың га, Солтүстік

Қазақстан - (14,3%) мың га., 15 сурет.

69

Солтүстік облыстардағы шаруа қожалықтарының жалпы ауданы

2298,5

3292

2666,9

1376,8

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

Ақмола Қостанай Павлодар СҚО

Облыстар

Шар

уа қо

жалы

қтар

ының

жер

лерін

ің ау

даны

,

мың г

а

Сурет 16 - Солтүстік облыстардағы шаруа қожалықтарының жерлерінің

ауданы, мың га

Солтүстік ауыл шаруашылық зонасындағы егістік жерлердің орташа

бонитет балы 16 суретте келтірілген. Осы шама шаруа қожалығының жерінен

алынатын өнімдерді болжауға, жоспарлауға, әлеуетін анықтауға мүмкіндік

жасайды. Яғни осы анықталған көрсеткіш арқылы шаруа қожалығының

жерінің экономикалық тиімді пайдаланылғаны бағаланады. Бүгінгі кезде

ауыл шаруашылық жерлерінің бонитет балын анықтау ең өзекті, қажеттілігі

артып отырған мәселе қатарына жатады [31]. Себебі егістік жерлерді бонитет

баллы арқылы бағалау бүгінгі күннің басты талаптарына жатады. Нарықтық

экономикада экономикалық бағалауларды іс-тәжірибеде қолдануға сұраныс

артты. Қазіргі кезде ұлттық экономикамызда есептелмеген құндылық

болмауы тиіс, құндылықтар есептеліп шығарылмаса, шешім қабылдағанда

ескерілмейді. Сапасы жақсы, қолайлы орналасқан жерді пайдаланушылар

жердің табиғи өнімділігінің, тиімді орналасуының арқасында қосымша пайда

табады.

51,5

18

3739

0

10

20

30

40

50

60

Акмола Қостанай Павлодар СҚО

Облыстар

Егіс

тік

жерл

ерді

ң бо

ните

т ба

лы

Сурет 17 - Солтүстік ауыл шаруашылық зонасындағы егістік жерлердің

орташа бонитет балы

70

Егістік жерлерді ұтымды да тиімді пайдалану ауыл шаруашылығындағы

маңызды экономикалық мәселесі қатарына жатады. Солтүстік облыстарда

сол аймаққа бейімді ауылшаруашылық өнімдерін толық алуға, топырақтың

құнарлығын сақтауға және оны жүйелі түрде арттыруға бағыттайды. Міне

осы аталған міндетке егістіктің құнарлығын арттыру бойынша нәтижелі

шараларды жүргізуге, жел және су эрозияларына қарсы ұйымдастыру-

шаруашылық, агротехникалық, гидротехникалық жұмыстарды жүзеге

асыруға, сонымен қатар тұзданудың, ластанудың, тақырға айналудың және

жерлердің жай-күйін төмендететін жайлардың алдын алу кешенді шараларды

жүзеге асыруы керек. Бұл мәселені шешу үшін солтүстік ауылшаруашылық

зонасындағы облыстардың жер қорларының сапалық жай-күйі туралы толық,

дәйекті, деректі мәліметтер жинақталуы, осы аймақтағы 15 млн га егістік

жерлерді ұтымды пайдалануға мүмкіндік береді.

Елбасы 2012 жылғы Қазақстан Халқына Жолдауында "Қазақстан

дамуының жаңа кезеңі – экономиканы нығайту, халықтың әл-ауқатын

арттыру және әлеуметтік-экономикалық жаңғырту мәселесін шешуге

байланысты" деп атап өтті. Қарағанды облысы Сарыарқаның оңтүстік жарты

бөлігінде ауданы 428 мың шаршы км алып жатыр, қиыр батысында Торғай

мен Тұран ойпатының солтүстік-шығысы, солтүстігін Теңіз – Қорғалжын

ойысы, Есіл жазығы, Ерейментау, Қызылтау және басқа ұсақ таулар,

шығысында Ащысу, Дағанделі өзендерінің аңғары, оңтүстігін Бетпақдала

сазды шөлі мен Балқаш көлі алып жатыр. Зерттеу деректеріне сүйенсек, 2012

жылы облыста Қазақстан Республикасы халқының 8,2 % (13561905 адам)

тұрады, оның 21,9 % (296346 адам) ауылдық жерде. Мұнда 9 аудан мен 9

қала бар.

Қарағанды облысының табиғат жағдайлары ауыл шаруашылығын,

әсіресе егіншілікті дамытуға біраз кедергілер бар. Жердің климаты

республиканың басқа аудандардың климатымен салыстырғанда неғұрлым

континентті, жазы ыстық және құрғақ, ал қысы суық, қары аз, күшті жел

соғып тұрады. Жауын-шашын аз жауады. Солтүстігінде Қарағанды және

Қарқаралы ауданыңда жауын-шашынның мөлшері 300 мм-ге дейін жетеді,

бұл суармайтын егіншілікпен айналысуға мүмкіндік береді. Осы жерден

астық тұқымдастар өсетін құрғақ дала зонасының жіңішке алқабы өтеді,

топырағы қоңыр қызыл, ал ауданның бүкіл ортаңғы бөлігін ақшыл қызғылт

топырағы бар шөл дала зонасы алып жатыр, оңтүстік бөлігі жусанды,

күйреуікті шөл зонасына өтеді, бұл зона, негізінен, мал жайылымы ретінде

пайдаланылады. Облыстың өзендерінің ішіндегі шаруашылыққа

маңыздылары Балқаш – Ертіс суайрығынан басталып, Теңіз – Қорғалжын

көліне құятын Нұра, оның сол салалары – Шерубайнұра және Құланөтпес

пен Көң өзендері. Сонымен қатар Қарасор көлі алабының өзендері – Жарлы,

Қарқаралы, Талды және Ертіс алабына жататын Есіл, Өлеңті, Шідерті, Түндік

өзендерінің де маңызы айтарлықтай. Облыстың батыс жағын суландыруда

Сарысудың, Терісаққан, Торғай, Ұлы Жыланшық өзендерінің Жоғарғы

ағыстарының және Байқоңыр, Қалмаққырылған, т.б. көптеген кіші

71

өзендердің маңызы өте зор. Облыстың оңтүстік-шығысын Мойынты, Жәмші,

Тоқырауын, Қусақ, т.б. өзендер суландырады. Өзендерінің суы аз, тек

көктемде қар еріген кезде ғана суы молаяды да біраз күн тасиды. Жаз

ортасында кіші өзендер саязданып, сулары кермектеніп, қарасуларға бөлініп

қалады, кіші өзендер тартылып қалады. Қарағанды облысында жалпы ауданы

926 км2 болатын 1910 көл бар (бұрынғы Теңіз ауданын қоспағанда). Олардың

90%-ы облыстың солтүстік аудандарында шоғырланған. Облысты екіге

бөлетін 48 параллельден оңтүстікке қарай тек 108 көл ғана бар. Барлық

көлдердің тек 131-інің ғана ауданы 1 км2-ден асады. Оларда 576 млн. м3 су

жиналады. Көлдердің көпшілігі көктемде суға толып, жазда құрғап, күзде

сорға айналады. Ірілері: Балқаш, Қарасор, Қыпшақ, Керей, Қарақойын,

Қияқты, Шошқакөл, Балықтыкөл, Шыбынды, Тассуат, Ащысу. Облыста 460

тоған мен бөген бар. Олардың ірілері: Нұра өзеніндегі Самарқан,

Шерубайнұра, Жартас, Самар, Кеңгірдегі Кеңгір, Жезді, Атасудағы Қылыш,

Сарысаздағы Ақтасты, Поливное, Қумоладағы Қарсақпай бөгендері. Ертіс –

Қарағанды – Жезқазған каналдары Атасу кентіне дейін салынды. Оның

бойында 6 бөген бар. Жер асты тұщы сулары кеңінен пайдаланылады.

Жүргізілген зерттеулер анықтағандай соңғы 9 жылда Қарағанды

облысында егістік жерлердің ауданы 2004 жылы-1112 мың гектардан, 2013

жылы 997 мың гектарға дейін азайған, яғни 115 мың гектарға қысқарған, 17

сурет. Егістік жерлер ауданының қысқаруының басты себептері:

экономиканың басқа салаларына жерлердің бөлініп берілуі және егістіктің

құнарлығы төмендеп ауыл шаруашылық айналымынан шығып әр түрлі жел

мен су эрозиясына ұшырауы, сонымен қатар жекеменшіктегі жерлердің өз

бағытында игерілмеуі.

Сурет 18 - Қарағанды облысында 2003-2011 жж. егілген егістік аудандары,

мың га

72

Егістіктен алынған астықтың жалпы өніміне келсек: 2004 жылы-570 мың

тонна болса, кейінгі жылдары төмендеп отырған: 2005 ж.-269 мың тонна,

2006 ж.-401 мың тонна, 2006 ж.-554 мың тонна, 2008 ж.-350 мың тонна, 2009

ж.-553 мың тонна, 2010 ж.-294 мың тонна, тек соңғы 3 жылда мол астық:

2011 ж.-709 мың тонна, 2012 ж.-403 мың тонна, 2013 ж.- 759 мың тонна

жинап алынған, 18 сурет. Облыс 2013 жылы еліміздегі астықтың 2,6%

өндірген.

Сурет 19 - Қарағанды облысындағы 2003-2011 жж. жиналған астықтың

жалпы көлемі, мың тонна

Зерттеу деректеріне сүйенсек 2004-2013 жылдардағы егістік жерлердің түсімі

артқанын байқаймыз: 2004 жылы-6,8 ц/га болса, 2005 ж.-3,9 ц/га болған, ал

соңғы 4 жылда біресе азайып , тек 2013 жылы-11,4 ц/га көтерілген. Дегенмен

жиналған астықтың шығымы өте төмендігін байқаймыз 19 сурет.

Егістік түсімінің нашар болуының басты обьективті себептері:

жергілікті жерге бейімделген суды аз қажетсінетін бидайдың сорттарының

егілмеуі, агротехнологияның сақталмауы, ауыспалы егістіктің

қолданылмауы, бидай сорттарының ауыстырылмауы, органикалық және

минералдық тыңайтқыштардың пайдаланылмауы т.б. Бір сөзбен айтқанда

инновация бағытында ешқандай шаралардың жүзеге асырылмай жатуы деп

білеміз. Егістік жерлердің құнарлығын арттыру бағытында ғылыми

зерттеулердің жүргізілмеуі салдарынан егістік жерлердің табиғатқа тәуелді

болып қалуы басым болып отырғанын байқаймыз.

73

Облыс ауыл шаруашылығына жанама механиздер арқылы қолдау

көрсетуі тиіс. Егістік жерлердің құнарлығын сақтау мен қорғау жөніндегі

білімін жетілдіру мен озық тәжірибелерді насихаттау және шаруа

қожалықтарын статистикалық мәліметтермен жабдықтау керек. Осының

нәтижесінде фермерлер қай ауданда қандай ауыл шаруашылық дақылдары

егілген, олардың нақты көлемін біліп отырады. Бұл азық-түлік дақылдарын

өсіруші, өңдеуші шаруа қожалықтары үшін бағдарлама болады.

Сурет 20 - Қарағанды облысында 2003-2011 жж. егістік жерлердің түсімі,

ц/га

Ең бастысы ауыл шаруашылығы саласының нарық талабы мен

сұранысына бейімделіп дамуын қамтамасыз ететін, жер ресурстарының

құнарлығы екенін естен шығармауымыз қажет. Айналымнан шыққан

жерлерді қалпына келтіре отырып, ауыл шаруашылығына жаңа жер

аудандарын қосымша береміз. Жерлердің құнарлығын көтере отырып, ауыл

шаруашылығы өнімдерінің түсімін арттыруға қол жеткіземіз.

Қазақстан мемлекеті 2014 жылы ДСҰ мүшелікке кіруді жоспарлап

отыр. Еуроодақ елдерінде егістік алқаптарды қорғау және оны құнарландыру

ісінде мемлекет тарапынан субсидиялауға мейлінше үлкен мән беріледі.

Аталған экономикалық мәселе ДСҰ кіру қарсаңындағы Қазақстан

Республикасы үшін де барынша маңызды. Егер Қазақстан Республикасы

ДСҰ қосылған жағдайда азық-түлік өнімдерін өндіруге деген мемлекеттік

қолдауды 10 пайыздық деңгейде сақтап қалуды көздесе, келіссөздердің

қазіргі барысында ДСҰ мүшелері бізге негізінен 5 пайызға ғана рұқсат беріп

отыр. Ал дәл қазіргі сәттегі аталған мәселедегі мемлекет қолдауы іс жүзінде

нақты 2 пайыз деңгейінен аспауда.

Еліміздің индустриалды-аграрлы мемлекетке жататынын ескере

отырып, Қарағанды облысының егістік жерлерінің құнарлығын арттыруда

74

әлемдік деңгейдегі жетістіктерді қолдануға барынша күш салу қажет. Оның

бастысы жер құнарлығын арттыру, мұнда отандық технологияны қолдану

арқылы әрбір жер телімінің балл бонитетін анықтауға қол жеткізу, соның

негізінде егілетін дақылды анықтау. Өнімді мол беретін дақылдардың

түрлерін егу, су және тыңайтқыштарды мөлшерлеп беретін технологияны

пайдалану. Осы келтірілген мәліметтерге қарап, ауыл шаруашылық саласына

түбегейлі көзқарасты өзгерту керектігін алға тартып отыр. Неғұрлым ауыл

шаруашылық жерлерін құнарландыруды дұрыс жолға қойғанда ғана

Қарағанды облысындағы 6721 шаруа қожалықтарының және 248

мемлекеттік акционерлік қоғамдардың шаруашылық тиімділігі жақсармақ.

Ауыл шаруашылық жерлерін пайдаланғанда топырақ құнарлығын

арттырудың тиімді шараларын жүргізуге міндетті, топырақтың жел және су

эрозиясының бетін қайтаратын ұйымдастыру-шаруашылық, агротехникалық,

гидротехникалық кешенді шараларын жүзеге асыруы, топырақтың

тұздануын, жерлердің ластануын, арамшөптермен өсіп кетуін, сондай-ақ

топырақтың жағдайының нашарлауына әкелетін басқа үрдістерді

болдырмауы тиіс.

Қарағанды облысында егістік жерлерді қорғау және тиімді пайдалануда

келесі шараларды жүзеге асыру керек:

- жер құнарлығын арттыру шараларын жүзеге асыратын құқықтық және

экономикалық тетіктерді жетілдіру;

- әлемдік деңгейдегі озық агротехнологияларды және инновацияны

қолдану;

- экономиканың басқа салалары үшін бөлінетін жерлердің ауданын

қысқарту;

- түсімі жоғары бидай түрлері мен сорттарын егу;

- егістіктің құнарлығын арттыру бағытында ғылыми-зерттеулер

жүргізу т.б.

Қарағанды облысының ауыл шаруашылық жерлерінің экономикалық

мәселелерін егістікті құнарландыру шараларын үнемі жоспарлап отырғанда

ғана сапалы астық өнімдерін өсіруге мүмкіндік аламыз. Жер ресурстарын

қорғай отыра, топырақ эрозиясын болдырмауға қол жеткіземіз. Ауыл

шаруашылығы саласының тұрақты дамуы Қарағанды облысындағы 1,3 млн

тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық жағдайының жақсаруына әкеледі.

Облыста "шағын кластерлер" құру қажет. Мұның мақсаты жергілікті

жерлерде өндіруге тиімді ауыл шаруашылығы шикізатынан, тағам өндіру

технологиясынан, сервистік қызметтерден және тұтынушыларға тиімді

бағамен жеткізу саясатынан тұрады. Сонда ғана, егістік жерлерді

құнарландыруға қаржы мәселесін шешуге мүмкіндік алады.

Егістік жерлерді экономикалық бағалау мен құнарлығын арттырудың

тиімділігінің экономикалық маңызы зор және оның қажеттілігі арта береді.

Оның ең басты себебі біріншіден әлемде азық-түлікке деген сұраныстың жыл

өткен сайын өсуі, екіншіден егістік құнарлығын қорғау мен сақтаудың

маңыздылығы артуда. Жүргізілген зерттеу деректеріне сүйенсек, егістиік

75

жерлердің нәрлә заттарын минералдық тыңайтқыштармен қайтару:

Германияда-57%, Жапонияда-71%, Қытайда-82%, Ресейде-16%, Қазақстанда-

4,9 құрап отыр [32, 33]. Жер ресурстары адамдардың өмір сүріп, тіршілік

яғни шаруашылық жүргізетін ортасы болып табылады. Халықаралық

мамандардың бағалауы бойынша топырақ құнардығының төмендеуінен

жалпы зиян-2,5 млрд. доллар, егістіктің эрозиясының шығыны-779 млрд.

доллар, топырақтың тұздануынан-375 млрд. доллар зиян келіп отыр.

Экономикалық бағалау арқылы ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруді қолға

алғанда ғана еліміздегі 180 мыңнан астам шаруа қожалықтарының нарықтық

экономикадағы бәсекеге қабілетті өнім өндіру мен өңдеуде қол жеткізеді. Ауыл шаруашылығы жерлерінің жай-күйі мен пайдаланылуы, олардың

сапалық сипаттамасы, пайдаланылмайтын жерлердің болуы, егістік

алқабының өнімсіз учаскелерін анықтау сынды мәселелер жан-жақты

зерттелуі керек [34, 35, 36, 37]. Әрине, бұл көп жұмысты қажет ететін

ауқымды әрі маңызды жұмыс. Өкінішке орай шаруашылықтардың басым

көпшілігі жерді бөліп алып, рәсімдеуге баса назар аударып, оның жай-күйін,

өнімділігін, сапалық сипаттамасын кейінге қалдыратыны қынжылтады.

Мәселен, 2011 жылы Ақмола облысының жекелеген аудандарында 2004-2005

жылдардағы көрсеткіштермен салыстырғанда қарашіріктің 4-тен 15 пайызға

дейін, жиынтық азоттың 4-тен 17 пайызға дейін төмендегені байқалды. Ал,

жалпы бүгінде егістіктердің теріс өңделу белгілерінің үлесі 67 пайызды, ал

суармалы егістіктерде бұл көрсеткіш 56 пайызды құрап отыр. Бұл

көрсеткіштер топырақтың құнарлығын арттыру шараларын жүргізу

қажеттігін алға тартып жатыр. Топырақтағы өзгерістерді дер кезінде анықтау

үшін бүгінде республика аумағында 975 мониторингтік бақылау бекеттері

жұмыс істеуде. Айта кетерлігі, қазіргі уақытта республикада 186 млн. гектар

аумақтың, яғни ауыл шаруашылығы жерлерінің 86 пайызының топырағына

түрлі кезеңдерде жүргізілген зерттеу материалдары, сонымен қатар егістік

алқаптардың 80 пайызына жүрзілген агрохимиялық зерттеулердің деректері

бар. Дегенмен бұл зерттеулердің басым бөлігі 1990 жылға дейін жүргізілген.

Осыған орай агенттік алдында жаңа зерттеулер жүргізу міндеті тұр.

Еліміз жер ресурстарының ауданы бойынша алдыңғы ондыққа кіргеніне

қарамастан, егістік жерлерінің құнарлығы төмен. Ақмола облысы Қазақстан

Республикасының орталық бөлігінің солтүстігінде орналасқан. Облыс

батысында - Қостанай, солтүстігінде - Солтүстік-Қазақстан, шығысында -

Павлодар және оңтүстігінде - Қарағанды облыстарымен шекаралас. Ауыл

шаруашылығындағы егістік жерлерінің ауданы 4921,2 мың га, немесе

республикадағы егістік жерлердің 22,95 % құрайды, аудандар бойынша үлесі

1 суретте берілген. Зерттеу деректері көрсеткендей, 2012 жылы 1 шілдедегі

жағдай бойынша облыста тіркелген ауылшаруашылық өнімдерін

өндірушілер саны 1498 және шаруа қожалықтары саны 4485 құрап отыр.

Климаты тым континенттік, қысы ұзақ (5,5 айға созылады) суық, жазы

қоңыржай ыстық.. Облыста солтүстіктен оңтүстіке қарай қара қоңыр, қоңыр,

ашық қоңыр топырақ белдемдері бірін-бірі алмастырады. Егістік жерлері

76

тәуекелді егіншілік аймағына жатады. Талдау мәліметтері анықтағандай,

қуаңшылық жылдары жиі қайталанып отырады. Қазақ Ұлттық Аграрлық

университетінде жүргізілген зерттеу деректеріне сүйенсек Ақмола

облысының егістік жерлерінің бонитет балы: min-11, max-69, орташа-38,

соның ішінде суармалы жерлердікі: min-36, max-75, орташа-45. Гектарынан

алынған орташа өнім 12-14 ц/га аспайды, ал құрғақшылық жылдары өнім

гектарынан 5-8 ц/га. Астық өнімі негізінен әр гектарынан емес, егістіктің

жалпы мол көлемі есебінен алынады. Егістік жерлердегі тұрақты қар

жамылғысы қарашаның ортасында қалыптасып, оңтүстігінде 130 – 140 күн,

солтүстігінде 150 – 155 күн жатады. Қардың орташа қалыңдығы 20 – 22 см.

Солтүстігінде жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 400 мм,

оңтүстігінде 250 мм. Ірі өзендері Есіл, оның салалары – Қалқұтан, Жабай,

Терісаққан, Нұра, Сілеті, Өлеңті, Құланөтпес. Облыста көл көп, олардың 94-і

тұщы. Ірі тұщы көлдері Қорғалжын, Қожакөл, Шолақшалқар, Балықтыкөл,

Ұялышалқар, т.б. Ірі тұзды көлдері Теңіз, Керей, Итемген, Қыпшақ, Мамай,

Үлкен Сарыоба және Астана, Сілеті бөгені бар. Олардан басқа жер суғаруға

арналып 37 тоған салынған, жалпы су көл. 180,6 млн. м3. Ақмола

облысындағы егістік жерлердің ауданы 21 суретте берілген.

Сурет 21 - Ақмола облысындағы егістік жерлердің ауданы, мың га

Ақмола облысы республикадағы өндірілген астықтың 26,4 % берген.

Яғни, 2011 жылғы 1 желтоқсандағы мәлімет бойынша 6157180 тонна астық

жиналған, оның: ауылшаруашылық кәсіпорындарында- 41,8% (2657310

тонна), шаруа қожалықтарында -9,5 % (600943 тонна), астық қабылдау

77

пунктерінде -48,0% (2872328 тонна), ұн комбинаттарында-0,7% (26599

тонна). Облыс қазіргі уақытта, сонымен қатар болашақта да астықтың мықты

және қатты бидай түрін шетке шығаратын елдің негізгі экспортер өңірлердің

бірі болып табылады. Егістік жерлерін қорғауды және пайдалануды

экономикалық тиімділік тұрғыдан қарайтын болсақ, оның құндылығын,

пайдалану ұтымдылығын арттыру арқылы одан алынатын астық қазіргіден

едәуір көбейтуге болатынына көз жеткіземіз. Оның басты бағыттары:

топырақтың құнарлығын арттыру; батпақ жерлерді құрғату; сортаң

жерлердің тұздылығын азайту; топырақ эрозиясын болдырмау; бүлінген

жерлерді қалпына келтіру; ауыспалы егістік жүйесін енгізу; егістік жерлерді

пайдалану құрылымын жақсарту. Ақмола облысында 17 аудан бар: Ақкөл, Аршалы, Астрахан, Атбасар,

Бұланды, Бурабай, Егіндікөл, Еңбекшілдер, Ерейментау, Есіл, Жақсы,

Жарқайың, Зеренді, Қорғалжың, Сандықтау, Целиноград, Шортанды. Осы

аудандардың егістік жерлерінің орташа балл бонитеті әр түрлі, 22 сурет.

Сурет 22 - Ақмола облысының егістік жерлерінің бонитет балы

Егістік жерлердің бонитет балдары бойынша аудандарды 4 бөлдік:

1. Егістік жерлерінің балл бонитеті 51-57 аралығындағы аудандар:

Бурабай, Бұланды, Зеренді, Сандықтау.

2. Егістік жерлерінің балл бонитеті 42-44 аралығындағы аудандар:

Еңбекшілдер, Жақсы.

78

3. егістік жерлерінің балл бонитеті 30-39 аралығындағы аудандар:

Ақкөл, Аршалы. Астрахан, Атбасар, Егіндікөл, Есіл, Жарқайың, Целиоград,

Шортанды.

4. Егістік жерлерінің балл бонитеті 23-26 аралығындағы аудандар:

Ерейментау, Қорғалжың.

Мемлекет қарамағындағы ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын

жекешелендіру үрдісінде және ауыл шаруашылығы саласының нарықтық

қарым-қатынасқа көшуіне байланысты жер қорын тиімді және қолайлы

пайдалану мәселелері пайда болды. Ал егер облыстағы егістік жерлердің

түсімі 22 суретте келтірілген. Астана қаласының төңірегінде азық-түлік

белдігін құру, елорда тұрғындарын сапалы азық-түлік тауарларымен

қамтамасыз ету, азық-түлікті жеткізу көлемін арттыру, сондай-ақ астананың

базарларына, облыстың өзге өңірлеріне және дамып келе жатқан демалыс

аймақтарына өнімді жеткізушілердің арасында сенімді азық-түлікпен

қамтамасыз жасайтын жүйелерді орналастыру негізгі міндеттер болып

табылады. Егістік жерлердің бонитет балы неғұрлым жоғары болса, өнім

түсімі жоғары болатындығын зерттеулер көрсетті, 23 кесте. Агроөнеркәсіптік

кешенді одан әрі дамыту мақсатында негізінде шет елдік жоғары өнімді

техникамен машина-тракторлы паркті жаңарту және алдыңғы қатарлы

технологияны енгізу жөніндегі үдерісті белсендіруге септігін тигізетін ауыл

шаруашылық құрылымдары мен олардың мамандануын одан әрі нығайту

жөніндегі жұмыстарды атқару міндеттері тұр.

Сурет 23 - Ақмола облысының аудандарындағы егістік жерлердің түсімі,

ц/га

79

Ақмола облысында жер құнарлығын сақтау және арттыруға бағытталған

келесі шараларды жүзеге асыру керек: егістік алқабының құрылымын

жетілдіру, ауыл шаруашылығы дәнді-дақылдарының тұқым шаруашылығы,

сорттарды сынау бөлімдері бойынша шаралардың жоспарларын жасау;

ғылыми-зерттеу мекемелерімен біріге отырып егін шаруашылығының

ғылыми-негізделген жүйесін жасау Жерді экономикалық бағалау әсер ететін

факторлар (көрсеткіштер):

- өнім шығымы;

- топырақтың балл бонитеті;

- өсірілетін ауылшаруашылық дақылы;

- ауылшаруашылық дақылын өсіруге кететін шығын;

- пайда;

- органикалық тыңайтқыш қолдану мөлшері;

- минералдық тыңайтқышты қолдану;

- жердің орналасуы;

- жердегі инфрақұрылымы (әр түрлі суғару жүйелері, автомобиль,

теміржол);

- ауыл шаруашылығы мақсаттарына арналған жерге сұранысты құруда

үш бағытты бөліп көрсетуге болады:

- жерді ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру үшін пайдалану

мақсатымен. Ірі кәсіпорындар жер үлестерін сатып алуды ұйымдастырады,

соның ішінде оларды жарғы қорына енгізу тетігін (механизмін) пайдаланады,

бұл жағдайға инвесторларды тартқан жеңіл. Шаруа (фермер) қожалықтары

өздерін кеңейту үшін, әдетте жер үлестерін жалға алады;

- - ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерде оларды елді мекендер

жеріне ауыстыру мақсатымен, мұнда олар әртүрлі объектілер – тұрғын

үйлердің немесе коммерциялық және өнеркәсіптік жылжымайтын мүлік

объектілерінің құрылысы үшін пайдаланылады;

- жерді қайта сату және қосымша табыс алу мақсатымен.

- кәсіпорындардың жер ресурстарын тиімді пайдалануын реттеудің

экономикалық тетігіне (механизміне) ынталандыру шаралары мен айыппұл

шаралары, баға құру, несие беру, салық салу кіруі қажет. Бұған сондай-ақ қол

жеткізген нәтижелермен, жалпы табыс мөлшерімен ғана емес, жерді ұтымды

пайдаланумен де байластыру қажет еңбек ақысын да жатқызуға болады.

Жоғары өндірістік көрсеткіштерге жерді қорғамай, оның құнарлылығын

төмендете отырып, дұрыс пайдаланбай-ақ қол жеткізуге болатындығы

баршаға мәлім.

- ауыл шаруашылығында жерді ұтымды пайдаланудың негізгі жолдары

мыналар: егін шаруашылығы құрылымын жақсарту, бұл ең алдымен өндірісті

топырақ-климаттық жағдайларға қарай шоғырландыру және

мамандандырумен байланысты жүреді; біртіндеп қарқындандыру

(интенсификация), бұл қосымша табыс қана алып қоймай, өндіріс пен

еңбектің ұйымдастырылуын, технологиясын жетілдіруге ықпал етеді. Әрі

жерді пайдалану тиімділігі қарқындандыру (интенсификация) деңгейімен,

80

яғни жер ауданының бірлігіне шаққандағы өндіріс құралдары мен еңбек

ресурстарының болуымен анықталады. Талдау көрсеткендей, облыста жерді

пайдалану қарқындылығы деңгейінің төмендеу тенденциясы бар.

- облыстың микроаймақтары бойынша есептеулер, облыстардың жеке

базалық кәсіпорындары бойынша жер ресурстарын ұтымды пайдалану мен

ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігі кәсіпорындардың табиғат қорғау

қызметтері мен экономикасына инвестициялық салымдар тартуға қатысты

мәселелерді шешуді қажет ететіндігін көрсетеді, ауыл шаруашылығы

мақсаттарына арналған жерді пайдалану тиімділігін көтерудің жолдары мен

әдістері ұсынылған.

- ауыл шаруашылығы мақсаттарына арналған жерді сақтау, жақсарту

және тиімді пайдалану жөніндегі қандай да бір шараларды жүзеге асыру,

тиісті материалдық және еңбек ресурстары болған жағдайларда, жүргізілетін

шаралар қаржылай қамтамасыз етілгенде ғана мүмкін болады.

Жер учаскелеріне құқық беру рәсімдерін жеңілдету мақсатында елді

мекендердің шегінде өтініштер беруді автоматтандыру арқылы жер

учаскесіне құқықтарды ресімдеудің кейбір кезеңдері мен мерзімдерін

қысқартуды көздейтін заң жобасының тұжырымдамасы әзірленіп бекітілді.

Әзірленген заң жобасы «бір терезе» қағидаты бойынша жер учаскелерін беру

рәсімдерін жеңілдетуді, сондай-ақ жер учаскесіне құқық ресімдеу

мерзімдерін 30-35 күнге дейін, рәсімдер санын 14-тен 7-ге дейін қысқартуды

көздейді және уәкілетті тұлғалардың өтініш берушімен байланысын жоққа

шығарады.

Ауыл шаруашылығы алқаптарын түгендеу және пайдаланбайтын

жерлерді ауыл шаруашылығы айналымына тарту жөнінде жұмыс жүргізіліп

жатыр. Сонымен, 2013-2014 жылдары түгендеу жоспарланған 60 млн. га

ауыл шаруашылығы жерлерінің 2013 жылы 30,6 млн. га алаңында түгендеу

жүргізілді. Қазақстан Республикасы Өңірлік даму министрі Болат Жәмішев

алқа мәжілісінде Қазақстан Республикасы Өңірлік даму министрлігі

Мемлекет басшысы қойған міндеттерді іске асыру үшін бар күшін салатынын

және өңірлерде тұрақтылық пен экономикалық өсуді қамтамасыз ету жөнінде

барлық шараларды қабылдайтынын айтып өтті.

2.3 Егістік жерлерді бағалаудың математикалық моделі

Бидай түсімін регрессиялық талдауы

Бағалаудың ең басты мақсаты-көп жақтылы есептеу негізінде ауыл

шаруашылығындағы әрбір шаруашылық жерлерінің өнімділігін және оларды

пайдаланудағы экономикалық тиімділігін және жер телімінің яғни егістіктің

экономикалық бағасын анықтау болып табылады [38, 39, 40].

Елімізде ауыл шаруашылық жерлерін бағалау келесі мақсаттарға сәйкес

жүргізіледі:

- нысаналы мақсатты ескере отырып, жер учаскелерін пайдалану

тиімділігін анықтау;

81

- жер учсаскесін кепілдікке беру арқылы несие алу;

- салық салу, жерді жалға алу төлемдерін анықтау;

- мемлекеттік мүдделер үшін жер учаскелерін алып қою кезінде;

- жер телімдерін пайдалану немесе құқығын сату кезінде оның бағасын

білу.

Жерді бағалау үшін жер бағалық аудандау өткізіледі. Содан кейін,

сол жерлердің шекараларынада топырақ бонитировкасы және жердің

экономикалық бағалау жүргізіледі. Жерді экономикалық бағалау 2-ге

бөлінеді:

- жалпы бағалау-жалпы ауылшаруашылық дақылдары бойынша

бағаланады;

- жеке бағалау-жеке ауыспалы егістіктер бойынша бағаланады.

Бағалау көрсеткіштері:

- өнім құндылығы (ӨҚ);

- шығын қайтарымы (ШҚ).

Егер бидай түсімін көлемін ордината ретінде алып, келесі параметрлерді

ауыспалы шама ретінде тағайындасақ: суғарылмайтын және суғарылатын

min, max және орташа егістік бонитет балдары, ауыл шаруашылық және

қордағы жерлердің ауданы мен бағасы; регрессиялық теңдеудің формаласы

келесі түрде болады:

111098

7654321

000103,0000279,0000254,000000020,0

00139,0359,00871,0507,0454,0121,0143,06,20

Y (3)

Осы теңдеуде:

- Y - бидай түсімі;

- - суғарылмайтын егістік min бонитет балы;

- - суғарылмайтын егістік max бонитет балы;

- - суғарылмайтын егістік орташа бонитет балы;

- - суғарылатын егістік min бонитет балы;

- - суғарылатын егістік max бонитет балы;

- - суғарылатын егістік орташа бонитет балы;

- - ауыл шаруашылық жерлердің ауданы, мың га;

- - ауыл шаруашылық жерлердің бағасы, млн. теңге;

- - қордағы жерлердің ауданы, мың га;

- - қордағы жерлердің бағасы, млн. теңге;

- - жылдар (өсу серпінінің параметрі).

Кесте 15 - Қазақстан Республикасының егістік жерлердің бонитет баллы

Облыстар Егістік жердің бонитет баллы

суғарылмайтын суғарылатын

min max орташа min max орташа

Акмола 11 69 38 36 75 45

82

Ақтөбе 8 49 24,5 16 55 36

Алматы 4 48 24 10 86 43

Атырау 3 36,8 19,3 3 36,8 19,3

БҚО 6 39 28 47 12,7 73,6

Жамбыл 9 19 18 16 65 39

Қарағанды 9 38 23 18 88 54

Қостанай 11 63 37 14 58 37

Қызылорда 7 19 13 7 19 13

Маңғыстау 11,2 26,8 17 14,6 26,8 17

ОҚО 3 33 16 14 61 29

Павлодар 4 59 18 8 89 34

СҚО 17,3 73,1 52,4 19,7 74,2 51,5

ШҚО 9 93 39 9 58 30

ҚР бойынша 3 73,1 35 3 89 39 Ескерту: Жер ресурстарын басқару комитетінің деректері негізінде автордың

құрастыруы

Формула 3 және мемлекетіміздегі 2013 жылғы егістік жерлердің ауыл

шаруашылық зоналары бойынша ауданы мен бонитет балын, 11 кестесін

қолдана отырып, егістікке енгізілетін минералдық тыңайтқыштар және

алынатын өнім түсімін 2014-2022 жж. ауыл шаруашылық зоналары бойынша

болжау мәліметтерін есептедік:

- оңтүстік-шығыс (Алматы, Жамбыл, ОҚО) зонасында 2014 жылы 5-10

ц/га минералдық тыңайтқыштарды еңгізсек өнім түсімі 23 ц/га болады, 2022

жылы 25 ц/га тыңайтқыш енгізсек өнім түсімі 35 ц/га жетеді;

- жартылай шөлейт аймақ (Қызылорда) зонасында 2014 жылы 5-10 ц/га

минералдық тыңайтқыштарды еңгізсек өнім түсімі 30 ц/га болады, 2022

жылы 25 ц/га тыңайтқыш енгізсек өнім түсімі 50 ц/га жетеді;

- шөл аймақ (Атырау, Маңғыстау) зонасында 2014 жылы 5-10 ц/га

минералдық тыңайтқыштарды еңгізсек өнім түсімі 18 ц/га болады, 2022

жылы 25 ц/га тыңайтқыш енгізсек өнім түсімі 27 ц/га жетеді;

- жартылай құрғақ (Ақтөбе, БҚО) зонасында 2014 жылы 5-10 ц/га

минералдық тыңайтқыштарды еңгізсек өнім түсімі 20 ц/га болады, 2022

жылы 25 ц/га тыңайтқыш енгізсек өнім түсімі 30 ц/га жетеді;

- орташа Қазақстандық шоқылар (Ақмола, Карағанды) зонасында 2014

жылы 5-10 ц/га минералдық тыңайтқыштарды еңгізсек өнім түсімі 20 ц/га

болады, 2022 жылы 25 ц/га тыңайтқыш енгізсек өнім түсімі 35 ц/га жетеді;

- солтүстік өңір (Қостанай, Павлодар, СҚО, ШҚО зонасында 2014 жылы

5-10 ц/га минералдық тыңайтқыштарды еңгізсек өнім түсімі 20 ц/га болады,

2022 жылы 25 ц/га тыңайтқыш енгізсек өнім түсімі 35 ц/га жетеді.

Есептеу мәліметтерін 16 кестесінде келтірілген.

Кесте 16 - Егістікке енгізілетін минералдық тыңайтқыштар және алынатын

өнім түсімін 2014-2022 жж. Болжау

83

Ауыл

шаруашылық

зоналары

Егістік

жерлерге

енгізілген

минералдвық

тыңайтқыш

шамасы

(2012 ж.),

Егістікке енгізілетін минералдық тыңайтқыштар

мөлшері, ц/га

5-10 10-15 15-20 20-25 25

жоғары

астық түсімі, ц/га

болжау жылдары

2014 2016 2018 2020 2022

Оңтүстік-

шығыс

(Алматы,

Жамбыл,

ОҚО)

1,6 23

28 31 33 35

Жартылай

шөлейт аймақ

(Қызылорда)

1,6 30 35 40 45 50

Шөл аймақ

(Атырау,

Маңғыстау)

1,6 18 20 23 25 27

Жартылай

құрғақ

(Ақтөбе, БҚО)

1,6 20 25 27 29 30

Орташа

шоқылар

(Ақмола,

Карағанды)

1,6 20 24 28 30 35

Солтүстік өңір

(Қостанай,

Павлодар,

СҚО, ШҚО)

1,6 20 25 29 32 35

Ескерту: автордың есептеуі

Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық зоналарында 1 га егістік

жерлерден алынатын астық түсімі 2014-2022 жж. болжау мәліметтері 24

суретте келтірілген.

84

25

35

50

2730

35

20202018

30

23 252425

20

35

28 292827

23

40

31 323029

45

33

35

0

10

20

30

40

50

60

Оңтүстік-

шығыс

Жартылай

шөлейт аймақ

Шөл аймақ Жартылай

құрғақ

Орташа

Қазақстандық

шоқылар

Солтүстік өңір

Ауыл шаруашылық зоналары

1 г

а а

лы

на

ты

н а

сты

қ т

үсі

мі,

ц/г

а

2014 ж. 2016 ж. 2018 ж. 2020 ж. 2022 ж.

Сурет 24 - Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық зоналарында 1 га

егістік жерлерден алынатын астық түсімін 2014-2022 жж. болжау

Келтірілген 23 суреттен көрініп тұрғандай, негізінен оңтүстік шығыс

және солтүстік өңір ауыл шаруашылық зоналарында өнім түсімі 2014 жылы

20 центнерден 2020 жылы 35 центнерге дейін, яғни 15 центнерге немесе

175% өсетінің есептеулер анықтап отыр. Алынатын жалпы өнім көлемі 3.3

кестеде келтірілген.

13 кестесінен көрініп тұрғандай, алынатын жалпы өнім көлемі ауыл

шаруашылық зоналары бойынша келесідей:

- оңтүстік-шығыс (Алматы, Жамбыл, ОҚО) зонасында 2014 жылы

4967540 тонна, 2022 жылы 7559300 тонна, яғни 2591760 тоннаға көбейген,

немесе 152% артқан, 3.2 сурет;

- жартылай шөлейт аймақ (Қызылорда) зонасында 2014 жылы 479400

тонна, 2022 жылы 799000 тонна, яғни өсу шамасы 319600 тонна болады,

немесе 167% үлкейеді, 3.3 сурет;

- шөл аймақ (Атырау, Маңғыстау) зонасында 2014 жылы 10800 тонна,

2022 жылы 16200 тонна, яғни 5400 тоннаға жетеді, немесе 150 % артқан, 3.3

сурет;

- жартылай құрғақ (Ақтөбе, БҚО) зонасында 2014 жылы 2623000 тонна,

2022 жылы 3934500 тонна, яғни 1311500 тоннаға барады, немесе 150% өседі,

3.2 сурет;

- орташа Қазақстандық шоқылар (Ақмола, Карағанды) зонасында 2014

жылы 11439400 тонна, 2022 жылы 20018950 тонна, яғни +8579550 тонна өсу

мөлшері, немесе 175% жетеді, 3.2 сурет;

85

- солтүстік өңір (Қостанай, Павлодар, СҚО, ШҚО) зонасында 2014 жылы

23669800 тонна, 2022 жылы 41422150 тонна, яғни 17752350 тоннаға өсу

мүмкіндігі болады, немесе 175% қуаты артады, 25 сурет.

Кесте 17. Қазақстан Республикасында егістікке минералдық

тыңайтқыштарды енгізу нәтижесінде алынатын жалпы өнім көлемін 2014-

2022 жж. болжау, тонна

Ауыл

шаруашылық

зоналары

Алынатын өнімнің 2014-2022 жж. болжанған жалпы

көлемі, тонна

Жылдар

2014 2016 2018 2020 2022

Оңтүстік-

шығыс

(Алматы,

Жамбыл, ОҚО)

4967540 6047440 6695380 7127340

7559300

Жартылай

шөлейт аймақ

(Қызылорда)

479400

559300

639200 719100 799000

Шөл аймақ

(Атырау,

Маңғыстау)

10800 12000 13800 15000

16200

Жартылай

құрғақ (Ақтөбе,

БҚО)

2623000

3278750

3541050

3803350

3934500

Орташа

Қазақстандық

шоқылар

(Ақмола,

Карағанды)

11439400

13727280

16015160

17159100

20018950

Солтүстік өңір

(Қостанай,

Павлодар, СҚО,

ШҚО)

23669800

29587250

34321210

37871680

41422150

Барлығы 43189940 53212020 61225800 66695570 73750100 Ескерту: автордың есептеуі

Қазақстан Республикасында егістік жерлерден алынатын жалпы өнім

көлемі 2014 жылы 43189940 тонна, 2022 жылы 73750100 тонна, яғни

30560160 тоннаға көбейген, немесе 171% артқан, 24 сурет.

86

49675406047440 6695380 7127340 7559300

2623000 3278750 3541050 3803350 3934500

20018950

1715910016015160

1372728011439400

41422150

37871680

34321210

29587250

23669800

0

5000000

10000000

15000000

20000000

25000000

30000000

35000000

40000000

45000000

2014 2016 2018 2020 2022

Жылдар

Жа

лп

ы ө

нім

, то

нн

а

Оңтүстік-шығыс Жартылай құрғақ

Орташа Қазақстандық шоқылар Солтүстік өңір

Сурет 25. Төрт негізгі ауыл шаруашылық зоналарынан алынатын жалпы өнім

көлемін 2014-2022 жж. болжау

799000

719100

639200

559300

479400

16200150001380012000108000

100000

200000

300000

400000

500000

600000

700000

800000

900000

2014 2016 2018 2020 2022

Жылдар

Жа

лп

ы ө

нім

, то

нн

а

Жартылай шөлейт аймақ

Шөл аймақ

Сурет 26 - Шөл және жартылай шөлейт ауыл шаруашылық зоналарынан

алынатын жалпы өнім көлемін 2014-2022 жж. болжау

87

7375010066695570

61225800

53212020

43189940

0

10000000

20000000

30000000

40000000

50000000

60000000

70000000

80000000

2014 2016 2018 2020 2022

Жылдар

Жа

лп

ы ө

нім

, то

нн

а

Сурет 27 - Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық зоналарынан

алынатын жалпы өнім көлемін 2014-2022 жж. болжау

Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық зоналарынан алынатын

жалпы өнім көлемін 2014-2022 жж. болжаулар келесідей, 27 сурет:

- 2014 жылы-43189940 тонна;

- 2016 жылы-53212020 тонна;

-2018 жылы-61225800 тонна;

-2020 жылы-66695570 тонна;

-2022 жылы-73750100 тонна.

Егістік өнімінің өсу серпіні топырақ құнарлығын жоспарлы түрде жүзеге

асырып отырғанда қол жеткіземіз. Сонда ғана егістік жерлердің құнарлығы

артып, оның экономикалық бағасы өседі.

Егер 1 га егістіктің экономикалық бағасы ордината ретінде алып, келесі

параметрлерді ауыспалы шама ретінде тағайындасақ: халық саны, егістік

ауданы, егістік түсімі, егістіктің балл бонитеті, жылдар; регрессиялық

теңдеудің формаласы келесі түрде болады:

54321 00486,0351,0013,0000176,000283,0224 Y (4)

Осы теңдеуде:

- Y - 1 га егістіктің экономикалық бағасы, млн тенге;

- - халық саны, мың адам;

- - егістік ауданы, мың га;

88

- - егістіктің түсімі, ц/га;

- - егістік жердің балл бонитеті;

- - жылдар (өсу серпінінің параметрі).

Қазақстан Республикасында егістікте минералдық тыңайтқыштарды

қолдану нәтижесінде, топырақ құнарлығы артады, сондықтан болжанатын

2014-2022 жж. 1 га егістіктің экономикалық құны артады.

Формула 4 және мемлекетіміздегі 2012 жылғы егістік жерлердің ауыл

шаруашылық зоналары бойынша ауданы мен бонитет балын, 3.4 кестесін

қолдана отырып, халық саны және алынатын өнім түсімін 2014-2022 жж.

ауыл шаруашылық зоналары бойынша болжау мәліметтерін есептедік:

- оңтүстік-шығыс (Алматы, Жамбыл, ОҚО) зонасында 2012 жылы егістік

жерлердің ауданы 2159,8 мың га барды, 2014 жылы жерлердің экономикалық

бағасы 41468 млн. теңгеге барады, 2022 жылы – 52250 млн. теңгеге жетеді,

яғни 10782 млн. теңгеге немесе 126% үлкейеді, 3.5 сурет;

- жартылай шөлейт аймақ (Қызылорда) зонасында 2012 жылы егістік

жерлердің ауданы 159,8 мың га жетті, 2014 жылы жерлердің экономикалық

бағасы 1070 млн. теңге болады, 2022 жылы – 1338 млн. теңгеге жетеді, яғни

+268 млн. теңгеге немесе +125% өзгереді, 3.6 сурет;

- шөл аймақ (Атырау, Маңғыстау) зонасында 2012 жылы егістік

жерлердің ауданы 6 мың га жетті, 2014 жылы жерлердің экономикалық

бағасы 13,4 млн. теңге болады, 2022 жылы – 16,2 млн. теңгеге дейін өседі,

яғни 2,8 млн. теңгеге немесе 121% өсім болады, 3.6 сурет;

- жартылай құрғақ (Ақтөбе, БҚО) зонасында 2012 жылы егістік

жерлердің ауданы 1311,5 мың га алқапты алды, 2014 жылы жерлердің

экономикалық бағасы 9759 млн. теңгеге болады, 2022 жылы – 12004 млн.

теңгеге барып жетеді, яғни +2245 млн. теңгеге немесе +123% өзгеріс

байқалады, 3.5 сурет;

- орташа Қазақстандық шоқылар (Ақмола, Карағанды) зонасында 2012

жылы егістік жерлердің ауданы 5719,7 мың га болып анықталды, 2014 жылы

жерлердің экономикалық бағасы 109818 млн. теңгеге жетеді, 2022 жылы –

136174 млн. теңге тіркеледі, яғни 26356 млн. теңгеге немесе 124% өсуі

көрінеді, 3.5 сурет;

- солтүстік өңір (Қостанай, Павлодар, СҚО, ШҚО зонасында 2012 жылы

егістік жерлердің ауданы 11834,9 мың га аумақты алады, 2014 жылы

жерлердің экономикалық бағасы 313731 млн. теңге болады, 2022 жылы –

385890 млн. теңгеге жетеді, яғни 72159 млн. теңгеге немесе 123% үлкейеді,

3.5 сурет.

Қазақстан Республикасында егістік жерлердің аумағы 2012 жылы

21190,7 мың га ретінде тіркелді, 2014 жылы жердің экономикалық бағасы

475859,4 млн. теңге болады, 2022 жылы 587672,2 теңгеге жетеді, яғни

11812,8 млн. теңгеге көбейген, немесе 123% артқан, 28 сурет.

Есептеу мәліметтерін 18 кестесінде келтірілген.

89

Кесте 18 - Қазақстан Республикасында 2014-2022 жж. егістік жерлердің

экономикалық бағасын болжау

Ауыл

шаруашылық

зоналары

Егістік

жерлердің

ауданы

(2012 ж.),

мың га

Егістік жерлердің экономикалық бағасы, млн. теңге

базалық

2012

жыл

болжанатын жылдар

2014 2016 2018 2020 2022

Оңтүстік-

шығыс

(Алматы,

Жамбыл,

ОҚО)

2159,8 41468 45615 46859

48518

50176 52250

Жартылай

шөлейт аймақ

(Қызылорда)

159,8 1070 1188

1220 1241

1305

1338

Шөл аймақ

(Атырау,

Маңғыстау)

6,0 13,4 15,1

15,5

15,7

15,9

16,2

Жартылай

құрғақ

(Ақтөбе, БҚО)

1311,5 9759 11223

11418

11710

11906

12004

Орташа

Қазақстандық

шоқылар

(Ақмола,

Карағанды)

5719,7 109818 127388

129585

132880

133978

136174

Солтүстік өңір

(Қостанай,

Павлодар,

СҚО, ШҚО)

11834,9 313731 354516

360790

370203

376477

385890

Барлығы 21190,7 475859,4 539945,1 549887,5 564567,7 573857,9 587672,2

Ескерту: автордың есептеуі

Есептеу мәліметтері анықтағандай, ауыл шаруашылық зоналарындағы

егістік жерлердің экономикалық бағасының серпіні болжанған жылдар

бойынша өседі:

1. Оңтүстік-шығыс (Алматы, Жамбыл, ОҚО)-2014 жылы-45615 млн

теңгеден 2022 жылы-52250 млн теңге, яғни 14,5%.

2. Жартылай шөлейт аймақ (Қызылорда)- 2014 жылы-1188 млн теңгеден

2022 жылы-1338 млн теңге, яғни 12,6%.

3. Шөл аймақ (Атырау, Маңғыстау)- 2014 жылы-15,1 млн теңгеден 2022

жылы-16,2 млн теңге, яғни 7,3%.

4. Жартылай құрғақ (Ақтөбе, БҚО)- 2014 жылы-11223 млн теңгеден 2022

жылы-12004 млн теңге, яғни 6,9%.

5. Орташа Қазақстандық шоқылар (Ақмола, Карағанды)- 2014 жылы-

127388 млн теңгеден 2022 жылы-136174млн теңге, яғни 6,9%.

90

6. Солтүстік өңір (Қостанай, Павлодар, СҚО, ШҚО)- 2014 жылы-354516

млн теңгеден 2022 жылы-385890 млн теңге, яғни 8,8%.

41468 45615 46859 48518 50176 52250

9759 11223 11418 11710 11906 12004

109818127388 129585 132880 133978 136174

313731

354516 360790 370203 376477 385890

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

350000

400000

450000

2012 2014 2016 2018 2020 2022

Жылдар

Эк

он

ом

ик

ал

ық

ба

ғасы

, м

лн

. те

ңге

Оңтүстік-шығыс Жартылай құрғақ

Орташа Қазақстандық шоқылар Солтүстік өңір

Сурет 28 - Қазақстан Республикасының төрт негізгі ауыл шаруашылық

зоналарындағы егістік жерлердің экономикалық бағасын 2014-2022 жж.

болжау

10701188 1220 1241

1305 1338

16,215,915,715,515,113,40

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

2012 2014 2016 2018 2020 2022

Жылдар

Эк

он

ом

ик

ал

ық

ба

ғасы

, м

лн

. те

ңге

Жартылай шөлейт аймақ Шөл аймақ

Сурет 29 - Қазақстан Республикасының шөл және жартылай шөлейт ауыл

шаруашылық зоналарындағы егістік жерлердің экономикалық бағасын 2014-

2022 жж. болжау

91

587672,2573857,9564567,7549887,5539945,1

475859,4

0

100000

200000

300000

400000

500000

600000

700000

2012 2014 2016 2018 2020 2022

Жылдар

Эк

он

ом

ик

ал

ық

ба

ғасы

, м

лн

. те

ңге

Сурет 30 - Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылық зоналарындағы

егістік жерлердің экономикалық бағасын 2014-2022 жж. болжау

Негізгі топырақ зоналар үлесі егістік жерлер арасында 1990-2012 жж.

өзгеріске ұшырады. Топырақ түрлеріне қарай егістік жерлер бөлінген кезде,

олардың аумағының азаюы байқалады:

- кәдімгі қара топырақтар сілтісізденген шалғынды қара топырақтар

зонасында 1990 жылы егістік жерлердің ауданы 7,35 млн. га барды, 2012

жылы – 4,32 млн. га дейін түсті, яғни 3,03 млн. га немесе 58,8% аумағы

кішіреді, 3.8 сурет;

- оңтүстік қара топырақтар зонасында 1990 жылы егістік жерлердің

ауданы 7,25 млн. га жетті, 2012 жылы - 4,23 млн. га болады, яғни 3,02 млн. га

немесе 58,3% ауданы қысқарды, 3.8 сурет;

- күңгірт қара қоңыр топырақтар зонасында 1990 жылы егістік жерлердің

ауданы 10,1 мың га жетті, 2012 жылы - 6,2 млн. га теңелді, яғни 3,9 млн. га

немесе 61,4% аумағы кішірейді, 3.6 сурет;

- жай қара қоңыр топырақтар зонасында 1990 жылы егістік жерлердің

ауданы 3,6 млн. га алқапты алды, 2012 жылы – 2,36 млн. га дейін азайды,

яғни -1,24 млн. га немесе -58,8% өзгеріске ұшырады, 3.8 сурет;

- ашық қара қоңыр топырақтар зонасында 1990 жылы егістік жерлердің

ауданы 1,2 млн. га алқапқа жетті, 2012 жылы – 0,76 млн. га болды, яғни 0,44

млн. га немесе 63,3% ауданы азайып кетті, 3.8 сурет;

- құба топырақтар зонасында 1990 жылы егістік жерлердің ауданы 0,2

млн. га ауданды алды, 2012 жылы – 0,11 млн. га түсіп қалды, яғни 0,09 млн.

га немесе 55% аумағы кішірейіп кетті, 3.8 сурет;

92

- сұр құба және тақыр түстес топырақтар зонасында 1990 жылы егістік

жерлердің ауданы 0,45 млн. га алды, 2012 жылы – 0,02 млн. га болды, яғни

0,43 млн. га немесе 63,3% ауданы азайып кетті, 3.8 сурет;

- жартылай құрғақ (Ақтөбе, БҚО) зонасында 2012 жылы егістік

жерлердің ауданы 1311,5 мың га алқапты алды, 2014 жылы жерлердің

экономикалық бағасы 9759 млн. теңгеге болады, 2022 жылы – 12004 млн.

теңгеге барып жетеді, яғни +2245 млн. теңгеге немесе +123% өзгеріс

байқалады, 3.5 сурет;

- орташа Қазақстандық шоқылар (Ақмола, Карағанды) зонасында 2012

жылы егістік жерлердің ауданы 5719,7 мың га болып анықталды, 2014 жылы

жерлердің экономикалық бағасы 109818 млн. теңгеге жетеді, 2022 жылы –

136174 млн. теңге тіркеледі, яғни 26356 млн. теңгеге немесе 124% өсуі

көрінеді, 3.5 сурет;

- солтүстік өңір (Қостанай, Павлодар, СҚО, ШҚО зонасында 2012 жылы

егістік жерлердің ауданы 11834,9 мың га аумақты алады, 2014 жылы

жерлердің экономикалық бағасы 313731 млн. теңге болады, 2022 жылы –

385890 млн. теңгеге жетеді, яғни 72159 млн. теңгеге немесе 123% үлкейеді,

3.5 сурет.

Қазақстан Республикасында егістік жерлердің аумағы 2012 жылы

21190,7 мың га ретінде тіркелді, 2014 жылы жердің экономикалық бағасы

475859,4 млн. теңге болады, 2022 жылы 587672,2 теңгеге жетеді, яғни

11812,8 млн. теңгеге көбейген, немесе 123% артқа.

Есептеу мәліметтерін 19 кестесінде келтірілген.

Кесте 19 - Қазақстан Республикасында егістік жерлердің ауданының 1990-

2012 жж. өзгеруі

№

р/р

Негізгі зоналық

топырақтар

Егістік жерлер

жылдар өзгеруі 2012 жылды 1990

жылмен салыстырғанда

1990 2012 абс. (+,-) салыстырмалы

%

1 Кәдімгі қара

топырақтар

7,35 4,32 -3,03 -41,2

2 Оңтүстік қара

топырақтар

7,25 4,23 -3,02 -41,7

3 Күңгірт қара қоңыр

топырақтар

10,1 6,2 -3,9 -38,6

4 Жай қара қоңыр

топырақтар

3,6 2,36 -1,24 -34,4

5 Ашық қара қоңыр

топырақтар

1,2 0,76 -0,44 -36,7

6 Құба топырақтар 0,2 0,11 -0,09 -45

93

7 Сұр құба және

тақыр түстес

топырақтар

0,45 0,02 -0,43 -95,6

8 Тау баурайындағы

шөлді-дала

топырақтары

3,45 2,03 -1,42 -41,2

9 Тау

белдеулеріндегі

қара және күңгірт

қара қоңыр

топырақтар

2,0 1,16 -0,84 -42,0

Барлығы 36,0 21,19 -14,81 -41,1 Ескерту: автордың есептеуі

Әлемдік экономиканың күрт шиеленіскен кезеңінде, әр мемлекет

егістік жерлерді бағалауға үлкен маңыз беруде [41, 42, 43]. Ауыл

шаруашылық саласы-ұлттық экономиканың ірі секторы, оның өміршеңдігі

экономиканың басқа салаларымен тығыз байланыстылығында. Сондықтан

аграрлық сектор тұтастай елдің және жекелеген аймақтардың әлеуметтік-

экономикалық дамуының маңызды басым бағыты болып отыр.

3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЕГІСТІК ЖЕРЛЕРДІ

БАҒАЛАУДЫҢ БАСЫМ БАҒЫТТАРЫ

3.1 Егістік жерлерді бағалаудың әдістемесін жетілдіру

Еліміздегі егістік алқабтарды түгендеу 2012, 2013 және 2014 жылдарда

жүргізілді. Аталған жылдарғы түгендеу барысында 25 млн. гектар жер

тексерілді. Түгендеудің мақсаты олардың нақты аумақтарының есептік

мәліметтерге сәйкестігін анықтау ғана емес, сондай-ақ олардың жағдайын

зерттеу, егістік жерлерді тиімді пайдалану бойынша ұсыныстарды әзірлеу

болып табылады. Өңірлік жоспарға сәйкес, түгендеумен 57-ге жуық

әкімшілік аудан, облыстық маңыздағы 5 қала қамтылды, жұмыстардың

барлық кешені аяқталды. 800 ауылдық округтің, 67,5 мың шаруашылық

субъектісінің аумақтары тексерілді. Түгендеу барысында ауылшаруашылық

мақсаттағы 7 мың жер учаскесі, бұл 3 млн. гектар жер пайдаланусыз

жатқандығы анықталды, 400 гектарға жуығы егістікті алқаптар құрайды.

Пайдаланусыз жатқан жерлердің 50 пайыздан астамы шаруа қожалықтарына,

фермерлік шаруашылықтарға тиесілі, бұл 1,5 млн. гектар. Суару жүйелерінің

техникалық жағдайы лайықсыз күйде. Олар 546 мың гектарды құрайды, оның

94

ішінде 228 мың гектары қанағаттанарлық, ал қалған басым бөлігі

қанағаттанарлықсыз жағдайда, олар күрделі жөндеуге және қайта жөндеуге

жатады. Түгендеу нәтижесінде пайдаланылмай жатқан 5 млн.-ға жуық жер

учаскесі айналымға енгізілді, олардың 2 млн.-ға жуығы жеке тұлғаларға және

инвестициялық бағдарламаларға берілді. Биыл кезекті түгендеуге дайындық

жүруде, оған 30 млн. гектар жер жатады. Бүгінгі таңда жер бетіндегі

халықтың саны 7 млрд. адамнан асты, 2050 жылы бұл көрсеткіш 9 млрд.

адам, ал 2100 жылы 10,1 млрд. адамға жетпек. БҰҰ зерттеулері сүйенсек,

2050 жылы адамдардың азық-түлікке деген қажеттілігі 2 есеге өспек.

Қазақстан Республикасының халқы 17 млн адамнан асып, 2100 жылы 23-25

млн жетпек. Адамзат үшін бірінші кезекте азық-түлік қажет және оның

маңыздылығы артады. Бұл қажеттілікті қалай қанағаттандыруға болады –

бұл ғасырдың басты мәселесіне жатады. Әлемдік азық-түлік ұйымы (ФАО)

аштықтың және азық-түліктің жетіспеушілік территориясын анықтады. Бұл

Қазақстан Республикасына жақын орналасқан кейбір мемлекеттерді де

қамтып отыр. Сондықтан Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылық

даму болашағын қарастыру анық, ал азық-түлікті қазіргі кезде және

болашақта ең тұрақты "әлемдік валюта" деп есептеуге болады. Азық-түлік әр

кезде өз бағасында болады. Былтырғы 2012 жылдан бастап жер кадастрын

автоматтандыру үшін құрылған автоматтандырылған ақпараттық жүйе іске

қосылды. Бүгін аталмыш жүйе өндірістік пайдалануға енгізілді. Қазіргі

уақытта Мемлекеттік жер кадастрының автоматтандырылған ақпараттық

жүйесінің базасында атрибуттық мәліметтер бар. Бұл – жер телімдерінің

иелері, олардың мақсаты, аумағы, негізге алына отырып учаске берілетін –

құжаттың атауы туралы мәліметтер. Олардың саны 4 млн.-ға жуық. Сондай-

ақ жер учаскелерінің шекаралары мен координаттары көрсетілген

графикалық мәліметтер бар, олар картографиялық материалдарға енгізілген,

олардың саны – 3,6 млн.-ға жуық. Бүгінде 496 мемлекеттік орган мен мекеме

Мемлекеттік жер кадастрының автоматтандырылған ақпараттық жүйесінің

базасына интернет арқылы қолжетімділікке ие. Сондай-ақ «электрондық

үкіметтің» мәліметтер базасының ақпараттық жүйелеріне Мемлекеттік жер

кадастрының автоматтандырылған ақпараттық жүйесінің мемлекеттік

базасынан ақпаратты ұсынудың орталықтандырылған механизмі жүзеге

асырылды. Мемлекеттік жер кадастрының автоматтандырылған ақпараттық

жүйесі арқылы электронды түрде мемлекеттік қызметтің 4 түрі, сондай-ақ

жергілікті атқарушы органдармен бірлесе тағы 8 түрі ұсынылады. Әрине,

оның негізгі қызметі мәліметтер базасын құру, жыл сайын бұл базаны

жетілдіру жүргізіледі. Оң үрдісі – қолжетімділігі. Кез келген жеке тұлға жер

учаскесі туралы ақпаратты көре алады.

Қазақстан Республикасы әлемде территориясының ауданы жөнінен 9

орында, 2,7 млн шаршы километр. Бүгінгі таңда елімізде барлық ауыл

шаруашылық жерлерінің жалпы ауданы 90 млн га, оның 25 млн га егістік

жерлер, 61 млн га жайылым. Ресей, Белорусь мемлекеттерімен құрылған

Кедендік Одақ 170 млн адамнан асатың аумақта ауыл шаруашылық

95

өнімдерін сатуға мүмкіндік болып тұр, Осы 3 мемлекеттің ЖҰӨ 1,8 трлн

АҚШ долларын құрап отыр, ал еліміздің ДСҰ 2014 жылы өтетінін ескеретін

болсақ болашақта өте кең рынок кеңістігінде ауыл шаруашылық өнімдерін

көптеп экспортқа шығаруға мүмкіндік туады. Сондықтан еліміздің ауыл

шаруашылық өнімдері өндірісін экспорттық бағытта өнім дайындауға

бағыттаған дұрыс болады.

Қазақстан Республикасындағы бизнесnің ахуалы әлемдік банкт "Doing

Business" жүргізетін бағалауға байланысты, олардың зерттеулеріне сүйенсек

дүниежүзіндегі 183 мемлекет ішінде Қазақстан 46 орында тұр. Бұл жерде

атап өтетін жағдай, 2011 жылы біздің мемлекет 58 орында болатын, яғни өз

деңгейіміз жоғарлағанын атап өткен жөн. Орасан үлкен территориямыз, іс-

жүзінде нақты табиғи-климаттың және топырақ зоналарының барлық түрінің

бар болуы, бизнеске қолайлы жағдайдың және үлкен ашық рыноктың болуы

ауыл шаруашылығы дамитын Казақстанды ерекше мемлекетке айналдырады.

Сондықтан еліміз жеткен жетістіктерімізге тоқтап қалмай, өзіміздің күшті

жақтарымызды дамытып және өзімізде бар әлеуетімізді барынша жүзеге

асыруға тиіспіз. Өткен 2012 жылы еңбекке жарамды жастағы экономикалық

тұрғыдан белсенді халықтың саны 8,8 млн. адамнан құрады, осы жастағы

экономикалық тұрғыдан енжар халықтың саны – 2,0 млн. адам.

Ресейлік зерттеушілердің бағалауға және бонитеттеуге жататын жердің

табиғи құрамы. Өндірістік жалпы құрамы және оларды бағалаудың

қажеттілігі ретінде жердің функциясы. Жер рентасы және оның әр түрлілігі.

Жер жерді бағалаудың спецификалық тауары ретінде. Табиғи ресурстарды

бағалау критериясы. Жерді экономикалық бағалау міндеті.

Ауылшаруашылық жерлерін экономикалық бағалау әдісі кадастрлық,

нарықтық бағалау ерекшеліктері [44, 45, 46].

Егістік жерлердің кадастрлық құнын әдістемесін құру жолында әлемдік

тәжірибеден және отандық негіздегі талдаулардан бірнеше әдісттерді

көрсетуге болады [47, 348, 49, 50, 51, 52, 53]. Бірінші әдіс: Жердің нарықтық

құнына және оның көрсеткіштерінің сипаттамасымен бағалаушы экспорт

мамандардың сараптамасына негізделеді. Бұл әдіс егістік бағалау әдістемесін

құруда қолданылады, мұнда жер телімдерінің нарығы толықтай дамымаған.

Аталмыш әдіс жоғары дәрежедегі нақты құнды көрсетеді, ол

жетіспеушіліктің қатынасы болып табылады.

Екінші әдіс: Бұл алгоритмдік статистикалық сараптамаларға және нарықтық

модельдеу ақпараттарын қолдануға бағыттайды. Мұнда факторлардың

ақпараттарына қатысты математикалық сараптамалар жасалады. Көбінесе

бірегей нысандарға жердің құны жер өтеді. Жер телімдеріне параметрлеріне

байланысты жер телімінің құнының математикалық қажеттілігін анықтайды,

олар жердің нарықтық құнына жерін тигізеді, бұл әдіс объективтілік

сипаттама береді және адамның иелігін қажет етпейді. Жер тілімдер бағасын

бұндай жағдайда аудандық тоқсандық есеп бойынша кадастрлық аймақтауды

белгілеген кезде жүргізіледі. Үшінші әдіс: Аймақтау бағасын алдын-ала

96

жүргізу территориялық бағасына негізделеді. Мұндай жағдайда елді-

мекендер территориясын бағалы аймақтау, функционалдық аймақтау немесе

белгілерінің кешенді тіркелуін пайдалану жолымен орындалады.

Бұдан басқа жағдаймен қарастыруға болады. БҰҰ-ның жарыққа

шығарылған есебі бойынша жердің кадастрлық құнының әдісінің адамзаттың

даму индексін (АДИ) пайдалану арқылы пайдалану арқылы көрсетілген [54,

55, 56, 57, 58]. Бұл жағдайда Қазақстанның АДИ басқа мемлекеттердің АДИ

мен қатар қойылады. Таңдалынып алынатын егістік жерлер салыстырылатын

елдің факторлық жағдайларымен сәйкес болуы тиіс. Кейбір шаруа

қожалықтарының жер бағасы АДИ-ге пропорционалды аудандармен

диференцияланады. Мұндай әдістің мүмкіндігі шектеулі және өзіндік

ешқандай мәнді қабылдамайды, олар тек бағаға бақылау жасау есебі үшін

қолданылады. Басқа авторлар жер телімдерінің құнын бағалауға Лоренц

қисығының көмегін ұсынады. Бұл қисық жер құнының таралуын оның

өлшемінің бір жақты емес екендігін көрсетеді. Лоренц қисығы екі қатарды

бірдей қояды. Олардың біреуі бағаланатын жалпы жер телім ауданының

үлесін сипаттайды, келесісі сол үлестердің жалпы жер бағасын анықтайды,

шаруашылық нысаны ретінде кірістің тіркелу негізіне жер құнының

нұсқаулары анықталады. Мұндай жағдайда макроэкономикалық

көрсеткіштерге негізделген әдіс қолдануы мүмкін. Бағаланатын территория

үшін статистикалық есептердің құрылатын мәндері бойынша

материалдардың есебі өнімін қосылатын қала экономикасы анықталады,

коэффициенттері арқылы кіріс жиілігін есебі, ауданның бірлігіне және

кадастрлық құнның есептелген пайызына құрап, қаладағы орташа құны

белгіленеді [59, 60, 61, 62, 63, 64, 65]. Қазіргі жағдайда егістік жер

базарының қалыптасуы кезінде жер телімдерінен бағалануын барлық

жақтарын қолданған дұрыс. Жекеше территорияның бағалау әдісін таңдауын

(кварталдың тіркелуі, бағалау аймақтары, жер телімдері) нақты нарықтық

ақпарат қатынаспен жүргізілген дұрыс. Жерді бағалаудың бастапқы

аумақтық бірлігін негіздеу. Бағалаудың бастапқы бірлігі бойынша

экономикалық ақпараттарды жинау. Бағалаудың базистік көрсеткіштерінің

мәні мен тізімі. Типтік өңдеу әдісі. Корреляционды-регрессивті талдау

бойынша Республикалық әдістеме. Жер бағалау көрсеткіштері есебі және

бағалау шкаласын құру. Жер учаскелерін бағалау шкаласын қолдану. Жер-

бағалау құжаттары. Жерді бағалау әдістемесі негізінде жер кұны оның

табысымен анықталуы керек деген постулат қаланған [66, 67, 68, 69, 70].

Бұл жағдайда өз жері бойынша табыс топырақ сипатына, түсім өтімінің

мүмкіншілігіне, метеорологиялық жағдайларға, көлік коммуникациясы

арақашықтығына және өтім нарығына, шаруашылықты жүргізуге

қабылданған тәсілге, иесінің жеке қасиеттеріне және т.б. байланысты әр түрлі

болуы мүмкін. Бағалаушыдан алынған табыстың қаншалықты тұрақтылығын

және жалпы қабылданған шаруашылық және экономикалық шарттардың

жергілікті жерге сәйкестігін анықтау талап етілді. Егер де бағаланушы жер

белгілі бір себептерге байланысты тиіссіз дәрежеде пайдаланылса,

97

бағалаушы жерді пайдалану мүмкіндіктері туралы сауалды шешіп, мүмкін

табысты анықтауы қажет болды. Егер жер ұзақ мерзімді жалға берілетін

болса немесе берілсе, онда оны бағалауда төмендегі факторларды ескеру

қажет:

- жерді жалға беруші және жалгер кім болып табылады;

- орналасқан жері, құрамы, жалға алынатын жердің сапасы мен

мөлшері;

- жал мерзімі, жал төлемінің көлемі, жалгер және жалға беруші

арасындағы сақтандыру және басқа төлемдерді бөлу;

- табыстылықты (тыңайтқыштар себу, тиімді пайдалану т.б.) қолдауға

әсер ететін жерді пайдалану шарттары.

Егер бағаланатын жер жалға берілмеген жағдайда, онда экономикалық

жағдайлары бірдей және сол ауданда орналасқан ұқсас жерлердің жалға беру

бағасынан шығып, бағалау жүргізу қажет.

Жерді бағалау әдістерінің қысқаша шолуында мынадай қорытынды

жасауға болады: жер бағалау кезінде табыс көзі ретінде әрі сату-сатып алу

объектісі ретінде қарастырылуы керек; жердің құнына әсер ететін барлық

факторлардың салыстырмалы нәтижесі ретінде жердің бағасы оның құнын

белгілейді [71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78]. Бұл жағдайда баға факторлары әрбір

жерде тұрақты болмайды, экономикалық қатынастар өзгерісіне сәйкес

өзгертіледі; жер табыстылығы туралы мәліметтер алу үшін оны табиғи-

тарихи және экономикалық фактор кешенінде қарастыру қажет;

жоғарыда айтылған ойдан түйеріміз, құнға әсер ететін барлық факторларды

есепке алған бағалаушының біліміне, тәжірибесі мен біліктілігіне

байланысты кез келген бағалау субъективті.

Қоғамның шаруашылық әрекетінде, әсіресе ауылшаруашылық өндіріс

саласында табиғи ресурстардың рөлін дұрыс бағалау талап етіледі. Бірінші

кезекте бұл басты жер ресурсы - жерге қатысты. Жерді бағалауда, өндірістің

басты құралы ретінде ауыл шаруашылыққа пайдаланудағы оның белсенді

рөлін ескеру қажет. Бұл жағдайда ол айырбасталмайтын өндіріс құралы

болып табылады. Жер Мем ҒӨО орындаған жер-бағалау жұмыстарының

нәтижесінде мемлекеттен жерді пайдалануға сатылатын жер төлемінің

базистік мөлшерлемесі ұсынылды, олар жер салығының мөлшерлемесі

негізін құрады. Осы уақытта, қазір пайдаланылатын әдістемелер мен

өңдеулер, мамандардың ойынша жаңа жағдайға толықтай сәйкес келмейді.

Ең алдымен жерге нарықтық айналымды енгізуге сәйкес емес, өйткені

республикада негізінен ауылшаруашылық жерлер болғандықтан, жердің

басқа санаттарын бағалау туралы ортақ пікір жоқ. Мысалы, қалалық жерлер

үшін олардың пайдасы аз, басқа санаттарға да солай.

Өндіріс процесінде жұмыс атқаруына байланысты жерді бағалау үш

аспектіде жүргізіледі: өнімділігі бойынша- жер бағасы өндіріс құралы

ретінде; еңбек шығыны және өндіріс құралы бойынша жер бағасы еңбек

бұйымы ретінде; еңбек шығыны мен жабдығының тиімділігі бойынша- ауыл

шаруашылық өндірісінің құралы ретінде жер құнарлылығының

98

экономикалық бағасы. Жерді бағалаудың негізгі көрсеткіштері біртұтас

жүйені құрайды, онда әрбір көрсеткіш өз белгісіне ие әрі басқалармен

қызметтік байланыста болады [79, 80, 81, 82]. Жерді бағалау көрсеткіштері

белгілі сапаның 1 га жеріне есептеледі. Бағалау бірлігін бөлу жер бағалық

аудандарға бөлу жүйесі және топырақты топқа бөлу арқылы қамтамасыз

етіледі.

ЕО, АҚШ зерттеушілерінің егістік жерлерді бағалау әдістемесінде

біркелкі қалыптасқан пікірлердің жоқтығына көз жеткізуге болады [83, 84,

85, 86, 87, 88, 89, 90]. Жер сапасының табиғи белгілерін бағалау

агроклиматтық, топырақтық-агрохимиялық, геоботаникалық және басқа

мәліметтер негізінде жүргізіледі [91, 92, 93, 94]. . Оны пайдалану арқылы

жер-бағалық аудандарға бөлу жүйесі мен жерді сапалы топтау қалыптасады.

Бағалау шкалалары жер-бағалау аудандарына жеке құрылады. Бағалаудың

базистік көрсеткіштер жүйесі жерді бағалаудың сапалы топтары арқылы

өңделеді, оның негізінде жер учаскелерінің бағалау көрсеткіштері мен

әкімшілік аумақтық бірліктер есептеледі.

Есте ұстайтын жайт-жерді бағалау мен оны пайдалануды бағалау – бір

ұғым емес. Сапасы бір жерлерді түрліше пайдалануға болады. Тіпті жақсы

жерге қарағанда, нашар жерді дұрыс және тиімді пайдалану негізінде алаң

бірлігіне шаққанда жоғары өнім алуға болатын жағдайлар кездеседі. Бұған

жерге қосымша қаржы мен еңбекті жұмсау, жерді игеру мәдениетінің жоғары

деңгейі арқасында қол жетеді [95, 96, 97, 98]. Сондықтан шығын мен

агротехниканы есепке алмай шыққан өнім бойынша, яғни өндірісті жүргізу

деңгейінде ғана жер сапасын объективті бағалауға болмайды [99, 100, 101,

102, 103, 104, 105, 106, 107, 108]. Республикада ауыл шаруашылығы жерлерін

бағалау жалпы төмендегідей мақсаттарда жүргізіледі:

- мақсатты белгілеумен жер учаскелерін пайдалану тиімділігін анықтау;

- жер учаскесін кепілге қойып, банкіден несие алу; салық салу, жалдық

төлемдерді анықтау;

- реквизиция жағдайында мемлекет қажеттілігіне жер учаскелерін

мәжбүрлеп алуда сотпен сатып алу бағасы мен төлем көлемін анықтау;

- жер учаскелерін шаруа серіктестіктерінің жарғылық қорына жарна, не

болмаса өндіріс кооперативтеріне пай ретінде беруде;

- жер учаскесін немесе жерді пайдалану құқығын сатуда.

Жер ресуртарын басқару комитетінің функциялары. Жер кадастрдың

есептік бірлігі және құжаттары. Жер кадастрлық ақпаратты пайдалану.

Әкімшіліктік - есептік бірлікке берілетін кодтардың тізімі. Облыс, аудан

деңгейіндегі өндірістегі жер кадастры. Жылдық жер есебін қарау және бекіту

әдістемесін құрастыру. Жер-есептік құжаттардың автоматтандыруын

жүргізу. Жер кодексіне сәйкес және мемлекеттік жер кадастрын жүргізу,

жерді сандық және сапалық есепке алу мен жерді бағалау, тіркеу мақсаты

үшін жер учаскелерін есепке алу, мемлекеттік жер кадастрының мәліметтерін

беру және кадастр ақпаратын пайдалану тәртібін белгілейді. Қазақстан

Республикасында мемлекеттік жер кадастры мемлекеттік органдарды, жеке

99

және заңды тұлғаларды жер және жекелеген жер учаскелері туралы

ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі. Тұйық шекарада бөліп

шығарылған, белгіленген тәртіппен жер құқығы қатынастары субъектілеріне

бекітілген жер учаскесі Кадастрдың деректерін есепке алу мен оларды сақтау

бірлігі болып табылады. Кадастрда әрбір жер учаскесі үшін оны кеңістікте

бір мәнді бөлуге, мөлшерін және орналасқан жерін айқындауға мүмкіндік

беретін табиғи сипаттамалар, сондай-ақ учаскенің кадастрлық бағалау құны

белгіленеді. Кадастрдың құрамына жер учаскесінің меншік иелері мен жер

пайдаланушылар туралы ақпарат кіреді. Жер учаскесі туралы мәліметтер осы

учаскеге бекітіліп берілген нөмірі, орналасқан жері, шекарасы және мәтіндік

сипаттамасы көрсетілетін жер - кадастрлық карталармен ара қатынаста

болады. Кадастр аэрофототопографиялық, фотограметриялық, кадастрлық

суретке түсіруді, жобалау-іздестіру, картографиялық және бағалау

жұмыстарың топырақты зерттеу, геоботаникалық және басқа да зерттеулер

мен іздестірулерді, жер мониторингін, жерді сандық және сапалық есепке

алуды және мемлекеттік жер кадастрын жүргізуге байланысты басқа да

жұмыстарды жасау арқылы жүргізіледі. Деректерді жинақтау жер учаскесінің

кадастрлық нөмірі, жеке немесе заңды тұлғалардың - жер учаскесіне құқық

субъектілерінің атауы, атқарушы органдардың кесімдері мен өзге де

заңнамада көзделген құжаттар, жер учаскесінің орналасқан орны мен

мөлшері, кадастрлық бағалау құны, жерді пайдалану құқығы, мақсатты

тағайындауы, бөлінетіндігі және бөлінбейтіндігі, жер учаскесіне сервитуттар

туралы, сондай-ақ атқарушы органдар белгілеген оны пайдалану жөніндегі

шектеулер туралы ақпараттар тіркелетін және сақталатын тиісті аудандардың

Қазақстан Республикасы бойынша өзара салыстыруға мүмкіндік беретін

меншік нысандары, жер санаттары бойынша жүйелендіріледі. Кадастрды

жүргізу:

- әзірлік жұмыстарын; бастапқы деректерді жинау мен өңдеуді;

- ақпараттық жүйелерді құру мен жүргізуді қамтиды.

Жер учаскелерінің желілік және алаңдық сипаттамаларына өзгерістер

енгізу мүмкіндігін қамтамасыз етуге тиісті жер-кадастрлық карталар

Кадастрдың картографиялық негізі болып табылады. Жер учаскелері туралы

ақпарат жерге орналастырудың деректері бойынша құрылады және учаскелер

мен жер алқаптарының шекарасы мен алаңдары өзгерген кезде жүйелі түрде

жаңартылады. Жер учаскесі, егер оның белгіленген шекарасы болса және

оған жер-кадастрлық іс жүргізілсе, түпкілікті қалыптастырылған болып

саналады. Азаматтарға және заңды тұлғаларға иелік ету не пайдалану

құқығымен бұрын берілген жер учаскелерін жеке меншікке немесе

пайдалануға беруді алғашқы ресімдеу кезеңде жер-кадастрлық іс оларды жер

ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органдарға берілетін өтініштерінің

негізінде жүргізіледі. Азаматтардың немесе мемлекеттік емес занды

тұлғалардың меншігіндегі жерден учаске құру тек тараптардың арасында

жасалған мәмілелердің негізінде ғана жүргізіледі.

Азаматтардың және заңды тұлғалардың меншігіндегі немесе

100

пайдалануындағы жерден мемлекеттік қажеттіліктер үшін жер учаскесін

қалыптастыру кезінде оған жүргізілген жер-кадастрлық іске жаңа учаскені

құру үшін негіз болып табылатын жер учаскесін мемлекеттік қажеттіліктер

үшін алу туралы атқарушы органның шешімі не соттың шешімі, сондай-ақ

жоспар (шекара сызбасы) және басқа құжаттар кіргізіледі.

Мемлекеттік мұқтаждар не азаматтар мен заңды тұлғалардың арасындағы

мәмілелер үшін жасалатын жер учаскесін қайта құру жағдайында жаңа жер-

кадастрлық іс жүргізілмейді. Жер учаскесін қайта ұйымдастыру процесімен

бірге жүретін барлық құжаттар осы учаскеге бұрын жүргізілген жер-

кадастрлық іске кіргізіледі. Азаматтар мен заңды тұлғалардан еріксіз алуға не

тәркілеуге жататын жер учаскесінің жер-кадастрлық ісіне сот-атқарушылық

іс жүргізу құжаттары кіргізіледі. Қалыптастырылған жер-кадастрлық іс жер

учаскесін жер кадастрлық кітабына жазу үшін негіз болады.

Жер-кадастрлық кітабы жер учаскелері есепке алынатын жердің кеңістік,

табиғи және шаруашылық жағдайы туралы анық мәліметтер қамтылатын

құжат болып табылады. Жердің жер-кадастрлық картасы жер учаскелерінің

орналасқан жерін, мөлшерлерін және шекараларын көрнекті кескіндеу,

біріктіру және бөлу кезіндегі олардың өзгерістерін есепке алу мақсатында

құрылады және жүргізіледі. Кадастр қағаз жеткізгішпен жүргізіледі және

ақпараттарды жинақтаудың, өңдеудің және сақтаудың электрондық

жүйелерін пайдалана отырып жүргізілуі мүмкін. Кадастрдың

автоматтандырылған ақпараттық жүйелері жұмыс істеу тәртібінің жер

ресурстарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті орган айқындайтын

мамандандырылған бағдарламалық-техникалық кешендердің базасында

құрылады. Жер-кадастрлық құжаттама мынадай талаптарға сәйкес болуы

тиіс: барлық деректемелерді (оларды шығарушы органның, мекеменің,

ұйымның атауын, күннің, құжаттың нөмірін, мекен-жайын толтыра отырып

белгіленген үлгідегі бланкілерде орындалады;

жер учаскелері шекараларының жоспарларын (сызбаларын) дайындау жер

ресурстарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті орган белгілейтін

техникалық талаптарға сәйкес жүзеге асырылады; мемлекеттік құпияға

жатқызылған жер учаскелерінің жоспарларында (сызбаларында) қамтылатын

мәліметтер олардың құпиялылығын қамтамасыз ететін белгіленген

ережелерге сәйкес пайдаланылады және сақталады.

3.2 Жерлерді бағалаудың басым бағыттары

Жүргізілген зерттеулер нәтижесі анықтағандай [108, 110, 111, 112, 113,

114, 115, 116, 117], егістік жерлердің экономикалық бағасын реттеудің негізгі

бағыттары:

а) егістік жерлердің әрбір ауыл шаруашылық зоналары бойынша

экономикалық бағасын анықтау;

ә) егістік жердің сапасына қарай жер салығының мөлшерін белгілеу;

101

б) әрбір аймақтағы егістік жерлерді қорғау мен тиімді пайдалану

жөніндегі іс-шараларды жузеге асыру, оның ішінде егістік жердің

құнарлылығының сақталуы мен жақсаруын бақылау;

в) шаруа қожалықтарының егістік жерлерін құнарландыру шараларын

жоспарлы түрде жүзеге асырылуын бақылау.

г) қаржылық сауықтыру;

д) егістік жерлерді бағалау қызметтерінің қолжетімділікті арттыру;

е) егістік жерлерді бағалауды жүргізетін мемлекеттік жүйелерін дамыту;

ж) жерлерді бағалау жұмысында мемлекеттік реттеу жүйесін арттыру.

з) егістік жерлерді бағалау және тұрақты жұмыс істеуі үшін түрақты

қаржы-несие жүйесін құру.

Зерттеулер көрсеткендей, банк пайызыныңң жоғарғы мөлшері ақша

айналымын және өндірісті тұрақтандыруға мүмкіндік бермейді. Негізгі

мәселелердің бірі -бұл қаржы қорларының үнемі жетіспеуі және шаруа

қожалықтарына тиімді несие беру механизмінің жасалынбағандығы.

Мемлекеттік қолдау тиімділігін арттыру мақсатында субсидиялау

жүйесін жетілдіру қажет. ДСҰ-ға кіру, сондай-ақ КО мен БЭК-тағы мүшелік

тұрғысында отандық АШТӨ-ге тең жағдайларды қамтамасыз ету үшін

жоспарланып отырған кезеңде мемлекеттік қолдау деңгейін ықпалдастыру

процестері шеңберінде тиісті келісілген көрсеткіштерге дейін жеткізу қажет.

Қаржылық қызметтердің экономикалық қолжетімділігін арттыру. Кредиттер

мен лизингтің экономикалық қолжетімділігін арттыру.

АӨК субъектілері үшін қаржылық жүктемені төмендету проблемасын

шешу мақсатында АӨК субъектілеріне (соның ішінде дәнді, майлы және

бұршақты дақылдар өндірумен айналысатын) берілген лизинг пен кредиттер

бойынша сыйақы ставкаларын субсидиялау көзделетін болады.

Ауыл шаруашылығының техникамен жарақтануының қазіргі деңгейі

оның тиімді дамуын тежеуде. Осының барлығы маусымдық ауыл

шаруашылығы жұмыстарын жүргізу мерзімдері мен сапасына теріс әсер

етеді. Қажетті техникасының, жабдықтарының жоқтығынан, арзан және ұзақ

мерзімді кредит ресурстарына қанағаттанарлықсыз қолжетімділіктен АӨК

субъектілері ауыл шаруашылығы өнімін өндіру мен қайта өндеуде

оңайлатылған технологияларды қолдануға мәжбүр. Ауыл шаруашылығы

техникасының, қосалқы бөлшектердің, жабдықтардың жоғары құны, банктік

кредиттердің/лизингтердің қысқа мерзімділігі АШТӨ басым көпшілігіне

негізгі құралдарын жаңартуға мүмкіндік бермейді.

Негізгі құралдарды сатып алуға бағытталатын кредиттік

қаражаттың негізгі көлемі ЕДБ-нің және лизингтік компаниялардың қарыз

және меншікті қаражатының есебінен жүзеге асырылады.

Кредиттің/лизингтің 12-15 % орташа сыйақы ставкасын ескере отырып,

шаруа 7-9 жылда іс жүзінде жабдықтың/техниканың екі құнын төлейтіні

шығады. Бұл ретте, АШТӨ-ге берілген кредиттер бойынша ЕДБ белгілейтін

қайтару мерзімдері ауыл шаруашылығы өндірісінің ерекшелігіне сәйкес

келмейді, салымдардың ұзақ өтелуімен айрықшаланады.Республика халқын

102

азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз ету үшін жыл сайын

дайындаушы, өңдеуші, сатуіпы үйымдардың және жеңіл өнеркәсіп

орындарының тауар өндірушілерімен форвардты, фьючерстік контрактілер

жасап, кепілдікті сатып алу операцияларын жүзеге асыруы қажет. Сонда

шаруа қожалықтары егістікті құнарландыруға алдын-ала пайызсыз несие алу

мүмкіндігіне ие болады. Өйткені, форвардтық операциялар - бұл

болашақтағы өнімді қазіргі сату бағасымен контрактілі өткізу де, фьючерстік

оперциялар - белгілі бір көлемдегі, саладағы бола-шақтағы өнімнің

контрактісін болашақтағы нарықтық баға негізінде сату. Алдағы жылдың

өнімін сату - бұл пайызсыз несие алумен қатар ауылшаруашылық бағалы

қағаздар нарқын құруға, түрақты сұраныс пен өнімді кепілдікті өткізуге,

сатып алушылардың қаржы қорларын тиімді жұмсауына және инфляциялық

процесстердің төмендеуіне мүмкіндік береді.

Агроөнеркәсіп кешенінің (АӨК) шаруашылык, жүргізуші

субъектілеріне егістік жерлерді қорғау іс-шараларды жүзеге асыруы үшін 5

жылдық мөлшерге дейін узақ мерзімдік несие беру тиімді болар еді. Ол үшін

мемлекеттің қаржы-несие саясатында мынадай талаптарды орындау қажет:

- мемлекеттік деңгейде бекітілген егістіктің құнарлығын қорғау

бағдарламаларға сай қаржы босату;

- республикалық және жергілікті бюджеттердің, меншік

түріне байланыссыз кәсіпорындар қорларының, банктердің, дайындаушы

және қызмет көрсетуші ұйымдардың егістік жерлерге жұмсалатын қаржыға

үлестік қатысуы;

- егістік жерлерге жеңілдікті салық салу.

Мемлекеттік салық саясатында егістік жерлерге қатысты жеңілдікпен

салық салу арқылы олардың ынталанды-рухы функциясын күшейту керек

Салық салудың негізгі объектісі ретінде жалпы табысты ғана алу тиімді

болар еді. Жер салығы, оның мөлшерінің экономикалық негізделуі аса төмен

болғандықтан, жердің сапасы мен өнім бағасының өзгеруін тұрақты анықтап

тұру қажеттігінен негізгі салыққа жанама толықтырушы ретінде қолданылуы

мүмкін,

Бүгінгі таңда еліміздегі егістік жерлердің экономикалық бағасы

топырақтың құнарлығына байланысты болып отыр. Егістікп жерлердің

құнарлығын арттырудағы негізгі мәселелер:

- ауылшаруашылық дақылдарын өсірушілердің агротехнологияны

сақтау деңгейінің жеткіліксіздігі және егіншілік мәдениетінің әлсіздігі,

осының салдарынан топырақ құнарлығының төмендеуі белең алуда;

- ауыспалы егістік болмауы, минеральдық және органикалық

тыңайтқыштардың қолдану мен өсімдіктерді химиялық қорғау құралдардың

жеткіліксіздігі;

- ауылшаруашылық техникаларының тозығының жеткендігі және оған

қызмет көрсететін құрылымдардың болмауы, сондай-ақ заманауи көп

функционалды техниканың жоқтығы;

103

- ауылшаруашылық саласында кәсіби білікті кадрлардың

жетіспеушілігі және жоқтығы.

Ауыл шаруашылығында егістіке алқабтарында заманауи

технологияларды қолдануды алға қойып отыр:

- ылғалмен жартылай қамтамасыз жасалған тәлімі жерлердің топырағын

өңдеуді минимизациялау;

- егіншіліктің бейімделген-ландшафтық жүйесі;

- қарықпен жалға егу технологиясы;

- тамшылап суғару жүйесі;

- нақты егіншілік.

I. Ылғалмен жартылай қамтамасыз жасалған тәлімі жерлердің

топырағын өңдеуді минимизациялау. Минимизациялау технологиясының

негізгі артықшылықтары:

- топырақта ылғал жақсы жиналады және сақталады, егістіктегі

дақылдың өсу мерзімі кезеңінде ылғалмен қамтамасыз жасалуы жақсарады,

топыорақтың жел, су эрозиясына қорғалуына септігін тигізеді;

- топырақ құрылымының суға төзімділігі 5,0-5,9% артады;

- топыраққа органикалық заттардың сабан түрінде қайтарылады,

топырақ бетін жабушы, қорғаушы және тыңайтқыш ролін орындайды,

топырақта органикалық заттардың тепе-теңдігін оңды нәтижесі есебінен

топырақ құнарлығының сақталуы және артуына мүмкіндік береді;

- топырақты өңдейтін құралдардың пайдалану санын қысқартады,

жанар-жағар майлардың шығынын дәстүрлі технологиямен салыстырғанда

25 % кемітеді;

- астық дақылдардың түсімін 3-4 ц/га арттырады.

II. Егіншіліктің бейімделген-ландшафтық жүйесі

- жерлерді типологиясы жүргізіледі, ауылшаруашылық дақылдарын

өсірудің біркелкі жағдайымен сипатталатын;

- егіншілік жүйесінің және агротехнологияның бейімделген

дифференциациясы қамтамасыз жасалады, агроэкологиялық тобтарға және

жерлердің типіне;

- жаңа бейімделген ауыспалы егістікті өңдеумен қамсыздандырылады;

- топырақ құнарлығының артуы қамтамасыз жасалады;

- агроландшафтардың экологиялық төзімділігі артады;

- ауыл шаруашылық дақылдарының түсімі көбейеді.

III. Қарықпен жалға егу технологиясының негізгі артықшылықтары:

- суғаруға жұмсалатын судың шығынын 30-40 % қысқартады және

суғару мерзімін;

- топырақтағы тұзды шаюды тиімді ұйымдастырады;

- себілетін тұқым мөлшерін 2,0-2,5 есе азайтады;

- көктем кезеңінде өсімдіктің өсуін тездетеді;

- көктем кезеңінде қарықтарда ылғалдың көптеп сақталады;

- арамшөптермен күресу әдістерінде механикаландырылған әдістерді

қолдану мүкіндігінің көп болуы;

104

- негізгі және себу алдындағы топырақты өңдеудің 2 есе саны

қысқарады;

- арамшөптерге, аурулар және зиянкештерге қарсы химиялық қорғау

құралдарын пайдаланудың тиімділігі;;

- өсімдіктердің жапырылуы мен жатып қалуы азаяды;

- азот тыңайтқышын кешіктіріп енгізу есебінен астық сапасының

көтерілуі мүмкіндігі болады;

- жалды бидайдан кейін екінші аралық дақылдың өнімін өсіруге

пайдалану.

IV. Тамшылап суғару жүйесін қолданудың артықшылықтары:

а) аграрлық жоспар бойынша:

- алқабтардың ластануы 10 және одан да көпке азаяды;

- азот тыңайтқышын өз уақытында енгізіледі;

- топырақта қолайлы су және ауа режимі жасалады

- өсімдіктердің жапырыылып қалуын болдырмайды;

-топырақтың су-физикаалық қасиеті жақсарады;

- суғарылатьын басқа дақылдардың егістік ауданы 10 еседен артық

ұлғаяды.

ә) экологиялық жоспар бойынша:

- суғарылатын судың шығынын 15 есе және одан да көп азайтады;

- топырақтың қосымша сорлануын болдырмайды;

- топырақтың ирригациялық эрозиясын болдырмайды;

- егістікті химиялық өңдеуге жол бермейді.

б) экономикалық жоспар бойынша:

- тұқым себу нормасын 10 және одан жоғары есе төмендетеді;

- суғарылатын судың шығынын 15 және одан көп есе азайтады;

- минералдық тыңайтқыштарды ұтымды пайдаланады;

- астықтың түсімі артады.

V. Нақты егіншілік. Нақты егіншілік технологиясы 3 басты

компоненттен тұрады:

1. Әрбір нақты алқабтың топырақ және өсімдік жамылғысының

жағдайын жердің дистанциондық зондтау деректерін полялық және

зертханалық зерттеу мәліметтері негізінде бағалау.

2. Әлемдік навигациялық ғарыштық жүйені қолдану, рельефтің

ерекшелігін ескере отырып технологиялық операциялардың (егу, өңдеу,

жинау) дәлдігін қамтамасыз жасайды.

3. Топырақтың қоректік заттармен, өсімдіктің жағдайымен,

арамшөптердің қаншалықты болғандығына орай, аурулар және

зиянкештердің әрбір өңделетін алқабтағы нақты учаскіде іс жүзіндегі

уақытқа байланысты егу, тыңайтқышты енгізу дозасын және өсімдікті қорғау

заттарының нормасын түзеу.

105

ҚОРЫТЫНДЫ

Диссертацияда жүргізілген егістік жерлерді бағалау өте маңызды және

мемлекеттің экономикалық саясатымен үндесіп жатқанын анықтадық.

Егістік жерлерді бағалаудың экономикалық механизмдерін жетілдіру

шаралары:

- жер ресурстарын қорғау шараларын қаржыландыру және

жоспарлау;

- жер ресурстарына орналастырылатын зиянды заттардың лимитін

бекіту;

106

- суды аз қажетсінетін ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру

технологияларды және тамшылап суғару жүйесін, басқа да егістік жерлерді

қорғау шараларын жүзеге асыру кезінде салық, несие жеңілдіктерін беру;

- жер ресурстарына келтірілген зиянды өтеу.

- АӨК мамандарын сауалдама негізінде сұраныстағы тақырыптар

бойынша мекен-жайлық ақпараттандыру;

- интернет ресурстарын, ҚР мен ТМД елдерінің электронды

каталогтарын қолдана күрделі тақырыптық сұраныстарды орындау;

- электронды пошта арқылы ақпараттық сұраныстарды жедел орындау;

- мамандарға онлайн режімінде қызмет көрсету (виртуалды анықтама,

құжаттарды электронды жеткізу).

- ауылшаруашылығы мамандарының сұраныстары бойынша Интернет-

жіберулерді ұсыну.

- АӨК қызметкерлерінің сұраныстағы тақырыптары бойынша

ақпараттық-библиографиялық тізімдер, дайджестер дайындау;

- заңнамалық базаны қалыптастыру;

- төлеу мерзімдерін ұлғайта және сыйақы ставкасын төмендете отырып,

АӨК субъектілерін қайта құрылымдау, қайта қаржыландыру,

сондай-ақ қаржыландыру арқылы АӨК-ні қаржылық сауықтыру бойынша

шаралар қабылдау;

- ауыл шаруашылығы жалпы өнімін арттырудың экстенсивті әдістерінен

қарқынды әдістеріне көшу;

- өсімдік шаруашылығындағы сақтандыру жүйесін жетілдіру;

- қолдау құралдарының кең спектрін қолдану есебінен қаржылық

қызметтердің экономикалық қолжетімділігін қамтамасыз ету және қолайлы

инвестициялық климат жасау;

- инвестициялық және пилоттық жобалар жүйесін, өсімдік

шаруашылығына озық агротехнологиялар жүйесін қалыптастыру;

- агралық ғылымда технологияларды трансферттеу, бейімдеу және

коммерцияландыру пысықтау, білім тарату орталықтарының желісін

кеңейту;

- ауыл шаруашылығы дақылдарын мемлекеттік сорттық сынау

тиімділігін арттыру;

- органикалық ауыл шаруашылығы өнімінің өндірісі мен айналымын

дамыту үшін жағдай жасау.

Ауыл шаруашылығында егістіке алқабтарында заманауи

технологияларды қолдануды алға қойып отыр:

- ылғалмен жартылай қамтамасыз жасалған тәлімі жерлердің топырағын

өңдеуді минимизациялау;

- егіншіліктің бейімделген-ландшафтық жүйесі;

- қарықпен жалға егу технологиясы;

- тамшылап суғару жүйесі;

- нақты егіншілік.

107

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1 Қазақстан Республикасының Конститутциясы – Астана: Елорда, 2008 –

Б.56.

2 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Халқына Жолдауы "Қазақстан-2050"

Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты -Астана, 2012 ж.

3 Чаянов А.В. Основные идеи и формы сельскохозяйственной кооперации –

М.: Книгасоюз, 1927 –С.20-21

108

4 Қазақстан Республикасының Жер Кодексі. – Алматы: Жеті Жарғы, 2003 –

Б.256.

5 Смит А. Исследования о природе и причинах богатства народов – М.:

Соцэкгиз, 1935 – С.8-17

6 Маркс К. Капитал. 1975 год, т. 3. – С.708.

7 Рикардо Д. Цена земли. – М.: Соцэкгиз, 1926 – С. 22-29

8 Струмилин С.Г. О цене "даровых" благ природы//Вопросы экономики,

1967, №8. – С.51-58

9 Докучаев В.В. Руский чернозем - М., 1883 С.201.

10 Петти Вильям Экономические и статистические работы – М.: Соцэкгиз,

1940. –С.55.

11 Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология -М.: ЮНИТИ, 2011-С.228

12 Глебова А.Г. Динамика развития производства основных

сельскохозяйственных культур//Аграрная наука №8, 2011 – С.2-3.

13 Тазабеков Т.Т. Жалпы топырақтану –Алматы: Агроуниверситет, 1995 -

136 б.

14 Қазақстаннның топырақтары–Алматы: ҚазККА, 2008 – 196 б.

15 Фаизов К.Ш. Почвы Казахзстана –Алматы, 2001 -230 с.

16 Жамалбеков Е., Білдебаева Р. Топырақтану және топырақ географиясы

мен экологиясы – Алматы: Қазақ университеті, 2004 – 240 б.

17 Мирзадинов Р.А., Дүйсенбеков С.Л. Қазақстан топырақтары – Алматы:

ҚазКА, 2008 -196 б.

18 Елешев Р.Е. , Елемесов Ж.Е., Мұхаметкаримов Қ.М., Көбенқұлов К.К.,

Қалдыбаев С.Қ. Топырақ картографиясы – Алматы: Агроуниверситет, 2004 –

140 б.

19 Сейфуллин Ж. Жер кадастры – Алматы: ҚазҰАУ, 2001 -234 б.

20 Үпішев Е.М., С.Мұқаұлы Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны

қорғау – Алматы: Экономика, 2006 – 480 б.

21 Есполов Т.И., Абралиев О.А. Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны

қорғау – Алматы: Агроуниверситет, 2010 – 304 б.

22 Гофман К.Г., Лемешев М.Я., Реймер А.Ф. Экономика и

природопользование//Наука и жизнь, 1974, №6 – С.21-36

23 Хачатуров Т.С. Экономика природопользования –М.: Наука, 1987 – 254 с.

24 Федоренко Н.П.Оптимизация экономики. – М.: Мысль, 1977 – 171 с.

25 Федоренко Н.П. Об экономической оценке природных ресурсов//Вопросы

экономики. – 2009, №3, С. 94-104

26 Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының

2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы//ҚР Президентінің 2003 жылғы 17

мамырдағы №1096 Жарлығы

27 Қазақстан Республикасында шөлейттенуге қарсы күрес жөніндегі 2005-

2015 жылдарға арналған бағдарлама. ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 24

қаңтардағы №49 Қаулысы

28 Қазақстан Республикасының 2007-2024 тұрақты дамуға көшу

тұжырымдамасы ҚР Президентінің Жарлығы №216, 14 қараша 2006 ж.

109

29 Қазақстан Республикасының Экологиялық Кодексі – Алматы: Жеті

Жарғы, 2007 – Б.496.

30 "Агробизнес-2020" 2013-2020 жж. арналған агроөнеркәсіптік кешенді

дамыту (АӨК) бағдарламасы – Астана, 13 ақпан 2013 ж.

31 Амрахов В.Т. Особенности и структурной политики государства в

аграрной отрасли//Аграрная наука 2011, №8 –С.6-7

32 Учащев И. Интеграция – важнейший фактор развития

агропромышленного комплекса стран СНГ//АПК экономика управление,

2011, №7 –С.3-13

33 Ковалев Е. Потенциал мировой агропродовольственной сферы:

плюрализм оценок//Мировая экономика и международные отношения, 2011,

№8 –С.4-6

34 Есполов Т.И. АПК Казахстана: глобализация и инновация –Алматы, 2012

–С.436.

35 Агропромышленный комплекс Казахстана: ресурсное развитие –Алматы.

Ғылым, 2001 –С.246.

36 Развитие агропромышленного производства в условиях рыночной

экономики: проблемы и приоритеты –Алматы, 2005 –С.448.

37 Алшанов Р.А. Казахстан на мировом аграрном рынке: потенциал,

проблемы и их решение – Алматы, 2010 –С.624.

38 Региональная экономика –М.: Г.В.Плеханова, 2010 – С.376.

39 Экономическая оценка потенциала регионов – М, 2012 – С.168.

40 Государственное регулирование национальной экономики –М.:

Г.В.Плеханова, 2011 – С.81.

41 Черняков Б.А., Протопопов И.В. Высокотехнологичное земледелие

США// США*Канада экономика-политика-культура, 2012, №9 – С.99-107

42 Протопопов И.В. Информационный образ аграрного сектора США//

США*Канада экономика-политика-культура, 2003, №9 – С. 98 – 105

43 Ткачук С., Шевченко П., Мауль Я. Эффективность использования

земельных ресурсов – М.: Мысль, 1979 – С.70-71

44 Реймерс Н.Ф. Оценка земли и использования ее результатов – М.: Мысль,

1979 – С.26-35

45 Черемушкин С. Условная цена гектара пашни – М.: Мысль, 1967 – С.28-30

46 Иванов А. Качественная и экономическая оценка кормовых угодий –

Алматы: Қайнар, 1996 – С.13-21

47 Олдак П.Г. Равновесное природопользование. Взгляд экономиста.

Новосибирск, 1983.–С.128.

48 Минц А.А. Экономическая оценка естественных ресурсов – М.: Мысль,

1972 – С.146-181

49 Корнеев А.В. Методы оценки природных ресурсов и национального

богатства США// США*Канада экономика-политика-культура, 2012, №7 –

С.39-60

50 Казахстан в системе мировых экономических процессов– Алматы: КИСИ

при Президенте РК, 2012 –С.272.

110

51 Курганбаева Г.А.Экономика Казахстана ХХ1 веке – Алматы:

Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте РК.

2009 –С.144.

52 Кресникова Н. Об эффективности аграрного землепользования.

//Экономист, 2012, №1 – С.76-85

53 Амосов А. О стратегии развития аграрной сферы //Экономист, 2008, №9 –

С.48-53

54 Гельбрас В. Цена экономических успехов Китая//Мировая экономика и

медународные отношения, 2011, №9 – С.26-34

55. Аграрная политика зарубежных стран – М., 2012 – С.4-26

56 Удалов Ф.Е. Сравнение сельскохозяйственного сектора России и США//

ЭКО, 2012, №8 – С.137-147

57 Королев И., Жуковская В., Чертко Н. Импорт и продовольственная

беопасность России//Мировая экономиа и международные отношения, 2007,

№1. – С.13-20 58. Сохранение почв – Мн.: Ураджай. 1989 –232 с.

58 Использование земель в условиях интенсификации сельского хозяйства –

Алма-Ата: Қайнар, 1982. –С.136.

59 Жер кадастры – А.: ҚазҰАУ, 2001 –Б.230-234.

60 Подольский Л.И. Землеустройство: общественно-экономическая теория –

Алматы, 2008 –С.290.

61 Реймерс Н.Ф. Применение данных оценки земли. – М.: Мысль, 1988 –

С.68-72

62 Айтаханов К.А. Государственное регулирование развития сельского

хозяйства Казахстана – Астана: Акрамм групп, 2008 –С.424.

63 Сагайдак А., Дивакова Е. Формирование рынка сельскохозяйственных

земель на региональном уровне //АПК-экономика-управление, 2009, №1 –

С.74-78

64 Коныгин А.А. Фермерские хозяйства США – М.: Агропромиздат, 2012 –

С.250.

65 Абалкин Л. Аграрная трагедия России//Экономика и общество, 2009 –С.

14-16

66 Быстраков Ю. Проблемы эффективности использования

природноресурсного потенциала АПК//Экономика сельского хозяйства, 2006,

№2 – С.21-25

67 Алқаптарды қалпына келтіруге жұмсалатын сома есепке алынып, ауыл

шаруашылығы өндірісінің шығындарын өтеу ережесі. //ҚР Үкіметінің 2003

жылғы 8 қазандағы №1037 Қаулысы

68 Вашанов В. Экономический ущерб от изьятия сельскохозяйственных

земель// Вопросы экономики, 2006, №8 – С.95-104

69 Беспахотный Г. Новые механизмы приоритетного развития сельского

хозяйства// Экономист, 2008, №7 – С.90-96

70 Коротких А.А. Современное состояние производства битоплива в США и

в мире//США*Канада экономика-политика-культура, 2003, №2 – Б.98-110

111

71 Бурлакова С. Особенности финансирования аграрного сектора стран ЕС

//АПК-экономика-управление, 2008, №10, С.61-63

72 Петрова А.Н. Особенности формирования кредитных отношений

государством с сельскохозяйственными предприятиями//Вопросы

экономических наук, 2012, №6. – С.114-117

73 Лысенко Е.Г. О продовольственной безопасности и проблеме сельской

бедности//Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих

предприятий, 2008, №11 – С.6-13

74 Шевлягина Е.Е. Структурные изменения в потреблении продовольствия

и торговле сельхозпродукцией//США*Канада экономика-политика-культура,

2012, №5 – С.114-126

75 Михеев Д. Потребление продовольствия: реальность и перспективы

//Экономист, 2012, №3 – С.86-91

76 Ковалев Е. Агропродовольственный сектор России: новые возможности и

старые проблемы//Мировая экономиа и международные отношения, 2013,

№3 – С.40-47

77 Сидоренко В., Михайлушкин П. Продовольственная безопасность в

современном мире//Международный сельскохозяйственный журнал, №2,

2012 – С.40-41

78 Укуев М.М. Мировая аграрная политика в условиях обострения

продовольственной проблемы//Аграрная наука, №5, 2012 – С.2-3.

79 Роджер Ч.Б. Дохийский раунд: развитие и проблема сельского

хозяйства//http://www.polit.ru/article/2010/04/01/doha

80 Гельмле А.М.Зарубежный опыт реализации кластерной стратегии

развития в зерновой отрасли//Вестник Московского университета, 2011, №2.

– С.46-55

81 С.Митин Необходима технологическая модернизация сельского

хозяйства// АПК: экономика, управление 2012, №9 – С.2-5

82 Бобылев С.Н. Сохранение и повышение плодородия земель//Вопросы

экономики. – 1987, №4 – С.92-94

83 Eversull E. Local Co-ops Emract Hiqh-tech Aqronomy Systems. - "Rural

Cooperatives", May – June 2001, p. 11.

84 Hodqe G. and Robinson I. Planning Canadian Regions. Vancouver-Toronto,

2001, р. 389.

85 Profile of Production Trends and Enviromental Issues in Canada’s Agriculture.

Ottawa. 2000, p. 3.

86 Canada Year Book 2001. Ottawa, 2000, p. 352.

87 The Health of Our Soils: Towards Sustainable Agriculture in Canada. Ottawa,

2000, p. 12.

88 Hodge G. and Robinson I. Op.cit., 2001, p. 166.

89 Bryant Ch. Preserving Canada’s Agricultural Land. - Plan Canada”, 1999, p.

130.

90 Environmental performance reviews. Kazakhstan. United Nations, Ntw York,

2000. 230 p.

112

91 Николенко Г.С. Экономическая оценка земли. – Алма-Ата: Кайнар, 1968.

– 210 с

92 Сейткасимов Г.С., Бейсенгалиев Б.Т. Эффективность использования

земельных ресурсов в условиях развития рыночных отношений. – Алматы:

КазГУ, 1996 – 104 с.

93 Сейфуллин Ж.Т. Земельный кадастр: Управление земельными ресурсами

в рыночных условиях. – Алматы: КазНИИЭОАПК, 2001 – 216 с.

94 Гендельман М. И. и другие Оценка земли и использования ее результатов.

– Алма-Ата: Кайнар, 1979 – С.105-126

95 Шагайда Н. Рынок земель сельскохозяйственного назначения: проблемы

ограничении//Вопросы экономики, 2005, №6 – С.119-128

96 Хохряков В.С., Элькин А.Я. Учет ценности земли при проектировании и

эксплуатации карьера//Горный журнал, 1968, №7 – С.8-12

97 Буевский Н.М. Рекультивация земель и ее значение. – Донецк: Донбасс,

196. –С.23.

98 Смирнов И., Борисов Н., Ровской В., Маркова Н. Экономическая оценка

земли. – М.: Мысль, 1968. – С.98-102.

99 Иванов А. Качественная и экономическая оценка кормовых угодий. –

Алматы: Қайнар, 1996 – С.13-21

100 Немченко В.В. Хозяйственный механизм и природопользование. – М.:

Агропромиздат, 1988 – 127 с.

101 Коммонер Б. Технология прибыли. – М.: Соцэкгиз, 1926. – 58 с.

102Григорук В.В. Устойчивость аграрного производства. – Алма-Ата:

Қайнар, 2012 – 189 с..

103 Сагайдак А.Э. Земельная собственность и рента. – М.: Агропромиздат,

2013 – 280 с.

104 Фаизов К.Ш., Бельгибаев М.Е. Почвенные ресурсы Казахстана, их

использование и охрана//Гидрометеорология и экология, 2011, №3. –С.126-

105 Шимова О.С., Соколовский Н.К. Основы экологии и экономика

природопользования. – Мн.: БГУ, 2013. – 368 с.

106 Смаградинский И. Природные ресурсы и национальное богатство//

Экономические науки, 2012, №5 – С.37-43

107 Реймерс Н.Ф.Экономическая оценка земли – М.: Мысль, 1968. – С.51-56

108 Сейфуллин Ж.Т., Омарова Ш.Ж. «Оособенности реформирования

земельных отношений в Казахстане» э.ғ.д., мемлекет және қоғам қайраткері

А. М. Шәменовтың 60 жылд. арналған жас ғалымдардың, магистранттар мен

студенттердің «Қазақстандағы экономика және қаржы: стратегиясы,

инновациясы және интеграциясы» атты Х Халықаралық ғылыми-

практикалық конференциясы, Алматы 2011-293-297 бет

109 Наталья Либа, Омарова Ш.Ж. Об эффективности аграрного

землепользования в Республике Казахстан. BALTIC SURVEYING 12

Материалы научно-методической конференции по вопросам

Землеустройства, составшейся в 8-11 мая 2012 года, Tartu 2012-С. 58-61.

113

110 Наталья Либа, Омарова Ш. Ж. Современные проблемы развития селького

хозяйства в республике Казахстан и пути их преодоления BALTIC

SURVEYING 12 Материалы научно-методической конференции по вопросам

Землеустройства, составшейся в 8-11 мая 2012 года, Tartu 2012-С. 62-66.

111 Омарова Ш. Ж. Agriculture and the state: the relationships normalization

problems European Science and Technology Materials of the in international

research and practice conference Vol.1 May 9th-10th, 2012 Wiesbaden, Germany

2012-С. 193-196.

112 Омарова Ш. Ж. КР-да жер ресурстарын пайдаланудың тиiмдiлiгiн

арттырудың басым бағыттары. ҚазҰАУ «Ізденістер, нәтижелер» Ғылыми

журнал №3(051) 2011-Б. 215-217.

113 Омарова Ш. Ж. Жер ресурстарын экон-лық бағалаудың әдiстемелерін

жетiлдiрудiң негiзгi бағыттары.Қайнар университетінің Хабаршысы Ғылыми

журнал №4/1-2,2011-Б. 41-45.

114 Омарова Ш. Ж. Ақмола облысының егiстiк жерлерiнiң бонитет балының

өнiм түсiмiне әсерi. Халықаралық ғылыми-педагогикалық , Қазақстан жоғары

мектебі №1(1)/2012-Б. 298-301.

115 Омарова Ш. Ж. А/ш-лық жерлерiн ұтымды пайдалануда инновацияның

тиiмдiлiгi. Халықаралық ғылыми-педагогикалық «Қазақстан жоғары

мектебі» журналының ғылыми қосымшасы ІЗДЕНІС №1(2)/2012- Б.28-32

116 Омарова Ш. Ж. Солтүстік ауыл шаруашылық зонасындағы егістік

жерлерді пайдаланудың тиімді жолдары. Халықаралық Бизнес

университетінің Хабаршысы Ғылыми журнал 2(24)2012-Б.44-47

117 Омарова Ш. Ж. Қарағанды облысында ауыл шаруашылық жерлерін

пайдаланудың қазіргі жағдайы және топырақ құнарлығын арттырудың

экономикалық маңызы Туран университетінің Хабаршысы Ғылыми журнал

2(54)-2012. Б.57-60