1

Қазақ ұлттық аграрлық университеті

ӘОЖ 556.114.5 (282.255.2) Қолжазба құқығында

АНУАРБЕКОВ КАНАТ КУРМАНОВИЧ

Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы суғармалы жерлердің

су-тұз режимдері және оны реттеу жолдары

6Д080500 – Су ресурстары және суды пайдалану

мамандығы бойынша

Ph.D доктор ғылыми дәрежесін алу үшін

дайындалған диссертация

Ғылыми кеңесшілері:

а-ш.ғ.д., профессор Зубаиров О.З.

т.ғ.д., профессор Радзявичус А

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2014

2

МАЗМҰНЫ

бет

Нормативтік сілтемелер................................................................ 3

Анықтамалар.................................................................................. 4

Қысқартылған сөздер.................................................................... 5

Кіріспе............................................................................................. 6

I Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы суғармалы жерлердің

қазіргі мелиоративтік жағдайы.....................................................

9

1.1 Суғармалы жүйелердің пайда болу тарихы................................ 9

1.2 Суғармалы жүйелер туралы мәлімет........................................... 12

1.3 Сырдария өзенінің гидрохимиялық режимі............................... 24

1.4 Тұздану жағдайы........................................................................... 28

1.5 Егістік дақылдар және олардың өнімділігі................................. 38

II Қызылорда облысының табиғи – климаттық жағдайы............. 41

2.1 Климаты.......................................................................................... 41

2.2 Гидрологиясы мен гидрохимиялық режимі................................ 43

2.3 Геология және гидрогеологиясы.................................................. 45

2.4 Топыраққа сипаттама.................................................................... 45

III Зерттеу нәтижелері........................................................................ 47

3.1 Жұмыс бағдарламасы.................................................................... 47

3.1.1 Зерттеу жүргізілген аймақ............................................................ 47

3.1.2 Жұмыстың мақсаты мен міндеттері............................................ 50

3.1.3 Зерттеу схемасы............................................................................. 51

3.1.4 Зерттеу әдістемесі.......................................................................... 53

3.1.5 Тәжірибе танабының жалпы сипаттамасы................................. 61

3.2 Тәжірибе танабының жердің су-тұз режимдері.......................... 65

3.2.1 Топырақтың өндірістік жағдайдағы су-тұз режимдері.............. 65

3.2.2 Топырақтағы тұзды жуып-шаю.................................................... 67

3.2.3 Су тазалағыш биотанап................................................................. 74

3.3 Су-тұз режимдерінің дақылдың өсіп-өнуіне және өніміне

тигізген әсері..................................................................................

78

3.3.1 Сүрлемдік жүгерінің өніміне тигізген әсері................................ 78

3.3.2 Жоңышқаның өніміне тигізген әсері........................................... 80

IV Суғармалы жерлердің су режимі.................................................. 81

4.1 Бидайкөл ауылшаруашылық егістігінің су режимдері.............. 81

4.2 Суғармалы егістіктен шыққан сулар және оның тұздылығы.... 86

4.3 Дақылдардың су режимдерін есептеу......................................... 89

4.4 Су-тұз режимдерін ары қарай жақсарту жолдары (ұсыныс).... 99

V Су-тұз режимдерін жақсартудың экономикалық тиімділігі..... 103

Қорытынды..................................................................................... 107

Пайдаланылған әдебиеттер........................................................... 109

Қосымшалар................................................................................... 118

3

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Ұсынылған диссертациялық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер

пайдаланылды:

1. РНД 1.01.03-94. Правила охраны поверхностных вод РК. – Алматы:

Казмеханобр, 1994. – 102 б.

2. СанПиН 46.30-88. Санитарные правила и нормы охраны

поверхностных вод от загрязнении. – М., 1988. – 126 б.

3. ГОСТ 17-13.11-84. Охрана природы. Гидросфера. – М., 1984. – 46 б.

4. СНиП 496-77. Временная инструкция по проектированию сооружений

для очистки поверхностных сточных вод. Госстрой. – М., 1977. – 4 б.

5. ҚР СТ (ИСО 10390-2007). Топырақ сапасы рН анықтау.

6. ҚР СТ (ИСО 11048-2007). Топырақтардың сапасы құрамында суда

еритін және қышқылда еритін сульфаттардың болуын анықтау.

7. ҚР СТ (1286-2004 62). Топырақта жеңіл ерігіш тұздардың құрамын

анықтау әдістері.

8. ҚР СТ (ИСО 14507-2010). Табиғатты қорғау топырақтың сапасы,

үлгілерді органикалық ластаушы заттардың құрамын анықтауға дайындау.

9. МЕСТ 28168-88. Топырақ алу үлгісі.

4

АНЫҚТАМАЛАР

Ұсынылған диссертациялық жұмыстағы терминдер, белгілер және

қысқартулардың анықтамалары төменде көрсетілгендей:

Суды пайдалану - өндірістік кәсіпорындармен және елді-

мекендермен, өндірістік және тұрмыстық

қажеттіліктерге пайдаланылатын су көлемі;

Судың сапасын бағалау - судың шаруашылық қажеттіліктеріне

жарамдылығын тексеру;

Төгінді су - өндірісте немесе тұрмыстық қолданылған лас

сулар және де елді-мекендерден әкетілетін

атмосфералық су;

Химиялық мелиорация - топырақтың химиялық құрамын: оған әк, гипс,

тұз, қышқыл тағы басқа химиялық, заттар беру

арқылы жақсартуды айтады;

Биотанап - суды егістікке бермес бұрын тығыз қамыс

егілген арнайы танап арқылы өткізу процесі;

Шая суғару - топырақтағы тұзды шаю үшін күзді күні

немесе ерте көктемде жүргізеді. Күздік суғару

мен шаю суғаруын біріктіріп жүргізген тиімді

болады;

Суғару жүйесі - су көзі, бас саға, бас (магистральды) канал,

шаруааралық каналдар, шаруа танап каналдары,

гидротехникалық құрылымдар, жолдар, екпе

ағаштар, коллекторлар, көпір өткелдер және

оларды пайдалануаға арналған құралдар мен

жабдықтардан тұрады;

Бас канал - суғару жүесіндегі ең ірі канал, бас сағадан

суды алып, суғарылатын алқаптың ең соңына

дейін апарып, шаруааралық каналдарға бөлуі;

Шаруааралық каналдар - суды бір топ шаруашылыққа әкеліп

шаруашылық каналдарына бөледі;

Шаруашылық каналдар - суды шаруашылыққа жеткізіп , танап

каналдарына бөледі;

Танап каналдары - суды танапқа немесе алқапқа жеткізеді, одан

әрі қарыққа береді;

Екпе ағаштар - каналдардың, жолдардың бойына, танаптардың

шекарасына отырғызылады;

Суғару жүргісі - әр дақылдың қай мезгілде, неше рет

суғарылып, қанша мөлшерде су қажет ететінін

айтады;

5

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР

ҚР – Қазақстан Республикасы

ҚазҰАУ – Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті

Қазсушар – Қазақстан су шаруашылығы

Казгипроводхоз – Қазақ су-шаруашылығы жүйесін жобалау институты

Казгидромет – Қазақстан Республикасы ауа райы және қоршаған орта

мониторингы және гидрометеорологиялық басқару

ҒЗЖ – ғылыми зерттеу жұмысы

МК – магистралдық канал

ШМК – Шиелі магистралдық каналы

КМК – Келінтөбе магистралдық каналы

СМК – сол жағалау магистралдық арнасы

ОМК – оң жағалау магистралдық арнасы

г/п - гидрологиялық тұстама

КДС – коллекторлы-дренажды су

СПК – су пайдалану коэффициенті

ШРК – шекті рауалы концентрация

ПӘК – пайдалы әсер коэффиценті

ГСД – грунттық су деңгейі

ХАҚ – химиялық ауа қажеттілігі

ГТК – гидрометеорологиялық коэффициент

Zc – химиялық ластанудың жиынтық көрсеткіші

m – топырақ үлгісі, г

км2 – шаршы километр

га – гектар

г/л – грам литр

мг/л – милиграм литр

т – тонна

мг-экв/л – милиграм эквивалент литр

см – сантиметр

м – метр

м3 – метр куб

6

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. ҚР мемлекетінің жыл сайынғы шешімдерінде

ауылшаруашылық қауіпсіздігі ең өзекті мәселелердің бірі болып қаралады. Осы

тұрғыда еліміздің аграрлық секторында қандайда бір жағдай болмасын біз

тұрақты және жоғары сапалы өнімді алуды қамтамасыз етуіміз керек. Бұл

бағытта мелиорацияның алатын орны өте зор. Бірақ кездейсоқ жағдайларға

байланыста суғармалы жерлердің көбі екінші рет тұздану арқасында істен

шығып отыр.

Қызылорда облысы Қазақстандағы күріш дақылын егіуді кәсіп еткен

бірден-бір өлке. Қазіргі таңда 75 мың га жуық алқапта күріш егісі қалыптасқан.

Аймақта суғармалы егістіктің 33-35% немесе 65064 га жуық жерлер өте қатты

тұзданып істен шыққан. Бұл жерлердің тұздылығы орта есеппен 4,562% және

жыл сайын бұл көрсеткіш көтеріліп келеді. Соның салдарынан аймақ

айтарлықтай өнім ала алмай отыр.

Қазіргі таңда егіске жарамды жерлердің өзінің тұздылығы жоғары болып

отыр. Осы жағдайлардың барлығы өнім сапасына және көлеміне әсер етпей

қоймайтыны белгілі. Қазіргі кезде Қызылорда облысының суғармалы

егістіктерінің су-тұз режимдері талапқа сай емес. Оның бірден-бір себебі

Сырдария өзенінің гидрохимиялық режимінің бұзылуы айтарлықтай үлесін

қосып отыр. Сырдария өзеніне құйылатын коллектор-кәріз жүйесінің және

төгінді лас сулардың артуынан экологиялық қиындықтарға ұшырауда, өзеннің

төменгі ағысының санитарлық жағдайының төмендеуі жақын елді-мекендегі

және осы аймақта орналасқан халық денсаулығы мен өмір сүру жағдайы

төмендеп кетті.

Су сапасын бағалаудағы тәжірибелік ұсынысты жазу кезінде, олардың

тығыз байланысын айналып кету мүмкін емес. Өзен ағысының гидрологиялық

және гидрохимиялық режимдері бір-бірімен тығыз байланысып жатады.

Сондай-ақ су мол болатын жылдарды анықтауда және өзендегі су сапасының

болашақтағы жағдайын анықтауға мүмкіндік береді. Өзеннен шығындалатын су

мөлшерінің маңыздылығы сондай, гидробиологиялық және гидрохимиялық

үрдістерді бірқалыпты сақтап отыруға, су сапасының қалыпты күйінің

сақталуына, өзен арнасының санитарлық жағдайының жақсарунына және

өзеннің төменгі ағысының бойындағы су тұтынушылардың денсаулығының

жақсаруына жағдай туғызады.

Өзен арнасындағы су сапасының жақсаруы мен қалыптасуы өзінің өзін-

өзі тазалау үрдісінің салдарынан туындайды (гидрохимиялық жиынтық,

биологиялық, химиялық және физикалық үрдістер). Өзеннің өзін-өзі тазалау

қасиеті, лас сулардың келіп құйылатын арасының қашықтығы да әсер етеді.

Сырдария өзенінің өзін-өзі тазалау қасиеті тәжірибелік тұрғыдан зерттелмеген.

Сондықтан да Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан массивтер,

атап айтсақ Түгіскен, Жаңақорған-Шиелі, Қызылорда және Қазалы суғару

массивтерінің су-тұз режимдерінің қалыптасуына әсер ететін барлық

факторларды және олардың тепе-теңдігін сақтау жолдарын, осы аймақтың

7

табиғи-климаттық жағдайын ескере отырып ғылыми түрде зерттеп

қалыптастыру өзекті мәселе болып табылады. Осы орайда суғармалы жерлердің

қалыптасқан су және тұз тепе-теңдігінің қазіргі жағдайын зерттеу, топыраққа

тұздың келу мен шығу процесстерін анықтау, Сырдария суының сапасын

бақылау және су-тұз режимінің өнімге кері әсерін тигізбейтіндей деңгейде

ұстап тұруға ұсыныс беру осы мәселені шешуге көп әсерін тигізеді.

Жұмыстың мақсаты. Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы суғармалы

жерлердің су-тұз режимдерін зерттеп оларды жақсарту технологиясын

қалыптастыру болып табылады.

Жұмыстың міндеттері:

- Сырдария өзенінің төменгі ағысында орналасқан суғармалы жерлердің

қазіргі су-тұз режимдері және олардың жағдайын талдау;

- дала тәжірибесін жүргізетін орынды таңдау және су тазартқыш

биотанапты орналастыру;

- тәжірибе алдында және соңында тәжірибе қойылған жердің

топырағының химиялық құрамын анықтау;

- суғармалы егістікке алынатын су мөлшерін және оның тұздылығын

анықтау;

- коллектормен шыққан су көлемін және оның тұздылығын анықтау;

- топырақты тұздан жуып-шаюды жүргізу (шаю нормасын, шаю мерзімін,

шаю ұзақтылығын және шаюға берілген судың тұздылығын анықтау);

- тәжірибе алқабының су-тұз режимдерін есептеу;

- су-тұз режимдерінің жоңышқа және сүрлемдік жүгерінің өнімділігіне

әсері;

- су-тұз режимдерінің экономикалық тиімділігі.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Топырақтағы тұзды жуып-шаю

жұмысын бұл өлкеде алғаш рет ерте көктемде жүргізу және егістік суғаруға

алынатын суды биотанап арқылы өткізіп пайдалану болып табылады.

Жұмыстың негізгі қорғалатын қағидалары:

- Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы суғармалы егістіктің су-тұз

режимдерінің қалыптасуы және оларды жақсарту жолдары;

Бастапқы зерттеу мәліметтері. Жұмыстың бастапқы мәліметтер және

негізі ретінде «Қазгидромет», «Су ресурстарын пайдалануды реттеу және

қорғау» жөніндегі Арал-Сырдария бассейндік инспекциясы, «Қазсушар»

Республикалық мемлекеттік кәсіпорнының Қызылорда облыстық филиалы,

«Қызылорда гидрогеологиялық-мелиоративтік экспедициясы» Республикалық

мемлекеттік мекемесі, «Шиелі метеостанциясы» Республикалық мемлекеттік

мекемесінің т.б. мәліметтері пайдаланылды.

Жұмыстың жариялануы. Диссертация тақырыбы бойынша 18-ге жуық

ғылыми еңбек жарияланды. Соның ішінде 1 мақала Ресей Федерациясында

өткен мелиоратор С.Ф.Авьеряновтың 100 жылдығына арналған конференцияда

жарық көрсе, 1 мақала Скопус базасындағы «Life Science Journal» журналында

жарық көрді. Мақалалардың қалған бөлігі ел ішіндегі ғылыми

конференцияларда, сондай-ақ «Водное хозяйство Казахстана» және

8

«AgroӘlem» ғылыми-ақпараттық журналдарында, Қазақ ұлттық Ғылым

Академиясының «Известия» журналында жарияланды.

Жұмыстың құрылымы және көлемі. Диссертация кіріспеден, 5

бөлімнен, қорытындыдан, 146 пайдаланылған әдебиеттерден және

қосымшалардан тұрады. Диссертацияның жалпы көлемі компьютерде терілген

136 беттен, оның ішінде 45 суреттен және 56 кестеден құралған.

9

I. СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ТӨМЕНГІ АҒЫСЫНДАҒЫ

СУҒАРМАЛЫ ЖЕРЛЕРДІҢ ҚАЗІРГІ МЕЛИОРАТИВТІК ЖАҒДАЙЫ

(әдеби шолу)

1.1 Суғармалы жүйелердің пайда болу тарихы

Өткен ғасырдың 60-шы жылдарына дейін облыста ірі ирригациялық

жүйелер және үлкен суғарылатын массивтер болмаған, мұнда инженерлік емес

типтегі ұсақ жүйелер салынған болатын. Арамшөптердің қаулап өсуінің және

егістіктердің сортаңдануының нәтижесінде топырақтың нашарлауына немесе

өнімнің төмендеуіне байланысты егістік жерлер жаңа учаскелерге көшіріліп

отырды, яғни «көшпенді егін шаруашылығы» дамыған болатын.

Қызылорда облысында жаңа инженерлік суғару жүйелерін салу 1957

жылы Сырдария өзенінде Қызылорда гидроторабы пайдалануға енгізілгеннен

кейін, сол жағалаудағы Қызылорда массивінде басталған болатын, бұл іс

жүзінде мамандандырылған күріш өсіретін шаруашылықтардың құрылуынан

басталды.

Базалық 2006 жылы облыста 215,92 мың га жерлер есепте тұрды, іс

жүзінде 153,776 мың га жерлер суғарылды. Ал бұл көрсеткіш 2012 жылы

218,823 мың га болса, іс жүзінде 147,022 мың га жерлер суғарылды (1.1-кесте).

Облыста 1143,5 мың га потенциалды суғаруға жарамды жер бар. Бірақ

суғарылатын аудандарды арттыруға суғарылатын судың жетіспеушілігі

кедергісін келтіріп отыр [1,2]. Қызылорда облысындағы іс жүзіндегі жалғыз

ғана су көзі – Сырдария өзені – өзінің су ресурстарын тауысқан және оның су

ағысы бассейндегі су пайдаланушылар арасында толығымен бөлініп қойылған.

Суғару жүйелерінің және суғару учаскелерінің облыс аумағы бойынша

орналасуы бірқалыпсыз және негізінен алғанда, Сырдария өзенінің ұзына

бойында суғаруға жарамды жерлердің қалыптасуына және әрбір әкімшілік

ауданның шегінде бос су ресурстарының қалыптасуына байланысты болып

отыр. Ауданы 20 га бастап 1000 га дейінгі суғарылатын учаскелер ірі және ұсақ

суғару жүйелерінің құрамына кіреді немесе шаруашылықтардың жерлерінде

бөлек-бөлек орналастырылған [3,4].

Массивтер Сырдария өзенінің ұзына бойына орналасқан, салыстырмалы

түрде жинақы конфигурацияға ие, массивтердің контурлары табиғи

шекаралармен – өзенмен және қатарлас жатқан шөлдердің құмдарының сыртқы

сызығымен анықталған. Әрбір массив Сырдария өзенінен су алатын бір немесе

бірнеше магистральды арнаның жүйесінен тұрады. Онымен қоса, Қызылорда

облысында Жаңақорған ауданында, Қаратау жотасының тау етегінде

орналасқан «Бесарық» суғару жүйесі бар. Бұл жүйенің суғару көзі болып

мұның суларын осы аттас су қоймасы толығымен ұстап қалып отыратын

Бесарық таулы шағын өзені табылады.

Алайда 40-50 жыл бұрын пайдалануға енгізілген инженерлік жүйелер

суғару жүйелерінің қазіргі техникалық деңгейіне сай келмей отыр және

ауылшаруашылық дақылдарын өсіру үшін оңтайлы жағдайларды қамтамасыз

10

ете алмайды. Онымен қоса, суғару арналарын салудың шамадан тыс созылып

кеткен мерзімдері жүйені салудың аяқталу сәтіне қарай оның «моральдық

тұрғыдан» (техникалық) ескіріп кетуіне әкеліп отыр [1].

Тұрақты суғару аудандарының 2006 жылы нақты су тұтынуы 153,776

мың га. Нақты суғарылған аудан кезінде орташа есептелген 17262 м3/га суғару

нормасы (брутто) кезінде 3442,1 млн.м3 құрады. 2012 жылы 147,022 мың га

нақты суғарылған ауданға орташа есептелген 17429 м3/га суғару нормасы

(брутто) кезінде су тұтыну 3437,63 млн.м3 құрады (1.1-кесте).

1.1-кесте. Қызылорда облысы бойынша суғарылатын егін шаруашылығы

аудандарының бөлінуі [2].

Әкімшілік аудан

2006 ж. 2012 ж.

Суғарылатын

аудандар, мың га Су

тұтынум

лн.м3

Суғарылатын

аудандар, мың га Су

тұтыну,

млн.м3

Жер

қоры

бойын

ша

Нақты

суғарыл

ғаны

Жер

қоры

бойын

ша

Нақты

суғарыл

ғаны

1 2 3 4 5 6 7

Жаңақорған 31,142 25,49 422,55 34,465 21,957 550,21

Шиелі 33,717 22,866 482,188 31,118 24,081 430,00

Сырдария 44,244 29,832 766,733 45,584 28,864 649,06

Жалағаш 39,87 31,043 818,683 40,821 26,650 770,07

Қармақшы 24,923 20,971 402,482 26,017 17,926 468,68

Қазалы 26,576 16,545 3731 27,322 18,979 374,68

Арал 3,07 0,763 17,24 3,078 0,252 3,55

Қызылорда қ. 12,378 6,266 160,907 10,418 8,313 191,38

Облыс бойынша барлығы: 215,92 153,776 3442,1 218,823 147,022 3437,63

Суғармалы аудандарда негізінен астық, күріш, күнбағыс, көкөніс, бақша

өсімдіктері, картоп және малазықтық дақылдары өсіріледі. Мысалы: 2012 жылы

Қызылорда облысы бойынша суғармалы массивтерде, астық-8,006 мың га,

күріш-74,919 мың га, күнбағыс-1,901 мың га, жеміс-көкөніс, бақша өсімдіктері,

картоп-15,685 мың га және 47,131 мың га малазықтық дақылдары егілді.

Олардың өнімділігі аса жоғары деп айтуға келмейді. Бір жылы жоғары болса,

енді бір жылы төмен болып отырды. Бұл суғармалы массивтердің топырағының

құрамының нашарлығы, ондағы тұз мөлшерінің шамадан тыс болуы, судың

құрамындағы тұз мөлшерінің артуына байланысты өзгеріп отырды.

Қазіргі таңда облыстағы суғармалы массивтердің ахуалы өте төмен

техникалық жағдайда. Олардың басым бөлігі 35-40 жыл бұрын салынған,

түпкілікті жақсартуды талап етеді. Қазіргі уақытта 45,4 мың га суғармалы

жерлер қанағатсыздандырарлық жағдайда. Олардың ішінде 24,1 мың га

суғармалы жер тұзданып және сазданып кетсе, 4,475 мың га суғармалы жерлер

11

дұрыс дайындалмаған, 14,566 мың га суғармалы жерлерде – суғармалы және

коллекторлы-дренаж жүйелері жарамсыз болып келеді [1].

Ауылшаруашылығына пайдаланылатын суғармалы жерлердің

мелиоративтік жағдайы 1.2-кестеде көрсетілген.

1.2-кесте. Сырдария өзені бассейніне қарасты ауылшаруашылығына

пайдаланылатын суғармалы жерлердің мелиоративтік жағдайы (мың га)

Бассейнге

қарайтын

облыстар

Жақсы Қанағат

танарлық

Қанағатсыздандырарлық

Барлығы оның ішінде себептері

Суд

ың

тер

еңд

ік

дең

гей

інд

егі

жар

амай

тын

терең

дік

Тұзд

анға

н т

оп

ырақ

тар

Суд

ың

тер

еңд

ік д

еңге

й

інд

егі

жар

амай

тын

тер

еңд

ік ж

әне

тұзд

анға

н

топ

ырақ

тар

Жоға

рғы

ең

істі

к

>0,0

5

Төм

ен с

ум

ен

қам

там

асы

зды

қ

Оңтүстік

Қазақстан

147,2 177,7 177,9 80,0 42,2 24,9 0,3

0,45

Қызылорда 111,5 57,5 45,4 11,8 24,1 10,5 -

-

Бассейн

бойынша

258,7 235,2 224,3 91,8 66,3 35,4 0,3

0,45

Кестеден көрініп тұрғандай 214,4 мың га суғармалы жерлердің 52%-ы

ғана жақсы деген бағаға ие, 25%-ы қанағаттанарлық жағдайда. Яғни, 77%-ы

немесе 169 мың га суғармалы жерлерге егін егуге болады, 23%-ы жарамсыз

[7,8].

Дәл қазіргі жағдайда суғармалы жерлердің мелиоративтік жағдайын

бағалау және есептеу үшін бірінші кезекте тыңғылықты топырақ-мелиоративтік

зерттеу жұмыстарын жүргізу керек, оның ішіне кіреді:

- тұзданған жерлерді суретке түсіру (съемка);

- агрохимиялық суретке түсіру (съемка);

- тұзданған топырақ картограммасын жасау үшін суретке түсіру;

- топырақтың су-физикалық құрамын зерттеу;

- топырақтағы тұздардың шаю нормасын зерттеу;

Топырақ-мелиоративтік зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін жер бетіндегі

зерттеу жұмыстары болып саналатын аэрокосмостық зондпен көру әдісін, ал

суғармалы жерлердің мелиоративтік жағдайына мониторинг жасау үшін ГИС

жүйесін пайдалану керек [5,9].

Осы жағдайдың барлығы аймақтың гидрогеологиялық және топырақ-

мелиоративтік жағдайын қатты өзгертті. Сырдария суының минерализациясы

12

мен топырақтың шамадан тыс тұздылығы өнім сапасына айтарлықтай әсер етіп

отыр.

1.2 Суғармалы жүйелер туралы мәлімет

Сырдарияның төменгі ағысында Қызылорда облысы территориясында 6

суғару массивтері шоғырланған. Ретімен айтар болсақ, Қызылорда облысына

кірер тұста Түгіскен суғару массиві (суды Сырдариядан Түгіскен магистралдық

каналы және Келінтөбе магистралдық каналы арқылы алады), Жаңақорған-

Шиелі суғару массиві (Шиелі магистралдық каналы), Қызылорда оң жаға

суғару массиві (Қызылорда оң жаға магистралдық каналы), Қызылорда сол

жаға суғару массиві (Қызылорда сол жаға магистралдық каналы), Қазалы оң

жаға суғару массиві (Қазалы оң жаға магистралдық каналы), Қазалы сол жаға

суғару массиві (Қазалы сол жаға магистралдық каналы) орналасқан. Олардың

жалпы схемасы 1-суретте көрсетілген.

Ал оларға су жеткізіп беру мақсатында Сырдарияның төменгі ағысында

суғармалы аудандарға су беру, реттеп отыру үшін Қызылорда облысы

территориясында Қызылорда су торабы мен Қазалы су торабы салынған. 1960

жылға дейін Қызылорда су торабындағы су көлемі жылына 21,76 км3-ты

құраса, Қазалы су торабында бұл көрсеткіш жылына 15,80 км3-ты құрады. 1960

жылдан кейін Қызылорда су торабында су көлемі жылына 11,72 км3-ты құраса,

Қазалы су торабында жылына 9,61 км3-ты құрады. Ал вегетациялық кезеңде

бұл көрсеткіштер тиісінше 6,41 км3 және 5,23 км

3-қа қысқарды. Қызылорда

облысының суғармалы аудандарының көлемінің артуы, суды тиімді реттеу

барысында тағыда Айтек су торабы мен Арал теңізіне жақын тұста Ақлақ су

торабы салынды [2].

Суғару массивтеріне қарасты суғарылатын аудандардың Сырдария өзені

бассейніне қарайтын суғармалы жерлерінің өзгеруі 1.3-кестеде келтірілген.

1.3-кесте. Сырдария өзені бассейнінің Қызылорда облысындағы

суғармалы жерлерінің өзгеруі (мың га)

Жылдар Қызылорда облысы

Суғармалы жерлердің қолда

бары

Пайдаланылғаны

2008 214,7 148,8

2009 217,9 153,1

2010 218,8 168,7

2011 218,8 154,5

2012 218,8 143,4

13

1.1-сурет. Сырдария өзені бассейнінің Қазақстан бөлігіндегі суғармалы

массивтерінің орналасу схемасы

А р а л т е ң і з і

Қазалы оң жаға суғармалы

массиві

Қазалы ОМК

Қазалы су

торабы

Қызылорда оң жаға суғармалы

массиві

«Айтек» МК

Қызылорда ОМК

Қызылорда су

торабы

Жаңақорған-Шиелі суғармалы

массиві

Шиелі МК

Қазалы сол жаға суғармалы

массиві

Қазалы СМК

Қызылорда сол жаға суғармалы

массиві

Қызылорда СМК

Қызылорда СМК

Түгіскен суғармалы массиві

Келінтөбе МК

Түгіскен МК

А р ы с – Т ү р к і с т а н

ирригациялық ауданы

«АРТУР»

Арыс өзені

Сы

рда

ри

я ө

зен

і

Қызылқұм

суғармалы

массиві

Қызылқұм МК

Шыршық-Ангрен-Келес

ирригациялық ауданы

«ЧАКИР»

Шардара

суқоймасы

Ақлақ су

торабы

Айтек су

торабы

14

Кестені графикке салғанда айқын көрінеді, яғни әр жылы суғармалы

жерлердің көлемі өзгеріп отырды. Бұл әр жылы Сырдария суының көлемінің

өзгеруімен қатар, ондағы су балансын реттеп отыру нәтижесінде өзгеріп

отырғандығын көрсетеді.

Бұл туралы нақты ақпарат 1.2-суретте келтірілген.

1.2-сурет. Қызылорда облысы бойынша соңғы онжылдықтағы суғармалы

жерлердің ауданы, мың га

Әрбір суғармалы аудандардың соңғы 5 жылдағы суғарылатын жерлерінің

өзгеруі 1.4-кестеде келтірілген [2].

1.4-кесте. Қызылорда облысы суғарылатын жерлерінің аудан бойынша

өзгерісінің соңғы 5 жылдағы көрсеткіштері (мың га)

Суғарылат

ын

аудандард

ың атауы

2008 ж 2009 ж 2010 ж 2011 ж 2012 ж

Қолда.

суғ.

жер

Пайд

Қолда.

суғ.

жер

Пайд

Қолда.

суғ.

жер

Пайд

Қолда.

суғ.

жер

Пайд

Қолда.

суғ.

жер

Пайд

Жаңақор-

ған

31,65 27,36 31,65 25,09 34,46 32,55 34,46 30,46 30,46 20,27

Шиелі 33,6 23,79 33,66 22,70 31,12 24,08 31,12 21,73 31,12 25,53

Қызылорда

қаласы

12,387 6,93 12,38 9,9 10,42 8,01 10,42 8,89 10,42 8,78

Сырдария 45,78 30,55 45,77 30,29 45,58 33,52 45,58 28,86 45,58 22,73

Жалағаш 39,87 26,34 39,87 27,3 40,82 30,4 40,82 25,39 40,82 30,48

Қармақшы 24,92 17,46 24,92 18,04 26,08 20,74 26,01 19,81 26,01 17,87

Қазалы 26,57 16,35 26,57 17,58 27,32 18,98 27,32 19,15 27,32 17,55

Арал - - 3,07 0,59 3,07 0,4 3,07 0,23 3,07 0,23

Облыс

бойынша

барлығы

214,77 148,78 217,91 153,13 218,82 168,69 218,82 154,52 218,82 143,4

15

1.3-сурет. Аудан бойынша суғарылатын жерлердің соңғы 5 жылдағы

өзгерісі

Түгіскен массиві. Оң жағалау өзен алқабы және жайылма үстіндегі

террасалар шегінде, Сырдария өзенінің қазіргі және бұрынғы арналары

арасында орналасқан, 100 км2 асатын және ені 15-20 км аумақты ала отырып,

Түгіскен массиві Қызылорда облысының ең оңтүстігінде орналасқан (1.4-

сурет). Су беруді, бір мезгілде Келінтөбе магистралдық каналымен іске

асырылады. Сумағар жүйесіне (1,9 мың га) қызмет көрсететін Түгіскен

магистралдық каналы іске асырып отыр. Екі каналға да су өздігінен ағатын,

плотинасыз. Каналдар қызмет ететін суғару аудандары 33,7 мың га деңгейінде

тұрақтанған, оның ішінде: Түгіскен массиві – 31,8 мың га, Сумағар – 1,9 мың

га, одан өзге, мұнда 660 га жалпы ауданда, оның ішінде Сумағар арнасынан су

алатын 100 га және жылжымалы насос станцияларымен Сырдария өзенінен су

алғышы бар 560 га шаруашылық желілері (шаруашылық тәсілмен салынған

желі) бар [1].

16

1.4-сурет. Түгіскен суғармалы массивінің орналасу схемасы

17

Түгіскен массивінде жерлердің 30,9 мың га жуығы инженерлік типте,

қалғаны инженерлік емес типте. Алайда, жыл сайын 26,5 мың га аспайтын жер

үнемі суғарылып отырады.

Коллекторлық-дренаждық-ағын суларды суғарылатын аудандардан

бұрып әкетуді қамтамасыз ету үшін массивте коллекторлық-дренаждық-ағын

суларды Сырдария өзеніне қарай кері бұратын екі К-1 және К-2 бас коллектор

жүйелері салынған.

Дренаж-су ағызу желісі ашық, горизонталь типті. Күріш карталарының

негізіне шектерінің орташа өлшемі 2,5 га болатын Краснодар типіндегі карта

алынған.

Жаңақорған-Шиелі массиві. Массивті суғаруды екі магистралдық канал:

Сунақата және Жаңа Шиелі магистралдық каналдары іске асырады. Жаңа

Шиелі каналын салу және суғарылатын жерлер бойынша жұмыстар 1940 жылы,

ал Сунақаты каналы бойынша – 1943 жылы басталған болатын. Осы

каналдардың жүйелеріндегі суғарылатын жерлердің аудандары сол кезден бері

артып отырды және 1990 ж. қарай 45,5 мың га жетті, соның ішінде 38,9 мың га

инженерлік тұрғыдан дайындалған жерлер. Жаңақорған-Шиелі массивінің ІІ-ші

кезеңінің жобасымен қарастырылған соңғы 0,4 мың га 1991 жылы енгізілген

болатын. Массивтің аумағында 4,6 мың га шаруашылық желісі пайдаланылып

отыр, олардың ішінде 1,8 мың га жылжымалы насос станцияларының

көмегімен тікелей Сырдария өзенінен суғарылады. Жүйедегі шаруашылық

бөлгіштер жалпы ұзындығы 86,7 км құрайтын Р-3, О-2, Р-7 және Р-12 каналдар

орналасқан. Сырдария өзенінен магистралдық каналдары суды өздігімен,

плотинасыз алады. Массивтің орналасуы 1.5-суретте карта-схемада келтірілген

[3,4].

Коллектор суларының жалпы ұзындығы 111,0 км, К-1, К-3 және К-4

коллекторлары бойынша іске асырылады. К-1 коллекторы Нансай тармағының

арнасына келіп құйылады, мұнда 30-40 км ұзындықта коллекторлық сулар

фильтрацияға ұшырайды. К-4 және К-3 коллекторларының ұзындығы 102,8 км,

Шиелі-Телікөл суғару каналына келіп құяды. Канал өзінің бастауын Сырдария

өзенінен алады, 20 м3/с есептелген және Телікөл жайылмаларын – Сарысу

өзенінің төменгі ағысындағы 1000 мың га жуық аудандағы табиғи жайылма

шабындықтарды (шаруашылық-экологиялық жүйелер) суғаруға арналған.

Суғарылатын арнаға келіп түсетін КДС көлемдері орташа алғанда жылына 220

млн.м3 құрайды. КДС-ң төмен минералдануын (2,5-3,5 г/л), сондай-ақ

Сырдария суымен оқтын-оқтын тұщыландырылып отыратындығын ескере

отырып, Телекөл жайылмаларында мал азығының (қамыс, құрақ және қоға)

және табиғи жайылымдардың айтарлықтай сенімді көзі қалыптасқан.

Қызылорда сол жағалау массиві. Қызылорда сол жағалау массиві

облыстың байырғы суғару жүйесі болып табылады. Массив Сырдария,

Тереңөзек, Жалағаш және Қармақшы аудандарының аумақтары бойынша

Сырдария өзенінің сол жағалауының ұзына бойына созылған.

18

1.5-сурет. Жаңақорған-Шиелі суғармалы массивінің орналасу схемасы

19

Массивті игеру өткен ғасырдың 50-ші жылдарының аяғында, 60-шы

жылдарының басында кеңінен өріс алды. 90-шы жылдардың басына қарай

массивті салу аяқталған болатын. Массивтің орналасуы 1.6-суретте карта-

схемада келтірілген.

Сырдария өзеніндегі 1957 жылы салынған Қызылорда гидроторабы

судың 228 м3/с дейін шығынмен сол жаға магистралдық каналына (СМК)

қамтамасыз етіп отыр. 100-ші километрінде СМК сол және оң тармақтарға

бөлінеді. СМК-нан және тармақтарынан шаруашылықаралық каналдар

таралады.

Магистралдық канал өзінің бастауын Қызылорда гидроторабының

маңындағы тұндырғыштардан алады және алғашқы 25 км-ді Жаңа Шіркейлі

каналы бойынша, ал одан әрі 89 км-ді Шіркейлі тармағы бойынша өтеді.

Магистралдық каналдың соңында оң және сол тармақтар өз бастауын алады. Оң

тармақ (СМК ОТ) массивтің орталық және батыс бөлігінің солтүстік шекарасы

бойынша өтеді, есептелген шығыны 92 м3/с, ұзындығы 69 км.

Сол тармақ (СМК СТ) Шіркейлінің жалғасы болып табылатын қазіргі

Мәдениет каналы бойынша, орталық массивтің оңтүстік бөлігінің ортасымен

өтеді. Есептік шығыны – 41 м3/с, ұзындығы – 50 км [2].

Жүйедегі ең ірі бөлгіш болып 30 м3/с есептік шығынымен ПВ-13

саналады. Қалған бөлгіштер 5-12 м3/с және одан аз есептік шығындары бар ұсақ

бөлгіштер шоғырланған.

СМК-да соңғы су ағызғыш ПК 830+00 салынған. Суды бұрып әкету

қазіргі Бөлебай арнасы бойынша және Оңтүстік коллектор арқылы өте отырып,

Жаңадария суғару жолы бойынша қарастырылады. Су ағызғыш коллектордың

ұзындығы 15 км. ПК 393+76-дағы СМК СТ-на соңғы су қашыртқы Оңтүстік

коллекторға бұрылады, ұзындығы 8,3 км. СМК ОТ-нан ГК 518+31 Сырдария

өзеніне құятын су қашыртқының ұзындығы 1,3 км. ПВ-13-тен суғарылатын

жерлердің контурының төменгі жағындағы жерлерге су қашыртқы

қарастырылған, ұзындығы 4,3 км.

Күріш ауыспалы егістіктері Краснодар типіндегі карталардан құрылған.

Карталардың ұзындығы 400-1500 м, орташа 600-800 м, ені 200-250 м,

карталардың ауданы 13-15 га, шектің ауданы 0,5-4 га, орташа алғанда 3 га.

Шаруашылық каналдар 2-3 ауыспалы егістік учаскесіне қызмет көрсетеді.

Күріш ауыспалы егістіктеріндегі суғару каналдарының ұзындығы 75 м

құрайды. Күріш ауыспалы егістіктігінің ауданы 600-1150 га, егістің ауданы 90-

170 га.

Шыққан суларды массивтен кері ағызу төрт шаруашылықаралық

коллектор бойынша: ұзындығы 149 км Оңтүстік, ұзындығы 120 км Солтүстік,

ұзындығы 40 км Шығыс Қармақшы, ұзындығы 32 км Батыс Қармақшы

шаруашылықаралық коллектор бойынша іске асырылады. Оңтүстік коллектор

өткізу қабілеті 55 м3/с Қуаң Дария тармағына келіп құяды.

20

1.6-сурет. Қызылорда оңжаға және солжаға суғармалы массивтерінің орналасу схемасы

21

Күріш ауыспалы егістіктерінде учаскелік және карталық су

қашыртқылардың ұзындығы 3,98 мың км немесе 62 м/га. Бұл ретте

сортаңданбаған жерлерде карта су қашыртқыларының тереңдігі ең төмен

жатқан шектердің бет жағынан 0,7 м, ал орташа алғанда 0,8 – 1,2 м деп

қабылданған. Сортаңданған жерлерде карта су қашыртқыларының тереңдігі 2,5

м [6].

Сол жағалау Қызылорда массивінен коллекторлық-дренаждық және ағын

сулардың көлемдері жылына шамамен 400 млн.м3 құрайды және негізінен

алғанда ескі Қуаң Дария арнасына келіп түседі.

Жер қоры бойынша жерлердің жалпы ауданы 78,8 мың га құрайды,

осылардың ішінде қазіргі таңда 62,75 мың га пайдаланылып отыр.

Қызылорда оң жағалау массиві. Сырдария, Жалағаш және Қармақшы

аудандарының аумағының бір бөлігін ала отырып, массив Сырдария өзенінің

оң жағалауында орналасқан. Массивте екі суғару жүйесі: Қызылорда Оң

жағалау жүйесінің өзі және аралдық «Әйтек» жүйесі орналасқан.

Оң жағалау жүйесі Сырдария өзенінен Қызылорда гидроторабының бас

реттегішінен су ала отырып, өткізу қабілеті 25 м3/с болып табылатын Оң жаға

Қызылорда магистралдық каналы (ОМК) арқылы суғарылады. Массив

құрылысы 1976 жылдан бастап жүзеге асырылды. Дренаж ағынды суларды

бұрып әкету Қараөзек тармағына жіберіліп, Көксу коллекторына тасталады.

Массивтің орналасуы 1.7-суретте карта-схемада келтірілген.

Массивтің батыс, аралдық деп аталатын бөлігін суғару басты шығыны 50

м3/с және ұзындығы 124 км, 1965 – 1967 ж.ж. салынған Әйтек арнасы бойынша

жүзеге асырылады. «Әйтек» арнасына бұрынғы плотинасыз су алатын

Сырдария өзенінің және Қараөзек тармағының аралығында орналасқан.

Массивтің аралдық бөлігінің сумен қамтамасыз етуін арттыру және Әйтек

арнасына бірқалыпты су алып отыру үшін 1982 жылы “Союзгипрорис»

(Шымкент қаласы) институтының жобасы бойынша Сырдария өзенінде 250-300

м3/с су шығынына есептелген, темір-бетоннан жасалған уақытша тірек-су

ағызғыш қондырғы (күрделіліктің V санаты) салынған болатын.

Әйтек арнасының астындағы суғарылатын жерлердің ауданы 16,97 мың

га, соның ішінде пайдаланылып отырғаны – 11,36 мың га.

Қызылорда оң жағалау массивінде барлығы қолда 34,31 мың га жер бар,

олардың 24,57 мың га пайдаланылып отыр.

Сырдария өзенінен жиынтық су алу 2006 жылы 683,89 млн.м3 құрады.

Қазалы сол жағалау массиві. Массив Қазалы ауданының әкімшілік

шекараларында, Сырдария өзенінің сол жағалауында орналасқан.

Су беруді 1969 жылы тұрғызылған қазіргі Қазалы гидроторабынан бастау

алатын, шығыны 35 м3/с, ұзындығы 53 км сол жаға магистралдық каналы іске

асырып отыр.

Магистралдық каналдан жалпы ұзындығы 14,4 км болатын бірнеше

шаруашылықаралық канал тарайды. Массив аумағынан ағын және дренаждық

суларды бұрып әкету шаруашылық және шаруашылықаралық коллекторлар

бойынша Арал теңізінің құрғап кеткен шұңқырына (бұрынғы Бозкөл

22

шығанағы) құйылады. Инженерлік суғарылатын жерлерді жасау 1976 жылы

басталған болатын. 90-шы жылдардың басына қарай суғарылатын жерлердің

ауданы 20,6 мың га жеткен және олардың 18,47 мың га пайдаланылған болатын,

2006 жылы тиісінше 15,42 мың га және 7,8 мың га құрады [1].

Қазалы оң жағалау массиві. Массив Сырдария өзенінің оң жағалауында

Қазалы ауданының әкімшілік шекараларында орналасқан.

Жүйеге су алуды Қазалы гидроторабының оң жаға реттегіші іске асырып

отыр. Оң жаға магистралдық каналының ПК 20 дейінгі басты бөлігі гидроторап

құрамында 85 м3/с шығынға есептеп салынған, ал ПК 20 бастап 56 м

3/с су

шығынына есептелген және ұзындығы 19,5 км. Судың шаруашылықтар

арасында бөлінуін Р-1, Р-2, Р-3 үш шаруашылықаралық бөлгіш іске асырып

отыр.

Дренаж суларды және ағызылған суларды шаруашылықаралық

коллекторлар одан әрі жергілікті төменде жатқан жерлерге және Мақпал көліне

ағыза отырып, бас коллекторға жинап отырады.

1990 жылы жер қоры бойынша суғарылатын жерлердің ауданы 11,87 мың

га жетті және соның 10,65 мың га пайдаланылды, 2006 жылы тиісінше 9,74

мың га және 8,22 мың га болды.

1.5-кесте. Қызылорда облысының негізгі магистралдық және

шаруашылықаралық желісінің сипаттамасы [7].

NN

р/с МК атауы

Қызмет

көрсетілетін

аудан, мың га

Ұзындығы, км

Басты шығын,

м3/с Барлығы

оның

ішінде

жер

арнада

Қызылорда облысы

1 Қызылорда сол жаға (СМК) 88,449 226,8 188,0 228,0

2 Әйтек 16,786 82,7 82,7 50,0

3 Келінтөбе 31842 86,4 83,8 120,0

4 Сумағар 1,925 31,7 31,7 15,0

5 Сунақаты 7,128 30,4 30,4 40,0

6 Жаңа Шиелі 38,326 223 223 12,0

7 Қызылорда оң жаға (ОМК) 9,651 50,2 50,2 110,0

8 Қазалы оң жаға 16,44 105,7 105,7 85,0

9 Қазалы сол жаға 20,637 202,6 202,6 100,0

10 Өзге арналар 21,447 1280,0 1279,2 -

оның ішінде: Жаңадария 5,539 1028,7 1028,7 50,0

11 Бесарық 1,708 7,6 - 2,2

Мемлекеттік жүйе бойынша

жиынтығы 254,339 - - -

12 Шаруашылық желісі 31,687 - - -

Қызылорда облысы бойынша

жиынтығы: 286,026 2337,1 2277,3 -

23

1.7-сурет. Қазалы оңжаға және солжаға суғармалы массивтерінің орналасу схемасы

24

Жоғарыда атап өткендей облыстағы негізгі су көзі Сырдария өзені және

одан алатын ірілі-ұсақты магистралдық каналдар арқылы алқаптар суғарылады.

Ал коллекторлар Тоқтағұл массивінен шыққан К-1 және К-2

коллекторлы-кәріз сулары Сырдария өзеніне құйылады. Шиелі-Жаңақорған

коллекторлы-кәріз сулары Телікөл коллекторы арқылы Телікөл көліне және

қалған бөлігі К-3, К-4 және К-9 коллекторлары арқылы Сырдария өзеніне

құйылады.

Қызылорда массивінен шыққан кәріз сулар оң жақ Көксу коллекторына

жиналып Қараөзектің оң жақ тармақ жағалауына қосылады. Қараөзек

тармағына суғармалаудың қосарланған өзеннің 10,0 мың га аумағынан келген

К-6, К-1-Ж, К-2, К-6-3 коллектор сулары сол жағынан қосылады.

Солтүстік Қызылорда массивінің коллекторлы-кәріз сулары солтүстік

және оңтүстік коллекторларына келіп Арал теңізіне құйылады. Осы массивтің

азғана өңделген суы келесі коллекторлар арқылы өзіндік ағыс бойынша

құйылып жатады: Батыс-Қармақшы, Шығыс-Қармақшы, Қармақшы. Сол жақ

Қазалы дренаж ағынды сулары солтүстік коллектор арқылы Арал теңізіне

құйылады. Оң жаға Қазалы массивінің коллектор сулары К-1, К-2, К-3

коллекторлар арқылы Мақпал көліне құяды.

1.3 Сырдария өзенінің гидрохимиялық режимі

Өзеннің төменгі ағысындағы гидрохимиялық режим Шардара су

қоймасынан келіп түсетін су массаларының және Қызылқұм, Түгіскен және

Қызылорданың оң жағалау массивтерінен дренаждық-қашыртқы су

массаларының әсерімен қалыптасады. Өзен арнасына Қызылқұм, Түгіскен және

Қызылорданың оң жағалау күріш массивтерінен су келіп түседі (3.9- кесте).

Жалпы ауданы 130,9 мың га болып отырған бұл массивтерге жылына 2312,3

млн.м3 су беріледі (3.7- кесте), өзенге жылына 990 млн.м

3 бастап 1500 млн.м

3

дейін су қайтып оралады, бұл массивтерге су беруден 43...65% құрайды.

Қайтарымды сулардың осыншама үлкен көлемінің өзен суларына теріс әсерін

тигізбей қалуы мүмкін емес екендігі табиғи құбылыс.

Егер 60-шы жылдардың басында Сырдария өзенінің минерализациясы

төменгі ағысында 0,4-0,6 г/л болса, 80-ші жылдары тұз мөлшері 2-3 г/л

максималды шамалар кезінде 1,7...1,8 г/л дейін өсті. Судың 1,5 г/л аса

минералдануы кезінде, әдетте, судың гидрокарбонаттық-кальцийлік типі

сульфаттық-кальцийлік типке өзгереді.

Одан әрі, ағыс бойынша төмен қарай, 500 км жуық қашықтықта,

тұздардың өзен суына келіп түсуінің ұйымдастырылған көздері жоқ. Алайда,

Түгіскен массивінің жоғарғы шекарасында еріген минералды тұздардың

жиынтығы 1,344 г/л дейін артты. Соңғы жылдары ғылыми әдебиеттерде

атмосферадан табиғи суларға келіп түсетін ластаушы заттардың роліне көп

көңіл бөлінді. Жекелеген жағдайларда олардың үлесі су тоғанына ластаушы

ингредиенттермен түсуінің 15-20% құрайды. Суғару және қарқынды булану

аудандарында, әсіресе Амудария мен Сырдарияның өзен аралығында

25

топырақтың тұздануы және деградациясы жүріп жатады. Бұл процеспен

топырақтарда бірқатар элементтердің, қосылыстардың және минералды

тұздардың мөлшерінің артуы бірге жүріп отырады, бұл өз кезегінде

атмосфералық жауын-шашынның минералдануының айтарлықтай артуына

алып келеді. Мұндай процесс 20 жыл бойына байқалып отыр және оған теңіздің

бұрынғы түбінің жоғарғы аумақтарынан желмен қарқынды ұшуына

байланысты Арал маңының атмосферасында терригенді шығу тегі бар

аэрозольдар концентрациясының артуы себеп болып отыр. Атмосфералық шаң-

тозаңмен тұздардың артуы осы процестермен байланысты болып отырса керек.

Құрғап бара жатқан Аралға жақындаған сайын осы фактордың ролі мен

маңыздылығының арта түсетіндігін айта кету керек.

Массивтен қашыртқы сулардың жиынтық көлемі жылына 200-400 мың

м3 құрайды, бұл су беру көлемінен 44-88% құрап отыр.

1.6-кесте. Түгіскен суғару массивінен шыққан сулардың және өзен

суларының сипаттамасы, г/л

Бақылау жақтауы

HCO3 Cl SO4 Ca Mg Na+K

1 2 3 4 5 6 7 8

Массивтен

жоғарырақ

(Жаңақорған)

1,344 0,156 0,128 0,691 0,150 0,091 0,128

К-1 коллекторы 1,942 0,225 0,189 0,552 0,110 0,136 0,730

К-2 коллекторы 2,340 0,324 0,243 0,700 0,146 0,163 0,764

Массивтен

төменірек

1,535 0,161 0,102 0,870 0,150 0,134 0,118

Қашыртқы коллекторлар бойынша өзенге 453-908 мың тонна тұз келіп

түседі, дәл сол уақытта суғарылатын сумен бірге массивке 612 мың тонна тұз

беріледі. Тұз балансының кіріс және шығыс бөліктерін салыстыра отырып,

жекелеген жылдары массивке берілетін судың және шыққан судың көлемдеріне

байланысты топырақтың тұздануы әртүрлі деңгейде болып отыр. Өзеннің

суғарылатын егістіктерден төгінді сулар келіп түсетін барлық жерлердегідей,

мұнда да сульфат-иондардың және магнийдің есебінен минералдану арта

түседі.

Ағыс бойынша төменде, Жосалы кенті маңайында Көксу коллекторы

бойынша Сырдария өзеніне Қызылорданың оң жаға суғару массивінен

қашыртқы сулар келіп түседі. Массивке жылына 512,68 млн.м3 су беріледі, бұл

ретте оған шамамен 150 млн.м3 су қайтып оралады. Осы аймақтың топырақ-

мелиоративтік жағдайларына байланысты минералдануы және негізгі

иондардың арақатынасы 1.7-кестеде көрсетілген.

26

1.7-кесте. Қызылорда оң жағалау суғару массивінен шыққан сулардың

минералдануы және иондық құрамы

Коллектордың

атауы

HCO3 Cl SO4 Ca Mg Na+K

1 2 3 4 5 6 7 8

Көксу, г/л 1,734 0,331 0,297 0,546 0,113 0,114 0,333

Көксу, мың т 260,1 49,65 44,5 81,9 16,95 17,10 49,95

Басқа массивтерден өзгешелігі, осы массивтен шыққан сулардың

құрамында хлордың және натрийдің улы иондары айтарлықтай мөлшерде

болады, дәл сол кезде магний және сульфаттар өзен суларының деңгейіндегі

концентрацияларда кездеседі.

Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы өзен суының тұздылық

құрамының динамикасы 1.8-кестеде көрсетілген.

1.8-кесте. Сырдария өзенінің 2013 жылы тұз құрамының жинақтап

қорытылған сипаттамасы, мг/л

Бақылау

жақтауы

Мерзімі

HCO3 Cl SO4 Ca Mg Na+K

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Қызылорда

қ.

мамыр 1312 165 145 658 120 83 165

шілде 1432 160 160 700 130 90 180

тамыз 1472 189 160 706 130 90 190

қазан 1478 219 149 681 160 61 207

орт. жыл. 1424 183 154 686 135 81 185

Жосалы к. мамыр 1378 171 167 635 110 78 200

шілде 1465 166 213 672 140 97 177

тамыз 1623 190 199 784 136 124 187

қыркүйек 1384 193 142 662 152 85 147

орт. жыл. 1462 180 180 688 135 96 178

Қазалы қ. мамыр 1616 137 162 779 168 85 185

шілде 1618 166 185 826 160 97 202

тамыз 1730 176 199 833 120 143 209

қыркүйек 1817 219 218 835 200 46 303

орт. жыл. 1695 174 191 818 162 93 225

Өзеннің 1500 км телімінде өзен суының тұздылық мөлшері, негізінен

алғанда, сульфаттар, магний және натрий есебінен 38%-ға артты, хлоридтердің

және кальцийдің концентрациясы 35%-ға артты, гидрокарбонаттардың мөлшері

өзеннің бүкіл телімінде өзгеріссіз қалды. Өзеннің ұзындығы бойынша судың

27

минералдануының артуымен су түбіндегі шөгінділердегі адсорбциялық

процестер және тұздардың мөлшері күшейе түсті (1.9-кесте).

1.9-кесте. Сырдария өзенінің су түбіндегі шөгінділердегі тұздардың

мөлшері

Сынама

алынған

орын

Іріктеу

датасы

Тұздар

дың

жиынты

ғы, %

CO3 HCO3 Ca2+

Mg2+

Cl-

SO42-

Na++K

+ рН

Жосалы

к.

25.09.91 0,117 -

табылм. 6,5

Қазалы

к.

25.09.91 0,628 -

табылм. 6,7

Тыңайтқыштардың шамадан тыс дозаларының енгізілуі топырақтарда

метаболизация процесін тудырады. Бұл кезде органикалық азот

қосылыстарының табиғи қорларының минералдануы айтарлықтай күшейеді,

осының нәтижесінде шамадан тыс азот денитрификацияға орай жоғалтылады,

бұл топырақтың құнарлылығын төмендетеді.

Республикадағы ауыл шаруашылығын химияландырудың қазіргі деңгейі

топырақ грунттарының азот пен фосфор қосылыстарымен ғана емес, ауыр

металдармен де ластануына әкеліп отыр, бұл топырақ биотасының нашар

жағдайға ұшырауына алып келеді. Демек, тыңайтқыштардың шамадан тыс

дозаларын енгізу көбінесе пайдасына қарағанда, көбірек зиянын әкеледі. Қазіргі

кезде, бірқатар объективті себептерге орай, минералды тыңайтқыштарды

жеткізу көлемі айтарлықтай төмендеп кетті. Оларды топыраққа енгізу

нормалары қысқарды деген сөз, бұл суғарылатын массивтерден қашыртқы

сулардың биогенді заттардың сапасына жақсы әсер етті (1.10-кесте).

1.10-кесте. Сырдария өзені бассейнінің сулы ортасындағы биогенді

заттардың мөлшері, мг/л

Бақылау жақтауы NO2 NO3 P2O5

1 2 3 4

Сырдария өз.– Жаңақорған

қ.

К-1 коллекторы

К-2 коллекторы

Сырдария өз.–

Жаңақорған.

Көксу коллекторы

28

Кестеде көрсетілген мәліметтерді талдау биогенді заттардың ең көп

мөлшерінің өзен арнасына Шардара су қоймасынан келіп түсетіндігін көрсетіп

отыр. Өзеннің Жосалыға дейінгі телімінде өзен суларында да, коллекторлық-

дренаж суларында да нитритті және нитратты азоттың, сондай-ақ

фосфаттардың концентрациясы фондық мөлшермен салыстырғанда 10 есе

азырақ.

Астық дақылдарының өнімділігінің төмендеуі судағы осы улы

химикаттардың салдарынан болып отыр.

Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы өзен суының гидрохимиялық

көрсеткіштері 1.8-суретте көрсетілген.

1.4 Тұздану жағдайы

Қызылорда облысының суғармалы жерлеріндегі топырақ жамылғысын

топырақ-мелиоративтік зерттеулердің құрамына жұмыстардың келесідей

түрлері кіреді: топырақ жамылғысының жағдайының өзгеруін бақылау үшін

тұзданған жерлердің тұздық түсірілімдерін мезгілімен жүргізіп отыру,

агромелиоративтік және рекогносцировкалық тексеру жүргізу.

Облыстың суғармалы жерлерінің топырақ жамылғысының мелиоративтік

жағдайын көпжылдық бақылаулардың нәтижелері суғармалы жерлерді

пайдаланудың барысында қарашіріктің және қоректену элементтерінің

қорларының азаюын, топырақтардың су-физикалық қасиеттерінің нашарлауын,

топырақтардың эрозияға ұшырауын, тұздану және сорлану процестерінің

өскендігін, топырақтардың құнарлығының төмендеп отырғандығын көрсетіп

отыр.

2013 жылы Қызылорда облысының аумағы бойынша тұзданған

суғармалы жерлердің ауданы 225940 га, олардың ішінен әлсіз тұзданған - 87574

га, орташа тұзданған –73302 га және қатты және өте қатты тұзданған жерлер

– 65064 га құрады (1.11-кесте) [8,10,11,12].

Топырақтардың тұздану процестері іс жүзінде облыстың барлық аумағы

бойынша орын алып отыр. Топырақтың түріне, су режиміне, агротехниканың

сақталуына, гидрогеологиялық пен климаттық жағдайларға және басқа да

себептерге байланысты тұздану әртүрлі қарқында жүріп отырады. Күріш егісі

қалыптасқан жерлерде дренаждың жеткіліксіз әрекеті кезінде төмендеген

рельефтерде екінші қайтара тұздану жүретіндігі байқалды.

Күрішті суғарған кезде грунт суларының ирригациялық сулармен

бірігуінің есебінен топырақ ерітіндісінің сұйылтылуы, топырақтағы тұздардың

шоғырлануының және грунт суларының жоғарғы қабаттарының минералдануы

жүріп отырды.

Грунт суларының өзіндік тұщы «жастығы» түзіліп отырды, оның қабаты

аумақтардың дренаждалғандығына, топырақ грунттарының фильтрациялық

қасиеттеріне және күріш өсірудің ұзақтығына байланысты болып келеді.

29

1.8-сурет. Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы өзен суының гидрохимиялық көрсеткіштері

30

Күріш алып жатқан танаптардағы өнімді ылғалдың қорлары максималды

шамаларға, ал тұздардың мөлшері – минималды шамаларға жетіп отырды

[13,14].

1.11-кесте. 2011-2013 жылдардағы суғармалы жерлердің тұздану деңгейі

бойынша салыстырмалы көрсеткіштер, га [8].

Жыл

дар

Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жерлерді топырақтың 0-

100 см, а қабатта тұзданғандық дәрежесі бойынша бөлу

тұзданба

ған

әлсіз тұзданған орташа

тұзданған

Қатты және өте

қатты тұзданған

2011 - 73021 78246 66646

2012 - 73779 86375 58669

2013 - 87574 73302 65064

1.9-сурет. Сырдарияның төменгі ағысындағы суғармалы жерлерінің

тұздану деңгейі

Мелиоративтік жағдайдың нашарлығы топырақтарда агромелиоративтік

жұмыстарды тиімді жүргізбейінше, дақылдардың өсуі және дамуы мүмкін емес.

Тұздану химизмінің түрлерінің арасында ең жиі кездесетіндері хлоридтік-

сульфаттық және сульфаттық.

Топырақтың минералдануы алуан түрлі, 0,896 %-дан бастап жоғарылап

отырады [15,16].

Тұздану түрі бойынша екі түр: хлоридтік-сульфаттық және сульфаттық-

хлоридтік түрлер бөліп алынды. Қатты және өте қатты тұзданған жерлерде

тұзданудың сульфатты түрі басым, ал әлсіз тұзданған және орташа тұзданған

жерлерде тұзданудың хлоридтік-сульфаттық түрі басым болып келеді

[17,18,19].

31

Зерттелген суғармалы жерлердің мелиоративтік жағдайы грунт

суларының деңгейінің жақын жатуына, жеткіліксіз дренаждалғандыққа, егін

шаруашылығы мәдениетінің және агротехниканың төмен деңгейіне

байланысты болып отыр. Сонымен қоса, вегетация кезіндегі және оған дейінгі

жағдайлардың (жауын-шашындар, суғару режимі және т.с.) тұз режиміне және

өнімділікке әсер ететінін ескеру керек. Сондықтан өнімділікті вегетация соңына

топырақтардың тұздануымен (тұздық түсірілім кезеңінде) байланыстыруды тек

салыстырмалы түрде қабылдауға болады [20].

Экологиялық жағдайдың нашарлап кетуіне байланысты егін

шаруашылығында агротехникалық зерттеулерді жетілдіру үшін төмендегідей

жұмыстар жүргізу керек:

- өсімдіктердің қоректенуінің және топырақ құнарлылығын өсірудің

теориялық мәселелерінен әртүрлі агротәсілдер жүйесіндегі барлық

параметрлерді және жағдайларды оңтайлы ету және жетілдіру маңызды;

- жоғарыда атап көрсетілген, тұздануға, жоғары минералданған грунт

суларының жақын жатуына, қабаттың жеткіліксіз дренаждалғандығына орай

мелиоративтік жағынан жайсыз болып отырған суғармалы жерлердің

агротехникалық және егін шаруашылығы мәдениетінің төмен деңгейімен

байланысты, осы тұсты жетілдіру керек.

Қызылорда облысының “Қазсушар” мекемесінің және Қызылорда

“Гидрогеологиялық мелиоративтік экспедициясы” мәліметтері бойынша

тұзданған жерлер көлемі жыл сайын ұлғайып, жалпы суғармалы жердің 25%

айналымнан шыққан. Қызылорда облысының суғармалы алқаптарының тұздану

дәрежелері келесі графиктерде көрсетілген:

1. 2.

3. 4.

1.10-сурет. Сырдарияның төменгі ағысындағы суғармалы жерлердің

тұздану дәрежелері

1-Түгіскен массиві; 2- Жаңақорған - Шиелі массиві;3- Қызылорда

массиві; 4- Қазалы массиві.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

1970 1980 1990 2000 2010

Тұзданбаған

Әлсіз

Орташа

Күшті

32

Осы мәліметтерді сараптай келе өте күшті тұздалған жерлер

Қызылорда және Қазалы массивтері, олардың тұздану үлесі:

- Қызылорда массиві - 46,9 %;

- Қазалы массиві – 46,3 %

Күріштен кейін көкөніс өсірген учаскелерде тұз молынан жиналған.

Мұнда жаз бойы бір гектар жерде 18,57 т тұз шөгіп жиналған. Картоп егісінде

де тұздар молынан шоғырланып, топырақта олардың мөлшері 15,73 т жеткен

[8]. Күріштен өзге егістің тағы бір ерекшелігі, олардан тыс жерге тұздардың

жылжымауында (1.13-кесте).

1.12-кесте. Қашыртқы суының минералдануы (Қызылорда

гидрогеологиялық-мелиоративтік экспедициясының мәліметі бойынша), г/л

Айлар Маусым Шілде Тамыз Жаз бойғы ор-

таша мөлшер

1 2 3 4 5

Түгіскен алқабы 2,36 3,59 2,51 2,82

Қызылорда алқабы 3,13 - - 3,13

Қазалы алқабы - - - 3,23

Облыс бойынша орташа 2,745 3,59 2,51 3,06

1.13-кесте. Әрбір гектар егіске Сырдария суымен келіп түскен тұз

мөлшері (Қызылорда гидрогеологиялық-мелиоративтік экспедициясының

мәліметі бойынша), 2011 жыл.

Дақылдар Маусымдық

суғару мөлшері,

мың м3/га

Судың орта-

ша минерал-

дануы, г/л

Егіс топыра-

ғына келіп түс-

кен тұздар, т/га

Егіс сыртына

кеткен тұз

көлемі, т/га

1 2 3 4 5

Күріш 24,20 2,03 49,13 6,58

Жоңышқа 4,94 2,03 10,03 -

Дәндік

жүгері

5,65 2,03 11,47 -

Картоп 7,75 2,03 15,73 -

Көкеніс 9,15 2,03 18,57 -

Судың егінді суғаруға жарамдылығын төмендегі формула негізінде

анықтауға болады:

(1)

33

мұндағы, rCa, rMg, rNa – судағы химиялық элементтердің эквиваленттік

мөлшері;

S – судың минералдануы, г/л.

1.14-кестеде Сырдария суының егіске жарамдылығын анықтайтын

көрсеткіштер берілген. К > 1 болғанда ол су егін суғаруға жарамды деген сөз,

егер К < 1 төмен болса жарамсыз. Мәліметтер бойынша бұл көрсеткіш К < 1

төмен, демек осы айларда немесе вегетациялық кезең басында шілдеде

Сырдария суының химиялық құрамы қолайсыз болып қалыптасады. Шамасы

осы мамыр мен шілдеде Сырдария бойында жоғары орналасқан елдердің

суғармалы алқаптарынан Сырдарияға зиянды химиялық заттар молынан түседі.

Демек өзен суының сапасын түбегейлі әр ай сайын талдап отыру қажет.

1.14-кесте. Сырдария суының К- мөлшерінің көрсеткіші (Қызылорда

гидрогеологиялық-мелиоративтік экспедициясының мәліметі бойынша)

Мамыр Маусым Шілде Тамыз

0,69 1,08 0,39 2,36

- 1,18 - 1,35

2011 жылы жалпы барлық егістікке 4781,5 млн.т тұз келген [2].

Қашыртқыланған сумен егістен тыс аумаққа 639,5 мың т тұз көшкен. Соңғының

үлесі небәрі 13,4% . Бұл өте аз. Сондықтан, егіс алқаптарының мелиоративтік

жағдайы барған сайын күрделене береді (1.15-кесте).

1.15-кесте. Облыс егіс алқаптарында сумен келген және қашыртқымен

кеткен тұз мөлшері (Қызылорда гидрогеологиялық-мелиоративтік

экспедициясының мәліметі бойынша)

Егіс

көлемі

мың га

Егіске

берілген

су, млн.м3

Егіс топы-

рағына ке-

ліп түскен

тұз, мың т

Қашыртқымен

ағып кеткен

су көлемі,

млн.м3

Қашыртқыға

кеткен тұз,

мың т

Егістен қа-

шыртқымен

кеткен тұз

үлесі, %

1 2 3 4 5 6

51,51 2355,44 4781,5 208,97 639,5 13,4

34

1.16-кесте. 2012ж. Қызылорда облысының суғармалы жерлерінің жоғарғы

метрлік қабатының тұздану дәрежесі бойынша бөлінуі

Аудандар Жерлердің аудандары, га

Суғ. жер

дің

барлығы

Тұзданба

ған

Әлсіз

тұзданған

Орташа

тұзданған

Қатты және

өте қатты

тұзданған

Жаңақорған 36705 - 11733 16228 8744

Шиелі 31118 - 11488 10401 9229

Сырдария 46228 - 24372 9633 12223

Қызылорда қ. 10418 - 5449 3606 1363

Жалағаш 41734 - 9640 9189 22905

Қармақшы 26017 - 16332 6639 3046

Қазалы 30642 - 8560 14528 7554

Арал 3078 - - 3078 -

Облыс

бойынша:

225940 - 87574 73302 65064

1.11-сурет. Қызылорда облысы аудандарының суғармалы жерлерінің

тұздану дәрежесі

Егістіктің тұздылығы 2-3 г/л сумен суғарып отырса, жыл сайын күз қыс

айларында бір-екі рет сол жердің топырағын тұздан жуып-шайып тұру керек.

Суғаруға пайдаланылатын төгінді судың химиялық құрамына топырақ түріне

байланысты төмендегідей талаптар қойылды (1.17-кесте).

35

1.17-кесте. Егістіктерге берілетін судың химиялық көрсеткіштерінің шегі.

Көрсеткіштер Судың шектелген

химиялық құрамы

Пайдалану жолдары

1 2 3

рН

5,8...8,0

6,0...8,0

4,5...8,0

Топырақтың барлық түрінде

Қышқыл топырақта ғана

Сілтілік топырақта ғана

Натрий мг-экв/л 8 Ауыр салмақты топырақта

Калий мг-экв/л 8...10 Орта салмақты топырақта

Кальций мг-экв/л 10...12 Жеңіл салмақты топырақта

Магний мг-экв/л

20 Топырақтың барлық түрінде

20-45

Орта және жеңіл салмақты топырақта,

егер топырақтың тұзын бір рет жуып

шаятын болса

45-75 Осы топырақтарда, бірақ жуып-шаю

мақсатында пайдалану керек

75-100 Жеңіл топырақтарда, бірақ жуып-шаю

мақсатында жүргізу керек.

Кальций, магний,

азот, мг/л 80...120

Жетіспеген азот санын минералды

тыңайтқыштармен толтырады. Өзен

суымен салыстыру керек

Фосфор, мг/л 20...130 Барлық топырақта

Калий, мг/л 100...150 Барлық топырақта

1.18-кесте Егінді суғаруға арналған сулардың құрамындағы металдар мен

органикалық заттардың мөлшерінің шектелуі, мг/л [1]

Көрсеткіштер

Шектелген

мөлшері,

мг/л

Көрсеткіштер Шектелген

мөлшері, мг/л

1 2 3 4

Ацетон 40 Метанол 200

Барий 4,0 Метил эфирі 50

Бор 0,5 Мышьяк 0,2

Вольфрам 100 Никель 0,5

Детергент 30,0 Нитрат 0,5

ДДТ 0,5 Нитил актилді қышқылдар 100

Темір 20 Родажиди 2,0

Купралактом 200 Фенол 40

Кобальт 1,0 Формальдегид 50

Магний 300 Цианидтер 10

Марганец 1,0 Цинк 20

36

Қызылорда облысындағы суғару массивінің гидрогеологиялық

жағдайлары оның қоректену, жерасты суларының қалыптасу және кері қайту

ерекшеліктерін анықтайтын геологиялық-құрылымдық және физикалық-

географиялық жағдайларымен байланысты.

Суғару массивтері күрделі гидрогеологиялық жағдайларымен

ерекшеленеді. Жер бетінен бірінші су сақтағыш қабаттың геологиялық-

литологиялық қимасында ауыр механикалық құрамы бар грунттардың

линзалары және қабатшалары бар құм шөгінділеріне көшетін, әртүрлі

гранулометриялық құрамдағы құмдардың қуаты аз линзалары бар, қабаттасып

жатқан саздақ және құмды-сазды топырақты шөгінділермен құралған.

Жалпы алғанда, суғару массивінің гидрогеологиялық-мелиоративтік

жағдайын анықтайтын негізгі белгі - грунт сулары бассейнінің ағынсыздығы

және грунт сулары мен аэрация аймағының топырақ грунттарында тұздардың

айтарлықтай қорларының жинақталуы болып табылады.

Суғармалы жерлердің мелиоративтік жағдайын зерттеу үшін облыс

аумағында 1371 дана мөлшерде бақылау скважиналары орнатылған, бірақ

олардың ішінде қазіргі уақытта тек 833 данасы жұмыс істеп тұр [21].

Стационарлы гидрогеологиялық бақылаулар грунт суларының деңгейін

(ГСД) өлшеулерді жүргізуді және химиялық талдауға су сынамаларын іріктеп

алу, суғармалы жерлердің мелиоративтік жағдайының аса маңызды факторы

және көрсеткіші болып табылатын олардың режимін анықтауға тиіс [22,23].

Су сынамаларын іріктеп алу барлық скважиналар бойынша шаруашылық

ішіндегі жүйенің скважиналары бойынша да жүргізіледі. Суғармалы жерлерде

орналасқан скважиналар бойынша су сынамаларын іріктеп алу жылына үш рет:

0,5 л көлемде суғарар алдындағы вегетациялық және вегетациядан кейінгі

кезеңдерде жүргізіледі.

Бақылау скважиналары облыс аумағында былайша орналастырылған:

— Жаңақорған - 200 дана;

— Шиелі - 139 дана;

— Қызылорда қ. - 120 дана.

— Сырдария ауданы- 307 дана;

— Жалағаш - 279 дана;

— Қармақшы ауданы - 171 дана;

— Қазалы ауданы - 155 дана.

Сондай-ақ бақылау скважиналары бойынша су сынамаларын іріктеп алу,

яғни, жоғарыда көрсетіліп кеткеніндей, үш сипатты фаза бойынша су

сынамаларын іріктеп алу арқылы грунт суларының минералдануы зерттелді.

Сол жағалау Қызылорда суғару массиві игерілгенге дейін грунт

суларының режимі табиғи факторларға байланысты болып келді және топырақ

ішіндегі буланумен, транспирациямен және шыққан сумен өтелген

гидрологиялық тип және шағын тип бойынша қалыптасты. Грунт суларының

қоректенуінің негізгі көзі су аз кезеңде Сырдария өзені және жылдың суық

мезгілдерінде азырақ шамада атмосфералық жауын-шашын болып табылды.

37

1974 жылға дейінгі кезеңдерде жерлердің мелиоративтік жағдайы

салыстырмалы түрде тұрақты және қолайлы болды. ГСД жер бетінен 2,0-3,5 м

тереңдікте, жекелеген жерлерде 4-6 м дейінгі тереңдікте болды. Грунт

суларының деңгейінің ауытқуының жылдық амплитудасы 0,4 - 0,6 м

шамасында болды.

1.19-кесте. 2010-2012жж. грунт суларының деңгейінің жату тереңдігі

Жылдар Грунт суларының деңгейінің әртүрлі жату тереңдігі бар

аудандардың бөлінуі, гектар

1,0 аз 1,0-1,5м 1,5-2,0м 2,0-3,0м 3,0-5,0м 5,0м аса

2010 - 174 25832 129809 52958 9140

2011 - 473 27700 138501 46783 5366

2012 - - 11050 157675 57215 -

1.12-сурет. 2010-2012 жж грунт суларының жату

тереңдігінің динамикасы

38

1.20-кесте. 2010-2012 жж. грунт суларының әртүрлі минералдануы бар

аудандардың бөлінуінің салыстырмалы көрсеткіштері

1.13-сурет. 2010-2012 жж грунт суларының әртүрлі

минералдану динамикасы

Ағымдағы жылдағы суарар алдындағы кезеңде қалыптасқан жағдай

бойынша, 171656 га ауданда жату тереңдігі 3,0 м азырақ грунт сулары басым

таралымға ие болды. 54285 га жерлерде грунт суының деңгейі 3,0 м тереңдікте

болды.

1.5 Егістік дақылдар және олардың өнімділігі

Қызылорда облысы негізі жоғарыда атап өткендей күріш дақылын кәсіп

еткен бірден-бір облыс. Сондықтан су қорының басым бөлігі осы күріш

суғаруға кетеді. Сондай-ақ облыстың жекелеген аймақтарында күрішпен қатар

Жылдар Грунт суларының әртүрлі минералдануы бар аудандардың

бөлінуі, гектар

1,0г/л аз 1,0-3,0 г/л 3,0-5,0 г/л 5,0-10,0 г/л 10,0г/л аса

2010 823 77971 65330 39125 34664

2011 641 80031 53332 62433 22386

2012 - 86979 57916 46112 34933

39

күздік және жаздық бидай, жүгері, күнбағыс, картоп, көкөніс, малазықтық

дақылдар саналатын жаңа және ескі жоңышқа, сүрлемдік жүгері т.б өсіріледі.

Қызылорда облысында соңғы бес жылда суғармалы жер 50127 га-ға

немесе 23%-ға қысқарды. 2005 жылы инженерлі-дайындалған жер 206095 га-дан

172482-ге дейін немесе 16%-ға қысқарды. Ал бұл көрсеткіш 2012 жылы

тиісінше 218823 га, қолданылғаны 168696 га болып отыр. Сонда бұл 2005

жылмен салыстырғанда 3786 га төмен немесе сол жылмен салыстырғанда 19%

төмендеді. Яғни бұл көрсеткіштен егіске жарамды жерлердің азайғаны

байқалады. Оған себеп сол аймақтың топырақ-мелиоративтік жағдайының

төмендігі, егіс алқаптарының басым бөлігінің тұздануы, Сырдария суының

минерализациясының жоғарылығы, кәріз жүйелерінің істен шығуы т.б

факторлар әсер етіп отыр. Егер 2005 жылы пайдаланылмаған жер көлемі 33613

га болса, 2012 жылы бұл көрсеткіш 50127 га құрады.

2012 жылы 168696 га жерлердің 77389 га ауданында - күріш егілсе, 7990

га ауданда – астық дақылдары, 3506 га ауданда – софлор, күнбағыс, 49714 га

ауданда – малазықтық дақылдар, 22271 га ауданда картоп, жеміс-көкөніс

дақылдары егілді. (Қосымша 1). [2,3,4,5].

Ал өнімділік көрсеткіші 77389 га күріш алқабынан орташа 48,6 ц/га, 1077

га жүгеріден 302 ц/га, 7990 га астық дақылдарынан 26,8 ц/га, 3506 га софлор,

күнбағыстан 25,8 ц/га, 49714 га малазықтық дақылдарынан 37,3 ц/га, 22271 га

картоп, жеміс-көкөніс дақылдарынан 418 ц/га өнім алынды. (Қосымша 2).

Қазіргі уақытта құрғақ теңіз түбінде топырақ кеңістігі қалыптасып жатыр.

Қызылқұм және Қарақұм далаларынан айырмашылығы, бұл территория аз

өсімдікті және күшті тұздалған грунт болып табылады. Бұл жақтан әр жыл

сайын 15 –тен 65 млн. тонна жіңішке дисперсті шаң мен тұз ауаға көтеріледі.

Нәтижесінде теңіздің жоғарғы бөлігі қысқарды, шаң-тұзды масса инженерлі-

дайындалған жерлерге, жайылымдарға төгіледі, нәтижесінде Қазақстан Арал

айналысындағы тұздану процестерін күшейтеді және олардың өнімілігін

төмендетеді.

Пайда болған жағдайлардың бір себебі ауылшаруашылық

мәдениеттерінің суғару режимдерінің нормаларының бұзылуы, екінші ретті

тұздануы және батпақталуы болып табылады. Қолда бар 218,8 мың га суғару

аумағының көп бөлігі – мелиоративті-пайдасыз, ал 5,5 мың га-дан көбі

ауылшаруашылық айналымнан толық шығып кеткен. Сондықтан Арал

аумағындағы экологиялық жағдайды сауықтыру үшін аумақтағы экологиялық

шаруашылық кәсібінің сұрақтарын шешу қажет. Ауылшаруашылық мәдени

дақылдарының жаңа аумақтық технологияларын ғылыми жасау талап етіледі.

Мұндай технологиялардың соңғы мақсаты – биологиялық таза өнім өндіру

және экологиялық тепе-теңдікті дестабилизациялаушы факторлардың алдын

алу [6].

В.М. Боровский түсінігі бойынша, дұрыс ауыспалы егіс төмендегідей

шаралар кешенін қарастырады: шаруашылықтың ұтымды мамандандырылуы,

барлық ұңғымаларды қарқынды пайдалану, тыңайтқыштар қолдану, топырақты

өңдеу және өсімдіктерді байыту, суғару, мелиоративтік шаралар, механизация

40

және электрофикация, барлық дақылдарды өңдеудің дұрыс технологиясы,

ауылшаруашылық зиянды заттармен күресу т.б.

Қазақстандық зерттеулер мәліметтері бойынша су минералдылығының

жоғарылауы топырақ қуыстығы мен сіңудің төмендеуіне алып келеді. 40%-ға

дейін өсімдіктер даму фазасына дейін қурайды, егер су минералдылығы 1,5-3,0

г/л болса, егер су минералдылығы 4,0 г/л болған жағдайда бұл көрсеткіш 80%-

ға дейін төмндейді.

Суғармалы жерде қиыншылықтар кәріз аумағында қанағаттанарлықсыз

жағдайымен, магистралдық каналдардан сүзілумен, кәрізді ауылшаруашылық

өндірісінің заманауи талаптарымен тиімсіз пайдаланумен және басқа негативті

факторлардың әсерінен болады. Нәтижесінде Қызылорда облысының 61245

мың га суғармалы жері қанағаттанарлықсыз жағдайда, ал 100 мың га-дан көп

жер қолда бар аумақтардың түпкі жақсаруын талап етеді. 1992 жылдан бастап

2006 жылға дейін суғармалы жер аудандары 263865 га-дан 150574 га-ға

қысқарды, дегенмен соңғы жылдары суғармалы жер ауданы қайта өсті. Қолда

бар суғармалы жерлер ауданының көлемі өскенмен, егіске жарамды жерлер

көлемі аз күйінде сақталып отыр [7].

Негізгі мелиоративтік қорлардың (25-30%) азаюы және суғару

жүйелерінің техникалық деңгейінің төмендеуімен байланысты капиталды

жөндеу және 1000 км ұзындықтағы суғару каналдарын қайта құруды талап

етеді. Суғару жүйелерінің техникалық жағдайларының төмен деңгейі белгілі

мөлшерде су-жер ресурстарының тиімді пайдалану жағдайларын төмендетеді,

нәтижесінде ауылшаруашылық өнімдерінің белгілі мөлшерде жиналмауын

және суғармалы судың артуына алып келеді [8].

Қолда бар кәріз жүйелерінің жағдайы тиімсіз, нәтижесінде топырақ

тұздылығының үрдістері және ауылшаруашылық айналымнан жердің артылуы

күшейе түседі. Қолда бар кәріздердің негізгі кемшіліктері мыналар:

- ашық кәріздеулердің жиналуы, олардың кәріздеуші қабілеттілігінің

төмендігі;

- вертикалды кәріз ұңғымалардың қатардан шығуы. Қазіргі уақытта күріш

жүйелерінде 189 тік ұңғымалар қолданусыз жатыр;

- кәріздік ұңғымалар аумағында қарсы сүзілу болмағандығы нәтижесінде

кәрізді өтімнің белгілі бөлігі сүзілген су түрінде грунтты суға айналып отыр.

41

II. ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒИ – КЛИМАТТЫҚ

ЖАҒДАЙЫ

2.1 Климаты

Қызылорда облысы Сырдария өзенінің төменгі ағысының бойында

орналасқан. Сырдария өзені оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа дейін

орналасқан. Солтүстікте Сырдария хауызы еліміздің шекарасы ретінде Қаратау

жотасының оңтүстік-батысында аралдың құмдары, Қарақұмы мен кіші

Борсықтар, оңтүстігінде Қызылқұм мен Жуанқұм құмдары арасымен өтеді.

Қарастырып отырған өлке суық ызғарлы қыс пен ыстық, құрғақ жазды

климатты тез континтентік аймақта орналасқан. Температураның ырғақтық

170-180 күн аязсыз айналымы мен вегетациялық айналымға жоғары ұзақтық

температураларымен сипатталады.

Аязды күндер көктемде әдетте сәуірдің ортасында бітеді, ал күзде

қазанның алғашқы күндерінде басталады. Климаттың мінді қыры болып, жаз

айларындағы құрғақтығы, жыл бойы 110-117 мм ғана атмосфералық жауын

жауады. Күз әдетте жауынсыз қар жамылғысы желтоқсанда ғана түседі және

қарлы жамылғының түрақты ұзақ жатуы орта есеппен 50-70 күнді құрайды. Қар

жамылғысының түсуі наурыздың ортасында белгілейді.

Желдің орташа жылдық жылдамдығы 3-5 м/сек құрайды. Желдер

солтүстік-шығыстық бағытты игереді. Қатты желді күндердің саны 45-65 күнді

құрайды.

Ауаның орташа жылдық тампературасы 8-9 0С, абсолютті максимумы 34-

380С. 10

0С жоғары температурасының оң суммасы 3700-4100

0С құрайды.

Топырақтың қату тереңдігі 67-100 см. Қарастырып отырған аймақтың

топырағы климаты күріштің орташа және ерте пісетін сорты үшін жағымды,

климаттық жағдай күріштен басқа жүгері, картоп, көкөністі бақшалы және

басқада жылу сүйгіш мәдени бақшалы көкөністерге ыңғайлы.

Сырдария өзенінің төменгі жағы үшін климаттық жағдайы

біріңғайлылығы тән: температураның айтарлықтай шайқалуы мен тез

көнтиненттілігінің көрінісі, ауаның құрғақтығы атмосфералық жауын-

шашынның аз мөлшері.

Климаттың табиғи ресурстарды тиімді пайдалануға әсерінің негізгі

формасы ретінде топырақтың өнімділігінің агроклиматтық бағасы жатады.

Сырдария өзеннің бойында орналасқан метерологиялық станциялардың

бақылауларының көп жылдық материалдарының негізінде топырақтың

өнімділігінің комплексті агроклиматтық бағалауы келтірілді (2.1-кесте).

Ол дәл қазіргі уақытта үш негізгі типтерге бөлінеді.

- Климаттық биологиялық белсенді температураның мөлшері (∑t ℃),

жауынның мөлшері (Oс), аязсыз аязсыз мезгілдің ұзақтығы (TC), жоғалу (Ес),

фатосинтетиюлық белсенді радиалзия (R), климаттің континенттілігі (К),

ауаның орташа жылдық температурасы (Т);

42

2.1 кесте - Сырдария өзеннің бойындағы топырақтың өнімділігінің

агроклиматтық бағасы

Көрсеткіш

Топырақтың өнімділігінің агроклиматтық бағасы

Қазалы Қуаң

жаңадария

Қызылорда Шиелі,

Жаңақорған

Түгіскен

1 2 3 4 5 6

Cot 10 3600-

4200

3400-4000 3600-4200 3600-4200 3600-4200

d , мм 2750 2850 2385 2010 2985

сО , мм 37,2-

157,7

115-130 81,7-163,1 71,5-162,5 150-200

оТ , сутки 180-200 175-205 180-200 180-200 180-200

CoK 77,2 80,4 79,7 76,4 78,0

R , ккал/см2 42,76 43,35 43,35 46,92 46,92

oE , мм 1060 1043 1043 1200 1211

CoT 8,0 8,9 8,9 11,1 11,1

Топырақтың өнімділігінің агроклиматтық бағасы

dМ 0,06 0,05 0,07 0,08 0,05

оЕсОуК / 0,15 0,14 0,14 0,13 0,13

cLORR / 6,78 7,14 7,14 7,70 7,70

ГТК 0,37 0,32 0,39 0,38 0,36

- Агроклиматтық гидро метерологиялық коэффициент (ГТК=10℃/∑t),

ылғалдың көрсеткіші( Ма=ОС /∑d), ылғалдың коэффициенті (КУ＝Ос /Е0),

ылғалдың бағасы (К0＝Oс /0,18∑t),құрғақтың индексі (R=R/LOC),мұндағы L –

қалыптасудың жасырын жылуы (кал/см2), құрғақтың көрсеткішы, ылғалдану

дәрежесі;

- Тәбиғи-экологиялық, топырақтың биологиялық өнімділігі(Б),

топырақ қалыптасуға жұмсалатын энергия(Q), топырақтағы гумстың

құрамының өзгеруі (Г), грунттік сумен топырақтың арасындағы ылғал алмасу

интенсивтілігі (Д), территорияның экологиялық жағдайы (Эк), топырақтың

индекісі (S), климаттың жағымдылығының көрсеткіші (СL), ауылшарушылық

мәдениеттің өнімділігі (У).

Сырдария өзеннің бойында орналасқан метеорологиялық

бақылауларының көп жылдық [9,10] материалдарының негізінде топырақтың

өнімділігінің агроклиматтық бағасы келтірілген.

Сондықтан мұндай көрсеткіштер ылғалды қамтамасыз етуші ретінде:

ылғалдандырудың коэффициенті (Ку) – 0,11- 0,15, ылғалдандырудың көрсет-

кіші (Ма) – 0,05-0,08, құрғақтылықтың индексі немесе гидрометерологиялық

43

көрсеткіші (R), - 6,78-7,70 және гидрометерологиялық коэффициент (ГТК) –

0,32-0,39, өсімдіктердің табиғи ылғалдың өте төмен қамтамасыз етуінің сипаты.

2.2 Гидрологиясы мен гидрохимиялық режимі

Сырдария өзені бойынша көпжылдық қорлық материалдың анализі

ирригациялық интенсивті дамуы мен үлкен гидротехникалық құрылымдардың

салынуы басталмастан бұрын өзенде орташа есеппен 0,25 г/л ден 0,50-0,60 г/л

дейін гидрокарбонатта кальцилы минералды заттар болған.

Ферғаналық мекеннен өзеннің суы жайлап суғаруларға бөлінеді.

Сырдария өзенннің ағынындағы қайтарымдық судың бөліміне оның мекенмен

шығуы кезінде 9,9 км3/жыл дейін көтеріледі, ағынның үзіліссіз кішіреюде ал

тұздың құрамы жайлап көтерілуде, судағы минералдану бойынша иондардың

қатынасы өзгереді [24].

Суғарудың дамуына байланысты қайтарымсыз су қолданулың саны

артуда.

Өзендік судың минералдануының жоғарлануының негізгі себебі суғару

аудандарынан өзенге минералданған коллектор судың келуі жатады.

Гидрохимиялық режиіміне су қоймалары да әсер етеді, бірақта көптеген

зерттеулер Сырдария өзеннің жоғары және төменгі ағысында олар жылдың

ішінде минералдануының азайуына әкеледі. Ал Шардара су қоймасының ролі,

Сырдария өзеннің жоғары және төменгі ағыстарын бөліп тұрады және

минералданудың жоғарлауы айтарлықтай әсер етеді [24,25].

1998 ж минералданудың орташа есеппен Қазалыда 1,397-1,594 г/л, 2008-

2009 ж 1,556 г/л құрады. Минералданудың барлық мәнісі ионды құрылымының

типі сульфатты-натрилі [26,27,28].

Сырдария өзеннің суы, әсіресе Қазақстанның шекарасына лайланған

күйде жетеді. Оңтүстік Қазақстан облыстық санэпидемстанцияның мәліметі

бойынша Өзбекстан республикасындағы өзен суының қышқылдануы 1,2 ден

6,4 мг/л дейін толқуда, азот аммиактың концентрациасы-0,02-0,8 мг/л,

нитраттар-0,1-0,02 мг/л, нитраттар-9-16,3 мг/л құрайды (Қосымша 8). Кендік

өндірістердің мазмұны 0,16 дан 0,24 мг/л дейін, фенол 0,01-0,03 мг/л-ға дейін

толқиды. Құрғақ қалдықтарлың үлкендігі 1082-1320 мг/л, хлоридтер 80-120

мг/л, сульфаттар 340-520 мг/л құрайды [11]. Толық мағлұмат 2.2-кестеде

келтірілген [29,30,31,32,33,34].

Кестеде көрсетілгендей, Арал көліне қарағанда улы химикаттардың саны

өте көп. Әр ластануы заттардың саны ШРК 5-10 рет.

Қызылорда облысының 6 мекенді пункітінде: Қызылорда қаласында,

Қазалыда, Тасбөгет, Жосалы, Қаратерек, Жаңақазалыда, облыстың тұрғындары

40% тұратын аударда Сырдария өзеннің суларын қолданады. Су өткізгіште

тазалаушы құйылғыштар суды улы химикаттардан тазарта алмайды және де

басқа ауылшаруашылық заттардан және өндірістердің құрылымынан тазарта

алмайды.

44

Арал өңіріне жақын өзен суының құрамы ұлғаяды, мысалы

Жаңақорғаннан Аралға дейін судағы сульфаттар 607 ден 878 мг/л, магний 135

тен 164 мг/л, құрғақ қалдық 1570 тен 2500 мг/л ге дейін, кен өнімі 0,31 ден 0,64

мг/л, аммиак 1,52 ден 1,80 мг/л, нитридтар 0,58 ден 1,2 мг/л дейін, 5ПК5 3,6 7,8

мг/л ге дейін өсіп отыр [35,36,37].

Осылай КДС әсерінен Сырдария өзеннің гидрохимиялық режимінде өте

қатты өзгерістер болады. Судың минералдануы көтерілді, әсіресе улы

тұздардың құрамы жоғарлайды.

Ағындық суларда улы тұздар, ауыр металдар, фэнол, мазут, ртуть, ластар

және көптеген биогенді элементтер кездеседі [38].

Қазақстан территориясында Сырдария өзеннің гидрохимиялық режимінде

Қызылорда облысының және Оңтүстік Қазақстан облыстарының суғару 10 г/л

болады. Сырдария өзеннің суына топырақтың құрамы мен қасиетіне,

ауылшаруашылық мәдениеттің өндірісі мен өніміне жағымсыз әсер етуі мүмкін.

КДС-тың гидрохимиялық элементтерінің құрамы адамның организміне кері

әсер етеді, әртүрлі ауруларды тудыруы мүмкін. Оның 80% сулы факторлармен

байланысты. Әлемде таза судың жетіспеушілігімен әр жыл сайын 25 мың адам

қайтыс болып отыр. Міне сондықтан ішетін суды болашақ ластанудан,

тартылып кетуден қорғау керек. [39,40,41,42,43,44,45,46].

Ағынды сулардың сараптануы бойынша республиканың өнеркәсіптік

кәсіпорындар мен қалалардың қалдықтарының көпшілігі құрамы бойынша

ластанушы қосылыстарды тазаласа ауылшарушылық қолданыстарында керегі

болмайтынын көрсетеді.

Арал теңізінің маңында су жетіспеушілігінің жоқтығын суғару

аймақтарын толығымен тоқтату жер шарушылығын суғарудағы суды үнемдеу

арқылы жеткізуге болады.

Оңтүстік аймақтарда табиғи суларды сапалы және сандық жағынан

тартылып қалу мүмкіндігі төніп тұр. Судың сапасының нашарлауы Сырдария

өзеннің алқабында ауылшаруашылық және экономикалық, әлеуметтік

аспектілерге кері әсер етуі мүмкін.

Қазіргі уақытта шабындық аумағы айтарлықтай қысқарды, олардың

өнімділігі төмендеді. 800 мың га дан аса аумақтың қамысты өскіндер жайіліп

кетті. Тек қана Арал теңізінің аймағында ғана шабындық 10 есеге қысқарған.

Жер мен суды ойланбай қолданудың нәтижесінде бірегейлі жануарлар

әлемі жойылып жатыр.

Арал өзінің транспорттық, кәсіптік маңызын жоғалтты, аймақтың

климатын термо реттеуші ретінде теңіздің функциясы жайылды.

Жыл сайын суғару жерлерінен Сырдария өзеніне (Қазақстанның

шекараға) 5731 м3 тұз түседі. Мұның барлығы судың ішуге және суғаруға

жарамсыздығына әкеліп соқтырады, судың сапасының бұзылуына әкеледі,

сонымен қатар, КДС-тегі гидрохимиялық элементтердің құрамы адамның

организміне кері әсер етеді [47].

Жыл сайын суғару жерінен Сырдария өзеніне (Қазақстандық шекара)

5731м тұз түседі. Бұның барлығы судың сапасының апатты нашарлауына

45

әкеліп соқтырады және ішуге де, суғаруға да жарамсыз болып қалу қаупін

төндіреді. Сонымен қатар КДС – тегі гидрохимиялық элементтердің мазмұны

адамның организміне кері әсер етеді. Аурудың әртүрлі түрлерін шақырады.

Сонымен Қазақстанның суғару жерлерінің гидрологиялық және

гидрохимиялық жағдайы нашар. Орта Азия республикалары мен жалпы

Қазақстанда суғару жүйесін қайта қарау шарттары кезінде ғана экологиялық

суғару қондырғысының жақсаруы мүмкін екендігін көрсетті. Суғару жерлерін

кең ауқымда қолдану ағын сулар мен КДС терді басқару түрінде адамдардың

антропогендік әсері нәтижесінде іске асады. Сонымен қатар Сырдария өзеніне

келіп химиялық ағындардың көлемі 1,5 есе қосылып, фосфат және гумус 3-100

есе кемиді, және топырақтың өнім беруіне интенсивті іске асуына қатты әсер

етеді.

2.3 Геология және гидрогеологиясы

Аймақ тұран ойпатында орналасқан. Түзу рельефтерімен, үлкен бөлігі

Сарысу, Шу, Сырдария өзенінің жазықтықтарын көрсетеді. Жазықтықтың

абсолютті белгілері батыста 53 м-ден оңтүстік-шығыста 200 м орташа есеппен

600 м (максимумы-1418м) шатқалы кіреді.

Геологияның құрлымында массив заманауи жоғары тақсандық және

орташа тақсанды қайырма бойынша көрсетілген. Заманауи қайырманың қуаты

3,5 м – ден 13 м – ге дейін.

Қарастырып отырған территорияның үлкен бөлігі тақсандық қайырмамен

көрсетілген. Олар Сырдария өзенінің атырау-аллювиалды жауынды көрсетеді.

Жаңақорған, Шиелі, Қызылорда, Сырдария аймақтарында аллювиалды қуаты

Арал теңізі бойынша 0-5 м–ден 80 м-ге дейін.

Суғару аймағындағы аллювиалды қайырмадағы грунтты сулардың

әртүрлі минералдануы 3-10 м тереңдікке дейін және қатты минералданған.

Химиялық құрамы бойынша грунтты сулар сульфатты-хлорлы, натрилі -

магнилі.

Осы шарттарда грунтты сулардың горизонтты сипаты келтірілген, және

тек осы грунт жердің сулану қалпына әсер етеді.

2.4 Топыраққа сипаттамасы

Сырдария өзенінің төменгі ағысының топырағы сазды батпақты болып

келеді. Күріш егілген жерлердің топырағы өте қатты, су өткізгіштік қабілеті

төмен болып келеді. Топырақтың 30 см қабатына дейін қарашірік мөлшері 2%

шамасында. Топырақтың тұздану түрі хлоридті сульфатты болып келеді.

Тұздану дәрежесі бойынша әлсіз тұзданған және қатты тұзданған топыраққа

бөлінеді. Морфологиялық қалыптасу бойынша шалғынды сортаң топыраққа

жатады. Сортаңдар барлық кесінді бойынша жоғары құрылымды тұздармен

ерекшеленеді. Тұздану түрі хлоридті-сульфатты. Механикалық құрамы

бойынша берілген топырақтар саздармен құрылған.

46

Топырақтың сараптамасы мелиоративті қатынасындағы топырақтың

жамылғысы өте ауыр жағдайда тұрғанын көрсетеді:

- Қатты және өте қатты топырақты игереді;

- Топырақ тығыздалған және сіңіретін заттарға қара шіріндінің төмен

саны);

- Кәрізді жүйенің жұмысының қанағаттандырмауы (гумусты

сулардың ағынын қанағаттандырмау);

Жоғарыда қалыптасқан мәселелерден былай, мелиоративті топтамасының

негізінде топырақтың механикалық құрамы алынған.

I топ-жеңіл механикалық құрылым (жеңіл салмақты боз топырақта)

II топ-орта механикалық құрылым (орта салмақты боз топырақ)

III топ-ауыр механикалық құрылым (ауыр салмақты боз топырақ)

Мелиоративті топтар тұздану дәрежесі бойынша топтарға бөлінеді: «а»

тұзданған, әлсіз тұзданған; «б» орташа тұзданған; «в» қатты тұзданған; «Г»

сортаңдар.

Өзенді аймақтағы топырақтардың максималды бетінің тұздануы қабаты 0-

15 см және шөлдік топырақтар кесіндісі орта бөлігінде-20-150 см. Тұздалуы

хлоридті-сульфатты кальций, натрий, магнийлі тұзды күкірт қышқылды игереді.

Сонымен қатар суғару оазистері топырақтың тұздалуы бойынша өз

аралықтарында ерекшеленеді. Оңтүстік Шиелі оазисі топырақтың, судың ең аз

тұздалумен сипатталады, Солтүстік Қазалы оазисі өте үлкен тұздалумен

ерекшеленеді.

Микрологиялық процестің жоғары карбонаттылығы органикалық

заттардың тең таралуына әкеліп соқтырады. Аймақтың барлық топырақтары

калий, фосфорларға бай, бірақ азотқа кедей. Мұнда органикалық заттарды

енгізу қажет, компоста сидерат және минаралды тыңайытқыштар, әсіресе азот.

Гумустың құрылымы 0,5 тен 4℅-дейін тербеледі, 6℅ сирек жетеді.

Тақыр жаңа құм өте үлкен массивтермен солтүстік қызылқұмда кездеседі.

10-40 см жуандықтағы құмды қапшықты құрайды. Олар жақсы ылғалданумен,

өсімдіктің қоюлығының жоғарлауымен ерекшеленеді. Тұздардың құрамы - 25℅

дейін, 60-200 см тереңдікте орналасқан, 2-қалыңдықтағы қоры-190 т/га.

Тұздануы хлоридті-сульфатты; топырақтағы гумус-1,5℅ дейін, құнарлы заттар

аз. Грунтты сулар 10-25 см тереңдікке дейін жатады, қатты минералданған,

хлорлы, 3-5℅ дейін тұзданады. Грунтты сулар 0-3 м тереңдікте тұщы және

тұзды.

Сортаңды типтің торы немесе қабықты-томпақ беттерінде, түрлі тұздары

бар. Грунтты сулар 3-7 м тереңдікте жатыр қатты минералданған-20 дан 150 г/л

дейін, хлоридті сульфатты және сульфатты-хлорлы типті, минаралдану өсімінің

мөлшері бойынша хлорға ауысады. Тұзданудың максимумы 40℅ тығыз

қалдықты бетті, тұздану профилі бойынша 3-8℅, 2-ші жуандықтағы тұздардың

қоры -832 т/га, гумус 1-3℅ шіріктің қалдығы.

Шөлді топырақтар кең түрде таралған аймақтың барлық территориясы

және үлкен әртүрлілікпен ерекшеленеді, ал Арал аймақта және кең шөлдер

қалыптасуда.

47

III. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

3.1 Жұмыс бағдарламасы

3.1.1 Зерттеу жүргізілген аймақ

Зерттеу нысаны ретінде Қызылорда облысы, Шиелі ауданының Бидайкөл

ауылшаруашылық жерінің 72 га жері алынды (3.1-сурет).

Бұл жерді Б-71-8 деп атадық, яғни мұндағы Б - Бидайкөл ұғымын берсе,

71- суғарылатын аймақтың ауданы, ал тиісінше 8 – осы суғарылатын аймақтағы

ұңғыманың реттік саны. Тәжірибе жасаған егістік Бидайкөл суғармалы егістік

шаруашылығының оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Оған ең жақын

орналасқан №8 ұңғыма. Біздің тәжірибелік егістікте 48 га жоңышқа және 24 га

сүрлемдік жүгері егілген.

Жалпы Бидайкөл ауылшаруашылық алқабын негізгі су көзін Қамыстықақ

каналынан тараған Р-5, Р-5-3, Р-5-4 каналдарынан алады (3.2, 3.3, 3.4, 3.5-

суреттер).

Ал шыққан су майда Р-5-3-4, Р-5-4, Р-5-4-4 коллектор жүйелері арқылы

негізгі К-3 коллектор жүйесіне құяды.

Шиелі ауданы бойынша 2013 жылы жалпы суғармалы жер көлемі 31118

га болды. Оның ішінде инженерлік жүйеге келтірілген суғармалы жер көлемі

25801 га, ал аудан бойынша жалпы егіс көлемі 22736 га құрады [1].

3.2-сурет. Р-5-3 каналы

48

3.1-сурет. Тәжірибе танабының жалпы орналасу схемасы (Бидайкөл суғармалы егістігі)

49

3.3-сурет. Р-5-3 каналынан егістікке су алу торабы

3.4-сурет. Б-71-8 тәжірибелік аймағынан шыққан коллектор жүйесі

50

3.5-сурет. Р-5-4 ірі коллектор жүйесі

3.1.2 Жұмыстың мақсаты мен міндеттері

Зерттеудің негізгі мақсаты. Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы

суғармалы жерлердің су-тұз режимдерін зерттеп оларды жақсарту

технологиясын қалыптастыру болып табылады.

Жұмыстың міндеті егістік жердің су-тұз режимдерін оңтайлы жағдайда

қалыптастыру болып табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі

жұмыстар жүргізілді:

- Сырдария өзенінің төменгі ағысында орналасқан суғармалы жерлердің

қазіргі су-тұз режимдері және олардың жағдайын талдау;

- дала тәжірибесін жүргізетін орынды таңдау және су тазартқыш

биотанапты орналастыру;

- тәжірибе алдында және соңында тәжірибе қойылған жердің

топырағының химиялық құрамын анықтау;

- суғармалы егістікке алынатын су мөлшерін және оның тұздылығын

анықтау;

- коллектормен шыққан су көлемін және оның тұздылығын анықтау;

- топырақты тұздан жуып-шаюды жүргізу (шаю нормасын, шаю мерзімін,

шаю ұзақтылығын және шаюға берілген судың тұздылығын анықтау);

- тәжірибе алқабының су-тұз режимдерін есептеу;

- су-тұз режимдерінің жоңышқа және сүрлемдік жүгерінің өнімділігіне

әсері;

51

- су-тұз режимдерінің экономикалық тиімділігі.

Зерттеу жұмысында 72 гектар жерді 24 гектардан 3 танапқа бөлдік. Әр

танапта яғни 3 нұсқада зерттеу жұмыстары жүргізілді және алдын-ала шектер

дайындалды. 24 гектар жерде барлығы 96 шек дайындалып, әр шектің ауданы

100х25м2 болды.

3.1.3 Зерттеу схемасы

Дала зерттеу жұмысы 72 га танапта III нұсқада жүргізілді:

- I нұсқа. Өндірістік жағдайда топырақтың су-тұз режимдері (бақылау);

- II нұсқа. Топырақты жуып-шаюдан кейінгі су-тұз режимдері;

- III нұсқа. Егістікке суды биотанап арқылы бергендегі топырақтың су-тұз

режимдері.

Әр нұсқаның ауданы 24 га (танаптың ұзындығы 1200 м, ені 200 м). Әр

нұсқаның арасында ені 2 м-лік қорғаныс алаңшасы болды (3.6-сурет).

Жалпы дала тәжірибесі 3.7–суретте көрсетілген. Сонда әр нұсқа бойынша

зерттеу учаскесі 96 шекке бөлінді. Әр шектің ұзындығы 100м, ені 25 м құрады.

3.6-сурет. Тәжірибе жүргізу схемасы

I,II,III-нұсқалар. - танапқа кірген судың су-тұз режимін өлшеу; -

танаптан шыққан судың су-тұз режимдерін өлшеу.

I нұсқада тәжірибе танабына егістікке су беру өндірістік жағдайда, яғни

жыл сайынғы суғару үрдісі бойынша берілді. Бақылау жұмысы бойынша

егістікке кірген судың және шыққан судың су-тұз режимдері анықталып

отырды.

52

3.7-сурет. 24 га танаптың схемасы

II нұсқада тәжірибе танабына егістікке су беру арнайы дайындалған

тығыз қамыс егілген биотанап арқылы өткізіліп берілді. Бақылау жұмыстары

бойынша биотанапқа кірген және шыққан судың су-тұз режимдері, сондай-ақ

егістікке берілген және шыққан судың су-тұз режимдері анықталып отырды

(3.8-сурет).

3.8-сурет. Биотанаптың схемасы

53

III нұсқада тәжірибе танабына егістікке су жуып-шаю процесінен кейін

берілді. Бақылау жұмыстары бойынша жуып-шаюға дейінгі және кейінгі су-тұз

режимдері анықталды.

Тәжірибе танабында жоңышқа және сүрлемдік жүгері егілді. Жоңышқа

палдап егілсе, жүгері қатар аралығы 70 см-ден егілді. Суғару үшін су Сырдария

өзенінен алынды.

3.1.4 Зерттеу әдістемесі

Тәжірибе кезінде судың, топырақтың химиялық құрамы, ылғалдылығы

арнайы зертханада (Қызылорда гидрогеологиялық-мелиоративтік

экспедициясы) анықталды. Анықтау кезінде әртүрлі әдістер пайдаланылды.

Топырақтағы фосфорды анықтауда колориметрлік әдістер қолданылады.

Салмағын өлшеу әдісі бойынша фосфорды (NH4)2MoO4 немесе магнезалды

қоспамен ерітіндіден тұндырып анықтайды. Лоренц әдісі бойынша фосфорды

сульфатмолибден олардың (NH4)2MoO4,Na2MoO4 молибден қышқылды

қосындылармен реакциялануда осы реакцияға қатысушы кейбір заттарды

(SnCI2, NH4VO3, NaCO3) қосымша енгізуде белгілі бір түске өзгеретін және

жарық сіңіретін ерітіндінің түзілуіне негізделген [48,49,50,51,52]. Жалпы азотты анықтаудың барлық әдістері органикалық заттарды өртеуге,

азоттың амиакқа қалыптасуына аммиакты тироленген сірке ерітіндісіне

айналдыруға негізделген.

Топырақ және судың химиялық құрамы зертханада анықталды. Яғни (pH),

жалпы азот (N), аммоний және нитрат азоттары, сульфат (SO4), хлоридтер (Cl)

Ю.Ю.Лурье және А.И.Рыбникова әдісімен анықталды. Ал кальций (Ca) және

магний (Mg) кешенді-метриялық әдіспен, калий (K), және натрий (Na)

фотометрмен, химиялық ауа қажеттілігі (ХПК) бихромат әдісімен анықталды

[53,54,55,56,57,58,59,60].

Топырақтың ылғалдылығын анықтау үшін мына теңдеу пайдаланылды:

W=P1/P100 (3.1)

Мұндағы, W-топырақ ылғалдылығы, топырақ салмағының (%) пайызбен

алынған.

Р1-буланған судың салмағы, г.

Р-абсолютті құрғақ топырақтың салмағы, г.

Кезекті суғару нормасы қабылдаған әдістемеге сәйкес, суғару алдындағы

топырақтың ылғалдылығына байланысты академик Костяковтың төмендегі

теңдеуі бойынша анықталды:

m=100H α (βЕС-β); (3.2)

m-есептік суғару мөлшері, м3/га;

Н-топырақтың есептік қабаты, м;

54

α-топырақтың көлемдік салмағы, т/м3;

βЕС-топырақтың еркін су сіңімділігі, топырақтың құрғақ салмағынан

пайызбен алынған, %;

β-топырақтың суғару алдындағы ылғалдылығы, топырақ құрғақ

салмағынан пайызбен алынған, %.

Топырақтың физикалық қасиеттері мынадай көрсеткіштер бойынша су

өткізгіштік алаңшаларды суға толтыру әдісімен, көлемдік салмақ топырақ

үлгілерін табиғи құрылымын бұзбай арнайы стаканда алу арқылы, еркіндік су

сиымдылығы термостатты өлшеу әдісімен 105оС температурада кептіріліп

анықталды. Абсолютті құрғақ топырақтан пайыздық ылғалдылығы 0,01

пайыздық дәлдікпен анықталды. Ылғалдылықты анықтау үшін топырақ

үлгілері әрбір суғару алдында және суғарғаннан кейін алынады [61,62,63,64].

Топырақ үлгілері А.Роденнің (1969) әдістемелік нұсқауларына сәйкес әр

нұсқадан 3-5 қайтара 3 нүктеден алынды. Ыза суының деңгейін бақылау

зерттеу учаскесінде орналастырылған пизометрлер бойынша жүргізіледі.

Олардың тұздану тәртібін анықтау, ұңғылардан су үлгілерін алу арқылы жүзеге

асырылды. Сонымен қатар санитарлық-эпидемиологиялық станциялардың

химиялық талдау мәліметтері пайдаланылды.

Топырақтың химиялық құрамы жыл сайын екі рет анықталып отырды,

көктемде және күзде. Топырақ үлгісі 60 см тереңдікке дейін әр 10 см тереңдікте

алынып отырды, ары қарай 100 см тереңдікке дейін әр 20 см қабатта 3

қайтарымда алынып отырды.

Топырақ ылғалдылығы бұрғылау және термостатты әдіспен анықталды.

Тұзды жуып-шаю нормасын В.Р. Волобуев теңдеуімен анықтадық

[65,66,67]:

мұндағы: – шаю нормасы, м3/га;

– топырақтың 1 метрлік қабатындағы тұздың саны, құрғақ

топырақ салмағынан, %;

– топырақтың 1 метрлік қабатындағы тұздың шектелген мәні,

құрғақ топырақ салмағынан, %;

- топырақтың тұз бергіштік көрсеткіші. Қызылорда

жағдайында бұл көрсеткіш Ж.Баймановтың мәліметі бойынша .

Тәжірибе жағдайында жуып-шаюды екі рет жүргізіп, әр бергенде

гектарына 2300 м3 су беріледі. Бірінші жуып-шаюмен екінші жуып-шаю арасы

5 күн шамасында болады.

Топыраққа келіп түскен тұз санын суғармалау нормасын сумен келетін тұз

санына көбейту арқылы табамыз. Ал топырақтан шыққан тұздың санын

коллектор суының көлемін оның тұздылығына көбету арқылы табылады.

Тәжірибелік аймақта бір шектің ауданы 0,25 гектарға тең болған жағдайда,

оған берілетін судың мөлшері 575 м3/га, яғни 575000 литр су беру керек.

Каналдың су өтімі 100 л/с.

55

сағат

Сонда 1 шекті жуып-шаю жұмысына 1,6 сағат уақыт жұмсаймыз. Ал

барлық 24 гектарды 38,4 сағат/24 немесе 2 тәулікте шайып бітіреміз. Бұл бір

реттік шаю. Екінші қайтара суды әр 5 күннен кейін жүргізіп отырамыз. Барлық

жуып-шаю процесіне 4 тәулік жұмсалды.

Сырдария өзенінің гидрохимиялық және гидрологиялық режимдері бір-

бірімен байланысты екендігі байқалады. А.Шомантаевтың мәліметі бойынша

Сырдария өзенінің төменгі ағысының өзен суының тұздылығының су өтіміне

байланысты екендігі график түрінде көрсетілген (3.10-сурет). Су өтімі көбейген

сайын оның тұздылығы азайып отырады. Су өтімі ең көп айы наурыз-мамыр

аралығында байқалады. Осы кезеңдерде судың тұздылығы 900-1000 мг/л-ге

дейін түседі (3.9-сурет). Жуып-шаю жұмысын осы мезгілде жүргізілді.

Өзен суын жалпы тұз мөлшеріндегі негізгі иондардың ара қатынасына

көп жылдық бақылауларды талдау олардың арасындағы 0,6...0,9 корреляция

коэффициенттерімен өзара байланысты анықтауға мүмкіндік берді. Анықталған

байланыстар регрессия теңдеулерімен аппроксимацияланады:

HCO3 = 0,14 - 0,01 Са = 0,07 - 0,02

Cl = 0,16 - 0,06 Mg = 0,08 - 0,01

SO4 = 0,50 - 0,07 Na+K = 0,13 - 0,01

Сырдария өзенінің төменгі ағысының гидрохимиялық және

гидрологиялық режимдерін анықтау әдістері 3.1-кестеде көрсетілген.

3.1.5 Тәжірибе танабының жалпы сипаттамасы

Шиелі ауданының ауа-райы жазда өте ыстық, қысы қатты суық келеді.

Егіске қолайлы кезең сәуір айынан бастап қазан айының ортасына дейін

созылады. Ең ыстық мезгіл шілде айы, ең салқын мезгіл қаңтар мен ақпан

айлары саналады.

Аудан көлемінде кейбір жылдары гана болмаса жалпы жауын-шашын өте

аз түседі. Ылғал қыс және көктем айларында түседі.

2013 жылғы Шиелі метеостанциясының мәліметі бойынша биылғы

түскен ылғал мөлшері 164,7 мм болды. Ең жоғарғы температура +270С, ал ең

төменгі -4,80С, орташа температура 13,3

0С құрады [13,14].

Ауылшаруашылық дақылдарын суғаратын негізгі су көзі Шиелі ауданы

бойынша Сырдария өзені болып табылады. Оның негізгі су алатын бөлігі Жаңа

Шиелі магистральді каналы арқылы Төменарық деген жерден бастау алады. Бұл

канал арқылы Ақмая, Қодаманов, Бегежанов, Жуантөбе, Бестам және басқа да

шаруашылықтар суғарылады. Қамыстықақ каналы арқылы Бидайкөл және

Жахаев ауылдарының шаруашылықтары суғарылады.

56

3.1-кесте. Жер бетіндегі суларды химиялық талдау әдістері

Су сапасының

көрсеткіштері

Әдістің атауы Әдістеменің атауы Консервациялау тәсілі Әдістің сипаттамасы

1 2 3 4 5

рН Потенциометрлі

к

Семенов А.Д. «Құрғақ

жер бетіндегі суларды

химиялық талдау

бойынша нұсқау».

Гидрометео-издат, Л.,

1977, 31-36 б.

Консервацияланбайды:

а) жаңадан іріктеп

алынған сынамаларда

анықтайды

б) 6 сағат ішінде

Әдіс рН (0 бастап 14 дейін) және

температура (0 бастап 1000С

дейін) диапазонында сутегі

иондарын анықтауға арналған

Оттегі (О2) Иодометрлік Семенов А.Д.

51-60 б.

Консервацияланбайды:

оттегінің

орнықсыздығына орай

сынамалар іріктелген

жерде жүргізіледі

Минималды анықталатын

концентрация 0,05 мг/л. Дара

сынаманы анықтаудың ұзақтығы

оны тұндыруды ескере отырып 40

мин.

Оттегін

биохимиялық

тұтыну (ОБТ)

Шыны сауыттық Семенов А.Д,

337-339 б.

Алынған сынаманы

бірден өңдеу керек. Егер

бұл мүмкін болмаса, онда

жеткізген кезде үлкен

құтыны мұзы бар

көпіршікпен қымтап

тастайды және талдау

жүргізілгенге дейін 00С

кезінде тоңазытқышта

сақтайды.

Әдіс биохимиялық тотығатын

заттардың ОБТ-ның 6 мг/л дейінгі

мәндеріне сәйкес келетін мөлшері

бар жер бетіндегі суларды

талдауға арналған

Аммоний Несслер Лурье Ю.Ю., 1 л суға 2-4 мл хлороформ Әдіс аммоний иондарының

57

иондары және

аммиак

реактивін

пайдалана

отырып,

колориметрлік

анықтау

Рыбникова А.И.

«Өндірістік төгінді

суларды химиялық

талдау» М., «Химия»

баспасы, 1974, 67-68 б.

қосумен

консервациялайды. Бұл

жағдайда сынаманы 0-30С

температура кезінде 1-3

тәулік сақтауға болады

концентрациясы 0,05-4 мг/л

табиғи суларды талдауға арналған

Нитраттар (NO2) Сульфанил

қышқылмен

және

нафталинмен

фотометрлік

анықтау

Лурье Ю.Ю. 71-72 б.

Ауызсу «Талдау

әдістері» КСРО

мемлекеттік

стандарты М., 1984,

177-178 б.

1. Консервацияланбайды

(4 сағаттан кеш емес)

2. 1 л суға 2-4 мл

хлороформ (1-2 тәулік)

3. 1 мл H2SO4 пл.1,84

г/см3 на 1л (1-2 тәу.)

Минималды анықталатын

концентрация 0,007 мг/л. Дара

сынаманы анықтаудың ұзақтығы

50 мин.

Нитриттер

(NO3)

Металл

кадмиймен

нитриттерге

дейін қалпына

келтіре отырып,

нитраттарды

анықтау

Семенов А.Д. «Құрғақ

жер бетіндегі суларды

химиялық талдау

бойынша нұсқау».

Гидрометеоиздат, Л.,

1977, 298-302 б.

1. Консервацияланбайды

(4 сағ немесе 1 тәуліктен

кешіктірмей) t=40C

2. 1 л суға 2-4 мл

хлороформ (1-2 тәу.)

3. 1 л суға 1 мл H2SO4

пл.1,84 г/см3 (1-2 тәу.)

Минималды анықталатын

концентрация 0,010 мг/л. Дара

сынаманы анықтаудың ұзақтығы 1

сағ

Карбонаттар

(СО32-

)

Гидрокарбонатт

ар (НСО3)

Су сынамасын

күшті

қышқылмен

тікелей титрлеу

әдісі

Семенов А.Д. 105 б.

Ауызсу «Талдау

әдістері» мемлекеттік

стандарты. М.,1984,

222-223 б.

Консервацияланбайды.

Анықтау 1 тәуліктен

кешіктірмей жүргізіледі.

t=40C. Тек полиэтилен

ыдысты пайдалану керек

Гидрокарбонат иондарының

минималды анықталатын

концентрациясы 10 мг/л. Дара

сынаманы анықтаудың ұзақтығы

20 мин.

Хлоридтер (Cl-) Аргентометрлік

анықтау

Семенов А.Д.

130-133 б.

Консервацияланбайды (7

тәулік ішінде)

Минималды анықталатын

концентрация 10 мг С-/л. Дара

сынаманы анықтаудың ұзақтығы

15 мин.

58

Сульфаттар

(SO42-

)

а) салмақтық

анықтау

б) турби-

диметрлік

анықтау

Семенов А.Д.

118-127 б.

Консервацияланбайды (7

тәулік ішінде)

а) Минималды анықталатын

концентрация 10 мг SO42-

/л. Дара

сынаманы анықтаудың ұзақтығы

10 сағ.

б) Минималды анықталатын

концентрация 1 мг SO42-

/л. Дара

сынаманы анықтаудың ұзақтығы

55 мин.

Кальций (Ca2+

) Б трилонмен

анықтаудың

көлемдік әдісі

а) Ауызсу «Талдау

әдістері» мемлекеттік

стандарты с.226

б) Суды жалпы

талдауға арналған

далалық

гидрохимиялық

лаборатория (ПЛАВ-

2) 29-30 б.

Консервацияланбайды (2

тәулік ішінде)

Минималды анықталатын

концентрация 0,5 мг Са2+

/л. Дара

сынаманы анықтаудың ұзақтығы

10 мин.

Магний (Mg2+

) Көлемдік әдіс

және есептеу

Семенов А.Д. «Құрғақ

жер бетіндегі суларды

химиялық талдау

бойынша нұсқау», 91-

93 б.

Консервацияланбайды (2

тәулік ішінде)

Минималды анықталатын

концентрация 0,5 мг-экв/л. Дара

сынаманы анықтаудың ұзақтығы

5-6 мин.

Фосфаттар (РО4) Фотометрлік

анықтау

Семенов А.Д.

311-313 б.

а) консервацияланбайды

(4 сағ. ішінде)

б) t=50C кезінде 1 л суға

2-4 мл хлороформ (3

тәуліктен көп емес)

Минималды анықталатын

концентрация 0,005 мгР/л. Дара

сынаманы анықтаудың ұзақтығы

40 мин.

59

3.9-сурет. Сырдарияның төменгі ағысындағы су өтімінің минерализациясының маусымдық өтімге тәуелділігі,

тұстамалар бойыншы (Төменарық, Қызылорда, Қазалы тұстамалары)

60

3.10-сурет. Сырдария өзенінің минерализациясының су өтіміне тәуелділік графигі (тұстамалар бойынша)

61

Аудан бойынша каналдарға су беру сәуір айының 3-ші жұмасынан

басталады. Ал егістікке су беру мамырдың басынан бастап тамыздың 25-не

дейін созылады [12].

Суғармалы жерлерде орналасқан құбырлар арқылы жерастылық су

деңгейі және тұздылық көрсеткіші анықталды. Шаруашылықтардағы

суғармалы жерлердің мелиоративтік жағдайы қанағаттанарлық деп табылса, тек

кейбір шаруашылық жерлердің ой және биік болуына байланысты топырақтың

механикалық құрамында өзгеріс байқалды.

Топырақтың тұздылық көрсеткіші суғарылатын су және жерасты суының

минерализациясына байланысты. Биылғы жылы жерасты су деңгейі күзде ерте

жылдам төмендеуі байқалды. Өйткені Сырдария суының деңгейі төмен болды

да, барлық суғармалы жерлердің жерасты суы тез төмендеді.

Шаруашылықта 24-ке жуык кәріз құбырлары орналастырылған. Олар

1980 жылдары салынғандықтан, қазір оның 18-і ғана жұмыс істейді. Осы

құбырлардан алынған мәліметтер және судың құрамын зерттеуге байланысты

өзіміздің жасаған мәліметтерге байланысты жердің тұздылық көрсеткіші

анықталды.

Ал жерасты суының деңгейі наурыз айында (2013 ж) 2,64 м, тұздылығы

3,52 г/л болса, маусым айында жерасты суының деңгейі 1,40 м, тиісінше

тұздылығы 2,55 г/л, ал қазан айында жерасты суының деңгейі 2,38 м,

тұздылығы 3,00 г/л болды.

Тәжірибе танабының су-физикалық, топырақтың агрохимиялық және

жерасты суының тұздылығы 3.2-кесте, 3.3-кесте, 3.4-кестелерде көрсетілген.

3.2-кесте. Зерттеу учаскесінің топырағының су-физикалық қасиеті [5].

Топырақ

қыртысы, см

Қатты

фазасының

тығыздығы,

т/см3

Кеуіктілігі, %

Көлемдік

салмағы,

г/см3

Топырақтың

ЕСС, %

1 2 3 4 5

0-10 2,60 50,77 1,28 17,2

10-20 2,62 50,00 1,31 17,8

20-30 2,62 49,24 1,33 18,2

30-40 2,61 48,26 1,35 19,8

40-60 2,63 47,53 1,38 20,1

60-80 2,65 47,93 1,38 21,6

80-100 2,67 47,20 1,41 21,8

0-100 2,63 48,56 1,35 19,5

Кестеде көрсетілгендей біз зерттеліп отырған учаскенің топырағының су-

физикалық қасиеті келтірілген. 0-100 см топырақ қабатының топырақ

62

тығыздығы, топырақ кеуектілігі, көлемдік салмағы және топырақтың ЕСС

мөлшері көрсетілген. Топырақ тығыздығы бірқалыпты болғанмен кеуектілігі

мен көлемдік салмағында өзгеріс бар екендігі байқалады.

3.3-кесте. Зерттеу учаскесінің топырағының агрохимиялық көрсеткіштері

Топырақ

қыртысы, см рН Қарашірік, %

Жалпы азот,

% Фосфор, %

1 2 3 4 5

0-10 7,7 1,42 0,057 0,246

10-20 7,7 1,35 0,059 0,186

20-30 7,5 1,20 0,051 0,158

30-40 7,8 0,86 0,036 0,114

40-60 7,9 0,64 0,023 0,098

60-80 7,72 - 0,020 0,076

80-100 7,83 - 0,018 0,063

Тәжірибе танабының топырағының жалпы тұздану сұлбасы 3.11-суретте,

сондай-ақ 3.12-суретте тәжірибе танабының топырағының 0-100 см деңгейінің

тұздылық көрсеткіші көрсетілген.

3.11-сурет. Тәжірибе танабының топырағының жалпы

тұздану сұлбасы

63

3.12-сурет. Тәжірибе танабының егістік жерлерінің

жалпы тұздылық көрсеткіші

Топырақтың тұздылығына кірген сумен қатар жерасты суының

минерализациясының да әсер ететіндігі белгілі. 3.4-кестеде біз зерттеп отырған

учаскенің жерасты суының минерализациясы көрсетілген. Яғни мұнда жалпы

тұз жиынтығы 2,284 г/л құрап отыр.

3.4-кесте. Зерттеу учаскесінің жерасты суының минерализациясы

№ СО3 НСО3 Cl SO4 Ca Mg Na Тұз

жиынтығы

г/л г/л г/л г/л г/л г/л г/л г/л

м.экв м.экв м.экв м.экв м.экв м.экв м.экв

1 2 3 4 5 6 7 8 9

1 0,000 0,207 0,340 1,076 0,190 0,140 0,330 2,284

2 0,000 3,401 9,588 22,412 9,500 11,533 14,369

Суғармалы егістікте негізінен дәндік дақылдар, сондай-ақ мал азықтық

дақылдар өсіріледі. Мұнда негізгі өсірілетін дақыл күріш, одан кейін дәндік

жүгері, ерте дәндік дақыл, жоңышқаның түрлері т.б қолға алынған. (3.13-сурет)

64

3.13-сурет. Бидайкөл ауылшаруашылық егістігіндегі

өсірілетін негізгі дақылдар

3.5-кесте. Тәжірибе алабындағы дақылдардың вегетациялық кезеңдегі

суды алу және егістікке беру мөлшері бойынша мәліметі (2013 ж).

Көрсетіштер Б-71-8 тәжірибелік

егістігі

1 2

Алынған су (жоспар), млн.м3 1,11

Алқапқа жіберілген су (жоспар), млн.м3 1,01

Алынған су (нақты), млн.м3 0,90

Алқапқа жіберілген су (нақты), млн.м3 0,68

Қашыртқыға түскен су көлемі, млн.м3 0,18

ПӘК (КПД) 0,82

Жауын-шашын (2013 жыл, жылдық орташа), мм 164,7

Сондай-ақ егістіктен шыққан қашқан сулар Р-5-3-1 коллекторы арқылы

сыртқа шығарылады. 3.14-суретте біз тәжірибе жасаған аймақтың

топырағындағы жалпы тұздардың саны көрсетілген.

65

3.14-сурет. Тәжірибе аймағындағы топырақтағы

тұздардың көрсеткіші

Тұз режимін жақсарту мақсатында 2012-2013 жылдары 2 рет жуып-шаю

жұмысын жүргіздік. Ол кезде 72 га жердің топырақтағы бастапқы тұз мөлшері

құрғақ топырақ салмағынан 1,757% болды. Жуып-шаю жұмыстары Бидайкөл

шаруашылық мекемесімен бірігіп жасалды [48].

3.2 Тәжірибе танабының су-тұз режимдері

3.2.1 Топырақтың өндірістік жағдайдағы су-тұз режимдері (I-нұсқа)

Ауданы 24 га өндірістік танапта (I-нұсқа) маусым кезінде 0,22 млн.м3 су

берілді (3.6-кесте). Ол берілген судың тұздылығы 1,41 г/л. Сонда осы сумен

топыраққа 0,33 мың т тұз түсті (3.7-кесте).

Су тепе-теңдігінің элементтері:

1. I-нұсқадағы 24 га тәжірибелік аймағына берілген су көлемі 0,22

млн.м3;

2. Магистралды каналдардан судың сіңіру шығындары алынған су

жиынтығы мөлшерінде есептелді.

cу жиынтығы (водозабор)х(1-ПӘК(КПД) каналы) м3/с;

=0,22*(1-0,65)=0,07 млн.м3

3. «Союзгипрорис» мәліметі бойынша жер астылық судың келуі және

кетуі бірдей деп есептелген.

4. Метеостанцияның мәліметі бойынша 2012-2013 жылдар

аралығында атмосфералық ылғалдың жиынтығы 164,7 мм.

164,7 мм * 10 * 72 га = 0,12 м3/с

5. «Гидрогеология» институтының мәліметі бойынша булану қосындысы

∑Z өсімдіктерінің белгілі булануы көрсеткішті және қозғалуына тең.

Fобщ – жалпы көлемі 24 га;

Fл – жоңышқаның жалпы көлемі 16 га;

Fсж – cүрлемдік жүгерінің жалпы көлемі 8 га;

Zл – жоңышқа жерінің суының булануы 12 га;

Zсж – сүрлемдік жүгерінің жерінің суының булануы 0,80 га;

66

мың м3/га

6. Дренажды қашыртқы суы 0,06 млн.м3 болды.

7. Вертикальді судың сіңірілуі күрішті алқаптарда Союзгипрорис мәліметі

бойынша 0,10 мың м3/га.

Барлық суғармалы, суармайтын егіс алқаптарындағы су тепе теңдігінің жер

астылық судың көтерілуі;

м

3.6-кесте. Су тепе-теңдігі (I-нұсқа)

Су тепе-теңдігінің

элементтері

2012 жыл,

млн.м3

2013 жыл,

млн.м3

1 2 3

Кіріс

Берілген су 0,22 0,20

Атмосфералық ылғал 0,12 0,11

МК сіңірілген су 0,07 0,05

Барлығы 0,41 0,36

Шығыс

Булану қосындысы 0,08 0,08

Дренажды қашыртқы

суы

0,06 0,07

Вертикалды сіңірілу 0,10 0,10

Барлығы 0,24 0,25

Тепе-теңдігі 0,15 0,11

Тұз тепе-теңдігінің элементтері:

1. Топырақ тұздылығының қорының өзгерістерін төмендегідей

формуламен анықтадық:

- канал суларынан келетін тұз 0,22х1,50=0,33 мың т;

- сіңіру суларымен келетін тұз 0,07х1,50=0,10 мың т;

– атмосфералық ылғалдар арқылы келетін тұз 0,12х0,85=0,10 мың т;

- коллекторлы-қашыртқы арқылы кететін тұз 0,06х3,88=0,23 мың т;

- дақылдың өнімі арқылы кететін тұз 0,12 мың т.

67

3.7-кесте. Тұз тепе-теңдігі (I-нұсқа)

Тұз тепе-теңдігінің

элементтері

2012 жыл, мың т 2013 жыл, мың т

1 2 3

Кіріс

Суғарылатын судан 0,33 0,29

Сіңірілген судан 0,10 0,10

Атмосфералық түскен

ылғалдан

0,10 0,09

Барлығы 0,53 0,48

Шығыс

Коллектор-қашыртқы

суынан

0,23 0,20

Егін өнімінен 0,12 0,12

Барлығы 0,35 0,32

Тепе-теңдігі 0,18 0,16

Сонда су тепе-теңдігі кірісі 0,41 млн.м3 болса, ал шыққан су 0,24 млн.м

3

болды. Айырмасы 0,15 млн.м3 су жоғалып отыр. Ал тұз тепе-теңдігі кірісі 0,53

мың тонна, ал шығысы 0,35 мың тонна болды. Айырмасы 0,18 мың тонна тұз

топырақта қалып отыр. 2013 жылы өзгеріс байқалмады. Жалпы берілген су 0,36

млн.м3 болса шыққан су 0,25 млн.м

3, яғни 0,11 млн.м

3 су жоғалып отыр. Тұз

тепе-теңдігі де келген сумен 0,48 мың т тұз түссе, шыққан тұз мөлшері 0,32

мың тонна, 0,16 мың тонна тұз топырақта қалып отыр.

Әрине бұл өнімге кері әсерін тигізетіні сөзсіз. Бұл нұсқада жуып шаю

жұмыстары жүргізілген жоқ.

Сонымен қазіргі кезде топырақтың су-тұз тепе-теңдігін жақсарту үшін 2

жыл жуып-шаю жұмысы жүргізілді. Шаюды күзде немесе ерте көктемде

жүргізген тиімді. Себебі бұл кезде Сырдария өзенінің суы жоғары болады,

тиісінше тұз мөлшері аз болады.

3.2.2 Топырақтағы тұзды жуып-шаю (II-нұсқа)

II-нұсқада тәжірибе кезінде 2 жыл қатарынан ерте көктемде топырақтағы

тұзды жуып-шаю жұмысы жүргізілді.

Шаю жұмысын жүргізу үшін алдымен танапты шектерге бөліп, суғару

және кәріз жүйелері дайындалды. Шаю нормаларын анықтауда Қызылорда

облысында пайдаланылып жүрген графиктерді еске алдық.

68

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

1 2 3 4 5

Тұздану дәрежесі

Шаю нормасы,

тек.м/га

3.15-сурет. 1-ші аймақтағы тұздану дәрежесіне байланысты шаю нормасы

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

1 2 3 4 5

Тұздану дәрежесі

Шаю нормасы,

тек.м/га

3.16-сурет. 2-ші аймақтағы тұздану дәрежесіне байланысты шаю нормасы

0

5000

10000

15000

20000

1 2 3 4 5

Тұздану дәрежесі

Шаю нормасы,

тек.м/га

3.17-сурет. 3-ші аймақтағы тұздану дәрежесіне байланысты шаю нормасы

Осы графиктер бойынша шаю нормасының мәндері 3.8–кестеде

көрсетілген.

3.8-кесте. Ұсынылып отырған шаю нормасының мәндері

Аймақтар Негіздеп шаюдың ұсынылып

отырған мәні, м3/га

Негіздеп шайылатын

жердің ауданы, га

1 10000 1194

2 12000 751

3 15000 1504

Барлығы 37000 3449

69

Шаю нормасы тікелей топырақтың тұздану мөлшеріне байланысты.

Аймақтар бойынша ұсынылып отырған шаю нормалары төмендегідей:

1- аймақ үшін -10000 м3/га;

2- аймақ үшін - 12000 м3/га;

3- аймақ үшін – 15000 м3/га.

Сондықтан бастапқы тұздылықты дұрыс анықтау суды үнемдеуге зор

әсерін тигізеді. Коллекторлы-қашыртқылы тізбектің аймақтарға байланысты

және топырақ суының тереңдіктеріне байланысты анықталады:

1- аймақ үшін 255 м –топырақ суы 1,5 м тереңдікте жатқан кезде, 375 м

дейін, топырақ суы 3,0 м тереңдікте жатқанда, 2- аймақ үшін сәйкес 140-230м;

3- аймақ үшін 90-150 м аралығында.

Біздің зерттеліп отырған аймақтың топырақ және судың химиялық

құрамы лабораторияда анықталды. Яғни (pH), жалпы азот (N), аммоний және

нитрат азоттары, сульфат (SO4), хлоридтер (Cl) Ю.Ю.Лурье және

А.И.Рыбникова [] әдісімен анықталды. Ал кальций (Ca) және магний (Mg)

кешенді-метриялық әдіспен, калий (K), және натрий (Na) фотометрмен,

химиялық ауа қажеттілігі (ХПК) бихромат әдісімен анықталды

[89,90,91,92,93,94,95,96,97,98,99,100,101,102,103,104].

Топырақтың химиялық құрамы жыл сайын екі рет анықталып отырды,

көктемде және күзде. Топырақ үлгісі 60 см тереңдікке дейін әр 10 см тереңдікте

алынып отырды, ары қарай 100 см тереңдікке дейін әр 20 см қабатта 3

қайтарымда алынып отырды.

Жуып-шаю нормасын анықтайтын әдістер көп [105,106,107,108,109].

Тәжірибе кезінде тұзды жуып-шаю нормасын В.Р. Волобуев теңдеуімен

анықтадық:

мұндағы: – шаю нормасы, м

3/га;

– топырақтың 1 метрлік қабатындағы тұздың саны, %;

– топырақтың 1 метрлік қабатындағы тұздың шектелген мәні,

%;

- топырақтың тұз бергіштік көрсеткіші. Қызылорда

жағдайында бұл көрсеткіш Ж.Баймановтың мәліметі бойынша [110].

Тәжірибе жағдайында жуып-шаюды екі рет жүргізіп, әр бергенде гектарға

2300 м3 су беріледі. Бірінші жуып-шаюмен екінші жуып-шаю арасы 5 күн

шамасында болады.

Топыраққа келіп түскен тұз санын суғармалау нормасын сумен келетін

тұз санына көбейту арқылы табамыз. Ал топырақтан шыққан тұздың санын

коллектор суының көлемін оның тұздылығына көбету арқылы табылады

[111,112,113,114].

Тәжірибелік аймақта бір шектің ауданы 0,25 гектарға тең болған жағдайда,

оған берілетін судың мөлшері 575 м3/га, яғни 575000 литр су беру керек.

Каналдың су өтімі 100 л/с.

70

сағат

Сонда 1 шекті жуып-шаю жұмысына 1,6 сағат уақыт жұмсаймыз. Ал

барлық 24 гектарды 38,4 сағат/24 немесе 2 тәулікте шайып бітіреміз. Бұл бір

реттік шаю. Екінші қайтара суды әр 5 күннен кейін жүргізіп отырамыз. Барлық

жуып-шаю процесіне 4 тәулік жұмсалды.

Шектегі тұзды жуып-шаю кезіндегі берілген су 3.17, 3.18-суреттерде

көрсетілген.

3.18-сурет. Шаю жұмысы кезіндегі шекке су беру

Осы жуып-шаю нормасын жүргізудің алдында кезекті төмендегідей

жұмыстар жүргізілді:

- танапты тегістеу;

- қоршау белдеулерін 0,25 м биіктікте дайындау;

- канал жүйелерін қалыпқа келтіру, чектерге су беру үшін

трапециалды Томпсон суағар (водослив) жүйесін дайындау;

- жуып-шаюға дейін 2012 жылдың наурыз айының басында

жүргізілді.

71

3.19-сурет. Шектегі су көрінісі

Көптеген ғалымдар суғармалы жерлерді сортаңданудан сақтаудың төменгі

шараларын ұсынып отыр: []

- жер асты су деңгейін жер бедерінен бастап 2,5 м. төмен орналасуын

қамтамасыз ету;

- жер асты судың тұздану түрімен тұздану дәрежесін ескеріп іс-

шараларды іске асыру;

- суармалы жерлердің физикалық қасиеттерін, әсіресе сүзілу

дәрежесін ескеріп іс-шаралар жасау;

- топырақтың қуыстылығының тек 75% ылғалдандыру арқылы

баптақтануды болдырмау және өсімдікке қажетті ауа режимін

сақтау;

- кез-келген өсімдікке өсіп-өну кезеңінде судың минерализациясын 1-

3 г/л асырмау;

- топырақтағы сода мен хлоридтер қоспалары мөлшерін азайту

шаралары;

- сүзілуге қарсы күресу шараларын қолдану;

- топырақтың тұздану дәрежесіне байланысты оптимальді шаю

нормаларын анықтау;

- топырақтың тұздану дәрежесіне байланысты қашыртқы

каналдардың орналасу жиілігін және параметрлерін анықтау.

Жуып-шаю нормасының жалпы нәтижесі 3.9-кестеде көрсетілген.

Ал 3.20-суретте кестенің гистограммалық үлгідегі бейнесі берілген.

72

3.20-сурет. Алқапты жуып-шаю нормасының динамикасы

3.9-кесте мен 3.20-суретте көрініп тұрғандай Бидайкөл ауылшаруашылық

егістігіндегі біз зерттеуге алған Б-71-8 тәжірибелік аймағындағы алғашқы

кездегі бастапқы тұз саны 1,757 % болған. Бұл көрсеткішпен бұл аймақтан

жақсы өнім алу өте қиын болатын. Өсімдікке тиімді тұз көрсеткіші шамамен

0,3-0,5 %/мг-экв төңірегінде болуы тиіс. 2 жылда Волобуев әдісі бойынша

жуып-шаю нормасын жүргізу арқасында тұздардың саны 1,757 %

көрсеткішінен 0,422 % түсті. Жоңышқа мен сүрлемдік жүгерінің өнімділігі де

жоғарылады [115,116,117,118].

Тәжірибелік танаптың 72 га жерінде 48 га жоңышқа және 24 га сүрлемдік

жүгері дақылы егісі айқындалған. [119,120,121,122,123].

Төмендегі екі кесте мәліметтері бойынша II-нұсқада тәжірибе танабына

2012 жылы келген су 0,39 млн.м3, ал шыққан су 0,26 млн.м

3. Айырмасы 0,13

млн.м3 су жоғалып отырса, 2013 жылы бұл көрсеткіш тиісінше келген су 0,36

млн.м3, ал шыққан су 0,26 млн.м

3, айырмасы 0,10 млн.м

3, яғни су тепе-

теңдігінің біршама жақсарғаны байқалады. Ал 2012 жылы топыраққа келген тұз

мөлшері 0,41 мың тонна, ал шыққан тұз 0,35 мың тонна болғанда, айырмасы

0,06 мың тонна тұз топырақта қалып қойса, ал бұл көрсеткіштер 2013 жылы

тиісінше топыраққа келген тұз мөлшері 0,39 мың тонна, ал шыққан тұз 0,35

мың тонна, айырмасы 0,04 мың тонна тұз топырақта қалып отыр. I нұсқамен

салыстырғанда топыраққа тұз аз түскендігі байқалады. Бұл егістіктің алдында

жуып-шаю жұмыстарының жүргізілгендігінен болып отыр.

73

3.9-кесте. III-нұсқада тәжірибелік аймағындағы 2 жылдағы жуып-шаю нормасының көрсеткіштері, құрғақ топырақ

салмағынан, %

№ Көрсеткіштер CO3 HCO3 Cl SO4 Ca Mg Na Тұздардың

саны

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

2 0 1 2 ж ы л

1 Топырақтағы бастапқы тұз саны (2012

жылдың наурыз айында алынған мәлімет) 0,000

0,029 0,109 1,124 0,194 0,108 0,193 1,757

0,48 3,08 23,42 9,70 8,90 8,38

2

Бірінші жуып-шаю нормасынан кейінгі тұз

саны (наурыз айының 19-нан басталып 28-

не аяқталды)

0,000

0,014 0,083 0,831 0,159 0,082 0,163

1,332 0,23 2,37 17,31 7,95 6,78 7,09

3

Екінші жуып-шаю нормасынан кейінгі тұз

саны (сәуір айының 2-нен басталып 11-не

аяқталды )

0,000

0,008 0,059 0,526 0,124 0,058 0,131

0,906 0,13 1,68 10,96 6,20 4,79 5,69

2 0 1 3 ж ы л

1 Топырақтағы бастапқы тұз саны (2013

жылдың наурыз айында алынған мәлімет)

0,000 0,015 0,086 0,822 0,152 0,084 0,169 1,328

0,25 2,46 17,12 7,60 6,94 7,35

2 Бірінші жуып-шаю нормасынан кейінгі тұз

саны (наурыз айының 24-нен басталып

сәуір айыныңы 2-не аяқталды)

0,000 0,007 0,052 0,513 0,105 0,053 0,128 0,858

0,11 1,48 10,69 5,25 4,38 5,56

3 Екінші жуып-шаю нормасынан кейінгі тұз

саны (сәуір айының 7-нен басталып 16-на

аяқталды )

0,000 0,003 0,027 0,206 0,063 0,022 0,101 0,422

0,05 0,77 4,29 3,15 1,82 4,39

Айырмашылық (+-) 0,000 0,026 0,082 0,918 0,131 0,086 0,092 1,335

74

II-нұсқадағы, яғни жуып-шаю жұмыстарынан кейінгі су-тұз режимдері

(3.10, 3.11-кестелер).

3.10-кесте. Су тепе-теңдігі (II-нұсқа)

Су тепе-теңдігінің

элементтері

2012 ж,

млн.м3

2013 ж,

млн.м3

1 2 3

Кіріс

Берілген су 0,21 0,20

Атмосфералық ылғал 0,12 0,11

МК сіңірілген су 0,06 0,05

Барлығы 0,39 0,36

Шығыс

Булану қосындысы 0,08 0,08

Дренажды қашыртқы

суы

0,07 0,07

Вертикальді сіңірілу 0,11 0,11

Барлығы 0,26 0,26

Тепе-теңдігі 0,13 0,10

3.11-кесте. Тұз тепе-теңдігі (II-нұсқа)

Тұз тепе-теңдігінің элементтері 2012 ж

мың.тн

2013 ж

мың.тн

1 2 3

Кіріс

Суарылатын судан 0,25 0,25

Сіңірілген судан 0,06 0,05

Атмосфералық түскен ылғалдан 0,10 0,09

Барлығы 0,41 0,39

Шығыс

Коллекторлы-қашыртқы суынан 0,26 0,26

Егін өнімінен 0,09 0,09

Барлығы 0,35 0,35

Тепе-теңдігі 0,06 0,04

3.2.3 Су тазалағыш биотанап (III-нұсқа)

III-нұсқада суғару үшін суды арнайы биотанап арқылы жіберіп отырдық.

Бұл танаптың мақсаты суғаруға алынған суды тазарту болып табылады.

75

Биотанапқа су Қамыстықақ каналы арқылы беріліп Р-5-3 каналымен

шығып егістікке беріліп отырды. Тәжірибе бойынша биотанапқа 2013 жылы

берілген және шыққан судың химиялық құрамы 3.12-кестеде көрсетілген.

3.12-кесте. Биотанапқа берілген және шыққан судың құрамы (орташа

есеппен), мг/л

№ Ингредиенттер 2012 жыл 2013 жыл

Берілген

су

Шыққан

су

Берілген

су

Шыққан

су

1 рН 7,2 6,8 7,2 6,7

2 НСО3 272,0 258,0 268,0 245,0

3 Cl 240,0 229,0 243,0 219,0

4 SO4 1202,0 896,0 1103,0 871,0

5 Ca 241,0 181,0 216,0 158,0

6 Mg 128,0 103,0 120,0 98,0

7 Na+K 331,0 285,0 299,0 244,0

8 азот 24,0 16,0 21,0 12,0

9 фосфор 8,0 5,0 8,0 5,0

10 мұнай өнімдері 0,603 0,201 0,598 0,292

11 БПК5, мг-экв/л 28,0 20,0 29,0 21,0

12 Жалпы тұздылығы 2414,0 1952,0 2249,0 1835,0

Осы кестеде көрсетілгендей биотанаптың суды тазартушылық қабілеті

бар екендігі байқалады. Берілген судың жалпы тұздылығы 2012 жылы 2414,0

мг/л болды. Ал шыққан судың тұздылығы 1952,0 мг/л болды. Ал 2013 жылы

берілген судың жалпы тұздылығы 2249,0 мг/л болса, шыққан судың тұздылығы

1835,0 мг/л болды. Яғни, судың тұздылығы 12-17%-ға азайып отырды.

Мұндай биотанапты Украина ғалымдары да ұсынып отыр. Олардың

мәліметі бойынша азотқышқылды қорғасыны бар (2 г/л) суда қамыс өте жақсы

өскені байқалды. Мысалы бұл қорғасынның 3-5 мг/л мөлшері адамға және

жануарларға өте қауіпті. Осы өсімдіктің әр см2 жапырағында 22500 саңылау

бар. Осы саңылаулар арқылы қамыс бойына судағы барлық зиянды заттарды

сорып отырады. Сонымен қатар дала Тортуласы және қиыршығыс гречихасы

судан ауыр металдарды сіңіретіндігі белгілі. Сонымен қатар биотанапға екпе

ағашын отырғызғанда тиімді болып есептеледі. Олар судан әртүрлі заттарды

сыртқа шығарып отырады.

76

3.21 – сурет. Биотанаптағы тығыз өскен қамыс

Қамыс наурыз айында егілді. Маусым айында оның биіктігі 1,2 м-ге

жетті.

3.22 – сурет. Биотанаптағы су өту процесі

Мұндай биотанаптар Казань қаласының түбінде төгінді суларды тазарту

үшін пайдаланған [68,69,70]. Биотанапда егілетін қамыстың әртүрлі сорттарын

77

егу арқылы (тростник, арундова) оның тазартушылық қабілетін жоғарлатуға

болады.

Топыраққа сумен келетін тұзды азайту үшін жуып-шаюды ақпан айының

аяғы мен наурыз айының басында Сырдарияның суы максималды деңгейде

болған кезде жүргізіп отырдық. Су неғұрлым көп болған сайын оның

тұздылығы азая береді.

Соңғы онжылдағы Қызылорда облысы бойынша су тепе-теңдігінің

көрсеткіші, яғни өзге республикалардан немесе облыстан келетін су мөлшері,

қайтарма сулар көлемі өзгеріп отырды. 2004 жылдан бері Аралды құтқару

жобасы негізінде Сырдариядағы су мөлшері немесе ағын көлемі жыл сайын

көтеріліп отырды, тек 2011 жылы ол 60% төмендеп кетті. Бірақ 2012 жылы

қайта қалыпқа келді (Қосымша 6)

III-нұсқадағы, яғни биотанаптан шыққан суды егістікке берген кездегі су-

тұз режимдері (3.13, 3.14-кестелер).

3.13-кесте. Су тепе-теңдігі (III-нұсқа)

Су тепе-теңдігінің

элементтері

2012 ж,

млн.м3

2013 ж,

млн.м3

1 2 3

Кіріс

Берілген су 0,19 0,18

Атмосфералық ылғал 0,12 0,11

МК сіңірілген су 0,06 0,05

Барлығы 0,37 0,34

Шығыс

Булану қосындысы 0,08 0,08

Дренажды қашыртқы

суы

0,07 0,07

Вертикальді сіңірілу 0,11 0,11

Барлығы 0,26 0,26

Тепе-теңдігі 0,11 0,08

3.14-кесте. Тұз тепе-теңдігі (III-нұсқа)

Тұз тепе-теңдігінің элементтері 2012 ж

мың.тн

2013 ж

мың.тн

1 2 3

Кіріс

Суарылатын судан 0,20 0,19

Сіңірілген судан 0,06 0,05

Атмосфералық түскен ылғалдан 0,10 0,09

Барлығы 0,36 0,33

Шығыс

78

Коллекторлы-қашыртқы суынан 0,26 0,24

Егін өнімінен 0,09 0,08

Барлығы 0,35 0,32

Тепе-теңдігі 0,01 0,01

Осы екі кесте мәліметтері бойынша III-нұсқада тәжірибе танабына 2012

жылы келген су 0,37 млн.м3, ал шыққан су 0,26 млн.м

3. Айырмасы 0,11 млн.м

3

су жоғалып отырса, 2013 жылы бұл көрсеткіш тиісінше келген су 0,34 млн.м3,

ал шыққан су 0,26 млн.м3, айырмасы 0,08 млн.м

3, яғни су тепе-теңдігінің

біршама жақсарғаны байқалады. Ал 2012 жылы топыраққа келген тұз мөлшері

0,36 мың тонна, ал шыққан тұз 0,35 мың тонна болғанда, айырмасы 0,01 мың

тонна тұз топырақта қалып қойса, ал бұл көрсеткіштер 2013 жылы тиісінше

топыраққа келген тұз мөлшері 0,33 мың тонна, ал шыққан тұз 0,32 мың тонна,

айырмасы 0,01 мың тонна тұз топырақта қалып отыр. Басқа нұсқалармен

салыстырғанда топыраққа тұз аз түскендігі байқалады. Мұның барлығы

биотанап арқылы суды өткізіп барып егістікке бергендігінен болып отыр.

3.3 Су-тұз режимдерінің дақылдың өсіп-өнуіне және өніміне тигізген

әсері

3.3.1 Сүрлемдік жүгерінің өніміне тигізген әсері

Жүргізген іс-шаралар (биотанап, жуып-шаю) тәжірибе танабында

жүргізілген сүрлемдік жүгерінің өсіп-өнуіне және өніміне едеуір әсер етті.

Зерттеу нәтижесі көрсеткендей, вегетациялық кезеңде жүгері дақылының

өсіп-өнуі мен дамуы III-нұсқада суды биотанап арқылы өткізіп бергенде

қарқынды жүрді.

Бір суғарғанда жүгері дақылының жапырағының ауданы 7600 см2 жетті

(3.15-кесте). Бұл жерде атап көрсететініміз, жүгері дақылының жапырағының

ауданының өсіп дамуы III-нұсқада суды биотанап арқылы жібергенде I-нұсқаға

қарағанда 3000 см2 жоғары болды.

Жүгері дақылының жапырағының өсуінің ең жоғарғы көрсеткіші (7600

см2) екінші жылы (2013 ж) тіркелді, яғни өсімдік бойы жинау кезінде 220 см-ге

жетті.

3.15-кесте. Тәжірибелік алқаптардағы жүгері дақылының өсімі

Нұсқалар Көрсет-

кіштер

15.06 01.07 15.07 01.08 25.08

1 2 3 4 5 6 7

2012 жыл

I-нұсқа Н, см 38,0 104,0 135,0 152,0 160,0

S, см2 92,0 1109,0 2600,0 4100,0 4300,0

II-нұсқа Н, см 41,0 120,0 142,0 165,0 202,0

S, см2 102,0 1860,0 2800,0 5400,0 6260,0

79

III-нұсқа Н, см 52,0 128,0 155,0 175,0 210,0

S, см2 106,0 2001,0 3020,0 5800,0 7200,0

2013 жыл

I-нұсқа Н, см 41,0 110,0 138,0 158,0 162,0

S, см2 102,0 1200,0 2630,0 4300,0 4401,0

II-нұсқа Н, см 50,0 126,0 150,0 170,0 212,0

S, см2 121,0 1910,0 2910,0 5600,0 6800,0

III-нұсқа Н, см 56,0 135,0 162,0 181,0 220,0

S, см2 123,0 2200,0 3140,0 6310,0 7600,0

Жапырақ ауданының орта тәуліктік өсімі төмендегі кестеде көрсетілген

(3.16-кесте)

3.16-кесте. Жүгері жапырағының ауданының орта тәуліктік өсімі

Нұсқалар Жылдар 15.06 нан

30.06 дейін

01.07 нан

15.07 дейін

16.07 нан

31.07 дейін

01.08 нан

жинауға

дейін

1 2 3 4 5 6

I-нұсқа 2012 67,8 99,4 100,0 10,0

2013 73,2 95,33 111,33 5,05

II-нұсқа 2012 117,2 62,66 173,33 43,0

2013 119,27 66,67 179,33 60,0

III-нұсқа 2012 126,33 67,93 185,33 70,0

2013 138,47 62,67 210,67 65,0

Жапырақтың ең жоғарғы өнімі шілде айының екінші жартысында

байқалды. Бұл кезде жүгері дақылының шашақтанып гүлдену фазасы кезеңі

жүреді.

Жүгері дақылын жинау кезінде әр нұсқада өнім үлгісін алып отырдық

(3.17-кесте).

3.17-кесте. Жүгері егісін жинау есебі, ц/га.

Нұсқалар 1-ші

қайталау

2-ші

қайталау

3-ші

қайталау

Орташа

өнім

Өзгеріс,

I-нұсқамен

салыстырғанда

1 2 3 4 5 6

2012 жыл

I-нұсқа 348 380 352 360

II-нұсқа 385 390 395 390 +30

III-нұсқа 390 410 400 400 +40

2013 жыл

80

I-нұсқа 363 366 375 368

II-нұсқа 410 420 430 420 +52

III-нұсқа 442 460 451 451 +83

НСР05 – 27 ц/га, Р,% - 3%

Топырақтағы тұзды жуып-шаю нұсқасында жүгері өнімі I-нұсқаға

қарағанда (өндірістік жағдай) 30-52 ц/га, ал III-нұсқада (суды биотанап арқылы

жібергенде) жүгері өнімі I-нұсқаға қарағанда 40-83 ц/га көп болып отыр.

Өнімнің ең көбі III-нұсқада байқалды.

3.3.2 Жоңышқаның өніміне тигізген әсері

Тәжірибе басталған жылы жоңышқа дақылы екінші жылдық болды.

Жоңышқа дақылы 7 реттен суғарылып әр гектарына 5700 м3/га су берілді.

Жоңышқа дақылы үш рет орылды. Бірінші орымда I-нұсқа бойынша 116, 171,

131 (418 ц/га), II-нұсқада осы ретпен 126, 177, 163 (466 ц/га), III-нұсқада осы

ретпен 131, 183, 171 (485 ц/га) болды. Жоңышқадан түскен өнім 3.18–кестеде

көрсетілген.

3.18-кесте. Жоңышқа дақылының өнімділігі, ц/га

Нұсқалар 1-ші

қайталау

2-ші

қайталау

3-ші

қайталау

Орташа

өнім

Өзгеріс, I-

нұсқамен

салыстырғанда

1 3 4 5 6 7

2012 жыл

I-нұсқа 412 424 418 418

II-нұсқа 462 468 468 466 +48

III-нұсқа 475 490 490 485 +67

2013 жыл

I-нұсқа 410 414 412 412

II-нұсқа 452 462 460 458 +46

III-нұсқа 470 482 476 476 +64

Кестеде көрсетілгендей 2012 жылы I-нұсқаға қарағанда II-нұсқада 48ц/га

қосымша өнім алынса, III-нұсқада I-нұсқаға қарағанда қосымша 67 ц/га өнім

алынды. 2013 жылы осы ретпен II-нұсқада қосымша 46 ц/га, III-нұсқада 64 ц/га

өнім алынды.

81

IV-БӨЛІМ. СУҒАРМАЛЫ ЖЕРЛЕРДІҢ СУ РЕЖИМДЕРІ

4.1 Бидайкөл ауылшаруашылық егістігінің су режимдері

Шиелі ауданына қарасты Бидайкөл ауылшаруашылық жері суды

Қамыстықақ каналынан алады. Қамыстықақ каналынан Р-5-3 және Р-3-4

каналдары арқылы суғармалы алқаптарға су жіберіледі. 2013 жылы

Қамыстықақ каналынан алынған су мөлшері 44,36 млн.м3, ПӘК көрсеткіші 0,61

құрады (4.1-кесте).

4.1-кесте. Қамыстықақ каналынан үш жылда алынған су мөлшері

Жылдар Суғарыл

ғаны, га

Су көзінен алынған су

мөлшері, млн.м3

ПӘК Суғару

нормасы,

брутто

өтім м3/га

жоспар нақты

1 2 3 4 5 6

2011 1610 22,58 22,58 0,59 11610

2012 1580 31,13 32,77 0,59 13150

2013 1980 45 44,36 0,61 18440

Егілген жүгері және жоңышқа дақылдарын суғару шаруашылықтың

алдын-ала жасалған суғару графигі бойынша жүргізіліп отырды.. 2012-2013

жылдары (7 қосымшалар) ауа-райы ұқсас болғандықтан бұл жылдары суғару

схемасында айтарлықтай өзгеріс болған жоқ. Бұл жылдары суғару 5 рет

жүргізілді.

4.2-кесте. Дақылдардың суғару режимі (I-нұсқада шаруашылық жағдай)

Дақылдар Айлардағы

суғару саны m, м

3/га

М,

м3/га

Суғару мерзімі Ұзақтығы

1 2 3 4 5 6

2012 жыл

Жүгері

маусым-2 рет 900, 900

4600

4/VI-8/VI

19/VI-23/VI 8

шілде-2 рет 950, 950 5/VII-9/VII

20/VII-24/VII 8

тамыз-1 рет 900 9/VIII-13/VIII 4

Жоңышқа

маусым-2 рет 1100, 1100

5600

5/VI-11/VI

23/VI-29/VI 12

шілде-2 рет 1150, 1150 8/VII-14/VI

25/VII-31/VII 12

тамыз-1 рет 1100 13/VIII-19/VIII 6

82

2013 жыл

Жүгері

маусым-2 рет 900, 900

4500

5/VI-9/VI

20/VI-24/VI 8

шілде-2 рет 900, 900 6/VII-10/VII

21/VII-25/VII 8

тамыз-1 рет 900 10/VIII-14/VIII 4

Жоңышқа

маусым-2 рет 1000, 1000

5300

5/VI-11/VI

23/VI-29/VI 12

шілде-2 рет 1150, 1150 8/VII-14/VI

25/VII-31/VII 12

тамыз-1 рет 1000 13/VIII-19/VIII 6

Суғармалы алқаптарға алғашқы су алу және егістікке су беру,

қашыртқыға түскен су көлемінің үш жылдағы көрсеткіштері, науқанының

алдындағы, яғни наурыз айындағы Р-5-3 каналының біз зерттеу жүргізген 72 га

аймаққа (Б-71-8 зерттеу аймағы) су беру кезіндегі тұздылығының соңғы үш

жылдағы өзгерісі, сондай-ақ қазан айындағы егіс науқанының аяқталар

тұсындағы тұздылығының үш жылдық көрсеткіштері 4.3, 4.4, 4.5-кестелерде

көрсетілген.

4.3-кесте. Вегетациялық кезеңде Р-5-3 шаруашылық каналынан тәжірибе

аймағына алынған су мөлшері

Жылдар Жоспар Нақты берілгені Қашыртқыға

түсірген су

көлемі

ПӘК

Су алу,

млн.м3

Егістікке

су беру,

млн.м3

Су алу,

млн.м3

Егістікке

су беру,

млн.м3

1 2 3 4 5 6 7

2011 0,297 0,246 0,270 0,174 0,046 0,82

2012 0,717 0,595 0,432 0,358 0,093 0,73

2013 0,555 0,503 0,453 0,333 0,090 0,82

Кестеде көрініп тұрғандай 2012 жылы жалпы Бидайкөл

ауылшаруашылық алқабына Р-5-3 каналынан 0,717 млн.м3 су алынса, нақты

егістікке 0,358 млн.м3 су берілді және ПӘК-і 0,73 болды. Ал 2013 жылы

тәжірибеден кейін Р-5-3 каналынан 0,555 млн.м3

су алынып жуып-шаю

жұмысына, т.б шығындарға байланысты егістікке нақты 0,333 млн.м3 су

берілді. Сонда 0,162 млн.м3 су үнемделді, өнімділік жоғарылады және ПӘК

0,82-ге жоғарылап отыр.

Жалпы топыраққа тұздардың түсуі алғашқы суғару кезінен бастап

басталады. Топырақ қабатына тұздардың түсуі егіс кезінде немесе тәжірибелік

жолмен алғашқы суғару кезінде болады.

83

4.4-кесте. Р-5-3 каналының тәжірибе аймағын суғарған кездегі 2011-2013

жылдардағы оның наурыз айындағы тұздылық көрсеткіші

Жылдар Ауыспалы

егіс, №

Алқап,

№

Химиялық құрамы, мг-экв

HCO3 Cl SO4 катиондар

1 2 3 4 5 6 7

2011 III 3 5,90 10,71 75,28 48,3

4,52 г/л

2012 III 3 7,00 5,07 16,92 12,08

1,32 г/л

2013 III 3 5,00 12,97 35,03 23,06

2,45 г/л

4.5-кесте. Р-5-3 каналының тәжірибе аймағын суғарған кездегі 2011-2013

жылдардағы оның қазан айындағы тұздылық көрсеткіші

Жылдар Ауыспалы

егіс, №

Алқап,

№

Химиялық құрамы, мг-экв

HCO3 Cl SO4 катиондар

1 2 3 4 5 6 7

2011 III 3 7,10 6,20 15,79 13,03

1,36 г/л

2012 III 3 7,40 67,68 8,32 65,36

4,8 г/л

2013 III 3 3,40 9,58 22,41 14,37

1,6 г/л

2012 жылы катиондардың көрсеткіштері 12,08 ден 65,36 мг-экв артуы сол

жылы өзен суының көбеюіне байланысты. Су көбейген сайын оның

минерализациясы төмендейді.

Суғару кезінде топыраққа түскен тұздардың мөлшерін төмендегідей

теңдеумен табамыз [73,74,75,76]:

1000/*kmC ii , тн (3.9)

мұнда, im - суғару нормасы, м3/га;

к – судағы тұз мөлшері, г/л.

Біз Бидайкөл ауылшаруашылық жерінде 2 жылдық зерттеу

жүргізгенімізде алынған топырақтағы тұз мөлшерінің көрсеткіштері белгілі

болды.

Топырақтағы тұз мөлшерінің белгіленген мөлшерде болуы өнім көлеміне

және сапасына да айтарлықтай әсер етіп отыр. 2012 жылғы және 2013 жылғы

топырақтағы тұз мөлшерінің мөлшері катион және анион арақатынасы төменде

келтіріліп отыр (4.1, 4.2-суреттер).

84

4.1-сурет. Б-71-8 зерттеу аймағындағы 0-100 см топырақ қабатындағы катион мен анион арақатынасы (2012 жыл)

85

4.2-сурет. Б-71-8 зерттеу аймағындағы 0-100 см топырақ қабатындағы катион мен анион арақатынасы (2013 жыл)

86

2012 жылы көктемінде топырақ құрамындағы тұздардың көлемін анықтау

үшін 0-100 см тереңдікте, яғни әрбір 20 см сайын топырақ үлгілерін алып

«Қызылорда гидрогеологиялық-мелиоративтік экспедициясы» мемлекеттік

мекемесінде зерттеу жүргіздік, әрбір топырақ қабатындағы тұздардың

мөлшерін анықтадық, бұл жұмыс 2012 жылдың күз мезгілінде, сондай-ақ 2013

жылдың күз мезгілінде жүргізілді, яғни вегетациялық кезеңнен кейін

топырақтағы тұз мөлшері өзгеріп отырды.

2012 жылы бастапқы зерттеу жұмыстарын жүргізген кезде топырақтағы

тұз мөлшері көп болды, жуып-шаю жұмыстарын жүргізгеннен кейін бұл

көрсеткіш едәуір төмендеді. Топырақтағы тұз мөлшері жер асты суы деңгейінің

көтерілуі немесе төмендеуіне, сондай-ақ суғарылатын судың

минерализациясына (оның ішінде Сырдария өзенінің минерализациясына)

байланысты. Сондықтан өңірде егіс науқанының алдында жуып-шаю

жұмыстарын жүргізген дұрыс. Бірақ бұл соңғы жылдары жоспардан тыс қалып

қойып жатыр. Бұл ретте биотанап арқылы жуып-шаю жұмыстарын жүргізу

тиімді екендігі көрініп тұр.

4.2 Суғармалы егістен шыққансулар және олардың тұздылығы

Сырдария өзеніне төменгі ағысына тасталатын жылдық коллекторлы-

кәріз сулары 1,7 км3/ж (1987-1999 жж деректер бойынша). Олардың 0,7 км

3/ж

(40%) Сырдария өзеніне тасталады. Ал қазір бұл көрсеткіш 0,135 км3/ж (2011-

2013 жж мәліметі), оның 0,049 км3/ж (36%) Сырдария өзеніне тасталады екен

(Қосымша 3-5). Сырдария өзеніне келетін коллекторлы-кәріз суларының

жүйесінің жалпы ұзындығы 83 мың.км, бірақ оның маңыздылығы әртүрлі.

Сырдарияның төменгі ағысындағы коллектор-кәріз суларының және

магистралдық каналдарының орналасу схемасы 4.3-суретте көрсетілген.

Егін шаруашылығындағы алқаптардан шыққан сулар коллекторлы-кәріз

жүйесін толтырады, топырақ-грунт қабаттарының кәрізделуінің салдарынан

жер бетімен ағып артылғаны құйылып жатады, судың химиялық құрамы жердің

тұздануына әсерін тигізеді. Коллекторлы-кәріз суларының бір бөлігі өзен

арнасына қосылып жатады ол жүйедегі су құрамының химиялық сапасын

төмендетіп жібереді. Осының салдарынан келіп Сырдария өзенінің

гидрохимиялық режимін бақылаудың және табиғи су көздерінің экологиялық

игілігін сақтау қиынға соғады.

Коллекторлы-кәріз суларының химиялық жағдайы, айналасында

орналасқан су көздерінің және суқоймаларының ластануына бірден-бір

қатысты. Кәріз сулардың ең негізгі көрсеткіштері судың тұздануы, оның

химиялық құрамы және анион мен катионың арақатынасы. Сырдария өзенінің

бойында орналасқан тұрғындардың денсаулығы су құрамындағы биогенді және

органикалық заттардың болуына байланысты.

87

4.3-сурет. Сырдарияның төменгі ағысындағы коллектор-кәріз және

магистралдық каналдарының орналасу схемасы

88

Қызылорда облысының қоршаған ортаны қорғау басқармасының

бақылауларының [77,78,79] қорытындысы бойынша, Қазақстан су

шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының деректері бойынша,

Қазгипроводхоздың және біздің зерттеулерден алынған қорытынды бойынша

Сырдария өзенінің төменгі ағысына құйылатын коллекторлы-кәріз суларының

химиялық құрамы, осында үлкен өзен суының сапасын төмендететін қасиетке

ие болатындығы анықталды.

Коллекторлы-кәріз суларының құрамындағы белгілі ғана элементтер

анықталатындығына байланысты, оның толық химиялық құрамы белгілі

болмайды. Тәжірибелік жұмыста зерттеліп отырған шаруашылық алқабының

тәжірибелік жұмыстардан кейінгі К-3 коллекторлы-кәріз жүйесінің химиялық

құрамы анықталды. (4.6-кесте және 4.4-сурет). Кестеде көрініп тұрғандай 2012

және 2013 жылдары тәжірибе жұмыстарынан кейінгі коллектор-кәріз

жүйелерінен шыққан судың химиялық құрамының біршама жақсарғандығы

байқалады. Өзен суына қосылып жатқан коллекторлы-кәріз сулары 2 есе су

құрамының тұздануына әкелетіндігі анықталды. Бұл міндетті түрде судың

құрамындағы сульфаттардың, хлордың, гидрокорбанатты анион мен натрий

катионның мөлшерінің артқандығын көрсетеді.

Осылай, тұзданудың салдарынан коллектор-кәріз сулардың құрамындағы

иондардың көрсеткіші артады, шартты түрде жылдам еритін тұздар көбейеді.

Қызылорда оңжағалауы массивінен шыққан кәріз суының құрамында сульфат

иондары мол келеді, тұздануда 3,86 г/л жоғарылап кетеді.(Қосымша 3-5)

Хлордың жоғарлауы да көңіл аударарлықтай. Катион құрамында сілтінің

элементтері және магни элементтері топырақ-грунттың сульфатты

тұздануының салдарынан төмендейді және грунт суларына сәйкес келеді

[80,81,82].

4.6-кесте. Тәжірибе танабынан шыққан К-3 коллекторлы-кәріз

суларының 2011-2013 жж. химиялық құрамы

Жылдар СО3 HCO3 Cl SO4 Ca Mg Na Тұздар

жиыны

г/л г/л г/л г/л г/л г/л г/л г/л

мг.экв мг.экв мг.экв мг.экв мг.экв мг.экв мг.экв

1 2 3 4 5 6 7 8 9

2011 3,066 0,376 2,340 0,608 0,160 0,075 1,625 8,251

0,000 6,169 65,988 12,678 8,000 6,184 70,651

2012 0,000 0,435 0,313 1,304 0,206 0,213 0,350 2,823

0,000 7,036 8,836 27,164 10,333 17,549 15,253

2013 0,000 0,427 0,220 0,854 0,220 0,214 0,056 1,991

0,000 7,003 6,204 17,796 11,000 17,550 2,453

Сонымен қатар, Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы суғармалы

алқаптардың коллектор-кәріз жүйесі жоғарыда айтқандай сонау 50-60 жылдары

89

салынғандықтан, тозығы жеткен, талаптарға сай емес, арамшөптер, қамыс пен

мия қаптаған, жыл сайынғы тазарту жұмыстары жүргізілмегендіктен қайтқан

судың жоғалуының көлемі артып отыр.

4.4-сурет. К-3 коллекторлы-кәріз суларының 2011-2013 жж.

химиялық құрамының динамикасы

4.3 Дақылдардың су режимдерін есептеу

2012 және 2013 жылдары дақылдардың суғару режимін Зубаиров ұсынған

әдістер бойынша есептедік.

Қаралып отырған өлкеде егін суғаруға тұзды су пайдаланылғандықтан

суғару режимін есептегенде судағы тұз концентрациясын еске алу керек.

Неғұрлым топырақтағы ылғалдылық жоғары болған сайын ондағы тұз

концентрациясы да төмен және керісінше болатыны белгілі. Академик

А.Н.Костяковтың нұсқасы бойынша, яғни өсімдік топырақтағы жоғары және

қауіпті концентрациялардан зардап шекпеуі үшін, топырақтағы ең төменгі

ылғал мөлшері суғару алдындағы мөлшерден төмен болмауы қажет [83]:

допSS /100 , құрғақ топырақ басымдығымен %; (4.1)

мұнда, S - бастапқы суғару кезінде белсенді топырақ қабатындағы тұз

ерітінділерінің, су сору кезіндегі құрғақ топырақ басымдығының салмақтық

пайызы;

Sдоп – топырақтағы тұз ерітіндісі концентрациясының мүмкін

мөлшері (жалпы пайыздан);

90

Егер А.Н.Костяковтың суғару нормасы теңдеуіндегі « » белгісін суғару

алдындағы топырақ ылғалдылығы орнына коятын болсақ, онда аламыз:

допНВ SSHm /100**100 , м3/га (4.2)

Бұл жерде көрініп тұрғандай, яғни S белгісінің мөлшерінің төмендеуі

суғару нормасы мөлшерінің өсуін көрсетті.

Топырақтағы тұз ерітіндісі концентрациясын реттеу барысында өсімдік

ылғалдылығына қысым жасауға болмайды. Яғни өсімдік ылғалдылықтан зардап

шекпеуі тиіс, қарапайым практикалық тұрғыда, топырақтағы алғашқы суғару

кезіндегі ылғалдылық ең төменгі ылғалдылықтан 60-80% шамасында болуға

тиіс.

Егер оны тұздардың концентрациясы арқылы алатын болсақ, онда

аламыз:

11 /100%8060 SНВ құрғақ топырақ басымдығымен % (4.3)

Ылғалдылық барысында тұз концентрациясы мөлшері 1 мүмкін болатын

ең төменгі ылғалдылықтан Sдоп біршама аз болады.

Суғару кезінде топырақтағы ылғалдылықты ең төменгі ылғалдылыққа

дейін көтеру керек ( НВ ), яғни бұл кезде топырақта басқа тұз концентрациясы

пайда болады.

НВS /100 1 , % (4.4)

21 /100 SНВ , % (4.5)

мұнда: 2 - ылғалдылық НВ-дан бірдей болғанда топырақ қабатындағы

тұз концентрациясы (суғарудан кейінгі), %;

S1 – суғарудан кейінгі топырақ қабатындағы суерітінді тұздардың

ұсталуы, құрғақ топырақ басымдығымен %.

S көрсеткіші құнарлы топырақтарда негізі көп болмайды, яғни сол

топырақ қабатындағы суғару алдындағы S суерітінді тұздарға қарағанда және

суғару есебінен вегетациялық кезеңде суғарылатын топырақтағы тұз

құрамының өзгеруі S белгісін коэффициентіне бөлу жолымен анықталады.

Егер 5.3 және 5.5 теңдеудегі 1 және НВ көрсеткіштерін 5.6 теңдеуге

қоятын болсақ онда ылғалдылық тепе-теңдігіндегі суғару нормасын аламыз,

сондай-ақ тұздар жиынтығын аламыз:

121

4 //***10 SSHm , м3/га (4.6)

Суғару уақытын анықтау төмендегідей ретте болады:

1. Берілген суғару нормасында сумен түсетін мүмкін тұздар мөлшері

болады:

1000/* KMC , тн (4.7)

91

мұнда, М – суғару нормасы, м3/га;

К – судағы тұз мөлшері, г/л.

Топыраққа тұздардың түсуі алғашқы суғару кезінен бастап басталады.

Топырақ қабатына тұздардың түсуі егіс кезінде немесе зертханалық жолмен

алғашқы суғару кезінде болады. Одан кейін, алғашқы суғару кезінде

топырақтағы тұздардың үдемелі жиынтық осі бойынша интегралдық қисық

сызығын аламыз.

2. Суғару кезінде топыраққа түскен тұздардың мөлшерін табамыз:

1000/*kmC ii , тн (4.8)

мұнда, im - суғару нормасы, м3/га.

«Сi» көрсеткіші мөлшері алғашқы суғару кезінде ордината осінде аламыз

және оны интегралдық қисықтың көлденең сызығымен қиылысқан жеріне

жеткіземіз, осылай екінші суғару уақытын аламыз.

Біздің жұмысымызда суғару нормасы су балансы әдісі бойынша

төмендегідей көрсеткіштерге ие болды:

2012 жылы М=3830 м3/га;

2013 жылы М=4930 м3/га.

Осы суғару нормасы бойынша топыраққа төмендегідей мөлшерде тұздар

түсті: 2012 жылы – 4,21 т/га және 2013 жылы – 5,42 т/га.

Одан кейін суғару уақытын анықтаймыз. 2012 жылы топырақ

ылғалдылығы бойынша алғашқы суғару 21 маусымда болды, яғни сол кезде

суғару алдындағы топырақ ылғалдылығы құрғақ топырақ массасынан 25,23

пайыз мөлшерінде болды.

Одан кейін ұсынылған әдіс бойынша (5-ші теңдеу) суғару нормасы

мөлшерін аламыз, яғни 2012 жылы ол төмендегідей көрсеткішке ие болды:

m1=630 м3/га; m2=1070 м

3/га; m3=1070 м

3/га; m4=1060 м

3/га.

«S1» көрсеткіші әрдайым (суғарудан кейін) «S» көрсеткішін « 0 »

коэффициентіне бөлу жолы арқылы анықталып отырады.

Суғару уақытын тұздардың топыраққа уақытпен түсу графигі бойынша

анықтаймыз (4.6-сурет).

Алғашқы суғару 21 маусымда болды, яғни дәл осы күн бойынша тігінен

тұздардың түсу мөлшері бойынша алғашқы суғару уақытын аламыз:

693,01000/1,1*630 iC т/га.

Сосын көлденең сызық бойынша екінші суғару басталады, яғни бұл

жерде тігінен екінші суғару кезіндегі тұздардың түсу мөлшері анықталып

отырады, т.с.с.

92

4.5-сурет. Топырақ ерітіндісі концентрациясының номограммасы

93

2013 жылы ұсынылғаны әдіс бойынша суғару нормасы төмендегідей

көрсеткішке ие болды:

m1=640 м3/га, m2=1080 м

3/га, m3=1070 м

3/га, m4=1070 м

3/га, m5=1070 м

3/га.

Есептеу барысы көрсеткендей, егер 1994 жылы көктем жағдайында

топырақ метрлік қабатында тұз мөлшері құрғақ топырақ салмағынан 0,26%

көлемінде болса, онда 2008 жылы 4-ші суғару нәтижесінен кейін вегетация

аяғында тұз мөлшері 0,299%-ға ұлғайды, ал 2013жылы көктемде бұл көрсеткіш

0,27% құрады.

Топырақтағы тұздардың біршама төмендеуі яғни күздегі және қыстағы

жауын-шашын барысында төменгі қабаттардағы сүзілу процесі нәтижесінде

тұздардың жуып шайылуымен түсіндіріледі. 2009 жылы 5 рет суғару

жұмысынан кейін әлсіз тұздану табалдырығынан 0,321%-ға ұлғайды.

2012 жыл

2013 жыл

4.6-сурет. Суғарылатын судың минерализациясының дәрежесі бойынша

суғару мерзімі

94

Жүгері дақылын суғару режимін есептеу кестесі 4.7-кестеде көрсетілген.

Осы әдіс бойынша салыстырмалы есептер барысындағы суғару

тәртібінде, зерттеулер барысында жүгері егісін суғару уақыты 1-3 кун

аралығында ауытқып отырды және суғару нормасы 1-3,7% мөлшерінде болды.

4.7-кесте. Ұсынылған әдіс бойынша жүгері дақылын суғару режимі

Суғару m, м3/га М, м

3/га Уақыты Түскен тұз

мөлшері, т/га

Барлығы,

т/га

2012 жылы

1 640 15/VI 0,704

2 1050 25/VI 1,188

3 1070 4930 10/VII 1,177 5,42

4 1070 25/VII 1,177

5 1070 10/VIII 1,177

2013 жылы

1 630 21/VI 0,693

2 1070 2/VII 1,177

3 1070 3830 18/VII 1,177 4,213

4 1060 4/VIII 1,166

Салыстыру үшін Қызылорда облысы бойынша жоңышқа дақылының

суғару мөлшерін 4.8-кестеде келтіріп отырмыз.

Жоңышқаның суғару режиміне тоқталатын болсақ, жоңышқаны алғашқы

еккен жылы 3-4 рет суарады. Тұқым сепкен кезде алғашқы суғару өсімдік

биіктігі 10-15 см-ге жеткенде, бұтақтану фазасында жүргізіледі. Бұл жаста ол

артық суға орнықсыз, тез ылғалданады. Сондықтан, суғару мөлшері 400-600

м3/га-дан аспауы керек. 4.8-кестеде Қызылорда облысы бойынша жоңышқаның

суғару мөлшері мен өнімділік көрсеткіші берілген.

4.8-кесте. Қызылорда суғармалы алқаптарындағы жоңышқа дақылының

маусымдық суғару мөлшерлері мен өнімділіктері (Қызылорда су шаруашылығы

мекемесі мәліметтерінен)

Жылдар Маусымдық суару

мөлшері,

мың м3/га

Өнімділігі,

ц/га

1 ц өнімге жұмсалған

су мөлшері,

м3/ц

жоңышқа жоңышқа жоңышқа

1 2 3 4

1982 5,7 560 102

1984 5,0 490 102

1986 5,60 461,0 121

1990 6,4 470 136

95

1994 7,0 278 252

1997 6,6 220 300

2000 7,1 201 353

2003 6,8 184 369

2006 5,8 225 258

2009 6,6 265 249

2012 8,2 253 324

4.7-сурет. Жоңышқа дақылының маусымдық суару мөлшері

Қауыздану фазасында екінші рет суғарылады (600-800 м3/га), үшінші рет

алғашқы орылымнан кейін, төртінші рет – қауыздану фазасында. Бұл

суғарулардың шамасы 800-1000 м3/га шамасында. Ол топырақтың 60 см

қабатын ылғалмен қамтамасыз ететін есеппен белгіленеді және

механикалыққұрамына, топырақ көлеміне және кезекті суару алдындағы ылғал

қорына байланысты.

4.8-сурет. Жоңышқа дақылының өнімділігі

96

4.9-сурет. 1 ц жоңышқа өнімділігіне жұмсалған су мөлшері

2012 жылы жоңышқа дақылының маусымдық суару мөлшері 1 га

шаққанда 8200 текше метрге жеткен (4.7-сурет). 1 центнер жоңышқаны

өндіруге кеткен су мөлшері 1982 жылдары 102 текше метр болған, ал соңғы

жылдары ол көрсеткіш 324 текше метрге дейін көтерілген (4.9-сурет). Сонымен

қатар жоңышқаның өнімділігі де төмен. 1980-1990 жылдары 1 гектардан

алынған жоңышқа шөбі 40-50 центнер болса, 2012 жылы ол 25 центнерге

төмендеген (4.9-кесте, 4.8-сурет). Демек, бұл кезеңде облыс ауылшаруашылығы

мамандары және сушылар жоңышқаны өсіру, өңдеу жұмыстарына тиісті мән

бермеген. Шаруашылықтарда жоңышқаның суару мөлшері 2500-2800 м3/га

шамасында болып отыр. Жаз бойы бұл дақылға 2-3 суарым ғана беріледі.

Суғару мөлшерінің жоғары болуы суару әдісінің кемшілігінде, өйткені бұл

дақыл көлдетіп суару әдісімен ылғалданады.

4.9- кесте. Жоңышқа дақылының жаңадан ұсынылып отырған суғару

мөлшері, мың.м3/га

Алқаптар

Жоңышқаның

маусымдық

суғару мөлшері

Ұсынылып

отырған суғару

мөлшері

Үнемделген

суғару мөлшері

млн,м3

1 3 4 5

Жаңақорған-Шиелі

суғармалы алқабы 8,0 5,0 26,33

Регионда мелиорацияның негізгі стратегиясы болып ауылшаруашылығы

дақылдарының суғару мөлшерін жан жақты төмендету болып табылады. Сыр

өңірінде топырақтан шығаратын тұздардың болжау мөлшерін және көпжылдық

суғару мөлшері бекітіліп және ұсынылып отыр.

97

4.10-кесте. Сыр өңірінде ұсынылған суғару мөлшері топырақ бойынан

болжау тұздар мөлшері

Ландшафт

0-1м қабатында

құрғақ салмағы

%-бойынша

тұздар

0-1м қабатынан

құрғақ салмағы

%-жылда

шайылатын

тұздар

Суғару

мөлшері

нетто, мм

Суғару

мөлшері

брутто, мм

1 2 3 4 5

34 0,152 0,056 1095 1685

18 0,203 0,045 1070 1650

24 0,250 0,031 1060 1630

Ұсынылған мелиоративтік стратегия сақталған жағдайда 1м топырақ

қабатына тұздың мөлшері төмендегідей өзгереді.

Жаңақорғаннан Қызылорда қаласына дейін тұздың мөлшері төмендеуі

мүмкін өзен суының минералдануы 0,6 г/л болғанда (2000ж); және 2003ж.

суғаруға қолданатын минералдануы 0,9 г/л болғанда. 2001ж дейін судың

минералдануы 1,2 г/л болғанда тұздың балансы кері минус болуы мүмкін,

есепті кезеңге дейін тұздың деңгейі 0,14%-да сақталады.

Қошқаров бойынша Қызылорда-Жосалы учаскесінде суғаруға

жұмсалатын судың минералдануы 0,6 г/л 7 жылда байқалады, ал судың

минералдануы 0,9 г/л 2010ж, тұздың мөлшері 0,095%-дейін төмендейді.

2010 жылы тұздың шектелген мөлшері 0,75÷0,8г/л Жосалы-Аралда судың

минералдануы 0,6 г/л жағдайында тұз балансы минус дәрежесіне жетеді.

Суғаруға қолданатын судың минралдануы 0,6 г/л болғанда, 1м топырақ

қабатында тұздың шектелген мөлшері 2015ж тұрақтанады. Экологиялық тепе-

теңдікті қамтамасыз етуде күріш суғару жүйесін оптималды тұрақтандыру өте

қажет, олар күріш айналымын нығайтудың арқасында топырақта тұздың

балансын нольге жеткізеді. Өзен суының минералдануы 0,8÷1 г/л төмендетуге

мүмкіндік береді. Болашақта Сырдария жағасында экологиялық жағдайды

жақсартуға пайдаланбаған дренаж тастанды суларын үлкен Аралға (жеткізуді)

тастауды ұсынады. Осы жағдайда Сырдарияда судың сапасы едәуір жақсарады

[84,85,86,87].

Өзенге тазаланбаған коллекторлы-дренажды және өндіріс суларын

жіберуге тиім салғанда Сырдария өзені суларының сапасы көтерілуі мүмкін,

судың минералдануы қалыптасып 0,8÷1,01 г/л деңгейіне дейін төмендейді.

Сондықтан осы күрделі және маңызды жұмыс шешілуі тиіс. Жоңышқа себілген

танаптарда ыза судың деңгейі 2м төмендеп, өнім 0,2...0,6 өседі, шаю режимін

жүргізіп,қалыптастыруы жоңышқаның суғару мөлшері 600-650мм өседі.

Жүгері дақылын суғару режимін есептеу кестесі жоғарыда көрсетілген

(4.11-кесте).

98

4.11-кесте. Ұсынылған әдіс бойынша жүгері дақылын суғару режимі

Суғару m, м3/га М, м

3/га Уақыты

Түскен тұз

мөлшері, т/га

Барлығы,

т/га

1 2 3 4 5 6

2011 жылы

1 800

4200

18/VI 0,660

2 800 30/VI 1,177

3 900 12/VII 1,177 5,346

4 900 24/VII 1,166

5 800 5/VIII 1,166

2012 жылы

1 600 4000

18/VI 0,704

2 900 28/VI 1,132

3 900 13/VII 1,148 5,338

4 900 27/VII 1,177

5 700 9/VIII 1,177

2013 жылы

1 600

3900

15/VI 0,549

2 800 25/VI 1,047

3 900 10/VII 1,166 5,116

4 900 25/VII 1,166

5 700 10/VIII 1,177

Суғару нормасы 2011 жылы 4200 м3/га болса, 2013 жылы суды биотанап

арқылы тазартып бергенде суғару нормасын төмендеткенмен өнімділік

жоғарылады, оның үстіне топыраққа түскен тұз мөлшері де азайды.

Осы әдіс бойынша салыстырмалы есептер барысындағы суғару

тәртібінде, зерттеулер барысында жүгері егісін суғару уақыты 1-3 кун

аралығында ауытқып отырды және суғару нормасы 1-3,7% мөлшерінде болды.

Судың бойындағы шіріген өсімдіктерімен судың қайта ластануын

болдырмауға жыл сайын жер бетіндегі фитомассасынан тазалауды

қарастырады. Макрофиттердің түрлеріне байланысты аккумуляциялық қабілеті

әр түрлі болады. Мысалы, қарапайым қамыс вегетация уақытында судың

бойынан шамамен 45г азотын, 18г фосфорды, 22г кадмий және 33г хлорды

шығарады .Сонымен қатар макрофиттергмен судың тазаруы 80-100% тұздан

тазарады.

К.А. Тимирязевтің [83] айтуы бойынша, жоғары өнімді алу үшін

өсімдіктерді үздіксіз барлық өмірге қажетті факторлармен оптималды

мөлшерде және әр түрінің қажеттіліктері мен мерзімдері талаптарына сай қол

жеткізуге болады. Д.Н.Прянишников бойынша әр фактордың әсері олардың

санына, жалпы әсерінің өсімдікке қарқынды әсеріне тәуелді. Қазіргі уақытта

99

өсімдіктердің дамуы мен өнімділігі минимумда немесе максимумда болатын

факторлармен шектелетіндігіне күмән жоқ [84].

Өнім осы экстремалды мәндерді басқа фактор лимиттеуші болғанға дейін

өсіп отырады. Осы немесе басқа фактордың көптігіне қарай өнім азаяды.

Бірнеше факторлардың біріккен оптималды әсерінде өнімділіктің артуы

олардың бөліктік әсеріндегі мәннен көбірек болады [22].

Бұл ұсынып отырған әдіс тұз концентрациясы жоғары болатын суларда

пайдаланғанда (әсіресе төгінді сумен суғарғанда) Қызылорда облысында соңғы

кезде пайдаланылып жүр. Бұл әдістің топырақтың су-тұз режимдерін

жақсартуға едәуір әсер ететіні белгілі.

4.4 Су-тұз режимдерін ары қарай жақсарту жолдары (ұсыныс)

Суландырылатын егістік алаңдарынан сулар, сондай-ақ жаңбыр сулары

мен еріген қар сулары, тыңайтқыштармен ластана отырып, оның сапасын

нашарлатады, өзен және грунт суларында биогенді элементтердің

шоғырлануын арттырады. Топырақпен және төселіп жатқан жыныстармен

жанасу барысында су бір мезгілде тұздарға байиды және бұлардың

минераладануын арттыра отырып, су көздеріне келіп түседі. Онымен қоса,

Сырдария өзені мен оның салалары өз бастауынан Арал теңізіне қарай

қозғалған жолында өзіне өнеркәсіп кәсіпорындарынан, қалалар мен ауылдардан

төгінді сулармен ластанып отырады. Жыл сайын Сырдария өзеніне 810,2

млн.м3 төгінді су ағызылады [124,125,126,127].

Төгінді сулар жеткіліксіз тазартылғаннан кейін Сырдария бассейніне жыл

сайын шамамен 18 млн.м3 ағызылады. Қызылорда облысында төгінді суларды

су тоғандарына ағызу процесі қалыптаспаған.

Ең көп қауіпті сулы нысандарға дренаж-қашыртқы желісі немесе жер

бетіндегі ағынмен диффузия арқылы келіп түскен ауылшаруашылық

ағындарында бар тұздар, тыңайтқыштар, пестицидтер төндіреді.

Сырдария өзенінің Арал теңізіне қарай бағытында өзеннің арнасына

Қызылқұм, Түгіскен және сол жағалаудағы Қызылорда ірі күріш массивтерінен

коллекторлық-дренаж сулары келіп түседі. Табиғи және антропогенді

факторлардың жиынтығы өзен суының тұздылығының елеулі артуына, ондағы

улы тұздардың шоғырлануының артуына, суда улы химикаттар түріндегі

техногендік ластанулардың пайда болуына әкеліп отыр [128,129,130].

Есеп бойынша бір жыл ішінде суғару массивтерінен коллекторлық

сулармен Сырдария өзеніне 2.5-3.5 млн.т тұз келіп түседі екен.

Минералданудың орташа жылдық мәні Төменарық тұсында 1,5-1,7 г/л,

Қазалы тұсында 1,7-1,8 г/л жетті, ал жекелеген мерзімдерде ең көп мән

Төменарықта 2,0 г/л, ал Қазалыда 3,0 г/л артты. Минералданудың барлық

мәндері кезінде иондық құрамның түрі сульфат-натрийлі [131,132,133,134].

Жер бетіндегі су ресурстарын ластанудан қорғаудағы негізгі бағыт оларға

ластайтын төгінді және қашыртқы суларды ағызуды толық тоқтату болып

табылады.

100

Сырдария өңірінде қалыптасқан дағдарысты экологиялық және

әлеуметтік жағдайға байланысты туындап отырған мәселелерді шешу үшін

келесі шараларды іске асыру қажет:

1. Егістік жерлердің құрылымын қайта қарастыру және қайта құру.

Егістік аудандарды құрылымдық қайта құру салыстырмалы түрде

шамалы материалдық шығындар кезінде қоршаған ортаның сапалық

параметрлерін жақсарту тұрғысынан айтарлықтай елеулі нәтиже беруі мүмкін.

Өсірілетін дақылдардың өнімділігінің артуы егістік аудандардың елеулі

қысқаруы кезінде ауылшаруашылық өнімін өндіру көлемін сақтап қалуды,

арттыруды да қамтамасыз етеді. Бұл технологияны сақтаудың есебінен

қамтамасыз етіледі. Босап қалған аудандарға тұзға төзімді көпжылдық шөптер

еккен дұрыс. Бұл шара, бір жағынан, суландырылатын массивтің ПӘК-ін

айтарлықтай арттыруға, ал екінші жағынан, осы шөптерді суаруға

коллекторлық-дренаждық суларды пайдалану есебінен Сырдария өзенінің

арнасына тұздардың келіп түсуін және суландыратын судың көлемін

төмендетуге жағдай жасайды, бұл өз кезегінде массивтегі топырақ

грунттарының тұзсыздануына жағдай жасайтын болады.

2. Су бөлу және суды пайдалану үрдісін басқаруды жақсарту.

Су пайдалану үрдісін басқару өзіне магистральды арналардан бастап,

карталық бөлгіштерге дейін арналардың пайдалы әсер коэффициентін (ПӘК)

көбейте отырып, суғару режимін оңтайландыруға бағытталған ұйымдық-

техникалық шараларды қосады. Массивтердегі барлық жүйелердің ПӘК-ін

арттыру есебінен дәл сол су алу кезінде аудандарды 57…65%.-ға

салыстырмалы көбейту мүмкін болады.

Ескі суғару жүйелерін қайта құрудың және оларда қазіргі заманның

техникалық шешімдерін қолданудың есебінен су пайдалану коэффициентін

(СПК) арттыруға болады.

Осы шараны іске асыру едәуір капитал салымдарын қажет етеді және,

алайда, адамның мекендеуінің экологиялық қолайлы экологиялық ортасын

қалыптастыру тұрғысынан оң әсер береді. Онымен қоса, фильтрациялық

шығындарды төмендету судың суландырылатын массивтердің аумағынан

Қызылқұм құмдары жағына жер астымен кері ағуының артуына жағдай

жасайтын болады, бұл өз кезегінде суландырылатын жерлердің тұзсыздануына

алып келеді, бұл жерлер барлық өзге тең жағдайларда ауылшаруашылық

дақылдарының жоғарырақ өнімін бере алады. Арналардың ПӘК-нің өсуімен

өзеннен су алу көлемі қысқарады, бұл Арал үшін қосымша суды босатады.

3. Озық технологияларды, техникалық және конструктивтік шешімдерді

енгізу.

Су шаруашылығы жүйелерін қайта құру және жетілдіру, жаңа техника

мен технологияны енгізу күрделі, негізгі шара болып табылады.

Коллекторлардың және дрендердің арналарын үнемі тазартып және

жобалық белгілерге дейін тереңдетіп отыру дренаж суларымен тұздардың

101

шығарылуының өсуіне жағдай жасайды, грунт суларының бетінен булануды

азайтады. Осының барлығы жерлердің жалпы мелиоративтік күйін жақсартады.

Оңтайлы нәтижелерге күріш атыздарынан суды жер бетінде ағызусыз, ірі-

түйіспелі суғарудың көмегімен қол жеткізуге болады. Бұл су арналарындағы

қажеттілікті қысқартуға ғана емес, олардың сапалық жұтаңдануын азайтуға да

мүмкіндік береді. Мысалға, күріш монодақылы егілген, ауданы 100 га

эксперименттік ауыспалы егістің бір гектарынан дренаж желісіне, күріш

өсірудің дәстүрлі технологиясы бар дәл сол аудандағы ауыспалы егістіктен

заттардың келіп түсуімен салыстырғанда, 3 есе азырақ сульфаттар, 40 есе

азырақ минералды азот, 2 есе дерлік азырақ пестицидтер келіп түсті. Ірі

контурлы суғару кезіндегі қайтарымды сулардың көлемі 0,5 млн. м3

азырақ

болды.

4. Коллекторлық-дренаждық суларды тазарту және ауыл

шаруашылығында пайдалану.

КДС (коллекторлық-дренаждық суларды) тазарту үшін механикалық,

физикалық-химиялық және табиғи-биологиялық тазарту қолданылады.

Алғашқы екі әдіс өте қымбат, сондықтан олар шектеулі қолданысқа ие.

Сондықтан КДС табиғи-биологиялық тазартуды қолдану ұсынылады.

Биотоғандармен салыстырғанда, суды органикалық заттардан биоплатода

тазартқан тиімдірек. Биоплато жасауға шамалы шығын кетуінің және ластаушы

заттардың шығарылуының айтарлықтай қысқаруының есебінен осындай

технология бойынша төгінді сулардан су дайындау аса тиімді. Судағы

дақылдардың жойылуының нәтижесінде екінші қайтара ластанудың алдын алу

үшін тазарту технологиясы жер бетіндегі фитомассаны жыл сайын жинап

отыруды қарастырады [135].

Макрофиттердің аккумуляциялаушы қабілеті әртүрлі, бірақ барлық

түрлер үшін жоғары. Мысалға, кәдімгі қамыс вегетация ішінде судан шамамен

45 г азот, 18 г фосфор, 22 г кадмий және 33 г хлор, ал сүйір жапырақты қоға

тиісінше 23, 38, 50 және 70 г алып шығаруға қабілетті. Бұл кезде

макрофиттердің жалпы тұз мөлшері -8….100%, бұл ретте тазартудың

максималды әсеріне қол жеткізіледі. Суды тазартудың тиімді болмауына орай,

макрофиттердің биоплатоның немесе биотоғанның ауданының 60%-ынан азын

жауып жатуы ұсынылмайды. Макрофиттердің оңтайлы түрлік құрамы төгінді

сулардың құрамына байланысты әрбір суғару жүйесі үшін жеке анықталуға тиіс

[136,137,138,139,140,141,142].

5. Төгінді суларды дайындау және ауыл шаруашылығында пайдалану.

Механикалық және биологиялық тазартудан өткен барлық төгінді сулар

ауылшаруашылық дақылдарын және екпе ағаштарды суғару үшін

пайдаланылуға тиіс. Құрамында шекті-жол берілген концентрпциядан асып

кеткен агрессиялы химиялық элементтер бар төгінді сулар қоқыр

жинақтағыштарда жинақталуға немесе технологиялық процестерді сумен

екінші қайтара жабдықтауға жіберілуге тиіс.

102

Көпжылдық және бір жылдық шөптерді, сүрлемдік жүгері, рапс, сафлор,

топинамбур, топинкүнбағыс, амарант, сильфия, мальва және соя өсіру

ұсынылады.

Ағаштардың ішінен теректер, әсіресе Қазақстан, Қызылтаң, Қайрат

будандық сорттары өздерін жақсы жағынан көрсетті. Қызылорда облысының

жағдайларында бұл теректердің жерсінуі 86-87% құрады. Бір жыл ішінде 2,3 м

өсім береді. Топырақтарға жақсы шыдамды. Бұл теректер 7-ші жылдың өзінде-

ақ тауарлық өнім береді [143,144,145].

6. Суғару режимін оңтайландыру.

Өңірдегі мелиорацияның негізгі стратегиясы ауылшаруашылық

дақылдарын суғару нормаларының шамаларын қысқарту болуға тиіс.

Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы орташа көпжылдық суғару

нормаларының мәндері және улы тұздардың топырақтан шайылуының

болжамдық шамалары анықталды және ұсынылып отыр.

4.8-кесте. С.Кошкаров мәліметі бойынша Сырдария өзенінің төменгі

ағысындағы суғару нормаларының ұсынылатын мәндері және улы тұздардың

топырақтан шайылуының болжамдық шамалары [146].

Ландшафт Топырақтың

0,1 м

қабатындағы

улы

тұздардың

мөлшері,

құрғақ

салмақтан %

Улы

тұздардың 0,1

м қабаттан

жыл сайын

шайылуы,

құрғақ

салмақтан %

Суғару

нормасы,

нетто, мм

Суғару

нормасы,

брутто, мм

34 0,152 0,056 1095 1685

18 0,203 0,045 1070 1650

24 0,250 0,031 1060 1630

103

V. СУ-ТҰЗ РЕЖИМДЕРІН ЖАҚСАРТУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ

ТИІМДІЛІГІ

Типтік әдістемедегі негізгі жағдайлар халық шаруашалығының барлық

салаларына тиесілі, және ондағы экономикалық тиімділік жүзеге асырылатын

шаралар мен жалпы шығындарға (ақша салым) байланысты болып келеді.

Экономикалық тиімділік критериі ұлттық кіріс (белгіленген баға

бойынша) пен ақша салым арасындағы байланысқа тікелей қатысты.

Егер алынған жалпы тиімділік коэффициенті белгіленген нормативтен

төмен болмаса ақша салымды экономикалық пайдалы деп санауға болады.

Ақша салымның жалпы экономикалық тиімділігі төмендегі формуламен

есептеледі:

Э=(Ц - С)/К=П/К (5.1)

мұнда, Ц - өнімнің жылдық шығарылымының құны, теңге;

С - өнімнің жылдық көлемінің өзіндік құны, теңге

Суғармалы жерлердегі өнідірістің экономикалық тиімділігі келесідей

көрсеткіштерді біріктіреді: өнім сапасы, жер және су беру, өнім өндірудің

ұстанымдары және тағы басқалар. Негізіне суғармалы жерлердің экономикалық

тиімділігін мына көрсеткіштер арқылы анықтауға болады: таза пайда

(дисконтты, яғни уақытқа келтірілген), пайда индексі (табыстылық), ішкі пайда

мөлшері, құнын өтеу уақыты. Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы

суғармалы алқаптар үшін дақыл орналасқан жер көлеміне байланысты және

оның бүгінгі әрі жоспарлы өніміне сәйкес шаруашылыққа біздің

ұсынысымызды енгізгеннен кейінгі қосымша өнім және оның бағасын есептеп

шығардық.

Бидайкөл ауылшаруашылық жерінің 72 га жерін жуып-шаю жұмысына

жоғарыда көрсетілгендей 4600 м3/га су жұмсалған болса, Қызылорда облысы

бойынша суға бекітілген тариф 2012-13 жж. жылы 9,24 тг болды. Яғни 2012

жылы 42 504 тг/га жуып шаю жұмысына жұмсалды. Ал жыл бойы жоңышқа

мен жүгері егісіне 4900 м3/га су жұмсалып, ол 45 276 тг/га жуық болды.

Зерттеліп отырған аймақта 2013 жылы сүрлемдік жүгеріден I-нұсқада 364 ц/га,

II-нұсқада 410 ц/га, III-нұсқада 426 ц/га болса, жоңышқа өнімділігі I-нұсқада

436 ц/га, II-нұсқада 442 ц/га, III-нұсқада 471 ц/га болды.

Сонымен қатар біз ұсыныстарымызды шаруашылықта еңгізу жолында

орын алатын шығындарды да есептедік.

1. Жерді шаю жұмыстарын атқару үшін жалпы 72000 теңге жұмсалады

екен, бұған сушының еңбек ақысы, жерді тегістеу жұмыстарының бағасы және

жұмсалатын судың бағасы кіреді.

2. Қашыртқыларды тереңдету, суғармалы жерлерді игеруге тәжірибеге

сәйкес қашыртқыларды төмендету жұмыстары 72 га ауданында 96000 теңге

жұмсалды.

3. Суғару әдістерін жетілдіру біздің есептерімізге қарағанда әрбір

гектарға шаққанда 1704 теңгені құрады.

104

4. Шектерді тегістеу жұмысына әр гектарға 29800 теңге жұмсалады.

5. Биотанап алқабын дайындау жұмысына 12000 тг/га жұмсалды.

Сонда барлық шығын I-нұсқада бас-аяғы 410 000 тг/га құраса, II-нұсқада

420 000 тг/га, III-нұсқада 425 000 тг/га құрап отыр. Алқаптан жиналған

малазықтық дақылдарының өнімі мал шаруашылығында пайдаланылғандықтан

экономикалық есепті малшаруашылығы өнімі (ет және сүт) арқылы жүргізілді.

Ауылшаруашылығы дақылының экономикалық тиімділік есебі, 2 жылға

жүргізіліп қабылданған азықтық бірлік көрсеткіштері 5.1–кестеде көрсетілген.

Шамамен азықтық бірліктің 80%-ы ет өндірісінде және 20%-ы сүт

өндірісінде қолданылады. Қазіргі жағдайда шаруашылықта1 басқа орташа КРС

тұтыну мөлшері 20 ц азықтық бірлікті құрайды. Өндірісте 1 кг сиыр еті

шамамен 11,3 азықтық бірлікті қажет етеді, ал сүт өндірісі 1,3 азықтық бірлікті

қажет етеді.

5.1-кесте. Өнімділік, азықтық бірлік (орташа есеппен)

Дақылдар Нұсқалар Өнімділік,

ц/га

Азықтық бірлік,

ц/га

1 2 3 4

Сүрлемдік

жүгері

I-нұсқа 364 72,8

II-нұсқа 410 78,8

III-нұсқа 426 80,6

Жоңышқа I-нұсқа 436 87,2

II-нұсқа 442 88,0

III-нұсқа 471 90,2

Ет және сүт өнімінің 1 га-нан азықтың күтілетін шығыны төмендегі

формуламен есептеледі:

Ве = (Ук.е/Кк.е)*0,8, кг/га;

Вс = (Ук.е/Кк.е)*0,2, кг/га;

мұнда, Ве , Вс – 1 га шығатын ет пен сүттің күтілген шығымы, кг;

Ук.е – 1 га кететін азықтық бірлік, кг;

Кк.е – 1 кг ет пен сүттің өндірісіне кеткен азықтық бірліктің

салыстырмалы шығыны.

Ет пен сүттің күтілген шығын есебі және олардың бағасы 5.2–кестеде

көрсетілген.

105

5.2-кесте. Мал шаруашылығы өнімінің көлемі мен олардың бағасы

Нұсқалар Ет Сүт 1 га

өнімнің

жалпы

бағасы,

тг

шығым,

ц/га

бағасы,

тг/ц

жалпы

бағасы,

тг/га

шығым,

ц/га

бағасы,

тг/ц

жалпы

бағасы,

тг/га

1 2 3 4 5 6 7 8

Сүрлемдік жүгері

I-нұсқа 4,00 150000 600000 10,00 2000 20000 620 000

II-нұсқа 4,16 150000 624000 10,40 2000 20800 644 800

III-нұсқа 4,23 150000 634500 10,56 2000 21120 655 620

Жоңышқа

I-нұсқа 4,00 150000 600000 10,00 2000 20000 620 000

II-нұсқа 4,02 150000 603000 10,05 2000 20100 623 100

III-нұсқа 4,18 150000 627000 10,44 2000 20880 647 880

II-нұсқада топырақтағы тұзды жуып-шаю I-нұсқаға қарағанда гектарына

қосымша 17060 тг артық берсе, III-нұсқада суды биотанап арқылы бергенде I-

нұсқаға қарағанда 32820 тг қосымша пайда беріп отыр.

Жалпы жиынтық шығыны 5.3–кестеде көрсетілген.

5.3-кесте. Өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығы жалпы

шығыны, тг/га

Нұсқалар Жиынтық шығыны

Сүрлемдік жүгері Жоңышқа

I-нұсқа 410 000 370 000

II-нұсқа 420 000 370 000

III-нұсқа 425 000 375 000

Таза пайда есебі төмендегі кестеде көрсетілген (5.4-кесте).

5.4-кесте. Сүрлемдік жүгері мен жоңышқадан түскен таза пайда (орташа

есеппен)

Нұсқалар Өнімділік,

ц/га

Өндірістік

шығын,

тг/га

Өнім

бағасы,

тг/га

Таза

пайда,

тг/га

Өзгеріс I-

нұсқамен

салыстырғанда

1 2 3 4 5 6

Сүрлемдік жүгері

I-нұсқа 364 410 000 620 000 210 000

II-нұсқа 410 420 000 644 800 224 800 +14 800

106

III-нұсқа 426 425 000 655 620 230 620 +20 620

Жоңышқа

I-нұсқа 436 370 000 620 000 250 000

II-нұсқа 442 370 000 623 100 253 100 +3 100

III-нұсқа 471 375 000 647 880 272 880 +22 880

107

Қорытынды

1. Қаралып отырған аймақтың климаты континенталды. Жазы ыстық,

қысы суық, ауаның орташа температурасы 9,2 градус. Құрғақшылық мерзімі

басым. Жылдық жауын-шашын мөлшері орташа шамамен 162 мм. Топырағы

тұзды ауыр салмақты саз балшықты болып келеді. Су сіңімі өте төмен. Мұндай

жағдайда жоғары және тұрақты өнім алу үшін суғару жұмысы қажет.

2. Тәжірибе жүргізген Шиелі ауданы, Бидайкөл ауылшаруашылық

жерінің 72 га жерінің 0-100 см қабатындағы тұз саны 1,757 г/л. Жылына

жоңышқа мен жүгеріні суғару үшін 2012 жылы 1,17 млн.м3 су жұмсалды. Ол

судың тұздылығы орташа шамамен 1,32 г/л. Яғни суғару кезінде топыраққа

келген тұз көлемі 1,30 мың тонна. Берілген судың 0,76 млн.м3 коллектормен

шығады, яғни 1,05 мың тонна тұз бірге шығады. Яғни 0,25 мың тонна тұз

топырақта қалып отыр. 2013 жылы дәл осы көрсеткіштер тиісінше 1,06 млн.м3

су берілсе, оның тұздылығы 1,2 мың тонна болса, коллектормен 0,77 млн.м3 су

шықты, яғни бірге 0,99 мың тонна тұз шығып отыр. Айырмасы 0,21 мың тонна

тұз топырақта қалды.

3. Қаралып отырған суғару жүйесінің су-тұз режимдерінде қайшылық

байқалады. Тәжірибелік аймақта зерттеу жұмыстарын 24 га бөліп 3 нұсқада

жүргізгеннен кейін соңғы зерттеу жылында (2013 жыл) I-нұсқада (өндірістік

суғару) келген су 0,36 млн.м3 болса, шыққан су 0,25 млн.м

3 болып отыр.

Айырмасы 0,11 млн.м3 су жоғалып отыр. Ал егістікке кірген тұздың мөлшері

0,48 мың тонна болса, шығысы 0,32 мың тонна болып отыр. Айырмасы 0,16

мың тонна тұз топырақта қалып қойды. II-нұсқада (жуып-шаю жұмыстарын

жүргізгеннен кейін) 24 га тәжірибе алқабына келген су 0,36 млн.м3 болса,

шығысы 0,26 млн.м3 болды, яғни айырмасы 0,10 млн.м

3, жоғалған су мөлшері

біршама азайып отыр. Ал кірген тұздың мөлшері 0,39 мың тонна болса, шыққан

тұз мөлшері 0,35 мың тонна болды, айырмасы 0,04 мың тонна, яғни топыраққа

түскен тұз мөлшері азайды. III-нұсқада (суды арнайы биотанап арқылы

өткізгенде) 24 га тәжірибе алқабына келген су мөлшері 0,34 млн.м3 болса,

шыққан су мөлшері 0,26 млн.м3 болды, яғни 0,08 млн.м

3 су жоғалып отыр. Осы

сумен келген тұз мөлшері 0,33 мың тонна болса, коллектормен шыққан тұз

мөлшері 0,32 мың тонна болды, айырмасы 0,01 мың тонна тұз топырақта қалып

отыр. Яғни III-нұсқада басқа нұсқалармен салыстырғанда жоғалған су көлемі

мен топыраққа түскен тұз мөлшерінің біршама азайғандығы байқалады.

4. Сырдария суының гидрологиялық және гидрохимиялық режимдерінде

байланыс бар екендігі байқалды. Өзенде су көбейген сайын оның тұздылығы

азайып отырады. Сырдария өзені су өтімінің ең көп көлемі наурыз-сәуір

айларында болады. Бұл кезде судың тұздылығы 1,06 г/л болып отыр.

Сондықтан топырақта жуып-шаю процесін осы кезде жүргізген тиімді.

5. II-нұсқада жуып-шаюды процесін екі рет жүргізіп, әр бергенде 2300 м3

су берілді. Біздің тәжірибелік аймақта бір танаптың ауданы 0,25 га тең болған

жағдайда, оған берілетін судың мөлшері 575 м3/га болды. Бірінші жуып-

шаюмен екінші жуып-шаю арасы 5 күн шамасында болады. Сонда бір танапты

108

жуып-шаю жұмысына 1,6 сағат жұмсалды. Ал барлық 24 га жерді жуып-шаюға

2 тәулік жұмсалды. Яғни бұл бір реттік шаю. Екінші қайтара суды әр 5 күн

кейін жүргізіп отырдық. Барлық жуып-шаю процесіне 4 тәулік жұмсалды.

Жуып-шаю жұмысын жүргізгенне кейін тұздардың саны 1,757 г/л-ден 0,422 г/л

төмендеді. Тиісінше жүгері мен жоңышқаның өнімділігі жоғарылады.

6. III-нұсқада суды алдын-ала дайындау үшін суғармалы жүйенің бас

жағына тығыз қамыс егілген биотанап орнатылды. Биотанапқа кірген судың

тұздылығы 2012 жылы 2414,0 мг/л болса, шыққан судың тұздылығы 1952,0 мг/л

болса, 2013 жылы бұл көрсеткіштер тиісінше биотанапқа кірген тұз мөлшері

2249,0 мг/л болса, шыққан тұз мөлшері 1835,0 мг/л болды.

7. Тәжірибе жұмыстарынан кейінгі сүрлемдік жүгері мен жоңышқа

өнімділігі соңғы 2 нұсқада жақсарды. 2013 жылы сүрлемдік жүгері егісінен I-

нұсқада (өндірістік суғару) орташа өнім 368 ц/га өнім алынса, II-нұсқада

(жуып-шаю жұмыстарын жүргізгеннен кейін) 420 ц/га, III-нұсқада (суды

арнайы биотанап арқылы өткізгенде) 451 ц/га өнім алынды. Ал жоңышқа

дақылының өнімділігі 2013 жылы тиісінше 412 ц/га, 458 ц/га, 476 ц/га өнім

алынды. Сонда II-нұсқада I-нұсқамен салыстырғанда 46 ц/га артық өнім

алынса, III-нұсқада I-нұсқамен салыстырғанда 64 ц/га артық өнім алынды.

8. Тәжірибе жұмыстарынан кейін сүрлемдік жүгеріден түскен таза пайда

2013 жылы I-нұсқада (өндірістік суғару) 210 000 тг/га құраса, II-нұсқада (жуып-

шаю жұмыстарын жүргізгеннен кейін) 224 800 тг/га, III-нұсқада (суды арнайы

биотанап арқылы өткізгенде) 230 620 тг/га құрап отыр. Яғни II-нұсқада I-

нұсқамен салыстырғанда 14 800 тг/га, ал III-нұсқада I-нұсқамен салыстырғанда

20 620 тг/га қосымша пайда түсіп отыр. Жоңышқа дақылынан түскен таза пайда

соңғы жылы I-нұсқада 250 000 тг/га, II-нұсқада 253 100 тг/га, III-нұсқада

272 880 тг/га болып отыр. Яғни II-нұсқада I-нұсқамен салыстырғанда 3 100

тг/га, III-нұсқада I-нұсқамен салыстырғанда 22 880 тг/га қосымша пайда түсіп

отыр.

9. Сонымен Сырдария өзенінің төменгі ағысының су-тұз режимдерін

жақсарту үшін төмендегідей іс-шаралар жүргізу қажет.

- Егістік жерлердің құрылымын қайта қарастыру және қайта құру;

- Су бөлу және суды пайдалану үрдісін басқаруды жақсарту;

- Озық технологияларды, техникалық және конструктивтік шешімдерді

енгізу;

- Коллекторлық-дренаждық суларды тазарту және ауыл

шаруашылығында пайдалану;

- Төгінді суларды дайындау және ауыл шаруашылығында пайдалану;

- Суғару режимін оңтайландыру.

109

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Отчет Кызылординского областного комитета Водного хозяйства за

2012 год.

2. Материалы Кызылординского областного управления экологии и

биоресурсов и химсоставе воды р.Сырдарьи за 2010-2013 г.г.

3. Материалы Итоговый отчет 2013 года по Шиелийскому району. РММ

«Кызылординской гидрогеолого-мелиоративной экспедиция», Кызылорда, 2014

г.

4. Материалы Итоговый отчет 2013 года по Шиелийскому району. РММ

«Шиелийский метеостанция», Шиели, 2014 г.

5. Боровский В.М. Формирование засоленных почв и галогеохимические

провинций Казахстана – Алматы: «Наука», 1992.-254с.

6. Рау А.Г. Водораспределение на рисовых системах. - М., 1988. - С.84.

7. Отчет БВО Арало-Сырдарья 2011-2013 гг.

8. Кошкаров С.И.,Зубайров О.З.,Шомантаев А.А.,Омаров К.А.и

др./Рекомендации по сохранению качества воды в низовьях

р.Сырдарьи.Кзылорда,1998.-54с.

9. Джумабеков А.А., Абдураманов Г.А. Почвенно-экологические аспекты

возделывания риса в Приаралье//Рис России. – Краснодар, 1993.-№1.-С.28-29

10. Баженов М.Г. Статическая закономерности миграции солей при

промывке засоленной почвы. // Почвоведение №4. 1983г.

11. Григоров М.С., Зубаиров О.З., Шомантаев А.А. Социально-

экологический ущерб от загрязнения сточными и коллекторно-дренажными

водами реки Сырдарьи. Сборник научных трудов. Волгоградская

государственная сельскохозяйственная академия, Волгоград 2001.

12. Ковда В.А. Происхождение и режим засоленных почв. //тт. 1.2. М. –

Л., Изд. АН СССР. 1974г.

13. Зубаиров О.З., Константинов В.М., Шомантаев А.А. и др. Научно-

теоретические основы изменения физико-химическихсвойств почв при поливе

сточными водами. //Кызылорда, 1996г.-15с.

14. Есполов Т.И. Агропромышленный комплекс Казахстана: экономика

водного хозяйства Алматы-2007г.

15. Norum D.J et al. Acolication of System Optimal Depth Concept-Journal of

the irrigation and Drainage Division. Proceegation off the ASAE, 1979.

16. Нұрғызарынов А.,Шапшанов Қ.Арал өңірінің экологиясы .-

Алматы:Изд-во Парламента РК,1996.-171б.

17. Есполов Т.И., Зубаиров О.З., и др. Экологическое основы

сельскохозяйственного использования сточных вод (рекомендации).// Алматы.

–ТОО АСПИКО. 1994г. -25с.

18. Гедройц К.К. Солонцы, их происхождения, свойства и мелиорация.

//Избр. 107. Т 3. М., Сельхозиз. 1955г.

110

19. Григоров М.С., Кальянов А.Л. Оптимизация водного режима почвы

при возделывании люцерны на сено. Сборник научных трудов. Волгоградская

государственная сельскохозяйственная академия, Волгоград 2001.

20. Алексейко И.С., Григоров М.С. Мелиорация земель Дальнего Востока

с использованием сапропеля. Сборник научных трудов. Волгоградская

государственная сельскохозяйственная академия, Волгоград 2001.

21. А.А.Шомантаев. 2001. Гидрохимический режим водотоков и

сельскохозяйственное использование сточных и коллекторно-дренажных вод в

низовьях реки Сырдарьи. Кызылорда. 182-199.

22. Тохетова Л.А., Шермагамбетов К., Сариев Б.С., Джумаханов Б.

Теоретические и прикладные аспекты диверсификации растениеводства в

условиях Казахстанского Приаралья //НПЖ «Кишоварз» Таджикский аграрный

университет. - 2002.-№ 2.-С. 26-28.

23. Елешов Р.Е. Агрохимические основы использования сточных вод для

промывки засоленных почв. Тезисы докл. Международной научно-технической

конференции «Проблемы экологии АПК и охраны окружающей среды».

Алматы, НАЦАИ РК, 1997, с.40-42.

24. Шомантаев А.А. Гидрохимический режим водотоков и

сельскохозяйственное использование сточных и коллекторно-дренажных вод в

низовьях рек Сырдарьи. Кызылорда, 2001г.с.254. на орошения. //-М.:1985г.с.96.

25. Волобуев В.Р. О закономерности выщелачивания солей из почв. //

«Гидротехника и мелиорация». N 3, 1983г.

26. Материалы по химанализам Южно-Казахстанского и

Кызылординского областных комитетов экологии за 2000-2012гг.

27. Виленский Д.Г. Засоленные почвы, на происхождение, состав и

способы улучшения. //М., 1924г.

28. Новиков. В.М. Прогнозирование вторичного засоления почв при

орошении II:Киев, изд. «Урожай»: 1975. –С.80.

29. Материалы Казгидромета о расходах воды р.Сырдарьи за 2000-2013г.

30. Тарасов М.Н., Кореновская М.М. Изменение минерализации и

ионного состав воды р.Сырдарьи в результате развития орошения в ее области

// Гидрохимические материалы, 1974. – С.60.

31. Легостаев В.М. Мелиорация засоленных земель. //Ташкент, Госиздат.

УзССР. -1959г. -154с.

32. Материалы Кызылординского областного управления экологии и

биоресурсов и химсоставе воды р.Сырдарьи за 1989-1996 г.

33. Омаров К.А., Шомантаев А.А., Зубаиров О.З. Солевой баланс

Тогускенского и Кызылординского правобережного орошаемых массивов.

:ЦНТИ. Кызылорда, 1998, -С.2-5.

34. Григоров М.С., Шомантаев А.А. Прогноз минерализации дренажных

вод при поливе сточными и коллекторно-дренажными водами (КДВ) в низовье

реки Сырдарьи. Сборник научных трудов. Волгоградская государственная

сельскохозяйственная академия, Волгоград 2001.

111

35. Калдаров М.К. Гидрологические условия орошаемых земель низовье

реки Сырдарьи. //Сб.н.тр. Совеершенствование мелиоративных систем и

технологии орошения сельскохозяйственных культур в Казахстане; Сб.н.тр.

Ташкент, 1985. –С.129-133с.

36. Харченко С.И., Канн И.А. Водно-солевой баланс орошаемых земель

Южного Казахстана. –Л: Гидрометеоиздат, 1997. –С.106.

37. Омаров К.А., Шомантаев А.А., Зубаиров О.З., Жунусова О.К.

Химическая характеристика сбрасываемых коллекторно-дренажных вод

рекиСырдарьи. :ЦНТИ. Кызылорда, 1998. –С.2-5.

38. Кононова М.М., Сикстель Д.А. Влияние влажности на процесс

нитрификации. Тр.АККООС (Ак-Казакской опыт.оросит.станции). вып.7., 1929,

Ташкент.

39. Kutch H., Schuh H. Versuschder mathematischen Darstellungg der

Wasserbedafsh-ocffisient for bewasserte. Kulturen-Zeitschut for Bewasserung

swirtshaft, 1980, 183-191.

40. Elson A. In-house manure drying. Poultry Industry, 1973. V/37.p/14-15.

41. Шомантаев А.А., Зубаиров О.З., Григоров М.С. Гидрологические и

гидрохимические режимы реки Сырдарьи в нижнем течении. Сборник научных

трудов. Волгоградская государственная сельскохозяйственная академия,

Волгоград 2001.

42. Шомантаев А.А., Григоров М.С. Основные загрязнители реки

Сырдарьи в нижнем течении. Сборник научных трудов. Волгоградская

государственная сельскохозяйственная академия, Волгоград 2001.

43. Горюнов Н.С. Орошение сельскохозяйственных культури мелиорация

засоленных земель. –Алматы: Кайнар, 1970. -152с.

44. Прогноз изменения минерализации воды р.Сырдарьи в нижнем

течении на уровень 1985-2000 гг САННИРИ. –г.Ташкент, 1981г.

45. Ибрагимова М.А., Беремжанов Б.А. О метоморфизации химического

состава речных вод (на примере Казахстана). –Тезисы до. Гидрохимические

аспекты изучения и защиты окружающей среды. Материалы XXVI

Всесоюзного гидротехнического совещания. :Тезисы док. Новочеркасск, 1975.

46. Кулдуйсенов А.А., Анафин М.Ш., Мустафаев Ж.С. Регулирование

водносолевого режима орошаемых земель в свеклосеющих зонах Казахстана. //

Вестник с-х науки Казахстана. Алматы, 1989, №9, -С.73-77.

47. Вышпольский Ф.Ф., Бекбаев Р.К. Влияние фильтрации промывных

вод на солеотдачу почв. //Тезисы докладов. «По применению математических

методов на ЭВМ в почвоведение», Пущино, 1983г.

48. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. - М.: «Колос», 1973.-336с

49. Буданов М.Ф. Требование к качеству оросительных вод. Водное

хозяйство. Вып.1.- Киев. 1965г.-С. 120-127.

50. Рекс Л.М., Якиревич А.М. Методика расчета водно-солевого режима

орошаемых земель. М., 1984. 112с.

51. Алексеев Ю.В. Тяжелые металлы в почвах и растениях. // Л.?Агр,

промиздат, 1987г. С.142.

112

52. Diietrich W., Ulrich P. Zur Entwicklungg von Unberboden nach

Gefugemeliration.//-Archiv fur Ackeu und Piianbau und Bodenkunde.

1979.23,12:721-732.

53. Duke G.V. Comparative E[periments With Flield Crops.// London. 1974/

211p.

54. Агрохимия // Под рук.проф. Смирнова П.М., Петербурского А.В. –М.:

Колос, 1975г. -512с.

55. Аринушкина Е.В. Руководство по химическому анализу почв.// -

М.изд. Московского университета, 1970г. -487с.

56. Венгрин Н.Н. и др. Методы прогноза солевого режима грунтов и

грунтовых вод. //-М: «Колос», 1979г.

57. Ковда В.А. Качество оросительной воды. // М.: Наука. -1968г. -115с.

58. Методы проведения полевых и вегетационных опытов. // -Ташкент:

Фан. 1973г.

59. Рекс Л.М. Перераспределение солей в почвогрунтах при орошении. //

Автореферат канд.дис. М., 1971г.

60. Степанов В.Н. Практикум по основам агрономии. // -М.: Колос, 1969г.

-224с.

61. Караманов У.К., Шаухаманов С.Ш. О неотложных мерах по

предотвращению дальнейшего углубления экологической катастрофы в

Кызылординской области// Вестник Академии Наук КИ. ССР, 1990, №9. –С.28-

47.

62. Качественная и количественная оценка поверхностного стока и

возвратных вод р.Сырдарьи от Шардаринского водохранилища до Аральского

моря // Отчет НИР (промежуточный)/ АКО КазНИИВХ. –Алматы, 1984.

63. Аханов Ж.У., Коробкин В.А. Регулиорвание водно-солевого режима

почв. Таш-Уткульского массива. –Алматы: Наука, 1982. -200с.

64. Гетнер М.И., Куропатка Л.М., Рубанова Ф.З. Сток возвратных вод в

бассейне р.Сырдарьи и его влияния на минерализацию речной воды в

современных условиях и в перспективе: Тр. САРНИГМИ, 1975. –Вып. 25 –

С.106.

65. Волобуев В.Р. О промывных нормах при мелиорации засоленных

земель. // «Гидротехника и мелиорация», N 12, 1959г.

66. Волобуев В.Р. Промывка засоленных земель. //Издательство

«Азернетр» Баку, 1948г.

67. Волобуев В.Р. Расчет промывки засоленных почв. //М.: Колос, 1975г.

68. Новиков В.М. Наука замыкает круг. //Наука в СССР-1983г.-84-91с.

69. Новиков В.М. Это грязная, чистая вода. //-М.: Наука в СССР.№214-

1983г.90-93с.

70. Scharff E. Erfa hrungen mit der jandwir tchafteichen Ab. Wasservtung in

Braun Schweigwasser and Boden/ 1980. 32. 1:22-26

71. Архангельский А.Д. Геологические исследования в низовьях Аму-

Дарьи. Тр. «Глав.геол.управления», вып. 12, М-Л., 1931.

113

72. Кальянов А.Л. Поливная норма и потери оросительной воды,

элементов питания на посеве люцерны. Сборник научных трудов.

Волгоградская государственная сельскохозяйственная академия, Волгоград

2001.

73. Голованов А.И. «Прогноз водно-солевого режим и расчета дренажа на

орошаемых землях».//Дис. на соискание ученой степени доктора техн.наук.

МГМИ. –М.1975г.

74. Грамматики О.Г., Емельянов В.А., Нестерова Г.С. Использование

воды повышенной минерализации в целях орошения. Гидротехника и

мелиорация. 1971г. N 8 –С.59-67.

75. Ковда В.А. Проблемы использования минерализованных вод. //-

Сб.н.тр. Всесоюзного объединения «Союзводпроект». М.: 1980г. N 53. –С.3-8.

76. Рекс Л.М., Якиревич А.М. Методика расчета водно-солевого режима

орошаемых земель. //-М.: 1984г. -112с.

77. Use of saline water for irrigation in monsoon climate and deep water table

regions: Simulation modeling with SWAP. Original Research Article

Agricultural Water Management, Volume 115, December 2012, Pages 186-193. A.K.

Verma, S.K. Gupta, R.K. Isaac.

78. Скачкова С.А. Об оценке природно-антропогенной среды в условиях

дефицита информации. Сборник научных трудов. Волгоградская

государственная сельскохозяйственная академия, Волгоград 2001.

79. Айдаров И.П. Регулирование водно-солевого и питательного режимов

орошаемых земель // «Агропромиздат» М., 1985г.

80. Беличенко Ю.П., Швецов М.М. Рациональное использование и охрана

водных ресурсов. // -М.:Россельхозиздат, 1980г. -224с.

81. Рубинштейн М.И., Тазабеков Т.Т. Антропогенные изменения гумуса в

пахотных почвах Казахстана // Достижения докучаевского почвоведения в

Казахстане. –Алматы, 1985.

82. Владыченский С.Л. Сельскохозяйственная мелиорация почв.

//Издание 2. Издательство МГУ, 1972г. 338с.

83. Костяков А.Н. Основы мелиорации. // -М.: Сельхозгиз. 1960г. -622с.

84. Прянишников Д.Н. Избранные сочинения. - М.: «Колос», 1965. -591с.

85. Аверьянов С.Ф. Горизонтальный дренаж при борьбе с засолением

орошаемых земель. //Издательство АН ССР М, 1959.

86. Аверьянов С.Ф., Дзя Оа-Лин. К теории промывки засоленных почв.

//Докл.ТСХА, вып.56. М.1960г.

87. Аверьянов С.Ф. Некоторые вопросы предупреждения засоления

орошаемых земель и меры борьбы с ним в Европейской части СССР. //М.

«Колос», 1965г.

88.Панин П.С. Процессы солеотдачи в промывных толщах почвы.

//Новочеркасск. Наука. 1968г

89. Пестов Л.Ф., Вышпольский Ф.Ф. Опыт промывки засоленных земель

в условиях Арыс-Туркестанской оросительной системы. //Тр. КазНИИВХ,

Алматы, 1970г. –С.112-119.

114

90. Справочник по растворимых солевых систем. Т.Г. //Л.: Госхимиздат.

1954г.

91. Технические указания по проектированию горизонтального дренажа

засоленных земель. // «Гипроводхоз». М., 1964г.

92. Панин П.С. Солеотдачи почв и определение промывных норм. // N 7,

1962г.

93. Мустафаев Ж.С. Почвенно-экологическое обоснование мелиорации

сельскохозяйственных земель в Казахстане. –Алматы: «Гылым», 1997. –С.57.

94. Самоукова Г.М. и др. По использованию коллекторно-дренажных вод

(КДВ) Кызылкумского массива орошения. В кн: Охрана водных ресурсов и

мелиорация в Казахстане. –Алматы: Изд. Кайнар, 1985. –С.69-78.

95. Айдаров И.П., Пестов Л.Ф., Хачатурян В.Х. Обоснование

мероприятий по борьбе с засолением орошаемых земель в аридной зоне. //

Теория и практика комплексного мелиоративного регулирования: Сб. наун. тр.

МГМИМ, 1983. –С.28-34.

96. Никольский Ю.Н. Оптимизация водного режима осушаемых земель

грунтового типа питания: Автореф.дис.д.т.н. –М, 1988. -41с.

97. Тулеубаев Б.А. Агроэкологическая оценка пригодности

минерализованных вод для орошения. //В сб.Сточные воды и использование их

в сельском хозяйстве. Алматы, 1991г. –С.136-137.

98. Боровский В.М. Количественные методы в мелиорации засоленных

почв. –Алматы: Наука, 1974. -274с.

99. Алимбетов К.А., Ибраев Н.И., Верещагин Г.Н., Рамазанова С.Б. и др.

// По системе ведения отраслей агропромышленного комплекса.

Кызылординской область: Рекомендация. –Алматы: Издательство «Кайнар»,

1991. –С.13-20.

100. Волковский П.А., Розова А.А. Практикум по сельскохозяйственным

мелиорациям. –М.: Колос, 1980. –С.84.

101. Буданов М.Ф. Система и состав контроля за качеством природных и

сточных вод при использовании их для орошения. –Киев 1970. –С.48.

102. Антипов – Каратаев М.Н., Кадер Г.М. К методике определения

мелиоративной оценки оросительная воды// Почвоведение, 1969, №5 –С.96-101.

103. Бондарь А.А. Исследования процесса смещения а натурных

условиях// Вестник сельскохозяйственных науки Казахстана, 1987. –С.14.

104. Пачевский Я.А. Моделирование водно-солевого режима

почвогрунтов с использованием ЭВМ. –М: Наука, 1976, -123с.

105. Вышпольский Ф.Ф., Бекбаев Р.К. Технология промывок и солеотдача

почв. // Почвоведение, 1984, №7, -С.96-103.

106. Беличенко Ю.П., Швецов М.М. Рациональное использование и

охрана водных ресурсов. –М:Россельхозиздат, 1980. -224с.

107. Прогнозы изменение минерализации воды р.Сырдарьи в нижнем

течение на уровень 1985-90гг. //САНИИРИ. г.Ташкент. 1981г.

108. Мишутсбин Е.И., Перцовская Н.И. Микроорганизмы и

самоочищение почвы. –М:АНСССР, 1954. -651с.

115

109. Кузнецова С.С., Баранова В.Л. Оценка ущерба наносимого

водопотреблением в результате выноса с мелиоративных земель биогенных

элементов и пестицидов // Водные ресурсы, 1984, №4.

110. Статья из журнала. Байманов Ж.Н. Использование сточных вод для

промывки засоленных почв. Тезисы докладов международной научно-

технической конференции «Проблемы экологии АПК и охраны окружающей

среды». Алматы, НАЦАИ РК, 1997, с.40-42.

111. Айдаров М.П., Корольков А.И. К вопросу использования

минерализованных вод для орошения // Сельскохозяйственные мелиорации:

Сб.научн.тр.МГМИ, М, 1982, -С.3-11.

112. Айтсам А.М., Вельнер Х.А. Расчеты изменения концентрации

загрязненных веществ в реках. //Гигиена и санитария, 1968.

113. Клячко Б.А., Апельцин И.А. Очистка природных вод. –М.:

Строийздат, 1971, гл IX.

114. Голованов А.М., Паласиос О. Взаимодействие между почвенными и

грунтовыми водами. //Сельскохозяйственные мелиорации: Труды МГМИ, т.63,

М, 1979.т.63 – С.33-44.

115. Миргородской Е.М., Ясницкая Н.Н. Минимальная оценка качества

воды в речной системе по одному признаку. // Проблема охраны воды. 1976,

№7.

116. Караушев А.В. Методические основы оценки и регламентирования

антропогенного влияния на качество поверхностных вод. –Л:Гидрометиздат,

1987.

117. Сейтказиев А.С. Промывка и освоение целинных засоленных земель.

Алакульской впадины: Дис.канд.т.н. –Ташкент, 1987. -210с.

118. Боровский В.М. Геохимия засоленных почв Казахстана. –М: Наука,

1978. -192С.

119. Айдаров М.П., Голованов А.И., Никольский Ю.Н. Оптимизация

мелиоративных режимов орошаемых и осущаемых сельскохозяйственных

земель: Рекомендация. – М: Агропромиздат, 1990. -59с.

120. Никольский Ю.Н. Направленность почвенных процессов при

мелиорации в Нечерноземье // Гидротехника и мелиорация, 1987, №27. –С.20-

24.

121. Хачатурян В.Х., Айдаров И.П. Концепция улучшения экологической

и мелиоративной ситуации в бассейне Аральского моря // Мелиорация и водное

хозяйство. –М:, 1990, №2 –С.5-12; 1991, №1 –С.2-9.

122. Харченко С.И. Гидрология орошаемых земель. –Л.:

Гидрометеоиздат, 1975. -373с.

123. Маштаева Ш.И. Гидроэкологическая устойчивость водных систем

низовьев Сырдарьи и Малого Арала. Автореферат на соискание ученой степени

к.г.н. Алматы. – 2000. 25с.

124. Стародубцев В.М. Влияние орошения на мелиоративные качества

речного стока. Алма-Ата: Наука, -1985. -169с.

116

125. Рубинова Ф.Э. Влияние водных мелиорации на сток и

гидрохимический режим рек бассейна Аральского моря. //Тр.САНИИ. -1987. –

В.124 (205). -161с.

126. Чембарисов Э.И. Гидрохимия орошаемых территорий. Ташкент:

Фан, -1988. -104с.

127. Иванов Е.Г., Исмайлов Г.Х. Использование водных ресурсов

бассейна Сырдарьи на современном этапе. //Водные ресурсы. 1995. Т.22. №2. –

С.236-240.

128. Тленбеков О.К., Ашкенов К., Попов Г.М. О современном состоянии

гидрологического режима низовья р.Сырдарьи. //Тр.КазНИИ. -1980. –В..55. –

С.17-22.

129. Танкеев С.Н. Состояние и перспективы развития поливного

земледелия в Кзыл-Ординской области. //Проблемы освоения низовьев

Сырдарьи под рисовое хозяйство. –Алма-Ата: Наука, 1969. С.11-15.

130. Умирзаков С.И., Омаров К.А. Современный русловой водный баланс

и структура безвозвратного водопотребления низовьев р.Сырдарья.

Экологические проблемы водных ресурсов и орошаемых земель Казахстана:

Сб.статей/ Под ред. Р.Х. Дюсеновой. –Алматы: КазГУ, -2000. –С.100-106.

131. Степанов И.Н., Чембарисов Э.И. Влияние орошения на

минерализацию речных вод. –М.: Наука, 1978. -120с.

132. Чембарисов Э.И., Бахритдинов Б.А. Гидрохимия речных и

дренажных вод Средней Азии. Ташкент: Укитувчи, 1989. -232с.

133. Тарасов М.Н., Кореневская И.М. Изменение минерализации и

ионного состава воды р.Сырдарья в результате развития орошения в ее

бассейне. //Гидрохимические материалы, 1974. –Т.60. –С.13-15.

134. Твердохлебов Е.Н., Скляров О.Н., Лесник О.Н. Гидрохимический

режим Сырдарьи и его влияние на прилегающие земли. //Мелиорация и водное

хозяйство. 1989. №9, С.38-40.

135. Драчев С.М. Борьба с загрязнением рек, озер, водохранилищ

промышленными и бытовыми стоками. –М: Наука, 1964.

136. Розанов А.Н. Материалы к вопросу о засоленных почвах Средней

Азии. – В кн: Хозяйственное освоение пустынь, Ташкент, 1934.

137. Рубинова Ф.Э., Куропатка Л.М. Изменение общей минерализации

воды р.Сырдарьи в связи с развитием орошения в ее бассейне. Тр. САРНИГМИ.

1977. В.52(133) С.3-17.

138. Зимовец Б.А., Хитров И.Б. Экологическая оценка качества

оросительной воды //МиВХ. 1993. –В.5., С.30-34.

139. Мелиорация солонцов в СССР. //Под ред. И.Н.Антипова-Каратаева.

М. Изд. АН СССР. 1953г.

140. Патахов М.Н. Солеустойчивость люцерны к водорастворимым слоям

почвы // Вестник с-х науки Казахстана, 1961, №11. –С.61-65.

141. Бойко В.И., Григоров Н.Е., Носонов Ю.Ф. Солевой режим чернозем

типичного при длительном орошении сточными водами Харькова. //Сб.трудов.

117

–Влияние орошения сточными водами и навозными стоками на плодородие

почвы. М.: 1987Г. –с.53-58.

142. Хачатурян В.Х. Обоснование сельскохозяйственных мелиорации с

экологической позиции. // Вестник сельскохозяйственных наук. –М., 1990, №5,

с.43-48.

143. Бесчетнов П.П., Искаков С.И. Рекомендации по выращиванию

тополей в южных юго-восточных райыонах Казахстана, Алматы, 1990, 30с.

144. Тарасов М.Н., Кривенцов М.И., Павелко И.М., Бесчетнова Э.И. и др.

Изменение гидрохимического режима водных объектов в результате

зарегулирования рек и развития орошаемого земледелия. //Труды 4-

всесоюзного гидролог. съезда. –Л,:1976, -Т.9. –С.227-235.

145. Бондарь А.А., Жунусов А.Т., Сулейменова С.Ж. К вопросам

экономики водоохранных мероприятий // -«Водные ресурсы: опыт

использования и проблемы» Сб.науч.тр. Вып 2. –г.Тараз, 1997, С.192-195.

146. Кошкаров С.И. Мелиорация ландшафтов в низовьях реки Сырдарьи.

– Алматы: Гылым, 1997. -268с.

118

Қ О С Ы М Ш А Л А Р

119

Қосымша А

Ізденушінің диссертациялық жұмысы бойынша 2011-2014 жылдар

аралығындағы жарияланған мақалалар тізімі:

1. Мамадияров Б.С., Ануарбеков Қ.Қ., Оразбаев Ж.А. Қазақстандағы кіші

елді-мекендердің төгінді суын тазарту шаралары. Ізденіс, Ғылыми журнал, №1

(2)/2012. С.124-127.

2. Ануарбеков Қ.Қ., Зубаиров О.З., Шомантаев А.А. Сырдария өзенінің

төменгі ағысының су сапасының сақталуын қамтамасыз ету жолдары.

Материалы Международный научно-практической конференции магистрантов,

докторантов Ph.D и молодых ученых «Проблемы вододеления и пути

улучшения качества трансграничных рек Казахстана», 20-21 апреля 2012 года,

Алматы 2012. С.238-242.

3. Оразбаев Ж.А. Ануарбеков Қ.Қ., Жанымхан Қ., Съезхан Ж. Төменгі

мөлшерлі ластанған төгінді суларды биологиялық тазартудың теориялық негізі.

Материалы Международный научно-практической конференции магистрантов,

докторантов Ph.D и молодых ученых «Проблемы вододеления и пути

улучшения качества трансграничных рек Казахстана», 20-21 апреля 2012 года,

Алматы 2012. С.267-270.

4. Ануарбеков Қ.Қ., Зубаиров О.З. Сырдария алқабының су объектілеріне

түсетін техногенді жүктемені кеміту шараларының жалпы стратегиясы.

«Водное хозяйство Казахстана» научно-информационный журнал, №1 (51)

январь-февраль, Астана 2013. С.10-13.

5. Зубаиров О.З., Шомантаев А.А., Ануарбеков Қ.Қ. Оценка социально-

экологического ущерба от загрязнения сточными и коллекторно-дренажными

водами в низовьях реки Сырдарья. Международная научно-практическая

конференция «Мелиорация в России-традиции и современность» посвящена

100-летию со дня рождения выдающегося ученого-мелиоратора, академика

ВАСХНИЛ, доктора технических наук, профессора, заслуженного деятеля

науки и техники РСФСР, Аверьянова Сергея Феодоровича, Москва 2013. С.461-

470.

6. Ануарбеков Қ.Қ., Зубаиров О.З. Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы

өзен суының антропогендік факторлардың әсерінен тұздануын зерттеу.

Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінің,

Гидрогеология және инженерлік геология кафедрасының 80 жылдық

Мерейтойына арналған «Қазіргі кезеңде гидрогеология мен инженерлік

геологияның актуалды мәселелері» атты халықаралық ғылыми-практикалық

конференцияның еңбектері, Алматы 2012. С.291-295.

7. Зубаиров О.З., Тілеуқұлов А.Т., Ануарбеков Қ.Қ. Төгінді суларды

пайдаланудың тиімді іс-шаралары. Сельскохозяйственный журнал «AgroӘlem»,

№2 (43), Алматы 2013. С.52-53.

120

8. Ануарбеков Қ.Қ., Зубаиров О.З., Тажибаева Г.К. Сырдария өзенінің

төменгі ағысындағы суғармалы жерлердің қазіргі жағдайы. «News of modern

science», Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары

бойынша ғылыми мақалалары жинағы. Алматы 2014. С.115-120.

9. Зубаиров О.З., Ануарбеков Қ.Қ., Тайманов Б.Б. Адам – табиғат

өктемшісі. Сельскохозяйственный журнал «AgroӘlem», №4 (45), Алматы 2013.

С.14-15.

10. Ануарбеков Қ.Қ., Абикенова С.М. Арал өңірінің су шаруашылығы

жүйесін басқару мақсатында суғармалы жерлердің су-тұз режимінің

элементтерін және өнімділігін зерттеу. «Водное хозяйство Казахстана» научно-

информационный журнал, №4 (54) июль-август, Астана 2013. С.24-28.

11. Зубаиров О.З., Ануарбеков Қ.Қ. Суғармалы жерлерде топырақтың су-

тұз режимдерін реттеу және мелиоративтік процестерді басқару. «Водное

хозяйство Казахстана» научно-информационный журнал, №4 (54) июль-август,

Астана 2013. С.29-35.

12. Рау А.Г., Қалыбекова Е.М., Абикенова С.М., Ануарбеков Қ.Қ.

Экономическая эффективность возделывания риса в Казахстане. «Водное

хозяйство Казахстана» научно-информационный журнал, №4 (54) июль-август,

Астана 2013. С.21-23.

13. Ануарбеков К.К., Зубаиров О.З., Жайлаубаева М.М.

Агромелиоративные характеристики орошаемых земель Кзылординской

области. Ізденістер, нәтижелер, ғылыми журнал, Алматы, N 01 (61) 2014, С.106-

111.

14. Ануарбеков Қ.Қ., Зубаиров О.З. Суғармалы егістікте су-тұз

режимдерін жақсарту. Ізденістер, нәтижелер, ғылыми журнал, Алматы, N 01

(61) 2014, С.92-100.

15. Жанымхан Қ., Съезхан Ж., Ануарбеков Қ.Қ., Утепқалиев Е..

Применение осадка сооружений очистки сточных вод в качестве удобрения.

Ізденістер, нәтижелер, ғылыми журнал, Алматы, N 01 (61) 2014, С.243-248.

16. Anuarbekov K.K., Zubairov O.Z., Nusipbekov M.J. Improving water-salt

regime in irrigated agriculture. Life Science Journal 2014; 11 (5): 459-464

(ISSN:1097-8135). http://www.lifesciencesite.com.65.

17. Рау А.Г., Абикенова С.М., Ануарбеков К.К. Параметры орошения

риса и культур рисового севооборота рисовых системах низовья реки

Сырдарьи. Журнал Национальной Академии наук Республики Казахстан

«Известия». 2 (20), март-апрель, Алматы 2014. С.117-123.

18. Ануарбеков К.К., Зубаиров О.З., Абикенова С.М. Исследование

элементов водно-солевого режима и продуктивности орошаемых земель в

низовьях реки Сырдарьи. Журнал Национальной Академии наук Республики

Казахстан «Известия». 2 (20), март-апрель, Алматы 2014. С.112-117.

121

Қосымша 1

2012 жылғы Қызылорда облысы бойынша пайдаланылған және пайдаланылмаған жерлер

№

р/с Аудандар

Жалпы

қолда

бары

Жарамды жерлер Жарамсыз жерлер

Пайда

ланыл

ғаны

Дақылдар

Бар

лы

ғы

Дақылдардың ішінде

Күр

іш

Аст

ық

дақ

ылд

ары

соф

ло

р,

күн

бағ

ыс

мал

азы

қты

қ

дақ

ылд

ар

кар

топ

,

жем

іс-к

өк.

Бас

қад

а

дақ

ылд

ар

Тұ

здан

ған

ГР

ун

т су

ы

ны

ң д

еңге

йі

Су

мен

қам

там

асы

зды

қ

Мел

иор

ати

вті

к а

лқап

Бас

қад

а

себ

епте

р

1 Жаңақорған 34,465 32,557 10,039 4,144 0,978 11,248 3,428 2,72 1,908 0,354 0,278 0,397 0,879

2 Шиелі 31,118 24,081 8,336 2,079 0,671 8,392 4,356 0,247 7,037 0,054 2,457 4,526

3 Қызылорда қ. 10,418 8,001 2,9 0,718 2,511 1,872 2,417 0,11 0,455 0,798 1,064

4 Сырдария 45,584 33,525 18,135 0,471 0,674 9,454 2,76 2,031 12,059 0,265 0,416 0,241 11,137

5 Жалағаш 40,821 30,406 18,049 0,07 0,553 8,043 3,4 0,291 10,415 0,175 0,164 0,276 0,321 9,479

6 Қармақшы 26,017 20,744 11,765 0,045 0,550 5,560 2,31 0,514 5,273 0,912 1,536 2,825

7 Қазалы 27,322 18,984 8,165 1,165 0,080 6,255 3,314 0,005 8,338 8,338

8 Арал 3,078 0,398 0 0,016 0,044 0,192 0,146 2,680 0,092 2,588

Облыс

бойынша 218,823 168,696 77,389 7,990 3,506 49,714 22,271 7,826 50,127 1,605 0,707 5,619 1,360 40,836

122

Қосымша 2

2012 жылғы Қызылорда облысы бойынша жалпы жиналған егіс көлемі мен өнімділік көрсеткіші

№

р/с Аудандар

Пайдала

нылған

жерлер

көлемі,

тыс.га

күріш Дәндік

жүгері

Астық

дақылдары

софлор,

күнбағыс

малазықтық

дақылдар

картоп, жеміс-

көкөніс

Басқа

да дақ

ылдар ег

іс к

өлем

і,

тыс/

га

өн

імд

ілік

,

ц/г

а

егіс

кө

лем

і,

тыс/

га

өн

імд

ілік

,

ц/г

а

егіс

кө

лем

і,

тыс/

га

өн

імд

ілік

,

ц/г

а

егіс

кө

лем

і,

тыс/

га

өн

імд

ілік

,

ц/г

а

егіс

кө

лем

і,

тыс/

га

өн

імд

ілік

,

ц/г

а

егіс

кө

лем

і,

тыс/

га

өн

імд

ілік

,

ц/г

а

егіс

кө

лем

і,

тыс/

га

1 Жаңақорған 32,557 10,039 40,800 0,685 27,100 3,459 34,900 0,978 20,5 11,248 55,5 3,428 405,300 2,72

2 Шиелі 24,801 8,336 42,500 0,342 35,000 1,909 101,300 0,671 24 8,220 37,5 4,356 426,200 0,247

3 Қызылорда.қ 8,001 2,900 41,000 - - - - - - 0,718 30,6 2,511 357,500 1,872

4 Сырдария 33,525 18,135 53,000 0,050 40,000 0,501 47,7 0,674 33,3 9,374 26,4 2,760 470,000 2,031

5 Жалағаш 30,406 18,049 52,200 - - 0,070 6,400 0,553 40,6 8,043 34,6 3,400 513,500 0,291

6 Қармақшы 20,744 11,765 54,200 - - 0,045 4,000 0,55 6,1 5,560 19,1 2,310 545,600 0,514

7 Қазалы 18,984 8,165 41,400 - - 1,665 60,900 0,08 12 5,755 42,5 3,314 355,300 0,005

8 Арал 0,398 - - - - 0,016 19,300 - - 0,044 20,6 0,192 257,500 0,146

Облыс

бойынша

барлығы

168,696 77,389 48,600 1,077 30,200 7,665 34,312 3,506 25,8 48,962 37,3 22,271 418,200 7,826

123

Қосымша 3

2011 жылғы коллекторлы-кәріз суларына тасталған жалпы су мөлшері, млн.м3

(«Қызылордасушар» республикалық мемлекеттік мекемесі филиалының мәліметі бойынша)

Коллекторлы

кәріз жүйесі

Қарасты су

шаруашылығы

Мамыр Маусым Шілде Тамыз Қыркүйек Барлығы

1 2 3 4 5 6 7 8

К-1 «Жаңақорғансушар» - 1,21 1,20 0,31 - 2,72

К-2 «Жаңақорғансушар» - 1,56 1,66 0,54 - 3,76

К-3 «Жаңақорғансушар» - 0,12 0,06 0,02 - 0,20

К-1 «Шиелісушар» 1,00 5,10 5,51 6,40 - 18,01

К-3 «Шиелісушар» 0,52 2,63 3,14 4,09 - 10,38

К-4 «Шиелісушар» 0,14 1,09 1,02 1,08 - 3,33

К-9 «Шиелісушар» 0,09 0,65 0,58 0,85 - 2,17

Нан-сай «Шиелісушар» - 0,08 0,06 0,03 - 0,17

Көксу «Қызылордасушар» - - 2,34 1,52 - 3,86

ЮК-12 «Сырдариясушар» - 6,17 17,7 19,16 2,84 45,87

СК «Сырдариясушар» - 3,33 8,75 12,87 3,05 28,00

ЮК-16 «Жалағашсушар» - 4,81 6,82 3,28 - 14,91

СК-15 Г «Жалағашсушар» - 5,55 8,44 4,16 - 18,15

ЗКК «Қармақшысушар» - - 2,23 4,22 - 6,96

ВКК «Қармақшысушар» - - 1,55 1,4 - 2,95

Қашқансу «Қармақшысушар» - - 0,57 0,69 - 1,26

К-2 «Қазалысушар» - - 3,39 2,71 - 6,10

Барлығы 1,75 32,3 64,45 63,72 5,89 168,11

124

Қосымша 4

2012 жылғы коллекторлы-кәріз суларына тасталған жалпы су мөлшері, млн.м3

(«Қызылордасушар» республикалық мемлекеттік мекемесі филиалының мәліметі бойынша)

Коллекторлы

кәріз жүйесі

Қарасты су

шаруашылығы

Мамыр Маусым Шілде Тамыз Қыркүйек Барлығы

1 2 3 4 5 6 7 8

К-1 «Жаңақорғансушар» - 0,67 0,49 0,43 - 1,59

К-2 «Жаңақорғансушар» - 0,91 0,61 0,69 - 2,21

К-1 «Шиелісушар» 1,09 6,26 7,66 7,13 2,25 24,39

К-3 «Шиелісушар» 1,00 5,74 7,62 6,92 1,73 23,01

К-4 «Шиелісушар» 0,29 1,64 2,09 1,94 0,69 6,65

К-9 «Шиелісушар» 0,29 1,85 2,28 1,85 0,43 6,7

Нан-сай «Шиелісушар» - 1,72 0,40 - - 2,08

Көксу «Қызылордасушар» - - 2,34 1,52 - 3,86

ЮК-12 «Сырдариясушар» - 4,41 9,04 6,02 - 19,47

ЮК-16 «Жалағашсушар» - 2,88 2,57 2,46 - 7,91

СК-15 Г «Жалағашсушар» - 1,41 1,42 0,29 - 3,12

ЗКК «Қармақшысушар» - - 2,84 4,19 - 7,03

ВКК «Қармақшысушар» - - 1,27 1,35 - 2,62

Қашқансу «Қармақшысушар» - - 0,46 0,66 - 1,12

Барлығы 2,67 27,49 42,26 37,11 5,10 114,63

125

Қосымша 5

2013 жылғы коллекторлы-кәріз суларына тасталған жалпы су мөлшері, млн.м3

(«Қызылордасушар» республикалық мемлекеттік мекемесі филиалының мәліметі бойынша)

Коллекторлы

кәріз жүйесі

Қарасты су

шаруашылығы

Мамыр Маусым Шілде Тамыз Қыркүйек Барлығы

1 2 3 4 5 6 7 8

К-1 «Жаңақорғансушар» - 1,31 1,66 0,28 - 3,25

К-2 «Жаңақорғансушар» - 2,08 2,38 0,54 - 5,00

К-1 «Шиелісушар» 1,15 6,05 9,24 9,08 1,12 26,64

К-3 «Шиелісушар» 1,15 6,00 8,90 6,30 0,74 23,09

К-4 «Шиелісушар» 0,29 1,51 1,41 0,43 - 3,64

К-9 «Шиелісушар» 0,29 1,86 2,65 2,24 0,43 7,47

Нан-сай «Шиелісушар» - 0,17 0,45 0,35 - 0,97

Көксу «Қызылордасушар» - - 3,03 1,60 - 4,63

ЮК-12 «Сырдариясушар» - 3,58 14,24 5,88 - 23,70

ЮК-16 «Жалағашсушар» - 4,73 2,28 1,64 - 8,65

СК-15 Г «Жалағашсушар» - 2,09 0,99 0,06 - 3,14

ЗКК «Қармақшысушар» - 1,05 2,54 3,88 - 7,47

ВКК «Қармақшысушар» - 0,21 0,68 0,92 - 1,81

Қашқансу «Қармақшысушар» - 0,16 0,32 0,50 - 0,98

Барлығы 2,88 31,19 51,52 34,78 2,29 122,66

126

Қосымша 6

Су тепе-теңдігі (Қызылорда облысы бойынша), млн.м3

Жылдар

Баланс

бөліктері

2004

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Кіріс бөлігі

Табиғи өзен ағысы 19,7 17,1 16,07 18,67 13,63 21,06 21,84 6,08 22,46

Басқа республика және

облыстан келген су

көлемі

2788,7 22133,7 15936,3 17306 11051 15059,47 25856,43 10913,13 16517,83

Қайтқан су көлемі 19,7 17,3 23,28 22,38 14,26 36,23 16,63 12,88 22,92

Жер асты суы 45,5 44,8 44,1 45,78 47,49 50,54 49,81 49,1 39,6

Шахта суы - 1,3 1,2 1,17 1,17 0 0 1,17 1,04

Барлығы 20873,6 22193,8 16020,95 17394 11127,55 15167,3 25944,71 10982,36 16603,85

Шығыс бөлігі

Жер беті су көздерінен

алынған су көлемі 6182 7496,5 5285,62 5426,26 4259,3 5085,26 5541,03 5036,23 4938,70

Жерасты су көздерінен

алынған су көлемі 45,5 44,8 44,1 45,78 47,49 50,54 49,81 49,1 39,6

Қосымша өзен

шығынының жиынтығы 2854,1 2320 1371 1958 512 1527 3338 0 2392

Көлдерді толтыру 1686 2443,2 2560,03 3343,79 2617,59 4396,5 7817,87 1259,86 4644,07

Шошқакөл және Арал

теңізіне су беру 10106 9888 6759 6619 3690 4108 9198 4636 4588

Барлығы 20873,6 22193,8 16020,95 17394 11127,55 15167,3 25944,71 10982,36 16603,85

127

Қосымша 7

Шиелі ауданының ауа-райы өлшемі 2011-2012 ж.ж

(Шиелі метеостанциясының мәліметі бойынша)

Көрсеткіштер Айлар Біл жылға

орташа

2011 жыл 2012 жыл

X XI XII I II III IV V VI VII VIII IX

Ауаның

температурасы

11,3 4,6 -1,2 -3,3 -0,9 10,2 15,0 26,3 24,0 28,2 23,8 18,7 13,06

Ауа ылғалдылығы 54 70 68 80 73 57 51 31 36 34 42 43 52,58

Жауын-шашын 19,3 2,7 4,5 30,4 14,4 20,2 10,9 12,9 24,1 1,3 18,5 9,2 168,4

Шиелі ауданының ауа-райы өлшемі 2012-2013 ж.ж

(Шиелі метеостанциясының мәліметі бойынша)

Көрсеткіштер Айлар Біл жылға

орташа

2012 жыл 2013 жыл

X XI XII I II III IV V VI VII VIII IX

Ауаның

температурасы

11,7 4,8 -1,9 -3,1 -0,3 9,1 15,5 25,2 25,0 27,3 24,9 19,4 13,13

Ауа ылғалдылығы 52 67 70 77 69 59 49 34 36 38 40 41 52,67

Жауын-шашын 18,9 2,1 4,8 28,4 12,8 21,5 10,3 13,4 24,0 0,0 19,1 9,4 164,7

128