À ¶ √ À ƒ ° ∂ π √ À ° ∂ π ∞ ™ & ¶ ƒ √ ¡ √ π ∞ ™ ñ ∂ £ ¡ π ∫ √ ™ √ ƒ ° ∞ ¡ π ™ ª √ ™ º ∞ ƒ ª ∞ ∫ ø ¡

°È· ÙËÓ ÔÚı‹ ¯Ú‹ÛË ÙˆÓ ·ÓÙÈ‚ÈÔÙÈÎÒÓ

EK∆OΣEIΣAθήνα 2002

Εκδοτική παραγωγή:Ινστιτούτο Φαρµακευτικής Έρευνας & Τεχνολογίας (ΙΦΕΤ αε)18ο χιλ.Λεωφ. Μαραθώνος, Παλλήνητηλ. 010 6603400 • fax 010 6039956 • http://www.ifet.gr

Υπεύθυνη παραγωγής: Έλλη Γαβριήλ

Εκδίδεται από τον Εθνικό Οργανισµό Φαρµάκων µε την επιµέλεια της Επιτροπής γιατην Ορθή Χρήση των Αντιβιοτικών.

Τα κείµενα βασίστηκαν σε αντίστοιχη έκδοση των Υγειονοµικών Αρχών του Βελγίου.Μετάφραση: Ευθυµία Γιαννιτσιώτη, Ιατρός Παθολόγος.

® 2002 ΕΘΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΦΑΡΜΑΚΩΝ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΘΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΙΒΙΟΤΙΚΩΝ

Ε. Γιαµαρέλλου Καθηγήτρια Παθολογίας Παν. Αθηνών,∆/ντρια 4ης Παθολογικής Παν. Κλινικής, Νοσ. ΣισµανόγλειοΠρόεδρος

∆. Βώρος Αν. Καθηγητής Χειρουργικής Παν. Αθηνών, Νοσ. Αρεταίειο,Αντιπρόεδρος

Ε. Φούζα Φαρµακοποιός, ΕΟΦ, Γραµµατέας

Χ. Μπασιάρης Καθηγητής Παθολογίας-Λοιµώξεων Ιατρικού Τµήµατος Περιφ. Παν. Γενικό Νοσ. Πατρών

Ι. Τσελέντης Καθηγητής Βακτηριολογίας-Παρασιτολογίας Ζωονόσων καιΓεωγραφικής Ιατρικής Παν. Κρήτης

Κ. Σαρρής Καθηγητής Μικροβιολογίας, Τµήµα Κτηνιατρικής ΑΠΘ

Ι. Ιωαννίδης Αν. Καθηγητής Επιδηµιολογίας Παν. Ιωαννίνων

Γ. Σαµώνης Αν. Καθηγητής Ιατρικής Σχολής Παν. Κρήτης

Ρ. Στυλιανοπούλου Φαρµακοποιός, Νοσ. «Ερυθρός Σταυρός»

Ν. Γαλανάκης Επίκ. Καθηγητής Παν. Αθηνών Νοσ. Νίκαιας «Αγ. Παντελεήµων»

Α. Κωνσταντόπουλος Καθηγητής Παιδιατρικής, Παν. Αθηνών

Α. Αντωνιάδου Παθολόγος-Λοιµωξιολόγος, Επιµ. Β' ΕΣΥ 4ης ΠαθολογικήςΠαν. Κλινικής, Νοσ. Σισµανόγλειο

Α. Βαρδίκα Βιολόγος, ΙΦΕΤ

Α. Τσακάλου Φαρµακοποιός, Νοσ. ΑΧΕΠΑ Θεσσαλονίκης

Α. Παπαλεξίου Φαρµακοποιός

°π∞ ∆∏¡ √ƒ£∏ Ã∏™∏ ∆ø¡ ∞¡∆πµπ√∆π∫ø¡

• Σε αυτό το φυλλάδιο θα βρείτε στοιχεία για ένα θέµαπου αφορά την υγεία µας και την υγεία των παιδιώνµας.

• Στην Ελλάδα έχουµε από τα υψηλότερα ποσοστά κα-τανάλωσης αντιβιοτικών σε ολόκληρο τον κόσµο! Τοαποτέλεσµα; να έχουµε επίσης και από τα υψηλότεραποσοστά ανθεκτικών µικρόβιων.

Γιατί συµβαίνει αυτό;

Αντιβιοτικά και λοιµώξεις

Τα αντιβιοτικά παρασκευάστηκαν για πρώτηφορά πριν από 50 περίπου χρόνια για να κατα-πολεµήσουν τις µικροβιακές λοιµώξεις. Μέχριτότε, πολλές λοιµώξεις ήταν θανατηφόρες.

Σήµερα, µια νέα απειλή εµφανίζεται: Πολλέςλοιµώξεις θα µπορούσαν να ξαναγίνουν θανα-τηφόρες, γιατί τα µικρόβια που τις προκαλούνέχουν γίνει ανθεκτικά στα αντιβιοτικά που χρη-σιµοποιούµε.

Πώς γίνεται αυτό;

Οι λοιµώξεις στον άνθρωπο προκαλούνται απόιούς και µικρόβια. Τα αντιβιοτικά δεν ασκούνκαµία απολύτως επίδραση στους ιούς. Είναιαποτελεσµατικά µόνο στις µικροβιακές λοιµώ-ξεις.

3

Αυτό τι σηµαίνει;

Ότι δεν πρέπει ποτέ να λαµβάνονται αντιβιοτι-κά για λοιµώξεις που οφείλονται σε ιούς.

Μήπως όµως, σηµαίνει ότι πρέπει να χορηγού-νται αντιβιοτικά σε κάθε µικροβιακή λοίµωξη;

Η απάντηση είναι ΟΧΙ!

Τα αντιβιοτικά πρέπει να χρησιµοποιούνται µό-νο για τις σοβαρές µικροβιακές λοιµώξεις.

Γιατί;

1. Γιατί οι περισσότερες από τις λοιµώξειςπου µας συµβαίνουν (π.χ. οξείες διάρροιες, ωτί-τιδες, βρογχίτιδες, ιγµορίτιδες καθώς και ιώσειςµε συµπτώµατα όπως συνάχι, πονόλαιµος, πό-νος στα κόκκαλα και στους µύες, πυρετός), θε-ραπεύονται από µόνες τους µέσα σε διάστηµαµικρότερο ή µεγαλύτερο των τριών ηµερών.Έτσι αν κάποιος έχει πάρει ένα αντιβιοτικό γιανα θεραπευτεί από µια τέτοια λοίµωξη, θα µπο-ρούσε να αποδώσει την θεραπεία του στηνχρήση του αντιβιοτικού, ενώ κάτι τέτοιο δεναληθεύει. Όµως κάπως έτσι γεννήθηκε η ψευ-

δαίσθηση και ο µύθος για τις µαγικές ιδιό-τητες των αντιβιοτικών.

2. Γιατί τα αντιβιοτικάδεν θα µας βοηθήσουν

στο να γίνουµε πιο γρήγορα καλά.Η άµυνα µας είναι επαρκής για την ίαση

της πλειοψηφίας των απλών λοιµώξε-ων που µας συµβαίνουν. Για παράδειγ-

µα, ένα αντιβιοτικό δεν θα «ρίξει» τον πυρε-τό πιο γρήγορα.

4

Τότε λοιπόν, πότε είναι απαραίτητα τα αντι-βιοτικά;

Τα αντιβιοτικά είναι απαραίτητα και αναντικατά-στατα στις σοβαρές µικροβιακές λοιµώξεις αυ-τές που µπορούν να είναι επικίνδυνες για τηνυγεία ή και τη ζωή του ασθενούς.

Γιατί;

Όταν πρόκειται για σοβαρές µικροβιακές λοι-µώξεις, τα αντιβιοτικά εµποδίζουν τον πολλα-πλασιασµό των µικροβίων, επιτρέποντας έτσιστον οργανισµό µας να έχει τον χρόνο να ορ-γανώσει την άµυνά του (δηλαδή να παρασκευ-άσει αντισώµατα και κύτταρα άµυνας για να κα-ταστρέψει όλα τα µικρόβια).

Στην ουσία, δηλαδή, τα αντιβιοτικά, σε αυτές τιςπεριπτώσεις, δίνουν τον απαραίτητο χρόνοστην άµυνά µας για να αντιµετωπίσει µε επιτυ-χία την λοίµωξη.

ΜΟΝΟ Ο ΓΙΑΤΡΟΣ και κανένας άλλος, είναι σεθέση να κρίνει πότε µια λοί-

µωξη είναι σοβαρή και θαπρέπει να δοθεί το αντι-βιοτικό.

ΜΟΝΟ Ο ΓΙΑΤΡΟΣ µπο-ρεί να καθορίσει την δοσο-λογία, τον τρόπο και τηδιάρκεια λήψης του αντι-

βιοτικού.

Έχει µεγάλη σηµασία ναλαµβάνουµε το αντιβιοτι-

κό µόνο µετά από σύσταση

5

γιατρού, δηλαδή ιατρική συνταγή, στη δοσολο-γία που ο γιατρός µας συστήνει και να µην ξε-χνάµε ποτέ την δόση µας. Έχει µεγάλη σηµασίανα τηρούµε αυστηρά και χωρίς παρεκκλίσειςκαι αυθαίρετες ερµηνείες το χρονοδιάγραµµατης θεραπείας.

Τα παιδιά µας χρειάζονται περισσότερο τααντιβιοτικά από ότι εµείς;

Η απάντηση είναι ΟΧΙ. Τα παιδιά δεν χρειάζο-νται περισσότερο και συχνότερα τα αντιβιοτι-κά. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία οι λοιµώ-ξεις στα παιδιά οφείλονται σε ιούς. Και τα αντι-βιοτικά δεν έχουν καµία απόλυτως δράσηστους ιούς. Ούτε θα βοηθήσουν στα αλήθειατο παιδί να απαλλαγεί γρηγορότερα από τα συ-

µπτώµατα της λοίµωξής του. Ο παιδία-τρος, είναι ο µοναδικός αρµόδιοςνα αποφασίσει τη χορήγηση αντι-

βιοτικού για µια αποδεδειγµένηµικροβιακή λοίµωξη. ∆ενβοηθάµε τα παιδιά µας επι-µένοντας στη χορήγηση αντι-βιοτικού, ούτε τα προστατεύ-

ουµε από τυχόν επιπλοκές.

6

Υπερκατανάλωση αντιβιοτικών και µικροβιακή αντοχή

Η µεγάλη κατανάλωση αντιβιοτικώνστα παιδιά και στους ενήλικες έχειως αποτέλεσµα την επικράτησηµικροβίων ανθεκτικών στα αντι-

βιοτικά που αντικαθιστούντα ευαίσθητα στις φυσιολο-γικές µας χλωρίδες, δηλαδήστο στόµα, τον εντερικόσωλήνα, τον κόλπο, την ου-ρήθρα και το δέρµα.

Η δηµιουργία µικροβίων που είναιανθεκτικά στα αντιβιοτικά δεν αφορά µόνο ταάτοµα που λαµβάνουν αντιβιοτικά αλλά και τοπεριβάλλον τους.

Με ποιον τρόπο τα µικρόβια γίνονται αν-θεκτικά στα αντιβιοτικά;

Στο φυσικό περιβάλλον ορισµένα µικρόβιαέχουν έτσι διαµορφωθεί ώστε να µπορούν ναεπιζήσουν παρουσία των αντιβιοτικών.Λέµε τό-τε ότι τα µικρόβια έχουν αποκτήσει αντοχή.

Η αντοχή σε ένα αντιβιοτικό είναι ένας µηχανι-σµός που το µικρόβιο βάζει σε εφαρµογή γιανα µπορέσει να εξουδετερώσει τη δράση ενόςαντιβιοτικού που βρίσκεται στον ίδιο περιβάλ-λον µε αυτό.

Ο µηχανισµός αντοχής µπορεί να µεταφέρεταιαδιάκοπα από το ένα µικρόβιο στο άλλο, τόσοστα παθογόνα µικρόβια, όσο και στα συµβιωτι-κά µικρόβια.

7

Συµβιωτικά λέµε τα µικρόβια που ζουν φυσιο-λογικά µαζί µας και αποικίζουν το δέρµα καιτους βλεννογόνους µας, αποτελούν δε τη λεγό-µενη «φυσιολογική χλωρίδα» µας: ∆εκάκις τρι-σεκατοµµύρια µικρόβια υπάρχουν στο δέρµα,στη µύτη, στο στόµα, στο έντερο, τον κόλπο,την ουρήθρα, τα οποία ζουν αρµονικά µαζί µας,χωρίς να µας δηµιουργούν πρόβληµα.

Παθογόνα, λέµε κάποια άλλα µικρόβια πουυπάρχουν στο φυσικό περιβάλλον αλλά µπο-ρούν, όταν έρθουν σε επαφή µαζί µας και κάτωαπό ορισµένες προϋπόθεσεις (όπως το να ει-σβάλουν σε µεγάλο αριθµό ή η άµυνα του ορ-γανισµού µας να είναι εξασθενηµένη), να µαςπροκαλέσουν λοιµώξεις ποικίλης βαρύτητας.

Το πρόβληµα µε τα αντιβιοτικά είναι ότι δεν κά-νουν διάκριση ανάµεσα στα παθογόνα µικρόβιαπου είναι βλαβερά και στα συµβιωτικά µικρόβιαπου ζουν αρµονικά µαζί µας, τα σκοτώνουνόλα!. Έτσι τις θέσεις των συµβιωτικών µικρο-

βίων καταλαµβάνουν παθογόνα µικρόβια,πολλά από τα οποία είναι ανθεκτικά

στο αντιβιοτικό που χορηγείται, ενώπολλά από τα συµβιωτικά µικρόβιακατορθώνουν να επιζούν µε το να γί-νουν ανθεκτικά στο αντιβιοτικό πουπαίρνουµε. Αποτέλεσµα; Και τα παι-διά και οι ενήλικες αποικίζονται µεαυτόν τον τρόπο µε ανθεκτικά µικρό-

βια που µε την καθηµερινή δραστηριό-τητα (χειραψία, ασπασµός, εργασία µε

χέρια, κοκ) διασπείρονται σε άλ-λους ανθρώπους, οι οποίοι, µε τη

8

σειρά τους αποκτούν ανθεκτικά µικρόβια στηφυσιολογική τους χλωρίδα κι ας µην έχουν κά-νει οι ίδιοι χρήση αντιβιοτικών!. Το φαινόµενοδηλαδή της αντοχής στα αντιβιοτικά είναι µιααλυσιδωτή αντίδραση που αφορά στην πραγ-µατικότητα πολύ περισσότερους ανθρώπουςαπό ότι φαίνεται.

Γιατί τα ανθεκτικά µικρόβια γίνονται καιπιο πολλά;

Το αναφέραµε παραπάνω: τα ανθρώπινα όνταανταλλάσσουν καθηµερινά τα µικρόβια πουκουβαλάνε. Άρα, όσο πιο συχνά και όσο περισ-σότερα άτοµα λαµβάνουν τακτικά αντιβιοτικά,τόσο µεγαλύτερη είναι και η διασπορά ανθεκτι-κών µικρόβιων: Τα µικρόβια είναι αρκετά έξυ-πνα ώστε να φτιάχνουν µηχανισµούς άµυναςστα αντιβιοτικά που τους δίνουµε για να τασκοτώσουµε.

Η χρήση των αντιβιοτικώνστη ζωοτροφία δεν ευθύ-

νεται παρά µόνο για πε-ριορισµένης έκτασηςπροβλήµατα αντοχήςπου αφορούν ανθρώ-

πους.

Συνεπώς, η άσκοπη χρή-ση των αντιβιοτικώνστον άνθρωπο ευνοείτην εξάπλωση των αν-θεκτικών µικρόβιων.

9

Τι µπορούµε να κάνουµε;

Αν σταµατήσουµε την άσκοπη κατανάλωσηαντιβιοτικών, τότε, προοδευτικά τα µικρόβια µας(συµβιωτικά και παθογόνα) θα ξαναγίνουν ευαί-σθητα στα αντιβιοτικά. Είναι απλό: τα µικρόβιαόταν σταµατούν να «απειλούνται» από τα αντι-βιοτικά, προοδευτικά παύουν να χρησιµοποιούντους µηχανισµούς που διαθέτουν για να αµύνο-νται στα αντιβιοτικά. Αφού δεν θα υπάρχουνστο περιβάλλον του µικροβίου αντιβιοτικά, οιµηχανισµοί αντοχής είναι άχρηστοι, το µικρόβιοτους αποβάλλει και σταδιακά, ξαναγίνεται ευαί-σθητο στα αντιβιοτικά.

Τόσο απλά!

Είναι προτιµότερο λοιπόν, όταν αντιµετωπίζου-µε σοβαρές µικροβιακές λοιµώξεις όπως π.χ.πνευµονία και ουρολοιµώξεις, αυτές να οφείλο-νται σε ευαίσθητα µικρόβια τα οποία τα αντι-βιοτικά να µπορούν να σκοτώσουν.

Γι αυτό:

Τα αντιβιοτικά είναι πολύτιµα. Πρέπει νατα διαφυλάξουµε

Πώς;

Η λύση του προβλήµατος δενβρίσκεται στην ανακάλυ-ψη νέων αντιβιοτικών,αφού αν και αυτά χρησι-

µοποιηθούν λανθασµένα,πολύ γρήγορα θα χάσουντην αποτελεσµατικότητάτους.

10

Ο σωστός τρόπος χρησιµοποίησης των αντιβιοτικών:

Λιγότερο συχνά

Σήµερα καταναλώνουµε πολύ συχνά αντιβιοτι-κά και σε περιπτώσεις που ούτε χρήσιµα, ούτεαπαραίτητα είναι για τη γιατρειά µας. Αυτή ηυπερκατανάλωση των αντιβιοτικών οδηγεί σεµια προοδευτική επιλογή των ανθεκτικών µι-κροβίων στις φυσιολογικές µας χλωρίδες. Αυτότο φαινόµενο ονοµάζεται «πίεση επιλογής».

Αν δεν αναλάβουµε σήµερα δράση ενάντια σεαυτή την υπερκατανάλωση, τότε στο µέλλονόλο και πιο συχνά θα παρουσιάζονται λοιµώ-ξεις από ανθεκτικά µικρόβια, για τις οποίες τααντιβιοτικά δεν θα µπορούν να µας βοηθήσουνή ακόµα και να µας σώσουν.

Πιο σωστά

Στις περιπτώσεις εκείνες (που αναφέρονταιπαραπάνω) όπου το αντιβιοτικό είναι το

µόνο µέσο θεραπείας µιας σοβαρήςλοίµωξης, θα πρέπει να εφαρµόζου-µε τα παρακάτω:

• Να λαµβάνεται η συνιστώµενηαπό τον γιατρό, δοσολογία τουαντιβιοτικού.

• Να µην λησµονείται καµία δόση.

• Να ακολουθείται πιστά το χρο-νοδιάγραµµα της θεραπείας, όπωςαυτό ορίζεται από τον γιατρό.

11

∆ηλαδή:

Ακόµα και αν η βελτίωση που ακολουθεί τηνέναρξη χορήγησης του αντιβιοτικού είναι θεα-µατική, δεν θα πρέπει διακόπτουµε από µόνοιµας την αγωγή, αλλά να συνεχίσουµε τη θερα-πεία για όσο χρόνο έχει προκαθορίσει ο για-τρός µας. Όταν η θεραπεία τελειώσει, να µηνκρατάµε τυχόν αντιβιοτικά «που περίσσεψαν»στο σπίτι. Έτσι αποφεύγουµε την αυθαίρετη λή-ψη αντιβιοτικού κάποια άλλη φορά. Αντίθετα,αν τρεις ηµέρες µετά την έναρξη των αντιβιοτι-κών δεν παρουσιάζεται καµία βελτίωση, τότε θαπρέπει να επισκεφθούµε ξανά τον γιατρό µας.

Τι πρέπει να γνωρίζουµε:

1. Κοινό κρυολόγηµα (συνάχι, κόπωση, ίσως πυ-ρετός, πόνος στα κόκκαλα και στους µύες):

ΟΧΙ στα αντιβιοτικά: τα κρυολογή-µατα µπορεί καµία φορά να διαρ-κέσουν πάνω από δυο εβδοµά-δες.

Τα αντιβιοτικά είναι τελείως άχρη-στα, ακόµα και αν η ρινική καταρ-ροή είναι κολλώδης ή κιτρινωπή ή

άλλου χρώµατος.

2. Ωτίτιδα

Σε πολύ µικρά παιδιά µπορεί ο γιατρόςνα αποφασίσει να δώσει αντιβιοτικό.Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων κά-

τι τέτοιο δεν χρειάζεται.

12

3. Φαρυγγίτιδα, αµυγδαλίτιδα

ΟΧΙ αντιβιοτικό στην πλειοψηφία των περι-πτώσεων. Η κυνάγχη και η φαρυγγίτιδα είναι, τιςπερισσότερες φορές, ιογενείς. Μόνο σε περί-πτωση µικροβιακής φαρυγγίτιδας-αµυγδαλίτι-δας χρειάζεται αντιβιοτικό και αυτό θα το κρί-νει ο γιατρός.

4. Βρογχίτιδες

ΟΧΙ αντιβιοτικά. Στην πλειοψηφία τους οι λοι-µώξεις στα παιδιά είναι ιογενείς, άρα το αντι-βιοτικό είναι άχρηστο.

Σε παροξυσµούς χρόνιας βρογχίτιδας σε ενήλι-κες, πάλι το αντιβιοτικό είναι άχρηστο στη θε-ραπεία.

5. ∆ιάρροιες

ΟΧΙ αντιβιοτικά. Στην συντριπτική τους πλειο-ψηφία οι διάρροιες είναι ιογενείς άρα τα αντι-βιοτικά είναι άχρηστα. Ακόµα και οι διάρροιεςµικροβιακής αιτιολογίας συχνότατα αυτοθερα-πεύονται και έτσι δεν είναι αναγκαίο το αντι-βιοτικό.

Σε κάθε περίπτωση ο για-τρός είναι ο µόνος αρµό-

διος για να αποφασίσειτη χορήγηση του αντι-βιοτικού. Ο γιατρόςόµως, θα πρέπει πάντο-τε να λαµβάνει σοβαρά

υπόψη του το µεγάλοπρόβληµα της µικροβιακήςαντοχής όταν σκέφτεται ναχορηγήσει αντιβιοτικό.

13

Τι πρέπει να θυµόµαστε:

1. Καταναλώνουµε πολύ συχνά άσκοπα τα αντι-βιοτικά. Έτσι αυτά χάνουν τη δραστικότητατους.

2. Οι λοιµώξεις που σήµερα θεραπεύονται χάρηστα αντιβιοτικά, θα µπορούσαν να ξαναγίνουνθανατηφόρες.

3. Στην πλειονότητα τους οι απλές λοιµώξεις αυ-τοθεραπεύονται.

4. Τα αντιβιοτικά δρουν στα µικρόβια, αλλά όχιστους ιούς.

5. Η λύση δεν βρίσκεται στην υποθετική ανακά-λυψη νέων αντιβιοτικών.

6. Ας χρησιµοποιούµε τα αντιβιοτικά πιο σωστάκαι λιγότερο συχνά.

7. Μόνο ένας γιατρός µπορεί να κρίνειτην σοβαρότητα µιας λοίµωξης και

την αναγκαιότητα χορήγησηςαντιβιοτικών. Μην χρησιµοποιείτε

ποτέ αντιβιοτικά αν δεν το έχεισυστήσει ο γιατρός σας.

14

Όλοι µαζί, ασθενείς, γιατροί, φαρµακοποιοί, φαρµακευτικέςεταιρείες θα µπορέσουµε να χρησιµοποιήσουµε περισσότεροέξυπνα τα αντιβιοτικά δηλαδή λιγότερο συχνά και πιο σωστά.Μιλήστε, για αυτό το θέµα, µε τον γιατρό σας και τον φαρµα-κοποιό σας.

ΑΣ ∆ΙΑΦΥΛΑΞΟΥΜΕ ΤΑ ΑΝΤΙΒΙΟΤΙΚΑ

ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΜΑΣ ΣΩΣΟΥΝ ΤΗΝ ΖΩΗ

15

ñ ÀÂÚηٷӿψÛË ·ÓÙÈ‚ÈÔÙÈÎÒÓÎ·È ÌÈÎÚԂȷ΋ ·ÓÙÔ¯‹

ñ ¶fiÙÂ Â›Ó·È ··Ú·›ÙËÙ· Ù··ÓÙÈ‚ÈÔÙÈο;

ñ ¶Ò˜ Ú¤ÂÈ Ó· ¯ÚËÛÈÌÔÔÈÔ‡ÌÂÙ· ·ÓÙÈ‚ÈÔÙÈο;

Αντίγραφα διατίθενται από τον Εθνικό Οργανισµό Φαρµάκων

Μεσογείων 284, 15562 Χολαργός • τηλ.: 010 6507200 • fax: 010 6545535

• e-mail: relation@eof.gr