200
A SUNGA OM TENG Thumasa 3 Thu Kong Honna 4 Banghang Zogam Ah An Kikhamlo Ding Hiam? 5 Christian Nuntakna Leh Nasep 10 Cidamna Ding A Theihhuai Thu Pawlkhat 14 Ciimnuai Innkuan Thu 16 Ciimnuai Zomi Leh Pilna 20 Ciimnuai Zomi Philippine Tangthu Atom In 23 Ciimnuai Zomi Philippine Te Sangkahna Leh Sangthupi Pawlkhat 29 CZP Leh Pilna 35 Ekleiza A Kingah Theihna Pawlkhat 39 Hih Thu Thangsak Un: Khuado Pawi 41 Itna Sungah Pilna 43 Jesuh Thuneihna Innkuan Nuam 50 Kawlbiakna Sungah Thakuan Dan-1 58 Khanglui Ngeina Mah Hoih 65 Khuavak Leh Pilna Kei Muhzia 68 Kilaamsang Ni 73 Koi Ah Pai Ding Philippines Ah 76 Lai Siangtho Hilh Hauhna Leh Nopsakna Lampi 85 Mangthang Nuammaw, Mangthang Nuamlo 90 Na Tangthu Hong Sutdih (Tell Your Own Story) 95 Nuntakzia Hong Picing Sak Ding Pilna 101 Pasian Gam Mitsuan In Semni 103 Pasian Leh Leitung Kumpigam 107 Pasian Lungdeih (God’s Decree) 111 Pilna Bulpi Zongni 119

zomielibrary.com...A SUNGA OM TENG . Thumasa. 3. Thu Kong Honna. 4. Banghang Zogam Ah An Kikhamlo Ding Hiam? 5. Christian Nuntakna Leh Nasep. 10. Cidamna Ding A Theihhuai Thu Pawlkhat

  • Upload
    others

  • View
    1

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

  • A SUNGA OM TENG

    Thumasa  3 

    Thu Kong Honna  4 

    Banghang Zogam Ah An Kikhamlo Ding Hiam?  5 

    Christian Nuntakna Leh Nasep  10 

    Cidamna Ding A Theihhuai Thu Pawlkhat  14 

    Ciimnuai Innkuan Thu  16 

    Ciimnuai Zomi Leh Pilna  20 

    Ciimnuai Zomi Philippine Tangthu Atom In  23 

    Ciimnuai Zomi Philippine Te Sangkahna Leh Sangthupi Pawlkhat 29 

    CZP Leh Pilna  35 

    Ekleiza A Kingah Theihna Pawlkhat  39 

    Hih Thu Thangsak Un: Khuado Pawi  41 

    Itna Sungah Pilna  43 

    Jesuh Thuneihna Innkuan Nuam  50 

    Kawlbiakna Sungah Thakuan Dan-1  58 

    Khanglui Ngeina Mah Hoih  65 

    Khuavak Leh Pilna Kei Muhzia  68 

    Kilaamsang Ni  73 

    Koi Ah Pai Ding Philippines Ah  76 

    Lai Siangtho Hilh Hauhna Leh Nopsakna Lampi  85 

    Mangthang Nuammaw, Mangthang Nuamlo  90 

    Na Tangthu Hong Sutdih (Tell Your Own Story)  95 Nuntakzia Hong Picing Sak Ding Pilna  101 

    Pasian Gam Mitsuan In Semni  103 

    Pasian Leh Leitung Kumpigam  107 

    Pasian Lungdeih (God’s Decree)  111 

    Pilna Bulpi Zongni  119 

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    Sang Mah Kahkah Lai Maw  121 

    Tol Sohloh  126 

    Tuhun Zomite Leh Pilna  131 

    Tuithuukna  137 

    Upna Peeng A Piangsak Dawi Thu Upzia  144 

    Jesuh Maw A Thu Pha  147 

    Zomi Ading Pilna Sutpi  154 

    Zomi Leh Pilna  161 

    Zomi Numei Laisiam  166 

    Zomite Kei Muhna Pan  170 

    Zomite Sang Laipilna Hong Kipatzia Leh Mailam Kalsuanzia Ding  174 

    Zomite Tungah Laikhak  180 

    Zo Ngeina Khuado Pawi  188 

    Laigelh Teng Tangthu  196 

    2

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    Thumasa

    Pasian huhna tawh Ciimnuai Khuavak Volume (2) na hawmkhia kikzo i hih manin i lungdam a, Topa Pasian tungah lungdamna i ko masa hi. Hibang laibuhoih hong piankhat theihna dingin thungetna a kipan vaituamtuam tawh hong panpih mimal kim tungah lungdamna kongko uh hi.

    “Ciimnuai Zomi leh Pilna” bulphuh in a kigelh hih laibu pen leitungbup Zomi khempeuh adingin mannei-in, Pasianthu leh leitungthu ah hamphatna tampi hongpia dingin lametna ka nei uh hi. Hih laibu sungah Pasian thuthuk pilna leh leitung thuthuk pilnate kihel a, Zomipih 26 te in pilna thu hong kuppih dingin hong ngak dimdiam uh hi. Biaknapilna, innkuanthu, lailampilna, khuakpilna, ciimna, lokhawhzia, singgahtui bawldan, gankhawidan, singnociinzia, eekleibawldan, cidamnalampilna cihte akipan tulai leitungpilna Computer, Internet pilna nam tuamtuam te kigelh hi.

    Hih laibu hong piankhiat theihna dingin, adiakdiak in lai hong etdik sak Sia Thang Cin Lian tungah lungdamna lianpi i ko hi. Tua banah laibu tuamna anung leh amai ding geelna bangin hong bawlsak ka lawm Timothy (Filipino) tungah zong lungdamna i ko hi. Zomite simtheih ding leh nuntakna ding khuavak ahi pilna thugil thumanphate a khawnkhong in itna leh veina takpi tawh gelhkhia a, hong piakhia i minam it akua maciat tungah lungdamna lianpi kong ko uh hi.

    Ciimnuai Khuavak Volume (3) na zong a sawtlo in hong kibawl kikpah zoding cih ka lamen uh hi. Leitung mun tuamtuam aom Zomipihte khempeuh lampikhat teitei panin hih laibu in phattuamna hong pia ding cih upna leh lametna lianpi ka nei uh hi. Laisim mimalkhat kimciat Topa Pasian in leitung pilna thupha leh vantung pilna thupha hong pia kimciat tahen.

    Gin Khan En Laibu committee

    3

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    Thu Kong Honna

    Amasa in hunhoih hunpha hong pia i Topa Pasian tungah lungdamna ka ko masa hi. 2003 kumin a kiphuankhia Ciimnuai Zomi Philippine (CZP) kipawlna khangmoi mahmah hitase mah leh hibang laibu thupi mahmah te i bawlkhiatzawh manin i biak Topa Pasian min i phat hi. Minthana leh ukzawhnate Ama aa hiden tawntung tahen. Hibang Laibu hoih hong piankhiat theihna dingin, pilna siamna, thalengal, sumlepaai, hunleni te bei a asem abawl laibu committee te, CZP makaite leh mimal kimciat tungah lungdamna kongko phapha hi. Vaikhat peuhpeuh geel leh sepkhiat pen baihhetlo ahih manin CZP vei a, laibu hong leisakin a sim mimal khatkimciat tung leh leitung gam tuamtuam aom sanggam Ciimnuai Zomi pihte tungah zong lungdamna kongko uh hi. Topa’n thupha hong pia in CZP min tawh 2006 kum in Ciimnuai Khuavak khatvei hong kihawmkhia zo hi. Tu kum inzong Pasian huhna leh mimal hanciamna tawh Ciimnuai Khuavak Volume (2) na kizom thei ahih manin lam hong lak huhpa Kha Siangtho tungah lungdamna i pia hi. Mihingte tha bek tawh bang mah kitangtun zolo in, Topa hong hehpihna bek mah i phawk semsem dingin kong pulakkhia nuam hi. Hih laibu pen Zomite khantohna ding deihsakna tawh 2006 laibu sungpan pawlkhat kila kik hi. Banghanghiam cihleh Ciimnuai Khuavak amasa pen deih bangin kihawmkhia zolo ahih manin Zomi sunga lai-it mite leh mi honpi-in a simtheih ding lunggulhna hangin hong kihel kik ahi hi. Hih laibu panin Zomite sungah khantohna leh ki-itna hong khangcing sak semsem laibu ahih theihna dingin lunggulhna lianpi ka nei uh hi. Laibu a sim mi malkim leh Zomi khempeuh tungah Topa Kha Siangtho vandaitui hongtaak suk henla, Ama gam tangzaina ding leh minam kilapsangna ding hong hisak tahen.

    Thang Sian Lian CZP President ’07

    4

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    BANGHANG ZOGAM AH AN KIKHAMLO DING HIAM?

    Dr. Vumson (late)

    I Theih Ding Thu

    Mihing, ganhing, ngasa, singkung lopa, nuntakna anei khempeuh in amau an ciat nelo in, a nungtatheilo, a khangtheilo, a damtheilo vive i hi hi. Mihing in an nekeileng puksi ding hihang. Tua mah bangin Nganhing, Lopa, Singkungte in annek ding neikei leh siding uh hi. Mihing, Ganhing, Singkung lopate in tui dawnlo ann nelo-in a nungta thei omlo hihang. Mihingte leh Ganhingte in bang anne i hiam cihpen gen kikkik kullo-in tampi theikhin hihang. Ahihang bang an pen ei ading a hoih hiam cihpen a theilo tampi om hihang. Tua pen hih lai sungah hong atkei ning.

    Hih lai ii ngiimna a bulpi pen Singkung-lopate Zogamah bang ci-in khangthei, hoihthei ding hiam cih ngaihsutna hong pianuam hi-ing.

    Gamdang, Mikangte gam ka omna pen kum 40 valta hi. Tua sungah, na sungpan napiangte zonna leh Leitungah innlamna, Lambawlna lam ah na ka semzel hi. Hih innbawl- lambawlna-ah na ka sepciang, gam khangtote in a gam bangcipuah hiam cih ka mu hi. Gam puahna dingin, a lei uh puahkul hi. Leipuah i cih ciangin, Leitung-a po Singkung leh Lopate bangci-in ciingleng hoih ding hiam cihna amau theihzahin bawl uh hi.

    Zogam pen mualsang leh guamthuk vive ahih manin, Singkung, ankung, lopa ciinna dingin a haksana mun hi. Hih Singkung leh lopate neek ding a leihoihte pen tui-in taaipahpah ahih ciangin, Zomite-in an a khamna ding haksa hi. Kawlgam-zaanggam ah, mualtunga om, leihoihteng tui-in taimanga, Zaanggam ah ngasuk, koihsuk ahih manin zaanggam ah, leipha leihoihteng kikhol hi. Tua hangin zaanggam ah an ciinte hoihtakin piangthei hi.

    Ei Zomite nuntakdan leh gamtatdan pen, Mikanggam gam khangto nate nuntakna lokhawhna tawh i etkak ciangin, an khamlo hinapi hanghin, i gam i lei i puahlohna hong kilang hi. Gamhoihte zong puahkul ahih ciangin ei adingin, i gam i lei i puah ding thupilua hi.

    5

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    Bangci A Gam Puah Ding

    Gam puah ding ka cih ciangin, lam bawlding, sang bawlding, zato bawlding cihna pen i theihkim ahih ciangin, tua thu hih lai sungah kong gelhkei ding hi. Gampuah i cih ciangin bangci-in, i gam sungpan annek ding piangsak thei dinga, i anhuanna ding sing, meikhulna ding sing bangci-in neiding cihthu hi. I pu i pa te’n pen munkhat ah khuasat in tuamun kiangkapteng lo a khawhkhit uh ciangin, a gamla na-ah lokhonuamlo ahih uh manun mundangah na taaikhia hi. Tu in pen i mi lah tamciatciat, i innte lah hoihciatciat ahih manin, khuakhat ah sawtpi i om hong kulta hi. Hih khuakhat ah i om ciangin, i lokhawhna hong gamla tektek a, innlamna ding sing i lakna hong gamlata hi. Tua bekhiloin singkung aliante phuk i hih ciangin, a gamla ciatciat namun leh guamthuk luithuk sung bekah innlamna ding a kizangthei ding sing hong omta hi. Tua ahih ciangin innlamna ding gam khuala panin i puak hong kul hi. Hih pen i pu i pate ii khua ana ngaihsutlohhang ahi hi.

    Hih pen banghanghiam i cihleh ei Zomite in, singkung attan ding phukding cihbek i theihman ahi hi. Gam khangtona aom mite in, singbei ding lau mahmah uh ahih ciangin, mundang pan lakawikawilo in, munkhat mualdungkhat ah, cihbangin singat, singphuk in, sing kungkhat aphuk uh ciangin tua singnamte mah singno suankik hamtang uh hi. Eimite in tua banga, sing ciingkik cih i thei ngeikei hi. Tua hangin i gamah sing hong kolhta-in anhuanna ding zong sing i nei nawnkei hi. A thupi pen ah SING CIIN DING AHI HI.

    Bangci A Lokho Ding

    Kum 600 pan kum 700 bang tulai a i teenna gamah i omta hi. Tua sungah, i lokhawhdan i khek ngeikei hi. Tuabek domloin, i ciinngei, i neekngei teng bek mah tawh i lungkim den hi. Na a thakkhat sinding pen i ut kei hi. An thakkhat a ciingnuamte in, koi lai-ah ciingleeng hoihding hiam, koilai ah hih ankung hoihding hiam cih ngaihsutna leh theihcianna neilopi-in i ciingmawkmawk hi. Mi-in Coffee tawh hong nungta theileh Coffee kung i huan sungah i ciing hi. Lingmaw tawh hong hau uhleh i lo sungah lingmaw i ciing hi. Coffee in avot deuhna mualtunglam ah hoih thei a, lingmaw in a lum deuhna gam ah hoih thei hi cihpen i en nawnkei hi. Tua bek domloin, singkung-lopa i ciin ciangin bang-an duh hiam, bang-an pialeng hih singkung hih lopa, hih an nungta, khangto thei, a gah bangci kine thei ding cih i ngaihsun ngeikei hi.

    6

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    Singkung leh Lopa ankungte in a neek pen uhpen, singteh muat, singmuat leh ganhing muat, ganhing-ek leh zunte ne pen uh hi. Hite i ngaihsun ngeikei hi. I gam pen a tunga ka gensa mah bangin, mualkawm guamkawm ahih manin guahzu leh leihoihteng taaimang pahpah ahih manin, leitungtham letmatkhat letmatnih bangbek ankungte annek theih ding om hi. Hih anuai a leisan leh suangte pen singkung, ankung in ne theilo ahih manin, hih leisan, suang sungah, ankung singkung hoih zolo hi.

    Gam khangto na gamah, hih singteh, singmuat, ganhing-ek leh zun tawh kibawl leiphate, ciliap in, innbang lam ding cileng, tua leiphateng tawmphot in, munkhat ah kholphot hi. Leihoihtam aneite’n zuakin, leimawkmawk bang hiloin hih leite pen manpha thei mahmah hi. Innlam a mankhit uh ciangin, a inn kiangah paak ahizong lopa, singno ciinna ding tengah letmat 6 ciang bang zelhphot in tua sunga lopa, paakte ciing uh hi. Singkung pen leitosukin pi 3 pi 4 ciang bang sungah, leihoih buasukphot in tua ciangin singkung ciingsuk pan uh hi.

    Ei Zomite’n lo i khawh ciangin, tumaneucik tawh leitawm tosukin tua sungah vaimim ahizong buhci ahizong phumsukziau in i ciin tawh i nuntak theih pen, lamdangliang kasa hi. Lo i hal ciangin akang singkeute sungah nitrogen acih uh leite om ahih manin kumkhat bang tua sungah an i ciing thei hi.

    Tua hilo in vaimim, buh ahizongin, i ciinna ding tengah leiphate phumsukin tualai-ah ciing lehang, kumkhatbek hiloin kum tampi an a kiciing thei ding hicih pen i ngaihsun ngeikei mawk hi. Eimite kicinlahna a thupi pen in, i anciin i ankungte in bang-an duh hiam cih i theihloh hangleh an i piakloh hangin an khamlo i hi hi. Buh leh Vaimim zongin amau deihna gam citciat in, Buh in a lumzawdeuh nadeih in, Vaimim pen alumna zong avotna zongah khangthei kawikawi hi. Coffee, Lingmaw leh seek ciingte inzong Coffee in bang-an duh hiam bawng-ek duhmaw, vok-ek duhmaw, zun duhmaw cih i ngaihsut ding kisam hi. Lingmaw ciingte in, banghang a lingmaw gah pen thukhiam khumhiam cih i ngaihsun ngeikei a, lingmaw, apple, hitaleh seekte zong bang-an pialeng khum ding hiam cih i theihkul hi. I ciinkhit ciang kumsim in, a anneek ding piakthakden ding zong i ngaihsun ngeikei hi. Leisunga aom, a khumna ding apia, datte leh akhanna ding dat apiate pen kicingtak a i piakzawk ding kisam bekdomloin bangmah pia nawnlo i hih ciangin, i singkungte zong sizel hi.

    7

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    Gam khangto gamah leengah, seek, lingmaw khawngte pen bangci, bangzahin khum thei ding ahiam cih tuatin ciing uh a, eklei ahizong leipha ahizongin pia uh in tua ciangin a deih bangun a khumna zong bawl uh hi.

    Eklei khawng i cihciang fertiliser cihbang zong hipahlo hi. Gam khangto na-ah tua bang ommah hi ahih hangin tuate pen zong singmuat, singtehmuat sungpan mah a laak uh hilel in , tuazah in thupisalo uh hi.

    Eklei adeih uh ciangin, nganhing-ek bekhiloin, mihing-ek khawng zong keupitawh ekdum sungpan lakhia in, a lo ah poi uh hi. Tua bekhiloin, gamsung singteh kumsim a, a kiate tawmin, dumpi sungah leitawhhel in umcip a, kumkhat kumnih amuatkhitzawh ciangin, an ciinna ding dumneu abawlte sungah hih thiamthiam in sungsukin tua sungah, singno ahizong, ankam leh annek theih ding a ciinte uhpen tua bangin ciingpan uh hi. Ei gam banga mual leh guam om nate ah, terrace agriculture (leicial/leilet) ci-in lampi bangin kawmto in, tuate pen Kawlte lobawl cianga, kawm abawl uh bangin kawmbawl in, tua kawmte sungah, singnah, singluangte muatsakin, alei ahoih ciangin, annek theih ding ciingpan uh hi.

    Gam khangto gamte i et ciangin, ei gam pen a hampha hihang cih khatveivei ka ngaihsunzel hi. Eigam pen i khuahunvot lah votlualo, sa lah salualo in, omnuam mahmah hi. Gam dangah pen khal ciangin samahmah in, phalbi ciangin votmahmah ahih ciangin, innpua zong kipusuak theilo hi. Gankhawite’n ganan dingin lopakeu sakin kemin tutawh vaatmai uh hi.

    Pasian in i gamah neektheih ding tampi hong bawlsak hi. Gam sungah, thei cihbang, sinkhau cihbang a namnamin pomawkmawk a, tuate pen ei’n zanghloin, a gahteng i muatsak hi. I gam sungah, a pomawkmawk nektheih ding aomte pen ciinthuahzawk cihthadah i phuktan a, i nuntakna in i zangkei hi. Gamdangte in, ei ii i muatsak theigah khawng lo ah ciing uh a, tuate a gahkeu sakin ahikei aleh bung sungah koihin zuakuh hi. Singzungkhum (thanksing zung) cihkhawngte zong ciingin, anah pan azung ciang avui a abawl uhtawh, bung sungah akoih uhtawh sum ngahtheihna dingin bawlin zuakuh ahih manin nungta thei uh hi.

    8

    Eimite in lingmaw, apple, seek leh annektheih a dangdangte i ciin ciangin, a minkhit ciang a, nek simloh i theikei hi. Midangte in tua pen atui abawl cihbang ahih keileh atuite huankeu-in, avui ah koihin zuak cihbang a namnamin bawluh hi. Nahtangkhawng zong cileng, nahtangkeukhawng in zuakin, nahtangtui-in zuakuh hi. Leitung ka

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    vakna-ah eimi simloh midang khempeuh in, sa pen a muatlo a koih theihna ding theiciat uh hi. Eimi pen tuabang i thei ngeikei mawk hi. Hih pen banghanghiam i cihleh, i haihang hiloin, khua i ngaihsutloh hang himawk hi.

    Tedim khua khawngah sing mahmah omnawnkei i gam hoihlo ahih ciang gamdangah taikhiatna ding hong zongin cihpeuh mi-in thu hong gen hi. Kei muhna-ah, gamkhangto i cihte in a gam uh puahin, a gam uh ahoihna ding, singte abeitheilohna ding hanciam uh hi. Inn alam uh ciangin singkung nih leh thum ciin ding inn ngei-ah, cihkhawng, tua ahih keileh singkhat naphuk leh adangkhat ciinkik ding cihkhawng upadi nei in, singkhawng pen kumpi permitlo tawh phuktheilo ding cihkhawng upadi in nei uh ahih manleh, a gam uh a siatlohna ding uh hanciam ahihman gamhoih suak hi. Eite in i gam puahnuamloin gam dangte in gampuah a, tua gamte iva luahnop pen maizumhuailua sa-ing ci-in ka dawngkik hi.

    I gam ah singphuk mangkhin i hih manin zong guah hong tawmzukzaw ding cihpen i theih ding zong kisam hi. Sing phukphuk a, singciing kiklo i hih ciangin, nikhat ni ciangin, i tuite hong kang dinga, i khua i tui pan mundangah i taaikul ding hi. Tua ahih ciangin, mualtung khempeuh ah, singphuktheilo ding, lo a kibawlna-ah zong akiim-apaam singsuan ding cihte upadi in neihding kisam ding hi. Kumsim a lokhawhna ding lovatkulna zong bang ci-in, kumsimin lovatlo-in, munkhat ah, kumsimin leiphabawlna tawh lo kikhothei ding cih ngaihsutna neilehang i gam hong hoihzaw toto ding a, nikhat ni ciang migam bangmahin, i gam i lei mi duhngawhte hong suak ding hi.

    9

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    CHRISTIAN NUNTAKNA LEH NASEP

    Zam Khaw Lang Suante

    Hopihna Leh Thumasa

    Muntuamtuam aom ulenau sanggam itte kiangah a tunga thulu bulphuh in thapiakna laitawh kong gelhkhia hi. Mikhempeuh in nasep leh nekzonna khatciat kinei a, tuatawh i kivak ding Pasian’ hong piansak i hi hi. Ahizongin mipawlkhatte in, a baihlambek tawh nuntaksawm uh ahih manin, sepding a kilawmlopi hong semkha uh a, leitungah siatna-tampi piangsak hi. Tua ahih manin “a siangtho a nekzonna nasep” i sepding Topa’ deihna ahi hi. Pasian in Adam tungah apiak thumasa in “Eden huan khoding, puahding, etlawm sakding” ahi hi (Piancil 2:15). Eite inzong i gam leh i leitang i puah ding i mawhpuak ahi hi. Topa Pasian in mipa la-in Edenhuan sungah akem ding leh nasem dingin akoih mah bangin Zomite Zogam apuah dingin Topa’n hong koih minamte i hi hi.

    Tuhun Eimite Nasep Dinmun

    Lokhoh-singpuak [khawhle-eh] i Zogamah nidang bangin kilawhcing nawnlo, nuntakna haksasemsemta, i lote hong tulsemsemta, i leitangin gahpha gahzo nawn taktaklo hi, bangcih nuntak ding? Tua ahih manin nasepzia-ah lampithak leh agahsuah zawding i zon hong kulta hi.

    Nasepzia lampithak: Eimite’n Pasian thu leh pilna siamna a tuamtuam akhomciangkhat i khangtota a, ahizongin i gilvah-khopna ding ciang ‘lokhawh-pilna’ kinei nailo hi. Tua ahih manin, ei tuailai te’n, lokhawhzia bangci-bangin khangto dingcih, Lokho-pilna ‘Agriculture’ i gam aading sinhuai hi. Hih thu pen thupitakin ngaihsuthuai mahmah a, i gam leitang i puahphat ding hun mahmah ta hi. Mihing lampanin pilna leh sepsiamna kisam a, lungsim leh khalampang panin Pasian zahtak minam i hih ding thupi hi. Topa thuphapiak mah thupi ahihna et-tehhuai ahi, leitung a akhangto pen gamte lakah khat ahi U.S.A te’ president pa J.W. Bush in ‘God bless America!’ Pasian in America thupha hong pia acih mah bangin, eite’n i Topa Pasian belhhuai zawtham hi. Tua ahih manin, Mipil tampi i kisam a, i minam a it, a vei leh Pasian a zahtak mipil i kisam zawsem lai hi. Leitung tangthu en-lehang, ‘Pasian omkei’ acite a maban uh lawhsam uh a, Pasian I Um Hi

    10

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    “In God We Trust” cih kammal asumtung nangawn ah a gelh U.S.A te in leitung hong ukzawta uh hi. Tua ahih manin, Topa lamah i kiheikik zelzel ding a thupipen ahi hi. Topa a zahtak minam i hih leh, thuphangah minam, akhangto minamte i suak ding hi.

    Sumlepaai zonna: Sumzon paizonna lamah zong minam-dangte’ nungah i kipattawm manin haksatna-tampi kituak hi. I sumzongte in zong agen luatloh uh hangin, haksatna-tampi phulkha uh hi. “Midangte sawltak bang maimai kihilel hiam. Vaite sawltak peuh kihilel hileh kilawm?”ci-in hong gen theizel uh hi. Minam dangte na-picing, nakalsang mahmah uh a, eibel a kipantawm panphette i hi hi. Himah setaleh, lungduaitak leh pilvangtakin i lungsim picingsakin hanciam lehang, thupha khempeuh i luahtheiveve ding hi. Sumlepaai zonsiamzawkna dingin, i khangthakte “Business” sum zonsiam pilna mimal tampi-in hong sintheih ding zong deihhuai thapiakhuai hi.

    Midangte tungpan sintheih: Na khempeuh sintawm mah tawh mite a nungdelh i hihphot manin lungduaitakin midangte tungpan sinsiam lehang phatuam mahmah zawding hi. A sinsiamte’n amau ahilh siate [teachers] sangin a siamzaw thei uh hi (Psalms 119:99). Pasian in mikhempeuh ‘talent’ sepsiamna a piapa ahih manin Topa kiangah thungen in midangte tungpan mitmuhin sinsiam, laksiam ni. I tuailaite sumlepaai tawh huhin, pilna siamna sinsak ni. Midangte sepzia etteh-in semkhia lehang kikhiallo ding hi.

    Minpha leh thupha:: Khangluite’n “Akiphatte leh Sakhi-ngal ah bangmah baanglo” naci uh hi. “kei hi’ng!” i cih i kiphatsak laitengin mihai i hi hi. Pilna i sinte, tungnun kituhna ding peuh in i ngaihsunkhak laileh i zekailuakha ding hi. I mite laptohnopna takpi tawh pilna i sinleh thupha taktak i suakthei pan ding hi. Laipilna i neihleh, i minam aadingin phattuamna khatteitei piangsaksawm ciat ni. Papite hong gensawn ka thuzakngei adik aleh, British tote hong ukhun pan Socialist party hun dongah, i Zomi makai leh panmun neite, kumpi nasep leh sumlepaai zong thei sunsunte in i mipihte’n a panmunte a luahtoh ding i kipattah sangsikin, kihaza-in, akhangto ding aom thei sunsunte zong kihaza, kikhaktan uh a, a thuakkha a lungtom-mite in, a uk amakaite tungah khutkhialin na thatkhaliang uh cihzah dongin omngei ci uh hi. Hih lai gelhpa’ a pianna pu zong tua banga khaktanna thuakkhate lakah khat ahihna thu a tangthu sungah kiciamteh hi. Tua banah amah mimal inzong Topa’ nasep akipatpan akilawmlopi a khaktanna nathuakngei zel hi. Pasian thu in midang a lamsangte’n lapsan’na ngahding ci ahih manin, i mawhnate pan

    11

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    kisikkik in, i minamte laamsang lehang Topa in hong lamsang hong domsang zawsemlai ding hi.

    Nasep silbawl leh Nekzonna: A diakdiakin, Kawlgam sung aom Zomite in kumpi nasep leh nasep tuamtuamte ah haksatna phulkha ciat uh hi. Nuainenna, hazatna, suksiatna cihte akipan za(rank) khantoh theihlohna, khaktanna kithuak hi. Asep kihanciam a, anek mite kamsung [gongtawl] ah tumlel tadih hi. Vaigam (India) ah bel kawlgam sangin phatuamdeuh nave’n, thu-umlo mite tawh nasepkhopnuam cih omtuanlo hi. I gam aading thu nak ngaihsuthuai mahmahta-a, tua haksatnate en in mi tawh nasemkhawm nawnkeile’ng lah ‘min leh za’ (rank) i lawh thei nawnkei ding hi. Tua ahih manin haksatnate kawmkal mahah hancaimtak leh lungduaitakin midangte’ lak-ah a semsiam dingin kisakhol ni. Haksatna i gente kantan in, lawhcinna lamenkawmsa-in, hanciamzawsem ni.

    Gamdang ah nasep: A diakdiakin Kawlgam pan gamdang pai-a nasemte: Malaysia, Singapore, Japan, Australia, U.K, USA, Canada leh German gam cihte a kipan gamtuamtuam ah nasem-tampi mah ki-omta hi. Tuate lakah a tamzawte bel mite khutnuai a nasem kihiphot tadih hi. Ahizongin tuabang hanciamnate mahtawh i nu, i pa, i meltheih sanggamte kivakzo ahih manin thupi mahmah hi. Panmunhoih ngahkha takeilehang zong, maizumhuai-in ka ngaihsunkei a, angtanhuai kasa hi. Tomgen lehang, gamdangah nasep haksasimtham ahih manin, semtanghtangh mah ni-in, i gam i ciah ciangin phattuamna khat-peuhpeuh i septheihna dingin, tupna leh geelnahoih neiciat ni.

    Gelna tawh maban sutzop kul: Geelna aomloh manin mihingte kisiatna piang hi [Paunak 29:18]. Geelna omlopi sumngah lehang zu, za, khamtheih guihtheih a kipan a mawknapi athupilo nate ah i sumte paikhia dinga beimangpah ding hi. Sum pen metbawl thei lehang, nasepna-ah thazunghoih pen ahi hi. I ngah sumlepaaite pen “kei-aa hi, ka ut peuh in zang ning” acite hilo in, “Topa’ hong piak thupha hi,” ci-a, kepsiamin a pungsak thei, a khangsaksiamte hi ni. Tua hileh, gelna kician, tupna kiciannei-in, i thatang, i neihsa leh i pilnate zangin khantoh leh mainawtsiam ding hihang.

    12

    Topa Pasian in Leitung mikhempeuh Nasep Guankim: Topa Pasian in huankhat Eden nisuahna lam ah bawl a, tuakhit ciangin mipa tualai ah koih hi (Piancil 2:8). Tua ahih manin nakhuttha khauhsakin, thanemke’n na hanciamna thaman hong kipahtawi ding hi (2 Khangtangthu 15:7). Nasemte’n thaman ngah ding kilawm hi cihthu Pasian thubu in hong gen hi. Thuman adik nasempa pen khuapite ki-

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    uksak cih thugentehna zong Topa Jesuh in gen hi. A koikoi ah nasep thumantak a, asemte valngeilo ding a, za (rank) khangzaw ding hi. A nasep panin zong kihawlkhialo ding hi. Adam in Topa thu amanloh ni a kipanin a naseptaan a, leikeugaw lingkunglakah kihawlkhia hi. Na i sepna pan hong kihawlkhiat aleh a kisamzek himaithei hi. Nakhut septhaman na ne dinga, na lungdam ding hi (Late 128:2). Nasepna khempeuh ah thaman nangah dinga, kambek a genna in zawnna hong tun hi (Paunak 14:23).

    Pasian in van’a vasate anvaak a, himahleh a busungah vakhiat loin, vasate’n vazongkhiasak hi. Eite zong tua mah bangin i zon i vaihna tungtawn bekmah panin Topa’n hongsik hongvaak hi. A niam pen inn nasephuh [innteeng nasep] a kipanin alianpen Kumpipa dongin, i sepna aom bangin Topa’n hongsik hongvaak hi. Ama hunbit nasemte, thu-um mipite’ sepna pan SAWMA KHAT (tithes & offerings) tawh Topa in sikin vak hi. Tua ahih manin Pasian a zahtak mite in, ‘sawma khat’ piakkhiatna pen mantakin biakinn ah tunkim ding hoihpen hi. Tua bangin nasepkeileh, Pasian nasemte leh Topa nangma Pasian mahmah asuam (rob/cheat) na hi hi (Mal. 3:8, 9).

    Bangci Nuntak Ding

    Khangluite’n,“lung nuntaak” cih paunak khat nanei uha, a nungta maimailel cihna in kizang hi. Manphatak i nuntaknopleh hih anuaia nuntakzia thumte kisam hi.

    a. Pasianthu tawh nuntakna b. Midangte aading phattuam nuntakna c. Ettehthamcing nuntakna (good character) neih ding kisam hi.

    Thu Khupna

    Ei Zomite’n na i sepkhopna peuhah eite sungpan i paihkhiat ding aphamawh, i maban hong khaktanthei pawlkhat om-a, tuate in: kiphatsakna, kiletsakna, tungnun kituhna, kihazatna, ki-elna, ki huatna, kilangpanna, kideidanna leh kikhennate ahi hi. I minam in na i sepkhopna peuh ah i letkip ding thupi pawlkhat zong om-a tuate in: ki-itna, kilemna, khatlekhat tungah cihtakna, kideihsakna, kipumkhatna, kilungtuakna, pankhop siamna, kihuh siamna cihte ahi hi. Hih thuhoihte i kepsiam aleh, Kawlgam Vaigam ah Zomite midangte’n hong pahtawi ding a, i ‘Christian nuntakna’ mite’n hong mu in, khuavaktate i hihna hong kilang ding hi. Tua bang ki-itnate hangin, eite zong mihampha, thuphangah minamte i piangtakpi ding hi.

    13

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    CIDAMNA DING A THEIHHUAI THU PAWLKHAT

    Dim Khan Nuam

    Thumasa

    Leitung muntuamtuam i et ciangin Nupi (naupaai) te leh naupangte kikepdan ding zahin i kikeptheihloh manin sih hunlopi-in nuntakna abei tammahmah ahih manin theihuai thu pawlkhat hong gennuam hi-ing.

    1. Naupaai Nupite Kikepzia Ding

    Nupikhat in naupaai dingin aki-upmawh aleh akiangnai penpen Zato, Siikhan paiding thupi masapen hi. Naupaaiciil a kipan kikepzia ding leh kidonzia ding zatolamte’n hong gen ding uh hi. Na si (blood pressure) hong tehsak ding uh a, na si atawm aleh a kisam vitamin ahizong, sikdat ahizong a kisam bangin zatui hong piading uh hi. Zato kilakloin sisan omzia theilopi-in na om aleh, nu ading ahizong nau ading ahizong lauhuai hi. Tua teh Nupite’n naupaai laitakin anneek ngeizah ii a zahnih bang neekkul hi. Tua bekthamlo sikdat-tampi leh singgahlimci zong neek ding kisam hi. Tua hileh naungek cidamin nu zong cidam ding hi.

    Nausuak ding gilnat a sawtluat leh zato ahizong zato siamahte kiangah ahizongin manlaang penpen in paipah ding hoihpen hi. Tua bangin paipahkei lehang naungek leh nu adingin lauhuaina tampi omthei hi. Nausuahsim in zatolam asiamte mah zuatpeelmawh ding thupi mahmah hi.

    2. Nau Nawipiakna In Natna Tampi Daal hi

    Naunawi piakna in naupang cidam sakin naunawi piaklohna in nau ading hoihlohna tampi piangsak hi. Naunawi piakloh manin leitungah nikhat in kumkhat nuaisiah naupang 4000 kiim bang sungtholh, sungpai natnate tawh si den hi. Nau hehpihluat manin, bawngnawivui piakbehpahna in hoihna piangsaklozaw hi. A theihhuai bulpite in:

    1. Naupangkhat a suahkhiat pan khaguk dong nu nawizu bekmah neekding hoihpen hi.

    14

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    2. Naungeek a suahkhiatzawh nailang sungin a Nu nawitui neekna in natna namkim daal hi.

    3. Naupangte a nu nawizu piakpahpahna in nu nawitui tamsak hi.

    4. Naunawi piakna in natna-tampi daal bekthamloin Nu leh nau ki- it sak seemseem hi.

    5. Khaguk pan tha aom andatte piakding kisam hi. Naupang kumnih ciang dong nu nawi piakding kisam hi.

    6. Naunawi pia nupite in a kicing andat, sikdat, mehteh mehgah tampi neekding thupi mahmah hi.

    Naunawi piakloh manin sungtholh, sungpaina piangsak thei hi. Pumpi sunga tuidatte hupkangmang ahih manin nuntaakna ading in lauhuai hi. Tua ahih manin naupangkhat asung apai leh a neek ngeizah ii a zahnih neekding kisam hi. Piakding ante pen Nu nawizu, buhtui, buhciimtui, a limci singgah, tui minsa leh datsate ahi hi. 3. Kumhaamte Kikepzia Ding

    Zingsang na khanlawhphet in thopahkei-in tua in lungapna, lungzinna leh lungvaklohna piangsakthei hi. Na khanlawhkhit minute ngasung bang kiziaphot inla tua khitteh thopan in.

    Zingsang na thawhkhitteh nailangsung bang huih siangtho diikin kimawl ding thupi mahmah hi. Tua bekthamlo lungsim thahat nawnlo ahih manin lungsim tawldamsak ding kisam hi. Lungsim tawldamlohna-in sisanpaite ama ngeina bangin luangsaklo ahih manin sikhangnatna cihte kingah thei hi. Tua ahih manin lungsim tawldam ding leh pumpi kikepsiam ding thupi mahmah hi. Lungsim dam leh pumpi cidam a, pumpi dam leh lungsim zong cidam hi. Tua ahih manin eilampan kikepsiam ding thupi mahmah hi.

    15

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    CIIMNUAI INNKUAN THU

    Dr. Khup Thang

    Thumasa

    Kawlgam, Vaigam leh Bangladesh gama om eimite pen i ham i pau, i ngeinate in, innkuankhat i hihlam hong phawksakin, suulkhat ah a kualkhawmte i hi hi. Pu Songthu, Songza, Zahong, Zakhai, Songkip, Songmang, Songhen, Lunkim leh Lenthang taangthu nei a, khul, chinglung pan kipiang hi aciteng innkuankhat hihang. A zawdeuhin, mintap (minpu) neite, Dawibom (pusa) abiate, Leng Tong Hoih leh Khalvompu, Ching Khup leh Ngambawm, Thang Hou leh Lian Do, Gal Ngam leh Hang Sai, Benglam(Penglam), Neino leh Nantal, Temtatpu tangthu aneite khempeuh, papite pau leh zangkhat-suan i hilel hi. Khatveivei kampau i awkaih tawmcik-khat a kilamdan manin, minamtuampi kisakha in unaukhatkimlai khatlekhat kisimmawh in, kisutuah, kihawlthawh in, i omkhazeel a, gal in kinei in, i na kisimngei hi. Tudong ciang i innkuan (community) sung damthei nailo hi. Bangzahin i kituamgen in, melma (gal) in i kido zongin tunin Tun (Chun) sung khatpan apiang unau sanggam i hih lam phawkciat veni cih pen keima deihna ahi hi.

    Ciimnuai Tangthu

    I pu i pa te’n khuasatna thu agen uh ciangin, “Khul ah kipiang a, Zawm ah kikai hi. Khawlkip ah kikhawl masa a, Tete suangphuhna pan in, Ciimnuai ah kiteng hi.”ci-in khang kivaikhakna in na nei uh hi. Hih Ciimnuai i cih pen khamtung gam i tuncil a i teen masakna khuapi i khuapi masapen hi ci-in i thei siangta hi.1420 AD kum pawl hi kha dingin kiseh thei hi. “Mikang hong khan hun in, Ciimnuai ah inn 30 om lai a, Twel Nin in hausa sem hi ci-in Mikangte’n ciamteh hi.” Ciimnuai mun pen, Tedim pan saizang zuan a i pai ciang saizang khua lutmadeuh mual a kidawh iueu na munkhang, tualmual nuaiteng hi. Tuhun saizang gamlim dung zui-in cileng, “Ciimnuai i cih mun pen Saizang leh Phaileng kikal Meiteigun ciang leh Tedim-Saizang mawtaw lampi khangsiahteng hi.

    Ciimnuai khua-ah pu Songthu in hausa semin a zitawh ta aneih pahloh ciangin azi i naunu Pi Nem Nep (Nem Neh) tawh tapa

    16

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    khatnei hi. A tapa pen Guite ahi hi. Pu Songthu in azipi tawh tapa hong neikik veve hi.

    Kampau Thu Theihhuai

    Ei unauteng Ciimnuaikhua i teenkhop lai-in kampau namkhat bek mah kizangin ki-um a Thado pau ahikha tammaw acizong omkawikawi hihang. Banghanghiam i cihleh Multi-language Dictionary vai a linguistic survey a bawlte in, Zomi/Chin/Asho/Mizo pau a tamzaw pen Thahdo-Kuki pau sungah na kihel ahih manin, kampau lakpan a luipen hikha dingin ummawh uh hi. Carey leh Tuck in, kampau tawh kisai hibangin naciamteh uh hi. “Thahdo pau pen a kizatcil hun kiciamteh zolo hun apat (since times immemorial) kawlgam sungah nakizang khinta hi… a maute’n mibup taangin min a neihloh hangin a kampau uhpen Thahdo pau naci uh hi. Tawlkhatkhit ciangin khlangkhlang kici uh hi. Kampau pen, mikhat in tapathum nei-in, a u pen in Laamzangpau, anihna pa in Thahdo pau, a thumna pa in Vaiphei pau leh pawl khat in Manipore pau na zang uh hi.”1 Thahdo pau pen paului ahi nak leh nidangin Thahdo pau kicilo ding hi.

    Ciimnuai Innpi pa Pu Thahdo ahi maninleh Thahdo minthanna tawh Thahdo pau na kicikha hithei ding hi. Falam gam, Hakha gam, southern Chin hills, Mizo gam a tengte leh Ciimnuai Zomi i kikhenma i zat pau hikha thei ding hi. Paului pen i omna munciat a pau thak tawh akipsak pawl leh tualgal hang-a paukhem, pausim (secret word) zanga kampauthak azang pawlkhat ki-om kha theih ding hi. Paukhem tamzatte in, pau lui tawmzat ding, paukhem tawmzatte in, paului tamzat khathei ding hi. Paukhem a zanglote in paului zanga pauthak tawh kipsak ding hi. Paului tamzatte pen Chin/Zomi/Kuki kampau adang zang te’n zong, paului azatlai uhleh telpah ding hi. I zat kampau, paului tammaw athak tammaw cih eimau ciat in i ciapteh theih ahi hi. Pa Awn Za Pau, Saizang (Deputy Superintending Engineer) in hibangin gen hi, “Saizang khua pen i khuapilui ahi hi. Thahdo khan, Thahdote innmunlui, pupa ngeina vanzatte tuni dong ciangin leisung pan kimukhia thei lai hi. Kaphungtong upen Thahdo pau vive ahi hi” (10.3.2003). A paisa kum 400-500 hun lai-in Tedim pau,

    17

    1 B.S Carey & H.N. Tuck, The Chin Hills Gazetter, Vol. 1 (Rangon: Government Printing Press, 1895).

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    Tedim mi, Tedimlai cihzong na om selo hi. Prof. Thang Za Tuan in, “Tedim pau, Tedim mi cihzong omlo in,… I pau teng kigawmgawm vek ahih manin Tedim pau (Kamhau pau), Tedimmi i cihkhak hilel hi” ci hi. Tedim gam thu lamdang khatin, ‘Tedimpau om a, Tedim mituam omlo hi,’ omlo cihthu a hihi.

    Migration Leh Minthak Ngahna

    Ciimnuaikhua-ah suanlekhak nei-in, gam khamzo nawnlo ahih manin, gamhoih, gamnuam zong dingin kuankhia uh hi. Pu Suantak bawngin sih omna munzang a teng uh ahih manin, “Sihzang” kici a, Pu Songphut leh Thawmte behteng gamsai pona munah teng uh ahih manin “Saizang” te kici pah hi. Pu Hang Hill leh a naupa Milun makai-in Balzang zotulak (a votna gam) ah, a teen manun “Zote” a kici hilel hi ci-in Pu Thang Tuan, Mualpi in gen hi (Sang gam Zote’n bel Pu Zo suan hi-ung ci uh hi). Tua mah bangin mual vaiphei a tengte “Vaiphei”, sim (khua lumna gam) lam a tengte “Simte,” teipi pona zang atengte “Teizang,” Khumvumnuai a tengte “Khumnuai mi” kici pah hi. Tulaitak i kilawhna i beh, i phung i bawng minte pen Ciimnuai ah i teenkhoplai-un, a vengminte hi a, tua minte minammin, behmin peuh i sakkhak ding ka lauthawng hi. Ciimnuai pan i paikhiat ciang kimkhat Tripura leh Bangledesh (c. 1725), tu a Mizoram (c. 1765), Assam leh Manipur (c. 1810-37), Southern Manipur (c. 1870) khawng na tungin, kimkhat Tripura lam tung te’n “Cuci” or “Kuki” ki cih minthak na ngah dep uh hi. Manipur tung masate’n “Khong Jai (Khongsai) ci-in minthak naphuak uh hi.2 I theihloh kalin Mikang leh Vaite’n Kuki kici minthak hong pia sawnsawn in, International level ah Kuki zong i hi veve hi. Dorothy Woodman in, “Manipur phai (plain) a, a teeng Chin minamte pen Kuki ki-ci-in kilo hi”3 ci-in na ciamteh hi. A nungnung lama Manipur paikhiate in “Paite” ci-in min kilo hi. Tua ahih manin Ciimnuai-mite pen sak leh khang ah teng kawikawi i hih manin Zomi, Kuki, Chin hikeng acih aleh, thu kankhollo, lai theilo tawh i kibangkha ding hi.

    2 E. W.Dun, “Gazetteer of Manipur”, p.55. 3 Dorothy Woodman, The Making of Burma, (1862), p.12.

    18

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    Beh Leh Phung

    I teenna mun zui-in i pau, i awkaih a kilamdang hibek a, i mi, i beh, i phung a kilamdang i hi kei hi. Sanggam laizom i hihnaleh beh leh phung te tungtawn in tomcik enkik dih ni. Guite beh sung pan Thahdo-Kuki, Zote, Hualngou, Lushei, Ngawn, Paite kam a zang om kawikawi-in, tua in unau ahih lam hong laktel hi. Mipawlkhat in Samte beh pen Zote hici napi-in, Falam gam aom Samte beh khempeuh in, taangtawng a kipan Thahdote mah na kici ung cileuleu uh hi. Sia Sawm mate/taithul, (R.C Khampat), in Mangtuang leh Manlun simloh Zo asit taktak omnawnlo hi ci-in kigen kawikawi ta hi” ci hi (29.7.2000), tuakhit ciangin Haokip te’n zong amau tawh behkhat in ci-in ciamteh leuleu uh hi. I phung pen milui mimasa Ciimnuai tuul sung aluah masate Pu Songthu, Songza, Zahong, Zakhai, Songkip, Songmang, Songhen, Pu Lunkim, Len Thang te suanlekhak vive hihang.

    Thukhupna

    Taangthu i cih pen kheltheih leh behlaptheih a hikei hi. Bangzahin i kituam gengen a, kidangbawl in gal leh sa in i kido zongin unau kitawng unau kido i hilel hi. Tu a kipan hong it Topa Jesu sisan in i pu i pa a kipan i mawh i khelhnate maisakin, innkuan lungtang neiciat in, i omna peuhah tuibang luangkhawmin, kipumkhat na tawh kantohna lam mainawt ciat veni. (Hi ci paper hi Galngam paper (8.2.2004) sunga kalak a tamzaw ahi hi).

    19

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    CIIMNUAI ZOMI LEH PILNA

    Zam Khaw Lang Suante

    Ciimnuai Zomi Philippines (CZP) makaite’n, “Ciimnuai Zomi leh Pilna” cih thulu tawh laigelh dingin hongcial manin ka lungdam hi. Pilna cih kammal tawh kisai a masapen in hilhcianna tawm kamkum masa ni. Pilna pen mikanglai (English) tawh “wisdom” kici a, siamsinna “education” tawh eipau in kikawm kawikawi thei hileh kilawm kasa hi. Pilna “wisdom” pen siamsinna “education” pan kingah theiding abat-teei hangin, Pasian’ piak letsong hizaw dingin ka ngaihsun hi.

    Siamsinna tawh kingah laisiamna leh siamna tuamtuamte: Medical Doctor, Engineer, Science and Arts [BA, MA, PhD], cih banga kilo pilnate pen, mikhempeuh in kisinthei a, ahizongin pilna taktak “wisdom” pen mi tawmcikte in neikha, ciamkha bek uh hi. Pilna pen anam tuamtuam om a, tuate lakpan namnga in khen lehang: (1) Thucin thutang theih Pilna, (2) Nasepsiamna Pilna, (3) Thukhel-theih Pilna, (4) Siamsinna Pilna leh (5) Ngaihsunsiam Pilna te ahi hi. Thucin thutang thei pilna (Intellectual Encyclopedic Knowledge) pen thu kanzo, mite kiang pan tangthu tuamtuam leh, tua tangthute a piankum leh a pianziate a kipan kantel a, lai a gelhkhiat bangin a khuak ah a ciamtehthei mite pen mipil namkhat ahi hi. Ama ngaihsut-tawm theihna sangin, thu omsa, thucin thuvantaang athei mite ahi uh hi. Sepsiamna lam pilna pen khantohna ding a theisiam, nasep silbawlzia ding lampi hoihzaw a musiam mipilte ahi hi. Amaute pen misiam (technical skill) lam amau ngiahsuttawm theihna uh tawh ‘lim leh mel’ (design) tuamtuamte gelkhiathei uh a, tuabang mite in leitung ah vanzat thak a tuamtuam mukhia (invent) uh hi. Hihbang mipilte tungtawnin pilna kisin kila sawnsawn a, sangnaupangte tua bang mipilte pilna tungtawnin kisinsak a, siamsinna hong khangto sak hi. Siamsinna lam pilna pen hanciamzawh thu, sinzawh thu leh mimal khuak hatzawhna (I.Q) tawh kizui-in kisinthei hi a, a sin zozo in phattuamna leh khantohna kingah thei hi. Mikim (I.Q) kikimlo himahtaleh, laitan (grade/class/standard) leh degree te apualam mite muhin, mikim in kingah thei hi. Hih siamsinna pilna (education) a sangzawsem in kisin toto a, M.A, PhD khawng a sinto mite pilnanei in kiciamteh hi. Zong thupi a, nasep silbawlna ah panmun hoih

    20

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    tuamtuam mikim sinsiamna a om bangin, na kisemsiam thei hi. Hih tawh kisai-in, ei Ciimnuai Zomi Philippine (CZP) mimalkim zong siamsin i hih manin, hih Siamsinna pilna neite lakah i kihelciat hi. Thukheltheih pilna (shrewd/cunning) zong pilna namkhat, (kivakh-na) namkhat mah hi a, thukheltheih bek hilo in, a ngaihsutna tawh midangte sunawngkaisiam mite ahi uh hi. [Ih Zogam ah khelpausiam a aminthang, Pu Song Theu kilimgen pen a, ahizongin, Pu Song Theu pen mihoih, (mitatsialo) ahih manin, hih thukheltheih pilna cinam i gennop tawh kibanglo hi. Pu Song Theu pen a khelno in apau hangin, thuman leh thutak a pholaaksiam mipilpa khat ahi hi]. Thu kheltheih pilna neite-in midangte tawh a kizopna-ah thangkeksa in apang, sa-thangsiahpa tawh kibang hi. A pilna pen ama angsung khualna bek hi a, midangte suksiatna tawh thuahden hi. Hih bang pilna azangsiamte Pasian in hunkhat ciangin ama thangkek mahah awksak kik hicih paunak leh Thuhilhna thubute ah kimu thei hi.

    Thungaihsunsiam pilna pen thuthuk theihna hi a, midangte phattuamna ding a ngaihsun tawntung mite ahi uh hi. Taanglai thute i sutkik ciangin, mipil “Wiseman” cih a khang-khang in na om hi. Amaute in thuhoih ngaihsun in, a siading leh a phading khenteltheihna neithei uh a, thuhoih thuman thutang te teltakin muthei bekthamlo-in, mipi’ phattuamna dingin a pilna uh zatsiam hi. Tuabang mite lakah Apolo, Plato, Pythagoras, Solomon, Gotama Buddha, Jesus Christ, Mohamad, Mahatma Gandhi cihte bang ahi uh hi. Amaute in itna leh hehpihna tawh nasem in, a pilna te uh mikhempeuh phattuamna dingin pekhia tawntung uh hi. Paunak 1:7 ah “Topa zahtakna in pilna kipatna hi a, mihaite in pilna leh thuhilhna te donlo uh hi” acih mah bangin, pilna pen thuhoih ngaihsutna pan hong khangkhia hi. Mi hazatna lungsim neilo in, khatlekhat tungah ki-itna leh kideihsakna neihding. I lawmte natsak nopna neilo in: ana-asa, adah-akap te thapia in, i sepnate khempeuh ah – ei tungah hong kibawlding i deih bangin i CZP mimalte tungah bawlleeng mipilte i hiding hi. Pilna in bangci sepding, bangci gamtatding, bangci-in midangte phattuamna bawlding, cihte teltakin hong musak meivak hi a, i paina lampi khuavak hong taangsak hi. Tua pilna in bulkip leh zungkip hong guan a, innlampa in thukpitak leito in suangtawphah (foundation) akhiat tawh kibangin, hoihtakin hong dingkipsak hi. Lai Siangtho bute lakah, pilna thu a kigentamna laibute pen (1) Paunak, (2) Late (3) Job (4) Thuhilhna leh (5) Jakoh (James) te bang hiphadiak hi. Pilna in nuntaksiamdan ding hong gen hi. Nuntakna pen

    21

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    lungnuntak maimai hilo in, Pasianmi nuntakzia (godly life) neihtheihna ding hipen hi. Hih Lai Siangtho sunga kigen pilna “wisdom” in gamtathoih gamtat-dingzia hong gen a, gamtatpha mite a nunnuam, a khansau cihbangin zong gen hi. Alang khatah, migilote a khansau in nuamsa uh a, mihoihpipite gentheihna thuak cihzong gen kawikawi hi. Hih Pasian thubu sungah tua bangin mihoihte daupaiding, nuamsading, khansauding cihleh migilte peuh khansau, nuamsazaw cih phunciakna kammal a kigente pen, pilna neite bekin telsiam ding a, pilna neilote-in telsiam theilo ding uh hi. Tua ahih manin mipilte in thu a gen ciang leh kam apau ciangun, thuthuk leh thu manpha, nuntakna thute athu in nasuut uh hi. Mipilte in thu agen ciangin banghanghiam cih dotna leh dawnna gawmkhawm in thugen uh hi.

    Lamkhat pan in mihingte pen a kikhial thei vive ihih manin, mipil i cihte pen akhelh uh ciangin akhelna uh kimusiam in a kikhelsiam; a hoihlam ah a kilehkik siamte zong mipil ahi uh hi. Khialkha ahih lam thei gegu napi a kikhelnuamlo, a semsuak teitei te mihai -ahih kei leh- mipillo ahi hi. A theihlohlam kitheilo a, pil a kisate zong mihai, mipillo ahi hi. Tua ahih manin bangmah peuhah bukim takin a theilo (finite) mi kahicih kitel a, a theihsiamlohte gensia pahpahlo-in, thu theihnopna taktak tawh a kansiamte mipil in kiciamteh hi.

    Jakoh or James 1:5 ah “Pilna nadeih aleh Pasian kiangah ngen in, hong kosialo in, kipaktak in hong hilh ding hi.” (Lai gelhpa’ lettawm). A cihmah bangin pilna deihte in Jakoh Lai Siangtho limtakin sim lehang pilna thu bucingtak mah, lai mainga dim tawh a kisinthei ahi hi. Thuhilhna Lai Siangtho (Ecclesiastes) in bel Pasian thulo tawh nuntak, lokhawh, silbawl, sangkah, ziletaneih, sumlepaai hauh i cihte khempeuh a mawkna hi, cih hong hilh hi.

    Nidanglai-in eimite in pil a kisak tawp uh pen, mite neihsate bangci bangin ama angsungah huaikhiathei ding cih ngaihsutsiamna peuh na hi leltak mawk hi. Tuhun in zong mitamsimte in angsung pilna, amaubek hamphatna ding lungngai-in, mite neihsate bangci luahkha thei ding cih lam sang ngaisutsiamna leh midang te in ama hamphatna theihpih khalo ding cih ngaihsut in nei uh a, pil kisa mahmah uh hi.

    A tunga i gen mipilte: Apolo, Plato, Pythagoras, Solomon, Gotama Buddha, Jesuh Khrih, Mohamad, Mahatma Gandhi leh a dangdangte ngaihsutna tawh eimi tampitakte pilna pen kikelkii hi. Ei Cimnuai Zomi Philippine [CZP] siamsin mipilteng in koi ciang pilna i lokha theita i hi uh diam maw?

    22

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    CIIMNUAI ZOMI PHILIPPINE TANGTHU ATOM IN

    Gin Khan En

    Ciimnuai Zomi Philippine (CZP) cih kipawlna pen 2003 April kha in Philippines gam, Manila khuapi panin na kiphuankhia hi. Hih hun laitakin CZP mimal a tamzaw pen Lai Siangtho sangnaupang vive, Pawlpi tuamtuam pan hi uh a, pawl khat pen leitung pilna (Secular) sangte ah kah uh hi. Manila khuapi sungah mitam pen ki-om a tua tawh kituakin phualpi dan in kinei hi. Ahih hangin khuapi tuamtuam ah zong pilna sin tampi mah omlai uh hi.

    Hih CZP kiphuatkhiatna i ngimna leh tupna pi-in: Philippines aom Ciimnuai Zomite khatlekhat dahna, nopna leh haksatna tuamtuamte ah kipanpih, kihuhtheihna ding deihna ahi hi. CZP tawh kisai thukhun, nasepna leh makaite a nuai a bang ahi uh hi.

    CZP tawh kisai ki-uapna

    1. CZP pawlmi sung pan Lukhunelkaai ngahte pahtawina lai kipia ding hi.

    2. CZP pawlmi sung pan Mopawi (zi nei/pasal nei) te CZP mintawh P 500 man, van kipia ding hi.

    3. CZP Pawlmi sung pan Philippines ah taneithakte CZP min tawh P 500 in makaite’n nau-en ding uh hi.

    Dahna tawh kisai

    1. CZP innkuan sung pan sihna tuakkhat aom aleh CZP min tawh P1,000 in dahpihna kilak ding hi.

    2. Philippines gampua lam a, innkuanpihte sihna/dahna tuak a om aleh CZP min tawh siatvatna sum kipialo ding hi. Ahih hangin CZP mimal hanciamna tawh ahithei tengin dahpihna, hehnepna, thungetsakna leh thapiakna kinei ding hi.

    Dongtuakte

    1. CZP pawlmi sungah haksatna tuakvat khat peuh a om aleh, amautuak haksatna tawh kizui-in CZP makaite in ahithei bangin panpih ding hi.

    23

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    2. CZP pawlmi sungah damlohna vaikhat peuhpeuh tawh Zato lumte CZP min tawh P500/ in kiveh ding hi.

    3. CZP Pawlmi sung damlo khat peuhpeuh CZP makaite vaihawmna tawh Dammawh vehna kinei ding hi.

    Akum Kumin CZP Makai Teng

    2003-2004

    1. Sia Thuam Cin Khai Thuvanpi 2. Sia Suan Muan Thang Thuvanpi huh 3. Sia David Thang Khen Sing Thusapi 4. Sia Vum Khan Khual Thusapi huh 5. Sia Zam Khua Lang Thu kizaksakna 6. Sianu Don Khawm Huai Sumkem 7. Sia Disciple Kap Sian Lai tawh kizopna

    Thudotpi (Adivisor) 1. Dr. Ginnei Thang Ngaihte 2. Rev. Khup Thang 3. Rev. Dal Khan Mang 4. Sia Peter Mangpu

    2004-2005

    8. Sia Gin Khan Tuang Thuvanpi 9. Sia Suan Muan Thang Thuvanpi huh 10. Sia Nang Khan Khual Thusapi 11. Sia Thang Sian Lian Thusapi huh 12. Sia Zam Khua Lang Thu kizaksakna 13. Sianu Dim Khan Nuam Sumkem

    Thudotpi (Adivisor) 5. Dr. Ginnei Thang Ngaihte 6. Rev. Khup Thang 7. Rev. Dal Khan Mang 8. Sia Peter Mangpu

    2005-2006

    14. Sia Zam Khaw Lang Thuvanpi 15. Sia Lal Biak Zuala Thuvanpi huh 16. Sia Suan Muan Thang Thusapi 17. Sia Gin Khan En Thusapi huh 18. Sia Thang Khan Kim Thu kizaksakna

    24

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    19. Sianu Dim Khan Nuam Sumkem Thudotpi (Adivisor)

    9. Dr. Ginnei Thang Ngaihte 10. Rev. Dal Khan Mang

    2006-2007

    20. Sia Thang Khan Kim Thuvanpi 21. Sia Kam Za Mang Thuvanpi huh 22. Sia Gin Khan En Thusapi 23. Sia Thang Cin Lian Thusapi huh 24. Sia Thang Sian Lian Thu kizaksakna 25. Sianu Thang Sian Man Sumkem

    Thudotpi (Adivisor) 11. Dr. Ginner Thang Ngaihte 12. Rev. Dal Khan Mang

    2007-2008

    26. Sia Thang Sian Lian Thuvanpi 27. Sia Lal Rawng Bawl aa Thuvanpi huh 28. Sia Cing Pum Nem Thusapi 29. Sia Gin Khan En Thusapi huh 30. Sia Suang Cin Dal Thu kizaksakna 31. Sianu Niang Lam Hau Sumkem 32. Sia Pau Tul Mung Music lam tawh kisai

    Thudotpi (Adivisor) 13. Dr. Ginnei Thang Ngaihte 14. Rev. Dal Khan Mang

    Nasep Bulpi Teng

    Dahna tawh kisai zotolum cih ahizong, a ki-at (operation bawl) leh innlam tuahsiatna tuamtuam kituak a, CZP kipawlna mintawh ahizongin, mimalkim in sumlepaai thalengal leh thungetna tawh uap-na kinei hi. Kaamsiatna lianpi tawh CZP innkuan sanggam numei khat mawtaw in hong nawksak a vantung I Pakiang hong zuatsan hi. Lametlohpi-in hibang thulela innkuan sungah hong tunvat ciangin CZP innkuan kipawlna in a hithei bangin panmun kila a, ki-itna, hehnepna, dahpihna, thapiakna kinei thei hi.

    Nopna tawh kisai tampi gending om a a diakdiak in CZP mimal sung panin kumsimphial in lukhunelkaai ngah (B.Th, M.A,

    25

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    M.Div., D.Min, M.Th, Ph.D) ki omden hi. Innkuan kibehlap na zong om a, Philippina (philipine numei) te tawh a kiteeng CZP Pawlmisung pan tu-in mithum ki-om ta hi. A tunga ngimna leh thukhun tawh kituakin, CZP te’n kumsimin Khuado pawi nopci takin kibawl hi. Kumsim Jesuh suah lungdambawl nuamtakin kibawl den a, kumcin kumthak te zong zanhak-phialphial in kibawlden hi. December 31-1, 2006-2007, “Kumcin Kumthak Seminar–1, ” kinei-in lukhunelkaai ngahthak mi 5 in seminar hong pia in, tha kingah mahmah tek hi.

    Philippino te pen lungdambawl a ngaaklah phadiak mite ahi uh hi. September ni-khat-ni a kipan Mall thupi tuamtuam leh munkhempeuh phial ah Christmas la hong ziahziah ta uh hi. Hibang ngeina pen Jesuh hang a lungdamna leh kipahna taktak ahih ding thupi kasa hi. Mitampite in ani kithupisak a, ani hong piankhiatna pa ‘Jesuh’ kiphawkkhalothei hi. Hih hunsung losan (fireworks) lei na bekbek pen, million tampibei a, mitampi khuttawng, khetawng leh a si tampi om hi. Losan khu in khuapibup tuam a namsia mahmah in kivakkhia nuamlo hi. Hih pen kumlui dahna teng khahkhiatna leh kumthak thuphathak muakna in nei uh hi. Hih hunsung in CZP te Ankuang umna kinei a tua hunsung ciamnuihna, thapiakna, thungetna leh Pasian tung ah ki-aap thakna cih bangte neih natawh kumthak kimuakzel hi.

    Pasian huhna leh CZP mimalkim hanciamna tawh “Ciimnuai Khuavak Vol.1” 2006 kumin kibawlkhia a, leitung muntuamtuam aom Zomi-mipil mi 17 te Thului (Article) kihel hi. Tukum 2007 in CZP min tawh “Ciimnuai Khuavak Vol.2” na kong hawmkhia leuleu uh hi. Hibang laibu hong piankhiat theihna dingin kote thabek tawh apiangzo thu hilo in, leitung gamtuamtuam aom thu-ummi akua maciat ii nong pahpihna uh hang tawh a piangzo bek ahi hi. Hi-bang nasepna, huhna leh panpihnate khempeuh Topa minthanna ding hi henla, mun-tuamtuam aom Zomite khempeuh kipumkhatna, khantohna leh ki-it kilem semsemna ahihna dingin Topa Pasian in thupha hong piaksak tahen!

    26

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    CZP Innkuan Min Kaihkhopna, 2003-2007

    1. Ching Ngaihte 2. Cin Do Kham 3. Cin Khaw Lian 4. Cin Sian Mung 5. Cing Ciin Lawh 6. Cing En Niang 7. Cing Lian Ciinkham 8. Cing Lam Dimkham 9. Cing Kawh Lun 10. Cing Pum Neam 11. Dal Do Lang 12. Dal Khan Mang 13. Dam Za Nang 14. David Go Lian Suum 15. David Sian Hang 16. Dim Khan Nuam 17. Disciple Kap Sian 18. Do Sian Thang 19. Do Za Pau 20. Don Khawm Huai 21. Esther Dim Lian Cing 22. Father Go Lian 23. Gin Deih Cin Pau 24. Gin Khan En 25. Gin Khan Tuang 26. Ginnei Thang Ngaihte 27. Go Mang 28. Thang Vel Kam 29. Hang Tung Mung 30. Hau Sian Vung 31. Hau Khan Nuam 32. Hau Za Kap 33. Hen Khan Go 34. Jang Kho Mang 35. Jeffrey Pum Lian Pau 36. Joshua Thang Suan

    Dong

    46. Man Nun Huai 47. Mang Sen 48. Mang Sian Tuang 49. Nang Khan Khual 50. Neng Za Khup 51. Ngo Lamh Cin 52. Niang Lam Hau 53. Niang Nem Lun 54. Niang Ngaih No 55. Niang Sian Tawi 56. No Deih Nuam 57. Pau Khan Dim 58. Pau Khan Thang 59. Pau Lun 60. Pau Suan Zam 61. Pau Thawn Za Thang 62. Pau Tul Mung 63. Pau Za Thang 64. Paul Gin Dai Thang 65. Peter Mangpu 66. Pum Do Mung 67. S.B Dong Za Hau 68. Sing Khaw Thawn 69. Suan Muan Thang 70. Suang Cin Dal 71. Thang Cin Lian 72. Thang Deih Lian 73. Thang Khan Kim 74. Thang Lam Pau 75. Thang Sian Lian 76. Thang Sian Man 77. Thang Sian Mang1 78. Thang Sian Mang2 79. Thang Suan Piang 80. Thawng En Pau 81. Thawng Khan Mung 82. Thawng Sian Mung 83. Thawng Ngaih Lian

    27

    mailto:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    37. Kaii Za Dal 38. Kam Za Mang 39. Kap Lian Thang 40. Kem Thang 41. Khup Sian Khai 42. Lian Sian Mung 43. Lal Biak Zuala 44. Lal Ruang Bawl aa 45. Luan Khen Khua Thang

    84. Thuam Cin Khai 85. Vung Za Khup 86. Yam Kho Pau 87. Zam Deih Piang 88. Zam Khan Lam 89. Zam Khaw Lang 90. Zam Len Mang 91. Zam Suan Piang 92. Zen Khan Ning

    CZP pawlmi hinapi’n hih min kaihkhopna sungah a kihel khalo leh a ki phawkkhalo zong omding a hih man in nong theihsiam nading un

    Jesuh mintawh kong thum hi!

    28

    mailto:[email protected]:[email protected]:[email protected]

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    CIIMNUAI ZOMI PHILIPPINE TE SANGKAHNA LEH SANGTHUPI PAWLKHAT

    Gin Khan En Pasian sapna ngahin Philippines ah Lai Siangtho sang khatpeuhpeuh a kahnuam mipihte khualna leh deihsakna lianpi tawh “Address leh Website” pawlkhat kong hawmsawn nuam hi. Hih pen “Ciimnuai Khuavak Vol. 1” pan pawlkhat puahkikin, kong behlapkik ahi hi. Philippines sangvai tawh kisai na theihnopte midang dotdot kulnawnloin tutmun pan oltakin Website leh Address te hih thului tungtawnin na ngah theita hi. Mipih khatpeuh noptuamna apiankhak leh ci’n itna leh deihsakna tawh anuai abangin kong gelhkhia hi.

    Adventist University of the Philippines (AUP)

    Address: P. O. Box 1834, Manila 1099 Philippines Degree Program: Certificate, Diploma, Associate in Arts, Associate of Science, Bachelor of Arts, Bachelor of Science, and Bachelor of Education. Master of Arts, Master of Science, Master of Public Administration, Master of Business Administration, Master in Public Health, Doctor of Public Health, Doctor of Business Administration, and Doctor of Philosophy.

    Adventist International Institute of Advanced Studies (AIIAS)

    Adress: P.O. Box 038, Silang, Cavite 4118, Philippines Phone:[63] (46) 414-4300 - Fax:[63] (46) 414-4310 Website: http://www.aiias.edu Degree Program: Master of Ministry, Master of Arts, Doctor Philosophy in Educational Studies/Religion.

    Alliance Graduate School (AGS)

    Address: PO BOX 1095, 1099 Quezon City Philippines Degree Program: Certificate, Diploma in Bible Translation, Master of Arts, Master of Divinity, Master of Christian Studies Website: http://www.abs.edu.ph

    29

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    All Nations College of Missions and Ministry (ANCMM)

    Address: Loresville Dr., Loreville Subd., Antipolo City 1870 Tel: (632) 697-4692, Fax: (632) 697-4692 E-mail: [email protected]

    Asia Baptist Bible College (ABBC)

    Address: 3970 Sociego Street, Sta. Mesa, Manila, Philippines Degree Program: Graduate of Theology and Christian Education, Music Specialization Course, Bachelor of Arts, Bachelor of Science in Theology and Christian Education.

    Asia Graduate School of Theology (AGST)

    Address: QCCPO 1454-1154 Quezon City, Philippines 1102 E-mail: [email protected] Degree Program: Master of Theology, Doctor of Ministry, Doctor of Missiology, Doctor of Philosophy and Doctor of Education

    Asia-Pacific Nazarene Theological Seminary (APNTS)

    Address: Ortigas Avenue Extension, Kaytikling Taytay, 1920 Rizal, Philippines. Phone: 63-2-284-3741, Fax: 63-2-658-4510 www.apnts.org//www.apnts.edu.ph/library Degree Program: Bachelor of Theology; Graduate Diploma Master of Arts in Religious Education; Master of Arts in Christian Communication; Master of Divinity; Master of Science in Theology

    Asia Pacific Theological Seminary (APTS)

    Address: PO Box 377, 444 Ambuklao Road, Baguio City, Philippines. Website: http://www.apts.edu Degree Program: Master of Arts, Master of Divinity, Master of Theology, Doctor of Ministry. Asian Institute for Liturgy and Music (AILM) Address: 275 E. Rodriguez Sr. Blvd. Cathedral Heights, Quezon City Philippines. P.O. Box 3167, Manila 1099 Philippines Tel:(632)722-8577, Telefax(632)722-1490

    30

    mailto:[email protected]

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    E-mail: [email protected] Asian Seminary of Christian Ministries Address: Dr. Lovell R. Cary, ACCM Building 102 Valero St., Salcedo Village, Makati 1200, Philippines Telephone: (632) 819-0697 to 99, Fax: (632) 813-1313 Website: www.ascm.net/ E-mail:[email protected] Degree Program: Master of Divinity; Master of Arts in Christian Leadership; Master of Christian Leadership Certificate Program: Teaching English to Speakers of other Languages (TESOL). Certificate in Church Musicianship; Certificate in Basic Radio and Broadcast Production. Under Graduate Programs: Bachelor of Theology; Bachelor of Christian Education

    Asian Theological Seminary (ATS)

    PO Box 461, Manila 1099, Philippines Phone: (632) 928-6717, 928-6709, 928-5105 Fax: (632) 928-5114. Web. http://www.ats.ph Degree Program:Graduate Diploma, Master of Arts, Master of Divinity Major Courses: Biblical Studies, Christian Education, Mission, Theology, Counseling, Pastoral.

    MBA in Biblical Stewardship and Christian Management

    Email: [email protected]/ website: http://mba.ats.ph

    Baptist Bible Seminary and Institute (BBSI)

    Address: P.O. Box 2800, 1000 Manila, Philippines Kaytikling, Taytay, Rizal 1901; 1920 Telefax:658-8455; E-mail:[email protected] website: netministries.org/see/charmin/CM04501

    Bethel Bible College (BBC)

    Address: Gov. I. Santiago St. Malinta, Valenzuela, Philippines. Degree Program: Bachelor of Christian Ministries (BCM); Major Courses: Pastoral Leadership, Christian Education, and Missions. Website: http://www.bethelbiblecollege.org

    31

    mailto:[email protected]://www.ascm.net/mailto:[email protected]://www.ascm.net/academic_programs/http://www.ascm.net/academic_programs/http://www.ascm.net/academic_programs/http://www.ascm.net/academic_programs/http://www.ascm.net/academic_programs/http://www.ascm.net/academic_programs/http://www.ascm.net/academic_programs/mailto:[email protected]/mailto:[email protected]://netministries.org/see/charmin/CM04501http://www.bethelbiblecollege.org/

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    Biblical Seminary of the Philippines (BSOP)

    Address: 77-B Karuhatan Road (Bible Street) Valenzuela City, Manila, Philippines P.O. Box 11, 1469 Valenzuela City, Philippines Contact Numbers: (632) 2926795; (632) 2926675 (fax) Website: www.bsop.ph Degree and Program: ABTh - Major in Bible and Theology; Pastoral Studies; Missions; Christian Education; Church Music Education/Conducting; Missionary Aviation (in consortium with Airworks Aviation Academy). Master of Divinity in Biblical Studies; Master of Divinity in Christian Education; Master of Divinity in Pastoral Counseling

    Central Luzon State University (CLSU)

    Address: 3120 Munoz, Nueva Ecija, Philippines Degree Program: Bachelor of Science, Bachelor of Arts, Master of Science, Doctor of Philosophy in Agricultural, Engineering, Animal Science, Aquaculture Crop Science, Development Communication, Development Education, Plant Breeding, Rural Development and Master of Arts in Language and Literature, Master in Agribusiness Management, Master of Veterinary Studies and Doctor of Veterinary Medicine. Website: http://www.clsu.edu.ph/

    Febias College of Bible (FCB)

    Address: Karuhatan Road, Valenzuela City P.O. Box 2 Valenzuela City 0550 Philippines Tel:293-0947;445-5948;291-8029 E-mail:[email protected] website:http://mozcom.com/- febias/

    International School of Theology -Asia (ASOT)

    Address: QCCPO Box 1495-1154, Quezon City, Philippines Website: http://isot-asia.edu.ph Degree Program: Partners in Ministry Certificate Program, Teaching English as a Second Language, Master of Divinity, Master of Arts, Master of Theology and Doctor of Ministry.

    32

    http://www.bsop.ph/mailto:[email protected]://mozcom.com/-%20febias/http://isot-asia.edu.ph/

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    Foursquare Bible College

    Address: P.O. Box AC-111 Quezon City 1109 1 F. Castillo Street, Project 4, Quezon City, Philippines, Phone: 438-4229 Email: [email protected]// Website: www.fbcmanila.org Degree Program: Bachelor of Theology (BTh) Standard Ministerial Course (SMC) Certificate in Ministerial Studies (CMS)

    Manila Theological College (MTC)

    Address: 447 Old Sta.Mesa, Manila, Philippines Degree Program: Certificate, Associate of Pre Medicine, Diploma, Bachelor of Science, Bachelor of Arts, Master of Arts, Master of Divinity, Master of Theology, Doctor of Ministry and Doctor of Philosophy in Religion.

    Penuel Foundation School of Theology (PFST)

    Address: 753 EDSA cor Kamuning, Quezon City Tel:09064757959 E-mail:[email protected]/ website:http//:www.penuel.org

    Philippine Baptist Theological Seminary and Asia Baptist Graduate Theological Seminary (PBTS & ABGTS)

    Address: PO Box 7, Baguio City 2600, Philippines Degree Program (PBTS): Certificate of Church Music, Associate of Church Music, Bachelor of Church Music, Bachelor of Ministry, Bachelor of Christian Education, Bachelor of Theology, Master of Arts, Master of Christian Education, Master of Divinity, and Master of Church Music. Degree Program (ABGTS): Master of Theology, Graduate Specialist in Religious Education, Doctor of Ministry, Doctor of Missiology, Doctor of Religious Education, Doctor of Theology and Doctor of Philosophy.

    Philippine Missionary Institute (PMI)

    Address: Biga, Silang, Cavite 4118 Philippines Tel:(046)414-2118; Telefax:(046)414-0561; E-mail:[email protected]

    33

    mailto:[email protected]//mailto:[email protected]://www.penuel.org/mailto:[email protected]

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    Siena College (SC)

    Address: Fairview, Quezon City, Philippines Degree Program: Siena College is a Catholic private institution, which offer liberal arts undergraduate program. Siena is accredited by the Philippines government and Catholic colleges in the Philippines.

    Philippine Christian University-Union Theological Seminary (PCU-UTS)

    Address: Dasmrinas, Cavite 4114, Philippines Website: http://www.uts.edu.ph Degree Program: Bachelor of Theology, Bachelor of Religious Education, Bachelor of Ministry (TEE), Master of Ministry by Extension, Master of Divinity, Master of Theology, Doctor of Ministry, Doctor of Theology and Doctor of Philosophy.

    34

    http://www.pcu.edu.ph/UTS site/programs/course_desc.htm#B_Theohttp://www.pcu.edu.ph/UTS site/programs/course_desc.htm#brehttp://www.pcu.edu.ph/UTS site/programs/course_desc.htm#brehttp://www.pcu.edu.ph/UTS site/programs/course_desc.htm#b_minhttp://www.pcu.edu.ph/UTS site/programs/course_desc.htm#mmehttp://www.pcu.edu.ph/UTS site/programs/course_desc.htm#mmehttp://www.pcu.edu.ph/UTS site/programs/course_desc.htm#mas_divhttp://www.pcu.edu.ph/UTS site/programs/course_desc.htm#doc_minhttp://www.pcu.edu.ph/UTS site/programs/course_desc.htm#doc_min

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    CZP LEH PILNA

    Dr. Thuam Cin Khai

    Thumasa

    Sanggam ulenau mikim tungah hih CZP bawl Magazine article khat at nangin ka kihelkhak manin angtang mahmah ing. CZP piankhiatkum in thuzeekpi (President) semkha ka hih manin zong amasa penin CZP ii khiatna banghiam cih i gen ding hi. C=Ciimnuai, Z=Zomi, P=Philippines hi. Banghangin CZP hi sese ahi hiam? Philippines gam aom Ciimnuai Zomite cihnopna ahi hi. CZP cih hong pian April 2003 ma kum bangzah lai hiam khat pan kipanin Ciimnuai Zomite kimuhtuahna pen Khuado Pawi, Lungdam Pawi leh Kumthak muak hun ciang bekin Manila sung leh mundang tuamtuam aa om Ciimnuai Zomite a kikaikhawm den ahi hi. Ahizongin April kha 2003 kum ciangin CZP cih Ciimnuaimi teng Rev. Dr. Ginneihthang Ngaihte te’ inn ah thu kikupna pan akua mapeuh thukimna tawh ahong piangkhia kipawlna pen Ciimnuai Zomi Philippines(CZP) ahi hi. CZP kipawlna ii tupna pen dahna i tuah ciangin kihehnem in kihuhding leh lungdam ciangin lungdamkhawm ding cih ahi hi.

    Tua ahih leh CZP leh Pilna bangci danin hong kizom dendan hiam cih i gennuam leuleu hi. CZP leh Pilna cih thulu pen a kikhen theihlohna adanghang hilo-in, Philippines aa hong pai Ciimnuaimi khempeuh pen Pilna sin ahih kei leh Pilna ahilhkhia professor te ahi uh hi. Genpah seisai lehang, Ciimnuaimite pen biakna pilna (Theology) sin kitamzaw hitse mahleh leitung pilna tuamtuamte zong sina sanglian leh sangthupi (university) te ah kah uh hi. Pasian in thupha hong pia in Lai Siangtho ahilh professor zong i om hi. Tuate lak pan Dr. Cin Do Kham te nupa pen Asia Pacific Theological Seminary, Baguio ah kum bangzah hiam khat Dean of Students leh professor a sepkhit ciangin USA ah ciahkik uh-a tu’n Oral Roberts University ah professor a seplaitak ahi hi. Tua khit ciang Dr. Ginneihthang Ngaihte innkuan, India in Asian Theological Seminary ah mission professor asep laitak ahi hi. Tu’n Tg. Lian Sian Mung in Asia Pacific Theological Seminary, Baguio ah Old Testament, Lia Cing Lam Dim Kham in Philippine Baptist Theological Seminary, Baguio ah Church Music leh Pa T. Goumang Dousel in Koinonia

    35

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    Theological Seminary, Davao ah Counseling professor a seplaitak ahi uh hi. CZP innkuan te’n kum sialin sang tuamtuam pan in master leh doctor degree akila ziahziah den ahi hi. Pasian minphat hang!

    CZP i cih pen Koinonia or Ciimnuai fellowship taktak ahi hi. Tua sungah pawltuamtuam pan leh gamtuamtuam pan akigawmkhawm hi a, Ciimnuaimi leh Pasian um mite ahi uh hi. Tua gamtuamtuamte pen Bangladesh, India, leh Myanmar ahi hi. Biakna kipawlna tuamtuam panin akigawmkhawm hi, tuate in Adventist, Assemblies of God, Baptist, Catholic, Methodist, Presbyterian, leh adang tuamtuam pan ahi hi. Hih anuai aa Spiritual Intelligence kong at article pen ka doctorate dissertation sung pan pawlkhat kong at ahih manin akicing hinailo aa, mailamah laibu tawh kong suahsakzawhna dingin thungetna-ah hong panpih lai un. Spiritual Intelligence or Quotient (SI or SQ), Kha Pilna leh Ciimna i cih bang hiam?

    SQ or SI i cih bang hiam cih i telcian theihna dingin bangci-in hong kipankhia hiam cih amasa pen in i kikum ding hi. Intelligence Quotient (IQ) cih khuakpilna pen i zakzel ahi hi. IQ cih ciangin i khuakpilna, atomin gen leeng a kisinthei pilna ahi hi. Hih khuakpilna (IQ) khaitehna ahi gentehna in, laihuan ciang 100% ahih kei leh Suma Cum Laude, Distinction, A+ angah sangnaupangte hi uh hi. Tua ahih leh tua bang mite apil pen ahi hiam?

    Tua pen khuaklampilna asiam leh a pankhia Jean Piaget in akhenna khatna-ah nausen pan sangkah theih dong, sangkah theih pan cilpuak, nawibawk dong, pilna zonhun leh zi neih, pasal neih theih hun ahih kei leh taangmi adintheih dong, zi, pasal leh taneih hun pan teek dong, hanmual zuatkik dong ci-in na khentoto hi. IQ asang pente in nasep hong kipat uh ciang alawhcing pen hilo hi ci-in khuaklampilna leh lungpilna asiamte’n gen uh hi. Banghang hiding hiam? Howard Gardner (1983, 1999), Multiple Intelligence (MI) amukhia pa’n agenna-ah mihing khuak pilna bek hilo in pausiamna, music tumsiamna, khutsiamna, limsuaihsiamna, mitampi tawh kipawlsiamna, mathematics ahih kei leh technical pilna, sumzuak siamna, pianpihsiamna, omdan khawldansiamna leh siamna tuam tuam mikimin atawm-atam cilo-in neiciat uh hi.

    36

    Tua tawh akizomin Daniel Goleman (1995), Emotional Quotient amukhia pa’n bel khuakpilna pen akisinthei pilna, systematize thei pilna hi. Tua khuakpilna pen mihon ading nasepna munah khenneu khat bekin kizang theibek hi ci hi. A thupi penah i

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    lungsim/lungtang sungah telsiampih theihna, mi hehpih theihna, thuman telcian theihna, leh lungsim tawh thu khaikak theihna ahi hi. Tua pen mihing kikal lak nasepna, ahih keileh mapatna khat peuhpeuhah kitelsiamna hong khangsemsem sak hi. A diakdiakin lungsim sung hitaleh telsiampih dinga akilawm i khuakpilna dopphah aa lungsim sungah khatlekhat kihehpih theihna leh thu khaikim theihna adingin athupi mahmah hongsuak hi.

    Tua ahih manin khuakpilna, lungsim pilna, leh atuamtuam siamna leh pilna tawh mipil, mihau, makai minthang, thukhensiam, suanlemuan dingin hong suak hi. Hitaleh lungnopna, lungkimna, leh khamuanna anei one hundred percent omkhollo hi. Tua ahih leh bangci khamuanna leh lungnopna ngah thei ding i hi hiam? Pil mahmah na pi’n lungkimna omzolo, hau mahmah napi’n lungnopna omlo, minthang mahmah napi’n khamuanna omlo cih mi pen tamlua hi.

    Tua ahih leh bangci peuhmah ding ci-in mi tampitakin biakna namtuamtuam tawh tua lungkimna, lungnopna, leh khamuanna zong uh hi. Tua pen Spiritual Intelligence (SQ) kammalin gen leeng Howard Gardner in “kha tawh akizom pilna” ci-in akhiatna na gen hi. A kicianzawin genleeng, Cindy Wigglesworth (2003) in Spiritual Intelligence pen “the ability to behave with compassion and wisdom while maintaining inner and outer peace regardless of the circumstances.” Frances Vaughan in bel SQ pen “spirituality exists in the hearts and minds of men and women everywhere, within religious traditions and independently of tradition.” Tua madeuh in James Fowler in upna a dawldawl, a khenkhenin agen na-ah biaknami hihna zong himasalo aa, mikim khatciat lungsim sungah i neih upna pan kipan hi ci hi. Vaughan in zong khapilna i cih pen biaknami hih man hizawlo aa, pianpih ahi hi ci hi. Cindy Wigglesworth gen na etbeh ni. Cindy G. Wigglesworth(2006) in agen na-ah, khapilna pen khenpi li in khen hi. 1. Self Awareness: aituam ading ngaihsut natawh i ngah khapilna hi. Tua pen psychologist te’n selfish ci-in a khiatna gen uh hi. Lai Siangtho sungah Cain le Abel te unau biakpiakna thu i mu hi (Gen. 4:1ff). Cain pen KEI cih SELF lungsim gol lua ahih man leh Abel ii biakpiakna Pasian in lungkimzaw ahih manin a sanggam Abel that hi. Tua pen aituam lungsim tawh khapilna, khamuanna zonna ahi hi.

    37

    2. Other Awareness: aituam lungsim pan midangte’n bangci

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    muh ding hiam cih khapilna ahi hi. Tua pen “worldview” hi-in khat veivei aituam upna pen midangte’n bang acidiam cih etkak leh khaikak theihna khapilna ahi hi. Lai Siangtho sungaa (Prodigal Son) tapa taimang ahih keileh a aituam gamh la-a azang khialpa (Lk.15:11-32) thu i theihsa hi. Amah pen aituam lungsim tawh agamhluah ding teng ngen aa azatkhit ciang kisikkik, alungsim leh amuhdan kikhel aa ahong ciahkikpa ahi hi. 3. Self Mastery: aituam hanciamna tawh lungmuanna leh khamuanna zonna hi. Tua pen hanciamna tawh akingah khapilna hi. Biaknami ahih keileh khami hihna hi-in Buddistte hitaleh Christiante hitaleh Lai Siangtho bubup ciaptehzawhna, antanna, thunget denna, thupha bawlna, adang lungmuanna ngahna ding leh Pasianthu genna tawh khapilnate ahi hi. 4. Spiritual Presence: Tua ahih leh kha ompih pilna pen bang hiding hiam? Abraham Maslow in mihingte kisapbulpi a dawldawlin gen hi. Deficit needs ahi “physical needs, safety needs, belonging needs, esteem needs, self actualization” tua khit ciang Being needs “spiritual needs” avekpi aomkul hi ci hi. Tua ahih manin mihing khat ii pumpi kisapna bekhilo-in kha ading kisapna ahi khapilna, kha lungmuanna neilo-a a poi/pelmawh hi. Tua kha ompih pilna pen WISDOM “ciimna” ahi hi. Ciimna i cih pen Pasian theihna hi a, Pasian theihna ding Jesus Christ theih leh saankul ahi hi. Thukhupna Ka khawlna dingin, tua khapilna khenpi (4) tengpen mikim sungah om in, kha ompihna i neih ciangbekin tua lungmuanna om hi. Banghanghiam cihleh mikhat ciat-in khathu thei-napi-in, i nuntakpih ding pen hamsa mahmah hi. Mipil, mihau, makai minthang, leh khuakpil hihna tawh khamuanna leh lungmuanna akingah hilo a, kha ompih pilna (wisdom) ahi Pasian theihna i neih ciang bekin a kicing khapilna (Spiritual Intelligence) nei i hi hi. Lungdam.

    38

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    EKLEIZA A KINGAH THEIHNA PAWLKHAT

    Sian Hang

    Thupatna

    A masa in Ekleiza tawh kisai a ngahna leh a bawldan tawm khat hong hawmkhia thei ding a Pasian in hunhoih hong pia ahih manin Pasian tungah lungdam ka ko masa hi. Hih Ekleiza pen a koimah peuh ah kisamin ka um hi. Banghanghiam cihleh, tuhun in mi tampi-in mehteh mehgah ciing mah taleng agah ginalo maw ahih keileh a kungginalo pen tamphadiak hi. Tua pen bang kisam hiam cih theikul a, a kisam pen i bawltheih kul hi. Tua ahih manin Ekleiza i bawltheih ding hong kisam ta hi.

    Tua ahih leh Ekleiza bangci bawl ding i hi hiam? Eilam pen, a diakdiakin khamtung lam ah ankhing khawng i ninthem khawng buamangin paaimang kha hihang, tua ding hilo zawin ninbung pen hoihtak a i neihkul a tua ninbung sung pan zong a hoih mahmah Ekleiza a kingahthei lua na hizen hi. Tua bawldan pen kei mahmah in ka sinkhiatna leh ka sepkhiatna pawlkhat hong hawmsawn nuam ing. Ekleiza a kingah theihna nam nih lak pan a khatna ah:

    Ninbung Pan A Kingah Theihna

    I ninbung ding pen i huan ahih zongin lo ahizongin laam khat patle ma ahih keileh laam nih patle cih bangin ninbung bawl in i ankhing neng mehkhing neng te i mawkpaih sangin tua lai-ah kholin hileng aval hihetlo hi. Tua pen kalkhat, khatvei bang tuipia dingin zong tawkzel ding zong kisam hi. Tuateh kha 2 kha 3 bang khitteh ekleiza in hoih mahmah lel hi.

    Tangtel Pan Kingah Theihna:

    Tangtel pen khawm dingin leinelpian tawh koih ding in tuipia den ding, tuipuan maw ahih keileh na khatpeuhpeuh tawh khuh dingin Bawng-ek zong gawm ding, a tangtel-ek pen ekleiza hoih penpen a kigen hi. A diakdiakin i nek mehteh mehgah ading a ahoih mahmah hi.

    Ganhing-ek pan i ngahkhiat ekte i thaneihna/(a khauhna) hih bangin kimukhia thei hi.

    39

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    Nitrogen Potassium 1. Keel/Tuu ek 2.02 1.94 2. Sakol ek 1.59 0.65 3. Vok ek 2.81 1.52 4. Ak ek 4.00 2.32 5. Vatawt ek 2.15 1.15 6. Bawng ek 1.50 0.94 7. Mihing ek 7.24 2.41

    Ganhing omlohna leh ganhing-ek a haksat aleh, nang

    mahmah in zong na bawlnop leh hih bangteng tawh zong kibawl thei a, zong a siangtho mahmah namkhat hi. Nu-nun (Papaya) leh cikhum pan zong a kingah theihna. Hih pen Nu-nun kg (1) na hih leh cikhum pen a vomte hiding, eilam bangah cileng thangkhuaikang bang hileh hoihzawlai hi, tua pen kg (1) mah hidingin gawmin mekzan dingin ni (7) sung umding a siin pen laidaalsah tawh siin ding. Ni (7) khitteh ekleiza kizang thei hi. Tua bang mahin nagsaneute leh cikhumkaang mah zong kibawl thei a kg (1) tuak mah hiding gawmding bel ciangtan omlo nabawl zahzah kikimsak ding tua pen laidaal mah tawh siinin ni (14) sung umleteh hoih mahmah hi. Buhkhing zong naneih zahzah tua lianbek mah laidalkhauh mah tawh ni (3) sung umleteh. Tua zong namkhat mahin kizangthei pahlel hi. Tua pen ahih theihleh Gua tawh umding hi. Kawlzaang kawlkaiteh ahizongin, kham am a i kawlkaiteh ahizong anteh khat limlim hiding tua zong cikhumkaang mah tawh hiding kg (1) tuak mah hiding in ni (7) sung umleng ahoih pen a kituat hi. Banghanghiam cihleh hih pen ekleiza bek ahoih hiloin lungno zong dal hi Hih pen a kisam leh a thupi mahmah in ka tuat hi. Hih bangin a semkhiathei dingin mimal kim Topa’n thupha hong pia tahen.

    40

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    HIH THU THANGSAK UN: KHUADO PAWI

    Kam Khan Siing

    Tuuk hun hong bei-in KHUADO KHA hong de a, Khuado hong nai semsem hi. I pu leh pate zat bangin Khuado tawh kipawl rituals a zang kha ngei i hih loh hangin Khuado cih gimnam pawi a zang ngei mite hong lungleng sakpian hi. Lawm leh gual tawh albang dahmel theilo in zaila i khiatlai hunte hong phawksak a, hong omloh san i it leh ngaihte tawh lungdam maitai-in Khuado anne in nuam i sak lai hunte i mitkha in hong musak dandan hi.

    Hun khat lai-in Zomite in Sialsawm ahi a, Khuado cih bang ahizongin khuahun zui-in pawi kinei hi. Thu-um i suah khit ciangin tua pawite kithusim nawnlo in Good Friday, Easter, Christmas leh Kum Thak pawite in tuate mun hong suan dekphial hi. Tua bang lai-in minam leh ngeina itna hong kuang leuleu in Sialsawm leh Khuado pawi hong kilim bawlpha phing hi. Hih bangin pheng om lehang i ngeina leh i pawite a mansuah takpi ding i hih manin hih pen anuamhuai gige thu khat hi. Tua bang mah in, i pu leh pate la, lam leh ngeina dangte zong kan in kepcing ding a ngaihsut huai mahmah thu khat ahi hi. Tua sangin a thupizaw kanlai thukhat om a, tua pen i pu leh pate ki-itna, kideihsakna, ki-angvaanna, kikhualna lungsimte zong i paii zawhna ding hanciam a huaizaw sem thu khat ahi hi. Tua thute in Zomi hihna taktak, Zomi minam hihna maan hong lak hi a, thu dangte pen pualam panin a kilangkhia leh mi hong muhna, theihna leh ciamtehna thu hizaw hi.

    Leitung mun tuamtuam ah Zomite in Khuado kizang ding a, tua hun laitak in i kidot ding thu pawlkhat om kha dingin ka um hi. David in Goliath do ding ngaihsutna a pulak laitakin a sanggamte in a hai-in ngaihsun uh hi. Amah in amaute kiangah “A hang omlo hiam? (Is there not a cause?)” (1 Sam. 17:29) ciin a dawng hi. David neu chilchel phial ta mah seleh, a gol gemgam Goliath a do ngam ngapna a hang om hi. Khuado dingin i kithawi laitak in bang hangin sumlepaai, thalezung tampi bei liangin Khuado pawi zatsawm i hi hiam kisit pha ni.

    I pu leh pate in a mai kumthak paizia ding thu gelna, thupha ngetna leh a nung kum-a thupha hanga lungdamna hangin lungdam, nuamsa in zu leh sa ne in aom uh hi. Tu hun ciangin maikum lokhawh singpuakna ding mun geelkul nawnlo a, i om mun panin Pasian kiangah thupha leh deihna i ngen thei hi. Tua manin i pu leh pate nopsak bangin zune in i u leh nau, it leh ngaihte tawh nuambawl ni cih ding zong ahi nawn kei hi. Pawi i zatna ding thu aom kei phialta hi.

    41

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    Pasian in Israel te tungah a thupiakte a mangngilh ding uh phallo hi. “Tua ahih ciangin hih ka thugente na lungsim uhah ciamtehin na ngaihsun ding uh hi. Na khut tung uhah lim dingin nakhih ding uh a, tuate pen na mitte uh kikalah talsuan hiding hi. Na tate uh tungah na hilh ding uh a, na innsung uhah na lut laitak, lampi-ah napai laitak, nalup ciang uh leh nathawh ciangun tuate genin na nei ding uh hi (Deut:11:19)” ci-in a vaikhak hi. Tua thute atu leh tate khang dongin a mangngilh ding zong phallo ahih manin a tate uh tungah gengen dingin thu apia hi.

    Zomite minam kician, ngeina kician anei minam i hi hi. Tua hangin Khuado pawi azang i hizaw hi. Thu dang hilo in, i ngeina kepcingna in Khuado pawi i zangzaw hi. Pasian in Israel-te tungah a gen bangin eite in i tate tungah gen leh sak in neilo, theisak kei lehang i ngeinate a mangthang ding hi. Ngeina i cih pen kemin cingkei lehang a mangthang thei thu khat ahi hi. Minam tampite ngeina mangthang zota hi cihzong world history i sim ciangin kithei hi.

    Zomite in lai nei hihang ci-in tangthu om hi. Ahizongin tua lai ki-atna savun ui-in a neek ciangin i lai kimansuah hi. I pu leh pate in i lai pen na keem napi-in na cing khalo ci-in i mu thei hi. Tua lai pen cingin nazang hileh uh mang cih aomkei ding hi. Tua hi a, i ngeina kepding, cinding i tavuan hi. Khuado pawi i cih pen Tedim kampaute i aituam pawi hiloin, i kiimlepaam a i sanggam pau dang azang mite in zong nei hi cih phawk ni. Cristian suahkhit ciangin mi tampite in i pawite nelhsiah in dawi vai-in ngaihsun in zatding zong lunggel khalo hi. Tua ahih manin amaute zong i pawite pen pupa ngeina hi a, kem in cinhuai hi cih theisak ni. “Na bukmun khan inla, na teenna puanbukte kizalsak in. Cilbawl kei-in. Na khaute sausak inla, na khetphimte khenkip in (Isa 54:2).” cih pen hih bang thute mah ding hong cihna ahih mel kua in thei hiam? Nungzuite hun lai in kuamah in ama neihsa kei-a tuam ciloin, a neih khempeuh uh a neikhawm ciat uh hi (Sawl.4:32) ci-in LST sungah zong i mu hi. Upna bek na kibatpih hilo in, na pianpih sanggampa zong na neihsa, lamsa piak ding iksiik huailo a, i pu leh pate tung panin i ngah ngeina leh paiziate kepna zong hilh ding iksiik huailo seem hi. Gen in. Khuado i zat pen i ngeina hi ci-in tangko ni. Nakiim napaam leh, na sanggampa in aphawk keileh zong phongkhia inla hih KHUADO PAWI zatpih in. Tangko inla, Zomi khempeuh zat theih dongin hanciam in. I ngeina keem a kalsuan i hih lam phawk tawntung ni.

    42

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    ITNA SUNGAH PILNA

    Niang Lam Hau

    Thupatna

    Kaneulai aa kipan ka mangngilh theihloh ka lungsim hong phawngkhaden la-ngaih mahmah khat pen banghiam cihleh “It lehang amel ahoih, mudah leng amel asia; phal lehang piak ding om a, phalkei leng piak ding omlo; painuam leng naicik hi a, ut keileng lah gamlapi; ki-itna in khum pen a, muhdahna in kha in kha” cih ahi hi. Hih la in Zomite nuntakziateng hong bullot kasa a, Itna neitaktak peuh lehang i melte hoihsemsem in, i nuntakziate khuaizu bangin khum-semsem ding ahihlam hong phawkpha semsem sak hi. Tua ahih manin “Itna sungah Pilna” cih thulu hong sungkhia ka hi hi.

    Pilna cihthu i gen ciangin namtampi om ding hi. Pianpih pilna, Sintawm pilna cih bangin namtuamtuam om hi. Ahizongin hih thulu sungah ka bulgennop pen in, ITNA tawh kizom pilna a gennuam ka hi hi. Itna tawh kizom pilna aom mah bangin, itna tawh kizomlo pilna zong na om ahihna thu a kibulkupnuam i hi hi.

    Itna Tawh Kizom Pilna:

    Zomite’ tangthu sung i ettak ciangin itna tawh kizom pilna tampi i muthei hi. I pu i pate leitung pilna sangpipi na neilo uh hi. Ahizongin nopna dahna-ah, thu leh la khat peuhpeuh a vaihawm uh ciangin Itna bulphuh in na vaihawm uh ahih manin tua sungah pilna tampi na kihel mawk hi. Zu-ahawm sa-ahawm uh ciangin na mawkhawmlo uh hi. Itna bulphuh in pilna tawh nahawm uh hi. I paunak leh i la-kamte i ettak ciangin pilna vive na himawk hi. Hih thute i et ciangin Zomite pen Itna bulphuh in pilnanei minam i hihna kilang hi. Itna tawh kizom pilna anei minam i hi hi.

    Itna Tawh A Kizomlo Pilna

    Tuhun ciangin leitungah pilna siamna khangto tektek a, mite ni leh kha, aksite tung nangawnah khualvazinta uh hi. Khantohna nasia mahmah napi-in gal leh sa tamsemsem a, buaina ani ani in khangsemsem hi. Mite in pilna neilomaw cileng, pillua kisa-in, a khengval nahizawsop hi. Banghangin leitungah mipil tamsemsem a, kikhualna tawmsemsem hiam ci-in i ngaihsuttak ciangin, itna tawh

    43

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    kizomlo pilna ahih man ahi hi. Tua pilna in angsung pilna, huaiham pilna, guktaak pilna, cihte pawl ahih man ahi hi. Itna tawh kizomlo pilna khangsemsem leh I leitung nuntakna dahhuai semsem ding a, vangam maleepna mun hilo-in hellgam maleepna gam hong suak ding hi.

    Zopil Lia Leh Taang

    I pu i pa te’n Itna bulphuh in na nungta uh ahih manin, khatlekhat tungah citakin, thuman uh a, thulela tawh na nungta uh hi. Tua ahih manin i minam kiciaptehna dingin “Vaphual” lim nateel uh hi. Vaphual pen a melhoihna hang, a thahatna hang hilo in, “Nupa” thu-ah Itna tawh citakin a nungta vasanam ahih manin, Zomite kiciaptehna dingin a nateel uh ahi hi. Tua mah bangin “nupa” thu-ah citakin ki-it mahmah uh a, teekkun vuaikun in kitulpih uh hi. Cihtakna tawh ki-it uh ahih manin nupa kikalah haigamtatna cihbang omloin, pilgamtatna tawh nungta uh hi. Tua in itna sungah pilnalianpen pen ahi hi. Tuhun khangnote i nuntakzia ki-enkikdih ni. Leitung pilna degree tampipi i ngah a, tuate pilna taktak mah ahi hiam? Nupa thu ah i citak hiam? Nungakte in i lawmngaih tangvalpa tungah i citak i thuman hiam? Tangvalte in i lawmngaih nungaknu tungah thu manin i citak hiam? Ipu i pate Christian zong hilo napi, Christian nuntaakzia tampi na neikhin uh a, Itna bulphuh in na nungta uh ahih manin nuntakna sungah pilna tampi tawh na nungta uh hi. Zomi Christian lia leh taang te i pilna i siamna khempeuh pen Itna tawh kizom pilna ahihna dingin hanciam ciat ni. Tua hileh Zopil lia leh taang te hithei pan ding hihang.

    Nupa Ki-itna

    Gamdang ah sangkah in ka omtak ciangin namdang nupate kihozia leh kimakaihzia tampi ka mukhia a, amaute ki-itzia ka muh ciangin noptuak kasa mahmah a, ettehhuai kasa hi. A paina peuh uh ah kikhawlin kizuihialhial uh a, Nupa kitengkhinsa hinapi-in lawm kingaicil mah bang hialhiallai uh hi. Nopna-dahna-ah a nupa un paikawm uh a, khatguak tangpai vauvau cihbang omkhollo hi. Tua bangin paina ding munkhat peuhpeuh aom ciangin zong a nupa un keitawh kisaikei hong zuidahning ci-in kinialnialselo uh hi. Khatlekhat thu kimang diamdiam uh a, paikhawm liailiai uh hi. Market/Mall i pai ciangin a zi/a pasal khat peuhpeuh i muh aleh a khatzong agei-ah na

    44

  • Ciimnuai Zomi Philippines

    om hamtang hi. Tua bangin nuntak hunnuam zangkhawm hialhial uh hi.

    Khai leh! Zomi “Nupa”te nuntaakzia enkikdih ni. Nungak tangval hun lai-in guahzu meikai nuai-ah, asuk ato-ah kizuizui napi-in, kiteenkhitteh a kimidang hopahte i hikha hiam? I kiteenkhitteh i nungak i tangval laimah bangin kikhawlhialhial leng khialhna om ding maw? Pawlkhatte leuleu a nungak a tangval laimah in zong a ngaih taktakte kawingamlo, a ngaihkhollohteng bankawikawi, Zo ngeina cipongmawk hihang. Tua bangdan ngeina cihcih dinghun zong hi kasa nawnkei hi. Tua ahih manin Nupa kikalah Itna sungah pilna bucing hong om theihna dingin i nungak i tangval laimah in, i it i ngaihte mah tawh kikhawlin, i kiteenkhit ciangin zong i nungak i tangval laimah bangin, guahzu-meikainuai mahah, asuk-ato mahah kikhawlin, i kizuihliailiai ding pen thupi kasa mahmah hi. Tua pen i Christain nuntakzia zong hong hiding hi.

    Nupa kizopna leh kihozia, itna kilah cihte pen nakpitakin thupi kasa mahmah hi. Hih thu ah numeite’ dinmun a thupi’zia bulphuh in lungngaikhawm ding hihang. Leitungah thuthuk ngaihsun pilna neite’n, “Leitungah numei om kei leh kahna le hagawina om ding hi” ci-in na gen uh hi. Man kasa mahmah hi. Innkuan sungah i Pate a ci uh naleh Nu aw…Nu …aw..mah cilai veve uh hi. Tua bekthamloin i Nu te vakpakna khat neileh uh zong, i omdannuamlo a, kikhuadakdak hi. Pate bangin na Nu-uh koi ah pai hiam cihamtangse hi. H. Benson in “Leitung a galkap hangsan te sangin ‘NU HOIH’ manpha zaw hi” ci hi. Lai Siangtho sungah zong Numei thupi’ na nalim gen mahmah hi. Pasal pil cihthu kigenlo a, Numeipil in cihthu kilimgen mahmah mawk hi. Tua ahih manin Ei numeite leitung pilna sangpipi, degree tampipi neitase keilengzong, Itna bulphuh in pilna i neih ding thupi hi. Tua pilna in bang hiam “Pasian kihtakna in Pilna kipatna hi”. Nupate in Pasian kihtakna in, Itna tawh kizom pilna i neihzawh ciatna dingin hanciam ding hihang. Tua in Christian innkuannuam hong piangsak ding hi.

    45

    Philippines ah Union Theological Seminary D.Min co-ordinator a hi Dr. Dennis Shu Maung a zi Mrs Par Thluai pen Pasian piak pilna azangsiam nupikhat ahi hi. Kamkhum leh kamnem bek tawh mi hopih zoden ahih manin lenglakhawl mahmah hi. A pasal tungah zong thupha bekmah gennopbel in nei-in hopihsiam ahih manin a pasal in it mahmah hi. A nupa un ki-it mahmah uh ahih manin lenglate in zong nuamsa mahmah hi. Innsung nopna ding pen nute ta