rmebrk.kzrmebrk.kz/journals/2237/94201.pdf · ИБ №8886 Басуға 15.08.2015 жылы қол қойылды. Пішімі 60х84 1/ 8. Көлемі 35 б.т. Офсетті

ISSN 1563-0366Индекс 75882; 25882

ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ

Заң сериясы

КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ

ВЕСТНИК КазНУ

Серия юридическая

AL-FARABI KAZAKH NATIONAL UNIVERSITY

KazNU BULLETIN

Law series

№3 (75)Алматы

«Қазақ университеті»2015

ИБ №8886

Басуға 15.08.2015 жылы қол қойылды.Пішімі 60х84 1/8. Көлемі 35 б.т. Офсетті қағаз. Сандық басылыс.Тапсырыс №3514. Таралымы 500 дана. Бағасы келісімді.Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспа үйі.050040, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы, 71.«Қазақ университеті» баспа үйінің баспаханасында басылды.

© Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2015

Ғылыми басылымдар бөлімінің басшысыГульмира ШаккозоваТелефон: +77017242911E-mail: [email protected]

Редакторлары: Гүлмира Бекбердиева, Ерсін Жайнақов

Компьютерде беттеген: Айгүл Алдашева

Жазылу мен таратуды үйлестірушіМөлдір ӨміртайқызыТелефон: +7(727)377-34-11E-mail: [email protected]

ХАБАРШЫ

25.11.1999 ж. Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінде тіркелген

Куәлік №956-Ж.

Журнал жылына 4 рет жарыққа шығады

ЗАҢ СЕРИЯСЫ № 3 (75)

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:

Байдельдинов Д.Л., з.ғ.д., профессор (бас редактор) (Қазақстан)Кенжалиев З.Ж., з.ғ.д., профессор (бас ред. орынбасары) (Қазақстан)Сартаев С.С., з.ғ.д., академик (Қазақстан)Тыныбеков С.Т., з.ғ.д., профессор (Қазақстан)Ибраева А.С., з.ғ.д., профессор (Қазақстан)

Джансараева Р.Р., з.ғ.д., профессор (Қазақстан)Усеинова Г.Р., з.ғ.д., профессор (Қазақстан)Еркинбаева Л.К., з.ғ.д., профессор (Қазақстан)Жатканбаева А.Е., з.ғ.д. (Қазақстан)Трунк А., профессор (Германия) Монтекило С., профессор (БАӘ) Бурхард Б., профессор (Германия)Лисица В., профессор (Ресей)

ЖАУАПТЫ ХАТШЫЕрежепқызы Р., жауапты хатшы (Қазақстан) Телефон: +7727-377-33-36; 8-727-377-33-37 (ішкі н. 12-57)E-mail: [email protected]

ВЕСТНИК

ХАБАРШЫ

BULLETIN

З А Ң С Е Р И Я С Ы

С Е Р И Я Ю Р И Д И Ч Е С К А Я

L A W S E R I E S

КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ

УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ

AL-FARABI KAZAKH

NATIONAL UNIVERSITY

ӘЛ-ФАРАБИ атындағы

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ISSN 1563-0366 • Индекс 75882; 25882

3(75) 2015

1-бөлімМЕМЛЕКЕТ ПЕН ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯ ЖӘНЕ ТАРИХЫ

Раздел 1ТЕОРИЯ И ИСТОРИЯ

ГОСУДАРСТВА И ПРАВА

Sect ion 1CHAIR OF SATE AND LAW

THEORY AND HISTORY

© 2015 Al-Farabi Kazakh National University

Акаев А.М.

Қа зақ стан Рес пуб ли ка сын да ғы идеоло гиялық плю ра лизм:

құ қық тық са на мен құ қық тық мә де ниет ту ра лы

Бұл ма қа ла да жас тар дың құ қық тық са на сы ның қа лып та су проце сі нің эле ме нт те рі, құ қық тық мә де ниеті міз ге де ген та лап тар, са налы лық көз қа рас тар жүйесі, қо ғам да ғы қа рымқа ты нас тар ды рет теудің құ ра лы ре тін де гі құ қық тық са на ның ма ңы зы, құ қық тық са на мен саяси са на ның ты ғыз бай ла ны сы қа ра ла ды. Біз дің елі міз ді да мы ған 30 мем ле кет тер қа та ры на ен гі зу бо йын ша Ұлт тық Жос пар ды жү зеге асы ру ға бағыт тал ған Пре зи дент Н.А. На зар баев тың Бес инс ти туционал дық жос па рын орын дау да қа зақ стан дық қо ғам да ғы құ қық тық са на мен құ қық тық мә де ниет ті заң ның үс тем ді гі бо йын ша қа лып тасты ру өте ма ңыз ды бо лып ке ле ді.

Тү йін сөз дер: құ қық тық са на, құ қық тық мә де ниет, са на көз қарас та ры ның жүйесі, саяси са на, құ қық тық ак ті лер де гі дә сүр лер, дәстүр лер жә не за ма науи лық.

Akayev A.M.

Ideological pluralism in the Republic of Kazakhstan: On the

legal awareness and legal culture

The article reviewed the elements of the process of formation of legal consciousness of youth, claims against the legal culture, system of philosophy of consciousness, the role of legal consciousness as a tool to regulate relations in society, the legal consciousness of close relationship with a political consciousness. During the period of realization of five institutional reforms of President N.A. Nazarbayev that are intended for realization of Nation Plan of entering of our country into the line of 30 developed countries, becomes very important the formation of legal awareness and the legal culture in providing of supremacy of law in Kazakhstani.

Key words: Legal consciousness, legal culture, the system of worldconsciousness, political consciousness, traditions in regulations, tradition and modernity.

Акаев А. М.

Идеоло ги чес кий плю ра лизм в Рес пуб ли ке Ка за хс тан:

о пра во вом соз на нии и пра во вой куль ту ре

В статье расс мот ре ны эле мен ты про цес са фор ми ро ва ния право во го соз на ния мо ло де жи, тре бо ва ния, пред ъяв ляемые к пра во вой куль ту ре, сис те ма ми ро во зз ре ний соз на ний, роль пра во во го соз нания как инс тру мен та ре гу ли ро ваия от но ше ний в об ще ст ве, тес ная связь пра во во го соз на ния с по ли ти чес ким соз на нием. Стано вит ся очень важ ным фор ми ро ва ние в ка за хс танс ком об ще ст ве пра во во го соз на ния и пра во вой куль ту ры по обес пе че нию вер хо ве нс тва за кона в хо де реали за ции пя ти инс ти ту циональ ных ре форм Пре зи ден та Н.А. На зар баева, нап рав лен ных на осу ще ст вле ние Пла на На ции по вхож де нию на шей ст ра ны в ря ды 30ти раз ви тых го су да рс тв.

Клю че вые сло ва: пра во вое соз на ние, пра во вая куль ту ра, сис те ма ми ро во зз ре ний соз на ний, по ли ти чес кое соз на ние, тра ди ции в норма тив ных ак тах, тра ди ции и сов ре мен ность.

ISSN 1563-0366 KazNU Bulletin. Law series. №3 (75). 2015 5

ӘОЖ 336. 741. 28 Акаев А.М.Су лей ман Де ми рель атын да ғы уни вер си тет,

Қазақстан Республикасы, Ал ма ты қ. E-mail: [email protected]

Құ қық тық са на де ге ні міз қо ғам да кең етек жай ған адам дар-дың құ қық тық құ бы лыс тар ға қа тыс ты се зім де рін, көз қа рас та-рын, ой-пі кір ле рін біл ді ре тін қо ғам дық са на ның бір тү рі бо лып са на ла ды. Құ қық тық са на ны ға лым дар Ғ.С. Са пар ға лиев пен А.С. Иб раева бы лай деп тұ жы рым дайды: «Құ қық тық са на – Қа-зақ стан Рес пуб ли ка сы аза мат та ры ның жү зе ге асы ры лып жүр-ген заң дар ға, олар ды қол да ну ға аза мат тар дың құ қық та ры мен бос тан дық та ры на жә не қа лаулы құ қық қа, бас қа да құ қық тық құ бы лыс тар ға, құ қық тық се зім дер дің, әсер ле рі нің, көз қа рас та-ры ның, пі кір ле рі нің, ба ға ла ры ның жүйесі» [1].

Біз, бі рін ші ке зек те жас тар дың құ қы тық са на сы ның қа лып-та су ерек ше лік те рі мен олар дың қо ғам дам уына ти гі зе тін әсе-рін қа рас ты руымыз ке рек. Оған се беп біз дің ел де «Мем ле кет тік жас тар саяса ты ту ра лы» 09.02.2015 ж. ҚР за ңын да көр се тіл ген 14 пен 29 ара сын да ғы жас тар са ны 40 пайыз дең ге йіне жа қын. Сон дық тан қо ғам да жас тар дың құ қық тық са на сы заң шы ға ру үр ді сі не, құ қық қор ғау ор ган да ры ның қыз ме ті не жә не т.б. жағ-дай лар ға әсер ет пей қой май ды.

Жас тар дың құ қық тық са на сы ның қа лып тас уына жә не дам-уына бі рін ші ке зек те өте күр де лі фак тор лар жүйесі әсер ете ді. Ол фак тор лар ға, біз дің ойы мыз ша, ке ле сі қа ты нас тар жа та ды: әлеу мет тік эко но ми ка лық жағ дай, қо ғам дық саяси құ бы лыс, идеоло гиялық әре кет тер, қор ша ған ор та, жас тар дың әлеу мет-тік іс пен қам ты луы, идея лық тәр бие лік жұ мыс тар. Көр се тіл ген фак тор лар мен қа тар жас тар дың құ қық тық са на сы ның қа лып-та су про це сі не ке ле сі эле ме нт тер дің ті ке лей қа ты сы бар, олар: құ қық тық бі лім, құ қық ту ра лы тү сі нік, қол да ныс та ғы құ қық қа қа тыс ты көз қа рас, құ қық қа қойыла тын шарт, құ қық тық та лап-ты орын дау ға қа тыс ты ой-пі кір. Сон дық тан да жас тар дың құ-қық тық бі лі мін кө те ру үшін олар ды әр түр лі қай нар көз дер мен, құ қық тық ақ па рат тар мен қам та ма сыз етіп оты ру қа жет. Бү гін-де адам са на сы на ерек ше ық пал ете тін құ рал-те ле ар на бо лып отыр. Қа зақ стан те ле ар на ла рын да ар найы жас тар ға қа тыс ты олар ды ын та лан ды ра тын, олар дың құ қық та ры мен бос тан дық-та рын сөз ете тін қы зық ты бағ дар ла ма қа жет. Мы са лы, «Жас тар құ қық әле мін де» айда рын да жас заң гер лер мен үл кен ға лым дар бас қо сып, заң на ма лар ды са лыс тыр ма лы түр де қа рас ты рып, те-ле де бат жүр гі зі ліп отыр са дұ рыс бо лар еді дей міз.

ҚА ЗАҚ СТАН РЕС ПУБ ЛИ КА СЫН ДАҒЫ ИДЕОЛО ГИЯЛЫҚ

ПЛЮ РА ЛИЗМ: ҚҰ ҚЫҚ ТЫҚ СА НА МЕН

ҚҰ ҚЫҚ ТЫҚ МӘ ДЕ НИЕТ ТУ РА ЛЫ

ҚазҰУ Хабаршысы. Заң сериясы. №3 (75). 20156

Қа зақ стан Рес пуб ли ка сын да ғы идеоло гиялық плю ра лизм: құ қық тық са на мен құ қық тық мә де ниет ту ра лы

Жас тар дың құ қық тық са на сы ның қа лып тас-уына әсер ете тін әр түр лі фак тор лар ішін де ерек-ше тоқ та лып өту ді қа жет ете тін де рі, біз дің ойы-мыз ша, жас тар дың қа зір гі елі міз де гі сая сат қа, ре фор ма ға, би лік ба сын да ғы лар ға се ні мі қан дай жә не ді ни ұс там да ры қан дай де ген мә се ле лер. Се бе бі, атал ған фак тор лар жал пы құ қық тық са-на ның дұ рыс қа лып тас уына, оның жо ғар ғы құ-қық тық мә де ниет пен ұш тас уына үл кен ық пал ете ді. Елін, же рін, оның бас қа ру шы тұл ға лар-дың іс әре ке ті нің заң ды лы ғы на де ген құр мет жас тұл ға ның бо йын да тұ рақ ты ой-тұ жы рым се зі мін ор на та ды.

Қа зір гі кез де гі жағ дай лар құ қық тық мем ле-кет ті лік тің не гіз де рін ор нық ты ру, қо ғам ішін де қа жет ті шең бер де қо ғам дық тәр тіп ті ны ғайту, құ қық тық мә де ниет ті жаң ғыр ту жә не жан дан-ды ру, мо раль дық құн ды лық тар ды кү шейту, заң-да ры мыз бен қо ғам дық тәр ті бі міз жұрт ты қор-қы тып – үр кіт пейт ін, күш те мейт ін, қайта қо ғам мү ше ле рі өз де рі тү сі не оты рып, ол заң ды лық-тар ды қол дап- қуат тап отыр уын қам та ма сыз ету бо лып та бы ла ды.

Ха лық тың, өр ке ниет тің кең бо ла ша ғы жә не оның өмір шең ді гі ру ха ни құн ды лық тар ды қа дір-леу мен, олар ды да мы ту мен бай ла ныс ты. Ру ха ни да му – ол күн де лік ті өмір лік асу лар дан адам де-ген құр мет ті түр де өте бі луі. Сон дық тан қо ғам үне мі үз дік сіз да му да бо луы ке рек. Құ қық та лап-та рын бұ зу ға бейім адам ру ха ни жұ таң, өзім шіл, өр кө кі рек, би лік құ мар бо лып ке ле ді.

Ен ді мә де ни да му дың түп кі не гіз де рі не үңі-ле қа ра сақ, оның әр түр лі күр де лі өза ра бай ла-ныс тар дан тұ ра ты нын аң ға ра мыз. Мә де ниет ті-лік – адам ның ру ха ни же ті луі. Мә де ниет адам да бір тұ тас тық ты, на мыс, ұят, із гі лік, ту ра шыл дық, өзін-өзі сый лау сияқ ты жо ға ры ада ми қа сиет тер-ді қа лып тас ты ра ды [2].

Ру ха ни мә де ниет тің құ рам дас бө лі гі құ қық-тық мә ле ниет бо лып та бы ла ды. Құ қық тық мә-де ниет – бұл қо ғам қол жет кіз ген әлеу мет тік қа ты нас тар дың құ қық тық рет телуін ің, тұл ға ның ер кін ді гі мен құ қық та ры ның сақ талуын ың, тәр-тіп тің ор науы ның дең гейі.

Қа зақ стан да құ қық тық мем ле кет ті лік тің не-гі зі қа ла нып, қа лып та су про це сі жү ріп жат қан да құ қық тық мә де ниеті міз ге де та лап ар та тү се ді. Мә де ниеті міз деп хал қы мыз дың үзақ ға сыр лар бо йын да ғы сұ рап та лып жи нақ тал ған, ұр пақ тар ді ні не, қа ны на сі ңі ріл ген ру ха ни игі лі гі, салт-дәс тү рі, әдет-ғұр пы, та ным-се ні мі, әлеу мет тік топ тың, ха лық тың, ұлт тың өмір де гі бет-бей не сі, зиялы лы ғы, бі лік ті лі гі, бас қа ха лық тан, нә сіл ден ерек ше ле ніп кө рі не тін, айы рып ажы ра та тын ты-

ныс-тір ші лі гі нің, өмір де са на лы лық та ны та тын көз қа рас тар жүйе сін айтамыз.

Бұл құ қық тық мә де ниет ұл ты мыз дың не гіз гі өзе гі, құ рам дас бө лі гі, ма ңыз ды са ла сы. Сон дық-тан оны иге ру заң гер лер дің де аза мат тық па ры-зы, қа сиет ті бо ры шы, өмір та ла бы. Осы жол-да заң ғы лы мын да жа ңа та лап тар, оның ішін де дәс түр лі ұл ты мыз дың құ қық тық мә де ниетін қайта қа рау, зерт теу де жа ңа көз қа рас тар туын-дап отыр. Бұл көз қа рас тар ұлт тық, құ қық тық мә де ниеті міз ді кө те ру ге ба сым дық бе ру де. Бұл ұлт тық құ қық тық бол мы сы мыз ды те рең ұғы ну, мем ле кет тік ор ган дар мен ха лық тың ара қа ты-на сын жа қын да ту, тә лім-тәр бие өзе гін кү шейту де ген ді біл ді ре ді. Се бе бі, мем ле кет тік құ ры лым, құ қық, сот жүйеле рін де дәс түр, та рих са бақ-тас ты ғы үл кен рөл ой най ды. Бұл са бақ тас тық иман ды лық, ар-на мыс, ұят, өне ге лі лік, әдеп ті лік ұғым да ры мен си пат та ла ды.

Құ қық тық мә де ниет – ру ха ни мә де ниет тің ма ңыз ды са ла сы. Ол ма те ри ал дық мә де ниет пен ты ғыз бай ла ныс ты. Мы са лы, заң қор ғау ор ган-да ры ның жұ мыс іс теу сти лі мен қыз мет кер ле рі-нің дең гейі, олар дың кә сіп тік жә не адам гер ші лік қа сиет те рі осы ел де гі құ қық тық мә де ниет тің қа-лып та сып, дам уына ық пал етіп оты ра тын ма-ңыз ды фак тор лар. Сот, тер геу жә не про ку рор-лық ор ган дар дың ма те ри ал дық ба за сы құ қық тық мә де ниет ті ба ға лауға ес ке алы нып оты ра ды. Қыл мыс тық про цесс мем ле кет тік іс-әре кет тің фор ма сы ре тін де заң мен рет те ліп оты ра тын бол-ған дық тан, ол әр уа қыт та құ қық тық мә де ниет тұр ғы сы нан ба ға ла нып оты ра ды. Заң шы ға ру мен қол да ну іс-әре ке ті құ қық тық мә де ниет ті да-мы ту ға ық пал жа сап оты руы қа жет. Құ қық тық мә де ниет адам гер ші лік пен ты ғыз бай ла ныс ты. Адам гер ші лік жо ға ры бол ған са йын құ қық тық мә де ниет те жо ға ры бо ла бе ре ті ні сөз сіз.

Құ қық тық мә де ниет (кең ма ғы на да) де ге ні-міз нақ ты іс қи мыл, әре кет жа сау үс тін де гі заң қон дыр ғы сы ком по не нт те рі нің жиын ты ғы жә не құ қық жө нін де жә не оның жү зе ге асы ры луы ту-ра лы, мем ле кет от ран да ры ның, лауа зым иеле-рі нің іс-әре кет те рі жө нін де адам дар дың жал пы тү сі ні гі мен пайым даула ры.

Құ қық тық мә де ниет (тар ма ғы на да) де ге ні-міз тұл ға ның құ қық ту ра лы ой-пі кір ле рі, се зім-де рі мен пайым даула ры жә не де са на лы түр де-гі қа жет ті лік те рі. Осы қа жет ті лік тер тұл ға ның құ қық қа сай мі нез де рі нен, жү ріс-тұ рыс та ры нан кө рі ніс та ба ды [3].

Қо ғам да ғы қа рым-қа ты нас тар ды рет теу дің не гіз гі құ ра лы ре тін де құ қық тық са на құ қық тық мә де ниет тің ма ңы зы ның ар та түс уіне жол аш ты.


Акаев А.М.

Қо ғам дық шын дық тың объек тив ті ны сы ны тек зиялы, бі лім ді қо ғам да ға на де мок ра тиялық бар-лық мүм кін ші лік тер дің жан-жақ ты ашы ла тү се-ті нін дә лел деп отыр[1].

Де мок ра тияның ке ңі нен көр кеюі нің бас ты ке пі лі – құ қық тық мә де ниет тің жан-жақ ты да ми тү суі. Де мок ра тия де ге ні міз шет сіз де шек сіз ке-ңіс тік не ме се әр кім нің ойына кел ге нін іс теуші лік емес.Ол бел гі лі дә ре же де заң мен, тәр тіп пен рет-те ліп оты ра тын қо ғам дық қа ты нас тар. Заң ның үс тем ді гі мен де мок ра тия қа тар жү ре тін құ бы-лыс тар. Заң ал дын да бар аза мат тар тең бол ған-да ға на мем ле кет те заң бә рі нен жо ға ры тұ ра ды. Ұлы Абай мем ле кет тік өкі мет, би лік жүр гі зу ту-ра лы ойла рын да ел бас қа ру саяса тын да заң ның үс тем ді гі қо ғам ның бар лық са ла сын да жо ға ры тұр уын не гіз де ген еді. Абай заң ар қы лы де мок-ра тияны іс ке асы ру ды ұсын ған. Жал пы ха лық ал дын да мем ле кет ор ган да ры мін дет ті түр де жа-уап ты бо лу ға тиіс деп есеп те ген [4].

Қа зақ стан да аза мат тар дың құ қық тық мә-де ниетін кө те ру мақ са тын да Қа зақ стан Рес-пуб ли ка сы ның Пре зи ден ті Н.Ә. На зар баев тың «Қа зақ стан Рес пуб ли ка сын да жал пы ға бір дей құ қық тық бі лім бе ру ді ұйым дас ты ру жө нін де гі ша ра лар ту ра лы» қаулы сы жа риялан ды. Осын да көр се тіл ген дей, жал пы ға бір дей құ қық тық бі лім бе ру дің мін дет те рі:

– өн ді ріс тік ұйым дар дың , мем ле кет тік ап па рат қыз мет кер ле рі нің құ қық тық мә де ниетін кө те ру;

– қо ғам дық қа ты нас тар дың бар лық са ла сын-да тәр ті бі мен құ қық ты рет ті сақ тау дың қа жет ті-лі гін ха лық тың бар лық қа бат та ры на тү сін ді ру;

– қо ғам дық ап па рат тың құ рал да ры: те ле ди-дар мен ра ди оны, жаз ба ба сы лым дар ды тиім ді пай да ла ну дың мүм кін дік те рін қа рас ты ру;

– құ қық тық тәр бие жұ мы сын ұйым дас ты-ру да мем ле кет тік ор ган дар мен қо ғам дық ұйым-дар дың іс-әре кет те рін бір-бі рі мен үй лес ті ру, үй лес ті ру-әдіс те ме лік ке ңес тер дің жұ мы сын жан дан ды ру [5].

Қа зақ стан Рес пуб ли ка сын да жал пы ға құ қық-тық бі лім бе ру жұ мы сын үкі мет бас қа ра ды, ал оны әдіс те ме лік жа ғы нан Юс ти ция бас қар ма сы қам та ма сыз ете ді. Рес пуб ли ка лық ми ни стр лік-тер дің, мем ле кет тік ор ган дар дың бас шы ла ры өзі нің қа ра ма ғын да ғы қыз мет кер ле рі нің құ-қық тық бі лі мін кө те ру ге жағ дай жа сай ды, оны ұйым дас ты ра ды.

Жал пы ға бір дей құ қық тық бі лім бе ру – бүл қыс қа мер зім ге ар нал ған жұ мыс емес, көп уа-қыт қа со зы ла тын, жос пар лы, бо ла шақ қа иек ар-та тын ке шен ді жұ мыс еке нін ұмыт па ған жөн. Жал пы ға бір дей құ қық тық бі лім бе ру ді ен гі зу-

дің не гі зі жер гі лік ті әкім дер дің қаулы ла ры, ми-ни стр лік бас шы ла ры ның бұй рық та ры сияқ ты ди рек ти ва лық құ жат тар бо лып қа бы ла ды. Жал-пы ға бір дей құ қық тық бі лім бе ру дің бас тап қы ерек ше лі гі – оның нақ ты са ла лар ға, жүйе лер ге ба ғыт та луы. Әр бір са ла ның, жүйе нің ба сын да тұр ған ұйым дас ты ру шы суб ъек ті лер өзін дік жол та уып , өзін дік жос пар құ рып, өзін дік бағ дар ла ма ар қы лы бі лім бе ру ді ұйым дас ты ра ала ды.

Қа зір гі жағ дайда адам дар дың құ қық тық бі-лі мі нің на шар лы ғын пай да ла нып, өзі нің қа ра ба сы ның қа мын ой лайт ын алаяқ заң гер лер ге бір ден-бір тос қауыл – адам дар дың құ қық тық бі-лі мі нің бо луы. Адам дар дың құ қық тық бі лі мін арт ты ру әлі күн ге де йін құ қық қор ғау ұжым да-рын да кез де сіп қа ла тын құ қық та лап та рын бұ-зу ға бейім өзім шіл өр кө кі рек тер ді айық ты ру ға үл кен әсер етуі сөз сіз.

Со ны мен, құ қық тық са на де ге ні міз адам дар-дың, әлеу мет тік бір лік тер дің қо ғам да бар жә не олар дың ті лек-ықы лас та ры на сай ке ле тін құ қық-қа қа тыс ты лық та рын біл ді ре тін көз қа рас та ры-ның, идеяла ры ның, тү сі нік те рі мен са на –се зім-де рі нің жиын ты ғы.

Құ қық тық са на – Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы аза мат та ры ның жү зе ге асы ры лып жүр ген заң-дар ға, олар ды қол да ну ға, аза мат тар дың құ қық-та ры мен бос тан дық та ры на жә не қа лаулы құ-қық қа, бас қа да құ қық тық құ бы лыс тарға құқық се зім де рі нің, көз қа рас та ры ның, пі кір ле рі нің ба-ға ла ры ның жүйесі. Құ қық тық са на – қо ғам дық са на ның бір тү рі. Құ қық тық са на ның дең ге йін жүйе лен ді ре тін фак тор лар ар қы лы анық тау ға бо ла ды. Ал ғы лы ми құ қық тық са на – құ қық тық теория лар ды иге ру про це сін де қа лып та са ды. Құ қық тық са на мем ле кет те рес ми қол да ныс та жүр гі зі ліп отыр ған құ қық идеоло гиясы мен ті ке-лей өза ра бай ла ныс та бо лып оты ра ды.

Құ қық тық са на саяси са на мен де ты ғыз бай-ла ныс та да мып оты ра ды. Би лік ке кел ген жә не саяси ли дер лік ке ұм тыл ған қо ғам дық топ тар құ-қық тық жа ғы нан өз идеяла рын, ойла рын тиім ді құ қық тық жүйе тү рін де бей не леуге ты ры са ды. Сон дық тан дү ниежү зі лік прак ти ка да саяси топ-тар өз де рі нің мүд де сі не жа қын етіп Конс ти ту-цияның, заң дар дың өз ва ри ант та ры үшін кү ре-сіп оты ра ды. Қай кез де бол сын, кез кел ген саяси пар тия лар мен бі рік кен саяси топ тар дың өзі не тән, өз де рі нің бо ла шақ қа де ген көз қа ра сы на сәй-кес идеоло гиясы бо ла ды. Ке ңес үкі ме ті дәуі рін-де ком му нис тік идеоло гия үс тем дік ет ке ні бар-ша ға ай қын.

Қай са ла да бол сын идеоло гия адам дар ды бел гі лі бір мақ сат қа жұ мыл ды ру үшін ал дын-ала


Қа зақ стан Рес пуб ли ка сын да ғы идеоло гиялық плю ра лизм: құ қық тық са на мен құ қық тық мә де ниет ту ра лы

да йын дал ған бағ дар ла ма бо йын ша өз рө лін ат-қа ра ды. Құ қық идеоло гиясы ның маз мұ ны – бұл адам дар ара сын да ғы құ қық тық қа ты нас тар дың мә ні, ма ғы на сы жө нін де гі ұғым дар, қа ғи дат тар, се нім дер, құ қық тық жә не мем ле кет тік құ бы-лыс тар жө нін де гі көз қа рас тар бо лып та бы ла ды. Құ қық идеоло гиясы ның құ рылуына құ қық тық бі лім, мін дет ті мі нез-құлық жө нін де қо ғам дық жә не құ қық тық идея лар дың ақ па рат тық қа нық-ты лы ғы ма ңыз ды рөл ат қа ра ды. Қо ғам дық қа ты-

нас тар дың өза ра үйле сім ді лі гі құ қық тық, саяси, адам гер ші лік мә де ниет те рі нің өза ра сәй кес болуын ан туын дай ды.

Әр адам өзі нің әлеу мет тік жә не құ қық тық мәр те бе сін жаң ғыр та оты рып, кез кел ген құ қық-тық жағ дай лар да, құ қық тық қа ты нас та мә се ле ні дұ рыс тү сі ніп, ба ға лап, нақ ты ша ра лар қол да на алуы ке рек, әйт пе се тең ді лік жә не әді лет ті лік, құ-қық тық мем ле кет жә не аза мат тық қо ғам идеясы то лы ғы мен де-фак то бол май қа луы мүм кін.

Әде биет тер

1 Са пар ға лиев Ғ.С., Иб раева А. Мем ле кет жә не құ қық теориясы. – Ал ма ты: Же ті Жар ғы, 1997. – 45 б.2 Ку дай бер ге нов Б.К. Со ци ально-фи ло со фс кие поис ки ду хов нос ти: тра ди ции и сов ре мен ность. – М.: МБАП – Мир

Кни ги, 1995. – 110 с.3 Кен жа лиев З.Ж. Көш пе лі қа зақ қо ға мын да ғы дәс түр лі құ қық тық мә де ниет: теория лық мә се ле рі, та ри хи та ғы лы мы:

Заң ғы лы мы докт. дис. Ав то ре фе рат. – Ал ма ты, 1997. – 42 б.4 Ру ви нс кий Л.И., Хох лов С.И. Ерік пен мі нез ді қа лай тәр бие леу ке рек? – Ал ма ты: Мек теп, 1989. – 150 б.5 Дол го ва А.И. Пра во вое вос пи та ние мо ло де жи. –М.: Зна ние, 1979. – 147 с.

References

1 Saparғaliev G.S., Ibraeva A. Memleket zhәne kүkyk teorijasy. – Almaty: Zhetі Zhargy, 1997. – 45 b.2 Kudajbergenov B.K. Social’no-filosofskie poiski duhovnosti: tradicii i sovremennost’. – M.: MBAP – Mir Knigi, 1995. –

110 s.3 Kenzhaliev Z.Zh. Kөshpelі қazaқ қoғamyndaғy dәstүrlі kүkyktyk mәdeniet: teorijalyқ mәselerі, tarihi tagylymy: Zan gy-

lymy dokt. dis. Avtoreferat. – Almaty, 1997. – 42 b.4 Ruvinskij L.I., Hohlov S.I. Erіk pen mіnezdі kalaj tәrbieleu kerek? – Almaty: Mektep, 1989. – 150 b.5 Dolgova A.I. Pravovoe vospitanie molodezhi. – M.: Znanie, 1979. – 147 s.


Ка ра таева А.М.

Заң шы ға ру шы ның құ қық тық мә де ниеті

Ма қа ла да құ қық тық мә де ниет тің маз мұн дық тұс та ры ашы лып, қа рас ты ры ла ды. Со ны мен қа тар заң шы ға ру шы ның құ қық тық мә дениеті нің ерек ше лік те рі тал да нып, жан жақ ты зерт те ле ді. Ав тор дың қол жет кіз ген нә ти же ле рі мен қо ры тын ды ла рын қа зақ стан дық құқық тық мә де ниет тің қа лып та суы мен да му ына, қо ғам ның құ қық тық са на сын арт ты ру ға, қо ғам ның құ қық тық тәр бие сін кө тер ме леу ісін де қол да ну ға бо ла ды.

Түйін сөз дер: мә де ниет, өр ке ниет, құ қық тық мә де ниет, құ қықтық өр ке ниет, құ қық тық тәр бие, мем ле кет, мем ле кет тік ор ган, мемле кет тің қыз ме ті.

Karataeva А.М.

Legal culture of legislators

The paper considers the substantive part of the legal culture. Also in the paper comprehensively researched to the legal culture legislators. The main conclusions and points the author may be used in the formation and development of legal culture, to increase the legal awareness and legal education of Kazakh society.

Key words: culture, civilization, legal culture, legal civilization, legal education, government, public authority, the state’s activity.


Пра во вая куль ту ра за ко но да те ля

В ра бо те расс мат ри вают ся со дер жа тель ные сто ро ны пра во вой куль ту ры, исс ле дуют ся осо бен нос ти пра во вой куль ту ры за ко но да теля. Ос нов ные вы во ды и по ло же ния ав то ра мо гут быть ис поль зо ва ны в фор ми ро ва нии и раз ви тии пра во вой куль ту ры, в по вы ше нии пра восоз на ния и пра во во го вос пи та ния ка за хс танс ко го об ще ст ва.

Клю че вые сло ва: куль ту ра, ци ви ли за ция, пра во вая куль ту ра, право вая ци ви ли за ция, пра во вое вос пи та ние, го су да рс тво, го су да рствен ный ор ган, дея тель ность го су да рс тва.


ӘОЖ 321.01 Ка ра таева А.М. Әл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те ті,

Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы, Ал ма ты қ. E-mail: [email protected]

Қо ғам ды жүйе лік-құ ры лым дық жа ғы нан қайта жа сақ тау жағ дайын да ке зек күт тір мейт ін мә се ле – аза мат тық қо ғам мен құ қық тық мем ле кет құ ру, со ны мен қа тар заң шы ға ру қыз ме тін жаң ғыр ту мен же тіл ді ру де құ қық тың жа ңа шыл рө лін ай қын-дау. Осы рет те Қа зақ стан да ғы қайта жа сақ тау, жал пы ға ор тақ әрі тиім ді заң шы ға ру қыз ме ті мен қам та ма сыз ет кен де ға на ал-ға жыл жуы мүм кін. Заң шы ға ру шы ның қо ғам ал дын да ғы рө лі құ қық ты жү зе ге асы ру шы нақ ты ак ті лер дің қыз ме ті мен не ме се заң шы ға ру қыз ме ті мен шек тел мей ді, со ны мен қа тар ең жо ға-ры дең гейде гі қо ғам ға ық пал ету ар қы лы та ны ла ды. Құ қық тық мә де ниет, ол да мә де ниет тің бас қа са ла ла ры се кіл ді ұдайы ба ға-ла нып оты ра ды. Со ның есе бі нен ор та ша жә не тө мен дең гейде-гі мә де ниет ті лік тен ха бар дар бо лып, жо ға ры мә де ниет ті лік ті қа лып тас ты ру да ғы заң ның алар ор нын ай қын дау ға мүм кін дік туады. Әри не, ба ға лау са лыс тыр ма лы түр де бо ла ды. Әр түр лі адам дар, түр лі адам дар қауым дас ты ғы, саяси пар тия лар, би-лік те гі аза мат тар жә не оп по зи ция өкіл де рі де мем ле кет тік-құ-қық тық шең бер де мә де ниет же тіс тік те рін ба ға лай ала ды. Суб-ъек тив тік, не бол ма са объек тив тік жа ғы нан ал сақ та, мә де ни тұр ғы да құ қық тық құ бы лыс тар ды тү сін ді ру де бі різ ді лік ке қол жет кі зейік де сек те, айт ар лық тай ке дер гі лер кез де сіп жа та ды. Дейт ұр ған мен, олар ба ғын ды ру ға бо ла тын дай қиын дық тар. Қа зір дің өзін де та рих мә де ниет ті лік дең гейін анық тау да жал-пыөр ке ниет ті лік кри те рий ле рін ой лап тап ты, со ның не гі зін де құ қық тық мә де ниет тің ба сым ба ғыт та рын анық тау ға мүм кін дік ту ды, нақ ты лай түс сек заң ар қы лы. Олар дың қа та ры на тө мен-де гі лер ді жат қы зу ға бо ла ды:

• Құ қық жә не мә де ниет се зім де рі нің қа лып та суы.• Ло ги ка лық-құ қық тық ой лау дың же тіс тік те рін мең ге ру.• Заң шы ға ру ды же тіл ді ру.• Кө лем ді ұл ғайту жә не заң ға ба ғы ну шы тәр тіп тің са па сын

же тіл ді ру.• Би лік ті заң шы ға ру шы, ат қа ру шы жә не сот тар мақ та ры на

бө лу.• Құ қық ес ке рт кіш те рін жә не құ қық қол да ну тә жі ри бе сін

мең ге ру ді заң бі лі мі нің не гі зі ре тін де қа был дау.Қа был дан ған заң құ қық тық мә де ниет тің бар лық құ бы лыс та-

ры на өзін ше тиім ді ық пал ете ала ды. Ол кей бір жол дар мен жү-

ЗАҢ ШЫ ҒА РУ ШЫ НЫҢ ҚҰ ҚЫҚ ТЫҚ МӘ ДЕ НИЕТІ



зе ге аса ды. Бі рін ші ден, құ қық тық идеоло гияның кө рі ні сі бо ла оты рып, заң – құ қық идеяла рын қам та ма сыз ету де, құ қық тық тұ рақ тан ды ру мә се-ле ле рін ше шу де жа ңа шыл, прог рес сив ті әдіс тер-дің қа лып та су ына өзін ше ық пал дас тық та ны ту ға қа бі лет ті. Екін ші ден, заң не гі зін де заң ға ба ғы-ну шы нор ма тив тік ак ті лер та ра ты ла ды жә не де құ қық тық мә де ниет тің жет кі лік ті дең гейге жет-кен ді гін куә лан ды ра тын құ қық тық инс ти тут тар қа лып та са ды. Үшін ші ден, заң кө ме гі мен жә не со ның не гі зін де қа лып тас қан заң ға не гіз дел ген ак ті лер ар қы лы атал мыш қо ғам ның жал пы ла ма мә де ни та лап та ры на жауап бе ре тін құ қық тық қа-рым-қа ты нас дең гейі анық та ла ды. Төр тін ші ден, заң кө ме гі мен, заң мә де ниетін ха лық қа жет кі зу-ге қа бі лет ті ға на ме ке ме лер қа лып та са ды не ме се тол ты ры ла ды. Осы лай ша, кез кел ген құ қық тық мә де ниет тің жағ дайы осы не ме се өз ге де заң дә-ре же сі не тәуел ді бо ла ды жә не оның та ра пы нан ту ра, жа на ма әсер лер ді се зі не ді. Та ным көк жиегі қа лып тас қан заң шы ға ру шы ның құ қық тық мә де-ниеті идеал дық тұр ғы да қо ғам ның құ қық тық мә-де ниетін ту ғы за ды. Бұл жер де ба са атап өтер лік жайт , заң дар егер жүйелі бол са, құ қық ты да, құ-қық тық мә де ниет тің бір кө рі ні сі ре тін де то лық-тай қа лып тас ты ра ала ды. Сол ме зет те өз ге де құ қық пен уағ да ла сыл ған за ңи құн ды лық тар бе-кі ті ле ді. Заң шы ға ру шы ның ме ке ме нің тиім ді лі-гі – қыз мет ету ші заң дар мен өз ге де нор ма тив тік құ қық тық ак ті лер дің жиын ты ғын да, құ қық тың адам ға, со циум ға қан ша лық ты құн ды екен ді гін нақ ты ашып көр се туін де. Құ қық шы ғар ма шы-лы ғы шын ды ғы ның кри те риі – қо ғам ның жә не адам ның, бір-бі рі не жауап ты мем ле кет тің жә не аза ма тт ың қы зы ғу шы лық та рын ба рын ша пай да-лы жә не мық ты тұ рақ тан ды ру шы тиім ді заң шы-ға ру шы ме ке ме бо лып та бы ла ды.

Заң шы ға ру шы мен қа был да на тын ак ті лер-дің са па сы жә не тиім ді лі гі, бі рін ші ке зек те, заң шы ға ру шы ның кә сіп тік құ қық тық мә де-ниет дең гейі мен жә не кә сі би са на сы мен анық-та ла ды. Егер заң шы ға ру шы ның құ қық тық мә де ниет дең гейі тө мен бол са, Пар ла ме нт тің ста ту сын же тіл ді ру ге ба ғыт тал ған кез кел ген ре фор ма лар жә не өз ге де инс титу ционал дық қайта құ ру лар дың, тиім ді заң шы ғар ма шы лы ғы жағ дайын да еш қан дай пай да сы бол май қа ла ды. Осы ны есеп ке ала оты рып, кә сіп тік са на – кә сіп-тік мә де ниет тің эле мен ті ре тін де тү сін ді рі ле ді, ал оның маз мұ ны ның не гі зін кә сі би-құ қық тық, кә сі би-адам гер ші лік са на құ рай ды, ол бір лік те жә не өза ра ық пал дас тық та саяси, эс те ти ка лық жә не өз ге де қо ғам дық са на са ла ла ры мен қыз-мет ті рет теп оты ра ды.

Бі рақ ашық айтатын бір нәр се – қа зақ стан дық заң дар дың са па сы бо ла шақ қа үміт пен қа рауға же те лей ді. Же дел қа был дан ған заң дар бо ла шақ та тү зе ту лер ді қа жет етуі мүм кін, ал өз гер ту лер мен то лық ты ру лар, тә жі ри бе нің өзі көр се тіп отыр ған-дай, мем ле кет тің заң шы ға ру те ті гі не ке лең сіз дік-тер мен қо лай сыз дық тар әке ле ді [1].

Ака де мик С. Зи ма нов тың пі кі рін ше, «заң шы ға ру қыз ме тін де гі көп те ген ке дер гі лер, не-гі зі нен, заң жо ба ла ры ның ашық қо ғам дық тал-қы лауға түс пеуі мен бай ла ныс ты. Ин тел лек ту-ал дар дың қа рым-қа бі ле ті әл сіз. Не гіз гі ті ре гі жас тар екен ді гін көр сет кі сі ке ле ді, ал ол жас тар-дың не тә жі ри бе сі, не жет кі лік ті бі лі мі жоқ. Ал же ке ле ген де рін есеп ке ал ма ған да өмір лік тә жі-ри бе сі мол ға лым-заң гер лер, эко но мис тер, сая-сат та ну шы лар заң жо ба сан жа саудан шет қа лып жа та ды [2].

Заң шы ға ру шы мен қа был да на тын ак ті лер дің са па сы мен тиім ді лі гі, бі рін ші ке зек те заң шы-ға ру шы ның кә сі би са на сы ның дең гейі мен анық-та ла ды. Осы ны есеп ке ала оты рып, кә сі би са на – кә сі би мә де ниет тің эле мен ті ре тін де тү сін ді-рі ле ді, ал оның маз мұ ны ның не гі зін кә сі би-құ-қық тық, кә сі би-адам гер ші лік са на құ рай ды, ол бір лік те жә не өза ра ық пал дас тық та саяси, эс те-ти ка лық жә не өз ге де қо ғам дық са на са ла ла ры-мен қыз ме тін рет теп оты ра ды.

Заң шы ға ру шы ның кә сі би-құ қық тық са-на сы ның не гіз гі ерек ше лік те рі бы лай ша кө рі-ніс та ба ды: 1) оның құ қық тық дай ын ды ғы нан; 2) тиім ді лі гі нен, ұйым дас ты ры лу дә ре же сі нен, құ бы лыс тар дың өт кір лі гі мен тұ рақ ты құ қық тық қон дыр ғы лар дан жә не өз ге де ар қаулы құн ды-лық тар дан; 3) кә сі би тұр ғы да тал қы лауға бо ла-тын дай заң шы ға ру дың қа жет ті лі гін та нып-бі луі қа жет ті лі гі нен, яғ ни құ қық тық тұ рақ тан ды ру ды же тіл ді ру ге ұсы ныс тар ен гі зуі нен.

Шын ды ғы на сайып кел ген де, заң шы ға ру-шы ның кә сі би-құ қық тық са на сы на, қар сы көз қа-рас тар мен тұ рақ ты ба ғам дау ға бол майт ын тен-ден циялар тән екен ді гін атап өт ке ні міз жөн. Заң шы ға ру шы ның құ қық тық мә де ниеті нің қо ғам ға әсе рін екі ас пек ті де тү сін ге ні міз жөн. Ал ды мен, бар ша көп ші лік тің на за рын да жү ре тін жә не бар-лық ме ме ле кет тік ор ган дар со ған қа рап бой тү-зейт ін дей, заң шы ға ру шы ор ган қыз ме ті нің про-це сі ре тін де.

Екін ші ас пект заң шы ға ру шы ның құ қық тық мә де ниеті нің, құ қық қол да ну шы лық тә жі ри бе ге, өз де рі ар қы лы қа был да на тын заң дар мен жа на ма әсер ету ар қы лы си пат та ла ды [3].

Заң шы ға ру шы ның құ қық тық мә де ниетін – құ қық тық құн ды лық тар ды иге ру мен пай да ла ну-



дың ша ра сы ре тін де, дең гей жә не мі нез ар қы лы та ны ла тын құ қық тық бі лім, ба ға лау, ор на ту лар, құн ды ориен та ция лар, со ны мен бір ге құ қық тық шең бер де гі әлеу мет тік-бел сен ді тәр тіп ар қы лы анық тау ға бо ла ды.

Заң шы ға ру шы ның құ қық тық бел сен ді лі гі үш дең гейде та ны ла ды:

Бі рін ші дең гей – эв рис ти ка лық. Бұл жер де заң шы ға ру шы ны жа ңа, ба рын ша іш кі же тіл-ген фор ма да ғы заң дар ды жа сауға әке ле тін дей, объек тив ті құ қық тық көр сет кіш тер не гі зін де өз қыз ме ті нің ана ли зі жү ре ді.

Екін ші дең гей – шы ғар ма шы лық. Бел сен ді өте жо ға ры ин тел лек ту ал дық дең гей мен си пат-та ла ды. Бұн да та был ған проб ле ма эв рис ти ка лық – фор мальды бол майды, өзін дік же ке проб ле ма бо ла ды. Сырт тай ын та лан ды рыл ма ған, мә се ле ні өзін ше қа рас ты ру – ин тел лек ту ал дық бел сен ді-лік тің осы дең гейіне ие лік ету ші тұл ға лар дың са па лық ерек ше лік те рі. Ин тел лек ту ал дық бел-сен ді лік – құ қық тық аяда ойлы жә не мо ти ва ция-лық шең бер ді бі рік ті ре ді жә не тұл ға ның ин тег-ра тив ті мі нез де ме сі бо лып та бы ла ды.

Үшін ші дең гей – ба ға лаушы (ак си оло-гиялық) өз құ ра мы на құ қық тық құ бы лыс тар ды ба ға лауды, заң дар ды, нор ма лар ды жә не осы ба-ға лаумен бай ла ныс ты заң шы ға ру шы ның құ қық-тық се зім де рін қо са ды.

Заң шы ға ру ды жа ңар ту тек жа ңа заң на ма лық ак ті лер ді қа был дау мен шек тел мей ді, се бе бі олар-дың са ны ның ар туы, қо ғам дық қа ты нас тар дың құ қық тық тұ рақ ты лық дең гейі нің арт қан ды ғын біл дір мей ді. Бү гін гі таң да жа ңа құ қық тық кон-цеп цияда не гі зі қа ла на тын, заң шы ға ру ды да мы-та тын мүл дем бас қа кон цеп ция қа жет. Жа ңа құ-қық кон цен циясы өт пе лі ке зең нің мін дет те рін, ры нок тық қа ты нас тар дың құ ры лу ын қөр се те бі-луі тиіс. Сон дық тан да заң шы ға ру шы ның не гіз-гі рө лі қа жет ті жағ дай лар ды елеп-ес ке ріп, за ман та ла бы на сай өт кір көз қа рас тар ұсы ну дан тұ ра ды.

Аза мат тар әр қа шан заң ды жә не осы өз ге де нор ма тив тік құ қық тық ак ті лер дің қо ғам дық ма-ңыз ды лы ғын тү сі не бер мейді, не ге де се ңіз соң-ғы сы адам дар дың им ма нент ті құ қық кү туіне сәй кес кел меуі мүм кін. Қо ғам са на сы ның заң-дық ді лі аб со лют ті дәл ариф ме ти ка лық ба ға-лауға оңай лық пен бе ріл мейді. Құ қық та ну дың пси хол гия лық құ ры лы мы идеоло гияға қа ра ған-да аморф ты. Сон дық тан да заң шы ға ру шы өз құ қық шы ғар ма шы лық ісі нің қо ғам дық-құ қық-тық зар дап та рын то лық кө ре ал май ды. Ол шы ға-рыл ған заң ға әр қа шан адам дар дың қа лай жауап қа та ты нын бі ле бер мейді: әлеу мет тік өмір тым қиын, құ қық тық шын дық әр та рап тан ды рыл ған.

Бі рақ бұл мем ле кет шы ға рыл ған заң дар әлеуеті нен ке ле тін зар дап тар ды бол жап бі лу ге тиіс ті емес не ме се бол жап бі ле ал май ды де ген сөз емес. Құ қық шы ғар ма шы лық ор га ны ның заң мә де ниеті – оның заң ды бі ліп, тү сі нуінен, ин-туитив ті та нуынан, құ қық тық-діл дік, құ қық тық-пси хо ло гия лық бе рік қо ғам дық құ қық тық са на түр ле рі нен тұ ра ды. Атал мыш жағ даят тар құ қық шы ға ру шы үшін шарт ты түр де ма ңыз ды жә не оның заң шы ға ру шы лық қа қау қар лы не ме се қау-қар лы емес ті гін си пат тайды.

Мін дет ті түр де ше ші мін та бу ға тиіс кей бір мә се ле лер ді атап өтейік. Бү гін де рі ак ту альды са-на ла тын, өз құ ра мы на ха лы қа ра лық құ қық тың жә не ха лы қа ра лық ке лі сім шарт тың жал пы ға ор-тақ прин цип те рін қос қан, жа ңа құ қық тық жүйені құ ры лым дайт ын про цес ті жаң ғыр ту мін де ті тұр. Заң шы ға ру қыз ме тін да мы ту Конс ти ту цияның та лап та рын жү зе ге асы ру ға ба ғыт та луы тиіс. Көп те ген уа қыт бойы бас ты проб ле ма ре тін де Конс ти тя ция мен заң шы ға ру шы ға ру қыз ме ті-нің ара сын да ғы ара қа ты нас та ны лып кел ді, со-ның есе бі нен Конс ти ту цияның нор ма ла ры заң шы ға ру қыз ме тін де кең кө рі ніс та ба ал ма ды. Кос ти ту ция та лап та ры ның жү зе ге асуы да, ту-ра жә не жа на ма қыз мет те рі мен қо са ма ңыз ды мә се ле са на ла ды жә не де заң шы ға ру са ла сын-да ғы конс ти ту циялық та лап тар дың ба сым ды ғы да өзек ті бо лып та бы ла ды. Бі рақ бү гін де рі кө-бі не се құ қық тық прин цип тер Конс ти ту цияның жо ға ры лы ғын, адам мен қо ғам құ қық та ры ның ар тық шы лық та рын, көп ші лік та ны ған ха лы қа-ра лық құ қық нор ма ла рын атал мыш заң на ма да тұ тас тай, жүйелі, жет кі лік ті мөл шер де жү зе ге асы рып жат қан жоқ. Бұл заң шы ға ру шы лар дың өз де рі Конс ти ту цияның жо ға ры лы ғын бұ зып жа тыр де ген сөз. Заң шы ға ру қыз ме ті нің кон цеп-циясы – қа был дан ған нор ма тив тік құ қық тық ак-ті лер мен олар ды жү зе ге асы ру да ғы жүйе сіз дік ті ба ғын ды ру ға қа бі лет ті бо луы тиіс. Заң шы ға ру қыз ме ті нің әр бір іш кі са ла сын да, заң шы ға ру қыз ме ті нің бас қа са ла ла рын да, заң ға жә не заң ға ба ғы ну шы ак ті лер де жүйе лік бай ла ныс тар ды бе-кі ту бұ рын ғы сын ша ак ту альді са на ла ды. Заң ның жо ға ры лы лы ғын фор маль дық тұр ғы дан мой ын-дау ке рек жә не оның шы найы әре кет сіз ді гі ба-ғын ды ры луы тиіс.

Заң шы ға ру шы ға қой ыла тын ерек ше та лап-тар ға жо ға ры жал пы ин тел лек ту ал дық дең гей де, заң шы ға ру қыз ме тін жай ға на бі ліп қою емес жә не де бас қа са ла лар да ғы жан-жақ ты бі лім де жа та ды.

Да мы ған ел дер дің тә жі ри бе сін де құ қық шы-ғар ма шы лық про це сі нің құ қық тық са рап та ма



сияқ ты эле мен ті қол да ны ла ды. Біз дің тә жі ри-бе міз де ол өте си рек қез де се ді. Заң жо ба сы ның жә не өз ге де ма ңыз ды нор ма тив тік құ қық тық ак ті лер дің са рап та ма сын қам та ма сыз ету үшін, бү гін де рі заң ның ғы лы ми-құ қық тық жақ та ры на ба тыл қа дам дар жа сау қа жет де ген ойда қа ла-мыз. Осы орай да ғы лым жә не бі лім бе ру ісі мен айна лы са тын заң гер лер дің бел сен ді қы зы ғу шы-лы ғын туын да туы мыз ке рек.

Заң шы ға ру шы ның құ қық тық мә де ниет дең-гейі нің жо ға ры бо луының та ғы да бір ма ңыз ды та ла бы тиім ді лі гі, сөй леу қа бі ле ті нің жо ға ры бо-луы, құ бы лыс тар дың өт кір лі гі жә не құ қық тық құ ры лым да ры мен ба ға лы құн ды лық та ры ның тұ рақ ты не гіз де ба ғыт та луы бо лып та бы ла ды. Заң шы ға ру шы мак си маль ды дең гейде құ қық-тың тұ рақ ты мүм кін дік те рін ес ке ру қа жет, яғ ни өзі, қау қар сыз жә не бас қа әлеу мет тік нор ма лар-мен са лыс тыр ған да тиім сіз деу бо ла тын құ қық са ла сы ның әре ке ті мен ше ка ра ла рын нақ ты кө ре бі луі қа жет. Заң – өмі рі міз дің қай са ла сын бол-ма сын қам ты ма сын тез айтыла са ла тын ше шім-дер дің ор да сы бол мауы тиіс, бі рақ өмір ді те рең зер де леудің, бар лық бір бет кей лі гі мен жә не сы-ңар жақ ты ғы мен қо са ал ған да қо ғам дық пі кір-лер дің нә ти же сі ре тін де та ны луы қа жет

Заң шы ға ру шы күн де лік ті қо ғам дық қа ты-нас тар ды тек та нып, бі ліп, ой еле гі нен өт кі зіп қой май, олар ды құ қық тық нор ма лар да бе кі туі тиіс, со ны мен қа тар тәр тіп ере же ле рі жүйесі нің шын дық қа сәй кес ті гін кө ре бі луі қа жет, құ қық ар на сы на қи мыл дар мен адам дар дың әре кет те-рін ен гі зе оты рып, өзі не тән қо ғам дық қа ты нас-тар ды бе кі ту ге, ны ғайтуға, да мы ту мен же тіл ді-ру ге сай бо луы шарт.

Заң шы ға ру шы ның құ қық тық мә де ниеті заң ға ұқып ты қа рауы ар қы лы та ны ла ды, со ның ішін де конс ти ту циялық ба ғыт та ғы нор ма лар-ға. М.Т. Бай ма ха нов тың пі кі рін ше, заң шы ға ру-шы ның рө лі қо ғам дық қа ты нас тар дың жүйесі не ең ба сы нан са лы нып қой ыл ған із деп та бу, та ну, дай ын дау жә не нор ма лар ды қол да ныс қа ен гі зу-мен шек тел меуі тиіс. Бұн дай пай ым даулар заң шы ға ру шы ның тап сыр ма ла рын же ңіл де тіл ген түр де көр се те ді жә не не гі зі нен гно се оло гиялық опе ра циялар ға мін дет тей ді. Әлеу мет тік шын-дық тың кө рі ні сі мен си па ты, соң ғы сы ның мін-дет те рі тіп тен есеп тен шы ға рыл майт ын құ қық бі лі мі нің ал ғаш қы са ты сы бо лып та бы ла ды. Оның ар тын ша мін дет ті түр де маз мұ ны құ қық нор ма ла ры ның түр ле рін қа был дайт ын, қа лып-тас қан жағ дайда ғы әре кет әдіс те рін жа сау бо лып та бы ла тын ке ле сі са ты жү зе ге аса ды [4].

Құ қық тық нор ма лар – біз қа рас ты рып отыр-ған суб ъек ті нің ин тел лек ту ал дық қыз ме ті нің

азы ғы бо лып та бы ла тын ой лау тү зі лі сі. Құ қық әлеу мет тік шын дық тың кө шір ме сі не ме се нор-ма тив ті об ра зы емес. Олар дың ұқ сас ты ғы ту-ра лы, бір-бі рін функ цио нал дық, құ ры лым дық, ке ңіс тік жә не уа қыт жа ғы нан то лық ты рып тұр-ған да, үйле сім ді лі гі та би ғи, жа сан да емес си пат-та бол ған да, олар өза ра жет кі лік ті дең гейде бай-ла ныс қан да ға на айтуға бо ла ды. Бі рақ құ қық тың әлеу мет тік шын дық бо луы кү ман мен қа райт ын жағ дай. Соң ғы сы ның мін сіз жү зе ге асуы құ қық бі лі мі про це сі нің ал ғаш қы са ты сын да ға на орын ала ды [5].

М.Т. Бай ма ха нов тың әділ пай ым дауын ша, егер құ қық шы ғар ма шы лық суб ъек ті ле рін де бі-рін ші са ты да әлеу мет тік шын дық ту ра лы дұ рыс объек тив ті көз қа рас қа лып тас са, со ның не гі зін де тұ рақ тан ды ру дың, бас қа ру дың, әсер ету дің мін-дет те рін тиім ді ше шу ге жағ дай жа сайт ын, адам-дар тәр ті бі нің оп ти маль ді мо де лін қайта жа сақ-тау ға бо ла ды.

Құ қық жә не қо ғам дық қа ты нас тар дың ме ха-низ мі қиын әрі әр қи лы. Әлеу мет тік суб ъек ті нің шы ғар ма шы лық қыз ме ті нің сә ті – бар лық бел гі-ле рін қам ти тын осы бай ла ныс тың ма ңыз ды ком-по нен ті [6].

Осы лай ша, құ қық тық нор ма лар заң дар-да жиын тық тал ған заң шы ға ру шы ның құ қық шы ғар ма шы лы ғы ның қор тын ды сы, қо ғам дық өмір дің іш кі үйле сім ді лік сіз да му дың сал да ры да осын дай, ал нә ти же сі қо ғам дық, тап тық, топ-тық жә не же ке та ным ның қыз ме ті бо ла ды. Қо-ры та кел ген де, құ қық тық нор ма лар – объек тив-ті құн ды лық тар ды та ну дың не гі зін де өріс те ген, әжеп тәуір же тіл ген жә не адам дар дың тәр тіп ере-же ле рі нің бі різ ді жүйе сін қа лып тас тыр ған заң шы ға ру шы са на сы ның құ қық шы ғар ма шы лық ісі нің үл кен же мі сі [7].

Құ қық шы ғар ма шы лық са ла сын да, заң шы-ға ру қыз ме тін де құ қық қа құр мет пен қа рау ва-люн та ри зм ді шек тейт ін, тиім ді құ қық нор ма-ла рын шы ға ру да ғы та лап тар дың бі рі са на ла ды. Құ қық шы ғар ма шы лық са ла сын да құ қық қа құр-мет пен қа рау құ қық нор ма ла ры ның бай ла ны сын жә не қо ғам өмі рі нің нақ ты нор ма ла рын бол-жайды жә не де заң шы ға ру шы ның заң ды же ке адам ның қы зы ғу шы лық та ры на, құ қық та ры мен бос тан дық та ры на сәй кес тен ді ру ді, со ны мен қа тар әр түр лі тап тар мен қо ғам дық әлеу мет-тік топ тар дың қы зы ғу шы лық та ры тұр ғы сы нан ба ға лауды бол жайды. Ежел гі Рим дік тер дің өзі айт ып кет кен дей, заң – заң аясы на тұ жы рым дал-ған қо ғам дық қа ты нас тар дың көп ші лік та ны ған нор ма ла ры. Құ қық қа де ген құр мет – отан дық заң шы ға ру шы лар дың ше тел дік тер мен тә жі ри бе ал ма су ке зін де та ны луы тиіс. Атал мыш про цес-



ке шы ғар ма шы лық тұр ғы дан қа рау ар қы лы, қа-зақ тың қо ға мын, ді лін, салт-дәс тү рін есеп ке ала оты рып ше тел дік тә жі ри бе нің кей бір эле ме нт те-рін қо суымыз қа жет.

Заң шы ға ру шы ның құ қық тық мә де ниеті же-ке тұл ға лар дың, әр түр лі тап тар мен қо ғам дық әлеу мет тік топ тар дың мүд де сі не сәй кес ті гі тұр-ғы сы нан қа был да нып жат қан заң дар ды ба ға-лауға не гіз бо ла ды, ал бұл өз ке зе гін де са па лы құ қық тық заң ға же ту ге мүм кін дік бе ре ді. Атал-мыш қы зы ғу шы лық тар дың объек тив ті есе бі құ-қық шы ғар ма шы лық ісі нің кей бір мақ сат та рын қа на ғат тан ды ру ға ба ғыт тал ған:

Бі рін ші ден, жү зе ге асы ру ме ха низ мі нің өзі көр се тіп отыр ған дай, заң қыз ме ті нің де рек на ма-сы на ма ғы на лық жа ғы нан дұ рыс қа дам жа сауға. Әри не, егер до ми на нт тың қы зы ғу шы лы ғы қа-лың көп ші лік пен же ке ле ген тұл ға лар дың тәр ті бі бол са, он да тұ рақ тан ды ры лып отыр ған қа ты нас-тар дың қа ты су шы ла ры ның қы зы ғу шы лық та рын біл ді ре тін заң ға на шы найы құ қық тық ма ғы на да қыз мет ету ші бо лып та бы ла ды. Ал бұл жағ даят-тар ға тый ым са лу – жү зе ге ас пайт ын заң дар ды қа был дау ға әкеп соқ ты ра ды;

Екін ші ден, заң ды құ қық пен са лыс ты ру ға мүм кін дік туып ке ле ді. Өзі не тән қы зы ғу шы-

лық тар дың жүйелі те пе-тең ді гін біл дір ген де ға-на, заң құ қық тық бо ла ала ды;

Үшін ші ден, заң мен тұл ға ның ар тық шы лық-та ры, құн ды лы лық та рын қо са ал ған да ара қа ты-на сын анық тау ға мүм кін дік туын дауда. Сол ар-қы лы заң шы ға ру ға фор мальды-дог ма ти ка лық жол мен ба ру ға тый ым са ла нып отыр;

Төр тін ші ден, заң қыз ме ті нің зар дап та рын ғы лы ми бол жам ар қы лы дә лел деу ге жол ашы-лып, со ның не гі зін де жо ға ры да айт қан дай өзі не тән қы зы ғу шы лық тар дұ рыс кө рі ніс тап па ған заң нор ма ла ры ның те ріс әсе рі нен қор ғауға қа бі-лет ті тә жі ри бе лік ша ра лар ұсы на ды;

Бе сін ші ден, заң ның әлеу мет тік бел сен ді лі гін ба ға лай оты рып, қан дай әлеу мет тік топ тар мен тап тар дың мүд де сі не мем ле кет тік би лік тің қыз-мет ете тін ді гі, дәл ме-дәл жә не қо ғам ның қа лып-тас қан құ ры лы мы на бай ла ныс ты әр түр лі мүд де-лер дің заң дар да қа лай ша кө рі ніс та ба тын ды ғы ту ра лы ха бар дар бо лу ға мүм кін дік ала мыз [8].

Заң ның тұл ға лар мен әлеу мет тік-эт нос тық топ тар дың мүд де сі не сәй кес ті гі ту ра лы мә се ле ні шеш кен де, құ ры лым ды, әлеу мет тік құн ды лық-тар дың шын ды ғын жә не осы мен бай ла ныс ты заң шы ға ру да ғы ірік теу, тия нақ тау, ме ха низ мі не гі зі нің қа ла ну ын анық тау ма ңыз ды.

Әде биет тер

1 Араб-Оглы Э.А. Единство в многообразии – принцип живого мира // Вопр. философии. – 1990. – № 8. – С. 17–18.2 Шпенглер О. Закат Европы. – М., 1993. 3 Хантингтон С. Столкновение цивилизаций? // Полис. – 1994. – № 1. – С. 2. 4 Григорьян Б.Т. Философия о сущности человека. – М., 1973. – С. 211.5 Рейснер Л.И. «Цивилизация» и «формация» в обществах Восто-ка и Запада // Азия и Африка сегодня. – 1984. – №6.

– С. 22-25.6 Барг М.Я. Цивилизационный подход к истории: дань коньюктуре или требование науки? // Цивилизации. – М., 1992.

– С.9. 7 Алексеев С.С. Теория права. ─ М., 1996; Лившиц Р.З. Современная теория права. – М., 1992.8 Алексеев С.С. Право: время новых подходов // Советское государство и право. – 1994. – № 2. – С. 3.

References

1 Arab-Ogly Je.A. Edinstvo v mnogoobrazii – princip zhivogo mira // Vopr. filosofii. – 1990. – № 8. – S. 17–18.2 Shpengler O. Zakat Evropy. – M., 1993. 3 Hantington S. Stolknovenie civilizacij? // Polis. – 1994. – № 1. – S. 2. 4 Grigor’jan B.T. Filosofija o sushhnosti cheloveka. – M., 1973. – S. 211.5 Rejsner L.I. «Civilizacija» i «formacija» v obshhestvah Vostoka i Zapada \\ Azija i Afrika segodnja. ─ 1984. ─ № 6. ─ S. 22-25.6 Barg M.Ja. Civilizacionnyj podhod k istorii: dan’ kon’jukture ili trebovanie nauki? \\ Civilizacii. ─ M., 1992. ─ S.9. 7 Alekseev S.S. Teorija prava. ─ M., 1996; Livshic R.Z. Sovremennaja teorija prava. ─ M., 1992.8 Alekseev S.S. Pravo: vremja novyh podhodov // Sovetskoe gosudarstvo i pravo. – 1994. – № 2. – S. 3.


Тур сын ку ло ва Д.А.

Рай ым жан Мар се ков тың саясиқұ қық тық көз қа рас та ры

Ма қа ла да Рай ым жан Мар се ков тің саясиқұ қық тық көз қа рас тары ның қа лып та су ерек ше лік те рі қа рас ты ры ла ды. Р. Мар се ков «Алаш» пар тиясы ның мү ше сі жә не өз хал қы ның ұлт жан ды аза ма ты ре тін де ке зін де бо лып жат қан саяси тайталас тар дан қа лыс қа ла ал ма ды. Р. Мар се ков тың не гіз гі саясиқұ қық тық тұ жы рым да ры «Сай лау хан оның ақыр ғы за ла лы», «Қа зақ би ле рі нің тек се ру ле рі», «Қа зақ қайт се жер ге ие бо ла ды», «Бас қо су дың ке рек ті гі», «Мем ле кет тік құ ры лыс тура лы», «Мем ле кет ара лық заң дар ту ра лы», «Қа зақ қай да ба ра жа тыр», т.б. ең бек те рін де кө рі ніс тап қан.

Түйін сөз дер: мем ле кет, қо ғам, би, сай лау, сая сат, құ қық, қоз ғалыс, жер, би лік.

Tursуnkulova D.A.

Political and legal views Rayimzhana Marsekova

Article dedicate features of the formation of political and legal views Rayimzhana Marsekova. R. Marsekov as a member of the party «Alash» and a patriot of his people could not stand aside political debates of his time. The main political and legal postulates R. Marsekova reflected such articles as «The selection and its harmful consequences», «Kazakhs remain the master of its land,» «On the need sezdit», «about the political system», «Kyrgyz People’s Court,» and so on. d..

Key words: state, society, Bies, elections, politics, law, traffic, land, power.

Тур сын қу ло ва Д.А.

По ли ти копра во вые вз гля ды Раим жа на Мар се ко ва

В статье рассматриваются осо бен нос ти фор ми ро ва ния по ли ти копра во вых вз гля дов Ра им жа на Мар се ко ва. Р. Мар се ков как член партии «Алаш» и пат риот своего на ро да не мог ос тать ся в сто ро не от поли ти чес ких де ба тов своего вре ме ни. Ос нов ные по ли ти копра во вые пос ту ла ты Р. Мар се ко ва от ра же ны в та ких статьях, как «Вы бор и его вред ные пос ледст вия», «Как ка за ху ос тать ся хо зяином своей зем ли», «О необ хо ди мос ти съез да», «О го су да рст вен ных уст рой ст вах», «Киргизс кий на род ный суд», и т.д.

Клю че вые сло ва: го су да рс тво, об ще ст во, бии, вы бо ры, по ли ти ка, пра во, дви же ние, зем ля, влас ть.


ӘОЖ 574.163 Тур сын ку ло ва Д.А.Әл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те ті,

Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы, Ал ма ты қ. E-mail: [email protected]

XX ға сыр дың ба сы қа зақ үшін өте ауыр ке зең бол ды. Се бе-бі қа зақ тың мем ле кет ті лі гі, ел ді гі та ра зы ба сы на түс кен қи лы за ман XX ға сыр дың ба сын да саяси-құ қық тық өмір де шы найы се зіл ге нін бар ша мыз жақ сы бі ле міз. Ел дік та ра зы ға түс кен осы бір за ман да ел үшін жа нын шү бе рек ке түйіп, саяси аре на ға шық қан та лай ұлт жан ды тұл ға лар бол ған еді. Со лар дың қа та-ры на Қа зақ стан ның саяси-құ қық тық та ри хын да ерек ше орын ал ған Алаш пар тиясы ның қай рат кер ле рі жа та ды. Алаш қай-рат кер ле рі нің ішін де гі шоқ ты ғы биік тұл ға ның бі рі – Рай ым-жан Мар се ков де сек, ар тық айт қан дық емес. Осы уа қыт қа дейін Р. Мар се ков тың қо ғам дық-саяси қыз ме ті қа зақ та ри хын да ғы ор ны мен рө лі әлі де бол са өзі нің то лық қан ды ба ға сын ал май, ақ таң дық бет тер дің бі рін құ рап отыр ған ды ғы өкі ніш ті. Біз дің мақ са ты мыз – Р. Мар се ков тың саяси-құ қық тық ойла ры ның кей бір қыр ла рын ашып көр се ту.

Осы уа қыт қа дейін Р. Мар се ков тың ту ған жә не өмір ден қайт-қан жы лы да ғы лым да та лас ту ды рып, әлі бір ше ші мін тап пай отыр. Қа зақ стан дық бел гі лі заң гер ға лым Н. Ду лат бе ков бы лай дей ді: «Мұ ра ғат де рек те рі не қа ра ған да, ол 1879 жыл дың 7 та мы-зын да Се мей об лы сы Өс ке мен уезі нің Айыр бас тау бо лы сын да дү-ниеге кел ген. Өс ке мен қа ла сын да ғы уез дік орыс-қа зақ мек те бін-де ал ғаш қы бі лім алып, 1897 ж. Ом бы клас си ка лық гим на зиясын сәт ті аяқ тап, 1897-1902 жыл да ры Санк-Пе тер бург уни вер си те ті-нің заң фа куль те тін де жо ғар ғы бі лім алып, заң гер ма ман ды ғы на ие бол ды» [1, 48 б.]. Ал кейін гі Рай ым жан Мар се ков ту ра лы жи-нақ тар дың бі рін де оның өмір ге кел ген уақы ты ту ра лы мы нан дай ой айтыла ды: «Рай ым жан Мар се ков 1877 жы лы бұ рын ғы Се мей об лы сы Өс ке мен уезі нің Айыр тау бо лы сын да (қа зір гі Шы ғыс Қа-зақ стан об лы сы, Ұлан ауда нын да) дәу лет ті от ба сын да дү ниеге кел ді. Ар ғы ата сы Са сық бай Те ріс таң ба лы Най ман ның ішін де гі Се мей, Өс ке мен өңі рі не та ны мал ше шен, ұш қыр ойлы, да на лы ғы-мен бел гі лі бол ған адам дар дың бі рі екен» [2, 8 б.]. Со ны мен қа-тар Р. Мар се ков тың қай жыл да ры, қай жер де қайт ыс бол ға ны да әлі бел гі сіз. Кей бі реулер дің айт уы бой ын ша, Р. Мар се ков Қы тай же рін де 1930-жыл дар дың ая ғын да қайт ыс бол ған деп есеп те ле ді. Бұл мә се ле та рих шы лар та ра пы нан ар найы зерт теу ді қа жет ете тін жағ дай бол ған дық тан біз Р. Мар се ков тың кей бір саяси-құ қық тық ойла ры на кө ңіл бө ліп кет сек дей міз.

РАЙ ЫМ ЖАН МАР СЕ КОВ ТЫҢ

САЯСИҚҰ ҚЫҚ ТЫҚ КӨЗ ҚА РАС ТА РЫ


Рай ым жан Мар се ков тың саяси-құ қық тық көз қа рас та ры

Рай ым жан Мар се ков сол ке зең де гі қа зақ тың саяси-құ қық тық жанай қайы бол ған «Ай қап», «Шол пан» жур на лын да көп те ген өзі нің ойла рын жа рияла ған бо ла тын. Р. Мар се ков тың саяси-құ-қық тық ойла ры «Сай лау хан оның ақыр ғы за-ла лы», «Қа зақ би ле рі нің тек се ру ле рі», «Қа зақ қайт се жер ге ие бо ла ды», «Бас қо су дың ке рек ті-гі», «Мем ле кет тік құ ры лыс ту ра лы», «Мем ле кет ара лық заң дар ту ра лы», «Жер мә се ле сі», «Қа зақ қай да ба ра жа тыр», «Ата қо ны сы нан айы рыл ған қа зақ жай лы», «Ке рек тің ке ре гі – ғы лым», «Заң жо ба сын дай ын дайт ын ко мис сия», «Көп шіл дер ке сі рі – шет мем ле кет тер де гі қоз ға лыс», т.б. ең-бек те рін де кө рі ніс тап ты.

Қа зақ да ла сы Ре сей құ ра мы на өт кен ке зең-нен бас тап, сай лау өт кі зу де әр түр лі қи тұр қы-лық тар па�

Documents

rmebrk.kzrmebrk.kz/journals/2237/94201.pdf · ИБ №8886 Басуға 15.08.2015 жылы қол қойылды. Пішімі 60х84 1/ 8. Көлемі 35 б.т. Офсетті