ดร.นพ.วน เตชะเคหะกจ

หลกเศรษฐศาสตรทนำมาประยกต ใชในการตดสนใจจดสรรทรพยากร เพ�อตอบสนองตอความตองการ บรการสขภาพทเพมขนอยางรวดเรว ภายใตทรพยากรทมจำกด

หลกเศรษฐศาสตรเบองตนสาธารณสขเบองตน

Principles of Basic Health Economics

หลกเศรษฐศาสตรสาธารณสขเบ องตน

เศรษฐศาสตร-เศรษฐศาสตรการแพทย

เศรษฐศาสตร-เศรษ

ฐศาสตรการแพทย

ดร.นพ.วน เตชะเคหะกจ

ผ ให บรการทางการแพทยหลายคน อาจเคยมประเดนคาถามเกยวกบประสทธภาพในการตดสนใจเลอกใหบรการสขภาพกบผปวย เชน “การใหยา ลดความดนโลหตตวทมราคาแพงกวา จะมผลดกวายาตวทมราคาถกหรอไม” “โครงการปองกนภาวะอวนในเดกนกเรยน จะกอใหเกดผลดตอสขภาพในระยะยาวคมคากบเงนทลงทนไปหรอไม” แลวเราจะมวธการคดทชวยในการตดสนใจกบคาถามเหลานอยางไร

หนงสอเลมนจะชวยตอบคาถามดงกลาว โดยใชหลกการทางเศรษฐศาสตร ซงเปนเคร�องมอทชวยในการตดสนใจเร�องประสทธภาพ โดยเนอหาจะเรมตงแตความเขาใจเร�องพฤตกรรมการตดสนใจ ทรพยากรอนมจากด และการเปรยบเทยบระหวางทางเลอก อนเปนพนฐานของวชาเศรษฐศาสตร นอกจากนยงครอบคลมถงลกษณะของสนคาบรการสขภาพ ความหมายของประสทธภาพ การประเมนความคมคาทางเศรษฐศาสตร และยงเช�อมโยงถงระบบหลกประกนสขภาพในบรบทของประเทศไทยอกดวย

เรยบเรยงดวยภาษาทเรยบงาย เพ�อจะไดไมจากดผอานเพยงแคเฉพาะบคลากรการแพทยและสาธารณสข และผมพนฐานทางเศรษฐศาสตรเทานน แตยงเหมาะสาหรบนกเรยน นกศกษา ตลอดจนถงบคคลทวไปทสนใจในเร�องนอกดวย

หลกเศรษฐศาสตรสาธารณสขเบองตนPrinciples of Basic Health Economics

คนหาหนงสอทตองการ (รวม e-book และสนคาทนาสนใจ) ไดเรว ทนใจ● บน PC และ Notebook ท www.se-ed.com● สำหรบ SmartPhone และ Tablet ทกยหอ ท http://m.se-ed.com (ผาน browser เขาอนเทอรเนตแลวทำ

Bookmark บนจอ Home จะใชงานไดเหมอน App ทกประการ) หรอตดตง SE-ED Application ไดจาก Play Storeบน Android หรอจาก App Store บน iOS

ดร.นพ.วน เตชะเคหะกจ

เบองตนPrinciples of BasicHealth Economics

หลกเศรษฐศาสตรสาธารณสข

• ในกรณทต องการซอเปนจ�านวนมาก เพอใช ในการสอน การฝกอบรม การสงเสรมการขาย หรอเปน

ของขวญพเศษ เปนตน กรณาตดตอสอบถามราคาพเศษไดท ฝายขาย บรษท ซเอดยเคชน จ�ากด (มหาชน)

1858/87-90 ถนนบางนา-ตราด แขวงบางนา เขตบางนา กรงเทพฯ 10260 โทรศพท 0-2739-8222 โทรสาร

0-2739-8356-9

• หากมค�าแนะน�าหรอตชม สามารถตดตอไดท comment@se–ed.com

หลกเศรษฐศาสตรสาธารณสขเบองตน (Principles of Basic Health Economics)

โดย ดร. นพ. วน เตชะเคหะกจ

ราคา 150 บาท

สงวนลขสทธในประเทศไทยตาม พ.ร.บ. ลขสทธ © พ.ศ. 2558 โดย วน เตชะเคหะกจ

หามคดลอก ลอกเลยน ดดแปลง ท�าซ�า จดพมพ หรอกระท�าอนใด โดยวธการใดๆ ในรปแบบใดๆ

ไมวาสวนหนงสวนใดของหนงสอเลมน เพอเผยแพรในสอทกประเภท หรอเพอวตถประสงคใดๆ

นอกจากจะไดรบอนญาต

4 1 0 - 4 7 6 - 1 3 6

0 8 5 5 6 4 3 2 1 0 9 8 8

ขอมล ทาง บรรณานกรม ของหอสมด แหง ชาต

วน เตชะเคหะกจ.

หลกเศรษฐศาสตรสาธารณสขเบองตน. -- กรงเทพฯ : ซเอดยเคชน, 2558.

136 หนา.

1. เศรษฐศาสตรการแพทย.

I. ชอเรอง.

338.473621

ISBN : 978-616-08-2354-3

จดพมพ และ จดจ�าหนาย โดย

1858/87-90 ถนน บางนา-ตราด แขวง บางนา เขต บางนา กรงเทพฯ 10260 โทรศพท 0-2739-8000

พมพท บรษท ว.พรนท (1991) จ�ากดเลขท 23/71-72 หม 1 ซอยเทยนทะเล 10 ถนนบางขนเทยน-ชายทะเล แขวงแสมด�า เขตบางขนเทยน กรงเทพฯ 10150 โทรศพท 0-2451-3010 นายวชย กาญจนพฒนา ผพมพผ โฆษณา พ.ศ. 2558

กตตกรรมประกาศ 3

กตตกรรมประกำศ

ผเขยนขอกราบขอบพระคณ คณแมและคณพอ ทใหกาเนดและเลยงดมาจนโต

ขอขอบพระคณ คณหมอวโรจน ตงเจรญเสถยร ผคอยสอนและแนะนาเร�องเศรษฐศาสตรสาธารณสขกบผเขยนมาโดยตลอดและเปนผใหคาแนะนาเกยวกบหนงสอเลมน

ขอขอบพระคณ คณภทราภรณ กนยะม ทชวยใหคาแนะนาและผลกดนจนหนงสอเลมนสาเรจลลวงออกมาไดในทสด

4 หลกเศรษฐศาสตรสาธารณสขเบองตน

ประวตผเขยน

ดร.นพ.วน เตชะเคหะกจ

การศกษา

คณวฒ ป พ.ศ. ทจบ สถาบน

• แพทยศาสตรบณฑต 2545 จฬาลงกรณ มหาวทยาลย

• เศรษฐศาสตรบณฑต 2548 มหาวทยาลย สโขทยธรรมาธราช

• Master of Science in Health 2551 School of Public Services Research, Policy Health, University

Administration of Minnesota, USA

• Ph.D. in Health Sciences 2554 University of York, UK

• หนงสออนบตรเพอแสดงความร 2556 แพทยสภาแหง ความช�านาญในการประกอบวชาชพ ประเทศไทย เวชกรรม สาขาเวชศาสตรปองกน แขนงสาธารณสขศาสตร

• Certificate of Essential Course 2556 โครงการผลตแพทย for Medical Educator (ECME) เพอชาวชนบท กระทรวงสาธารณสข

สถานทท�างานปจจบน

กลมงานเวชกรรมสงคม โรงพยาบาลสราษฎรธาน

ค�าน�า 5

ค�ำน�ำ

ระบบการแพทยและสาธารณสขในประเทศไทย ไดเปลยนแปลง

ไปอยางมากตลอดชวงหลายทศวรรษทผานมา ทงในเรองความกาวหนา

ทางเทคโนโลยทางการรกษาพยาบาล ตลอดจนถงระบบบรการสขภาพท

มความสลบซบซอนมากยงขน พรอมกนน ความตองการบรการสขภาพ

ในสงคมทมากขนเรอยๆ จนท�าใหเกดการขาดแคลนทรพยากรทน�ามาใช

เพอผลตบรการสขภาพ ทงดานสถานท ยาและเวชภณฑ บคลากรทางการ

แพทย รวมถงงบประมาณในการด�าเนนการของสถานพยาบาล โดยเฉพาะ

อยางยงในสถานพยาบาลของภาครฐ

ทกษะในการบรหารจดการทรพยากรเพอผลตบรการสขภาพใหตอบ

สนองตอความตองการของผมารบบรการ จงเปนสงส�าคญในการท�างาน

ส�าหรบบคลากรสาธารณสขในยคน โดยเฉพาะอยางยง แพทย อนเปนผม

บทบาทหลกในการตดสนใจใชทรพยากรทางคลนกทงการตรวจเพมเตมเพอ

วนจฉยและการใหการรกษา ดงนน จงมความจ�าเปนทแพทยควรมเครองมอ

ทชวยในการพจารณาการใชทรพยากรอยางเหมาะสมในการท�าเวชปฏบต

ดงค�าประกาศแพทยสภาท 45/2555 เรองเวชปฏบตทดส�าหรบแพทย

(Good Medical Practice) ในสวนของขอพงปฏบตของแพทยโดยทวไป

ขอท 11 วา

6 หลกเศรษฐศาสตรสาธารณสขเบองตน

“ใชทรพยากรทางสขภาพดวยวธการทเหมาะสม ภายใตความสามารถและขอจ�ากดตามภาวะวสย และพฤตการณทมอย เพอประโยชนตอผปวยและชมชน”

วชา หลกเศรษฐศาสตรสาธารณสขเบองตน (Principles of Basic

Health Economics) เปนเครองมอหนงทชวยตดสนใจในการเลอกใช

ทรพยากรทมจ�ากดกบทางเลอกตางๆ ทมเพอใหเกดประโยชนสงสด หนงสอ

เลมนครอบคลมเนอหาของวชาเศรษฐศาสตรสาธารณสข ตงแตความหมาย

ของเศรษฐศาสตร ประสทธภาพ การประเมนความคมคาทางเศรษฐศาสตร

ซงเกยวเนองกบการประเมนทงตนทนและผลลพธทางสขภาพเปรยบเทยบ

ระหวางทางเลอก นอกจากนแลว การเขาใจในลกษณะของสนคาและบรการ

สขภาพ ตลาดบรการสขภาพ และกลไกการท�างานของระบบประกนสขภาพ

ยงมสวนส�าคญในการประยกตใชหลกวชาเศรษฐศาสตรอกดวย ซงเนอหา

ตางๆ ถกรวบรวมไว ในหนงสอเลมน

ผเขยนหวงเปนอยางยงวา เนอหาในหนงสอเลมน จะเปนพนฐาน

ทส�าคญในการสรางความเขาใจเรองเศรษฐศาสตรสาธารณสข ทงส�าหรบ

แพทย บคลากรสาธารณสข ตลอดจนถงผสนใจทวไป ใหสามารถน�าหลก

การไปประยกตใช ใหเกดประโยชนสบไปได

ดร. นพ. วน เตชะเคหะกจ

สารบญ 7

สำรบญ

1 เศรษฐศำสตรกบกำรแพทยและสำธำรณสข 11

1.1 เศรษฐศาสตรเกยวของกบการแพทยและ สาธารณสขอยางไร 11

1.2 เหตใดเราจงควรสนใจ “ความคมคา” ในการใชทรพยากรสขภาพ 16

1.3 เศรษฐศาสตรเกยวของอยางไรกบการใชทรพยากรสขภาพ 20

1.4 ค�าจ�ากดความของสขภาพ 20

1.5 การลงทนในสขภาพเปนสงทคมคาเสมอหรอไม 23

1.6 เศรษฐศาสตรคออะไร 24

1.7 การเลอกหรอการตดสนใจ 24

1.8 ทรพยากรในการผลตทขาดแคลน 32

1.9 การเปรยบเทยบระหวางทางเลอก 38

1.10 เศรษฐศาสตรสาธารณสข 41

8 หลกเศรษฐศาสตรสาธารณสขเบองตน

3

2 ลกษณะของบรกำรสขภำพและประสทธภำพ 45

2.1 เศรษฐศาสตรสาธารณสขแตกตางจากเศรษฐศาสตร แขนงอนอยางไร 45

2.2 ความแตกตางของสนคาและบรการทางสขภาพ เมอเทยบกบสนคาและบรการอน 46

2.3 ประสทธภาพคออะไร 55

กำรประเมนควำมคมคำทำงเศรษฐศำสตร 65

3.1 การประเมนความคมคาทางเศรษฐศาสตร 65

3.2 วธการประเมนบรการสขภาพประเภทตางๆ 66

3.3 การแบงชนดของตนทนในทางเศรษฐศาสตร 69

3.4 ตนทนในเรองของการวเคราะหความคมคา ทางเศรษฐศาสตร 71

3.5 มมมองทใช ในการวเคราะหตนทน (Perspective หรอ Viewpoint) 74

3.6 วธการประเมนความคมคาทางเศรษฐศาสตร 80

3.7 ตวอยางการประเมนความคมคาทางเศรษฐศาสตร ในประเทศไทย 97

สารบญ 9

4 ระบบประกนสขภำพของประเทศไทย 100

4.1 การเปลยนแปลงของระบบบรการสาธารณสขในประเทศไทย 101

4.2 เปาหมายของระบบบรการสาธารณสข 103

4.3 การประกนสขภาพคออะไร 106

4.4 การพฒนาระบบประกนสขภาพในประเทศไทย 111

4.5 การท�างานของระบบการคลงสขภาพ 117

4.6 อปสงคและอปทานในระบบบรการสขภาพ 124

เอกสำรอำงอง 129

1เศรษฐศำสตรกบ กำรแพทยและสำธำรณสข

บทท 1 เศรษฐศาสตรกบการแพทยและสาธารณสข 11

1.1 เศรษฐศาสตรเกยวของกบการแพทยและสาธารณสขอยางไร เมอกลาวถงค�าวา “เศรษฐศาสตร” แลว เชอวาจะพาใหหลายคน

คดถงเรองทเกยวของกบการเงน ตนทน ก�าไร ขาดทน หรอความคมคา ซง

ฟงดแลวอาจชวนใหสงสยไมนอยวา แลวเศรษฐศาสตรไปเกยวของกบเรอง

ทางการแพทยและสาธารณสขไดอยางไร โดยเฉพาะอยางยง หากพดถงการ

จดการระบบสาธารณสขจากทางภาครฐ ซงวตถประสงคหลกควรใหความ

ส�าคญกบสขภาพทดขนของประชาชนมากกวาจะสนใจเรองก�าไรขาดทน

กระนนกตาม เราลองพจารณาดปญหาทพบเจอไดบอยในทางปฏบตส�าหรบ

ผ ใหบรการทางการแพทยและสาธารณสข เชน

• เดกผหญง (และเดกผชาย) ทกคน สมควรไดรบการฉดวคซน Human Papilloma Virus (HPV) เพอปองกนมะเรงปากมดลก (และหดบางชนด) หรอไม

12 หลกเศรษฐศาสตรสาธารณสขเบองตน

• คนวยท�างานสมควรฉดวคซน Influenza เพอปองกนไขหวดใหญทกปหรอไม

• ผปวยทไดรบบาดเจบทศรษะสมควรไดรบการตรวจเอกซเรยคอมพวเตอรสมอง (CT Brain) ทกรายหรอไม

• การตรวจ Mammogram เพอคดกรองมะเรงเตานม สมควรกระท�าในกรณใดบาง

• การตรวจสขภาพประจ�าป ควรท�าในประชากรทมสขภาพดและไมมโรคประจ�าตวใดๆ ในกรณใดบาง และควรไดรบการตรวจหาสงใดบาง

จากตวอยางขางตน จะเหนไดวา ค�าถามทเกดขนในทางปฏบตเหลา

นมกจะไมเกดขนหากผรบบรการไปใชบรการทสถานพยาบาลเอกชน แตมก

พบเหนไดหากมารบบรการทสถานพยาบาลของภาครฐ เพราะเหตใดจงเปน

เชนนน

ส�าหรบบคลากรการแพทยผ ซงมหนาทตองตดสนใจ (Clinical

Decision Maker) แลว ค�าถามเหลานเปนสงทเกดขนในกระบวนการตดสนใจ

(Decision Making Process) เพอใชทรพยากรทางการแพทยทมอยจ�ากด

กบมาตรการสขภาพ (Health Intervention) โดยถงแมวาการตดสนใจเลอก

ใชมาตรการสขภาพตามตวอยางขางตนจะน�ามาซงประโยชนบางประการ

เชน การฉดวคซน HPV และวคซน Influenza นนท�าใหไดรบภมตานทาน

ตอโรค (ถงแมวาอาจเกดผลขางเคยงจากการฉดวคซนไดบาง) การตรวจ CT

Brain สามารถชวยในการวนจฉยภาวะเลอดออกในศรษะในผปวยทไดรบ

บาดเจบทศรษะได การตรวจ Mammogram ชวยในการคดกรองความผดปกต

ทเตานม หรอแมแตการตรวจสขภาพประจ�าปอาจชวยใหพบความผดปกต

บางอยางของรางกายในระยะเรมแรกได

บทท 1 เศรษฐศาสตรกบการแพทยและสาธารณสข 13

แตประโยชนจากมาตรการเหลานมาพรอมกบตนทนในรปแบบของ

ทรพยากรทางการแพทยทตองหมดไปกบมาตรการสขภาพดงกลาว ปญหา

ทแทจรงของค�าถามเหลานจงหลกไมพนการพจารณา “ความคมคา” ของ

การตดสนใจใชทรพยากรอนมจ�ากดไปกบมาตรการเมอเทยบกบประโยชนท

เกดขน ซงบางครงค�าถามทเกยวกบทางเลอกในการใชทรพยากรทมจ�ากด

อาจไมไดสามารถตอบไดงายๆ ยกตวอยางเชน หากทานเปนผบรหารในพนท

ขาดแคลนแหงหนง ตองตดสนใจจดสรรงบประมาณทมอย 200,000 บาท

ระหวางทางเลอกสองทางทตองใชเงนจ�านวนน ไดแก การดแลทารกคลอด

กอนก�าหนดหนงรายใหรอดชวตอยเปนเวลาหนงเดอน หรอน�าไปใหกบ

โรงพยาบาลชมชนแหงหนงเปนคาด�าเนนการเพอใชจายส�าหรบคาบคลากร

คาสาธารณปโภค คายาและเวชภณฑ ซงดแลประชากร 15,000 คนให

สามารถด�าเนนการไดเปนระยะเวลา 1 เดอน ทานจะเลอกใชงบประมาณ

จ�านวนนกบทางเลอกใด

ส�าหรบค�าถามขางตนนน หลายคนอาจมค�าตอบวา ในเมอหาก

พจารณาดแลววาทางเลอกทสนใจนนมความส�าคญทงสองทางแลว ท�าไมเรา

ถงไมจดสรรทรพยากรเพมขนเพอใหสามารถท�าสงทจ�าเปนไดทงหมด ซงค�า

ตอบนในมมหนงกตรงกบความเปนจรงในระบบสาธารณสขของประเทศไทย

อนมผลใหคาใชจายดานสขภาพของประเทศนนเตบโตขนมาตลอดในชวง

หลายทศวรรษทผานมา ดงแสดงในรปท 1.1 โดยคาใชจายสขภาพรวมของ

ประเทศ (Total Health Expenditure-THE) ไดเพมขนจากประมาณ 180,000

ลานบาทในป พ.ศ. 2544 กลายเปนราว 434,000 ลานบาทในป พ.ศ. 2554

ซงการเตบโตของรายจายสขภาพทงหมดของประเทศนน มอตราการทสง

กวาอตราการเตบโตของผลตภณฑมวลรวมในประเทศ (Gross Domestic

Product -GDP) ซงอตราสวนระหวาง THE ตอ GDP ไดเพมขนจาก 2.8%

ในป พ.ศ. 2544 กลายเปน 4.1% ในป พ.ศ. 2554 [1]

14 หลกเศรษฐศาสตรสาธารณสขเบองตน

500,00

0

450,00

0

400,00

0

350,00

0

300,00

0

250,00

0

200,00

0

150,00

0

100,00

0

50,000 0

Mln.Baht

2.9%

THE.%GDP

6.0%

4.0%

2.0%

0.0%

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2006

2007

2008

2009

2010

year

Inve

stm

ent

Ope

ratin

g He

alyh

expe

nditu

res

t

Rat

io o

f THE

to G

DP (%

)

3.9%

3.3%

3.5%

3.3%

3.0%

2.9%

2.8%

3.1%

3.1%

3.0%

3.1%

3.2%

3.3%

3.8%

3.9%

3.7%

4.1%

รปท

1.1

คาใช

จายส

ขภาพ

รวมข

องปร

ะเทศ

ไทยต

งแตป

พ.ศ

. 253

7-25

54

ทมา

: [1]

บทท 1 เศรษฐศาสตรกบการแพทยและสาธารณสข 15

การเพมขนอยางตอเนองของคาใชจายสขภาพรวมของประเทศนน

อาจท�าใหเกดขอสงสยวา ประเทศไทยมการใชจายทางสขภาพมากเกนไป

หรอไม ซงหากเราลองเปรยบเทยบเปอรเซนตของคาใชจายสขภาพรวมของ

ประเทศตอผลตภณฑมวลรวมในประเทศของประเทศตางๆ ทวโลกในป พ.ศ.

2554 แลว จะพบวาประเทศไทยมเปอรเซนตของการใชจายอยทอนดบ 160

จาก 188 ประเทศ ดงแสดงในตารางท 1.1 ซงจากการเปรยบเทยบน อาจ

กลาวไดวา คาใชจายดานสขภาพของประเทศไทยในปจจบนยงมไดสงมาก

นก ถงแมวาจะมแนวโนมทสงขนเรอยๆ กตาม

ตารางท 1.1 เปอรเซนตของ THE ตอ GDP และล�าดบเปรยบเทยบของบางประเทศจาก 188 ประเทศกบประเทศไทย ในป พ.ศ. 2554

อนดบ จาก 188 ประเทศ

ประเทศ เปอรเซนต ของ THE ตอ GDP

อนดบ จาก 188 ประเทศ

ประเทศ เปอรเซนต ของ THE ตอ GDP

1 ไลบเรย 19.5 83 เวยดนาม 6.8

2 เซยรราลโอน 18.8 117 กมพชา 5.7

3 สหรฐอเมรกา 17.9 135 จน 5.2

8 เนเธอรแลนด 12 147 สงคโปร 4.6

9 ฝรงเศส 11.6 157 ฟลปปนส 4.1

11 แคนาดา 11.2 159 ภฐาน 4.1

12 เดนมารก 11.2 160 ไทย 4.1

13 เยอรมน 11.1 164 อนเดย 3.9

15 สวสเซอรแลนด 10.9 177 ลาว 2.8

16 หลกเศรษฐศาสตรสาธารณสขเบองตน

อนดบ จาก 188 ประเทศ

ประเทศ เปอรเซนต ของ THE ตอ GDP

อนดบ จาก 188 ประเทศ

ประเทศ เปอรเซนต ของ THE ตอ GDP

16 กรซ 10.8 179 อนโดนเซย 2.7

37 องกฤษ 9.3 183 บรไน 2.5

38 ญปน 9.3 186 พมา 2

ทมา : [2]

1.2 เหตใดเราจงควรสนใจ “ความคมคา”ในการใชทรพยากรสขภาพ

เนองจากตนทนการผลตทเปนทรพยากรตางๆ นนมอยอยางจ�ากด

เมอมการใชทรพยากรเกยวกบมาตรการทางสขภาพใดมาตรการหนงเพม

ขน นนหมายถง การน�าทรพยากรทสามารถน�าไปใชกบสงอนไดจะลดลง

เชน น�าไปใชกบการรกษาพยาบาลบาลดวยความเจบปวยอน หรอกระทง

ในดานทไมเกยวของกบสขภาพ เชน การผลตอาหาร การศกษา การทอง

เทยว ความมนคง ฯลฯ ตนทนเหลานในทางเศรษฐศาสตรเราเรยกวา

“ตนทนคาเสยโอกาส” หรอ “Opportunity Cost” ซงหมายถง ตนทน

การสญเสยผลตผลทพงไดจากทางเลอกอนๆ เมอทางเลอกหนงไดถกเลอก

ซงเราอาจแสดงสดสวนตางๆ ของผลรวมของการผลตสนคาสขภาพและ

ตารางท 1.1 (ตอ) เปอรเซนตของ THE ตอ GDP และล�าดบเปรยบเทยบของบางประเทศจาก 188 ประเทศกบประเทศไทย ในป พ.ศ. 2554

บทท 1 เศรษฐศาสตรกบการแพทยและสาธารณสข 17

สนคาอนๆ ภายใตทรพยากรจ�ากดไดดงในรปท 1.2 ซงจากรป จะเหนไดวา

เมอทรพยากรถกใช ในการผลตสนคาสขภาพเพมขน ยอมมผลใหการผลต

สนคาอนๆ มปรมาณลดลง

สนคาอนๆ

เมอทรพยากรในระบบเศรษฐกจไดน�าไปใช ใน การผลตสนคาตางๆ ยกเวนสนคาสขภาพ

มการใชทรพยากรเลกนอยในการผลตสนคาสขภาพ โดยเลอกผลตในสวนทมผลตภาพสงทสด ท�าใหยงมการผลตสนคาอนๆ จ�านวนมากอย

ทรพยากรทงหมดถกใช ใน การผลตสนคาสขภาพ

มการใชทรพยากรผลตสนคาสขภาพ มากขนเรอยๆ พรอมกบการลดลงของการผลตสนคาอนๆ

สนคาสขภาพ

รปท 1.2 อตราสวนของสนคาสขภาพและสนคาอนๆ ทผลตไดภายใตทรพยากรทจ�ากด

เมอเราเชอมจดทแสดงสวนผสมของปรมาณการผลตสนคาสอง

ประเภทภายใตทรพยากรทจ�ากดเขาดวยกน เสนกราฟทเกดขนจะแสดง

ผลรวมตางๆ ของการผลตสนคาสองชนด ซงเรยกกราฟนวา Production

Possibility Frontier ดงแสดงในรปท 1.3

18 หลกเศรษฐศาสตรสาธารณสขเบองตน

สนคาอนๆ

สนคาสขภาพ

สวนผสมของสนคาสขภาพและสนคาอนๆ ในรปแบบตางๆ ทสามารถผลตได ในระบบเศรษฐกจ หากมการน�าทรพยากรทงหมดมาใช

รปท 1.3 Production Possibility Frontier

จะสงเกตไดวา ผลรวมของปรมาณการผลตบนกราฟ Production Possibility Frontier นจะไมใชเสนตรง แตมลกษณะเปนเสนโคง ซงสงนเปนปรากฏการณทเกดขนตามกฎของการลดลงของผลได (Law of Diminishing Marginal Returns) การลดลงของผลไดนเกดขนจากการทผลตอบแทนสงสดจากการผลตจะเกดขนกบหนวยแรก และจะคอยๆ ลดลงในการผลตหนวยถดมาทงนสบเนองจากเงอนไขในการผลต สภาพแวดลอม หรอปจจยอนๆ

ยกตวอยางเชน ในกรณการพจารณาท�า CT Brain ของผปวยทไดรบบาดเจบทศรษะเพอหาความผดปกตนน หากในเบองตนพจารณาท�า CT Brain ในคนไขทตรวจพบความผดปกตจากการคดกรองโดยใชการประเมนระดบความรสกตว (Glasgow Coma Scale) มาแลว จะท�าใหสามารถตรวจพบความผดปกตจากภาพถายรงสในคนไขกลมแรกในอตราทสงทสด และหากมการท�า CT Brain ตอไปในผปวยทผลคดกรองไมพบความผดปกต จะ

บทท 1 เศรษฐศาสตรกบการแพทยและสาธารณสข 19

ท�าใหโอกาสเจอความผดปกตในผปวยจากการตรวจทางรงสมนอยลงเรอยๆ ดงแสดงในรปท 1.4

ซงหากการใชทรพยากรการตรวจทางรงสโดยใชเครองเอกซเรย คอมพวเตอรนนมจ�านวนครงทใชไดจ�ากด การพจารณาวาจะน�าเครองเอกซเรยคอมพวเตอรนไปใชกบผปวยรายใดจงเปนเรองส�าคญ เพอท�าใหการตรวจนสามารถเกดประโยชนในการชวยวนจฉยโรคไดสงสด ซงกรณการใชเครองเอกซเรยคอมพวเตอรนนอาจไมจ�าเพาะกบผปวยทมาดวยอาการบาดเจบทางศรษะเพยงอยางเดยว แตรวมถงผปวยทมาดวยอาการอนทมความจ�าเปนตองไดรบการเอกซเรยคอมพวเตอรเพอชวยในการวนจฉยโรคอกดวย (ดวยเหตผลเดยวกนนชวยอธบายวา เหตใดจงมการก�าหนดหลกเกณฑของ ผทควรไดรบจดสรรทรพยากรทางการแพทยอนๆ ดวย เชน อายและเพศของผทควรไดรบการฉดวคซน HPV หรอการท�า Mammogram)

จ�านว

นผปว

ยทพบ

ความ

ผดปก

ต (ค

น)

120

100

80

60

40

20

0 0 200 400 600 800 1000

จ�านวนผปวยบาดเจบทศรษะทไดท�า CT Brain (คน)

รปท 1.4 จ�านวนผปวยบาดเจบทศรษะทพบความผดปกตจากการท�า CT Brain ทมจ�านวนลดลงเรอยๆ เมอมการท�า CT Brain ในผปวยมากขน ซงเปนไปตามกฎของการลดลงของผลได

20 หลกเศรษฐศาสตรสาธารณสขเบองตน

1.3 เศรษฐศาสตรเกยวของอยางไรกบการใชทรพยากรสขภาพจากตวอยางกอนหนาน จะเหนไดวาการท�างานทงดานการแพทยและ

สาธารณสขมเรองทเกยวเนองกบการตดสนใจในการใชทรพยากรทมอยให

เกดประโยชนสงสดอยตลอดเวลา โดยเฉพาะอยางยง ส�าหรบหนวยงาน

ของภาครฐ ซงความสนใจนเกยวโยงกบวชาเศรษฐศาสตร (Economics)

เพราะวาเศรษฐศาสตรนนเปนศาสตรหนงทใชชวยในการตดสนใจ (Decision

Sciences) การน�าเศรษฐศาสตรมาใชเพอชวยในการตดสนใจในการใช

ทรพยากรดานสขภาพ จงเปนทมาของวชาทชอ เศรษฐศาสตรสาธารณสข

(Health Economics) (บางคนอาจเรยกวา เศรษฐศาสตรการแพทย หรอ

เศรษฐศาสตรสขภาพ) นนเอง

1.4 ค�าจ�ากดความของสขภาพ กอนทจะกลาวถงค�าวาเศรษฐศาสตร เรามาท�าความเขาใจกบค�าวา

สขภาพ (Health) กนกอน ตามความหมายทองคการอนามยโลก (World

Health Organization-WHO) ไดนยามค�าวาสขภาพไวตงแตป พ.ศ. 2491

[3] วา เปน สภาวะของความสมบรณทงทางกายภาพ จตใจ และทางสงคม

มใชแตเพยงความปราศจากโรคหรอความเจบปวยเทานน ซงตอมาในป

พ.ศ. 2548 [4] ทางองคการอนามยโลกไดมแนวคดทจะเพมเตมเรองมตทาง

จตวญญาณเขามาเปนสวนหนงของนยามค�าวาสขภาพดวย

ส�าหรบความหมายของค�าวาสขภาพตามมมมองในทางเศรษฐศาสตร

นน อาจมความแตกตางกบนยามโดยทวไปอยบาง เนองจากเศรษฐศาสตร

มองสขภาพเปนเรองของสงทสามารถลงทนได และจะตดสนใจอยางไร

ใหการลงทนนเกดความคมคามากทสด ซงแนวคดการลงทนทางสขภาพนถก

บทท 1 เศรษฐศาสตรกบการแพทยและสาธารณสข 21

น�าเสนอโดยนกเศรษฐศาสตรชาวอเมรกนชอ ไมเคล โกรสสแมน (Michael

Grossman) ในป พ.ศ. 2515 ดวยโมเดลทชอ Grossman’s Model [5]

ซงสามารถสรปประเดนเกยวกบมมมองเรองสขภาพทส�าคญไดดงน

1. สขภาพสามารถถกมองใหอยในรปของ “หน (Stock)” หรอ “ทน (Capital)” สขภาพได ซงหนสขภาพนจะใหผลผลตในรปของ “เวลาทมสขภาพทด (Healthy Time)”

2. การลงทนในสขภาพ (Health Investment) โดยการหลกเลยงพฤตกรรมทท�าใหสขภาพไมด และสงเสรมพฤตกรรมทท�าใหมสขภาพด น�าไปสการมสขภาพทดขนและการเพมขนของเวลาทมสขภาพด

3. การลงทนในสขภาพอาจอยในรปแบบตางๆ เชน การรบบรการทางการแพทย การกนอาหารทดมประโยชน การออกก�าลงกาย และการพกผอนหยอนใจ

4. หนสขภาพจะตกลงเรอยๆ เมอเวลาผานไป ถงแมวาระดบการลงทนทางสขภาพจะเพมขนเทาเดม หรอลดลงกตาม

5. สขภาพจะเสอมลงตามอายทเพมมากขน ในขณะทคาใชจายทางสขภาพจะเพมขนตามอาย

มมมองในเรองของสขภาพท Grossman’s Model ไดน�าเสนอ เปน

รากฐานทส�าคญในวชาเศรษฐศาสตรสาธารณสข โดยเฉพาะอยางยงเกยวกบ

แนวคดทวา สขภาพเปนสงทสามารถลงทนและสรางผลตอบแทนคนมาได โดย

ตนทนทใช ในการลงทนและผลตอบแทนจะแตกตางกนออกไปตามลกษณะ

การลงทนและชวงเวลาทท�าการลงทน ขอสงเกตบางประการเกยวกบสขภาพ

จากโมเดลนคอเราไมสามารถซอสขภาพได แตสามารถลงทนในสขภาพได

ผานบรการสขภาพ (Health Care or Health Services) ซงบรการเหลาน

ในปจจบนนนมมากมายหลายหลาก ไมวาจะเปนการบรการทางการแพทย

และสาธารณสข การตรวจสขภาพประจ�าป การกนอาหารทมประโยชนหรอ

22 หลกเศรษฐศาสตรสาธารณสขเบองตน

อาหารเสรมสขภาพ ตลอดจนถงกจกรรมสงเสรมสขภาพและการออกก�าลง

กายตางๆ ตนทนในการผลตบรการสขภาพเหลานจงกลายเปนปจจยน�าเขา

(Input) ในการลงทนเพอใหไดผลลพธ (Output) เปนสขภาพดนนเอง ซง

แนวคดนมความเชอมโยงกบหลกการผลตทวไป ทบรการสขภาพเปนผลลพธ

ทเกดจากการใชทรพยากรตางๆ เปนปจจยน�าเขา โดยภาพรวมของแนวคดน

แสดงในรปท 1.5

ทรพยากร

ลงทน

บรการทางสขภาพ

• สงเสรม• รกษา• ปองกน• ฟนฟ

ตนทนรวมเกยวกบสขภาพ

สขภาพ

เวลาทม สขภาพด

ตนทนทเกดขนจากการเจบปวย

รปท 1.5 การลงทนทางสขภาพตาม Grossman’s Model

โมเดลของโกรสสแมนไดรบการอางองถงและไดรบการสนบสนน

จากผลการศกษาของงานวจยทตามมาอกเปนจ�านวนมาก อาทเชน งาน

ของ เจมส เฮคแมน (James Heckman) เจาของรางวลโนเบลสาขา

เศรษฐศาสตรในป พ.ศ. 2543 ไดน�าเสนอสมการของเฮคแมน (Heckman

Equation) [6] ทสนบสนนใหมการลงทนในการศกษาในเรองตางๆ ในวย

เดกผานทางผปกครองและสงแวดลอม ซงเฮคแมนไดกลาววา การลงทน

ในวยเดก อนหมายรวมถงการสงเสรมพฤตกรรมการมสขภาพดนนเปน

กลยทธการลงทนทคมคา ซงสามารถสงผลใหตนทนคาใชจายทางสขภาพ

ทจะเกดขนกบสงคมในระยะยาวลดลงได

บทท 1 เศรษฐศาสตรกบการแพทยและสาธารณสข 23

1.5 การลงทนในสขภาพเปนสงทคมคาเสมอหรอไมถงแมวาการลงทนในสขภาพจะชวยสงเสรมสขภาพใหดขนกตาม

แตการลงทนทางสขภาพอาจไมไดคมคาในทางเศรษฐศาสตรเสมอไป โดย

หากเราพจารณาเรองความคมคาในแงมมของการลดการใชทรพยากรเกยว

กบสขภาพโดยรวมของสงคม เราอาจสามารถประเมนจากภาพสะทอนของ

ทรพยากรทงหมดทใชเกยวกบสขภาพ ดวยการประเมน “ตนทนรวมเกยวกบ

สขภาพ” ซงหากพจารณาในรปท 1.5 จะเหนวาตนทนรวมเกยวกบสขภาพเกด

จากผลรวมของ “ตนทนการลงทนในสขภาพ” และ “ตนทนทเกดขนจากการ

เจบปวย” ซงตนทนทเกดขนจากการเจบปวยนนจะเกดขนเสมอทงในกรณท

มและไมมการลงทนทางสขภาพ

หากเราแทน “ตนทนการลงทนในสขภาพ” ดวย “I” และ “ตนทนท

เกดขนจากการเจบปวย” ดวย “C” จะไดวา เมอไมมการลงทนในสขภาพ

จะได I = 0 และแทน “ตนทนทเกดขนจากการเจบปวย” ดวย “C0” แต

ในกรณทมการลงทนทางสขภาพเพอท�าใหตนทนทเกดขนจากการเจบปวย

ลดลง แทน “ตนทนการลงทนในสขภาพ” ดวย “I1” และ “ตนทนทเกดขน

จากการเจบปวย” ในกรณมการลงทนทางสขภาพ ดวย “C1” ดงนน การใช

ทรพยากรเกยวกบสขภาพรวมจะลดลงกตอเมอ “C0 > C1 + I1” แตเนองจาก

ตนทนรวมเกยวกบสขภาพทเกดขนในกรณทมการลงทนทางสขภาพไมวาจะ

เปนการปองกนหรอสงเสรมสขภาพ อาจจะมากกวาตนทนรวมทใช ในการ

รกษาความเจบปวยทเกดขนในกรณทไมมการลงทนทางสขภาพเพอใหม

สขภาพดในภายหลงได จงไมแนวาการลงทนทางสขภาพจะเกดความคมคา

ในแงของการลดการใชทรพยากรเสมอไป

ยงไปกวานน หากเราขยายขอบเขตของนยามความคมคาใหกวาง

ขวางกวาทรพยากรทใชใหครอบคลมไปถงผลลพธทางสขภาพทเกดขนอนน�า

มาสเวลาทมสขภาพด การวเคราะหความคมคาของการลงทนในสขภาพจะม

24 หลกเศรษฐศาสตรสาธารณสขเบองตน

ความซบซอนมากยงขน การพจารณาประเดนเรองความคมคาของการลงทน

ทางสขภาพเหลานเพอเปนการชใหเหนถงความส�าคญของการมเครองมอท

สามารถชวยในการประเมนความคมคาของการลงทนในสขภาพ โดยเฉพาะ

ในกรณทตองมการเปรยบเทยบระหวางทางเลอกการลงทนตางๆ เพอใหการ

ตดสนใจใชทรพยากรนนมประสทธภาพสงทสด

1.6 เศรษฐศาสตรคออะไรมผทใหค�าจ�ากดความของค�าวาเศรษฐศาสตร (Economics) ไว

มากมาย หนงในนยามนนถกให โดย พอล เอ. แซมมวลสน (Paul A.

Samuelson) นกเศรษฐศาสตรชาวอเมรกน เจาของรางวลโนเบล ซงได

นยามไววาคอ “การศกษาเกยวกบคนและสงคมทม การเลอก ทงทเกยว

และไมเกยวกบการใชเงน เพอจดการน�า ทรพยากรในการผลตทขาดแคลน

ไปใช ใน ทางเลอก ตางๆ” [7] ซงจากนยามดงกลาวนมประเดนทนาสนใจ

เกยวกบเศรษฐศาสตรอย 3 ประการคอ การเลอกหรอการตดสนใจ (Choosing

or Making Decision) ทรพยากรในการผลตทขาดแคลน (Scarce

Resources) และทางเลอก (Alternatives)

1.7 การเลอกหรอการตดสนใจ

การเลอกหรอการตดสนใจเปนกระบวนการทเกดขนในทางการแพทย

ตลอดเวลา โดยผเลอกหรอผมอ�านาจตดสนใจ (Decision Makers) ในแต

ละสถานการณอาจแตกตางกน เชน ในกรณของการรกษาผปวยทมารบ

บรการทสถานพยาบาล ผมอ�านาจตดสนใจหลกยอมหลกไมพนแพทยผ

รกษาซงเปนหลกในการตดสนใจในการประเมนอาการและเลอกวธการดแล

รกษาผปวย (Making Clinical Decision) โดยใชขอมลตางๆ ทรวบรวมได

บทท 1 เศรษฐศาสตรกบการแพทยและสาธารณสข 25

ประกอบการตดสนใจ การตดสนใจทเกยวของในการรกษาผปวยนนมหลาย

สวน อาทเชน การสงตรวจเพอใหไดขอมลเพมในการวนจฉยโรค การวนจฉย

การวางแผนการรกษา การสงตอและการตดตามอาการ เปนตน ซงการ

ตดสนใจแตละสวนอาจมความคาบเกยวเปนผลตอเนองกบการตดสนใจ

สวนอนได ดงนน หลกเกณฑในการพจารณาเพอใช ในการตดสนใจจงเปน

เรองส�าคญเพอใหการตดสนใจโดยเฉพาะในดานการแพทยเกดประโยชน

สงสด

แตกอนทจะกลาวถงหลกเกณฑการตดสนใจทางการแพทย เรามาท�าความเขาใจเกยวกบการตดสนใจเพมเตมสกเลกนอยจากเกม “วงลอน�าโชค” กนกอน

เกมวงลอน�าโชค (Wheel of Fortune) มกตกาดงน

1. ผเลนจะเลอกเลนเกมใดเกมหนงไดเพยงเกมเดยว ระหวาง “เกมท 1” กบ “เกมท 2”

2. การเลนเกมท 1 และเกมท 2 ใชวธเดยวกน โดยส�าหรบการเลนแตละครงจะท�าโดยการหมน วงลอทมแถบสด�าและสขาวอย โดยวงลอมโอกาสทจะออกแถบสด�าและสขาวเทาๆ กน รางวลของเกมท 1 และ 2 ดงปรากฏในรปท 1.6 นนคอ

ศาสตรกบขนมเคก

มค�ำกลำวเปรยบเทยบควำมหมำยของศำสตรตำงๆ กบกำรผลตและแบงขนมเคกไววำ

“เศรษฐศาสตร (Economics) เปนกำรผลตขนมเคกใหมชนใหญทสด จำกวตถดบทมจ�ำกด”

“ความเทาเทยม (Equality) เปนกำรแบงขนมเคกออกเปนชนขนำดเทำๆ กนใหทกคน”

“ความเสมอภาค (Equity) เปนกำรแบงขนมเคก โดยพจำรณำตำมผกนแตละคนเพอใหรสกอมเทำๆ กน (ชนอำจใหญไมเทำกน เชน คนตวใหญไดมำก คนตวเลกไดนอย)”

“การเมอง (Politics) เปนกำรอธบำยเพอใหทกคนทไดรบแจกขนมเคก รสกวำชนทตนไดใหญทสด”

ดร.นพ.วน เตชะเคหะกจ

หลกเศรษฐศาสตรทนำมาประยกต ใชในการตดสนใจจดสรรทรพยากร เพ�อตอบสนองตอความตองการ บรการสขภาพทเพมขนอยางรวดเรว ภายใตทรพยากรทมจำกด

หลกเศรษฐศาสตรเบองตนสาธารณสขเบองตน

Principles of Basic Health Economics

หลกเศรษฐศาสตรสาธารณสขเบ องตน

เศรษฐศาสตร-เศรษฐศาสตรการแพทย

เศรษฐศาสตร-เศรษ

ฐศาสตรการแพทย

ดร.นพ.วน เตชะเคหะกจ

ผ ให บรการทางการแพทยหลายคน อาจเคยมประเดนคาถามเกยวกบประสทธภาพในการตดสนใจเลอกใหบรการสขภาพกบผปวย เชน “การใหยา ลดความดนโลหตตวทมราคาแพงกวา จะมผลดกวายาตวทมราคาถกหรอไม” “โครงการปองกนภาวะอวนในเดกนกเรยน จะกอใหเกดผลดตอสขภาพในระยะยาวคมคากบเงนทลงทนไปหรอไม” แลวเราจะมวธการคดทชวยในการตดสนใจกบคาถามเหลานอยางไร

หนงสอเลมนจะชวยตอบคาถามดงกลาว โดยใชหลกการทางเศรษฐศาสตร ซงเปนเคร�องมอทชวยในการตดสนใจเร�องประสทธภาพ โดยเนอหาจะเรมตงแตความเขาใจเร�องพฤตกรรมการตดสนใจ ทรพยากรอนมจากด และการเปรยบเทยบระหวางทางเลอก อนเปนพนฐานของวชาเศรษฐศาสตร นอกจากนยงครอบคลมถงลกษณะของสนคาบรการสขภาพ ความหมายของประสทธภาพ การประเมนความคมคาทางเศรษฐศาสตร และยงเช�อมโยงถงระบบหลกประกนสขภาพในบรบทของประเทศไทยอกดวย

เรยบเรยงดวยภาษาทเรยบงาย เพ�อจะไดไมจากดผอานเพยงแคเฉพาะบคลากรการแพทยและสาธารณสข และผมพนฐานทางเศรษฐศาสตรเทานน แตยงเหมาะสาหรบนกเรยน นกศกษา ตลอดจนถงบคคลทวไปทสนใจในเร�องนอกดวย

หลกเศรษฐศาสตรสาธารณสขเบองตนPrinciples of Basic Health Economics