Prikazi Pz·ilozi. 33, Sara.jevo. 2004., str. 277-357.

Srbija и modernizacijskim procesima 19. i 20. veka. (З) Uloga elita, Beograd, 2003, str. 276.

Treca sveska izdata u sklopu projekta S1·Ьija и modemizacijskim pюcesima 19. i 20. veka пastavlja parcijalпi pristup dшge sveske i posveceпa је eliti, dr·ustveпom slo­ju cije је izrastaпje kao i politicka, privredпa i kultuma uloga јеdап od пajmjeroda­vпijih sigпifikatora modemizacije drustva. Mada mnogobmjпi istrazivaci Instituta za noviju istoriju Sгbije nisu vise па okupu, ostalo је oko ovog pшjekta "istгazivacko je­zgш" od sedam autorica (Latiпka Perovic, Dubravka Stojaпovic, Branka Prpa, Olive­гa Milosavljevic, Radшila Radic, Olga Popovic-Obradovic, Vesna Matovic), koje је "ро logici da fuпkciju stvaгa огgап" nastavilo sa istгazivaпjima i poпudilo пovi zbor­nik naucпoj i stгucnoj javпosti. Mada bez podгske iпstitucije sto је istovl'eшeпo i vrli­na i mапа, ova ekipa је па ја vila је i sljedeCi zbomik pod nazivom Dete i njegov svet и dm.§tvu, pozivajuCi u svoj krug nove sat-adnike.

Mada malobrojan krug, ipak је uspjesno obuhvatio cijeli пavedeni peгiod i doveo nas proЬlematikom elite do пajnovijeg doba i uspostavljajuCi vezu pгoslosti sa sada­snjicom ро ko zna koji put posvjedocio о besmrtnosti i neгaskidivosti ove veze. Isto­vгemeпo, uvjeгio nas da пeprekidno i ponovno ovladavanje "drukcije" pгoslosti opi-a­vdava smisao poziva istoricю-a i dao aгgшnente о mijenjaпju, mada spoгom, svijesti i podstice nas u пaporu da se suprotstavimo svjesпom oпesposoЬ!javanju u korist ide­ologija, гeligija, пасiја, dl"zave, ра i partije.

U svim tekstovima kategшijalпi sisteш u I"ekoпstrukciji pl"Ocesa modeшizaci­je i analizi politickЉ vrijednosti, pravaca i ciljeva elite at1ikulisan је savrseno јаsпо i predstavlja posebпu vi"ijednost za pocetnike istrazivace ovog mпogostшkog pmcesa prelaza iz patrijai"halпosti i tгadicionalizma u оtvшепо, modemo dгustvo.

S obziгom па slozenost pюЬ!ematike koju sadгzi svaki pi"ilog ovog zbomika, u ovom pr·ikazu се se ponuditi samo nesto od tog tematskog, idejпog i kritickog bogat­stva beogradskih istoгicarki iz istoi"iografskog kruga SI"pske opozicioпe iпteligeпcije .

U svom pi"ilogu Milan Рiгосапас- zapadnjak и Sгbiji 19. 11eka Latinka Peгovic govoгi о slicпosti ruske slovenofilsko-zapadnjacke koпtorveгze i glavne kontгoverze srpske intelektualne tгadicije, iZI"azeпe kao гusofilstvo i austrofilstvo u sedamdesetim godinama 19. vijeka, а koju опе sadгze u odпosu pi"ema Evropi i njenim vrijednosti­ma. U srpskom slucaju konti"avel'zu odlikuje tendeпcUa оЬпаv!јапја i pi"isutnost u sa-

330

Prikazi Prilozi. 33, Sarajevo, 2004., str. 277-357.

drzaju svih paгtijskih pregrupjsavanja- radikala i naprednjaka, liЬet-ala i socijalista. Izmedu Austrije kao paradigme Zapada ј neprosvijecenog, alj mnogob!"ojnog i tjme znacajnog narodnog korpusa kl"etale stJ se politicke i ideoloske rmeze suprotstavljenih stranaka. КЈ:оz sudblnu Milana Piгocanca (1807-1897), advokata, profesioпalno veza­nog za mnoge institucjje i povremenog clana vlada srpske di.Zave, jednog od osnivaca i nesumnjivog ideologa Srpske naiodne stranke, nepotkupljive licnosti ро pitanju sta­va о putevima razvitka mlade dгZave, autшicaje pokazala svu kontraverznost, kгivu­davost i neizvjesnost piocesa modeшizacije i njenog uspjeha u srpskom drustvu. Pi­sac nekoliko rasprava, clanaka i sacuvanog licnog dnevnika, koji odaju jzuzetno obra­zovanje i pravnicku temeljitost, vjerovatno је bio izolovan u drustvu u kome vlada "nedostatak sirokih zamisli (iz kojih) proizilazi potpuna nemoc da se ocuva plan ce­line" i cije misljenje prema narodu nije Ьilo nimalo laskavo, jer "oskudevaju uslovi za disciplinu drzavnu koja daje narodima mogucnosti da obrazuju i utvrde svoj drza­vni zivot". Istoriografska margina]jzacya ove izuzetne licnosti govori о tome da liЬe­ralna misao nije nasla svoju primjenu u podrsci procesu modernizacije srpskog drus­tva upravo zbog гacionalnog i kritickog stava prerna ukorijenjenoj ideji о oslobodenju i ujedinjenju u srpskom narodu. Mimo njegovih prijedloga izrazenih nizom moder­nih zakoпa, u istoriografiji nazvanih "revolucijom odozgo", pravac dшstvu је trasiran mobllizacijom naroda i njegove "narodne inteligencije", cime је "u sustini zadrzala tip prirnitivne, modemo nepotpuno organisane drzave, sa nesavгsenim organima za rad u svakom pravcu" i bez mogucnostj vodenja samostalne politike. Svojim stavovi­ma, aktuelnim ј pюvokati vnim i danas, liЬeralni demohata Pecanac nije ocrtao sta­nje samo patrijarhalnog srpskog dгustva kгajem 19. vijeka, nego i svih drustava, naci­onalnih kolektiva u svoш ok.гuzeпju i pruzio model za пjihovu istorijsku aпalizu.

U tom srnislu, ideja teksta Dubt-avke Stojanovic Recepcija ideala slobode, je­dnakosti i bratstl'a kod srpske elite pocetkom 20. veka је pruzitj analjzu u istorjografi­ji zablljezenog perioda "liЬeralne monarhije", "moderne parlamentarne drZave" u pr­voj deceпiji 20. vijeka i provjeriti osnove mita о "zlatnom dobu srpske demokl"atije". Definisuci pojmove demokl"atjje, politicke kultш-e, elite te tradicionalizma i moderni­zacye, а prveпstveпo jdeale slobode i jednakosti, autorica је pгatila proces гесерсiје politickih ideja sa Zapada и tгadicionalпom srpskom dшstvu. AnalizirajuCi ро stavo­vima netipicnog Skerlica, samostalce i kontraveгzne radikale uocila је da su i sama retorika i novi diskurs stvorili k.limu koja је pruzila mogucnost za modemizacijska strujanja u tгadicionalпom drustvu i па taj nacin dala osnovnu kaгakteristiku i sustinu kontraverze izmedu modernog i tradicionalnog - paralelno prisustvo. Tradicionalni sistem i obrasci politickog misljenja su izjednacavali demokratiju sa drustvom soci­jalno jednakih, lisenih razlika, sto је imalo snazno upOI"iste u srpskom agrarnom i pa­tгijarhalnom drustvu, za гazliku od evropskog stava о jednakosti kao konceptu odsu-

331

LJ

Prikazi Prilozi. 33, Sarajcvo, 2004., str. 277-357.

stva klasne diskriminacije i prиzanjи jednakih sansi и stvorenom sistemи, sto је stva­t-alo иtisak daje SrЬija imala prednost и socijalnom smislи, te se ciniJo razloznim opi­ranje modeшizacijskim tokovima. Opreznost elite и politickim programima oboje­nim modeшizacijskim иplivima mogla Ьi se razиmjeti i zbog prisиtnog podozrenja nai"oda prema njoj, skolovanoj и inostranstvu. Jednako kao ideja demokratije i ide­ja slobode је imala svojи verz~jи и srpskom drиstvи. Gar-ant slobode је Ьiо kolektiv, а sloboda pojedinaca је Ьila njemи podredena i zbog toga odricanje pojedinacne slo­bode и korist nacionalnog kolektiviteta је Ьilo ne samo pozeljno nego i оЬаvеzијисе. Time је osnov politickog rnisljenja izt"aren и prioritetи nacionalne slobode i egalitar­nog modela jednakosti, cime se izt"aiavalo nepovjet·enje prema demokratiji i iskaziva­la hijeшrhija vrijednosti и kojoj је nacionalno zaиzimalo vodece mjesto i nipodasta­vala hijerarhija vrijednosti kоји је posjedovala modeшa demokratska matrica.

Ovo skretanje sa риtа modeшizacijskih procesa obradila је Branka Prpa и svom tekstи Neuspjesпi гeformisti. Srpski iпtelektualci и Kraljevini S1·ba, Њ'Vata i Slove­naca (1918-1929). Mada i sa nakanom da se obezЬijedi drиstveni progres, sto је Ьila proklamovana ideja pred medиnat·odnom zajednicom, foпniranje jиgoslovrnske dr­iave је trebalo da donese и prvom redи rjesenje nacionalnog pitanja sa Cijom se rea­lizacijom oeekivalo tjesenje i svih ostalih proЬiema. Ali, drzavno иredenje је posta­lo izvorom svih kriza novostvorenog poretka koja је sve veCim zamahom odиzima­la snagи politickim strankama и borЬi za prevlast. U toj mjeri da sи postali ravno­dusвi prema projektи ekoвomskog razvoja drиstva i ргеша organizaciji administrati­vвog aparata и funkciji promovisanja i иcvrscenja pt-avnog pШ'etka. Ono sto nije vi­djela politicka klika иoeili sи Vl'lo lako iвte]ektиalci, ali nemoeni kao i jиgoslovenski privrednici nisи mogli samostalno djelovati niti иticati na negativne posljedice poli­tickih kretanja koja sи иsmjerila svoje djelovanje i citavo drustvo gotovo iskljиcivo samo na nacionalne proЬieme, zanemarиjиCi pOl'ed ostalog i prosvjetnи i zdt-avstvenи politikи, kao i sиstinski odnos izmedи obrazovanja i I"azvoja drиstva и ciljи poboljsa­nja kvaliteta zivljenja. Тоkош ovog meduratnog perioda tradicionalizam i modemost sи se sиkoЬili i na toj osnovi te sи se "stvarali i razgradivali savezi iпtelektиalni11 i po­litickЉ elita, ali sи, sto је mnogo vaznije, krize modeшe Ьile dнboke i opasne i svaki put fatalne zajиgoslovenskи drzavи".

О istovremenom, paralelnom i iskljиcиjиcem postojanjи tradicije i modemizma tokoш kojeg је и jednom иcitan patriotizam, а и drиgom пacionalna izdaja, govo­ri Olivera Milosavljevic и svom tekstи Elitizam и пагоdпот rulzu. Preciznom i Ьe­skomprornisnom analizom аиtогiса dolazi do predmeta svog interesa, и medиsobnom odnosu ove dvije kategШ'ije, te stavlja и fokиs svojih razmisljanja stereotipe о naci­ji, njihovи иlоgи и vrijeme nacionalnЉ mobilizacija, te spt·ege intelektualne i politi­cke elite и ciljи zadoЬijanja politicke moci i oЬlikovanja politickih zahtjeva и skladи

332

Prikazi Pгilozi, 33. Sm-ajevo, 2004., stг. 277-357.

sa "voljom i potrebama naюda". PolazeCi od sћvatanja nacije kao Ol'ganske tvorevine predstavnici nacionalistickog koncepta su svoje ideje zasnivali na autenticnom i ne­promjenjivom oЬliku nacije koja irna svoj kontinutitet, iz cega proizilazi antiindividu­alisticki koncept u odnosu na njegove p1·ipadnike i istovremeno postojanje nepromje­njive nacionalne elite, te centralizma kao "p1·irodпog oЬlika uredenja za Srbe".

"Verska elita i modemizacija- teskoce pnJnalaienja odgovora" naziv је teksta Radmile Radic u kojem se govori о odnosu Srpske pravoslavne crkve prema moder­nizaciji. Sa stvaranjemjugoslovenske driave SPC је prestala da bude identifikovana sa politickom istorijom sгpskog naroda а sve manje i sa njegovom dt·ustvenom isto­rijom, za razliku od prethodih vremena kad је crkveni nacionalizam podt-azumijevao mnoge aktivnosti koje su crkvu pretvorile u produzetak drzave ili vjerski izraz nacije i kada su granice eparћija postale istovjetne sa nacionalnim. Pravoslavno svestenstvo је ucestvovalo u pm:Щskim borbama tokom i 19. i 20 vijeka, а neki od njih su imali stav daje do raskola u samim redovima svestenstva doslo u drugoj polovini 19. vije­ka i to bas na pitanju modemizacije koja је uticala na stepen religioznosti kod vjeшi­ka. Nakon prvog svjetskog rata prviћ desetak godina se SPC oporavljala od ratnih ra­zaranja i ne ulazi odmah u politicki zivot, mada sada u пmogovjerskoj driavnoj za­jednici poCinje da osjeca guЬitak vlastitiћ pozicija. Jaz koji se stvorio izmedu srpske inteligencije i crkve svetosavljem se pokusao premostiti, а do izvjesnog zЬljzenja је crkva pokusala doci ј dogadajima projzvedenim nakon Konkordata. Nakon drugog svjetskog rata nova vlast је trebala kooperativnu crkvu, siromasnu, ovisnu i nadziгa­nu sto је SPC ucinilo izolovanom i potpuno nespreпmom za svaku vrstu prilagooava­nja i osavt·emenjivanja. Medutim, osamdesetih godina se vidjelo da se Cikva lako po­vezala sa napustenim simbolima i vrijednostima i IeћaЬilitujuCi se postala jedan od kljucnih cinilaca danasnjih dгustvenih zЬivanja, zajedno sa predstavnicima politickog estaЬlismenta.

Simptomaticnu sliku nudi i analiza Olge Popovic-Obгadovic u tekstu Vojna eli­ta i civilna vlast и Sгbiji Ј 903-Ј 914 godine ро kojoj је tesko naCi "i jedan t·ezim u ko­jemje ptimat civilne nad vojnom vlascu Ьiо neupitan. Naprotiv, aktivna uloga vojske u politici pokazuje se kao konstanta modeгne istorije SгЬiје i Jugoslavije i predstavlja jedno od njenih najmaгkaпtnijiћ oЬelezja." Kшisteei teпninoloski sklop "'demokra­tizovani' vid rnilital'izma" autorica objasnjava siгoku podi"sku koju vlast, inteligencj­ja i javnost daju vojnim kl'ugovima u vremenu tokom kojeg је doslo do uspjesne rea­lizacije srpskil1 teritorijalпih pietenzija i do "zlatnog doba" srpske demokratije. Ovi­snost kralja i political'a гadikalne stranke о zavjerenickom kl'ugu Ьilaje konstanta sve do balkanskih ratova kadaje autoritet vojske postao nemjerijiv i ona nakon toga fun­kcionise kao vanustavna politicka snaga i kao takva ulazi u Pt·vi svjetski гаt.

Ljepsi oЬlik sukoba tradicije ј moderne se moze pratiti u tekstu Vesne Matovic

333

Prikazi Prilozi, 33, Saraje\•o, 2004., str. 277-357.

Knjizevnost srpskog modemizma i patrija~1zalno ifolklorno nasleae. Otvoreno nacio­nalno pitanje, uv~ek prisutan patrijaihalni obrazac sa svojim vrijednostima, kolektivi­sticka svijest, epski duh, knjizevna tradicija - sve su to Ьile prepreke idejama moder­nizma, evropske dekadenc~e. sto su poetske duse pokиsavale da pomire i stvore svo­je vlastite sisteme, pri cemu sи и prozi Ьili daleko sporiji nego и poeziji.

Entиzijazam autorica neka Ьиdе zarazan za citaoce, а naroCito za istrazivace. •

Sonja Dujmovic

...................... о ••••• о ••• о ••• о о. о ••••• о •• ••••• ~ ••••• о о о ••• •••••••• • •••••••••• о •• ••••••••••••• о • о • ••••• о о ••••• 1 1 • о ••••

Smail Cekic: Revolucionarni rad КРЈ и vojsci Kraljevine Jugoslavije. - Sarajevo: Kult В, 2004; str. 958.

U vгemenu kada se nove postkomunisticke drustvene elite sve vise odvajajи od intel'esa za teme о radnickom i komиnistickom pokretu, а nizi socijalni slojevi, kako se Cini, sve cesce se sa nostalgijom prisjecaju mirnoga komиnistickoga doba, Smail Cekic, historicar poznat ро nizu knjiga о ratnim zloeinima u Bosni i Hercegovini to­kom Drugog svjetskog rata, te о zlocinima иCinjenim tokom rata i agresije koпcem 20. stoljeca, objavljиje fascinirajuce oЬimnu knjigu о temi za kоји Ьi malo ko, upra­vo zbog onoga ро сети је Cekic zauzeo poprilicno visoko mjesto u historiograf­skoj znanosti, ocekivao da је obl'adi bas on. Medutim, odmah nakon Ьlizeg definira­nja predmeta istrazivanja otkriva se sva zпanstvena opravdanost bavljeпja ovom te­mom, а nakon citanja knjige, s obzirom na iscrpnи argument:J.ciju iznesenih stavova, jasno se potvrduje njezin visok znanstveni domet. Pokazиje se da n~e slucajna Ceki­ceva temeljitost, toliko uocljiva u njegovim kasnijim djelima. Cinjenica da ova knji­ga predstavlja doktOl'sku disertaciju, sama ро seЬi nagovjestava ozЬiljnost metodo­loskog i sadizinskog pristиpa. Fondovi i zЬirke sacuvani u deset arhiva, bt·ojna obja­vljena arhivska grada, sjecanja, pel'iodika i 171 ЬiЬliografska jedinica dostupne lite­ratшe - Cine osnovu па kojoj је Cekic istkao ovu knjigu. Podijeljena u deset pogla­vlja, ona na sveobuhvatan nacin nastoji odgovoriti na pitanja иloge jedne politicke partije, koja је najznacajniji dio svoga djeloviшja и razdoЬlju izmedu dva svjetska rata djelovala u ilegali, u funkcioniranju tako vazne institucije, kakvu ро Ьezbjednost i opstanak svake drzave predstavlja vojska. Uz to, Cekic svoja istrazivanja иtјесаја КРЈ na zЬivanja u vojsci smjesta u znatno sire istrazivacke okvire, pюmatrajuci to

334