?Л-纛隙좨 城惚菴?ы ?의А? ?開膿? 答횹털騎瑙rmebrk.kz › journals › 917 › 29657.pdf · 2015-03-16 · Зеландии, Республики Корея, США

ISSN 1563-0226 Индекс 75867, 25867

ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТI

ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ

* ШЫҒЫСТАНУ СЕРИЯСЫ

КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ

ВЕСТНИК КазНУ

* СЕРИЯ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ

АЛМАТЫ № 2 (51) 2010

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ

1-БӨЛІМ. ТАРИХ - РАЗДЕЛ 1. ИСТОРИЯ

Ауган М.А. АРФ – РЕГИОНАЛЬНАЯ ОРГАНИЗАЦИЯ ПО МЕРАМ ДОВЕРИЯ И БЕЗОПАСНОСТИ В АТР: ИСТОРИЯ И ИНСТИТУЦИОНАЛЬНАЯ ОСНОВА…………………………………………………………………………….. 3 Кудайбергенова Р.Е. ДВУСТОРОННИЕ НАУЧНЫЕ СОГЛАШЕНИЯ КАК ОСНОВА ДЛЯ РАЗВИТИЯ КАЗАХСТАНСКО-ЮЖНОКОРЕЙСКОГО НАУЧНОГО СОТРУДНИЧЕСТВА……………………………………………………………….. 7 Сауырбаев А. Ж., Исаева Г. ҚЫТАЙДАҒЫ ҰЙҒЫР МӘСЕЛЕСІ........................................................................ 10 Самаев А. КАЗАХИ В СОСТАВЕ РЕСПУБЛИКАНСКОГО КИТАЯ. ПЕРИОД ГУБЕРНАТОРА ШЭН ШИЦАЯ…………………………………………………… 16 2- БӨЛІМ. ФИЛОЛОГИЯ - РАЗДЕЛ 2. ФИЛОЛОГИЯ Абдрахманова А. А. СУН ДӘУІР ӘДЕБИЕТІНДЕГІ «ЦЫ» ЖАНРЫ………………………………..… 20 Абдурақын Н. ҚАЗІРГІ ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ ЫРЫҚСЫЗ ЕТІСТІ СӨЙЛЕМ…………............... 24

Алсабеков М. У. ИСЛАМСКИЕ ИДЕИ И МОТИВЫ В УСТНОМ ТВОРЧЕСТВЕ КАЗАХОВ… 25 Анипина А.К.

ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ «了» СУФФИКСІ МЕН МОДАЛЬДІ КӨМЕКШІ СӨЗ

«了»-ДІҢ ҚОЛДАНЫЛУ ЕРЕКШЕЛІГІ…………………………………………… 29

Арымбекова Ш.Ж ҚЫТАЙ ПУБЛИЦИСТИКА ТІЛІНДЕГІ КОНСТРУКЦИЯЛАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ…………………………………………………………………… 31 Ахмет К.С. СӘБИТ МҰҚАНОВТЫҢ ҚЫТАЙ ЕЛІНЕ САПАРЫ…………………………… 35 Буранбаева Г. К. ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ КҮРДЕЛІСӨЗДЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТҮРЛЕРІ МЕН ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ…………………………………………………………….. 38 Данахунов Я. К ВОПРОСУ ГЕНЕЗИСА ЖАНРА ХАДИСОВ…………………………… 42 Жолдасова Э.М. ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА АРАБСКИХ УСТОЙЧИВЫХ СЛОВОСОЧЕТАНИЙ НА РУССКИЙ ЯЗЫК……………………………………… 45

Зарегистрирован в Министерстве

культуры, информации и

общественного согласия Республики Казахстан,

свидетельство №956-Ж от

25.11.1999 г. (Время и номер первичной

постановки на учет - №766 от

22.04.1992 г.)

Редакциялық алқа:

Алдабек Н.А (ғылыми редактор)

2674167,

Надирова Г.Е (ғылыми

редактордың орынбасары),

Көптілеуова Д.Т. (жауапты

хатшы) 2 674649,

Күмісбаев Ө.К. Ким Г.Н.,

Авакова Р.А. Балақаева Л.Т.,

Батпенова З.С., Ем Н.Б.

Атабай Б.А.

Вестник КазНУ

Серия Востоковедения

№2 (51)

ИБ №4812

Подписано в печать 04.05.10.

Формат 90 х 110 1/8.

Бумага офсетная № 1.

Печать офсетная. Уч.-изд.л.7.75

Тираж 500 экз. Заказ №239 .

Цена договорная. Издательство

«Қазақ университетi» Казахского

национального университета

имени аль-Фараби.

050040, г.Алматы,

пр.аль-Фараби, 71, КазНУ,

тел. 377-33-32, 377-33-31.

Отпечатано в типографии

издательства «Қазақ

университетi»

2 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010

Исаев Ә.Ү. ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ ИДИОМАЛАР…………………………………………………………........................................….……….48

Кенжекеева Д.М. АСТАРЛЫ СӨЗДЕР (СЕХОУҮЙ) ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ...........................................................................................52 Күмісбаев Ө. К., Ермекбаева Б. ЖЕМІС-ЖИДЕКТЕРДІҢ ПАРСЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНДЕГІ КӨРІНІСІ................................................................................55

Күмісбаев Ө.К., Сүлейменова Ж. ҚУАНДЫҚ ШАҢҒЫТБАЕВ АУДАРМАСЫНДАҒЫ ОМАР ҺӘЙЯМ РУБАИЛАРЫ................................................................58 Қансейітова Э. Ж. ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ СҮЛЕЙМЕН БЕЙНЕСІ.....................................................................................................................60 Маулет Б. ҚЫТАЙ ТІЛІН САПАЛЫ ОҚЫТУДЫҢ ТИІМДІ ӘДІСТЕРІ..........................................................................................................64 Молгаждаров Қ.К. ОРТА ҒАСЫР ТІЛІНДЕГІ КӨМЕКШІ СӨЗДЕРДІҢ ЗЕРТТЕУ БАРЫСЫ....................................................................................66 Молотова Г.М. ОБРАЗ ПОМОЩНИКОВ ГЕРОЯ В ФОЛЬКЛОРЕ НАРОДОВ ВОСТОКА И ЗАПАДА .............................................................70 Молотова Э. М. СПИСКИ «ТАЗКИРА-ЙИ БУГРА-ХАН»...........................................................................................................................................75 Муталова Г.С. К ВОПРОСУ О СООТНОШЕНИИ УСТНОЙ И ПИСЬМЕННОЙ ТРАДИЦИЙ В АРАБСКОМ ЭПОСЕ..................................80 Насырхан Б. ҚЫТАЙША-ҚАЗАҚША АУДАРМАДАҒЫ СИНОНИМ СӨЗДЕРДІ ТАҢДАП ҚОЛДАНУ МӘСЕЛЕСІ................................83 Сатыбалдина Д. ОСОБЕННОСТИ МАРОККАНСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ НОВЕЙШЕГО ВРЕМЕНИ И МЕСТО ХАННАСЫ БАННУНЫ В НЕЙ (РАССКАЗ «ВРЕМЕННОЕ ОДИНОЧЕСТВО»).................................................................................................................................87 Сауданбекова Ш.Т. ЖАПОН ТІЛІНДЕГІ ТҰРАҚТЫ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ...................................................................................92 Саурықов Е.Б. ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ ҮСТЕУЛЕРДІҢ ӨЗГЕ СӨЗ ТАПТАРЫМЕН СИНТАКСИСТІК ҚАТЫНАСЫ.....................................96 Тулеубаева С.А. ОБ ИЗУЧЕНИИ ПАМЯТНИКОВ ПИСЬМЕННОСТИ ВОСТОКА В КАЗАХСТАНЕ (ЛИНГВОИСТОЧНИКОВЕДЧЕСКИЙ АСПЕКТ)................................................................................................................................................................................................98 Умбаева Г. ТІЛ ОҚЫТУДА ЗАМАНАУИ АҚПАРАТТЫҚ ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ......103 Шадкам З. СӨЗ БАСЫНДА ЭТИКЕТТІК ҚЫЗМЕТ АТҚАРАТЫН БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛ-ТӘСІЛДЕР.................................................106 Юсупов Н.Ш. ПРОБЛЕМЫ СТИХОТВОРНОГО ПЕРЕВОДА КАСЫДЫ «АЛЬФИЯ» ИБН МАЛИКА..........................................................109 Якши М.З. ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ АРАБ СӨЗДЕРІНІҢ ДАУЫСТЫЛАР ҮНДЕСІМІНЕ СӘЙКЕС ҚАЛЫПТАСУЫ...113

Авторлар туралы мәліметтер.....................................................................................................................................116

Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 3

1 - б ө л і м

Т А Р И Х

Р а з д е л 1 И С Т О Р И Я

М.А. Ауган АРФ – РЕГИОНАЛЬНАЯ ОРГАНИЗАЦИЯ ПО МЕРАМ ДОВЕРИЯ И БЕЗОПАСНОСТИ В АТР:

ИСТОРИЯ И ИНСТИТУЦИОНАЛЬНАЯ ОСНОВА

Поддержанию мира и стабильности в АТР,

углублению региональных интеграционных связей способствуют с одной стороны улучшение отношений между ведущими держа-вами региона, с другой стороны набирает силу конструктивное многостороннее взаимодействие в рамках региональных организаций.

Данная статья посвящена изучению деятельности и институциональной основы Регионального форума АСЕАН (АРФ), история которой раскрывает процесс налаживания на регулярной основе многостороннего диалога в сфере политики и безопасности в регионе.

Инициатива создания организации принадлежит странам АСЕАН. На совещании министров стран Ассоциации в Сингапуре в 1993 году было принято решение о создании Регионального форума АСЕАН (АРФ). Первое заседание Региональный форум АСЕАН провел 25 июля 1994 года в Бангкоке с участием партнеров по диалогу, консультациям и наблюдателей. В столице Таиланда встретились министры иностранных дел 6 стран-членов АСЕАН (Бруней, Индонезия, Малайзия, Сингапур, Таиланд, Филиппины), 3 наблюдателей в АСЕАН (Вьетнам, Лаос, Папуа-Новая Гвинея) и так называемых диалоговых партнеров – Австралии, ЕС, Канады, Новой Зеландии, Республики Корея, США и Японии, а также «консультативных партнеров» – России и Китая. Ныне число участников АРФ возросло до 27 за счет вхождения в организацию Бангладеш, Индии, Камбоджи, КНДР, Мьянмы, Монголии, Пакистана, Шри-Ланки, Восточного Тимора. Основными целями АРФ являются налаживание конструктивного диалога и

проведение консультаций по вопросам политики и безопасности, представляющим общий интерес и вызывающим обеспокоенность, и внесение существенного вклада в укрепление доверия и превентивной дипломатии в Азиатско-Тихоокеанском регионе /1/.

На министерской встрече в Сингапуре отмечалось растущая роль региона в современных международных отношениях. Вместе с тем указывалось на имеющиеся различия культурного, этноконфессионального и исторического характера, отсутствие достаточного опыта сотрудничества. Новая организация должна дать ответы на основные вызовы, стоящие перед регионом. Во-первых, необходимо признать, что быстрый экономический рост в АТР может сопровождаться усилением конкуренции и привести к конфликту экономических интересов стран региона. Во-вторых, регион отличается неоднородностью. В-третьих, в регионе существуют нерешенные территориальные проблемы. Любой из этих вызовов может подорвать стабильность и процветание региона.

Задачами АРФ в ближайшем и отдаленном будущем являются решение этих потенциальных проблем со всеми заинтересованными сторонами на основе постепенного и системного подхода.

В соответствии с целями Форума в 1995 году была разработана «Концепция АРФ», которая должна была быть реализована в три этапа. Ключевыми положениями концепции являются выработка и внедрение мер доверия, развитие механизмов превентивной дипломатии и содействие урегулированию конфликтов в


регионе. В рамках налаживания мер доверия предусматривалось активно использовать и поощрять частые консультации и взаимные

контакты на высоком уровне для обеспечения предсказуемой и

конструктивной модели отношений. Во-вторых, разработка конкретных мер

доверия, таких, как предоставление информации военного и оборонного характера должностным лицам и публикации «Белых книг по вопросам обороны и контролю над вооружениями»; участие в Регистре ООН по обычным вооружениям; присутствие наблюдателей на военных учениях; обмены делегациями между военными учебными заведениями; проведение ежегодных семинаров для представителей оборонных ведомств по актуальным проблемам международной безопасности.

Процесс перехода от выработки мер доверия к превентивной дипломатии ускорился после завершения финансово-экономического кризиса. Опасения экспертов, что кризис может подорвать структуры региональной безопасности не подтвердились. Вопросы о дальнейших шагах АРФ стали темой последующих министерских встреч. Большинство участников АРФ считало целесообразным выработать концепцию, принципов и основных параметров превентивной дипломатии в АТР, опираясь на мировой опыт ее применения и учитывая особенности региона.

При разработке механизмов превентивной дипломатии руководствовались основными принципами Устава ООН и Договора о дружбе и сотрудничестве стран Юго-Восточной Азии 1976 года. Миссию по мирному разрешению споров и конфликтов могли возложить на председателя АРФ или специально назначенного представителя. Важную роль при выполнении посреднических функций играет региональный центр по снижению рисков в области безопасности. Были разработаны определение, понятие и принципы превентивной дипломатии АРФ. Определение миссии превентивной дипломатии оказалось достаточно сложным. Тем не менее превентивная дипломатия АРФ предусматривала: во-первых, чтобы потенциальные споры и конфликты между государствами не поставили под угрозу мир и стабильность в регионе; во- вторых, чтобы такие споры и конфликты не переросли в вооруженные столкновения; в-третьих, минимизировать воздействие таких споров и конфликтов на регион. Кроме того, придавалось важное значение разработке и соблюдению принятых кодексов и норм поведения, которыми регулируются отношения стран региона.

Нормы превентивной дипломатии состоят из 8 основных принципов:

- дипломатии (предполагает дипломатический и мирный методы, такие как дипломатия, переговоры, запрос, посредничество и примирение);

- не принуждения (отказ от военных действий или использования силы);

- своевременности (действия должны носить профилактический характер и использоваться на ранней стадии конфликта или кризиса);

- доверия и уверенности (превентивная дипломатия может быть успешно осуществлена только при наличии доверия и уверенности среди вовлеченных сторон и на основе нейтралитета, справедливости и беспристрастности);

- консультации и согласия (любые действия по реализации превентивной дипломатии осуществляются на основе консенсуса после тщательной и разносторонней консультации среди членов Форума, с учетом своевременной необходимости);

- добровольности (методы превентивной дипломатии могут применяться только с согласия сторон непосредственно вовлеченных в спор);

- применимости превентивной дипломатии к меж- и внутригосударственным конфликтам;

- превентивная дипломатия проводится в соответствии с общепризнанными принципами международного права и межгосударственных отношений, предусматривающих уважение суверенитета, равенства, территориальной целостности и невмешательства во внутренние дела государства /2/.

В ходе реализации третьего этапа концепции АРФ должен стать «инструментом укрепления мира и стабильности в регионе». Поэтому достижение конечной цели – создание механизма разрешения конфликтов в АТР рассматривается как задача отдаленного будущего. Конкретные временные рамки перехода от одного этапа деятельности Форума к другому не указаны. Однако отмечалось, что процесс строительства АРФ будет осуществляться темпами, приемлемыми для всех участников. Постепенный подход будет гарантировать согласованное продвижение идей АРФ, направленной на усиление взаимо-понимания и доверия среди стран АТР, содействуя диалогу и сотрудничеству во имя мира, стабильности и процветания.

Наряду с концепцией АРФ в том же 1995 году на саммите в Бандар-Сери-Бегаване рассматривались и организационные вопросы


работы АРФ. Ранее в Бангкоке было предложено, что в основу правил и процедур будут положены, в основном, проверенные временем и практикой нормы, принятые в АСЕАН. Цели и принципы Договора о дружбе и сотрудничестве стран Юго-Восточной Азии 1976 года рассматривались как кодекс поведения во взаимоотношениях между государствами и уникальным инструментом для установления регионального доверия, превентивной дипломатии и политического сотрудничества в области безопасности. Асеановский характер принятия решений на основе консенсуса и консультаций без голосования стал определяющим в деятельности АРФ. Решения не имеют юридически обязывающей силы. Центральное мероприятие АРФ – ежегодные совещания министров иностранных дел, которые являются высшим органом форума. По завершении очередной работы совещания проводятся сессии. Ежегодные министерские сессии проходят в столице одного из асеановских государств. В порядке ротации страна - организатор руководит работой АРФ.

На заседаниях сессии обсуждаются специфические вопросы, представляющие интерес для стран-членов форума и региона в целом и определяются дальнейшие направления и формы сотрудничества. На сессиях страны участники, как правило представлены министром и двумя экспертами. Очередной председатель Постоянного комитета АСЕАН (министр иностранных дел) одновременно руководит и деятельностью АРФ.

На встрече высших должностных лиц (SOM) Регионального форума АСЕАН в мае 1999 года было принято решение изучить и рассмотреть принципы и процедуры повышения роли председателя АРФ. Организационные вопросы Форума находятся на стыке выработки мер доверия и превентивной дипломатии. Согласно решениям, принятым в Токио (1999 г.) и Сингапуре (2000 г.) председатель:

- наделялся посредническими полномочиями, направленными на укрепление доверия и взаимопонимания между участниками, способствовал обмену информацией и диалогу между участниками, выступал каналом связи, помогал проведению конференций и семинаров;

- наделялся правом представлять Форум в международных организациях, в работе «Второй дорожки» на неформальной основе с учетом мнения и согласия всех членов Форума;

- наделялся полномочиями по координации межсессионной работы, для чего мог пользоваться материальными и интеллектуальными ресурсами своей страны, а

в случае необходимости прибегнуть к помощи других стран участников Форума, в том числе в формате «Второй дорожки»;

- наделялся правом проведения на добровольной основе брифингов и подготовки ежегодных обзоров по региональной безопасности /3/.

В межсессионный период обсуждались вопросы представляющие всеобщий интерес, в том числе результаты ежегодной деятельности, подготовка рекомендаций для доклада министрам на очередную сессию. На совещаниях межсессионного периода принимали участие старшие должностные лица на уровне заместителей министров иностранных дел стран-участников Форума.

Первоначально не предусматривалось институализации АРФ, хотя предпола-галось учреждение Секретариата, который вел бы документацию и координировал деятельность.

Страна организатор совещания формирует повестку дня, которая носит скорее индикативный, нежели фиксированный характер. Участники совещания вправе внести в повестку дня любые вопросы относительно региональной безопасности. В рамках совещаний допускается обсуждение министрами наиболее деликатных вопросов регионального сотрудничества в неформальной обстановке или распространение заявлений министров с изложением позиций своих стран в письменном виде. По окончании совещаний министров стран-участников принимаются заявления председателя АРФ, которые содержат краткий обзор обсуждавшихся вопросов повестки дня и задачи межсессионной работы на предстоящий период. Совещания АРФ используется также и для проведения министрами интенсивных консультаций в двустороннем формате.

По традиции деятельность АРФ в течение года осуществляется в двух основных уровнях: по межправительственной линии (так называемая «первая дорожка» «Track 1») и на неофициальном уровне («вторая дорожка» «Track 2»).

В рамках «первой дорожки» предусмотрена также кооперация с ШОС, АТЭС, ВАЭС. В целях успешного ответа на новые вызовы образовано несколько постоянно действующих в межсессионный период рабочих групп: «группа поддержки» по мерам доверия, по миротворческим операциям, по совместной деятельности в области поиска и спасания на море, по оказанию помощи при стихийных бедствиях, по сотрудничеству на море, включая предоставление информационной базы данных. Кроме того предусматривалось поощрение производителей и экспортеров вооружения с


целью получения информации об их предназначении.

Каналы сотрудничества «Второй дорожки» представлены семинарами, «круглыми сто-лами», деятельностью аналитических стратегических Институтов, НПО и т.д., в работе которых принимают участие представители научной и культурной общественности, представители других неправительственных кругов, а также выступающие в частном качестве официальные лица. Рамки «второй дорожки» АРФ предоставляют возможность в неформальной обстановке проверять и обкатывать различные идеи и предложения, направленные на укрепление стабильности и безопасности, что несомненно способствует выработке механизма многостороннего диалога и коллективных подходов к решению актуальных проблем современных международных отношений.

Экспертными группами на межсессионных встречах прорабатывались вопросы установ-ления многостороннего взаимодействия в чувствительных сферах сотрудничества, предполагающих использование в той или иной форме военных контингентов стран-участниц АРФ на двусторонней, региональной и внерегиональной основе. Такая работа, ведущаяся под эгидой АРФ, способна углубить уже имеющееся сотрудничество и способствовать достижению основной цели первого этапа деятельности Форума – укреплению доверия между странами-участницами путем развития сотрудничества их военных представителей. Регулярными стали использование воинского контингента в многостороннем сотрудничестве по ликвидации последствий чрезвычайных ситуаций.

Таким образом, совместные действия в решении актуальных проблем региона по каналам двух «дорожек» способствуют укреплению мерам доверия в регионе.

Все члены АСЕАН автоматически становятся участниками АРФ. Критерии участия стран в работе Регионального форума были разработаны в июле 1996 года. Стране, выразившей желание вступить в организацию необходимо доказать свою причастность к вопросам стабильности и безопасности региона, после чего она обращается с заявлением на имя Председателя Форума АСЕАН, который после консультации со всеми другими участниками организации на основе консенсуса принимает решение о приеме нового участника. Все новые участники должны взять на себя обязательства содействовать АРФ в достижении основных целей и выполнять в полной мере все те решения, которые были приняты Форумом до их вступления /1/.

Контроль количества участников Форума направлен на обеспечение эффективности АРФ, поскольку имеются существенные расхождения о внешнеполитических интересах азиатских и неазиатских стран-участниц. Формирование системы безопасности в регионе во многом зависит от взаимоотношения между основными факторами в АТР – США, Китаем, Японией, АСЕАН, Россией и в последнее время Индией. Существуют серьезные разногласия в подходе неасеановских стран к структуре и методам работы АРФ: они не вполне согласны с необходимостью сохранения принципа «невмешательства во внутренние дела» суверенных государств и желали бы ввести право принимать решения, обязательные для всех ее участников. Также существуют опасения со стороны руководства АСЕАН оказаться на вторых ролях в решении региональных проблем, поскольку международная система безопасности формируется при лидирующей роли США, Японии или Китая.

В период силовых действий НАТО на Балканах большинство участников в выступлениях напомнили незыблемость принципов и норм международного права, о роли ООН и о недопустимости вмешательства во внутренние дела государств. В итоговом документе Сингапурской сессии нашла отражение обеспокоенность по поводу негативного влияния косовского кризиса на развитие АТР.

На совещаниях Форума стали рассматри-ваться такие вопросы региональной безопасности, которых прежде избегали обсуждать в многостороннем формате. К таким деликатным темам относились проблема военного присутствия США в Азии; позиция КНР по спорным островам в Южно- Китайском море и т.п. В 2002 году Китай представил на совещании АРФ официальный документ, в котором подробно была изложена «новая концепция безопасности» страны. В нем говорилось: «Точка зрения Регионального форума АСЕАН, заключающаяся в обеспечении безопасности в ходе диалога среди равных, соответствует идее новой концепции безопасности» /4/.

По мере установления доверия между участниками АРФ сфера их сотрудни-чества расширялась, включая кооперацию как гражданских, так и военных ведомств. В формате АРФ в 1999 году военные впервые провели свое совещание на многосторонней основе, в последующем подобные встречи закрепились в практике Форума.

Также расширялся круг проблем обсуждаемых в формате АРФ. Повестка дня Форума включала перспективы расширения


взаимодействия стран АРФ в решении проблем распространения легкого и стрелкового оружия, пиратства, терроризма, наркобизнеса, нелегальной миграции и киберпреступлений.

После 11 сентября потенциал АРФ был направлен к поиску эффективных мер в борьбе с терроризмом. Началась работа по созданию условий для регулярного взаимодействия правоохранительных и других заинтересован-ных ведомств в рамках межсессионных встреч по противодействию терроризму и трансграничной преступности, были предприняты меры, направленные на борьбу с пиратством и укрепление безопасности границ. Таким образом, в настоящее время наблюдается тесное переплетение в регионе нетрадиционных угроз безопасности с проблематикой региональных конфликтов. В этом отношении работа АРФ в сфере превентивной дипломатии становится особо востребованным. В АТР вопросы безопасности и выработка мер доверия, а также оказание содействия странам региона в противостоянии наиболее опасным традиционным и новым угрозам и вызовам остаются в компетенции АРФ.

Все участники настроены на дальнейшее расширение тематики переговоров с выходом на более широкий круг проблем, связанных с понятием уже комплексной безопасности. С другой стороны АРФ не стал многосторонним механизмом принятия решений в сфере безопасности, формат Форума позволяет снижать напряженности и оказывает стабилизирующее воздействие на политические процессы путем сближения позиций, укрепления доверия, в ходе обсуждения и переговоров и контактов на высоком уровне. Преждевременная институциализации Форума, по примеру ОБСЕ могла бы иметь лишь негативный эффект и лишить его уникальности.

Развитие АРФ идет эволюционным путем, учитывает реальную ситуацию в регионе и мире и интересы участников, сохраняя статус консультативного органа по выработке мер доверия и определения направлений совместной деятельности по созданию системы безопасности в регионе.

Попытки создания в Азии организации по безопасности и сотрудничеству неоднократно

предпринимались в прошлом, но не находили отклика в правящих кругах стран континента. В начале 1990-х годов благодаря инициативам казахстанского руководства эта идея обрела новое звучание. На 47-ой сессии Генеральной Ассамблеи ООН в октябре 1992г. Президент Казахстана в своем выступлении высказался за созыв такой организации. Предполагалось, что формат организации будет содействовать переговорным процессам по вопросам контроля над вооружениями, разоружения и укрепления доверия; создание механизма предотвращения конфликтов, уменьшения степени риска их появления и эффективного мирного урегулирования. Казахстанская инициатива была поддержана многими странами мира и международными организациями. 2004 год стал в истории организации поистине судьбоносным, на министерской встрече стран-членов СВМДА в Алматы был принят Каталог мер доверия, а также Правила процедур СВМДА и Положения о секретариате.

Можно предположить, что дальнейшее параллельное развитие европейского процесса с инициативой созыва СВМДА явится предпосылкой к созданию всеобъемлющей системы безопасности в Азии. В этой связи включение в процесс СВМДА в качестве полноправного участника АРФ только ускорило бы достижение поставленных целей казахстанского руководства в формате СВМДА.

*** 1. The ASEAN Regional Forum

http://www.aseanregionalforum.org/ 2. ASEAN Regional Forum (ARF) Concept and

Principles of Preventive Diplomacy http://www.aseanregionalforum. org/

3. Enhanced Role of the ARF Chair http://www.aseanregionalforum.org/

4. Носов С. Деятельность Китая по обеспечению безопасности в Азиатско-тихоокеанском регионе // Зарубежное военное обозрение.- 2008.-№ 12.- C. 3-13 ***

Мақалада ААФ-ның тарихы, құрамы және қызмет етуінің құқықтық негізі қарастырылған. Автор басты назарын ұйымның мәртебесі мен қызметін аңықтайтын құжаттарға аударған.

*** The Problem of ARF’s history, structure and activity of

its functioning both consider at on this article. The Author paid an attention to the researching of the documents, which define at status and activity.

Р.Е. Кудайбергенова

ДВУСТОРОННИЕ НАУЧНЫЕ СОГЛАШЕНИЯ КАК ОСНОВА ДЛЯ РАЗВИТИЯ КАЗАХСТАНСКО-ЮЖНОКОРЕЙСКОГО НАУЧНОГО СОТРУДНИЧЕСТВА

Международное сотрудничество в области

научной и научно-технической деятельности осуществляется на основе законодательства Республики Казахстан и международных

http://www.aseanregionalforum.org/

http://www.aseanregionalforum.org/


договоров /1/. Международное научно-техническое (технологическое) сотрудничество (МНТС) – одно из наиболее динамично развивающихся направлений внешнеэконо-мической деятельности, которое включает совместную разработку научно-технических проблем, обмен научными результатами и производственным опытом, совместную подготовку квалифицированных кадров. Сфера МНТС охватывает широкий спектр вопросов – от фундаментальных исследований до решений практических задач. Многообразие форм сотрудничества позволяет странам выбирать те из них, которые в наибольшей степени соответствуют их национальным интересам и особенностям экономического развития.

Рассматривая научно-технологический об-мен в разрезе правовых форм и его субъектов, можно выделить межгосударственное научно-технологическое сотрудничество (МГНТС), международное научно - технологическое партнерство (МНТП), межфирменную научно-технологическую кооперацию (МНТК).

Под МГНТС понимается совместная международная деятельность, преимуществен-но некоммерческого характера в рамках межгосударственных, межправительственных и межведомственных отношений и контрактов, заключаемых на многосторонней и двусто-ронней основе в области фундаментальных и базовых прикладных исследований, осущес-твляемая государственными научными организациями и ведомствами, университетами и другими национальными и международными организациями, финансируемыми из средств государственного бюджета стран-участниц, а также посредством предоставления международных грантов фондами и физическими лицами.

Под МНТП понимается совместная международная научно-технологическая и инновационная деятельность государственных и частных национальных и зарубежных научных организаций и фирм на некоммерческой стадии НИОКР, финансируемая на паритетной основе и нацеленная на получение последующих коммерческого и социального эффектов в интересах участвующих сторон. Отношения в рамках МНТП регулируются соглашениями о проведении совместных НИОКР или предоставлении услуг на контрактной основе между участниками МНТП.

МНТК – совместная международная научно-технологическая и инновационная деятельность научных и промышленных организаций и фирм национального и зарубежного частного сектора, осуществляемая на основе контрактов и договоров на проведение совместных

НИОКР, преимущественно на коммерческой стадии, промышленное освоение результатов НИОКР и коммерциализацию технологий. Государственные органы, как правило, впрямую не участвуют в МНТК, но содействую созданию необходимых условий и механизмов для наиболее эффективной кооперации представителей национального и зарубежного бизнеса в интересах национальной экономики, в том числе обеспечивая активное привлечение международной кооперации малых и средних научных и инновационно-технологических фирм /2/.

Международные связи казахстанской науки существенно окрепли и расширились, начиная со второй половины 1990-х годов. Если говорить о разнообразии форм сотрудничества, опираясь на приведенную выше классификацию, то на определенной стадии взаимоотношений Казахстана и государства-партнера развивается те или иные формы в отдельности либо в совокупности. Казахстанско-южнокорейское научно-технологическое сотрудничество осуществляется по схеме, согласно которой интенсивному развитию научных связей, например проведению совместных исследовательских проектов, совместной инновационной деятельности компаний, предшествовало подписание межправительственного соглашения о научном и технологическом сотрудничестве. Оно было подписано 16 мая 1995 года в Сеуле. Соглашение состоит из 7 статей, в статье 2-й определены основные формы реализации сотрудничества:

а) обмен учеными, исследователями, техническим персоналом и экспертами;

б) обмен результатами исследований, публикациями и информацией научного и технологического характера;

в) организация совместных семинаров, симпозиумов, других рабочих совещаний и обучения кадров в научной и технологической областях;

г) реализация совместных исследовательских проектов по вопросам, представляющим взаимный интерес;

д) любые другие формы научного и технологического сотрудничества по обоюдному согласию /3.

Таким образом, очевидно, что подписание двусторонних соглашений в области науки и технологий является реальным базисом, стимулирующим развитие сотрудничества. Подтверждением важности заключенных соглашений и договоренностей служит тот факт, что интенсификация отношений Казахстана и Южной Кореи в рассматриваемой


сфере, происходила именно после их заключения в рамках официальных визитов Президента Н.А.Назарбаева в Сеул (в 1992, 1995 и 2003 годах) и Президента Но Му Хёна в 2004 году в Астану.

В настоящее время контакты двух государств осуществляются по многим направлениям. В статье автор считает важным раскрытие темы сотрудничества через его основных субъектов, то какую роль играют соглашения, подписанные теми или иными участниками, в становлении научно-технологического сотрудничества в целом.

Межправительственное соглашение 1996 года является документом, положившим начало развитию сотрудничеству в данной области. Соглашение имеет рамочный характер, что обуславливает его особую значимость в качестве базиса, на основе которого в дальнейшем были заключены договоры на различных уровнях.

Межведомственные соглашения (в области недропользования, информатизации, электронного правительства), а также договоренности, заключенные между научными учреждениями двух стран (соглашение о сотрудничестве между Национальной академией наук Казахстана и Академией науки и технологий Южной Кореи от 2002 года), определяют конкретные направления реализации сотрудничества в рамках своей компетенции.

Одним из наиболее активных акторов научно-технологического сотрудничества двух стран являются южнокорейские бизнес-структуры. Приоритетом их совместной деятельности с министерствами, ведомствами и научными учреждениями Казахстана является внедрение технологий (чаще всего информационных) с целью модернизации материально-технической базы в области образования (например, в области электронного образования – e-learning), а также телекоммуникации. В случае совместной деятельности с аналогичными казахстанскими структурами их интересы сосредоточены в области атомной энергии, нефтегазовом секторе и добыче полезных ископаемых (по данным направлениям на региональном уровне южнокорейские компании заключают также соглашения с местными органами исполнительной власти).

Университеты Казахстана сотрудничают с вузами, правительственными организациями и фондами Южной Кореи в области проведения исследований по корееведению.

Главной проблемой развития сотрудничества остается недостаточная активность обеих стран в вопросах реализации

подписанных соглашений. Автор приходит к выводу, что представители Южной Кореи в основном не заинтересованы в интенсификации сотрудничества в связи с недостаточным развитием в Казахстане высоких технологий и наукоемкой продукции в целом. Как известно, научно-технический обмен сегодня тесно переплетен с торговлей наукоемкой продукцией, поэтому о масштабах и географии научно-технических связей можно судить исходя из положения той или иной страны на рынке технологий [2].

Понятие «международное сотрудничество» отражает такой процесс взаимодействия, в котором доминируют совместные поиски реализации общих интересов [4]. Несмотря на наличие общих интересов Республики Казахстан и Республики Корея в сфере науки и технологий, путь их совместной реализации пока не найден. Так как рассматриваемая кооперация относится к тому типу взаимоотношений, при котором начало совместной деятельности было положено непосредственно межправительственным соглашением, то автор полагает, что дальнейшее развитие сотрудничества должно ознаменоваться подписанием нового соглашения на столь же высоком уровне. Однако новое соглашение должно иметь уже не рамочный, а более детальный формат. Приоритеты научно-технологических связей должны быть определены обеими сторонами в рамках процедуры подготовки текста соглашения. Контроль за соблюдением статей договора может быть возложен на существующую Межправительственную комиссию по торгово-экономическому и научно-техническому сотрудничеству, или же на специально созданный совместный координирующий комитет. Интенсификация сотрудничества на межправительственном уровне приведет к подписанию соглашений на более низком уровне, которые, в свою очередь станут базисом нового, интенсивного этапа сотрудничества.

*** 1. Закон Республики Казахстан от 9 июля

2001 года №225-II «О науке» 2. Скляренко Р.П. Основы международного

технологического сотрудничества: учебное пособие для вузов. – М.: Экономистъ, 2007. – 223 с.

3. Соглашение между Правительством Республики Казахстан и Правительством Республики Корея о научном и технологическом сотрудничестве// Бюллетень международных договоров Республики Казахстан. – 1997, №6. Утверждено в соответствии с постановлением Правительства


Республики Казахстан от 30 января 1997 года №126

4. Цыганков П.А. Международные отношения. – М.: «Новая школа», 1996. – 317 с.

*** The article is devoted to Kazakhstan-South

Korean scientific agreements in the sphere of science. The main participants of scientific cooperation are studied in the article. The author examines current condition of scientific ties and

makes schemes of principal directions that cooperation has been developed.

*** Бұл мақала Қазақстан мен Оңтүстік Корея

мемлекеттері арасындағы ғылым саласы бойынша келісімдерге арналған.

Мақалада екі мемлекет ғылыми кооперацияларының негізгі қатысушылары қарастырылады. Қарым-қатынастар дамуының жүйелері көрсетілген.

А. Ж. Сауырбаев, Г. Исаева

ҚЫТАЙДАҒЫ ҰЙҒЫР МӘСЕЛЕСІ

Ұйғыр мәселесі – қазіргі кездегі саясаттану

және халықаралық қатынастар теориясындағы өзекті мәселелер қатарына жатады. ХХІ ғасырда өзінің тез экономикалық қарқынды дамуымен ерекшеленетін ҚХР-ң өз ішінде біраз күрделі мәселелер тобы қарастырылады. Ұйғыр мәселесінің қазіргі кезде өзекті болуының себебі:

-Қытайдағы этникалық қайшылық-тардың туындауы, ханьдіктер мен этникалық азшылықтар арасындағы жанжалдар;

- Ұйғыр мәселесінің сепаратистік бағытта дамуы, осының салдарынан қытай қоғамында туындайтын проблемалар, ең алдымен ұлттық сепаратизм мәселесі;

- Тәуелсіздікті кез-келген жолмен алу саясаты немесе экстремистік, террорлық акциялардың белең алуы,

- осылардың барлығын біріктіргенде, Қытайдың ұлттық біртұтастылығына, оның қауіпсізігіне және мемлекеттілігіне зор қауіптің пайда болуы.

ХІХ ғасырда Якуб-бек бастаған көтерілістен бастап 1933 ж. Шығыс Түркістан Түрік-Ислам Республикасының, 1944 ж. Шығыс Түркістан Республи-касының, 1955 ж. Шыңжан Ұйғыр Автономдық Ауданының құрылуына дейін де, қазіргі кезде де ұйғырлар өздерінің тәуелсіз мемлекетін құруды мақсат етеді. Алайда бүгінгі күні ол бейбіт жолмен емес, сепаратистік, экстремистік, тіпті террористік актілер арқылы іске асыруға бетбұрыс алды.

Кез-келген халықтың жеке дара мемлекет құруға талаптануы - табиғи құбылыс. Дегенмен, адамзатқа қауіп төндіретін «үш қастандық» әрекеттерінің қолданылуы тиісті мақсатқа жеткізе қояр ма екен деген сұрақ туындайды. Немесе қытай қоғамының өзі осыған итермеледі ме? Ғасырлар бойы пісіп-жетіліп, қазіргі таңда өзінің шарықтау шегіне жеткен Қытайдағы ұйғыр мәселесі, Қытайдың

өзінде де, тіпті Орталық Азия аймағында да ең күрделі мәселелер қатарына жатады. Себебі аталған проблеманың Қытайдың қауіпсіздігіне, мемлекеттілігіне, территориалдық тұтастығына қауіп төндіруі; сонымен қатар Орталық Азия мемлекеттері мен Қытай қарым-қатынастарына кері әсер етуші факторлардың біріне айналу мүмкіндігінің бар екенін ешкім жоққа шығармайды.

Қытайдағы ұйғыр мәселесін қарастыру барысында ұйғыр этногенезінің және ұйғыр мемлекетінің қалыптасу үрдісін айналып өту мүмкін емес.

Түрік қағанатының құрамына бірнеше түрлі тайпалық одақтар кіргені белгілі, соның бірі – тоғыз-оғыз, ұйғырлар тайпалық одағын атап өтуге болады. Тарихта ұйғыр мемлекетінің құрылуын VIII ғасырдың орта шеніне жатқызады. Батыс аймақтағы ұйғыр мемлекеті Гаочэ (Гаогюй) Жужань империясынан бөлініп шыққан теле тайпасының өкілдерінен құрылды. Мемлекеттің маңыздылығы мынада: ең алдымен бұл мемлекет ежелгі ұйғыр тайпасынан негізделді; екіншіден, мемлекет территориясы қазіргі кездегі Шыңжанда орналасқан болатын; үшіншіден тіпті 546 ж. мемлекеттің құлдырауына қарамастан, ол Солтүстік Вэй мемлекетімен тығыз байланыста бола отырып, жужжандардың ықпалынан еркін еді. 745 ж. Ұйғыр қағанаты құрылды. Оның құрымына 9 оғыз тайпалары кірді. Ұйғыр қағанатының бүкіл құрылымы тайпалар конфедерациясын құрады және мұндағы барлық тайпалар тең құқылы, тең дәрежелі болды. Қағанаттың жоғарғы органы – «тоғыз уәзір» немесе «бұйрықтар» кеңесі болды. Мемлекет сыртқы саясатында бейбіт және тыныш өмірді қалады. Осындай мақсатта Пэйло Қытайдың вассалитетін мойындап отырды. Оның ұлы Моянчур Гэлэ-хан Қытай императорына лоялдылық танытқаны үшін


сыйлықтар алып отырды. Кейін Тан империясы өзінің Орталық Азиядағы күшін жоғалта бастады. Империяға қарсы көптеген көтерілістер болып тұрды. Ань Лушань көтерілісі кезінде ұйғырлар императорға әскери көмек берді. Бұл шайқаста ұйғырлардың тонгра тайпасын ойсырата жеңгені үшін олар жылына 20 мың бөлік жібек алып тұратын болды. 758 ж. император ұйғыр қағанының хандық титулын мойындағаннан кейін, оған өз қызын принцесса Нингоны береді де, өзі болса ұйғырдың князь әйеліне үйленеді. Бұл арқылы Тан империясы мен Ұйғыр қағанатының арасындағы тең құқылық мәртебе анықталған болатын /1/. Ұйғыр мемлекеті өзінің жан-жақтағы көршілес мемлекеттерін жаулап ала бастады. Қидандардың ерікті түрде берілуі шығыстағы шекараны нығайтты, ал 758 ж. қырғыздарды жеңген еді. Батыс шекара-ларында ұйғыр ықпалы протекторат деңгейінде болды. 766-767 жж. Ұйғыр мемлекеті манихейлік дінді қабылдады. Діннің ұйғыр мемлекетіне маңызы зор еді. Манихейлікті қабылдауы ұйғырлардың батыс мәдениетіне үйренуіне әкелді, олардың өмірін түбегейлі өзгеріске ұшыратты: қолөнер, жер өңдеу және сауда кәсіптерінің кең таралуына себепші болды. Ұйғырларда жазу, соғды тіліндегі алғашқы ұйғыр алфавиті пайда болды. 820 ж. қырғыз билеушісі Ажю ұйғырлармен соғыс бастап, ұйғырлар жеңіліске ұшырады. Ұйғыр қағанатының құлауымен, ұйғыр этносының да жан-жаққа тарап кетуі белең алды. Яглакар Панлетегин бастаған ұйғырлар бөлігі батысқа қарай қоныс аударды, Кучу мен Бешбалықты мекен етіп, 866 ж. Турфанды жаулап алып, барлық тайпаларын бағындырды, осылайша бір уақытта бірнеше феодалдық мемлекеттер құрылды: Турфан хандығы, Ганьчжоу князьдігі және Қарахан мемлекеті /2/. Өгей-хан бастаған ұйғырлардың өзге тобы оңтүстікке көшті (Қытай солтүстігіндегі Хэбэй және Шаньси аудандарына). Бұл топтың өмір сүруі қиынға соқты. Тайпалар басшылары арасындағы жанжалдар, олардың алауыздығын тудырып, нәтижесінде мүлдем бытыраңқылығына әкеліп соқты.

Моңғолдар шапқыншылықтары кезінде батыс аймақтағы ұйғыр мемлекеттері (Турфан хандығы, Ганьчжоу князьдігі және Қарахан мемлекеті) моңғолдардың вассалитетін мойындап, кейін өздері ерікті түрде моңғол империясына қосылды. Моңғол империясы өз күшін жоя бастаған кезеңде, Шығыс Түркістан жерлері (оның ішінде оңтүстікте – Ферғана, шығыста – Қашқар мен Турфан) Моғолстан империясының құрамында болды. ХIV-XV ғ.ғ. Моғолстан мемлекеті бүкіл Турфан оазисін жаулап алды. Моғолстан империясына

бәсекелес мемлекеттердің бірі ойрат тайпаларының Жоңғария мемлекеті болды. Мықты мемлекет құруды мақсат еткен жоңғарлар, батыс аймақтарда жаңа көші-қон жерлерін, әрі мемлекеттің экономикалық негізін қалау үшін Шығыс Түркістан князьдік-теріне басып алушылық саясатын бастады. 1680 ж. Шығыс Түркістан жеріндегі гегемония Жоңғар хандығының билігіне шоғырланды. Алайда жоңғар мемлекетінің қуаттылығына қарамастан, Шығыс Түркістан жерлері толығымен ойраттар-дың қолында болды десек қателескен болар едік. Себебі бұл аймақта өзінің жеке мүдделері бар Цин империясы, Қазақ хандығы және Ресей империясы Жоңғар мемлекетінің басты қарсыластары болатын. Цин мемлекеті өзінің күшеюі кезінде Шығыс Түркістанды қиындықсыз басып алды. Қоңтайшы Халдан-Цереннің өлімінен кейін 1745 ж. Шығыс Түркістан қалаларының көпшілігі жоңғар хандарының билігін мойындаудан бас тартты, ал Турфан князьдігі Цин билеушісі Цзяньлун сюзеренитетін қабылдады. 1750-1751 ж. Тибет, 1755-1758 жж. Жоңғария мен Қашқария жерлеріне Цин империя-сының жаулап алушылық іс-әрекеттері қарқынды жүрді. Алайда тек 1759 ж. ғана Қашқарды толығымен бағындырды. Қашқария мен Жоңғария манчжурлар өкілдері басқаратын 6 аймақтық округке бөлінді. Кейбір қалалар мен ауылдарды мұрагерлікке қалған бектер басқаратын болды. Алайда олардың да билігі өте шектеулі еді, себебі оларды манчжур шенеуніктері бақылап отырды. Жоңғария және Қашқария территориясына «Шыңжан» яғни «Жаңа шекара» деген атау берілді /3/. Аталған территория-лардың Цин үкіметінің қарамағына өтуін тек Цин империясының күштілігімен сипаттауға болмайды. Оған себеп болған ұйғыр мемлекетінің өз ішіндегі алауыздығы болды. Діннің екі қарама-қайшы сектасында болған ұйғырлар: «белогорские» және «черногорские» болып бөліне отырып, кез-келген оқиға бойынша бір-біріне ең басты қарсыластар болып табылды. Мысалы: «Белогорец жасаған іс-әрекетті, черногорец мүлдем керісінше жасайды». Шығыс Түркістанда черногор партиясы жоңғарлар мен қытайларға қарсы ұлт-азаттық қозғалыстар бастаған кезде, белогор партиясы Қытайдың жергілікті билеушілері мен шенеуніктерінің жағына шықты. 1758 ж. белогор партиясы қуғындалып, өздерінің тарихи Отандарын қорғау және дербес мемлекетке айналу қозғалысына бет алған уақытта, черногор партиясы олардың оппоненттері болып қалды. Қазіргі кездің өзінде белогорлықтар патриоттар ретінде танылады да, ал Қытайдың ұйғырларды шеттету саясаты екеуіне де ортақ


болғандықтан, черногорлар қазіргі әлемдік тәртіпті қолдаушылар болып саналады /4/.

Осындай қарама-қайшылықтың салдарынан, Цин империясы екі партияның арасында «арбитр» қызметін атқара отырып, өзінің мүдделік саясатын іске асырып отырды.

ХІХ ғасырдың 20 жж. Шыңжандағы цин басшылығына қарсы жаңа қозғалыстар басталды. Көтерілісті белогор партия-сының өкілі Джангир ходжа басқарды. Цин үкіметіне қарсы күреске дайындалу барысында мұсылман мемлекеттерінің блогын құруға талпынады. Өзінің өкілде-рін Қоқанд, Бұхар, Хива, Құндыз, Бадахшан жерлеріне жібереді. Бұл ретте оның қол астына бүкіл Орта Азия халықтарының өкілдері шоғырлана бастағанын атап өту қажет /5/. Джангир көптеген Шығыс Түркістан жерлерін өзіне бағындырып, сеид титулына ие болды. Алайда 1826 ж. 70 мыңдық цин әскері ұйғыр әскеріне шабуыл жасап, оларға үлкен соққы берді. Джангир әскері жеңіліске ұшырап, оның орнына аймақтың билеушісі ретінде Исак-ван тағайындалды. Бұл көтерілістің жеңіліске тап болғанына қарамастан, оның өзіндік мәні мен маңызы болды: біріншіден, аймақтың мұсылман-дық бөлігі циндерге қарсы күресте ең алғаш рет «қасиетті соғыс» ұранымен біріккен болатын. Екіншіден, Циндерге қарсы ешкім тұра алмайды деген жалған көзқарас жоғалды, және ұйғыр халқы өздерінің қорғаушы күші – нақ олардың бірігуі екендігін түсінген болатын /6/.

Шыңжан аймағындағы келесі оқиғалар осының дәлелі болып табылады. Антициндік қозғалыстар мұнан ары қарай да өз жалғасын тапты. 1864 ж. болған көтеріліске ұйғырлар ғана емес, сонымен қатар дүнген, қазақ, қырғыз халықтарының өкілдері де қатысты. Бұл көтеріліс газавата діни ұранымен болды. Алайда олардың басшысы ортодаксал мұсылман дін басшыларының өкілі «қасиетті соғысты» өзінің жеке мүдделері есебінде пайдаланғысы келді. Ислам атын жамыла отырып, цин үкіметін жоюды ғана емес, сондай-ақ бүкіл қытай халқын жоюды ең алдыңғы орынға қойды /7/.

ХІХ ғасырдағы ұйғыр, дүнген, қазақ, қырғыз халықтарының Шығыс Түркістан өлкесіндегі көтерілістерінің нәтижесінде, бұл аймақта бірнеше дербес мемлекетттер құрылды: Йэттишар хандығы, Тараншы хандығы, Дүнген сұлтанаты. Аталған-дардың ішіндегі ең қуаттысы – Йэттишар мемлекеті болды. Оның басшысы – Якуб-бек болды. Якуб-бек өз саясатында циндіктерге, сонымен қатар Ресей импе-риясына қарсы бағытты ұстанды. 1870-1871 жж. ол Үрімші және Манас қалаларын басып алып, Дүнген сұлтанатын өзіне бағындырды. Тараншы хандығымен

тығыз байланыстар орнатып отырды. Ресей империясының оңтүстігінде

мұсылман мемлекеттерінің құрылуы ХІХ ғ. 70 жж. Орталық Азиядағы күштер арасалмағын өзгерте бастады. Ал бұл жағдай өз кезегінде Ресейдің Шыңжанда болып жатқан оқиғаларға белсенді түрде араласуын туғызды. Йэттишар мемлекеті билігінің күшеюі түркістан генерал-губернаторы К.П.Кауфман үкіметке Шыңжандағы оқиғаға араласпау саясатын өзгертуді ұсынды. Канцлер Горчаковқа жазған хатында: «біз өзіміздің ортаазиялық иеліктеріміз үшін де, Батыс Қытаймен сауданы қалпына келтіру үшін де Қытайға көмек беруіміз қажет», - деп жазған болатын.

1873 ж. Якуб-бектің Константино-польге жіберген өкілі Саид-Якуб-хан-төре мен Турция сұлтаны Абул-Азиз арасында келісім-шартқа қол қойылды. Аталған келісім-шарттың негізінде Турция Йэттишар мемлекеттінің қолдаушысы болды, ал Якуб-бек болса «әмір» титулына ие болды, яғни Турцияның Қашқарияға сюзеренитеті мойындалды. Англия да Якуб-бекпен арадағы қатынастарды жақсартуға кірісті. Англияның мақсаты, Йэттишар мемлекеті арқылы Орта Азияға «жол ашу» және бұл аймақтағы Ресей ықпалын әлсірету болды. Уақыт өте, Якуб-бек Турцияның да, Англияның да Йэттишарға жасап отырған көмегінен, өздерінің жеке мүдделері бар екендігіне көз жеткізді. Алайда бұл тым кеш болатын, себебі цин империясы Батысқа жорығын бастап, ондағы территорияларды қайтадан өзіне қайтара бастады. Цин үкіметі кезінде Шығыс Түркістандағы билік толығымен Қытайдың қолында болды және цин басшылығы мұнда өте қатаң саясат жүргізіп отырды. Осы жағдай Қытай құрамында Шыңжан аймағының сақталуы-на себеп болды.

Қытайдың ежелгі замандағы тарихында болсын, орта кезеңдегі тарихында болсын қытайлықтардың этноцентризм идеясы басымдылыққа ие болды. Қытайлықтар өзге халықтарды «варварлар» ретінде қарастырып, жаулап алғандарын вассалдықта, кейін өз мемлекеттінің территориясы ретінде ұстауға тырысты. Бұл идея жаңа замандағы жартылай феодалды, жартылай отарлы Қытайға да тән болды. Қытай басшылығы этноцентризм идеясын «и и чжи и» яғни «варварларды варварлар арқылы бақылау» деп аталатын әдіспен жүргізіп отырды.

ХХ ғасырда бұл көзқарас өзгеріске ұшырады. Себебі, қытай қоғамындағы жағдайдың өзі осыны талап етті. 1911 ж. болған антиимпериалистік Синьхай революциясы ұлттық мәселе жөніндегі Гоминьдан саясатының бағыттарына кейбір өзгертулер


енгізді. Синьхай революциясы кезеңінде «У цзу гунхэ» атты яғни «Бес ұлттар Республикасы» (ханьдіктер, манчжурлар, моңғолдар, мұсылмандар, тибеттіктер) деп аталатын доктрина туындады. Бұл доктринаның бекітілуі, барлық Гоминьдандықтардың оны сөзсіз қабылдайтындығын дәлелдеген жоқ.

Сунь Ятсен, партия мен мемлекеттің негізгі идеологы ретінде, аталған доктринамен келісуге мәжбүр болды. Алайда ол Қытайдың полиэтникалық мемлекеттен бір ұлттық мемлекетке айналуын көздейтіндердің бірі болды. Сунь Ятсен концепциясы «чжунхуа минцзу» («біртұтас қытай ұлты») бойынша, Қытай мемлекеті мәдени және шаруашылық өмірі бірыңғай, әр түрлі этникалық компоненттерден тұратын мемлекетке айналуы тиіс деп есептеді. Алайда біраз уақыттан соң Сунь Ятсен көзқарасы өзгереді. Ол «Біртұтас Қытайлық ұлт» деп аталатын концепциясының жүзеге асуы мүмкін емес деген тұжырымға келеді. Себебі Қытайдағы өзге ұлттар өздерінің сепаратистік көңіл-күйлерін таныта отырып, мемлекеттің біртұтастығына қауіп төндіреді деп есептеді /8/. Яғни ол өзінің алғашқы «чжунхуа минцзу» концепция-сынан бас тартады (дезавуирование). 1923 ж. Сунь Ятсенннің келесі концепциясы жарыққа шығады. Оның мәні: қытай қоғамында ханьдіктерге басымдылық таныту, ал өзге ұлттарды «екінші сорттағыларға» жатқызу керек делінеді.

ҚХР-ның этникалық азшылықтарға

қатысты саясаты Қытай Коммунистік Партиясы ұлттық

саясаты концепциясының қалыпта-суының бірінші кезеңі – 1921-1930 жж. бұл кезеңге Қытай Компартиясының Кеңес Одағы тәжірибесіне, оның саяси жүйесіне негізделуі тән. ҚКП ұлттық саясатының концептуалды базасы ретінде И.Сталин еңбектерін қарастыруға болады: «ұлттық мәселені пролетарлық революцияның негізгі бөлігі ретінде қарастыру, мемлекеттегі түрлі этностардың әлеуметтік, экономикалық, саяси және мәдени дамуын бір деңгейге жеткізу, яғни ең дамыған этнос деңгейіне көтеру, империализммен ұдайы күресу, барлық ұлттардың теңдігін тану жөніндегі декларация, этностардың өзін-өзі анықтау құқы және т.б.» /9/.

Алайда ҚКП өзінің ресми құжат-тарында Сунь Ятсен концепциясын басшылықққа алып отырды. ХХ ғ. 20-30 жж. Қытайдағы ұлттық-мемлекеттік құры-лымның 3 сатылы жоспары қабылданды:

1. Қытайды нағыз демократиялық республикаға біріктіру;

2. Моңғолия, Тибет, Шыңжанға автономия

беру және олардың автономды демократиялық бірліктерге айналуына ықпалдастық білдіру;

3. аталған бірліктермен Қытайды еркін одаққа біріктіру және оның нәтижесінде Қытай Федеративті Республикасын құру /9, 105б/.

Бұл бағдарламада Қытайдағы ұлттар өкілдерінің өзін-өзі анықтау құқығы туралы сөз болған жоқ. Ханьдік емес халықтардың өзін-өзі анықтау құқығы 20 жж. ҚКП Бағдарламасының мәтінінде ресми түрде көрсетілген болатын. Ол 1923 ж. ҚКП-ның ІІІ съезінде бекітілді. Құжат бойынша, Қытайдағы өзге ұлт өкілдеріне өзін-өзі анықтау құқы берілді /10/.

30 жж. ұлттық өзін-өзі анықтау құқығы бойынша 1931-1934 жж. Бүкілқытайлық съезде қабылданған құжаттар болды. Алайда осы қағиданы сипаттаған Мао Цзэдун, ҚКП-ның ұлттық азшылықтарға қатысты саясаты Қытай Кеңес Республи-касын қоршаған ұлттық азшылықтар тарапынан империализммен, Гоминьдан-мен күресуде қолдау табу үшін жүзеге асырылып отырғандығын мойындады.

1938-1949 жж. аралығы екінші кезеңді құрайды. Бұл кезеңде ҚКП ұлттық азшылықтарға қатысты саясатының бағыттарын өзінше анықтаған болатын, яғни бірінші кезеңде КСРО-дағы тәжірибеге сүйенсе, енді өзіндік бағыт қалыптастырды. 1938 ж. ҚКП Орталық Комитетінің VI пленумында сөз сөйлеген Мао Цзэдун, компромистік вариантты ұсынды: «моңғолдар, мұсылмандар, тибеттіктер, мяо, я, фань – Қытайдағы барлық ұлттарға ханьдіктермен тең дәрежелі құқықтар беру. Олардың өз істерін өздері жүргізуіне құқық беру, сонымен қатар оларға ханьдіктермен ортақ мемлекет құру керек» /11/. Қытай Компартиясын бұл әрекетке итермелеген оқиғалардың бірі – Қытайдың Шыңжан ауданындағы КСРО ықпалының күшеюі болып табылады.

1946 ж. бастап аудандық-ұлттық автономия қағидалары қалыптаса бастады. ҚКП Орталық Комитетінің телеграмма-сында: «Мемлекетті бейбіт жолмен дамыту мақсатында Қытайдағы ұлттарға тең дәрежелі автономды құқықтар беру қажет. Алайда өзін-өзі анықтау туралы ұран көтерудің қажеттілігі жоқ» /11, 5б/.

1949-1957 жж. үшінші кезең жылдары болып табылады. 1949 ж. қыркүйекте ҚКП ұлттық азшылықтар туралы «Жалпы бағдарлама» қабылдады. ҚХР-да тұратын ұлттардың теңқұқылығы, олардың империализм және ішкі жаулармен күресуде бірігуі, дискриминация, зорлық-зомбылыққа жол бермеу, ұлтшылдықпен және шовинизммен күресу, ұлттық азшылықтарға Қытайдың ұлт-азаттық армиясына кіруіне және қоғамдық қауіпсіздіктің жергілікті күштерін құруға рұқсат етілді. Ұлттық-мемлекеттік


құрылымның формасы мен ұлттық мәселені шешу әдісі ретінде аудандық-ұлттық автономия мәселесі қарастырылды. Ұлттық азшылықтарға сонымен қатар өз тілін дамытуға, әдет-ғұрыптарын сақтау немесе өзгертуге, дінге сенуіне еркіндік берілді. Осы құжаттың 9-бабына сәйкес, Қытайдағы әр түрлі ұлттардың автономдық аудандары ҚХР-ның ажыра-мас бөлігі болып табылады.

1958-1978 жж. төртінші кезең жылдарының өзіндік ерекшелігі, ҚКП ҚХР-дағы ұлттық мәселелер бойынша алдыңғы кезеңде қабылдаған концепцияларын теория жүзінде сақтағанымен, іс жүзінде концепцияға мүлдем қарама-қайшы іс әрекеттер жасап отырады. Яғни ұлттық аудандардың кез-келгенін орталық биліктің қатаң билігіне бағындыру саясатын ұстанады. Осы кезеңде Қытай өзінің «халықтық коммуна» деп аталатын саяси бағытын жүзеге асырады. Нәтижесінде ШҰАА-да тұратын этникалық топтардың тайпалық және кландық байланыстары бұзылады, ұлттық ерекшеліктері мен құндылықтары ұмыты-ла бастайды, мемлекеттің арзан жұмысшы күшіне айналады. Қытай Компартиясы жүргізіп отырған бағдарламадан бас тартқан адам, аштықтан өлуге жазаланды. Бұл жағдай 1978 ж. ҚХР жаңа Консти-туция қабылдағаннан кейін тоқтатылады. Конституция бойынша Қытайдың көпұлтты мемлекет сипаты ерекшеленіп айтылды. Ұлттар теңқұқылығы, өз тілін., өзі таңдаған дін жолында, ұлттық автономиялардың өзін-өзі басқару құқында бостандыққа ие болады.

Осылайша 70 жж. аяғында ҚХР ұлттық саясатының эволюциясы тұрақтанады. Жаңа кезеңнен бастап ҚХР-дың ұлттық аудандары өзінің «ревизионизммен күрестегі форпост» ретіндегі сипатынан арылып, ендігі кезекте бүкіл Қытайдың «тағдыры тәуелді болатын» тең құқылы провинциялар ретінде қарастырылады. Мемлекеттің социалистік жаңарған державаға айналуы үшін ұлттық азшылықтардың әлеуметтік белсенділігін арттыру басымдылықтар қатарына жатады. Осы жоспарды іске асыру үшін:

1. ұлттық азшылықтардың бірігуі; 2. барлық этностардың өмір сүру деңгейін

жақсарту мақсатында, оларға мемлекет тарапынан экономика және мәдениет салысында жәрдем беру қарастырылады.

1980 ж. сәуірдегі жиында халықтар жөніндегі мемлекеттік комитет председа-телі Ян Цзинжэнь аудандық-ұлттық автономияны жетілдіру мақсатында төмен-дегідей іс-шараларды қарастыру қажет деп тапты: • ұлттық автономия органдары ұлттық автономияны құрайтын ұлттың мамандарынан құрылуы керек;

• автономияларда сол ұлттың тілі қолданылуы тиіс; • автономиялардағы барлық әрекеттер ұлттық және аймақтық ерекшеліктерге сай жүзеге асырылуы керек; • автономиялардың құқықтық-нормативтік актілері, өзіндік заңдарын шығаруға болады, бірақ ол ҚХР Конституциясы мен заңдарына қайшы келмеуі тиіс; •автономдық құрылымдар өз территориясындағы орман, егістік даласынан, табиғи ресурстарынан түскен пайданың көп бөлігін жергілікті халықтың алу құқығы болады; • шекаралық аймақтардағы автономдық аудандар шекаралық сауда жасау құқығына ие; • автономдық құрылымдар сол этностың мәдениетін, ғылымын, білімін дамытуға міндетті; • егер орталық билік автономдық ауданға сол аймақтың жағдайына сәйкес келмейтін немесе қайшы келетін бұйрықтар жіберсе, онда аудан ол бұйрықты орындамауға немесе оны өзгертіп орындауына болады, бірақ орталықпен келісілген болуы керек /12/. 1982 ж. желтоқсанда ҚХР-ның жаңа Конституциясы қабылданады. Конститу-ция ҚХР-дағы ұлттық азшылықтардың 50-жж. құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіреді. 1984 ж. 1 қазанда «ҚХР-ның аудандық-ұлттық автономиясы туралы» заң күшіне енді. Оның негізіне билік органдарының қызметі кірді. 67 баптан тұратын заң ұлттық аудандарға ортақ Қытай шеңберінде олардың тәуелсіз дамуына барлық құқықтарды берді. Аталған заңда теориялық тұрғыдан көп жаңалықтар болған жоқ, негізінен ол ҚКП бұған дейін де бекіткен концепцияларына сүйенді.

1990 жж. ұлттық мәселе бойынша нақты концептуалды әдістер жетілдірілді. Көпұлтты мемлекет жағдайында «ұлттық теңқұқылық» де-юре принципінің басымдылығы анықталды. Бұл тұрғыдан ұлтаралық ауызбіршілікті және мемлекеттің тұтастығына қауіп төндірмеу мақсатында, жеке этностардың өзіндік ерекшеліктерін ескеру, оларға автономия құқығын беру, орталықтан басқарылатын билікті сақтай отырып, жергілікті басқару органдарының өкілеттігін арттыру қажеттілігі мойындалды. Осы кезеңде Қытайдың ішкі аудандары мен шекаралық аудандары арасындағы диспропор-ционалдық дамуды қалпына келтіру үшін «Ұлттық азшылықтардың экономикалық және мәдени дамуын жеделдету» бағдарламалары алдыңғы қатарға шықты. Осы мәселені шешу мақсатында ҚКП мынадай екі басты аспектілерді жүзеге асыру керектігін дәлелдеді:

1. ұлттық кадрлық қызметкерлерді, ұлттық


азшылықтар ішінен жұмысшылар мен қызметкерлерді, ғылыми-техникалық мамандарды қажетті мөлшерде және идеялық-саяси сапада дайындау;

2. ҚКП құрылымдық реформаларының, оның ішінде кадрлық корпус реформасына қатысты мәселелерді шешу.

Қытай Халық Республикасының этникалық азшылықтарға қатысты саясаты ХХ ғасырдан бастап концептуалдық сипатқа ие бола бастады. Бастапқыда ұлттық аудандарға автономдылық берудің өзіне зор күмәнмен қарағанымен, Қытай Компартиясы ұстанған позициясын аз да болса өзгертті. Себебі қазіргі таңда ресми түрде Қытайдағы ұлттық азшылықтардың демократиялық құндылықтары, оның ішінде сөз бостандығы, мәдениеті мен рухани құндылықтарын дамыту, жалпы өзін-өзі анықтау құқықтары мойындалады деп есептеледі. ҚХР Конституциясы бойынша Қытай орталықтан басқарылатын мемлекет болып табылады. Ал оның автономдық аудандары ҚХР-ның ажырамас бөлігі.

Қытайдағы ұйғыр мәселесі Өзінің классикалық мағынасында

сепаратизм – бөлектенуге, оқшаулануға тырысу, территория бөлігін бөлу үшін қозғалыстар ұйымдастыру немесе сол территорияның тәуелсіздігі немесе автономиясы жолында күресу. Халықаралық құқықтық құжаттарда халықтардың өзін-өзі анықтау құқығы, мемлекетті мекендейтін өзге халыққа зардап тигізбей өздерінің басқару жүйесін қалыптастыруға құқылы болу деп анықталған. Ал сепаратизм болса, ол жеке этномәдени қауымдастықтың мемлекет-тілігін құру үшін өмір сүріп жатқан жүйеден шығу немесе оны бұзу ретінде қарастырылады. Сепаратистер үшін өзін-өзі анықтау – ортақ мемлекеттен бөлектену, саяси және мәдени бөліну болып табылады /13/.

Қытайдағы этникалық сепаратизмнің белсенді үрдіске айналуына сыртқы факторлардың да ықпалы болды. КСРО-ның тәуелсіз мемлекеттерге ыдырауы, этникалық жанжалдардың осы мемлекет-терде де, сонымен қатар Шығыс Еуропада да шиеленісуі, ислам әлемінің консолида-циясы, этникалық сепаратизмге қатысты әлемдік қауымдастықтың либералдық позициясы, өзінің саяси мақсаттарына жетуде террорлық актілердің кеңінен қолданылуы, терроризмнің интернациона-лизациялануы – осының барлығы Шыңжандағы «ұйғыр сепаратизмі» механизмінің қолданысқа енуіне өз септігін тигізді.

Аталған сепаратизм түрі Шыңжандағы тұрақтылыққа кері әсер етуші процес болып табылады /14/. Осы тұжырыммен келісуге

болады, себебі: - Шыңжан халқының басым көпшілігін

ұйғырлар құрайды. - өзге ханьдік емес топтармен

салыстырғанда ұйғырлардың көбі билік және басқару органдарындағы қызметте.

- ұйғыр ұйымдарының мақсаты «тәуелсіздік жолындағы күрес» және Шығыс Түркістан немесе Ұйғырстан тәуелсіз мемлекеттерін құру деп танылады.

- ШҰАА-ның ұйғырларына дін мен исламдық әдет-ғұрыптың ықпалы мол

- ҚХР ШҰАА-нан басқа аймақтарда тұратын ұйғыр диаспорасы халықаралық ұйымдармен және өздерінің ШҰАА-дағы отандастарымен тығыз байланыста.

Қытайлықтар Шыңжандағы сепара-тистік актілерді Орталық Азия мемле-кеттер территориясындағы антиқытайлық ұйымдардың қызметімен байланыстырады.

Автономдық аудандардағы экстре-мистік акциялардың қарқынды түрде өсуін Құлжа қаласынындағы экстремистік топтың өкілі былай деп түсіндіреді: Бұл ұйымның лидерлері өз іс-әрекеттерінің болашағы жоқ екендігіне көз жеткізгеннен кейін әлемдік қауымдастықтың назарын «шыңжан мәселесіне» аударту мақсатында террорлық актілерге дейін барды, дейді /15/.

Соңғы жылдары ұйғыр сепаратистік топтарының әрекеттері ҚХР шекарасынан басқа аймақтарда да белсенді түрде жүруде. Олар өзге сепаратистік топтармен де, сондай-ақ шетелдердегі Пекинге қарсы күштермен де байланыстарын кеңейтуде.

Дегенмен, қазіргі әлемдегі этникалық фактордың өзекті мәселелер қатарында екендігіне байланысты Орталық Азия мемлекеттері мен Қытай үшін мынадай болжамдар жасауға болады:

- ҚХР Шыңжан ауданындағы қоғамдық-саяси жағдайдың күрделі болуы, сепаратистік көңіл-күйдің өршуі, ұйғыр халқының ұлттық қозғалыстарының кең етек жаюы;

- Ұйғыр ұлтының этникалық жанжалдарға араласуының кеңеюі мен осы қозғалыс-тардың халықаралық терроризм желісіне қосылуы;

- Пекиннің Шыңжан аумағындағы ханьдік емес топтарға қатысты, сонымен қатар сепаратистік тенденцияларды қолдап отырған мемлекеттерге, топтарға қатысты қатаң бағыттағы саясатын жүргізу;

- Орталық Азия мемлекеттерінің территорияларында қытай спецслужба-ларының қызметін белсенді ету /16/.

Ұйғыр мәселесі Қытай басшылығын алаңдатып отырғаны белгілі. Алайда осындай кереғар көңіл-күйді, яғни сепаратистік, экстремистік актілердің шарықтауын тоқтату


немесе оны тежеу; Қытайдың қуатты әрі, біртұтас державаға айналуы үшін ҚХР өзінің ғасырлар бойы қалыптасқан этноцентризм идеясынан бас тартуы керек. Себебі демократиялық құндылықтарды басшылыққа алу этникалық жанжалдардың туындамауына өзінің ауқымды септігін тигізетіні белгілі.

Ал Қытайдағы ұйғыр ұлтының өкілдері өздерін қоғамнан бөлектену, оқшаулану саясатынан бас тартуы керек. Себебі осындай іс-әрекеттердің нәтижесінде ШҰАА Қытайдағы дамуы жағынан артта қалған аудандардың біріне жатады. Кез-келген халықтар мен ұлт өкілдерінің тәуелсіз мемлекет құруға деген ұмтылысы ол табиғи құбылыс. Алайда оған сепара-тистік, экстремистік немесе террористік актілерді қолдана отырып, әлем қауымдастығының назарын аударту арқылы жеткізу утопиялық көзқарас болып табылады. Сондықтан, шектен тыс радикалдылыққа, экстремистікке жол бермеу қажет.

Ұйғыр мәселесін шешуде ең алдымен өзін-өзі анықтау принципіне сәйкес, сол этностың ұлттық ерекшеліктерін, адамдық құндылықтарын ескеру қажет.

*** 1. Гумилев Л.Н. История людей и история природы. –

М.: Прогресс, 1993. С.105. 2. Кляшторный С.Г., Колесников А.А. Восточный Туркестан глазами русских путешественников. – М., 1995. С.125-127. 3. История Востока. Восток на рубеже средневековья и нового времени. ХVI-XVIII ғ.ғ. Т.3. С.59-594. 4. Валиханов Ч.Ч. Избраннные произведения, С.185-186. 5.Тимченко С.В. Антицинская борьба народов Восточного Туркестана в первой трети ХІХ в. И

Кокандское ханство, С.96-97 6. Из истории международных отношений в Центральной Азиии. – Алма-Ата: Наука, 1990. С.136-137. 7. Басханов М. Политика Англии в отношении государства Якуб-бека. – В сб.: Из Из истории международных отношений в Центральной Азии. – Алма-Ата: Наука, 1990.С. 100-133. 8. Москалев А.А. Национализм в понимании Сунь Ятсена. М.: Наука, 1985. С. 110, 125. 9. Хакимбаев А.А. Национально-освободительное движение населения СУАР в 30-40 гг.ХХ века. – Урумчи, 1964.С.165-166. 10. Общие сведения о СУАР.- Урумчи, 1985.С.37-38. 11. Сталин И. Об основах ленинизма. – в сб. Вопросы ленинизма. – М.:Госполитиздат, 1953.С.100, 105. 12. Москалев А.А. Теоретическая база национальной политики КНР (1946-1999), С.14. 13. Межэтнические конфликты в странах зарубежного Востока/ Под ред. А.А.Празаускаса. – М.:Наука, С.60-61. 14. Лутовинов В., Морозов Ю. Этноцентризм – чума нашего времени. – Азия и Африка сегодня, 2000, №2, С.7-8. 15. Исследование национальных отношений в Синьцзяне. – Урумчи, 1996, С.304. 16. «Время по Гринвичу», 7.03.1997// www.google.ru

*** В даной статье авторами рассматривается

вопросы этнического развития уйгуров в Китае. Авторы определяют этапы развития и становления уйгур в исторической ретроспективе. Так же авторы анализируют политику КНР в отношении малых народов.

*** In this article the authors touch upon some issues of

ethnic development of uygurs in China. Authors define the main periods of development and settlement of uygurs in historic retrospective. Also the authors analyze policy of China to minorities.

А. Самаев

КАЗАХИ В СОСТАВЕ РЕСПУБЛИКАНСКОГО КИТАЯ.

ПЕРИОД ГУБЕРНАТОРА ШЭН ШИЦАЯ

12 апреля 1933 г. к власти в Синьцзяне пришел новый правитель Шэн Шицай. С его правлением связаны как продолжав-шееся повстанческое движение национальных меньшинств, так и значительные политические, социально-экономические и культурные изменения в жизни провинции. Шведский ученый и путешественник, знаток Синьцзяна Свен Хедин характеризует его как способного, но жестокого маньчжурского офицера /1/. Одним из первых шагов Шэн Шицая по отношению к национальным меньшинствам Синьцзяна было содействие становлению независимых национальных лидеров, с последующим балансированием на различии их интересов и использовании их в своем аппарате

/2, 109/. Авторитетных представителей казахов

Китая Шарипхана Когедаева, а затем Кызыра Баймоллу он назначает на должность командира батальона в Урумчи, Елисхана, сына главы казахов Восточного Синьцзяна Алипа - командиром отряда пограничной охраны /3, 86/.

Безусловно, это не слишком большие должности, но все же назначение на такие посты, на которых ранее казахов не было, говорило о возраставшем весе казахов в Синьцзянском обществе.

Придя к власти, Шэн так же, как и его предшественники, сталкивается с перекочевками в Синьцзян казахов из Советского Казахстана, А также с откочевками

http://www.google.ru/


в обратном направлении. К примеру, полномочное представительство ОГПУ в Казахстане, сообщало о реэмиграции из Синьцзяна в Казахстан: «ВКО Тарбагатайский район. За период с 1 августа по 12 ноября в район прикочевало из Китая 816 хозяйств с 4986 голов рогатого скота. Прикочевщики в большинстве своем продовольствия не имеют. Убивают скот, меняют его на хлеб и вещи. Прибывший скот кормами не обеспечен. Районное руководство намерено обложить мясо налогом хозяйства прикочевщиков имеющих скот выше нормы, предусмотренное постановлением ЦК от 17 декабря 1932 года. Это обстоятельство создает в их среде намерение откочевать обратно в Китай» /4/.

В отличие от своего предшественника, Шэн отказался от политики массового переселения ханьцев, провозгласив принцип равноправия национальностей провинции. При этом имелось в виду, что каждая «национальность» имеет право на представительство в органах власти. Следуя примеру советской национальной политики, со второй половины 1930-х гг. Шэн начал открывать школы для казахов, кыргызов, уйгур, русских и др. /5/.

Если до 1933 года в Синьцзяне было всего 68 светских школ, то в 1936 году их число увеличилось до 1560, т.е. более чем в 20 раз. Во многих округах открылись школы для детей неханьской национальности, с преподаванием основных предметов на родном языке. По состоянию на июль 1938 года их насчитывалось уже 438 и в них училось 40127 человек. Кроме того, 1844 школы, которые посещало 10589 человек, находились в ведении национальных культурно просветительных обществ. В Урумчи был открыт университет и пединститут, в 5 городах провинции действовали учительские курсы. Стали открываться национально культурные центры и клубы. Огромную помощь в работе вузов и школ оказывал Советский Союз, на помощь которого Шэн Шицай опирался до 1942 г. Для учебных заведений отсюда поступали учебники, тетради, оборудование, канцелярские принадлежности и, что было особенно важно на первых порах, кадры преподавателей и учителей. Согласно специальному решению советского правительства «Об обучении синьцзянской молодёжи в СССР», принятому в 1934 году, началась программа подготовки в учебных заведениях Советского Союза специалистов из жителей Синьцзяна. В вузах и средних учебных заведениях Казахстана, Узбекистана, некоторых городов Сибири начали учёбу тысячи молодых синьцзянских студентов разных национальностей. Уже к началу 40-х г.г. было подготовлено более 30

тыс. специалистов различных профессий. Все эти меры оказали достаточно серьёзное влияние на общий подъем культуры в провинции и, как следствие этого, на рост уровня общественного сознания населения Синьцзяна /6/. Значительный вклад в развитие просвещения в провинции внесли командированные сюда граждане СССР, которые не только обучали людей, в первую очередь молодежь, но и готовили преподавателей /7/.

В 1937 году в Чугучаке был создан городской отдел народного образования, в котором работали казахи, ханьцы, уйгуры и др. /7/. Автор несколько раз был во второй средней (казахской) школе г.Чугучака открытой в 1938 г. В тот же период открылись казахские средние школы в г. Кульдже и г. Сарысумбе (ныне г.Алтай), где автору также приходилось бывать.

При Шэн Шицае начали выпускаться национальные газеты, были открыты театры. В газетах выходивших на национальных языках, стали появляться публикации, в которых делались попытки разбудить у соплеменников интерес к своему прошлому, напомнить о богатейшей культуре, традициях /6/.

Во время губернаторства Шэн Шицая началось сотрудничество Синьцзяна с Советским Союзом в сфере культуры, первую очередь с Казахстаном и среднеазиатскими республиками СССР.

Через советские консульства и торговые представительства в Кульдже, Чугучаке, Сарысумбе, Урумчи, Кашгаре населению Синьцзяна, помимо, учебников, передавались художественная литература, советские периодические издания, художественные и документальные фильмы. Об этом подробно пишет и В.Сладковский: «Так по согласованию между Вторым Восточным отделом НКИД и электронно-технической конторой «Техноэкспорт», только в мае 1938 года в Синьцзян были отправлены 19 наименований художественных фильмов, такие как «Пугачёв», «Волочаевские дни», «Ленин в Октябре», «Если завтра война» и т.д.» /8/.

В то же время неизвестно какой пропагандистский эффект они имели среди местного, в частности казахского населения. Упоминаний о культурном сотрудничестве с СССР мы не наши ни у одного из казахских авторов Китая. А одни из видных представителей казахской элиты Китая того времени Д.Жаналтай приводит достаточно показательный пример о том, как отец запретил ему смотреть фильмы. От собеседников в КНР, в частности от жителя г. Чугучак Бекбосына Казкена и некоторых других приходилось


слышать, что в 1930-е годы, в частности в Чугучаке, показывали советские фильмы, но насколько они были популярными, и сколько народу ходило в кино сказать не смогли.

В правительство провинции, в руководство на местах включались национальные кадры – уйгуры, казахи, кыргызы, русские. В этом плане нельзя нельзя однозначно считать верным утверждение казахского исследователя из Китая Ж.Самитулы, о том, что власти при Шэне для казахов «не делали ничего хорошего».

Можно в целом согласиться с В.Барминым, что к сотрудничеству с элитами неханьских народов провинции, включая руководителей восстаний, пошедших на компромисс с властями, администрацию подталкивало желание сохранить власть в провинции в своих руках /6/.

В связи с этим, проводимая Шэном, казалось бы, позитивная и толерантная политика действительно имела свои негативные стороны.

Во-первых, всем национальностям приходилось, отложив общие претензии против ханьцев, жестко конкурировать друг с другом из-за ресурсов и политического представительства /5/. Это было ничем иным, как проявлением политики «разделяй и властвуй» или, выражаясь по-китайски, «и и джи и» - «контроль над варварами при помощи варваров». Способствуя развитию национальных кадров, Шэн использовал возникавшие между ними противоречия в своих интересах.

Во-вторых, провозглашение равноправия всех национальностей, независимо от их численности, означало их уравнивание с уйгурами, представлявшими в то время большинство населения Синьцзяна и мечтавшими о создании независимого уйгурского государства /5/.

При Шэн Шицае представители казахов появляются среди руководителей уездного, окружного уровня и даже в провинциальном правительстве. Вместе с тем, это была далеко не та политика коренизации, проводившаяся в то же время в Советском Казахстане и, заключавшаяся в выдвижении на руководящие посты кадров казахской национальности, а также перевода делопроизводства на казахский язык /9/.

Тем не менее, как пишет Р.Груссе: «В 1940-е годы несколько аймак-бастыков (видно имеются ввиду губернаторы аймаков – аймак бастыгы А.С.) были казахами. Также было много руководителей казахов по районам (уездам А.С.) /10. С. 115/. Несмотря на выдвижение казахов на руководящие посты в

провинциальных органах власти, административная иерархия бао-хья, установленная Цинами, в те годы все еще продолжала свое существование среди казахов. Как считает Р.Груссе, потомственный тайжи (один из феодальных титулов в Китае) являлся идеальным вариантом для управления каждой родовой единицей. Он же отмечает, что в течение 1940-х годов в Синьцзяне существовало, приблизительно, 30 казахских тайжи, но в действительности власть тайжи была сломлена в период республиканского правления /10, 119-120/.

На наш взгляд почти окончательно эта система была демонтирована при Шэн Шицае, и не без помощи СССР.

В апреле 1934 года Шэн созывает Народное собрание провинции, где, однако не участвуют представители Алтая, Кумула и Хотана. Все же собрание избирает нового председателя правительства - ханьца Ли Рына, его заместителем становится известный уйгурский лидер Ходжа Нияз. В своем выступлении перед делегатами, Шэн призывает к миру и согласию, клеймя своих предшественников /11, 34/.

Здесь же он обнародует и перспективные программные установки, сведенные в «Шесть основных направлений политики»: 1. Антиимпериализм. 2. Дружба с СССР. 3. Национальное равенство. 4 Неподкупность правительства 5. Мир. 6. Реконструкция. /2, 112/.

Однако, как отмечает К.Л.Сыроежкин, казахские вооруженные отряды совершали нападения на уйгур и ханьцев. С одной стороны, считает он, это было частью общего сопротивления ханьскому господ-ству, но одновременно преследовало и грабительские цели /2, 112/. На наш взгляд, казахи понимали, что как ханьцы, так и уйгуры являются пришлыми людьми на их земле к тому же не всегда считающиеся с хозяевами.

В такой обстановке Шэн Шицаем созывается большое совещание в Урумчи, куда приглашаются более 500-т представителей казахов и монголов из Алтайского, Тарбагатайского, Илийского Урумчийского и Кумульского аймаков, где была значительной доля казахского населения. До сведения присутствующих доводится, что в целях поддержания общественного порядка всем жителям необходимо сдать имеющееся на руках оружие, не выполнившие это требование, будут караться вплоть до расстрела.

В ходе собрания также обнародовали, что в Барколе, входящем в Кумульский округ, где проживало много казахов, организуется представительство окружной власти. Шэн Шицай представил присутствующим казаха по


имени Абай, направляемого на постоянную работу в Барколь, в ранге заместителя губернатора округа.

Другой представитель казахов, по имени Ашим, закончивший Среднеазиатский государственный университет в СССР, назначался руководителем управления полиции того же округа. Наравне с ними еще ряд казахов получили государственные должности в провинциальном аппарате. К примеру, уроженец Кумула Ашир Муса, прошедший подготовку в МНР назначался на должность начальника разведки, Касым – заведующим канцелярии по делам казахов в провинциальном правительстве, Гафур – начальником полиции Барколя. Присутствующими с удовлетворением было воспринято, что через синьцзянскую торговую компанию из СССР поставят большое количество товара, который будет реализовываться на ярмарках. Здесь надо отметить, что тот период 9/10 всей иностранной торговли Синьцзяна велось с СССР /3, 98/.

Таким образом, Шэн Шицаю на время удается успокоить кочевое население провинции. Соглашаясь с мнением казахских старейшин, Шэн утверждает губернатором Алтайского округа Шарипхана Когедаева /11, 31/. Все авторы, писавшие об этом человеке, как и наши собеседники в КНР, отмечали высокую образованность и эрудицию Шарипхана, характеризуя его как прогрессивно мыслящего для своего времени человека, пользовавшегося заслуженным авторитетом среди казахов. Помимо казахского, он знал китайский и уйгурский языки, изучал русский язык.

Прогрессивность его мышления и искреннее желание помочь своему народу видны из приводимых ниже фактов. В 1934 г. Шарипхан призывает кочевников заняться земледелием, приобретя в СССР семена, он раздает их среди простых казахов. Он же выписывает из Советского Казахстана два трактора и инвентарь для посевных работ, выделяя землю под посевы. Всего было засеяно 250 гектаров посевной площади /3, 189/. Учитывая в основном кочевой образ жизни китайских казахов, косность мышления элиты такая подвижническая работа говорит о многом.

С 1933 г. он проводит большую работу по открытию в аймаке школ, подготовке учителей, развернув борьбу с безграмотностью. С 1933 по 1939 г.г. в Алтайском округе число открывшихся школ достигло 104-х. За это время в Сарысумбе он строит здания для начальной и средней школ, одновременно

открывает и уйгурскую школу, а также школу для девочек. На наш взгляд, одним из немаловажных шагов предпринятых Шарипханом было переименование школ, когда вместо названий родов, им стали присваивать другие наименования /3, 189/. Т. е. он боролся и с разъедавшим казахское общество трайбализмом.Он же создает условия для открытия новых газет и журналов/3, С, 190/. При нем ставятся театральные постановки, на сцену вышла целая группа талантливой молодежи. Когедаев, всячески опекает эмигрировавшего в Китай сына Шакарима Зията, назначает его редактором окружной газеты «Алтай толқындары» (Алтайские волны) /12/.

В 1935-1937 гг. в казахских районах, из-за притеснений со стороны китайских властей, вновь вспыхивают восстания /13/. В 1936 году, с территории Коктогайского уезда тысячи семей рода ители (из абак кереев) во главе с Султаншарипом тайжи переселились на территорию уезда Дуншуан провинции Ганьсу, а 400 человек во главе с Елисханом тайжи вначале также перебрались в провинцию Ганьсу, а затем в Цинхай в местечко Кереку.

В отношении казахов, по утверждению Ж.Самитулы, власти начинают проводить политику «уничтожения трех»: 1)изъять все оружие, чтобы казахи не могли выступать против власти, 2) изъять лошадей, чтобы ни не могли быстро передвигаться с места на место, 3) изъять все транспортные средства, чтобы они не могли укочевать. За образец принималась подобная практика уже применявшаяся в СССР с 1928 по 33 г. /3, 190/. В 1939 году в Урумчи по инициативе властей провинции собирается Народное собрание казахов и кыргызов. В Алтайском округе был созван отдельный Курултай, делегаты которого собрались в Сарысумбе. Там была объявлена кампания по сдаче и сбору оружия. При этом, ужесточался общий порядок, начались аресты неугодных. Были задержаны все приехавшие на съезд руководители в Урумчи и Сарысумбе /11, 31/. В Синьцзяне начался раскручиваться маховик репрессий, аналогичный репрессиям в СССР. Да и проводились они не без участия соответствующих органов Советского Союза.

С 1937-1940 г.г., так же как и в Казахстане, были уничтожены многие представители казахской элиты и в Синьцзяне. Среди них Шарипхан Когедаев, Зият Шакаримов, Букат бейсы, известнейшие срид казахов Китая поэты Акыт Улимжиулы, чьи произведения печатались не только в Китае, но и в России, Танжарык Жолдыулы и другие. Чудом уцелели Дубек, Ален ван, его супруга Хадиша Кадван ханым ставшая через некоторое время мэром


Урумчи. В кровавой вакханалии репрессий погибло более 80 тыс. человек, что, в конце-концов, и способствовало отрешению Шэн Шицая от власти /7, 14/.

*** 1. Hedin Sven. The Flight of «Big Horse»: The Trail of War in Central Asia. New York: E. P. Dutton, 1936.С. 9-10. 2. Сыроежкин К. Мифы и реальность этнического сепаратизма в КНР и безопасность Центральной Азии. Алматы, Дайк Пресс, 2003. 3. Сәмитұлы Ж.«Қытайдағы қазақтар» Дүниежүзі қазақтарының қаумдастығы. Алматы, 2000 г. 4. Архив Президента РК.Ф.719.Оп. 4-419. Д 4674. Л.109 5. Абдуллаев К. История в лицах. Ма Джунин - «Большой конь» и белые армии в восставшем Синьцзяне. Часть I, http://kamolkhon.com. 6. Бармин В. Из истории культурных связей Синьцзяна с советскими среднеазиатскими республиками в 30-е г.г. ХХ века Барнаульский государственный педагогический университет, new.hist.asu.ru/biblio/vost/15.pdf. 7. Гуань Ю. Штрихи к политическому портрету Шэн Шицая. Барнаульский государственный университет С.118. http://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:MJvMVLUurtkJ:new.hist.asu.ru/biblio/vost/13.pdf

8. Сладковский М.И. История торгово-экономических отношений СССР с Китаем (1917–1974). М., 1977. С. 152. 9. Гос. архив Алматинской области.Ф.685.Оп.1.Д.339. 10. Груссе Р. Империя степей. Атилла, Чингисхан, Тамерлан. Том 1. История Казахстана в западных источниках.XII-XX в.в. Том 1. Алматы «Санат». 2005 г.С.115. 11. Жаналтай Д. Қилы заман - қиын күндер. Дүниежүзі қазақтарының қаумдастығы. Алматы, 2000 ж. 12. Из интервью бывшего директора Историко-краеведческого музея г. Семей К. Байгужинова с сыном Зията Шакаримова Мереке Зиятовым. 13. Шәкенұлы Ж. Қытайдағы қазақтар. Дүниежүзілік қазақтардың қаумдастығы. Алматы, 2007. С.102 14. Мендикулова. Г. Казахская диаспора: история и современность. Алматы, Всемирная ассоциация казахов, 2006. С.188.

*** Бұл мақалада Шыңжаңда тұратын қазақтардың

Қытай Республикасы дәуіріндегі, Шың Шысей өлке бастығы (губернаторы) кезеңіндегі тұрмысы қарастырылады.

*** This article describes about Kazakh in Xingjian period

of China Republic in a times of gubernator Shen Shicay.

2 - б ө л i м Ф И Л О Л О Г И Я

Р а з д е л 2 Ф И Л О Л О Г И Я

А. А. Абдрахманова

СУН ДӘУІР ӘДЕБИЕТІНДЕГІ «ЦЫ»

ЖАНРЫ

«Адамзаттың арманы – рухани бостандық», - деп елбасымыз Н.Ә. Назарбаев айтқандай,

көкірек көзі ояу адам баласы рухани байлығын сәбиіндей мәпелеп келген. Дүниежүзі

http://kamolkhon.com/


халықтары өз мәдениетін дамытуға ат салысып, әртүрлі әдеби құнды шығармаларды дүниеге әкелді. Әйтсе де, әртүрлі тілдерде жазылған осы көркем туындылар, тек өз халқына ғана қызмет етіп қоймай, басқа халық өкілдеріне де рухани азық алып келді. Әдебиет сүйер қауымды, көркем туындының қай тілде немесе қай кезеңді бейнелегендігінен гөрі, шығарманың шынайлығы мен тілінің байлығы қызықтырары сөзсіз. Қазіргі еліміз егеменді ел болып, саяси, әрі мәдени дамудың үдемелі кезеңінде, халқымыздың рухани сезімін көтеруде, туған жеріміз бен ана тіліне деген сүйіспеншілігін тереңдете түсуде, әдебиет пен өнердің қосар үлесі өте зор. Көне заманнан, қазіргі заман әдебиет туындыларын зерттеп, олардағы көтеріңкі рухты халыққа паш ету әдебиетшілердің халқы алдындағы міндеті. Егер жылдар тереңіне, тіпті ғасырлар қойнауына ой жүгіртетін болсақ, жарқырап шыққан талай- талай шайырларды, ақыл- ойы дариядай, сөздері шегедей шешендер мен шежірелерді, өмір бояуын ондырмай, тағдыр суретін қалам ұшымен кестелей білген қарымды қаламгерлерді көз алдымызға келтіреміз. Бірнеше ондаған жылдар бойы біз, яғни қазақ оқырмандары, батыс елдерінің классикалық шығармалары мен Ресейдің көрнекті ақын- жазушылардың шығармаларын оқып- танумен шектеліп келдік. Әдебиет майданының шебі толысып, шынайы шабыттың өрісі кеңіген тұста, халқымыздың арасынан шығыс жұлдыздары атанып, жарқырап шыққан шешендер мен ақындардың тамаша туындылары мен нақыл сөздері тереңнен зерттелу үстінде. Ғасырлап жиналған тамаша туындыларды түгел қамтып, шытырман кезеңдер шындығы түсірген таңбаларды тап басып, тану жолында ізденістер кең құлаш жаюда. Әрине, тек қана өз халқының әдебиеті мен тарихын зерттеумен шектеліп қалуға болмайды.

Өмір ортақ, тақырыптар ортақ, күнделікті тіршіліктің талабы да ортақ болған соң, дүниежүзі әдебиетінің тамаша туындыларының бүкіл адамзат баласының сүйіспеншілігіне ие болуы да табиғи жайға жатады. Тамырын бірнеше мыңдаған ғасырлар қойнауынан алып, кең құлашын жая дамып келе жатқан қытай әдебиеті біздің ел оқырмандары үшін шешімін таппаған жұмбақ іспеттас. Алғашқы жазба туындысы, поэтикалық «Ши цзин» антологиясы, біздің заманымызға дейінгі VI ғасырда құрылған қытайдың көркем әдебиеті туралы, орыстың тамаша шығыстанушылары академик В.М. Алексеев, В. В. Бартольд, Н. И. Конрад, Н. Я. Баранников, Н. Я. Марр, Н.Ю. Крачковский, С.Ф. Ольденбург және тағы басқа ғалымдар шығармаларынан сусындап келдік.

Қазіргі күнде егеменде Қазақстан шығыстанушыларының алғашқы легі шығыс елдерінің тарихы мен әдебиетін зерттеу үстінде. Тарихы тамырланып, айтары мол қытай әдебиеті туралы өзіміздің ана тілімізде алғашқы зерттеулер жүргізілуде. Ұлы көршіміз Қытай Халық Республикасының тарихы, мәдениеті мен өнері біздің оқырмандарды қызықтырары сөзсіз. Қай халықтың болмасын әдебиет тарихы, ең алдымен, сол халықтың қоғамдық, әлеуметтік және саяси өмірінің бейнелі көрінісі, соның сүрлеуі мен ізі болып табылады. Сонау ерте заманнан бері қытай ақындары тұрмыстың ащы шындығын бейнелеп келеді. Ғасырлар өтіп жатыр, әулеттер ауысып, астаналар өзгеріп, қанды күрестерде жауынгерлер бірін-бірі жеңіп, дін қызметкерлері құдай, жұмақты уағыздады. Соғыс оты талай-талай көркем сарайлар мен шіркеулерді қиратты. Әйтсе де, заман ағымымен жаңа ұрпақ дүниеге келіп, жаңа үкімет басшылары тағайындалып, жаңа жерлер ашылып, жаңа қамалдар, қалалар мен шіркеулер салынды. Адамдар әрқашан өздерін қоршаған ортаны игеріп, ең тамаша туындыларды дүниеге әкелген. Сұңғат өнері, мүсіндеу өнері, архитектура, каллиграфия, музыка, поэзия және тағы басқа барлығы да ғасырлар бойы қалыптасқан тәжірибе нәтижесі.

Қытай әдебиеті мен мәдениеті өз тамырын бірнеше ғасырлар қойнауынан алады. Осы уақыт ішінде қытай халқы тамаша мәдениет пен көркем әдебиет ескерткіштерін жасаған. Тарихтың ұзын өзенінің ағымында екі кезең ерекше орын алады. Бұл поэзия бұлағының толық, таза және балғын кезеңдері, сонымен қатар ақындардың жан – дүниесіндегі ыстық сезімдерін бұлақтай тасыған шақтары еді. Біздің сөз етіп отырғанымыз, әлі күнге дейін қытай және бүкіл дүниежүзі әдебиеті тарихында поэзияның «Алтын ғасырлары» саналатын Таң (VII-X ғғ.) және Сун (X-XII ғғ.) кезеңдерінде дүниеге келген әдебиет туындылары.

Таң өлеңдері мен Сун шумақтары әдебиет әлеміндегі ең хош иісті, ең көркем және ең әсем бақ болып табылады. Олар өздерінің ғажап гүлдерімен, күшті рухымен ерекшеленіп тұрады. Таң леңі мен Сун шумақтары әдебиет сүйер қауым арасында бірдей даңқ пен сүйіспешлілікке ие. Таң поэзиясы біздің елімізде де кең танымал, бірақ Сун шумақтары туралы біз мұны айта алмаймыз. Тек қана біздің елде ғана емес, сонымен қатар өркениетті батыс елдерінде де Сун шумақтары әлі өз жауабын таппаған жұмбақ болып табылады.

Ши поэзиясында, ақынның ішкі жан дүниесі ерекше орын алады. Қытай ақындары


бұл жанрда негізінен үш діни – философиялық ағымдарды негізге алған. Олардың қатарында, конфуций ілімі, дао ілімі және будда діні бар. Осы жанрда жазылған өлеңдердің басым көпшілігі конфуций іліміне сүйенген. Бұл ілім бойынша адам тұлғасындағы ең негізгі нәрсе – адамгершілік. Адамдар арасындағы терең махаббатқа ерекше көңіл бөлінбеді, ол туралы сөз қозғауға тыйым салынған еді. Әйтсе де, конфуций ілімін уағыздаушы адамдардың мінез – құлқын шектеген әрекеттерді халық өмірінен ыстық махаббат сезімдерін бөліп ала алмайды. Қытай ауыз әдебиеті шығармаларында махаббат тақырыбы кеңінен тараған. Махаббат тақырыбы осы кезеңде кеңінен жырланып, оған деген ынта осы кезеңде ерекше арта түсті.

Қытай поэзиясы тарихында, сун дәуірінің «цы» шумақтары - таң өлеңдерінен кейін қол жеткізілген үлкен белес. Табиғаты жағынан Еуропа романсына ұқсас, сун шумақтары- таң өлеңі тамаша биіктікке жеткен шағында дүниеге келген. XX ғасырда ол жекеленіп, бірте-бірте көркем шығармашылықтың ең басты түрі ретінде қалыптасқан. Әдебиеттану ғылымындағы бұл жанр, талас туғызған мәселелердің бірі болып табылады. Қытай дәстүрлі философия-сында поэзия «ши» және «цы» жанрларымен сипатталады. Әрине, бұл жанрлар да уақыт ағымына байланысты әртүрлі өзгерістерге ұшырап, өздерінің көркемдік мүмкіндіктерін кеңейтіп, өзара айырмашылықтарын арттыра түсті немесе оларды жойды деп айта аламыз.

Цы – қытай классиалық поэзиясының негізгі жанрлардың бірі. Ол халық ауыз әдебиетімен өте тығыз байланысты. «Цы» деген қытай тілінен романс, ария, шумақтар, стансылар деп аударылады. Бірақ бұл шет тіліндегі атаулардың бәрі де атаулы жанрдың жалпы ерекшеліктерін көрсетеді. «Цы» музыка негізінде дүниеге келіп, даму жолын тапқан әдеби жанр. Оның дүниеге келуімен батыс музыкасының енуі арасында өте тығыз байланыс бар /1, 84-85/.

Еуропалық музыка Қытайда кеңінен тарап, батыс пен солтүстіктегі халықтардың музыкасы дәстүрлі қытай музыкасымен ұласып кетті, осылай жаңа «ян юэ» жанры дүниеге келді. Бұл музыка өте тез арада әсем сазды деп танылып, кең құлаш жая дамып кетті. Мұнда жаңа түрдегі музыканың әдебиет өміріне тигізген ықпалы зор, әрі өте терең. Оның музыка мен би саласына тигізген өте үлкен өзгерісінен басқа, әдебиеттегі бір шығармашылық жемісі – шумақтардың, яғни цының дүниеге келуі еді.

«Цы» дүниеге келгеннен шарықтау шегіне дейін өте ұзақ жол жүрді. Ол Цин дәуірінен қалыптаса бастады. Атақты «Хэчжуан»,

«Лючжэ» әуендері сол дәуірде дүниеге келген халық әндері.

«Цы» жанрындағы өлеңдер музыка-мен тығыз байланысты, әуендердің айырмашылығына, жолдардың санына қарай осы жанрдың түр ерекшеліктері айқындалады. Бір жолдағы иероглифтар-дың саны, шығарманың ырғағы бәрі-бәрі музыкалық әуенге байланысты. Музыка тек цылардың көркемдік түріне ғана емес, кейбір жағдайларда, мағынасы да әсер етті. Музыкамен тығыз байланысты шумақтар-дан басқа, поэтикалық жанрлардан ерекшеленіп тұрады.

«Цы» жанры басқа поэтикалық жанрлар сияқты, халық арасында қалып-тасқан. Оның қалыптасуына еңбек әндері зор ықпал жасаған. Кейбір шумақтардың әуендерінің аты осындай ой салады. Көпке танымал «Лан таоша» («Толқындармен шайылған құм») тағы басқа, әуендердің атаулары қарапайым халық, балықшылар мен алтын іздеушілер арасында туғандығына куә болады. Еңбек әндерінің көркемдігі мен аңғырттығы ақындардың көңілін аудартып, осы әуендерге жаңадан сөздер жазғызды.

Шумақтар мен музыка арасындағы генетикалық байланыс, кейбір зерттеу-шілерге шумақтарды ортақ ғасырлық Қытайға тән романс деп түсінулеріне себеп болды. «Цы» жанрында жазған ақындар-дың музыка теоретиктері немесе сазгерлер болғандығы қызық– ақ. Пайда болғанынан кейінгі екі – үш ғасыр бойы шумақтар негізінен сазгерлер мен әншілердің игілігі саналып, музыкалық аспаптардың сүйемелдеуімен орындалған. Қазіргі күні көптеген шумақтардың авторлары белгісіз болып табылады. Шумақтардың кеңінен тарауына және үдемелі дамуына олардың халық әндерімен ұштасып жатқан көне дәстүрі мен көркем әдебиеті, әрі бейнелі тілі зор ықпал еткен. Шумақтарда қарапайым адамдардың ықыластары мен ыстық сезімдері бейнеленеді. Ғасырлар бойы жиналған тамаша поэтикалық мәдениет өзінің мол жемісін берді. Тамылжыған табиғат сұлулығына тамсану, нәзік махаббат сезімі ақын жанынан маржандай сөздерді бұлақша төкті. Сун дәуіріндегі «цы», гүлдену мен дамудың кезеңіне аяқ басты. Сун әдебиеті көркем сөз әлемінде үлкен жетістіктерге жетті, ең шығармашыл деп танылып, халық арасында кең құлашын жая дамыды /3, 71/.

Қытай әдебиетінің тарихы, оның ішінде сун шумақтарының тарихы – қытай халқының қоғамдық, әлеуметтік және саяси өмірінің бейнелі көрінісі, соның сүрлеуі, ізі болып табылады. Ендеше сун шумақтарының негізгі тақырыбы мен негізгі идеясын тереңінен түсіну


үшін Сун әулетінің тарихын жетене тануымыз қажет.

Сун әулеті, Қытайда үш ғасыр бойы билік етті. Осы үш жүз жыл бойы, қытай халқының солтүстіктен шапқыншылық жасаған көшпенді тайпалармен күресіне толы еді. Орталықтандырылған Сун империясы 960 жылы бүкіл Қытай жерін біріктірді. Сун әулеті алғашқы он жыл ішінде гүлденіп көркейді. Елде үлкен– үлкен қалалар салынып, сауда мен қол өнер дамыды. Сун мемлекетінің мәдениеті жоғары дәрежеге жетті. Нанкинде көрнекті суретшілерді біріктірген, Көркем сурет академиясы құрылды. Елде жоғарғы сапалы фарфор дайындалды. Баспа үйлері пайда болды. Сурет көрмелері мен кітапханалар көбейе түсті. Қытай империя-сының алып және гүлденген кезеңі қайта оралғандай болды. Бірақ елдегі саяси жағдай өте күрделі еді. Көшпенді тайпаларды күшпен басып шектелді. Бүкіл ауыртпалық шаруалардың арқасында жүктелді. Халық барған сайын ойсырап, қайыршылана түсті.

Сун дәуірі екі кезеңге: Солтүстік Сун және Оңтүстік Сун деп бөлінгендігі тарихтан мәлім. Солтүстік Сун әулетінің әлсіздігін және оның иелігін қорғауға шамасының жетіспейтіндігін көрген жүржэндердің көшпелі тайпалары 1126 жылы Хуанхэден өтіп, империяның астанасы – Бянцзин (қазіргі Кайфын) қаласын басып алды. Осылайша Солтүстік Сун әулеті өмір сүруін тоқтатты. Патша сарайы, сонымен бірге шонжарлардың көп бөлігі оңтүстікке қарай қашты, 1127 жылы империяның жаңа астанасы Линань (қазіргі Ханчжоу) қаласында Оңтүстік Сун әулеті өз билігін бастады. Ірі жер иеленушілер бұрынғыша келісушілік саясат жүргізді, олар әлі де қарсыластан алым – салық төлеумен құтылумен шектелеміз дегенде, Солтүстіктен жаңа көшпенді тайпалар – моңғолдар қауіп төндірді. Сун билеушілері Қытай мемлекетін, ешбір тайпалар басып ала алмайды деп үміттенді. Бірақ 1235 жылы Моңғол ордасы Сычуан провинциясын, ал 1276 жылы бүкіл елді басып Юань әулетін құрып, өзінің үстемдігін жүргізе бастады /2, 248/.

Осындай қайғылы оқиғаларға толы кезең, Сун поэзиясында жарқын бейнеге ие болды. Оған қатаңдық пен ұлылық таңды. Қытай - Сун поэзиясын күзгі бақытгүлге балайды. Бақытгүл күзде басқа гүлдер суықтан үсіп жатқан кезде, суықтан қорықпай, үлпілдеген гүлдерін ашады. Өмірдің ащы тәжірибесі Сун ақындарын өмірге салауатты қарауға үйретті.

Көптеген өлеңдер музыкаға жазылғандықтан, ән түрінде халық арасында тез арада тарады. Жүздеген жылдар бойы жиналған үлкен поэзиялық мәдениет өзінің мол жемісін берді. Табиғаттың әсемдігі алдындағы

поэти-калық сүйсіну мен махаббат пен достық туралы естеліктердің тамашалығы шабыт туғызып ақын жанынан сөздерді бұлақша төкті.

Халық басына түскен жағдай үшін күйінген және сол үшін қандары қайнаған күйлері ұяттан қызарып қамығу мен күрсіну поэзиялық түрде төгілді. Міне, осылай үй қабырғалары, көпір таяныш-тарына, бір сөзбен айтқанда, ақын шабыты туған жерлерде жазылған әсем әндер осылай дүниеге келген. Бұл өлеңдердің негізінде суық немесе санасыз ой емес, терең сезім жатыр. Әрі бұл сезімдер әртүрлі – жомарт көктемді, жапырақтар мен гүлдерді, күнді көріп шаттанды.

Енді бірлерінде, күзгі қолайсыз ауа– райы күнінде, көктемдегідей жан дүние-сінде де жарық жоқтай терең күрсінісі, қайтып келмес жастық шақты аңсау және күтпеген жерде досын кездестіріп шаттана қуану.... Сонымен бірге, Сун ақындарына көне әдебиет сиқыршылары үлкен рухани күш беріп отырған. Атақты ақын Тао Юань Мин поэзиясы тілінде тұңғыш рет, ақын өзінің адамдық қалпын шаруа халықпен тілдесіп, солармен бірге өмір сүрсе ғана сақтап қала алады деген. Сол кезден бастап алдыңғы қатарлы әдебиет-шілер ауылды, олардың шонжарлық әлемнен алшақ қарапайым халқын жырлаған. Сун поэзиясының Қытай поэзиясы тарихында алар орны айрықша, ол Таң өлеңдері мұрасы негізінде, үлкен өзгерістерге ұшырай келе, өзіне тән ерекшеліктерге ие болды. Егер де идеологиялық мағынасына қарасақ, Сун шумақтарында Таң өлеңдеріндегідей кеңдік пен байлық болмағанымен, оларда Таң өлеңдеріндегідей көтеріңкі рух жетпегенімен, Сун шумақтарында халық-тың мұңы мен таптық биліктен туған қайшылық кең орын алды. Әсіресе, мемлекеттің азып-тозған күйі, билеуші-лердің жүргізіп отырған келіспеушілік саясаты, Отанын сүйетін патриоттардың елді басқыншылардан қорғауға шақырған патриоттық рухтағы өлеңдері өте жалынды және жүректі жарып шыққан жырлар емес пе?!

Сун шумақтарының көркемдік ерекшеліктерінің екі себебі бар:

Бірінішіден, Сун әулетінің енді билікке келген кезінде мемлекет ісіне араласу үшін, мемлекттік емтихан тапсыру үшін көп оқып, әдебиет пен өнерге көп көңіл бөлінген. Әсіресе, өлең жаза алу талабы болуы міндет болған. Әрине, бұл сол дәуірдегі талапқа сай болды, сол кездегі өлең стиліне, өлеңдерді талдауға және де саяси көзқарасты білдіру үшін де қолданылады.

Екіншіден, осы кезеңде өмір сүрген ақындар көне әдебиет мұраларын негізге алып, солардан көп нәрсе үйренген. Әсіресе, Таң дәуіріндегі ақындардың шығармаларын оқып, олар көне


әдебиет нұсқаларынан өздеріне қажет мағлұматтарды жинаған.

Сун шумақтары, ХІ ғасырда өзінің шарықтау шегіне жетті. Осы кезде «цы» жанрындағы тамаша туындылар, дарынды ақындардың қаламынан туған. Осы жанрдың негізін қалауға ат салысқан алтын қазықтардың бірі болып табылатын, Қытай әдебиетінің сиқыршысы ақын – қыз Ли Цин Чжао.

Көркем сөз майданында, жазушыға, еркекке, әйелге, картқа, жасқа деп шектеліп қойылған саржайлау да жоқ, құлазығын қу дала да жоқ. Ащы көл де ортақ, тұщы көл де ортақ. Ғарышқа дейінгі биіктік те ортақ. Ерлік, батылдық, адалдық, ұяттылық, арлылық, намыс-қойлық сияқты адамгершілік-адамзаттық қасиеттердің бәрі де ортақ. Біз Қытайдың ақын – қызы Ли Цин Чжаоды осындай асқарлардың биігінде көреміз.

Сол биіктерге көтеріле беру, тереңге бойлай беру, сол адамгершілік қасиеттерді толықтыра беру – ақын-жазушының бәріне ортақ арманы. Мұның екінші аты - адам жанындағы, адам рухындағы тереңдік.

Тегінде биікке көтерілу мен тереңге бойлау, деген бірі жоғары, бірі төмен тартқандай көрінгенімен ақын- жазушылар үшін оның мағынасы екеу емес, біреуі: екеуі де ой мен көркемдіктің өрісі – әрі биік, әрі терең болуын талап етеді. Идеялық және көркемдік тұтастығы дейтініміз сол биікте, сол тереңдікте ғана тоғысады. Біз қылмақ болып отырған, ақын Ли Цин Чжаоды әрқашан осыны іздеу жолында көреміз.

Қай халықтың әдебиетін, қай кездегі әдебиетті алып қарасаңыз да өз ішінде байқалатын қарайластары болады. Біз Ли Цин Чжао поэзиясының ең жоғарғы сатысында

тұрған замандастарымен қарайлас биікте көреміз. Оның ең тамаша шығармалары «Цы» жанрында жазылған. Олар ақынның жіңішке жеке еңбегі. Бұларда орта ғасырлық қытай әйелінің рухани дүниесі, оның сүттей таза сезімі, оның жан дүниесінің бойды баурап алатын әсем лиризмі орын алады.

Ақынның шығармашылығын әдетте екі кезеңге бөлуге болады. Біріншісі, ерте, яғни жастықтың көңілді шақтарына толы кезеңі, ал екіншісі, жалғыздықтан қалжыраған кезеңі деп бөлеміз. Ли Цин Чжаодың шығармашылық диапазонының кеңдігі сонша, оның терең сезімімен қатар, терең азаматтық сезімге және ерлікке толы шығармалар жазған.

Көне Қытай ақындары, соның ішінде әйел – ақындар саусақпен санарлық. Феодалдық кертартпа қоғам, әйелдерді еркектермен қатар мемлекет ісіне араласуына қатал тиым салды. Бірақ, туған елім деп ақын –қыз Ли Цин Чжао есімі бернеше мыңдаған жылдардан бері өшіп қалмай, әлі күнге дейін әдебиет тарихында жарқырап жанып, оқырмандардың сүйіспеншілігіне бөленіп келеді.

*** 1. Кудря Д. « Китайские строфы»// Орфей 2001г. 2. Паунд Э. «Поднебесная»// Москва 1982 г. 3. Кравцова М.Е. «Поэзия Древнего Китая»// Москва 1994 г. 4. Историко- филологические исследования, вып.2// Москва 1972 г.

*** В статье говорится о развитии нового

литературного поэтического жанра «цы» — стихов песенного типа, в основе которых лежат народные мелодии, в эпоху династии Сун.

*** In article it is said about development of a new

literature poetic genre «ci» — verses of song type in which basis national melodies, during an epoch of a Sun dynasty.

Н. Абдурақын

ҚАЗІРГІ ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ ЫРЫҚСЫЗ ЕТІСТІ СӨЙЛЕМ

Әдеттегі біз сөйлеп жүрген сөйлемдердің

барлығы дерлік ырықты сөйлем. Қытай тілінде ырықсыздық мағынаны білдіретін екі түрлі сөйлем болады. Бірі жай сөйлемнен ешқандай айырмашылығы болмайды, содықтан оны ырықты сөйлемнен ажырату біршама қиын. Мұндай сөйлем мағыналық жақтағы ырықсыз сөйлем деп аталады. Енді бірі

被，叫，让，给，派，使 сияқтылармен

ырықсыздық мағына береді. Мұндай сөйлем құрылымдық жақтағы ырқсыз сөйлем деп аталады.

意义上的被动句 Мағыналық жақтағы

ырықсыз сөйлем

Қытай тілінде мағыналық жақтағы ырықсыз сөйлемдер өте көп. Бір сөйлемнің ырықты сөйлем әлде ырықсыз сөйлем екендігін ажыратуда, әдетте мағынасына және құрлымына қарау керек. Ырықсыз сөйлемнің бастауышы қимыл- әрекеттің қабылдаушысы болады, көбінесе зат есімнен жасалады /2, 36/. Мысалы:

练习做完了。

报纸放在哪儿了？自行车骑走了。

房间打扫干净了。 Мағыналық жақтағы ырықсыз сөйлемнің

құрылымы, құрлымдық жақтағы ырқсыз


сөйлемнің құрылымына ұқсасайды. Бастауышы көбінесе зат есімнен жасалады, баяндауышы сабақты етістіктен жасалады, сонымен бірге

толықтырғыш мүше сияқты “了，过” шақтық

көмекші сөз соңына тіркеседі. Мысалы:

那件东西他拿走了。

美国我们去过了。房间已收拾了。

“被” Иероглифті сөйлем 叫，让跟相同的）. 叫，让 -ның мағынасы құрылымы

被 мен ұқсас кейбір сөйлемдердің баяндауыш

болған етістігінің алдында сөз алды

қосымшасы “被”немесе “被” иероглифінен

жасалған сөз тіркесінен жасалған пысықтауыш

болады. Мұндай сөйлем “被” иероглифті

сөйлем деп аталады. “被” иероглифті сөйлемнің

бастауышы қимыл-амалдың қабылдауышы

болып келеді де, сөз алды қосымшасы“被”ден

кейінгі зат есімді сөз қимыл иесі болып келеді /3, 188/. Мысалы:

敌人被消灭了。

玉宝被地主打了一顿。他被大家选作小组长。

“被” иероглифті сөйлемнің

құрылымдық ерекшелігі

“被” иероглифті сөйлемдегі баяндауыш-

етістік сабақты етістік болуы шарт, оның үстіне оның алды артына, әдетте кейбір басқа мүшелер келуі де қажет (ол етістік қос буынды етістік болуы керек). Мысалы: 他被大家说服了。（动词后有动态助词“了”）弟弟被妈妈批评了一顿。（动词后有补语）他被送进了医院。（动词后有补语，宾语）

这个办法没有被他采纳。（双音节动词） Мүмкін қалау етістігі, болымсыздық,

мезгілдік немесе болжалдық үстеулер, әдетте

“被”- дің алдына келеді. Оларды “被” - дың

артына қоюға болмайды. Мысалы:

可能被他人出来了。想要不北大风卷走，一定的加粗缆绳。

“被”иероглифті сөйлемнің баяндауышы

етіп қолдануға келмейтін етістіктер “把”

иероглифті сөйлемге қарағанда азырақ болады.

Мұның бастылары мыналар: 是，有，当，在，

象，属于，起，接近，离开，依靠，产生

сайып келгенде “把” иероглифті сөйлемге

қолдануға келетін етістіктерді “被” иероглифті

сөйлемгеде қолдануға болады. “被” иероглифті

сөйлемге қолдануға болмайтын етістіктерді

“把” иероглифті сөйлемге қолдануға мүлде

болмайды.

“被”иероглифті сөйлем ырықсыздықты

білдіреді. Бірақ ырықсыз мағынаны білдіретін сөйлемдерге түгел被иероглифін қолдану шарт

емес. Бұл қытай тілі грамматикасындағы ерекшеліктердің бірі /5, 66/. Мысалы:

文章写好了。信发了。电影票买着了。

把 Иероглифті сөйлем мен被 Иероглифті

сөйлемнің қарама- қарсы сипаты.

“把”иероглифті сөйлем ырықты сөйлем

формасында болады. Оның негізгі сөйлем формасы мынау:

甲把乙怎么样

“被”иероглифті сөйлем ырықсыз сөйлем

формасында болады. Оның негізгі сөйлем

формасы мынау: 乙被甲怎么样 Ұқсас мағынаны ұқсамаған сөйлем

формасы арқылы бейнелеуге болады, бейнелеу нәтижесі бір ұқсамауы, әрқайсысының қолдану орнына байланысты болады /4, 123/. Мысалы:

我们把敌人一排消灭了。

一阵急促的敲门声把握惊醒了。 Бұл екі мысал 把 иероглифті сөйлем де

айтылған ойды 被 иероглифті сөйлем арқылы

білдіруге болады, салыстырып көрсек, екеуінің айырмашылығы айқын байқалады:

敌人一个排被我们消灭了。我被一阵急促的敲门声惊醒。

把 иероглифті сөйлемнің бастауышы

қимыл иесі (қимыл-амалды қозғаушы) 把

иероглифінен соңғы сөз қолданушы (қимыл –

амалды қабылдаушы) 被 иероглифті сөйлем дәл

мұның керісінше, оның бастауышы-қимыл қабылдаушы, ең соңғы сөз қимыл иесі болып келеді.

Бейнелеу тұрғысынан қарағанда 把

иероглифті сөйлем ырықтылықты қүшейтеді, бастауыштың қимылданушы қалай бір

жақтылы ететіндігін түсіндіреді, 被 иероглифті

сөйлем ырықсыздықты қүшейтеді. Бастауыштың қалай басқарылғанын түсіндіреді /1, 56/. Мысалы:

们经过两个多小时的抢救，终于把这位濒临死忙的老大爷救活了。被救活的老大爷是一位农民，它是在进城的

路上被一辆拖拉机撞伤的。 ***

1. 林祥楣《现代汉语》语文出版社 1990 年 2. 卢福波《对外汉语教学实用语法》北京语言文

化大学出版社2002年 3. 刘宝顺，徐秀珍《现代汉语语法》新疆教育出

版社 1987 年 4. 《汉哈对比语法》新疆教育出版社 1992年 5. 徐绍建主编《大学语文导读》 6. 武汉大学出版社 2003 年

*** Бұл мақалада қазіргі қытай тіліндегі ырықсыз

етісті сөйлем жан жақтылы-түсіндіріледі. В этой статье разносторонне объясняются

пассивные глаголы в предложении в китайском языке. ***


In this article the passive voice sentence in Chinese is explained from many sides.

М. У. Алсабеков

ИСЛАМСКИЕ ИДЕИ И МОТИВЫ В УСТНОМ ТВОРЧЕСТВЕ КАЗАХОВ

Казахская духовная культура уже более

тысячи лет, т.е. со времени утверждения ислама на южных границах современной территории Казахстана в VIII-IX веках н.э., а затем и по всей Великой Степи, является частью общемусульманской культуры. Средневековая казахская литература (Махмуд Кашгари, Юсуф Баласагуни, Мухаммед-Хайдар Дулати и др.) - богатейшее устное поэтическое творчество: эпические сказания, легенды, дастаны и хикая большей частью восходят к книжным арабо-мусульманским истокам, поэтому преобладание в казахском религиозном фольклоре арабо-мусульманской лексики вполне закономерное явление. Персонажи казахского фольклора религиозного содержания – это чаще всего или прямые заимствования (переводы) из арабо-мусульманской литературы, или их свободные переложения, экстраполированные и интерполированные варианты (переделка, национальная адаптация), или трансформированные образы, адаптированные к местным реалиям и смешанные с исконными тюрко-казахскими легендами. Говоря одним словом – это продукт книжной арабо-персидской культуры и литературы, которая проникла в Казахстан вместе с исламом, вместе с арабской письмен-ностью, вместе с арабским и персидским языками. Даже широко известные средневековые эпические произведения со временем приобрели под влиянием ислама своеобразный мусульманский дух. Так выдающийся казахский эпос «Кыз Жибек» в одном из казахских изданий XIX в. начинается со слов «На дороге в Мекку было в древности 7 рек, впадающих в Черное море. На берегу этого моря жил народ Джюз-Джагалбайлы, из которого происходил некий Базарбай, обладавший несметным богатством» /1/.

В устно-поэтическом творчестве казахов досоветского периода исламские идеи и мотивы занимают преобладающее место. Казахская устная фольклорная традиция включает множество разнообразных в жанровом отношении сочинений (кисса, дастаны – романические и новеллистические, хикая, байты), в основе которых лежат сюжеты и мотивы известных мусульманских легенд и сказаний, а также коранических текстов, посвященных жизнеописанию Мухаммада, его последователей и сподвижников, описанию различных событий из истории

распространения ислама, в частности, религиозных походов, прославляющих мусульманство и его победы на пути утверждения ислама.

Среди коранических персонажей, сюжетов и тем одним из самых популярных у мусульман стал пророческий ряд, который в исламе достигает сто двадцать четыре тысяч имен. Их количество в хадисах и богословской литературе варьируется, сто двадцать четыре тысяч. Коранические сюжеты и образы, составляющие содержание духовной литературы мусульман, можно подразделить как до прихода Мухаммада Посланника Аллаха (Да благословит его Аллах и приветствует!) аравийские и библейские (Зул-Карнайн, в литературной интерпретации Искандер, то есть Александр Македонский и Йусуф/Иосиф) и собственно коранические, используемые в религиозных сочинениях и в светских текстах.

Множество коранических образов вовлекается в процесс метафоризации, импульсом чему являлась метафоричность изложения в самих коранических сурах. Помимо метафор, в художественную органику мусульманских культур входят и абстрактные понятия, которые подвергаются символизации, например, числа. Так, символика числа семь, а также его производных (70) утверждаемая Кораном, в мусульманской традиции, в частности в фольклоре и письменной литературе, имеет самое широкое применение. Например, в “Кисса-и хазрет Расулнын ми’раджка конак болганы” (Повествование о том, как Посланник Аллаха (Да благословит его Аллах и приветствует!), в качестве гостя посетил небо), заключительной главе, стр. 23-24, автор брошюры Юсуф-бек-ходжа просит помощи и силы для людей у Господа, Бога Единого, Вечного, Начала и Конца всего сущего, Сотворившего из ничего сей мир со всеми его хорошими и дурными сторонами, Сотворившего горы и камни, источники и моря, пустыни и луга и 72 рода всяких плодов, луну, солнце, планеты и звезды, 7 дней и 7 ночей, воды и суши, небо и землю и все прочее. В дастане о Каhармане говорится о том, что он «родится, пери (джинны) знали за 70 лет вперед, ибо сказано было им свыше… роды продолжались 70 лет,… когда 70 женщин пошли купать богатыря, стал выслеживать его джинн…, достигши 7 летнего возраста, Каhарман стал спрашивать джиннов о своем


происхождении и, «джинны выставляли против него и богатырей, и чудовищ с 70 головами». Число «семь» проникает в бого-словскую мысль — в хадисы и тафсиры, где употребляется необычная метафора «семь невест» или «семь красавиц», распространяемая коммен-таторами на суры Корана с 40 по 46, каждая из которых начинается с арабских букв «ха-мим». Эти суры, связанные единством смысла, образуют блок, называемый комментаторами «сердцем» Корана. Мотив чудесного рождения, смерти и воскрешения после молитвы, разрабатывается в целом ряде произведений. Так, в дастане “Кисса-и Хамра Хосрау падша” (Казань. 1881, 1898), рассказывается о царе Хосрау, управлявшем Египтом и горевавшем от того, что у него не было ни сына ни дочери. «Чтобы посмеяться над его бесчадием, египтяне собрались в одно место и пригласили туда-же царя. Тут царь награждал всех: имевшему сына, дарил коня, а имевшему дочь – халат, говоря, что нет места тому, кто не имеет сына, и радости тому, кто не имеет дочери. Присутствовавший тут слуга заметил ему, что горевать от бездетности не следует, ибо такова воля Божия, и что были бездетны и разные святые; как, например, Пророк Иса, (Мир ему!). Касим велел жениться, и царь сверх жен, которых имел, взял 40 девиц, но и эти жены не наградили его ничем. Тогда он приказал изготовить ему запас. Когда все было готово, он развелся со своими женами-девицами и отправился странствовать по миру. Однажды явился к нему во сне в образе белобородого старца Пророк Хизр (Илия) (Мир ему!), к которому царь и обратился с мольбами о даровании дитяти; такие же мольбы о заступничестве он возносил во сне и к Али (Да будет доволен им Аллах!), зятю Мухаммада (Да благословит его Аллах и приветствует!). Оба обещали милость Божию, и, действительно, он от старшей царицы получил двух сыновей, а от младшей одного сына и одну дочь. Одного из сыновей старшей царицы он назвал Зубейр, сына младшей царицы – Гемра и дочь – Гюль-Джамиля. В честь родившихся царь устроил роскошный пир. Когда царевичу Гемра пошел от роду 14-й год, царь в сопровождении вышеупомя-нутого слуги Касима отправил его с одним из братьев в путешествие по свету, дав ему на путевые издержки 40 верблюдов золота и серебра и одного верблюда драгоценных камнев. Братья простились с родителями и тронулись в путь. Дорогою Гемра посетил город Чин-Мачин и радачею хлеба и денег облагодетельствовал живших там мусуль-ман, потом он тронулся в обратный путь и дорогою умер, но по молитве

облагодетельстовованных воскрес. О смерти его и воскресении донес царю один мулла. Царь однажды влюбился во сне в какого-то дивного соловья и, проснув-шись, хотел во что бы то ни стало достать его. Два его старшие сына, желая утешить отца, отправились в поиски; вслед за ними поехал и Гемра. Успешнее всех действовал Гемра, хотя на каждом шагу ему угрожала опасность. Гемра удовлетворил желание отца и унаследовал престол» /2/.

Переработкой и переложением сочинений религиозной тематики (дастанов) на казахский язык занимались многие казахские акыны. Так, например, книга «Мухаммед – Ханафия» (1882, 1908, 1910, 1913, 1914) состоит из стихов, повествующих о сыне святого халифа Али Мухаммаде – Ханафии, сразившегося с царем Табутом. Их перевел с персидского языка и обработал для печати Доса Тлегенов.

О царе Аждаре, жившем во времена четвертого халифа Али (Да будет доволен им Аллах!), рассказывается в книге «Кисса – и Малик – Аждар». Сочинение было записано и обработано для печати А. Яушевым со слов акына Сыздыка и издано в 1908 и 1915 гг. Времени Пророка Мухаммада (Да благословит его Аллах и приветствует!) посвящена книга Меннана Турганбаева «Пайгамбар заманы», изданная Халжаном Конратбаевым в Оренбурге (1915, 3000 экз.). О мудростях чагар-яров – сподвижниках Магомета (Да благословит его Аллах и приветствует!) повествуется в книге М. Тыныштыкулы «Ушбу» (1901). Жизнеописанию исламских халифов посвящена историческая поэма «Умми Халид» («Мать Халида»). Это - «Повесть в стихах о событиях времени халифа Моовии». Сост. Р.Б., переводчик Д.Ш. Издание братьев Каримовых /3/.

Несколько религиозных дастанов вышли в переводах, переложениях и обработке Ж. Шайхисламова. В одиннад-цати изданиях вышло «Повествование о восхождении Пророка Мухаммада (Да благословит его Аллах и приветствует!) на небо и его кончине», «Кисса – и анхазрет – и Расулнин мигражга конак болганы» (Повествование о том, как Посланник Аллаха (Да благословит его Аллах и приветствует!) в качестве гостя посетил небо).

На заглавном листе сказано, что эта брошюра написана 1895 г. 5 июня, или 24 числа месяца Зуль-хидже. На с. 2-13 говорится о путешествии Мухаммада (Да благословит его Аллах и приветствует!) на небо, с. 13-23 – о кончине его, и с. 23-24 – наставление автора. Мухаммада (Да благословит его Аллах


приветствует!) привезли в Байтуль-Макдис на Бораке (в тексте: Форак), у которого грив был из золота, глаза из жемчуга, а копыта из чистого серебра. Это животное мигом могло пролетать расстояние 500-летнее. Пахло это животное мускусом. Это животное, прежде чем принять на себя Мухаммада (Да благословит его Аллах и приветствует!), преклонило перед ним колена и сказало ему приветствие. Когда Мухаммад (Да благословит его Аллах и приветствует!) садился верхом на это животное, архангел Джабраил (Гавриил),(Мир ему!), держал за повод, а архангел Микаиль (Михаил) (Мир ему!), поддерживал ему стремена, ´Азраиль (Мир ему!) подсаживал его под мышки и Исрафиль (Мир ему!) под ноги. Когда Мухаммада (Да благословит его Аллах и приветствует!) вознесли на небо, Джабраиль (Мир ему!) был справа, Микаиль (Мир ему!) слева, а спереди Исрафиль (Мир ему!) и сзади ´Азраиль (Мир ему!). Ему встретилось четыре напитка: вино, мед, молоко и сахар, но он выпил только последние два, а на первые два даже не посмотрел. Затем ему было предложено четыре халата: красный, желтый, зеленый и белый, но он надел только последние два. Затем он попал в самую крайнюю мечеть (Иерусалимский храм), где его встретили 124 тысячи прежних Пророков (Мир им!), которые выбрали его своим имамом во время молитвы. Потом Мухаммад (Да благословит его Аллах и приветствует!), оставив Борака, отправился с Джабраилем (Мир ему!) на небо, состоящее из 7 слоев. В третьем слое неба был самый верхний пункт видимого небесного свода. На четвертом небе Мухаммад (Да благословит его Аллах и приветствует!) виделся с Яхъей и Исой (Иисус, мир им!). На пятом небе он виделся с праотцом Адамом, Юсуфом (Иосиф) и Идрисом (Енох), (Мир им!). На шестом небе он виделся с Мусой (Моисей), (Мир ему!), тут-же видел ангелов, не имевших туловищ. На седьмом небе находился Престол Божий и дерево лотос. С седьмого неба к Престолу Божию Мухаммада (Да благословит его Аллах и приветствует!) вознесься Джабраил (Мир ему!) потом Мухаммад (Да благословит его Аллах и приветствует!) представился Богу и сказал Ему приветственные слова, а Всевышний сказал: «Салам». С тех пор и пошел обычай приветствия «саламом». Тут от Бога Мухаммад (Да благословит его Аллах и приветствует!) получил узаконение молитвы (намаз), поста, пилигримства и милостыни, тут-же он выпросил у Бога и прощение своим последователям. Во время вознесения

Мухаммад (Да благословит его Аллах и приветствует!) осмотрел ад, пламя которого распространяется на 1000 лет пути. Ад состоял из 7 врат. Некоторые горят, имея разорванные губы; у некоторых языки выдернуты сквозь затылки. В то время Мухаммад (Да благословит его Аллах и приветствует!) увидел и своих родителей.

Отсюда Мухаммад (Да благословит его Аллах и приветствует!) опять отправился на небо, где видел дев чернооких, украшенных жемчугом и кораллами. Мухаммад (Да благословит его Аллах и приветствует!) попросил Бога о своих родителях, и Бог простил их. Когда Мухаммад (Да благословит его Аллах и приветствует!) вернулся на землю, то Абу-Джахль стал уверять народ, что Мухаммад (Да благословит его Аллах и приветствует!) говорит ложь, так как он дескать на небе вовсе не был. Четыре сподвижника Мухаммада (Да благословит его Аллах и приветствует!) (т.е. 4 халифа) стали подтверждать неверующих в чудесное путешествие его на небо и укрепили Ислам. Далее, на стр. 14, рассказывается, что Джабраиль (Мир ему!) пришел к Мухаммаду (Да благословит его Аллах и приветствует!) и передал ему от Бога приветствие «Салам» и слова: «В этом бренном мире не оставайся долго! Пора уже отдохнуть от забот и трудов и переселиться в лучший мир!». Слушаясь приглашения Божия, Мухаммад (Да благословит его Аллах и приветствует!) ушел из мира на 63-м (лунном) году от роду. Его четыре халифа видели сны, предвещавшие что-то недоброе. Это недоброе и оказалась кончина Мухаммада (Да благословит его Аллах и приветствует!). У Абубакра (Да будет доволен им Аллах!) во сне свалился с плеча плащ, у 'Омара (Да будет доволен им Аллах!) с руки спал перстень, упал на землю, распался на две части и исчез, у 'Османа (Да будет доволен им Аллах!) упал из рук Священный Коран и разлетелся по листам, у 'Али (Да будет доволен им Аллах!) свалилась сама собою на землю броня. Видела сон и Фатима (Да будет доволен ею Аллах!) – дочь Мухаммада (Да благословит его Аллах и приветствует!): с нее упал стеганный халат, отделившись от воротника. Сон видел и Хасан, (Да будет доволен им Аллах!) внук Мухаммада (Да благословит его Аллах и приветствует!) сын Фатимы и Али (Да будет доволен ими Аллах!): у него на голове не оказалось шапки, а на ногах галош. Хусейн, брат Хасана, (Да будет доволен ими Аллах!) видел такой сон: Пророк Мухаммад (Да благословит его Аллах и приветствует!) сидел на одном великолепном троне и вдруг


исчез. Перед смертью Мухаммад (Да благословит его Аллах и приветствует!) завещал халифам распространение веры в единого Бога.

Исторические персонажи халифов – сподвижников и последователей Мухаммада (Да благословит его Аллах и приветствует!) (Абубакра, Омара, Османа, Али (Да будет доволен ими Аллах!) присутствует в различных казахских фольклорных сочинениях. Кроме дастанов, созданных на основе реальных событий из жизни исламских халифов и сподвижников Пророка Мухаммада (Да благословит его Аллах и приветствует!), часто встречаются сочинения, содержание которых является сказочным по существу, но основным мотивом этих сочинений является прославление ислама и восхваление победоносных завоеваний мусульман. Многие сочинения носят, как уже отмечалось, мифический характер, обрастают всевозможными легендами, мистическими явлениями, как, например, в книге «Кесик бас китабы». В книге рассказывается о халифе Али, (Да будет доволен им Аллах!) царствовавшем в 656-660 гг., как он, спустившись в подземное царство через один колодец, высвободил оттуда плененных злыми духами 500 мусульман с их женами. И затем, с помощью божьей, возвратил туловище и все остальные части тела «отрезанной голове» одного богатыря, сражавшегося с дивом, который отрезал ему голову. Рассказ о четвертом халифе Али (Да будет доволен им Аллах!), который попал в рабство, а затем совершил многочисленные подвиги по уничтожению «неверных» в стране Берберского царя, а также о том, как Али (Да будет доволен им Аллах!) наставил на путь истинный одного скупого богача, не подавшего милостыню мусульманам, и о том, в чем состоит истинная вера, вера в единого Бога, вошли в книгу «Кисса – и хазрет – и Галий». Кроме того, в книгу вошли и наставления самого сочинителя казахской версии легенды – Ж. Шайхисламова. О том, как халиф Али (Да будет доволен им Аллах!) обратил в ислам дочь Самаркандского царя Даригу повествуется в «Кисса-и Шах Зенда» (Казань. 1899). Сюжет дастана построен на рассказе о Дариге, дочери Самаркандского царя Кытрана. По смерти отца она вступила на престол и объявила, что желала бы выйти замуж. Со всех концов земли устремились к ней богатыри, но все погибали в борьбе с нею; она убила и одного подземного обитателя, вышиною с минарет, приехавшего к ней на слоне. Пожелал вступить с нею в борьбу и Али (Да будет доволен им Аллах!), зять

Мухаммада (Да благословит его Аллах и приветствует!). Отговаривали его от этой неравной борьбы многие, и сам тесть его. Али (Да будет доволен им Аллах!) приехал в Самарканд и, узнав от одной старухи, где условлено приходить богатырям, желающим бороться с Даригой, пошел туда. Увидав его с башни, она отправила к нему человека узнать, кто он такой, но посланник испугался и ничего не спросив, вернулся к Дариге. Тогда царица отправилась сама и вступила в борьбу. Сначала боролись, сидя на лошадях, а потом пешие. Борьба длилась 15 суток и затем на время приостановились. Али (Да будет доволен им Аллах!) отправился совершить молитву, а Дарига есть и спать. Али (Да будет доволен им Аллах!) подкрепившись молитвою, а Дарига пищей и сном, вновь вступили в борьбу. Дарига была побеждена и приняла ислам, а потом вышла за Али (Да будет доволен им Аллах!) замуж. Сделавшись мусульман-кой, она построила мечеть. Али (Да будет доволен им Аллах!), призывая народ к единобожию, пробыл в Самарканде шесть месяцев, потом отправился домой в Лучезарную Медину. После его отъезда у него в Самарканде родился сын, которого нарекли Шах-Зендэ и который унаследовал от родителей неимоверную силу. Подростком Шах-Зендэ пожелал узнать, кто его родитель, и увидеть его. Дарига сообщила ему все, и Шах-Зендэ отправился в Лучезарную Медину, сопутствуемый благопожеланиями матери. На дороге встретился ему в виде белобородого старца Пророк Хизр (Мир ему!) и указал ему дорогу, ведущую к Лучезарной Медине. В Лучезарной Медине Шах-Зендэ стал бороться с детьми и поборол всех, в том числе Хасана и Хусейна (Да будет доволен ими Аллах!). Не узнавши своего отца Алия (Да будет доволен им Аллах!), он стал бороться и с ним, а узнав, от стыда убежал в горы и на веки скрылся в одной пещере, из которой выйдет только при кончине мира /4/.

В 1897 г. братья Каримовы выпустили небольшую брошюру Г. Махмудуглы, повествующую о Пророке Адаме (Мир ему!) - «Кисса – и Адам». В мусульманской мифологии Адам (Мир ему!) считается первочеловеком. По одной из версий Священного Корана, Всевышний Аллах создал Адама (Мир ему!) из глины, по другой – из праха земного. Коранические сюжеты, связанные с Адамом (Мир ему!), получили широкое развитие в мусульманских преданиях. Мусульманская традиция включает Адама (Мир ему!) в число пророков (Мир им!), среди которых он был первым, а Мухаммад (Да благословит его Аллах и приветствует!) –


последним. На эту тему на казахском языке была издана еще одна книга. Известно, что книга вышла в типографии «Каримов-Хусаинов и К» в Оренбурге объемом 24 страницы, а также русский перевод ее заглавия «Древо (родословная) Адама» (Мир ему!).

За основу религиозного дастана, написанного и изданного Шади торе Жангировым в Ташкенте под заглавием «Каруннын жер жуткан уакигасы» («Повествование о том, как земля поглотила Каруна»), взят коранический рассказ о богатом скупце Каруне (библейский Корей). (29:39; 40:24). Образ Каруна в мусульманской мифологии отождествляется с Фирауном и Хаманом, тех, кто в своем мирском благополучии бросал вызов Всевышнему Аллаху. Карун является врагом и притеснителем Пророка Мусы (Мир ему!). Хотя согласно Писанию, Карун был из народа Пророка Мусы (Мир ему!) (28:76). В литературе преобладает мнение, что Карун был двоюродным братом Пророка Мусы, (Мир ему!) сыном его дяди Йасхура (библейский Ицгар) по отцовской линии. Карун злочинствовал против Пророка Мусы, (Мир ему!) похваляясь своими сокровищами,

которые были столь велики, что «ключи его отягчали толпу, обладающую силой». Сокровища Каруна вызывали зависть у других людей и, чтобы показать ничтожность земных благ в сравнении с небесными, которые надо заслужить благочестием и щедростью, Всевышний Аллах заставил землю поглотить Каруна и его жилище. «И не оказалось у него толпы, которая защитила бы его от Аллаха. И не оказался он получающим помощь» (28:81).

*** 1. Деятель. - 1900. - № 11. - с. 540-543. 2. Деятель, 1899, № 12, с.563-564 3. НАРТ, фонд 420, оп. 1, д. 255, л. 136 4. Деятель. 1900. № 11, с. 540-543.

*** Мақалада қазақ фольклорындағы діни

тақырыптағы шығармалардың сюжеттері мен мотивтерінің таралуымен, қазақ ауыз әдебиетіне мұсылманшылық шығармалардың ену тарихы қарастырылған.

*** The article traces the history of incorporation and

existence of Kazakh folklore motifs and themes of the Muslim subjects about the Prophet Muhammad (May God bless him and welcomes) and his Companions (May Allah pleased with them) other stories and themes of religious subjects.

А.К. Анипина

ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ «了» СУФФИКСІ МЕН МОДАЛЬДІ КӨМЕКШІ СӨЗ «了»-ДІҢ

ҚОЛДАНЫЛУ ЕРЕКШЕЛІГІ Қытай тілінде сөйлемде істің қай шақта

тұрғанын білу үшін көмекші сөздер қолданылады. «了» көмекші сөзі етістіктен кейін суффикс ретінде колданылады, сөйлем соңында модальді көмекші сөз ретінде

қолданылады. Көмекші сөз «了» етістіктен

кейін қойылса, істің өткен шақта болғанын

білдіреді. Мысалы: 他们都来吗？

他们都来了吗？ Олардың бәрі келе ме? Олардың бәрі келді

ме?

他们都来。他们都来了。 Олардың бәрі келеді. Олардың бәрі келді.

你看几本杂志？你看了几本杂志？ Сен қанша журнал оқисың? Сен қанша

журнал оқыдың?

我看三本杂志。看了三本杂志。 Мен үш журнал оқимын. Мен үш журнал

оқыдым.

Көмекші сөз «了» сөйлемнің соңында келсе,

істің өзгергендігін немесе болашақта өзгеретіндігін білдіреді. Мысалы:

我想去日本留学了。

Мен Жапонияға барып оқығым келеді.

Етістіктен кейін «了» суффиксі келеді,

бұндай жағдайда сөйлем өткен шақта аударылады. Бірақ, сөйлемде іс-қимылдың өткен шақта болғанын көрсету үшін, барлық

жағдайда етістіктен кейін «了» суффиксі

қойылмайды. Іс-қимыл қайталанып келсе немесе сөйлемде уақытты білдіретін сөз болса

«了» суффиксін қолданбауға болады.

Мысалы: 以前他常常来看我。 Бұрын ол мені көруге жиі келетін.

去年他在学生宿舍住。 Өткен жылы ол студенттер жатақханасында

тұрды. Екіншіден, іс-қимыл болашақта болатынын

білдірсе немесе екінші іс-қимыл басталмай жатып бітсе, осындай жағдайда келер шақта

бірінші бітетін іс-қимылдан кейін «了»

суффиксі қойылады.

Мысалы: 天晚上我吃了饭看电视。 Ертең мен тамақ ішіп болған соң кино

көремін. Өткен шақта болған іс-қимылдың болымсыз


түрі «没有» үстеуінің қолданылуымен жүзеге

асырылады, «不» қолданылмайды. Бұл

жағдайда «了» суффиксі қолданылмайды.

Мысалы: 他们没有来。我没看杂志。 Олар келмеді. Мен журнал оқымадым. Іс-қимылдың болашақта бітетінін көрсету

үшін 要，就要，得，该，可以 үстеулерімен

қатар сөйлем соңында «了» модальді көмекші

сөзі қойылады.

Мысалы: 明天就要开学了。Ертең сабақ

басталады.

要下雨了。Жаңбыр жауайын деп тұр.

我该回家了。 Мен үйге қайтамын.

他的姐姐快要结婚了. Оның әпкесі тұрмысқа

шығайын деп жатыр. Көңіл бөлетін жағдай, уақытты білдіретін

толықтауыш 快, 快要 алдына қойылмайды,

要, 就要, 得, 该 , 可以 алдына қоюға

болады.

明天我姐姐快要结婚了。× 下个月我快去中国留学了。×

你别走，九点就要开学了。٧ 现在你可以回家了。 ٧

«了» модальді көмекші сөзі іс-қимыл мен

жағдайдың болып кеткенін білдіреді. Төмендегі екі диалогты салыстырайық:

你去哪儿？你去哪儿了？ Сен қайда барасың? Сен қайда бардың?

我去商店。我去商店了。

Мен магазинге барамын. Мен магазинге бардым.

你买什么？你买什么了？ Не сатып аласың? Не сатып алдың?

买牛奶。买了牛奶。 Сүт сатып аламын. Сүт сатып алдым. Екінші бағандағы сөйлемдерден іс-

қимылдың өткен шақта болғанын білуге болады.

«了» модальді көмекші сөзі зат есім мен

сын есімнен кейін келсе, істің болып жатқанын немесе болашақта болатынын көрсетеді.

Мысалы: 春天了。（已经是春天了）Көктем

келді. 了，还这么没礼貌。（已经是大学生了）

Студент болды, бірақ әлі мәдениетті емес. 快春天了，该放假了。（快到春天了）

Көктем келіп қалды, каникулға шығу керек.

半个月了，还没有他的回答。 Жарты жыл өтті, бірақ әлі одан хабар жоқ.

四十岁了，怎么还像个孩子一样。 Қырыққа толды, бірақ әлі бала секілді.

«了» модальді көмекші сөзі сын есімнен

кейін келсе, өзгерістің болғанын немесе жаңа жағдай туындағанын білдіреді. Мысалы:

他的头发白了许多。 Оның шашы ағарып

кетті.

人老了，身体差了。Қартайдым,

денсаулығым да жақсы емес.

孩子大了，母亲也就轻松多了。 Бала өсті,

анасының қолы ұзарды.

Модальді көмекші сөз «了» айтушының бір

жағдайды анықтап көрсеткісі келген жағдайда да қолданылады. Мысалы:

老师，您走了？Оқытушы, Сіз кетіп

барасыз ба?

Көмекші сөз «了» мен модальді көмекші сөз

«了» омоним болып табылады. Екі көмекші

сөзді қалай ажыратуға болады? 1. Баяндауыш етістік арқылы емес, сан есім,

сын есім, зат есім, морфема арқылы жасалса, модальді мағынаны білдіреді, іс-қимылдың біткенін білдірмейді. Мысалы:

他好了。 Ол жақсы болып қалды.

她25岁了。 Ол 25-ке толды.

她是老人了。 Ол қартайды.

2. Баяндауыш іс- қимылды білдірмейтін етістіктер арқылы жасалса да модальді мағынаны білдіреді.

他会说中国话了。 Ол қытайша сөйлей алады. 3. Баяндауыш толықтауыш арқылы берілсе,

модальді мағына иеленеді.

他吃饭了没有？ Ол тамағын ішіп болды ма? /1(139б.)/

Егер сөйлемде бірнеше етістік берілсе, «了»

суффиксі соңғы етістіктен кейін қойылады.

我们听取和讨论了他做的报告。 Біз оның жазған докладын тыңдап,

талқыладық. Осындай түр кейде істің болашақта бітуін

білдіреді. Болашақта бір істің бітуі екінші істің бітуіне байланысты болса, бірінші етістіктен

кейін «了» суффиксі қойылады /2(27б.)/

他明天来了，我也就来。 Егер ол ертең келсе, мен де келемін.

吃过了饭，你一定来。 Тамақ ішіп болған соң, міндетті түрде кел.

«了» суффиксі болымсыз түрде

қолданылмайды.

Модальді көмекші сөз «了» көбінесе

адамның көңіл-күйін білдіреді. Мысалы:

啊，张同志，你也来了！ А, Чжан мырза, сен де келдің бе! (таңырқау)

/3, 125/

Жәй сөйлемде екі «了»-ді қатар қолдануға

болады. Бұндай жағдай толықтауыш алдынан анықтауыш келмеген жағдайда болады. Салыстырайық:

1. 你吃饭了吗？我吃饭了。 Мен тамақ

іштім.

2. 请在这儿吃饭。谢谢，我吃了饭了。


Мен тамақ ішіп болдым.

«了» суффиксінің қолданылуы:

1. Егер толықтауыш алдынан анықтауыш келсе, ол анықтауыш сан есім мен мөлшер сөз иеленген жағдайда:

我喝了一杯葡萄酒。

我买了很多中文杂志。

他参观了我们的宿舍。 2. толықтауыштан кейін 就 келсе:

明天我吃了饭就去看足球赛。我参观了工厂就回家了。

3. толықтауыштан кейін 了 модальді

көмекші сөзі келсе:

他吃了饭了。

我看了电影了。 4. етістікті баяндауыш алдынан

пысықтауыш келсе:

他在机场给他们照了照片。

昨天他跟我们一起看了电影。 ЕСКЕРТУ:

1.белгілі бір іс-қимылды білдірмейтін

етістіктерден кейін 是，在，象，让，有

қойылмайды.

2.сөйлемде бірнеше етістік болса, 了 суффиксі

соңғы етістіктен кейін қойылады

Мысалы: 他去商店买了一双冰鞋。 Ол

дүкенге коньки сатып алу үшін барды. 3.бір буынды етістіктер қайталанып

келгенде, ортасына了 суффиксі қойылады.

Мысалы: 她尝了尝茅台酒。Ол Маотай

арағының дәмін татып көрді /4 (328-330 б.)// ***

1. А.А.Драгунов «Исследование по грамматике

современного китайского языка» 2. В.И.Горелов «Грамматика китайского языка» 3. О.М. Готлиб «Практическая грамматика современного китайского языка» 4. А.Ф.Кондрашевский «Практический курс китайского языка», М., 2001 г.

***

Берілген мақалада 了 суффиксі мен модальді

көмекші сөзі 了-дің қолданылу ерекшеліктері

қарастырылды. ***

In this article considered the difference of suffix 了

with modal particle 了

Ш.Ж. Арымбекова

ҚЫТАЙ ПУБЛИЦИСТИКА ТІЛІНДЕГІ КОНСТРУКЦИЯЛАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Публицистика тілі көркем әдебиет тілі мен

ауызекі тілден ерекшеленеді. Қытай тілі аморфты тіл болғандықтан, оның грамматикасы басқа тілдердің грамматикасынан өзгеше. Соның ішінде сөйлемді байланыстырушы конструкциялар басты орын алады. Олар конструкцияның негізгі элементтері – бастауыш пен толықтауыштың типтік мағыналарын анықтап көрсетеді.

Соңғы жылдары Қытай тез қарқынмен дамуда. Қазіргі Қытайды жақсы танып-білу үшін қытай тілін оқитын студенттер Қытай жаңалықтарын жан-жақты оқып, сараптаулары қажет. Қытай тілінде газет-журналдарды оқу осы мақсаттың негізі болып табылады. Неліктен көптеген қытай тілін оқып жатқан деңгейлері жақсы студенттер қытай әдебиетін оқи алғанымен, қытай газетіндегі қарапайым жаңалық мақалалары мен күнделікті ақпараттарды түсіне алмайды? Қытай тілін үйренушілер үшін қытай газет-журналдарын оқу оңайға соқпайды. Өйткені, баспасөз, газет тілінде, мәдени контекстер, классикалық қытай тілі, дәстүрлі білім, қытай тіліндегі жаргондар, техника тілі, жаңа сөздер, ерекше айтылымдар, қытай тіліндегі идиомалар мен поэмалар қолданылады. Сондай-ақ жаңалықтар,

ақпараттар өзгеше стильмен жазылады. Ал құрмалас сөйлемдер байланыстырушы конструкциялар арқылы жасалады. Сол үшін, студенттер құрмалас сөйлемдерді жақсы түсініп, дұрыс аудару үшін сөйлемде кездесетін конструкцияларға аса назар аударып, жақсы ажыратулары тиіс.

Қытай тіліндегі сөйлемдерде жақтаулы конструкциялар жиі кездеседі. Мұндай конструкциялардың мәні – сөйлемдегі баяндауыш пен оның негізгі элементтері арқылы бейнеленген жағдайдың жүзеге асқанын немесе белгілі бір себептермен жүзеге аспағанын көрсетеді.

在….下 конструкциясы. 下 жұрнағынан

кейін келетін конструкцияның негізгі сөзі ретінде көбінесе етістіктен жасалған зат есімдер қолданылады. Конструкция әдетте жұрнақты тіркеспен аударылады:

在……影响下 - ....-ң әсерімен

在…… 领导下 - ....-ң басшылығымен,

басқаруымен

在….. 支持下 - ....-ң қолдауымен

在…. 帮助下 - ....-ң көмегімен

Кей жағдайда 在…下 конструкциясын қазақ

тіліне жұрнақты тіркес арқылы аудару мүмкін


емес. Өйткені қазақ тіліндегі етістіктен жасалған зат есімдер конструкциядағы жұрнақпен сәйкес келмейді, конструкцияны есімшемен аударып, оны бастауышқа бағыттау керек, бірақ ақпараттың мағынасы сақталады.

在党的教育下，我们终于克服了思想上的阻

力和工作上的困难. Партиямен тәрбиеленген біз, ақыр

соңында, идеялық келеңсіздіктер мен жұмыстағы қиындықтардың бәрін жеңдік.

Тағы мынадай мысалдар:

在….革命路线指导下 -

революциялық бағытқа апаратын

在党的是大精神鼓舞下 - партияның

10 съезімен шабыттанғандар Жалпы есім арқылы жасалған

конструкцияны аудару мүмкіндігі бар, мысалы: жағдайында. Мұндай жалпы есім сөйлемде де қолданылуы мүмкін:

在这种新形势… - осы жаңа жағдайда

在十分困难条件下… – өте қиын жағдайда

在无产阶级专政条件下- пролетариаттық

диктатурасы жағдайында

Кейде 在 жұрнағы түсіп қалады.

在….中- конструкциясы. Бұл конструкция

екі мағына береді. Бірінші жағдайда конструкция баяндауыш пен оның негізгі элементтері арқылы суреттелген жағдайға

сәйкес келетін процесті көрсетеді. 中 жұрнағы

алдында 过程 «процесс» зат есімі тұруы

мүмкін, ондай жағдайда 中 алдында етістіктен

жасалған зат есім қолданылады.

在20年的改革开放过程中，我们可以明显地

发现….. 20 жылдық реформа мен ашық есік

саясаты барысында, біздің анық байқағанымыз....... .

Екінші жағдайда中алдында кең мағынадағы мекенді білдіретін зат есім қолданылады.

在….社会中 - …қоғамында

在历史中 - ....тарихында

在…结构中 - ....құрылымында

在…概念中 - .....көзқараында (көзқарасы

бойынша)

在这种铁一般的社会结构中，正教是合一的.

Мұндай мықты (темірдей мықты) әлеуметтік құрылымда билік пен дін бір-бірімен байланыста.

它（人权）在将来的共产

主义社会中则能为全民所完全享有.

Болашақ коммунистік қоғамда адамдардың бәрі азаматтық құқықтарға толығымен ие бола алады.

Кей жағдайда, 中алдында тұрған зат есім

мекеме, сала сияқты нақты мекен, орын

мағынасына ие болса, онда 中түсіп қалуы

мүмкін. Мысалы, 到1996

年底，在江苏，斯奖，河北，山东，安徽等省

已进行改革的小企业中有半数以上搞的是“股份合作制”.

1996 ж. соңына қарай Цзянсу, Чжэцзян, Шандун, Аньхой т.б. провинциялардағы реформа жүргізілген ұсақ мекемелердің жартысынан көбісі кооперативті мекемелерге айналды.

在合作制或合伙制企业…可以采取劳动入股

分红的办法 Кооперативті немесе артельді

мекемелерде еңбекшілер акционерге айналып, пайданы бөліседі деген сияқты әдісті қолдануға болады.

Бірінші сөйлемде 企业 зат есімінен кейін

中қолданылады, ал екінші сөйлемде


在….中在 конструкциясында кейде 在

жұрнағы түсіп қалады.

失业人数增多是所有发展中国家迈向现代化

过程中普遍存在的现象，并非中国特点. Жұмысшылар санының өсуі – бұл

жаһандану процесіндегі бүкіл дамушы елдерде кездесетін құбылыс, ол тек Қытайға ғана тән емес.

Келесі сөйлемдерде 在 жұрнағы 在….中

мен 在….下 конструкцияларында


总之，市场问题是新形势下，开放改革，发

展中多方面的问题和矛盾的集中反映. Жалпы айтқанда, нарық проблемасы – ол

реформа, ашылу және дамудың жаңа жағдайындағы жан-жақты мәселелер мен қарама-қайшылық көрінісі.

在….上 - конструкциясы. Бұл алдыңғы

екі конструкцияға қарағанда сирек кездеседі, ол

在….中 конструкциясы сияқты кең

мағынадағы орын, мекен мағынасын білдіреді.

在… 基本上 - базасында, негізінде

在…问题上 - мәселесінде

在这一点上 - бұл пунктте

在世界上 - дүние жүзінде

在政治上 - саясатта

在此基础上，中美两国关系实现了正常化. Бұл негізде екі ел – Америка мен Қытай

арасындағы қатынаста нормаға келтіру жүзеге асты.

在…下 мен 在…中 конструкциялары

сияқты 在…上 конструкциясы сөйлемнің

басында да, баяндауыштың алдында да қолданылады.

在…内 мен 在…里- конструкциялары.

Бұл конструкциялар одан да сирек


қолданылады. 在…内 конструкциясы мекен

немесе уақыт бөлігін білдіретін сөздермен қолданылады.

在十余年内 - он жылдан астам жыл ішінде

在国内 - елде, елдің ішінде

在全社会范内 - жалпы қоғам төңірегінде

(шеңберінде)

当应当宪法和法律的范围活动 Партия Конституция мен заң

төңірегінде (шеңберінде) қызмет ету керек.

在…里 конструкциясы мекен немесе уақыт

мағынасын білдіреді. Уақыт мағынасын

білдіргенде 里 жұрнағының алдында 时间

сөзі тұрады.

有大种型企业面临的现实，证明了一条真理：在传统的框架里给企业放权，是一条走不通的

路. Ірі немесе орташа мемлекеттік мекемелер

тап болған қазіргі жағдай бір ақиқатты айқындайды: ішкі дәстүрлі шеңберде мекемеге (жеке шаруашылықпен айналысу) құқығын беру – бұл болашағы жоқ жол болып табылады

正是这种机制，推动了资本主义生产突飞猛进使它在短短的时间里创造出巢过去一切世代

综和的巨大上产力 Тап осындай механизмдер капиталистік

өнімнің қарқынды дамуына ықпал етті, оның қысқа мерзім ішінде үлкен өнім күшін құруына мүмкіндік берді.

在 жұрнағы түсіп қалуы да мүмкін.

Мысалы, 1996 年大部分时间里工业品的产销率低于1995 年.

Бүкіл 1996 жылғы өнім көрсеткіші мен өнеркәсіп өнімінің өсімі 1995 жылға қарағанда төмен болды.

Уақытты білдіретін жақтаулы конструкциялар. Уақытты білдіретін жақтаулы конструкциялар сөйлемнің негізгі бөліміндегі іс-әрекеттің, жағдайдың, оқиғаның бір уақытта болатынын немесе кезектесіп келетінін көрсетеді.

Оқиғаның бір уақытта болуы. Оқиғаның бір уақытта болатынын білдіретін конструкциялар:

在…时, 在…时候, 当…时候 - ...уақытта

在 (与…同时 - ... бір уақытта

在…期间 - кезінде (кезеңінде)

在…际, 在… 时刻 - ... кезде

在… 时期 - ... кезеңінде (қарсаңында)

在作这样的声明时，美国承认中国关于切低解决这一问题得一贯立场

Осы өтініш жасалған кезде Америка осы мәселенің толық шешіміне қатысты Қытайдың кезекті платформасын мойындады (растады).

在经济高速增长时期和体制转型时期，

又容易发生结构发横和经济荡 Экономика тез қарқынмен дамыған кезде

және жүйелер ауысқанда, құрылым мен экономиканың тез тұрақсыздануы мүмкін.

Конструкцияның екінші элементі 时间

сөзі болса, оның соңынан 里 сөзі

қолданылады. Жағдайдың кезектілігі. Жағдайдың

кезектілігі мынандай конструкциялармен жасалады:

在…后, 在…以后, 在…之后 - ... кейін,

在…前, 在… 之前 - ... дейін

体力劳动者参与市场经济后，立即从市场经

济中获得利益。 Дене еңбегі жұмысшылары нарықтық

экономикаға қатысқаннан бері, олар дереу нарықтық экономиканың пайдасын көрді.

Келесі сөйлемдерде 在 жұрнағы түсіп

қалған.

只是资本主义战胜封建主义之后，才使自由竞争成为一种制度，成为调节社会，生活的一

个通行准则。 Тек каптализм феодализмді жеңгеннен

кейін ғана, ол еркін бәсекелестің бір жүйе болуына ,қоғамдық өмірді бақылайтын норма болып қалыпасуына ықпалын тигізді.

Уақытты білдіретін жақтаулы конструкциялар. Уақытты білдіретін

конструкциялар 自 немесе 从 және 以来

...бері қарай, ...бері тіркестері арқылы жасалады, ал конструкцияның екінші элементі басталу, бастап етістігі болады.

自二次大战结束以来，日本率先经济起飞，

迅猛发展，接着，“四小龙”紧紧跟上。 Екінші дүние жүзілік соғыс аяқталғалы

бері жапон экономикасы бірінші болып қарқынды дамып, көтерілді, оның артынан «төрт кішкентай айдаһарлар» жылжыды.

从1985 年起，中国经济改革中就存

在着以价格改革

为主线还是以企业改革为主线的争论。 1985 жылдан бері қарай қытай

экономикасының реформасы мәселесінде басты бағытты баға реформасын санаған дұрыс па әлде мекеме реформасын санаған дұрыс па деген пікір-талас бар.

Жақтаулы конструкциялардың басқа түрлері

Zai 在…方面 –саласында, бағытында

конструкциясы.

东亚在经济发展方面呈处于西方全然不同的发展模式。

Шығыс Азияда экономикалық даму саласында батысқа мүлде ұқсамайтын жаңа модель пайда болды.


除了…以外, 除…外 – басқа, қоспағанда

конструкциясы .

除人口年增长帅已降到1.7

%外，具体的经济政策也比较符合国情。 Халықтың жылдық өсімінің 1.7%-ға

төмендеген көрсеткішін қоспағанда, нақты экономикалық саясат та негізінен елдегі жағдайға сәйкес келеді.

Мына сөйлемде 除…外конструкциясы өзіне

басқа 在…方面 конструкциясын қосады:

除了以上讲的几条以外，经济结构的调整虽

然进展还比较缓慢，但也取得了一定的成绩。 Жоғарыда көрсетілген бөлімдерді

қоспағанда, экономикалық құрылым айтарлықтай баяу жүріп жатса да, бәрібір белгілі бір жетістіктерге жетті.

Назар аударатын жайт, 除(了)…以外

конструкциясы екі қарама-қарсы мағынаға ие: а) басқа, қоспағанда – айтылып отырған

фактор,баяндауыштың іс-әрекет шеңберіне кірмейді.

б) айтылып отырған фактор баяндауыштың іс-әрекет шеңберіне кіреді. Бұл жағдайда сөйлемде ye, hai бұдан басқа шылаулары қолданылады.

包括…在内 сондай-ақ, өзіне қосқанда

конструкциясы

在内 тіркесі кейде түсіп қалады:

我们的干部，包括党和国家的领导人，不论

职位高低，都是人民的公仆。 Біздің кадр бөлімінің жұмыскерлері,

сондай-ақ партия мен мемлекет басшылары, олардың қызмет дәрежесінің жоғары-төмендігіне қарамастан, бәрі халыққа қызмет көрсетушілер болып табылады. Салыстырмалы жақтаулы конструкциялар. Мұндай конструкцияларға мынандай тіркестер қолданылады:

像…那样

像…一样和(同)…杨 } сияқты

如…一样

如…那样

与…比较和… 比较 } салыстырғанда 与…像比 Басқа конструкцияларға қарағанда,

салыстыру конструкциялары тек сөйлемнің басында немесе баяндауыштың алдында ғана емес, сондай-ақ негізгі конструкциядан кейін де қолданыла алады.

从(上) (来) 看, 就…看来, 从…看来 –

көзқарас бойынша, бойынша конструкциялары

哲学上来看，这种两分析法可能是谬误的。

Философиялық көзқарас бойынша, осы екі аналитикалық тәсіл де қате болуы мүмкін

从历史发展的趋势看，世界不会走向黑暗而

是走向光明。 Тарихи даму барысын ескере отырып, әлем

қараңғылыққа емес, жарыққа қарай жүреді. Штамптар. Газет штамптары көбіне

бейнелі тіркестерден жасалады, олар өте жиі қолданғандықтан өзіндік бейнесін жоғалтып, идиоматикалық айтылымдарға, мәніне сәйкес келмейтін синтаксистік құрылымдарға айналады. Штамп бір бүтін ретінде қабылданып, оның құрамдас бөліктерінің мағыналары жеке-жеке қарастырылмайды.

Біраз кең таралған штамп түрлері:

1.起…作用, 发生…作用, 发挥… 作用–

роль атқару

中国在国际事务中起着越来越重大的作用 Халықаралық істерде Қытай маңызды

роль атқарады.

2. 对…有意义 – үшін маңызы

бар(маңызды) .

3.为…奋斗,为进行斗争… – .......үшін

күрес, ... үшін күрес жүргізу, ... үшін күресу.

要为提高劳动生产率尔进行斗争。 Еңбек өнімділігін арттыру үшін күрес

жүргізу.

4. 为…奠定…基础 – үшін негіз қалау 大会为新民主主义革命在全国的胜利奠定了基

础。 Бұл съезд ұлттық-демократиялық

революцияның жеңісіне негіз қалады.

制经济为建立现代企业制度奠定了基础 Акционерлік жүйе экономикада қазіргі

заманғы мекеме жүйесін құрудың негізін

қалады.

5. 走上… 道路– жолына түсу (шығу)

我们经济已经渡过最困难的时期，走上了稳步

发展的健康道路。 Қазір біздің экономика ең үлкен

қиындықтарды жеңіп,тұрақты даму жолына

түсті.

教育科学文化工作正走上正轨并得到一定的发展。

Біздің білім беру,ғылым мен мәдениет саласындағы жұмысымыз дәл қазір дұрыс жолға түсіп, белгілі дамуға қол жеткізді.

6. 为…开群…道路 – үшін жол ашу

这为我工业迅速的恢复和开群了道路。 Бұл біздің өнеркәсіптің тез қайта дамуы

мен дамуына жол ашты.

7. 把…放在优先地位 - бірінші (ерекше)

орынға қою.

要把发展农业上生产放在优先地位 Ең бірінші орынға ауылшаруашылық

өнімдерінің дамуын қою керек.


Қытай публицистикасында кездесетін конструкциялардың орны ерекше.

*** 1. Т.Н.Никитина, Грамматика китайского

публицистического текста, С.-Петербург 2007 2. Hanyu yufa, Beijing, 2005 3. Baozhishang de Zhongguo,Beijing daxuechubanshe,Beijing 2004 4. Теория и практика перевода. М., 2007

5. Швейцар А.Д. Перевод и лингвистика. М., 1973. 6 Котов А. М. Стилистика китайского языка. Курс лекций. М., 1984.

*** В статье рассматривается конструкции

публицистического текста и их особенности. ***

This article is about constructions of Chinese press language and their speciality.

К.С. Ахмет

СӘБИТ МҰҚАНОВТЫҢ ҚЫТАЙ ЕЛІНЕ САПАРЫ

«Жол таптым бар қазақтың жүрегіне» - деп

жырлаған қазақ әдебиетінің классигі Сәбит Мұқанов бір кісідей ақ саяхатшы болған. Шығыс елдеріне де ат басын бұрған. Сондай сапарларының бірі- Қытай елін аралауы.

Табиғаттың барлық тыныс- тіршілігіне жан бітірген көктемнің бір сәтті күнінде жазушының шабытымен қатар келген хабарды Сәбит Мұқанов: «1956 жылы майдың 14 күні почтальон келді. Қолында маған деген телеграмма. Ашып оқысам, одақтың жазушылар ұйымынан, Москваға тез жетіңіз, бір топ жазушылармен қытайға саяхатқа барасыз,- депті.

Бұл хабарға мен қуанып кеттім. Өйтуіме екі себеп болды, бірінші себеп- советтік Отанымыздың көп жерін көрген менің Қытайға бұл баруым – шет мемлекетке бірінші шығуым, ... екінші себеп - өзге шет елге емес Қытайға бару маған ерекше қуаныш! ...» дейді.

Қытайға кеңестер одағы бойынша Мәскеуден үш жазушы аттанбақшы болады. Олар: орыс жазушысы Вера Казимировна Кетлинская, украин жазушысы Вадим Николаевич Собко болса, Қазақстаннан Сәбит Мұқанов.

Осы сапарға шығар алдында Сәбит Мұқанов мықтап дайындалғанға ұқсайды. Авторға сөз берейік: «... тарихына үңіле бастасам жер шарындағы ең ескі халықтың бірі саналатын Қытай Айсадан әлденеше мың жыл бұрын мәлім болып, талай заманның сұрапыл дауылдарын басынан кешірген екен. Бірақ, бұдан 102 жыл бұрын Шоқан Уәлиханов айтқандай,- көрші халықтар Қытайды талай рет жаулап билеген, одан тек Қытайдың әкімдері ғана ауысып, халқы мызғымастан, қытайлық қалпын бұзбастан тұра берген, жаулап алушылар Қытайды өзіне айналдырудың орнына, өздері оның терең теңізіне батып, Қытай болып кеткен» дегеніне көзбен көріп отырғандықтан таңғалмаймыз.

Сәбит Мұқанов қытай еліне Шоқан Уәлихановтан соң қайталанғалы тұрған

сапарға үлкен жауапкершілікпен қараған. «Ил-12 ұшағымен» Москва- Свердлов-

Омбы- Новосібір- Краснояр- Иркут- Уланбатор- Пекинге әр әуежайға қонған уақыттарын есептемегенде табаны күректей 22 сағат, яғни бір тәуліктей ұшақ ішінде болған.

Жолшыбай басып өткен елді-мекен қалалардың, елдердің, өзен, көлдердің тарихына дейін мөлдіретіп айтқанда, жазушының тектен-тек классик еместігіне таң қаласың да, кім- кімге де үлгі болғандай географиялық біліміне қызығасың.

Қазақ ауылдарынан, одақтас республикалардан Сәбеңнің ескі танысы кездесіп үйіне шақырыпты десе, оған ешкім таң қала қоймас. Ал, өмірінде бірінші рет ат басын тіреген Қытайдай алып елде Сәбит Мұқановты ұлты Хансу, ескі танысы іздеп келіп, сырласып, шер тарқатып, әрі- беріден соң үйіне арнайы достарымен шақырып, құрметті қонақ болу кез- келгеннің маңдайна жазылмаған құрмет. Ол - Эми Сяо. Қытайда кездескен екінші танысы Павел Феорович Юридин. Ол - Эми Сяо мен Сәбит Мұқановқа Мәскеуде сабақ берген профессор. Қытайдағы қызметі - Совет өкілдігінің басшысы.

Ал Эми Сяо 1931-33 жылдары Москвада, Қызыл профессорлар институтының әдебиет бөлімінде бір партада отырып оқыған досы.

Алғашқы бір ай Хонькоу, Кантон, Шанхайдың іші-сыртын, төңірегін аралауға кеткен соң, делегация екі бөлініп Кетлинская мен Собко орыстар мен қытайлар көбірек араласқан Мукден мен Харбин жағын, ал Сәбит Мұқанов ұйғыры мен қазағы көп Синьцзянді аралайтын болып шешеді. Синьцзянға июньнің 19 күні ертемен ұшып, жолда екі-үш жерге тоқтап, сол күні кешке Ланчжоу қаласына жетіп қонады.

«Достық» деп аталып Ақтоғай-Ланчжоу темір жолының құрлысымен, қала және оның төңірегімен танысқанан кейін Синьцзяннің шығыс жақ шеттегі қаласы Құмул (қытайша «Хами») арқылы Синьцзян орталығы Үрімші


қаласына келеді. Есі кірген баладан егде тартқан ересектерінің гимніне айналған

«Тауы да алтын Алтайдың, Тасы да алтын» - деген өңірге келгенде

Сәбеңнің көлдей көңілі арнасынан тасып, жаны рахат сезімге бөленеді.

Шыңжаңға келгенге дейін қара көз қазақтарды іштей іздеумен болған Сәбит Мұқановтың көңілі сабасына түсіп, әр кімнің көкейіндегі, қазақтар қытайға қай кезде барған, деген сұраққа жауапты тарихтың тереңнен тартады. Сәбит Мұқановтың айтуына қарағанда қазақтардың алды Қытай өлкесіне Абылай заманында өткен сияқты. Содан бері әр кезде ауысқан қазақтың, Сәбең барған кездегі саны жарты милиондай екен.

Ұйғыр автономиялы ауданына «Шыңжаңға» қарайтын қазақтар әкімшілік жағынан үшке бөлініп қоныстанғанын айтады. Алтай: орталығы Сары Сүмбі қаласы, рулық жағынан басым көпшілігі керейлер; Тарбағатай,- орталығы Шәуешек, рулық жағынан көпшілігі наймандар; Іле- орталығы Құлжа, рулық жағынан басым көпшілігі үйсіндер.

Шыңжаңда халқының көптігі жағынан үшінші орында монғолдар тұратынын да көпшілік оқырман Сәбит Мұқанов саяхатынан соң хабардар болғанға ұқсайды.

Сәбит Мұқанов Шыңжаңдағы күндерінде бүгінгі күні аты бізге таныс әдебиет пен мәдениетке бір кісідей қатысы бар Әсет Найманбаев, Таңжарық Жолдыұлы, Бұхара Тышқанбаев т.б. көзі ашық, көкірегі ояу бауырларын назардан тыс қалдырмаған.

Айта кететін бір жай Сәбең қытайдағы қазақтар туралы онша шешіліп («Алыптардың адымында») жаза бермеген. Жазған болса баспада лито қысқартқан. Қазақ әдебиетінің классигі Сәбит Мұқановтың осы сапары Шыңжаңдағы бауырларды да тек қуанышқа кенеп қоймай, қанаттандырғанға ұқсайды. Оның нақты дәлелі Мұқанов шығармаларының насихаты күні бүгінге дейін толастамауында. Яғни, Ресей – Қытайдай екі алып мемлекеттің 50-60 жылдардағы қоян- қолтық араласып, жан-жақты қарым-қатынаста болуы, ондағы аз ұлттардың бірі болып отырған қазақ бауырларға да дем бергендей.

Жақсының жүрген жерінде із қаладының нақты дәлелі де осы - Сәбең сапары. Қазақтың ғана емес, кеңес одағындай алпауыт алдің санаулы жазушыларының бірі болып Сәбит Мұқановтың келуі, бауырлардың да мерейін үстем, қанатына қанат байлап кеткен екен.

Арғы беттен келген жасамысы бар, жасы бар классик жазушының шығармаларын кезінде ата- әжелері, одан ата-аналары, хат тани бастағанда өздері оқығанын, мазмұнын

тамылжыта айтып дәлелдесе, өлеңдерін жатқа айтып тамсандырады бүгін.

Осы сапарында Сәбит Мұқанов Шоқан Уәлихановты бір сәтте есінен шығармағанға ұқсайды. Оның себебі де жоқ емес, Сәбең бұл кезде Шоқан Уәлиханов жөнінде көркем шығарма жазуға дайындалып жүрген болатын. Сондықтанда Шоқанның ізімен жүрген сәттерінде тарихи- этнографиялық қазынасын молайтып жүрді. Тіпті Шоқанның Қашқарияда 10 ай 14 күн тұрғанын да ең алғаш айтқан Сәбит Мұқанов болатын.

«Шоқан Қашқарияда 10 ай 14 күн тұрған шағында бұл елдің тарихы, экономикасы, саяси халі, әдет- ғұрпы, салт- санасы туралы қисапсыз көп материал жинап, сапарынан қайтқан соң бұл тақырыпта көптеген еңбек жазған адам». деп алады да, аталған проблемаларды тарата баяндайды. Әсіресе ұйғыр халқының тарихы мен мәдениетіне, саяси жай-күйіне бей-жай қарамай, идеологиялық тіріліктің өзегіне қан жүгірте баяндаған. Шоқанның саяхатына барлау жасаған. Қазақтың алғаш ағартушы- демократының Қытайдағы әрбір күніне мән берген.

Әсіресе, ұйғырлардың тарихын тереңнен тартып, Шоқанмен алма- кезек пікір алысып отырғандай сөз етеді. «... Ұйғырлар біздің жыл санауымызға дейінгі 250 жылдан ІХ ғасырға дейін буддизмге бағынып келсе, мұсылмандыққа VІІІ ғасырдан кіре бастаған. Қытай тарихшыларының айтуынша, ұйғырлар арабтармен қатты соғысып, күшінен асқан соң-ақ бас иген. Мауреннаһардағы (Аму мен Сыр арасы С.М.) арабтың бас әкімі Шаһмар (Шамар) осы соғыста өлген. ІХ ғасырда арабтың мұсылман діни үгітшілері, Хасан Басри, Әбунасыр Самани келіп, ұйғырларды ислам дініне қаратқан» деп тереңнен тартып, Шоқанның тарихшылдығынан хабар береді.

С.Мұқанов талай оқиғаларды баяндай келіп, Шоқанның гуманистік ойын көрсете кетуді де ұмытпайды. Өйткені ұйғырлардың азаттыққа ұмтылған қадамдары ылғи сәтсіздікке ұшырай бергенін білген Шоқан «бұлардың қолы толық бостандыққа еш уақытта жеткен ел емес. Сондай құлдық пен тәуелділіктің салдары мінезіне де әсер етіп, олардың кескінінен ылғи көңілсіздік пен үмітсіздіктің ізі көрініп тұрады» деу арқылы өз халқының да жай-күйінен емеурін танытып қояды. Сөйтіп Шоқанның гумантистік көзқарасынан хабар береді.

«Ғылым атаулының түп қазығы – тіл» дегеніне азды-көпті назар аударған уақытта шын мәніндегі ғалым академик С.Е.Маловтың «Жамбылдың тілі» деген диссертация жазған М.И.Ритман-Фетисовтің қорғауына қарсы


болғанда «бір ұлттың жазушысының тілі туралы еңбек жазу үшін сол ұлттың тілін жақсы білу керек» деген табиғи талаптың әлі күнге дейін орындалмай келе жатқаны ойландыруы тиіс.

Осы тұрғыдан келгенде, С.Мұқанов, Шоқан «қай халықтың тұрмысын зерттесе де, ғылымның қай тарауын сөз қылса да ең алдымен сол зерттеген объектісіне байланысты тілді түсінуге, білуге тырысқан. Бұл жайда оның жетістіктері де аз болмаған» деп ең алдымен алғаш оқуға келгенде орысшадан бір ауыз сөз білмей келіп, азғана уақытта жанындағы шәкірттерді ғана емес, бастықтарды, оқытушыларды таң қалдырғаны, тіпті кадет корпусында оқымаған француз, неміс, латынды біліп алғанын дәлелге келтіре отырып, «барған өлкесінің жергілікті тілін білуге Шоқанның қатты тырысқандығын біз оның 1856 жылы Құлжаға барғанда жазған күнделіктерінен білеміз» деген ойын Иакинф Бичураннің ғылыми ізденістерімен, жалпы Қытай тілі мен тарихына ұластырып жіберіп, Шоқанның шын ғалым екенін көзге көрсеткендей болады. «Шоқан – қазақтан шыққан бірінші синолог» деп қорытынды жасаған.

Қашкарияда болған уақытта ұйғыр тілін үйренгені, сондай-ақ, «Шоқанның қолына архон жазуы түспегенмен, Кашқарияда тұрған күндерінде монғолдың жазуы мен тілін үйренгені, «Тарихи-Рашиди» аталатын, дүние жүзіне әйгілі шығарманы» оқығанын жіпке тізіп көрсетеді.

Шоқан еңбектеріне, әсіресе ғылыми ізденістерін әңгімелеген уақытта ұлы ғалымның ой-пікірін келтіре отырып, өз білігін жарыстыра отыруы арқылы тарихи шындыққа көз жеткізеді. Мәселен «Тарихи-Рашидиді» әңгімелеген уақытта оның авторы Мухаммед-Хайдар Күрекапның Қашқар ханы Абдул-Рашидке уәзір болғанын, оны европалықтар білмейтіндігін тілге тиек етеді де, атақты «Тарихи-Рашидидің» түрікше аудармасы бар. Петербург университетінің кітапханасында персиялық қолжазбасы бар. Өкінішін қоса айтқанда, академиялық данасы толық емес, ол университетте сақталған жазбасында кеткен қателіктен аяқ алып жүруге болмайды.

«Тарихи-Рашиди» екі жүйеге бөлінеді: бірінші бөлімінде Тұғылық – Темірден (ұлы Монголия империясын алғаш құрған, 1362 жылы өлген адам – С.М.) бастап, Рашидке (1554 жыл) дейінгі Қашқар хандарының тарихы сипатталады; екінші бөлім естеліктер (мемуар) түрінде жазылған. Хайдардың өзі атақты Дуглат (Дулат руы – С.М.) тұқымынан шыққан. Оның Ұлысбек аталған ата-тегі Могол ұлысында сондай роль ойнаған», – дегенді әрі

тарихқа, әрі шежіреге жатқызуға болатындықтан «Тәзкирян Хожақан» (Қожалар тарихын) талдауы дәлелдейді. Сондай тарихи еңбектерді зерттей отырып «Шоқан Кашкарияның европалық мағынадағы бірінші тарихын жасайды» деген пікіріне еріксіз қол қоясыз.

«Оның шұқшия зерттеген бір саласы – Қытай тарихы». Ол барлық жағдайларды еске ала келіп, 1) Қытайдың мемлекет боп тіршілік жасауы үшін бастаушы идеясы болу керек; 2) ішкі дүниесі, яғни ой-санасы берік халық еш уақытта жауына жеңдірмейді; 3) халықта мәдениет болу керек» деген тұжырымның шындығын Қытай халық республикасы бүгін дәлелдеп, әлемге ықпал жасайтын күшке айналып отыр.

Шоқан осындай сүбелі ойларды Орта Азияның жайсыз тұрмыс-тіршіліктеріне байланыстырып, «Орта Азияны қайткенде қараңғыдан жарыққа шығару керек деген сауалға Шоқан тура жауап бермей, мәселені орағытып барып шешкісі келді» деп Шоқанның солқылдақ позициясын да аңғартып қояды. Осы тарихи мәселелерді әңгімелеген уақытта Шоқанның ғалымдық және адами позициясы «барлық саясаттық және ғылымдық еңбектерінде өзін жұрт алдына орыс саясатының, орыс ғылымының өкілі ғып тартады да отырады. Туған халқы қазақ туралы айтқан пікірлерінде де ол орыс саясатының, орыс ғылымының өкілі болып отырудан танбайды» деген ойын жасырмайды. Ол диалектикалық заңдылықтардан туатын жай. Оны біздің өміріміздің қай кезі болсада нақты құбылыстармен дәлелдейді.

Бұл айтылғандардың барлығы Сәбит Мұқанов қытай сапарынан оралған соң Шоқан ізімен жүрген сәттердегі ойына ой, іліміне ілім қосқан құтты зерттеудің жемісі. Ең бастысы, Қытай сапарынан соң Сәбит Мұқанов «Алыптардың адымын» жазды. «Алыптардың адымын» оқып отырғанда өзіңізде Сәбит Мұқановпен қытай елін аралап жүргендей болатыныңыз бір болса, екінші, қытай халқының өсіп - өркендеуінен бастап тарихымен терең танысып, эстетикалық- этнографиялық танымыңыз байи түседі.

Сәбит Мұқанов Қытай елін екі ай аралағаннан кейін 21 июль күні Құлжа қаласы Қорғасқа (орысша «Харгос», қытайша «Чимпанзе») келіп қонған. Шекара қақпасында тұрып, Бай Хуа Цифаң! деп қоштасып 496 беттік күнделікпен оралуы тек Сәбит Мұқановтың ғана емес, бүкіл қазақ ұлтының баға жетпес мұрасы.

*** 1. Сәбит Мұқанов. Алыптар адымы. Алматы, 1959. 2. Сәбит Мұқанов. Жарқын жұлдыздар. Алматы,


1964. ***

Статья посвящена путешествию казахского писателя Сабита Муканова в Китай в 1956 году в составе советской делегации. Автор статьи, описывая это путешествие, раскрывает широкий кругозор писателя по истории своего народа. А также К.С.Ахмет, прослеживая за писательским интересом к жизни и истории китайского народа, дает нам материал, что раскрывает лабораторию творчества

С.Муканова. ***

This article is about Kazakh writer Sabit Mukanov’s trip to China, in 1956, with soviet delegation. Author of the article by depicting this trip discovers to the reader Sabit Mukanov’s profound knowledge of the Kazakh history. Also K.S. Akhmet, provides with material which shows laboratory of S. Mukanov’s works by tracing writer’s interest to the life and history of Chinese people.

Г. К. Буранбаева

ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ КҮРДЕЛІ СӨЗДЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТҮРЛЕРІ

МЕН ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ

Қазіргі таңда әлемдегі ең іргелі ұлттардың бірі болып саналатын қытай тілінің тамыры өте алыс ғасырлар түкпірінде жатыр. Осы бір адамзат қоғамының көне мәдени ошақтарының ерекше үлгісі болып саналатын көне Қытайдың тілі дүние жүзіндегі бай тілдердің біріне жатады. Тіл – ол халықтың тарихы, шежіресі, халықтың күллі өмірінің жаңғырығы мен ізі, сол тіл арқылы халықтың арманы мен үміті, қайғысы мен қуанышы, күллі рухани өмірінің үні естіліп тұрады. Сонымен қатар, комуникативтік әрекет ұлттың, мәдениеттің құрамды бөлігінің бірі болып ғана қоймай, бүкіл мәдениет пен танымның негізгі тұғыры саналады. Тілдің қоғамдағы рөлі қарым-қатынас жасаудың дамуына да ықпал етеді. Тіл арқылы сана дамып, рухани мәдениет өркендейді.

Қытай тілінің негізгі байлығы – оның сөздік қоры. Осы байлықтың қалай жиналғандығын, алуан түрлі сөздердің қыры мен сырын, олардың қалай қалыптасқанын, басқаша айтқанда, бай лексикалық қордың жасалу тетігін жүйелі түрде арнайы зерттеу бүгінгі күннің талабы. Алайда қытайдың бай сөздік қоры бірден қалыптасқан жоқ, оның лексикасы үнемі толығып, дамып, байып отырған.

Қоғамның дамуы, адам санасының өсуіне байланысты өмірде жаңа заттар мен ұғымдар пайда болады да, оларды атау қажеттілігі туады. Қажеттілікті өтеу үшін жаңа сөздер жасалады, кейде жаңа атаулар басқа тілдерден де алынады. Қытай тілінің сөз қабылдау процессі, яғни кірме сөздер сөздік құрамының дамуы мен баюында негізгі қызметті тілдің өзіндік сөзжасам жүйесі атқарады. Қытай тілінің тек сөздік құрамы ғана бай емес, сонымен қатар сөзжасамдық әдістерінің әр алуандылығымен ерекшеленеді. Қытай тілінің сөзжасамдық жүйесінде түбірлерді қосу арқылы сөзжасам әдісі басқа әдістермен салыстырғанда айтарлықтай басым дәрежеде.

Жалпы тіл білімінде түбірлерді қосу арқылы сөзжасам әдісі – ол бір сөзде бірнеше сөздердің немесе түбірлердің қосылуы негізінде құрылған сөз. Түбірлердің қосылу негізінде сөзжасамның негізгі әдісі сөздердің немесе түбірлердің бірігуі болып саналады. Қытай тілінде түбірлердің қосылуы деп - бұл жаңа сөзді құрудың ең негізгі әдісі. Осы әдістің негізінде күрделі сөздер құралады.

Қытай тілінде түбірлерді қосу арқылы жасалған сөздер ең көп болып саналады. Бұл әдіс бұрын да қазіргі кезде де қытай тілінде жаңа сөздерді құруда ерекше тиімді әдіс болып саналады. Түбір сөздерді қосу арқылы сөзжасам әдісінің нәтижесінде пайда болған лексикалық бірлік күрделі сөз деп аталады. Күрделі сөздердің басым бөлігі екі морфемалы құрылым болып табылады. Күрделі сөздердің компоненттері жеке лексикалық бірлік. Олардың қазіргі қытай тілінде қолдану аясы өте кең. Күрделі сөздер бірлгінің арасында әдетте компоненттердің мағыналық арақатысы болады. Күрделі сөздердің үлгісі деп – ол сөз тіркесінің үлгісінің үйлесуі айтылады. Күрделі сөз деп сөз тіркесін салыстыру негізінде түбірлерді қосу арқылы сөзжасам әдісінің әр түрін көрсетеді.

Сөз – морфемадан құралған, дыбысталу мен мағынаның бірлігінен тұратын сөйлем құрауға қажетті бірлік.

Қытай тіліндегі сөздер құрамына қарай

жалаң (单纯词 danchunci) және күрделі сөздер

(合成词 hechengci) деп екі үлкен түрге

бөлінеді. 1. Жалаң сөздер және олардың түрлері Жалаң морфемадан құралған сөздер жалаң

сөздер деп аталады. Мысалы, 天 tian (аспан), 地 di (жер), 水 shui (су), 山 shan (тау), 河 he

(өзен), 湖 hu (көл), 人 ren (адам) т.б.

Жалаң сөздер бір морфемадан құралады, алайда кейбір екі немесе одан да көп буыннан құралған сөздер де, жалаң сөздердің қатарына


жатады. Мұндай сөздердің құрамындағы сыңарлардың, яғни иероглифтердің әр қайсысының өз алдына дербес мағынасы болмай, бәрі бірігіп барып лексикалық мағынаны білдіреді /1, 125/.

Екі буыннан құралған жалаң сөздер мынадай түрлерге бөлінеді:

(1) Құрамындағы екі буынның дауыссыз

дыбыстары ұқсас сөздер (双声词). Мысалы:

仿佛 fangfu (сияқты, бейне)

惆怅 chouchang (қайғыру, қамығу)

(2) Құрамындағы екі буынның дауысты дыбыстары ұқсас сөздер. Мысалы:

徜徉 changyang (серуендеу, қыдыру)

(3) Құрамындағы екі буынның дауысты дыбыстары, дауыссыз дыбыстары да ұқсас сөздер . Мысалы:

辗转 zhanzhuan (аунау, аунақшау,

дөңбекшеу, таралу)

姥姥 laolao (нағашы апа)

蛐蛐 ququr (қара шегіртке)

蝈蝈 guoguo (көк шегіртке)

(5) дыбыстық аударма арқылы енген кірме

сөздер (音译外来词). Мысалы,

吉普 Jipu (джип), 咖啡 kafei (кофе),

可口可乐 kekoukele (кока-кола), 巧克力

qiaokeli (шоколад), 法西斯 faxisi (фашист) т.б.

/2, 139/

2. Күрделі сөздер және олардың түрлері Бірнеше морфемалардан құралған сөздер

күрделі сөздер деп аталады. Қытай тілінде қалыптасқан дәстүр бойынша күрделі сөздер өз ішінен тіркесті күрделі сөз

(夏合式，夏合式合成词), және туынды сөз

(附加式), қосарлы сөз және қысқарған сөздер

(简缩式) болып бөлінеді.

1. Тіркесті күрделі сөздердің түрлері Тіркесті күрделі сөздер дегеніміз екі немесе

одан да көп түбір морфемалардан құралған сөздер. Тіркесті күрделі сөздер қытай тіл біліміндегі ең күрделі мәселеге жатады. Тіркесті күрделі сөздер қытай тілінде өте мол, кең дамыған. Түбір мофмеларды біріктіру – қытай тіліндегі сөз жасаудың ең өнімді тәсілдерінің бірі. Сөз тіркесінің құрамындағы сөздер арасындағы синтаксистік байланыстар (предикативті, анықтауыштық, пысық-тауыштық, толықтауыштық, толықтырғыштық және салаластық байланыс) түбір морфемалардан құралған тіркесті күрделі сөздердің құрамындағы сыңарлар арасында да болады. Қазіргі тілдік статистика бойынша түбір морфемалардан құралған тіркесті күрделі сөздер мен сөз тіркесінің құрамындағы сөздер арасындағы семантикалық байланыстар мен синтаксистік байланыстардың ұқсастығы 96,6 пайыз болса, айырмашылығы тек 3,4 пайыз

ғана екен. 1978 жылы жарық көрген «Қазіргі

қытай тілінің сөздігінде» (现代汉语词典) 56000

сөз қамтылған. Бұлардың 32346-сы күрделі сөздер, яғни аталмыш сөздікте қамтылған күрделі сөздер жалпы сөздік қордың 57,8 пайызын құраған /3, 105/.

Тіркесті күрделі сөздер құрамындағы сыңарлардың синтаксистік байланыстарына қарай өз ішінен бес түрге бөлінеді:

(1) Бастауыш-баяндауышты (предикативті) байланыс арқылы жасалған сөздер.

Екі сыңардан (негізгі морфемалардан) құралады, алдыңғысы – баяндалатын сыңар, соңғысы – баяндауышты сыңар, яғни соңғы сыңар алдыңғы сыңарын түсіндіріп келеді. Мысалы;

地震 dizhen жер сілкіну, жер сілкінісі (地 di

- жер, 震 zhen - сілкіну)

头疼 touteng бас ауру (头 tou – бас, 疼 teng –

ауру)

月亮 yueliang ай жарық бастауыш-

баяндауышты (предикативті) байланыс арқылы жасалған сөздердің қатарында қаралады.

Алайда «月亮» - басыңқы-бағыңқы қатынас

арқылы жасалған сөз. Кейбір диалектте «月亮»

yueliang сөзінің құрамындағы сыңарлардың

орны ауыстырылып, «亮月» liangyue (жарық

ай) деп айтылады /4, 278/. (2) Басыңқы-бағныңқы (анықтауыштық,

пысықтауыштық) байланыс арқылы жасалған

сөздер 偏正式, кейбір еңбектерде

附加式，主从式 деп те аталады.

Бұл сөз екі сыңардан құралады. Алдыңғы сыңары – анықтауышты сөз, соңғы сыңары – ұйытқы сөз. Екі сыңар арасында айқындауыш айқындалғыш (анықтауыштық, я пысықтауыштық) қатынас болады. Мысалы:

铁路 tielu темір жол (铁 tie-темір, 路 lu-

жол)

红旗 hongqi қызыл ту (红 hong-қызыл, 旗 qi-

ту)

新闻 xinwen жаңалық (新 xin-жаңа, 闻

wen-хабар)

羊毛 yangmao қой терісі (羊 yang-қой, 毛

mao-жүн) Жоғарыдағы сөздер анықтауыштық

байланыс арқылы жасалған.

火热 huore оттай ыстық (火 huo-от, 热 re-

ыстық)

热爱 reai қызу сүю (热 re-ыстық, 爱ai-сүю)

深思 shensi ойға бату (深 shen-терең, 思 si-

ойлану)

深入 shenru ішкерлей араласу, терең бойлау

(深 shen-терең, 如 ru-кіру)

Жоғарыдағы сөздер пысықтауыштық байланыс арқылы жасалған.


Ескере кететін жайт: қазақ тіліне «сабақтас формалы», ал болып аударылып жүр. Бұл тіркес «сабақтас тіркес» болып аударылуының себебі, қазақ тіліндегі «сабақтас тіркеске» (сабақтаса байланысқан тіркесі) еліктеуден келіп шықса керек. Біздің пікірімізше, атауына «сабақтас тіркес» дәлме-дәл балама бола алмайды. Себебі, қазақ тілінде сабақтаса байланысқан сөз тіркесі анықтауыштық, пысықтауыштық және толықтауыштық қатынастағы сөз тіркесі болып бөлінеді. Ал қытай тілінде анықтауыштық қатынастағы сөз тіркесі және пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркесі болып екіге бөлінеді /5, 113/.

(3) Толықтауыштық (меңгеру-меңгерілу) байланыс арқылы жасалған сөздер

Кейбір еңбектерде 支配式，

述兵式，谓兵式 деп аталады. Екі сыңардан

құралады. Алдыңғысы іс-қимыл, әрекетті, соңғысы іс-қимыл, әрекет меңгеретін заттарды білдіреді. Мысалы;

带头 daitou бастау, мұрындық болу (带 dai –

бастау, 头 tou – бас)

有限 youxian шекті, шектеулі (有you – бар,

限 xian – шек)

司机 siji шофер, жүргізуші (司si – меңгеру,

机 ji – машина)

(4) толықтырғыштық байланыс арқылы жасалған сөздер

Бұл сөз кейде 动补式，后补式 деп аталады.

Екі сыңардан құралады. Алдыңғы ұйытқы сөздер, соңғысы алдыңғы сыңарын толықтыра түсіндіріп келеді. Мысалы;

说明 shuoming түсіндіру (说 shuo –айту, 名

ming – анық)

推翻 tuifan аудару, төңкеру (推tui – итеру,

翻 fan –аудару)

提高 tigao жоғарылату, көтеру (提ti –

көтеру, 高 gao – биік)

(5) Салаластық байланыс арқылы

жасалған сөздер 联合式，并列式

Мәндес, мағынасы қарайлас немесе қайшы мәндес түбір сөздердің салаласа байланысуы арқылы жасалады. Салаластық байланыс арқылы жасалған сөздер үш түрге бөлінеді:

А. Құрамындағы сыңарлар мәндес, мағынасы қарайлас сөздер:

道路 daolu жол (道dao – жол, 路 lu –жол)

土地 tudi жер, топырақ (土 tu –

топырақ, 地 di – жер)

声音 shengyin дыбыс, дауыс (声 sheng –

дыбыс, дауыс, 音 yin – дыбыс, дауыс)

Ә. Құрамындағы сыңарлар қайшы мәндес сөздер:

买卖 maimai сауда-саттық (买 mai – сатып

алу, 卖 mai – сату)

东西 dongxi нәрсе (东dong - шығыс, 西 xi -

батыс)

手足 shouzu aға-іні (手shou – қол, 足zu –

аяқ)

东京 dongjing дыбыс, қыбыр, (东dong –

қимыл, қозғалыс, 京 jing – тыныштық)

Б. Сыңарлар тіркескеннен кейін бірінің мағынасы сақталады, ал екіншісінің мағынасы бүкілдей жойылып кетеді. Мысалы;

国家 guojia мемлекет (国 guo – мемлекет,

家 jia – жанұя)

忘记 wangji ұмыту, (忘 wang – ұмыту, 记 ji

– есте сақтау)

干净ganjing таза, (干gan – құрғақ, 净jing –

таза, тұнық, мөлдір, кіршіксіз)

人物 renwu тұлға, кейіпкер, (人ren – адам,

物 wu – зат)

2) Туынды сөздер 附加式，派生词

Туынды сөздер дегеніміз түбір морфемаларға жұрнақ жалғану арқылы жасалған сөздер. Туынды сөздер жасалуының екі түрлі үлгісі бар:

А. Префикс + түбір үлгісі . Мысалы;

第一diyi бірінші, 第二dier екінші

无穷 wuqiong шексіз, 无常 wuchang

қалыпсыз

老师 laoshi мұғалім, 老虎 laohu

жолбарыс Қытай тілінде стандартты «префикс+түбір»

үлгісі өте аз. Ә. Түбір+суффикс үлгісі . Мысалы;

桌子 zhuozi үстел, 刀子daozi пышақ

作者 zuozhe автор, 记者 jizhe журналист

木头 mutou ағаш, 石头 shitou тас

Қытай тілінде жұрнақтар сан жағынан аз, қолданылу шеңбері өрісі мен шеңбері тар. Жұрнақтардың басым көпшілігі түбір сөзден өзгеріп келген. Олардың кейбірі сөз жасау қызметін атқарса, кейбірі сөз сияқты жеке дара

тұрып қолданыла береді. Мысалы, 老张

laozhang (сөзбе-сөз: 老 lao – қарт, кәрі, 张

zhang – кісінің фамилиясы) деген сөздің

құрамындағы 老 lao – жұрнақ, яғни префикс.

Ол үлкен адамды сыйлау, құрметтеу мағынасында мақсатында қолданылған. Оның

нақтылы мағынасы жоқ. Ал, 老人laoren (сөзбе-

сөз: 老 lao – қарт, кәрі, 人 ren – адам, кісі) деген

сөздің құрамындағы 老 lao – түбір сөз, ол

«жасы үлкен», «қарт адам» деген мағынады қолданылып тұр /6, 252/.

3) Қосарлы сөздер Қосарлы сөздер ұқсас бір түбір сөздің

(негізгі морфеманың) қосарланып айтылуынан жасалған сөздер. Қосарлы сөздердің төмендегідей бірнеше түрлі үлгісі бар:


АА үлгісі. Бұл үлгі өз ішінен мынадай түрге бөлінеді:

А·А соңғы сыңары жеңіл тонмен оқылады. Мысалы:

妈妈 mama шеше

奶奶 nainai әже

爷爷 yeye ата

星星 xingxing жұлдыз

ААВВ үлгісі. Екінші сыңары жеңіл тонмен оқылады, төртінші буынға екпін түседі. Мысалы:

高高兴兴 gaogaoxingxing қуана-қуана

干干净净 ganganjingjing тап-таза

清清楚楚 qingqingchuchu ап-анық

АВАВ үлгісі. Бұл үлгінің екі түрі бар: А·В·А·В Екінші және төртінші сыңар жеңіл тонмен, ал үшінші сыңар шамалы жеңіл тонмен оқылады. Мысалы:

讨论讨论 taoluntaolun ақылдасу

研究研究 yanjiuyanjiu зерттеу

高兴高兴 gaoxinggaoxing қуану

АВАВ сыңарлары жеңіл тонмен оқылмайды.

雪白雪白xuebaixuebai аппақ қардай

通红通红 Tonghongtonghong қып-қызыл /7,

98/

4) Қысқарған сөздер Қытай тілінің де, қазақ тілінің де сөйлеу,

жазу дағдысында жиі қолданылатын күрделі атауларды қысқартып айту және жазу дәстүрге айналған. Осының нәтижесінде, қысқарған сөздер жаңа сөз тудырудың белгілі бір тәсілі болып қалыптасты.

Күрделі атауларды шартты түрде қысқарту арқылы жасалған сөздер қысқарған сөздер деп аталады.

Қытай тіліндегі күрделі атауларды қысқарту жолдары төмендегідей: 1) Күрделі атау сөздің құрамындағы әрбір жеке сөздің тек басқа морфемасы ғана алынады. Мысалы;

科学技术 Kexuejishu (ғылым-техника) – 科技

keji 2) Күрделі атаулардың құрамындағы алғашқы сөздің басқы морфемасы мен кейінгі сөздің соңғы морфемасы алынады.

外交部长 Waijiaobuzhang (сыртқы істер

министрі) – 外长waizhang

3) Күрделі атаулардың құрамындағы алғашқы сөздің соңғы морфемасы мен кейінгі сөздің басқы морфемасы алынады.

数学，物理，化学，Shuxue wu li huaxue

(математика, химия, физика) – 数理化 shu li

hua 4) Күрделі атаулардың құрамындағы алғашқы сөз тұтас алынып, ең соңғы сөздің кейінгі морфемасы алынады.

中央电视台 Zhongyang dianshitai (Орталық

телеарна, CCTV) – 中央台 Zhongyangtai

5) Күрделі атаулардың құрамындағы ұқсас бір морфема алынады. Мысалы;

理科工科 like gongke ( жаратылыстану және

техникалық ғылымдар) - ligongke 6) Күрделі атаулардың құрамындағы өкілдік сипатқа ие сөз не морфема алынады. Мысалы;

人民代表大会 Renmin daibiao dahui (халық

өкілдері құрылтайы) – 人大会 ren dai hui

Қытай тііліндегі күрделі сөздерді қысқартудың тағы бір жолы – бірыңғай мүшелі күрделі атауларды санмен жинақтап көрсету. Мысалы;

春 chun, 夏 xia, 秋 qiu, 东dong (көктем, жаз,

күз, қыс) – 四季 si ji төрт мезгіл (四 si – төрт, 季

ji – мезгіл)

金 Jin, 银 yin, 铜 tong, 铁 tie, 锡 xi (алтын, күміс,

мыс, темір, қалайы) 五金 wu jin бес метал

(五wu – бес, 金 jin – метал).

耳 Er, 鼻 bi, 口 kou, 目mu, 舌she (құлақ,

мұрын, ауыз, көз, тіл) 五官 wu guan (五wu –

бес, 官guan – мүше) /8, 165/.

Түбірлерді қосу әдісі қытай тіліндегі күрделі лексикаларды құруда ең көп таралған негізгі тәсіл болып табылады. Бұл әдістің ерекшелігі ол элементтердің бірігуі негізінде емес жәй компоненттердің қосылу нәтижесінде жүреді, ал бұл компоненттердің арасындағы сөз тіркесінің біртектес байланыстары күрделі сөзді бөлу мәселесін күрделендіреді. Күрделі сөздердің компоненттері күрделі сөз шеңберінде ерікті күйде болғанда тілде әр түрлі статусқа иеленеді. Ал бұл жағдай, мәселені бұрынғыдан да шиеленістіреді.

*** 1. Ван Ли «Қытай тілі грамматикасының теориясы.»

Т.2. Пекин,1955. 2. Инь Биньюн. «Қытай тілі морфемасының талдану»,.//Қытай тілі 1984. 3. Цыкин В.А. «Именное словопроизводство в современном китайском языке»: Автореф. дис… канд. филол. наук. М.,1980 4. Жэнь Сюэлян. «Қытай тіліндегі сөзжасам». Пекин., 1981 5. Люй Шусян. «Қытай тілі грамматикасының талдау мәселесі». Пекин.,1981 6. Сунь Чаньсюй. «Қытай тілінің лексикасы».. Чанчунь 1956. 7. Цуй Фуюань «Қазіргі қытай тілі сөзжасамының мысалдары мен түсіндірмесі». Цзинянь , 1958. 8. Чжан Чжигун «Қытай тілінің морфемасы». Пекин, 1953.

*** В этой статье рассматривается словообразование

современного китайского языка. В особенности, рассматривается словообразование сложных слов, а также виды сложных слов китайского языка.

*** In this article is given information about the word

formation of modern Chinese language. Especially word formation of compound words and the types of compound words of Chinese language.

Я. Данахунов

К ВОПРОСУ ГЕНЕЗИСА ЖАНРА ХАДИСОВ

Хадис (араб. الحديث‎‎) в переводе с арабского

языка буквально означает "новый", "слово", "новость" /1, 145/. Научное определение слова "хадис" изречение (кауль), одобрение (такрир), образ (сифат) или действие (филь) Пророка Мухаммада /2, 71-73/. Хадисы являются одной из основ и источников шариата, и занимают особое место в истории арабской литературы. Хадисы, являясь составной частью историографических произведений, сыграли большую роль в становлении и развитии художественной прозы в арабской литературе.

Несмотря на записи некоторых хадисов, которые были известны еще при жизни Пророка Мухаммада, тем не менее, традиция передачи хадисов первоначально осуществлялась в основном устным путем. Основными хранителями хадисов являлись жители Мекки, а в особенности Медины. В этом городе, который стал второй родиной Пророка Мухаммада, на протяжении первого столетия исламской эры были еще живы воспоминания о нем, о различных эпизодах его жизни. Многие сподвижники Пророка жили в этом городе, и передавали своим потомкам сведения о разных эпизодах его жизни. Образ жизни и мировоззрение мединцев были сформированы на примере жизни и деяний Пророка, хадисы которого они тщательно хранили и передавали в сохранности из поколения в поколение.

Со всех концов мусульманского мира в Медину приезжали мусульмане, среди которых были выдающиеся ученые своего времени, чтобы изучать хадисы. Во многом способствовал путешествию сезон хаджа, после совершения обрядов которого, паломники приезжали в Медину для посещения мечети Пророка.

Однако помимо Медины, различные хадисы были известны и в других регионах исламского мира, где стала формироваться традиция, построенная на преданиях того или иного региона. Дело в том, что сподвижники Пророка Мухаммада жили в различных городах Халифата, и там они рассказывали свои воспоминания местным жителям, которые в свою очередь запоминали их, и передавали своим потомкам. Были известны, например "сирийские", "басрийские", "хомсские" хадисы. Местные традиции, возникшие и основанные на этих хадисах, иногда приводили к тому, что жители одного города признавали только

хадисы, известные в его городе и отвергали хадисы, распространенные в других городах.

В связи с установлением и развитием различных хадисных традиций, мусульманские исследователи отправлялись в различные города, для ознакомления с хадисами, известными в том или ином регионе, а также с целью выяснения цепочки передатчиков того или иного хадиса. Эти исследования положили начало возникновению школ хадисоведения. В первом веке хиджры многочисленные сообщения из жизни Пророка собирались и заучивались в основном в устной традиции и уже тогда предпринимались первые попытки их систематизации. Исследователи, собиравшие хадисы размывали существующие "региональные" традиции и делали хадисный материал общим достоянием всего исламского мира.

В это же время стала развиваться методология отбора и классификации тех или иных хадисов. Эта проблема впервые возникла в связи с тем, что некоторые люди стали в своих корыстных целях сочинять хадисы и приписывать их Пророку Мухаммаду. На это обратили внимание еще первые хадисоведы. Зачастую для установления подлинности того или иного хадиса, улемы выезжали к тому человеку, который распространял его, и подробно расспрашивали о том, каким образом до него дошло то или иное сообщение. Хатиб аль-Багдади описывал в своей книге "аль-Кифайа фи ильм ар-Ривайа" один такой случай, который произошел в сирийском городе Хомс, куда приехал некий человек по имени Омар ибн Муса, который заявлял, что знает достоверные хадисы. В мечети города с ним встретились знатоки хадисов и выслушали известные ему хадисы. Затем они спросили у Омара о том, откуда он знает о содержании этих хадисов. На это Омар ответил, что о них поведал его учитель Халид ибн Мадан, который был праведным человеком и не мог говорить неправду. Тогда ему задали следующий вопрос о том, когда и где он виделся с Халидом. Омар ответил, что виделся с ним в 108 году в Армении. Тогда один из присутствующих сказал, что он знал Халида и ему точно известно, что он умер в 104 году. Следовательно было доказано, что повествование этого Омара является фальсификацией.

Различные сообщения о Пророке


Мухамаде, его речи и деяния стали впервые изучаться и записываться еще при жизни Пророка Мухаммада. Однако в то время возникла опасность смешения хадисов с аятами Корана. Поэтому первоначально Пророк запретил записывать хадисы. В сборнике хадисов Муслима содержится хадис, переданный Абу Саидом аль-Худри, в котором Пророк предписывал записывать только откровения Корана и уничтожать все письменные повествования о его жизни и речах. Но в этом же хадисе он разрешил своим сподвижникам передавать различные свидетельства о нем в устной традиции. Хотя, в качестве исключения Пророк позволял некоторым своим приближенным записывать отдельные повествования о его жизни.

После завершения ниспосылания большинства аятов Корана многие тысячи мусульман уже знали его наизусть и умели различать аяты от других повествований о жизни Мухаммада. Поэтому Пророк отменил запрет на детальное изучение и записи хадисов. В сборнике хадисов Тирмизи есть сообщение о том, что он разрешил запись его хутбы после завоевания Мекки. Тем не менее, в период правления первых праведных халифов и даже в период табиинов (кто это, дайте разъясение) записей хадисов было мало и по этому поводу выражалось сожаление в мусульманском обществе. Они были известны в основном в устной традиции. Причиной опять же было опасение того, что записанные хадисы со временем могут подменить Коран.

Тем не менее, мусульманская традиция сохранила повествования о том, что некоторые сподвижники Пророка Мухаммада записали достаточно большое количество сообщений о его жизни и речах. Эти записи, наряду с устной традицией на протяжении длительного времени были известны мусульманам. Впоследствии они вошли в состав более фундаментальных сборников хадисов. После этого ранние записи оказались невостребованными и постепенно были утеряны. Например у Тирмизи есть информация о том, что Саад ибн Убада аль-Ансари имел записи хадисов Пророка. По этим записям его сын передавал хадисы другим людям. А у Бухари сообщается, что записи Саада ибн Убады были частью записей другого сподвижника Абдуллы ибн Абу Ауфа. Ибн Сад в "Табакате" сообщал, что записанные хадисы Пророка были у Джабира ибн Абдуллы (ум. в 78 г.х.). Муслим в своем "Сахихе" упоминал, что они касались проблем хаджа. Свитки с хадисами имели Самура ибн Джундуб (ум. в 60г. х.), Джабир ибн Абдулла (ум. в 78 г. х.), Абдулла ибн Аббас (ум. в 69г. х.). Самым известным же был сборник Абдуллы ибн Амра

ибн аль-Аса (ум. в 65 г. х.) под названием "Сахифа ас-Садика", который также не сохранился в оригинале до наших дней.

Наиболее ранним сборником хадисов, который сохранился до наших дней, является "Сахифату Хаммам". Этот сборник был составлен Хаммамом ибн Мунаббихом (ум. в 101 г. х.), который записывал хадисы непосредственно от своего учителя - сподвижника Пророка и известного передатчика хадисов Абу Хурайры, на собраниях которого он участвовал. "Сахифату Хаммам" был составлен в середине I века хиджры и найден в архивах Берлина и Дамаска и в нем содержится 138 хадисов. Особая ценность этого сборника в том, что все записанные там хадисы были приведены и в более поздних сборниках - "Муснаде" Ахмада ибн Ханбаля и "Сахихе" Бухари, что еще раз подтвердило их подлинность /3, 71-73/.

Первым государственным деятелем, который распорядился на официальном уровне составить сборники хадисов был Омейядский халиф Омар II ибн Абд аль-Азиз (ум. в 101 г.х.). Он сделал это из-за опасения забвения и утери многих известных в его время хадисов, так как постепенно уходили из жизни представители первого поколения мусульман, отцы и деды которых непосредственно общались с Пророком, и передали им различные истории из его жизни. Это могло привести к забвению традиций Пророка. Второй причиной распоряжения Халифа было связано с распространением в то время определенного количества сомнительных и сфальсифицированных повествований о жизни Пророка. И халиф Омар II отправил послание наместнику Медины Абу Бакру ибн Мухаммаду ибн Хазму, в котором поручил ему собрать и записать в одном сборнике все хадисы, которые были известны Амре бинт Абд ар-Рахману аль-Ансари и Касиму ибн Мухаммаду ибн Абу Бакру (ум. в 107 г. х.). Они оба были учениками Аишы - жены Пророка Мухаммада и были известны как самые лучшие знатоки хадисов. Наместник Медины выполнил приказ Халифа, однако сам Омар II ибн Абд аль-Азиз этот сборник так и не увидел, так как погиб незадолго до этого.

Халиф Омар II направил также аналогичные послания и наместникам других провинций. Первым откликнулся на распоряжение халифа известный знаток хадисов Хиджаза и Сирии Мухаммад ибн Муслим ибн Шихаб аз-Зухри аль-Мадани (ум. в 124 г. х.). Составленный им сборник был представлен халифу незадолго до его смерти. После этого хадисы стали записываться и другими знатоками хадисов и правоведами. Однако чаще всего они делали


это не в отдельных сборниках, а в различных правовых предписаниях по фикху (араб. فقه‎‎) /2, 287-288/.

Автором же первого фундаментального сборника хадисов "аль-Муватта" стал выдающийся мусульманский ученый и правовед Малик ибн Анас , который родился и жил в Медине (в 93-179 г.х.). Эта книга получила название "Муватта Малика". В ней он дал подробные иснады и упорядочил все хадисы по определенным темам. И хотя "Муватта" является справочником по исламской юриспруденции, вместе с тем, этот сборник является одним из первых научных трудов по хадисам. Некоторые исследователи считают этот труд одним из основных источников в данной области. В этой книге перед каждым хадисом Имам Малик даёт иснад, то есть подробно описывает цепочку передачи этого хадиса. В некоторых случаях иснад прослеживается до самого Пророка, в некоторых случаях только до одного из его сподвижников. Но поскольку эта книга содержит не только хадисы, но и сведения по исламскому правоведению, в ней можно найти также мнение самого Имама Малика по тому или иному вопросу. С течением времени, после составления "Муватта", появились ещё шесть книг научных исследований о хадисах, которые стали считаться самыми достоверными трудами по хадисам и приобрели всеобщее признание, что последующие поколения безоговорочно приняли их как шесть Канонических Сборников (Сихах ас-Ситта):

1. Имам Мухаммад бин Исмаил аль-Бухари (ум. в 256 г. х.) - Сахих аль-Бухари

2. Имам Муслим бин Хаджадж аль Кушайри (ум. в 261 г. х.) - Сахих Муслим

3. Имам Абу Дауд Ашас аль-Сиджистани (ум. в 275 г. х.) - Сунан Абу Дауд

4. Имам Абу Исмаил-Тирмизи (ум. в 279 г. х.) - Джами аль-Тирмизи

5. Имам Ахмад бин Шуайб аль-Нисаий (ум. в 303 г. х.) - Аль-Сунан аль-Муджтаба

6. Имам Мухаммад бин Йазид Ибн Маджах аль-Казвини (ум. в 273 г. х.) - Сунан Ибн Маджах

Составляя свои сборники, эти традиционалисты, конечно, критически подходили к подбору хадисов, тщательно изучая то, что они хотели включить в сборник, или напротив исключить. Бухари, например, изучил 600.000 преданий, из которых он принял только 7397. Авторы стремились собрать предания, которые могли бы послужить кодексом жизненных правил для мусульман, и по этому важнейшему принципу осуществлялся отбор таких преданий. Имам аль-Бухари разделил свой труд на 97 книг.

Первые три из них посвящены началу Откровения, а также Вере и Знанию. Последующие тридцать книг содержат нормативы омовения, молитвы, уплаты закят, совершения паломничества и соблюдения поста. За ними следуют двадцать две книги, где освещаются вопросы предпринимательской деятельности, опекунства, общим условиям, касающимся профессиональной трудовой деятельности, а также другие юридические вопросы. За ними следуют три книги о Борьбе на Пути Аллаха и о подчинённых людях. Далее идет книга, посвящённая началу Сотворения. Следующие четыре книги дают сведения о Пророках и отдельные подробности жизни Пророка Мухаммада до хиджры. После этого идёт книга о жизни Пророка Мухаммада (благословит его Всевышний и приветствует) и его деятельности в Медине. Следующие две книги содержат комментарии к некоторым отрывкам из Корана. Последующие три книги посвящены вопросам бракосочетания, развода и вопросам, касающимся материального обеспечения семьи. После этого до девяносто пятой книги освещаются различные вопросы, например, о пище, питье, одежде, благопристойном поведении, о медицине, о приглашениях, о клятве и искуплении за нарушение клятвы, о кровной мести, преследовании, о толковании сновидений, о гражданских раздорах и испытаниях, предшествующих Концу Света. Девяносто шестая книга подчеркивает важность преданности Корану и Сунне. Последняя, девяносто седьмая книга, относительно большая по объему, посвящена Единству Бога.

Труд Имама Муслима под названием "аль Джами ас-сахих" охватывает приблизительно ту же область вопросов. В книги также имеется глава предисловие с объяснениями автора о некоторых критериях, которым он следовал при отборе хадисов. Работа состоит из разбитых по темам 4000 хадисов, которые он выбрал из числа 300.000 хадисов. Муслим указывал, что выбрал хадисы о надежности которых единогласно подтверждали все ученые. Муслим, приводя различные предания одного и того же хадиса в одном месте, показал пример высокой внимательности и трудолюбия. "Сахих" Муслима по системе расположения текста считается лучше "Сахиха" Бухари. Четыре Сунан ограничились вопросами, касающимися совершения действий, свидетельствующих о поклонении Аллаху (Актов Поклонения), исламских законов, личных взаимоотношений и признаков, свидетельствующих о Конце Света. В работе Имама Тирмизи содержатся некоторые комментарии к Корану, а также описание


достоинств различных людей и книги, включающие в себя предания о Пророке, его семье и его сподвижниках.

В результате тщательного анализа книг хадисов и источников ученые пришли к выводу, что исследования Бухари и Муслима находятся на первом месте, а работы Абу Давуда, Тирмизи и Насаи на втором месте. Но превосходство Бухари и Муслима было признано в целом, с учетом того, что при анализе каждого хадиса по отдельности возможно появление совершенно разных мнений.

3-й век хиджры известен как золотой век науки о хадисах и представляет собой важный элемент в исламских исследованиях, особенно хадиса /4, 10-13/. И самым ценным наследием в науке о хадисах являются аль-Кутуб ас-ситта, которые стали одними из основных источников Ислама и содержат материалы о сунне и достоверных хадисах. Со дня создания и вплоть до наших дней эти сборники вызывают большой интерес знатоков хадиса и сохраняют неизменно важное место в науке о хадисах. Признанная известность данных произведений основана на том, что их авторы стремились собрать и использовать только достоверные хадисы.

"Собиратели хадисов выработали довольно четкую систему отбора и проверок преданий, состоявшую преимущественно в установлении честности и хорошей памяти мухаддисов

(передатчиков), которые были включены в иснад, т.е. в перечень тех, кто передавал высказывания Пророка. Практическим результатом такой работы, поистине масштабной, стали сборники истинных хадисов (их шесть), среди которых наиболее известны "Сахих" (Правильный) Муслима и "Сахих" аль-Бухари, представляющие собой весьма яркий пример синтеза традиций и новаций в ходе исторического развития литературы" /6, 49/.

*** 1. Х. К. Баранов Арабско-русский словарь: Камалак. Ташкент, 1994 г. 2. М. Х.Аль Каттан القطان لمناع اإلسالمي التشريع تاريخТарих ат ташриъ аль ислами// Мактабатуль-маариф 2-е изд. – Эр Рияд. К.С.А. 1996 г. – С. 71-73. (на арабском языке) 3. М.М. Аль Захрани تدوينالسنةالنبويةلمحمدبنمطرالزهراني Тадвин ас-сунна ан-набавия// Мактабату дар аль-минхадж. Эр Рияд. К.С.А.– 2005 г.– С. 71–73. 4. М.Дж. Аль Киттани رفةلمحمدجعفرالكتانيالرسالةالمستط

Аль-Рисаля аль-мустатрафа Дар аль Башаир аль Исламия. 5-е изд. Бейрут. Ливан. 1993 г - С. 10-13 (на арабском языке) 5. М.А. Таххан. الطحان تيسيرمصطلحالحديثلمحمود Тайсир

Мусталах аль Хадис Эр-Рияд. К.С.А. 1996 г (на арабском языке) 6. Т.А. Мухтаров "Новелла в классической арабской литературе", Ташкент - "Узбекистан", 2002. – С. 49.

*** In this article we will consider the rise and

development of hadith genre in the Arab literature. ***

Мақала араб әдебиетіндегі хадис жанрының пайда болуымен дамуы мәселесіне арналған.

Э.М. Жолдасова

ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА АРАБСКИХ УСТОЙЧИВЫХ СЛОВОСОЧЕТАНИЙ НА РУССКИЙ ЯЗЫК

В лексике любого языка, в том числе и

арабского, существует множество словосочетаний, которые, выполняя функцию номинации, служат средством передачи свойств и качеств предметов и явлений, уточняя и конкретизируя одну часть сочетания другой. Существуют разные формы словосочетаний: устойчивые и неустойчивые, простые и сложные, свободные и несвободные; а также разные их определения: «Словосочетание – синтаксическая конструкция, образуемая соединением двух или более знаменательных слов на основе подчинительной грамматической связи – согласования, управления или примыкания» /1, 469/. Как указывает современный ученый-лингвист Бархударов Л.С., - словосочетание – это группа синтаксически связанных знаменательных слов в составе предложения, которая сама не является предложением /2, 44/.

В современном арабском литературном языке наблюдается наличие устойчивых и неустойчивых словосочетаний. Однако наряду с неустойчивыми словосочетаниями, или согласованными определениями, устойчивые выделяются в так называемую генитивную синтагму, известную в научной литературе под названием «идафа» «143 ,3/ «االضافة/, которая выражает притяжательные и притяжательно-определительные отношения. Это объясняется отсутствием в системе арабской грамматики притяжательного прилагательного и притяжательного местоимения /4, 144/.

Что касается идафы, то она, согласно мнению ученых арабистов, подразделяются на два вида - «смысловой» и «словесный». К «смысловой» идафе относят субстантивное беспредложное словосочетание, являющееся одним из распространенных типов именных словосочетаний, а к «словесной» идафе -


адъективное образование словосочетания /5, 98/.

Принимая во внимание особенность морфологической структуры генитивной синтагмы арабского языка, а, следовательно, учитывая эту особенность при переводе арабских словесных конструкций, в данной статье делается попытка теоретического анализа перевода арабских конструкций с устойчивыми словосочетаниями на русский язык.

Одним из весьма продуктивных в современном арабском языке является образование сложных прилагательных путем лексикализации словосочетаний, состоящих из прилагательного или причастия, выступающего в функции прилагательного (в качестве первого члена сопряженного состояния) и существительного в родительном падеже и в определенном состоянии (в качестве второго члена сопряженного состояния). Такой тип словосочетания грамматисты называют адъективным образованием словосочетания, или «словесной» идафой:

القاهرة مدينة صافية السماء و جئدة الهواء«Каир - город с ясным небом и чистым

воздухом». Словосочетания «صافية السماء» и «جئدة الهواء»

буквально переводятся «ясный небом» и «чистый воздухом». Такое сочетание не характерно для русского языка. Именно поэтому подобные словосочетания мы передаем в русском языке, прибегая к конструкции согласованного определения. В арабском варианте функция отдельных частей данного словосочетания заключается в том, что прилагательные « فية السماءصا » и «جئدة الهواء» передают общие признаки предметов, которые уточняются последующими существительными «السماء» и «الهواء». Следовательно, благодаря существительному прилагательное получает более узкое значение.

Для подтверждения сказанного сошлемся на несколько примеров с подобными словосочетаниями, которые переводятся на русский язык аналогичным образом.

انه نمر شرس متعجرف شديد الفخر بحريته و قوته و بطشه«Тигр надменно злой, он очень горд своей

свободой, силой и могуществом». В этом предложении устойчивым

словосочетанием выступает что ,«شديد الفخر»буквально означает «силен гордостью». В отличие от предыдущего предложения, это словосочетание уместно перевести кратким прилагательным «очень горд».

كان مرقس قد سمع بعمرى بن العاص كثيرا فتفرس فيه جيدا فاذا هو قصير القامة و وافر الهامة

«Маркус много слышал об Амре ибн аль-Ас, и, пристально смотрел на него; вот он, невысокого роста и большеголовый».

Сочетания «قصيرالقامة» и «وافر الهامة» понимается как «короткий ростом» и «обильный головой». Первое сочетание переведено нами в форме несогласованного определения, выраженного именем существительным в родительном падеже, а второе сочетание - словообразованием из двух слов, как это принято в рамках стилистики русского языка.

فارس شديد البأسو كان قد بلغ الملك زهير أن هذا ال «Он уже сообщил королю Зухайру, что

этот воин очень отважный». Словосочетание «شديد البأس » буквально

звучит так: «сильный отвагой», но такое сочетание следует передать прилагательным в превосходной степени, потому как буквальный перевод не соответствует стилистике русского языка.

و كان زهير ملكا باسال ذكيا بعيد النظر، عمد في اول االمر الي تثبيت سلطانه و تنظيم شؤونه و تقويم قبيلته

«Зухайр был отважным, проницательным и дальновидным царем; с первых же дней стремился укрепить свою власть, урегулировать дела и возвысить свое племя».

Буквальная передача адъективного устойчивого словосочетания «بعيد النظر» звучала бы так: «далекий видением, взором». Такой перевод не является адекватным, а поэтому мы передали его словообразованием из двух слов «дальновидный».

قد وقفت وسط المرعى امة سوداء عريضة االكتاف و و

جميلة التقاسيم و معها ولدان يساعدانها علي رعى النوق و يدوران حولها كاالبالسة

«… По середине пастбища стояла мать черных – широкоплечая и стройная женщина, рядом с ней двое [ее] сыновей, помогающие ей пасти верблюдов и крутящиеся вокруг нее как чертенки».

В данном предложении конструкции « عريضة

буквально значат «جميلة التقاسيم» и «االكتاف«широкая плечом» и «красивая делением». Первое словосочетание согласно нормам словообразования русского языка мы перевели «широкоплечая», а второе словосочетание «красивая делением» передали эквивалентным словом «стройная».

Таким образом, в рассмотренных нами примерах все первые члены сочетаний согласованы с предшествующими именами в роде и падеже, как прилагательные, и в то же время они управляют последующими именами, ставя их в родительный падеж, т.е. в этом случае они уже выступают в значении существительного. Соответственно, первые члены устойчивых сочетаний носят двойственный характер, они имеют как бы


«два лица, обращенные в разные стороны». С одной стороны, они обладают семантическими и грамматическими признаками согласуемого прилагательного, с другой – имеют характерные черты существительных.

По своей семантике такие сочетания образуют единое понятие, которое во многих случаях на русский язык можно было бы передать составным словом. Так, первый член формального примыкания - это прилагательное, определяющее или описывающее имя существительное. Второй член ограничивает и уточняет первый член. Арабские грамматисты в этом случае второй член сочетания называют «причиной» в том смысле, что второй член указывает на причину того, почему первый член сочетания применен для описания имени, которое им характеризуется. Само прилагательное они называют «обусловленное причиной», потому что прилагательное само по себе характеризует имя существительное, а второй член сопряженного состояния уточняет причину, его основание.

Ниже следуют словосочетания из двух самостоятельных существительных, которые оформляются несогласованными определениями и передаются на русский язык согласованными определениями-прилагательными. Такой тип словосочетания называют субстантивным беспредложным словосочетанием, или «смысловой» идафой:

و قد اخبرني بعض الرهبان الذين فروا من وجوههم من

أنهم أقوام أشداء يصبرون على الحرب صبر دمشق و غيرها األسود ال يهابون الموت و ال يخافون السيوف

«Некоторые монахи, которые бежали из Дамаска и других городов, сообщили мне, что сильные народы переносят войну крайне терпимо, не боясь мечей и смерти».

В этом предложении сочетание «صبر األسود» имеет значение «терпение черных», что абсолютно не свойственно и не характерно для русского языка. Это сочетание уместно перевести согласованным определением «крайняя терпимость», что более точно передает смысловое содержание понятие этого сочетания.

و اخيرا استطاعت الحادمة الطفلة أن تخترق الشارع

المزدحم في بطاء كحكمة الكبار«И, наконец, маленькая служанка смогла с

сознанием взрослого человека перейти переполненную дорогу».

В предложении мы можем исключить буквальный перевод словосочетания «حكمة الكبار

» «мудрость взрослого», что явно противоречит стилистическим нормам русского языка.

В ряде случаев сочетания их двух самостоятельных слов в сопряженном

состоянии может передавать отношение обладателя к обладаемому предмету и в результате своей многозначности одно и то же выражение может быть интерпретировано на основе контекстуального анализа.

فتنحى مرقس جانبا ليرى مقدار الجند فاذاهم مالئون تلك

الصحراء و فيهم الفرسان و الهجانة و المشاة و حملة األعالم و نقلة الرماح و نقلة النبال

Буквально: «отошел Маркус в сторону, чтобы посмотреть на число воинов; вот они, переполнили эту пустыню и в них - кавалерия, верблюжья кавалерия, пехота, держатели знамен, несущие копья и несущие луки».

Последние три сочетания в сопряженном состоянии « عالمحملة األ «نقلة النبال» и «نقلة الرماح» ,«имеют в русском языке лексические эквиваленты, значения которых не зависит от контекста. Поэтому эти сочетания необязательно передавать согласованными определениями, как это было переведено выше. Следовательно, перевод будет звучать иначе: «Маркус отошел в сторону, чтобы посмотреть на число воинов; вот они, выстроились вдоль пустыни и среди них - кавалерия, верблюжья кавалерия, знаменосцы, копьеносцы и лучники».

فلما امعنوا في البر طلعت عليها جماعة من بنى جديلة اال ان

العشرة العبسيين كانوا من ابطال الوغى و سادات السيف فما عتموا ان اثخنوا فى القادميين

Буквально: «И когда они устремили взор в сторону пустыни, и вдруг появился отряд сыновей племени джадила; однако десятка сыновей-аббасидов были героями битв и властелинами мечей».

В этой субстантивной устойчивой конструкции словосочетания «ابطال الوغى» и «буквально означают «герои битв «سادات السيف»и «властелины мечей». В первом и во втором случаях «герои битв» и «властелины мечей» соответствуют нормам русского языка, и такая передача не составит трудности в понимании смысла.

Исходя из вышеприведенных примеров, можно сделать вывод, что устойчивые словосочетания в арабском языке по форме бывают двух типов: субстантивное беспредложное и адъективное словосочетания, а по структуре представляют сопряженное состояние. Такие словосочетание имеют широкую сферу употребления, а поскольку в русском языке нет аналогов подобным словосочетаниям, то в теории и практике переводоведения особое место получила специфика передачи устойчивых словосочетаний и их адекватный перевод на русский язык.

*** 1. Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990.


2. Бархударов Л.С. Структура простого предложения современного английского языка. М., 1966. 3. Габучан Г.М. Теория артикля и проблемы арабского синтаксиса. М., 1972. 4. Шагаль В.Э. О структурно-семантической характеристике субстантивных словосочетаний типа идафы в арабском литературном языке. НДВШ. ФН, 1959, №1.

под ред. Поцелуевского Е.А. ***

Мақалада араб тіліндегі тұрақты сөз тіркестердің орыс тіліне аударылу ерекшеліктері қарастырылады.

*** In this article are considered particularities of

the translation of the Arabic firm word-combinations.

Ә.Ү. Исаев

ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ ИДИОМАЛАР

Қай ұлттың болмасын сөздік қорында бір

мағынаны білдіретін жеке-дара сөздерден өзге, бір-бірімен қосылып, иә жалғасып келіп, тұтас бір ұғымда айтылатын сөз тіркестері де болады. Яғни, бір сөзбен айтқанда, осы жоғарыда айтылмыш ұғымдардың жиынтығы қытай тілінің грамматикасында идиомалар деп

аталады. Идиомалар да өз кезегінде 成语

[chéngyŭ] (мақал-мәтелдер), 惯用语

[guànyòngyŭ] (қалыптасқан сөз тіркесі), 俗语

[súyŭ] (хикмет сөздер), 歇后语 [xiēhòuyŭ] (аяқталмай қалған сөйлемнің соңғы жартысы) және т.б. бірнеше түрге бөлінеді. Осыларға, жалпы, шола тоқтала кетсек.

成语 [chéngyŭ] (мақал-мәтелдер)

是中国汉字语言词汇中一部分定型的词组或

短句。成语有固定的结构形式和固定的说法，

表示一定的意义，在语句中是作为一个整体来

应用的。成语有很大一部分是从古代相承沿用

下来的。其次在语言形式上，成语是约定俗成

的四字结构，字面不能随意更换。

成语 [chéngyŭ] - лер деп қытай тіліндегі

мақал-мәтелдерді айтамыз. Қытай тіліндегі бұл мақал-мәтелдер көп жағдайда тұрақты төрт иероглифтің тіркесінен құралып, бір аталы ойды білдіріп тұрады. Және қалыптасқан төрт иероглифтің орнын қалауымызша өзгерте алмаймыз. Өйткені мақалдың мағынасы мүлдем түсініксіз болып, тіпті, айтқымыз келген ойымызға кереғар ұғымның да қалыптасып кетуі әбден мүмкін. Айналдырған төрт иероглиф айтқың келген ойды бір-ақ сөзбен түйіндеп, жеткізе алады. Таң қаларлығы, әрбір қытай мақал-мәтелінің пайда болған өз тарихы бар. Тіпті, тарихы әріде жатыр. Кез-келген мақалдың тарихының тереңде жатқандығына дәлелді оның аңыздағы қолданысын, не болмаса тарих беттерінде

жазылып қалған жылнамалардан және өлең-жырлардан, романдардан тауып кезіктіруге болады. Қытайлықтар қолданыстағы барлық мақалын бір ізділікке келтіріп, том-том кітап қылып жазып, әрбірінің тұсына түсініктірек болу үшін сол мақалдың шығу тарихы мен сөйлемдегі қолданысын да көрсеткен. Қысқасы, мақал арқылы тарихының тереңде жатқандығын, тарихы арқылы тілінің кереметтігін ұлықтаудан жалықпаған қытай халқының бұл еңбеккорлығы мен ұлтжандылығына таңдана қарарымыз рас.

«不三不四 bù sān bù sì» деген мақалдың

қытай тіліндегі түсіндірмесі:

释义不像这也不像

那，不像样子，指不正派，也指不象样子,在

形容人时多指人的品行不正派。

Бұл сөзді қазақ тілінде түсіндіретін болсақ, не ары емес, не бері емес, дүбәрә дегенге келеді. Мысалы бір нәрсені бастап үйренген де, бірақ, оны қарық қылып үйреніп те алмаған. Не үйренген не үйренбеген деп те айта алмайсың.

Ал, мына «不三不四 bù sān bù sì» деген

мақалдың өзін тура аударатын болсақ, онда, не үш емес, не төрт емес деп аударылады.

Ал, төменде осы мақалдың шын мәнісінде қытай тілінде барлығына, оны бүгін біреу шығара салмай, бұрыннан қолданыста болғандығына дәлел ретінде

《水浒全传》кітаптан үзінді келтіре аламыз.

出处明·施耐庵《水浒全传》第七

回：“这伙人不三不四，又不肯近前来，莫

不要攧洒家。”

Және де дәл осы мақалға антоним бола

алатын мақалды көрсете кетсек: 正正经经

[zhèng zhèng jīng jīng]

用法作谓语、定语、状语；形容人的品行不


好。Сөйлемде баяндауыштың, анықтауыштың,

пысықтауыштың қызметін атқара алады. Енді, осы мақалдың аңызда кездескендігіне

көз жеткізсек: 故事

梁山泊好汉鲁智深因救卖唱父女而拳打镇关西

命案，被迫削发为僧，他到大相国寺去管理被

地痞流氓霸占的菜园。这帮不三不四的人想方

设义》第三回）

见利忘义( jiàn lì wàng yì ) деген мақалға

тоқталайық. Мақалдың қытайша түсіндірмесі

解释：见到有利图道就不顾道义。

Қазақ тіліндегі тура баламасы: Алтын көрсе періште жолдан таяр. Бұл мақалға

《汉书·樊郦滕灌傅靳周传》деген

кітаптан：“夫卖友者，谓见利而忘义也” деп

мысал келтіре аламыз. Жалпы, мақалды тез түсініп, жаттап алу үшін осы тұрған төрт иероглифтің сырына терең үңілелік. Алдымен

见利忘义 деген мақалдың алғашқы иероглифі

见 [jiàn] – ға тоқталсақ, ол көру дегенді

білдіреді. Ал, 利[lì] – пайда, содан кейінгісі 忘

[wàng] ұмыту, 义 деген - яғни.

道义 [dàoyì] мораль дегенді білдіріп тұр.

Яғни, сөзбе-сөз аударатын болсақ, пайданы көрген кезде, ар-ұятты ұмытып кету деп

аударар едік. 用法 (қолданысы)

：作谓语、宾语、定语；含贬义баяндауыштың

, толықтауыштың, анықтауыштың қызметін атқарады.

Мысал：某与吕布同乡，知其勇而无谋，～

Бұны （明·罗贯中《三国演义》第三回）

деген деректен мысал етіп келтірдік. Осы мақалға мағынасы жағынан жақын

近义词 (мағыналас сөзді) келтіреік：见钱眼开

[jiàn qián yăn kāi]. Егер, осы мақалды қазақшаға сөзбе-сөз тура аударатын болсақ, оның мағынасы : «ақшаны көрсе көзі шығып, бақырайып кетеді» деп аударылар еді. Сөзіміз

нақтырақ болу үшін тағы да осы见钱眼开 [jiàn

qián yăn kāi] деген мақалды талқылап көрейік.

见 [jiàn] көру, 钱 [qián] ақша, 眼 [yăn] көз, 开

[kāi] ашу. Ал, 见利忘义( jiàn lì wàng yì )

мақалының антонимі：见利思义、舍生取义

全心全意 [quán xīn quán yì]. Бұл мақалға

қытайша түсіндірме бере кетейік:

解释】：投入全部精力，一点没有保留。

Бұл, қазақшада «бар ынта-шынтасымен», «жан-тәнімен», «бар көңлімен» дегенге келеді.

Мақал жақсы мағынаны білдіреді. Мақалды тура аударатын болсақ, «барлық жүрегімен, бар көңлімен» дегенді білдіреді.

Осы мақалға 茅盾 MaoDun- нің

《吹鼓集》атты шығармасынан үзінді келтіре

аламыз：“体验生活的时候，就应

该全心全意生活，把找题材的心思完全搁起

来。”全心全意 мақалы жадымызда жатталып

қалуы үшін мысал келтіріп, бір сөйлем

құрайық.【示例】：张思德全心

全意为人民服务的精神，值得我们学习。

全心全意 мақалына мағынасы жуығырақ

тағы екі мақал бар.

Олар:一心一意、真心实意。Ал, мағынасы

қарама-қайшы және екі мақал

бар：三心二意、朝三暮四。

作谓语、状语。Сөйлемде баяндауыштың

және пысықтауыштың қызметін атқарады.

惯用语 [guànyòngyŭ] (қалыптасқан сөз

тіркесі).

惯用语是一种习用的固定的词组，既有三音节

为主的固定格式，又有比较灵活的结构和强烈

的修辞色彩。它通过比喻等方法而获得修辞转

义。

惯用语[guànyòngyŭ] дегеніміз – қытай

тіліндегі қалыптасқан сөз тіркестері. Бұл сөз тіркестерінің астарында жоғарыда сөз

еткен成语 [chéngyŭ] мақалдардар сияқты анау

айтқандай бір аталы сөз жатыр дей алмаймыз. Дей тұрғанмен, бұлардың қайсысы болмасын қытай тілінде өз орнын ойып тұрып алған. Бұлар да, қытай тілінің тасын өрге домалатып

отыр десек қателеспеспіз. Әдетте, 惯用语

[guànyòngyŭ]- лерді 成语 [chéngyŭ]-лерден

оңай ажыратуға оның өзіне тән бір қасиеті көмектеседі. Ол – оның үнемі үш иероглифтен құралып, қалыптасқан сөз тіркесін құрауы.

Және 惯用语 [guànyòngyŭ]- лердің көбі 成语

[chéngyŭ] -лер сияқты сонау тарих қойнауына тамырын жайып үлгермеген. Яғни, шығу тарихы ілгеріде емес, беріде ғана жатыр десек болар. Тіпті, кейбіреуі осы заманғы оқиғалардың жемісі дей аламыз. Шынтуайтына

келгенде, 惯用语[guànyòngyŭ]- лердің осы

жаңадан шыққан кейбіреуін қытай қарияларынан гөрі, шетелдік жастар жақсырақ түсіне алады. Себебі, бұған қытай тілінің ұдайы дамып, жаңарып отырғандығы дәлел.


打光棍 [dă guānggùn] деген сөз тіркесін

қарастыралық. Алдымен, оқырман назарына осы сөз тіркестің қытайша анықтамасын ұсынайық.

解释：指单身成年男子适婚年龄后仍未结婚

或婚后又失去妻子的男子。

Бұл сөз тіркесінің мағынасы «сұр бойдақ болып күн кешу» дегенді білдіреді. Жалпы,

光棍儿 [guānggùnr] деген сөздің өзі де

«бойдақ» деген сөз. Негізі, қытайша бойдақ

деген сөз 单身汉 [dānshēnhàn] деп айтылады.

Ал, 光棍儿 [guānggùnr] деген сөз 光 [guāng]

жалаңаш, 棍 [gùn] таяқ деген сөздерден

құралған. Бұл сөз тіркесінің шығу тарихына

«出处»

үңілсек：路遥《平凡的世界》第四卷第50章

“虽然他和她结婚几年，但一直等于打光棍。”

开夜车 [kāi yèchē] деген тұрақты сөз тіркесін

де мысал етіп қарастайық. Бұл

惯用语[guànyòngyŭ] қытай тілінде былай

түсіндіріледі:

为了工作或学习的需要而熬夜，连夜加班

Ал, қазақ тілінде «түні бойы жұмыс істеу, не болсама, сабақ оқу» деген сөз. Ескі әдетіміз бойынша осы сөз тіркесін пайдаланып бір сөйлеп құрап, мысал келтірейік.

为了考出个好成绩，他们一连好几天～复习。Б

ұл сөйлем: «олар емтиханды жақсы тапсырып шығуы үшін қаншама күн түнімен бас көтермей дайындалды» деп аударылады.

俗语[súyŭ] ](хикмет сөздер)

俗语是汉语语汇里为群众所创造，并在群众

口语中流传，具有口语性和通俗性的语言单位

，是通俗并广泛流行的定型的语句，简练而形

象化，大多数是劳动人民创造出来的。反映人

民生活经验和愿望。俗语，也称常言，俗话，

这三者应该是同义词。俗语一词，已经普遍用

作语言学的术语；常言一词，带有文言的色彩

；俗话一词，则有口语的气息。

俗语[súyŭ] ](хикмет сөздер) дегеніміз қытай

қоғамында қара халықтың арасында пайда болып, ауызекі тарап отырған тұрақты сөз тіркесінің бір түрі. Айтып отырғанымыздай, бұлардың дені шаруа қауымның ұшқыр ойының жемісі еді. Қытай хикмет сөздері қара бұдын халықтың өмірдегі мұң-мұқтажы мен арман-тілектерінің айнасы десек те болатындай. Қайсыбірін алып қарамасақ та, олардың өте шебер, тапқырлықпен жасалғанын

байқаймыз. 俗语 [súyŭ] (хикмет сөздер)

жоғарыда аталған 成语 [chéngyŭ] (мақал-

мәтелдер) мен 惯用语 [guànyòngyŭ] (қалыптасқан сөз тіркесі) – нен айырмашылығы сол, олар, аналар сияқты төрт иероглифті, йя да үш иероглифті болып келеді деген сипаттамаға

ие емес. Жалпы, 成语 [chéngyŭ] (мақал-

мәтелдер) тек төрт иероглифті болып келеді деген пікірден адамыз, олардың алты иероглифтен құралған түрлері де баршылық. Бірақ, осы ретте айта кетер бір жайт – қытайлар қанша жерден бұларды ерекшелеп, ат қойып, айдар таққанымен, біздің тілімізге аударғанда олардың қазақша баламасы қытайлар салып кеткен қалыппен жіктелмейді. Яғни, қытай тілінде хикмет сөздер санатына жататын сөз тіркесі, қазақ тіліне аударылғанда мақал деп қана аталуы мүмкін. Себебі, әр тілдің өзіндік айырмашылығы бар. Біздің тіліміздің «киімі» иероглифтер емес, әріптер.

Сөзімізге дәлел болу тұрғысында

八字还差一撇 [bāzì háichà yīpiē] деген

тіркеске тоқталайық. Алдымен қытайша түсіндірме беріп, содан қазақша аударып

көрелік.【解释】：比喻事情还没有眉目。

Бұл қытайша сөйлемді қазақшаға айударсақ, істеу керек бір шаруаны әлі бастамағанды білдіреді. Қазақтар кейде, «әлі мұртын да түртпедім» деп жатады. Мақалдың өзі анық аңғартып тұрғанындай, сегіз деген талтайып тұрған йероглифтің бір сызығы да әлі жазылмады дегенді білдіртеді. Өзі айналдырған

екі-ақ сызықтан тұратын (八ba сегіз) деген

иероглифтің біз сызығының өзі жазылмаған болса, онда, не болғаны деп ойланып қаласың. Осы тіркесті қытайлар қайдан үйреніп алған деп жатқандар болса, төменде дәл осы тіркес пайдаланылып жазылған деректі ұсынбақпыз.

【出自】：孙锦标《通俗常言疏证》卷三：“《

通俗编》：‘朱子《与刘子澄书》：圣贤已是八

字打开了，人不自领会。’按今有‘八字不见两

撇’之谚，似又因于此。凡事无端绪者，谓之八

字不曾见两撇。”

饱汉不知饿汉饥 [bǎo hàn bù zhī è hàn jī]

деген тіркес те кезегін күтіп тұр. Қытайша

анықтама берелік: 比喻处境好的人，

不能理解别人的苦衷。 Бұл сөйлем жағдайы

жақсы жандар, ауыртпашылық тауқыметін тартып жүргендердің жанын ұға қоймайды дегенді меңзейді. Бұл мақал қазақтардағы «аш бала тоқ баламен ойнамайды, тоқ бала аш боламын деп ойламайды» деген мақалдың тұп

па тура мағынасы. Егер, 饱汉不知饿汉饥 [bǎo


hàn bù zhī è hàn jī] деген тіркесті жіте

түсінгіміз келсе, онда, иероглифтердің мағынасын жеке-жеке түсініп алғанымыз абзал. Сөйлемді тура аударған болсақ, тоқ бала аш баланың ашыққанын білмейді деп аударар едік.

Мақалдың шыққан тарихынан дерек: 清·李宝嘉

《官场现形记》第45回：“误了差使，钉子是我

碰！你饱人不知饿人饥。”

情人眼里出西施 [qíng rén yǎn lǐ chū xī shī]

деген тіркестердің қытайша анықтамасы: 由

于有感情，觉得对方无一处不美。

Мағынасы: егер бір нәрсені ұнатсаң, ол тек сенің көз алдыңда керемет. Бұл оймен қытайлар қазақтардың «сұлу сұлу емес, сүйген сұлу» деген сөзін айтқысы келген сияқты. Осы тіркестің шығу тарихы:

清·翟灏《能人编·妇女》：“情人眼里出西施，

鄙语也。”Мақал терең түсіндірмені талап

етеді. Себебі, қытай тілін енді бастап үйреніп келе жатырғандар үшін, сөйлемді мың жерден аударса да түсіну өте ауыр. Себебі, бұл мақалды ұғыну үшін, қытай аңызарынан хабардар болуы қажет. Тіркестің ең соңғы

[西施 xīshī] деген сөзі қытай аңызындағы ең

сұлу төрт бикештің бірі. 情人眼里出西施 [qíng

rén yǎn lǐ chū xī shī] тіркесін тура аударатын

болсақ, ғашықтың көзінде тек [西施 xīshī]

тұрады. Яғни, ғашық болған адам үшін пошымы қандай қыз болсын, маңызды емес,

тек сол аңыздағы [西施 xīshī] сияқты сұлудай

көрінеді дегенді білдіреді.. Және

“情人眼里出西施” –ның жалғасы бар, ол -

“西施眼里出英雄。”

歇后语 [xiēhòuyŭ] (аяқталмай қалған

сөйлемнің соңғы жартысы)

歇后语是中国人民在生活实践中创造的一种

特殊语言形式，是一种短小、风趣、形象的语

句。它由前后两部分组成：前一部分起“引子”

作用，像谜语，后一部分起“后衬”的作用，像

谜底，十分自然贴切。在一定的语言环境中，

通常说出前半截，“歇”去后半截，就可以领会

和猜想出它的本意，所以就称为歇后语。

歇后语 [xiēhòuyŭ] терминін сөзбе – сөз

қытай тілінен аударсақ «үзіліс жасап барып сөйлеу» дегенді білдіреді. Орыс сөздіктерінде бұл сөзді «намек, недосказанное выражение»

деп көрсеткен. 歇后语 [xiēhòuyŭ] - ді

мағыналық, құрылымдық ерекшеліктерін ескере отырып қазақ тіліндегі «астарлы сөз» -

деп атай беруге болады. «Қазіргі заманғы қытай тілі сөздігінде» бұларға мынадай түсіндірме

берілген: «歇后语 [xiēhòuyŭ] екі бөліктен

тұрады. Оның бірінші бөлігі меңзеу, яғни, жұмбақ секілді, ал екінші бөлігі сол жұмбаққа түсіндірме, демек, жұмбақтың шешуі секілді болып келеді. Мысалы,

1. 雨落拖被絮 – 越被越重 Сөзбе-сөз: «Жауынды күні мақтаны арқалап

көтеру – көтерген сайын ауырлай түседі». Қазақша баламасы: «бас істемесе, екі аяқтың соры».

2. 寒天吃冷水 – 点点在心头 Сөзбе-сөз: «Аязды күні суық су ішу - өз

дерті өз ішінде. Қазақша баламасы: «Ақымақ жауынды күні суға түсер»

Жоғарыда келтірілген әр түрлі кітаптар мен мақалалардың астарлы сөзге берген түсіндірмелерін қорыта келе, біз сехоуүйге келесі анықтама береміз: Астарлы сөз – жұмбақ және жұмбақтың жауабы секілді екі бөліктен құралған, астарлы мағына беретін ауызекі сөз. Оның бірінші бөлігі метафора немесе жұмбақ,

提示语 (сілтеме) деп те аталады. Ал екінші

бөлігінде мағынасы ашылып көрсетіледі де, бұл

бөлігі 目的语 (мүдде, мақсат) деп аталады.

Астарлы сөзді қолдану барысында тыныстық кідірістер арқылы сөйлемдегі көңіл – күй мағынасын жеткізуге болады. Айта кететін жайт, астарлы сөздің екінші бөлігі - маңызды бөлігі болып саналады.

*** 1. 《汉语成语词典》李一华、吕德申编四川辞书出版社1985年 2. 《汉语成语大词典》湖北大学语言研究室编河南人民出版社1985 年 3. 《万条成语词典》颜毓书主编黑龙江人民出版社1986 年 4. 《惯明语词典》戴木金编四川人民出版社1986年 5. 《惯用语例释》徐宗才、应俊玲编著北京语言学院出版社1985年 6. 《常甩俗语手册》徐宗才、应俊玲编著北京语言学院出版社1985年 7. 《常甲谚语词典》张毅编著上海辞书出版社1987 年 8. 《歇后语词典》温端政、沈慧云、高增德编北京出版社1984年 9. 《歇后语大全》李兴望、闵彦文编甘肃人民出版社 1983 年

*** В статье описаны идиомы китайского языка,

указаны их сходные значения в казахском языке, а также приведены примеры идиом на китайском языке и краткая история каждой идиомы .

In this article Chinese idioms have been described,

their similar meanings in the Kazakh language have been mentioned. The examples of idioms in Chinese and short history of each idiom have been presented.

Д.М. Кенжекеева

АСТАРЛЫ СӨЗДЕР (СЕХОУҮЙ) ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Қытай тілінде де, басқа да тілдерде секілді

фразеологиялық қор өте үлкен. Қытай тілінің фразеологизмдері – бұл өткеннің мұрасы, онда ұлттық компонент айқын көрінеді. Мұнда тек қытайға тән яшма, нефрит, айдаһар, атақты қытай кейіпкерлері жиі кездеседі. Әрине, бейтарап фразеологизмдер де бар, міне осыларды шетелдік әдебиетті аударғанда пайдалануға болады.

Қытай фразеологизмдері дайын сөйлемдерден, дағдылы сөйлемдерден, мақал-мәтелдерден, жасырын-астарлы сөздерден тұрады.

歇后语 терминін сөзбе – сөз қытай тіліне

аударсақ «демалыс, үзіліс жасап барып сөйлеу » дегенді білдіреді.

«Қытайша – орысша сөздікте» бұл сөзге «недомолвка, намек, недосказанное выражение» деп аударма берілген.

Сехоуүйдің мағыналық, құрылымдық, әсіресе прагматикалық ерекшеліктерін ескере отырып тұрақты тіркестің бұл түріне қазақ тілінде «астарлы сөз» - деп атау беруге болады. Астарлы сөздерді орыс қытайтанушылары ішінде ең алғаш зерттеген Михаил Григорьевич Прядохин болатын. Ғалым «Китайские недоговорки - иносказания» - деген еңбегінде астарлы сөздерге семантикалық болмысы және грамматикалық құрылымы жағынан біршама толыққанды сипаттама берген /6, 5/.

Астарлы сөздер туралы әр түрлі сөздіктер әр түрлі түсіндірме береді.

《辞海》энциклопедиясында астарлы

сөздер туралы былай деп жазылған: «Фразеологизмдердің бір түрі. Көпшілікке әзіл – оспақ, әрі бейнелі сөз тіркестері деп танымал». Астарлы сөздердің мынадай негізгі ерекшеліктерін атауға болады:

1) Қолданғанда, астарлы мағына сөздің артында тасалануы мүмкін. Мысалға,

围棋盘里下象棋 Сөзбе-сөз аудармасы: «Дойбы тақтайында

шахмат ойнау», яғни дұрыс емес жолды, қате тәсіл деген мағына береді. Қазақ тіліндегі баламасы ретінде «Дария жанынан құдық қазба» алса болады.

2) Сехоуүйдің алдыңғы-артқы бөлігі қосарланып келуі мүмкін. Мысалы,

芝麻开花 – 节节高

Сөзбе-сөз аудармасы: «Күнжіт гүлдеді – тоқтамай биіктеп жатыр. Мағынасы: істің сәттілікке басуы. (Қазақ тіліндегі баламасы -

Жолы болар жігіттің желі оңынан тұрады) /1, 3/.

«Қытайдың энциклопедиясында» тіл және жазу бөлімінде сехоуүйге төмендегідей анықтама берілген: «Сөйлеу барысында жиі қолданылатын сөз тіркестерінің бір сөзі немесе жарты сөйлемі әдейі қысқару арқылы жасалған әзілдік сипаттағы сөздер» /2, 425/. Әдетте екі түрге бөлінеді:

1) Әуелгі мағыналы сехоуүй. Ол чэнъюйдің соңындағы бір сөзді қысқартып, айтпау арқылы

жасалады, 缩脚语 (қысқартылған сөз) деп те

аталады. Мысал ретінде 金瓶梅

шығармасындағы Ваң келіншектің сөзінен бір үзінді келтірсек: «Сенің үйіндегі бесінші

балаңның 秋胡戏 – і». Мұнда 妻 (жұбай) сөзі

қысқартылған, себебі 秋胡戏妻 деген күллі

қытай халқы үшін ең танымал әңгіме - опера. Сөз тіркесіне астарлы мағына беру үшін

омонимдер де жиі қолданылады. Мысалы, 岳父

(қайын ата) дегенді 龙头拐 (Айдаһар басты

таяқ; қарт кісілер қолданатын аса таяқ) деп те

атайды. Мұнда 杖 (таяқ) сөзі қысқарған, әрі

оның орнына омоним 丈 сөзі қолданылды.

2) Кең мағынадағы сехоуүй. Пекинде

сехоуүйдің бұл түрін 俏皮话, яғни өткір сөз

деп атайды. Бұл дегеніміз бір сөйлемнің екінші жарты бөлігін қысқартып айту арқылы

жасалатын түрі. Мысалы, 破菜篮端水 Сөзбе-сөз: «Тесік жеміс дорбасымен су

тасу», яғни ағып кету деген мағынаны береді.

Бұл тіркесте 漏光 (ағып жоқ болу) сөзі

қысқарған. Қазақша баламасы - «Ер қолында мал тұрмайды, елек ішінде су тұрмайды».

Кең мағыналы сехоуүйда да омонимдер қолданылады. Мысалы,

一脚踢煤油炉 – 散伙（火） Сөзбе-сөз: «Керосин шамын аяқпен бір

тепкенде - өрт болады» (қазақша баламасы – «Кішкентай тастан қауақтай бас жарылады»). Бұл жерде 火 (өрт) сөзінің орнына омоним 伙 (дос, бірлестік) сөзі қолданылған /3, 425/.

«Қазіргі заманғы қытай тілі сөздігінде» сехоуүйге мынадай түсіндірме берілген: «Сехоуүй екі бөліктен тұрады. Оның бірінші бөлігі мегзеу, яғни жұмбақ секілді, ал екінші бөлігі сол жұмбаққа түсіндірме, демек жұмбақтың шешуі секілді болып келеді.Мысалы,

2. 雨落拖被絮 – 越被越重 Сөзбе-сөз: «Жауынды күні мақтаны арқалап


көтеру – көтерген сайын ауырласады». Қазақша баламасы: «Баста ми жоқ болса, екі аяққа күш түсер».

2. 寒天吃冷水 – 点点在心头 Сөзбе-сөз: «Аязды күні суық су ішу - өз

дерті өз ішінде. Қазақша баламасы: «Ақымақ жауынды күні суға түсер» /1, 3/.

Төл топырағымызда шыққан қытай тіліне байланысты еңбектерге көз жүгіртсек, Дүкен Мәсімханның «Шығыс филологиясына кіріспе» оқу құралында астарлы сөздер жайлы былай деп жазылған: «Басқа бір затты, құбылысты сөз еткен болып, екінші бір ойды жасырып аңғарту

– астарлы сөздер деп аталады. Мысалы, 大

海里捞针. Сөзбе – сөз аудармасы: «Ашық

теңізден инені аулап шығару». Мағынасы: еш жерден таба алмау.

老牛追兔子 сөзбе – сөз аудармасы:

«Кәрі сиыр қоянның артынан қуды». Мағынасы: айласыз қара күш. (Қазақ тіліндегі баламасы: «Күштінің қолы ұзын», «Қасқыр қартайса да бір қойға күші келеді», «Күш атасын танымайды»)» /5, 84/.

Стилист Чжан Гуйи «Астарлы тіркестің ғасырмен тілдесуі» деген еңбегінде астарлы тіркестің стильдік қолданысын айтып, көркем әдебиеттің құралы ретіндегі болмысына басты назар аударды. Чжан Гуии астарлы тіркесті екі бөліктен тұратын тұрақты тіркес деп, оның бірінші бөлігі образды түрде мегзеу, ал екінші бөлігі сол образды мегзеудің мәнін ашатын тұрақты тіркес деп мінездеме береді /3, 24/.

Жоғарыда келтірілген әр түрлі кітаптар мен мақалалардың астарлы сөзге берген түсіндірмелерін қорыта келе, біз сехоуүйге келесі анықтама береміз: Астарлы сөз – жұмбақ және жұмбақтың жауабы секілді екі бөліктен құралған, астарлы мағына беретін ауызекі сөз. Оның бірінші бөлігі метафора немесе жұмбақ,

提示语 (сілтеме) деп те аталады. Ал екінші

бөлігінде мағынасы ашылып көрсетіледі де, бұл

бөлігі 目的语 (мүдде, мақсат) деп аталады.

Астарлы сөзді қолдану барысында тыныстық кідірістер арқылы сөйлемдегі көңіл – күй мағынасын жеткізуге болады. Айта кететін жайт, астарлы сөздің екінші бөлігі - маңызды бөлігі болып саналады.

Астарлы сөздер икемді әрі сергек, әзіл – оспақ және фантазияға толы, мақаланың немесе сөздің көркемділігін, қызықтылығын, бейнелілігін күшейтеді. Осылайша шығарманың өмірлік тынысын және жергілікті ерекшеліктерін арттыра түседі, сөйлеушінің сөйлеу ерекшелігін қалыптастыруға септігін тигізеді.

Сехоуүйлер халық тілінің өзіндік ерекшелігі бар түрі. Сехоуүйлердің қытай тілінде және халық ауыз әдебиетінде тамырын тереңге

жайған тарихы бар. Бүгінгі күнге дейін жеткен астарлы сөздер «缩脚» түріндегі құрылым формасын сақтап қалса да, азды – көпті өзгерістерге ұшырады және де ойды жеткізу тәсілдері көбейді.

Қазіргі таңдағы астарлы сөздер әдетте екі бөліктен тұрады: алдыңғы бөлігі – теңеу, жұмбақ сияқты; кейінгі бөлігі – оның мәні, жұмбақтың жауабы сияқты. Сөйлеген кезде, астарлы сөздердің алдыңғы бөлігінде теңеу, дыбыс үндестігі және тағы да басқа амал – тәсілдерді пайдалану арқылы сиехоуүйлердің мәнін жеткізеді, осылайша белгілі бір мағынадағы мүдде – мақсатты іске асырады.

Екі бөліктен құралған астарлы сөздердің бір ерекшелігі – онда қос мағыналылық (тура және ауыспалы мағына) тәсілінің қолданылуы. Жай сөзбен айтқанда, астарлы сөздердің кейінгі бөлігі сөз ойыны, яғни сөздерді икемдеу арқылы жасалған қос мағына беретін тіркестер болып келеді. Қос мағыналылық әдетте мәндік және дыбыстық қос мағыналылық болып бөлінеді. Мәндік қосмағыналылық сөйлемнің мәндік тұрғыдағы байланысы арқылы, яғни алдыңғы бөлігінде теңеу құбылысы мен сөйлеушінің айтпақ болған бар ойының қандай да бір ұқсастық белгілері негізінде жасалады.

Мысалы, 泥菩萨过江 – 自身难保 -

осы түрдегі астарлы сөздерге жатады. Ал дыбыс үндестік қосмағыналы астарлы

сөздердің алдыңғы – кейінгі екі бөлігінің бір–бірімен мән–мағыналық тұрғыдан байланысы жоқ, алдыңғы бөлігі тек кейінгі бөлігіндегі астарлы мағынаға мегзеу үшін ғана қолданылады. Осы түрдегі астарлы сөздердің кейінгі бөлігінде омоним сөздер қолданылып, сөздерді икемдеу (сөз ойыны) тәсілі арқылы

астарлы мағына жеткізіледі. Мысалы, 狗长掎角 — 洋 (羊) сөзбе–сөз аудармасы: «Итке

мүйіз шыққан – қой (мұхит) сияқты». Мағынасы: болмайтын нәрсеге әлек болу, күйіп – пісу, қиялдап кету. Қазақша баламасы: «Суреттегі шелпекке қарап қарын тойғызу».

Қосмағыналылықтан тыс, астарлы сөздердің құрылымында дыбысқа еліктеу және тағы да басқа амал–тәсілдер жиі қолданылады. Дыбысқа еліктеу тәсілі арқылы жасалған сехоуүйлердің алдыңғы бөлігінде орын алған іс- әрекеттің немесе құбылыстың шығарған дыбысына сәйкес кейінгі бөлігінде еліктеуіш сөздер қолдану арқылы белгілі бір астарлы мәнді жеткізуге

болады. Мысалы, 半天云里吹唢呐 — 哪里哪 сөзбе–сөз аудармасы: «Аспанды бұлт

басқан күні сонада ойнау – ‘қайдан қай жаққа’».

Бұл жердегі «哪里哪» сона аспабының

шығарған дыбысына еліктеп алынған, мағынасы

– «әлі қайда, көп жеткіліксіз» (差得远).

Осындай дыбысқа еліктеушілік арқылы жасалу


амалы аз қолданылса да, астарлы сөздердің айқын ерекшелігі, бір түрі болып есептеледі.

Жалпы алғанда, астарлы сөздер халық тілінің ерекше және икемді формасы болып табылады. Ол мағыналық жағынан ұғынықты, әзіл–оспаққа толы, өмірдің қыр–сырын жан–жақты бейнелейді. Астарлы сөздерге халықтық ерекшелік тән. Өмір рухына бай бұл тіл формасын көркемделген қытай халық тілінің бір саласы деп айтса болады. Сөйлеу немесе жазу барысында сехоуүйлерді тиімді әрі орынды пайдалана отырып, сөздің көркемдігін күшейтуге, әзіл–қалжың және қызыққа толы өмірді бейнелеуге болады. Сондықтан да, астарлы сөздер бұқара халықтың ең сүйікті сөйлеу формасы екендігінде еш күмәніміз жоқ.

Стилистикалық тұрғыдан қарасақ, астарлы сөздердің тілдік формалары өте көп. Негізінен 5 түрге бөлуге болады:

1) 比喻性歇后语 (теңеу формасындағы

сехоуүй) – сехоуүйдің алдыңғы бөлігіндегі белгілі бір құбылысқа теңеу жасау, ал кейінгі бөлігінде осы теңеудің мән–мағынасын ашып, айтпақ болған белгілі бір ойды жеткізу тәсілі. Теңеу формасындағы астарлы сөздер астарлы сөздердің арасында ең кең таралған түрі болып саналады. Алдыңғы бөлігінде теңеуге алынған құбылыс нақтылы өмірден немесе ойдан

шығарып алынуы мүмкін. Мысалы, 白脸狼

戴草帽 — 假充好人 сөзбе – сөз

аудармасы: «Ақ жүзді қасқырдың бас киімді киюі – жалған жақсы адам болуы». Бұл сехоуүйде аллегориялық тәсіл қолданылып, айтпақ болған ойды жеткізу үшін ойдан шығарылған құбылысқа теңеу орын алған. Осындай тәсілді қолдану арқылы астарлы сөздердің көркемділігін күшейту көзделіп отыр.

2) 假借性歇后语 (уақытша тіркестіру арқылы

жасалған сехоуүйлер). Бұл формадағы астарлы сөздердің кейінгі бөлігі – алдыңғы бөлігінің нәтижесі, бірақ ол нақтылы мағынаны бермейді, тек осы нәтиже (қорытынды) арқылы басқа бір ойды туындатады. Бұл түрдегі астарлы сөздердің кемшілігі – кей жағдайда адамдарға түсініксіздігі болса, артықшылығы – адамдарды

ойландыра алады. Мысалы, 百年松树, 五月芭蕉 — 粗枝大叶 сөзбе – сөз

аудармасы: «Жүз жылдық қарағай, бесінші айдағы банан – бұтағы жуан, жапырағы үлкен».

«粗枝大叶» - жүз жылдық ескі қарағайдың

бұтағы жуан және мамыр айындағы бананның жапырағы үлкен дегенді көрсетіп отыр. Бірақ

бұл сехоуүйдің айтпақ болғаны – «粗心大意»

(салақ,салғырт қарау), яғни іс істеу барысында зейінсіз болу, істі шын пейілсіз істеу, жауапкершіліксіз қарау.

3) 双关性歇后语 (қос мағыналы сехоуүй).

Кейінгі бөлігінің қос мағынасы, яғни екі түрлі

түсіндіру мүмкіншілігі бар, ал шындығында нақты мән – мағынасы оның астарында

тасаланып тұр. Мысалы, 房檐上逮鸟 —

不好走捉摸 сөзбе – сөз аудармасы: «Үйдің

төбесінде тауық ұстау – ұстау қиын». Бұл

сөйлемдегі 捉摸 сөзінің екі түрлі мағынасы бар:

тікелей мағынасы – ұстап алу, ал айтпақ болған

ойы – «猜测», «预料» (яғни болжау, алдын –

ала ойлау). Астарлы мағынасы: белгілі бір істің барысында оны алдын – ала болжауының қиын екендігін айтып тұр.

4) 谐音性歇后语 (дыбыс үндестігі арқылы

жасалған сехоуүй) – бұл сехоуүйдің кейінгі бөлігінде омоним сөздерді қолдану арқылы

жасалу тәсілі. Мысалы, 生手拉胡琴 — 吱咕吱 (自顾自) сөзбе – сөз аудармасы:

«Музыкадан хабарсыз адамның скрипка мен пианинода ойнау – құлаққа жағымсыз

естіледі». «自顾自» үш сөздік дыбыс үндестігі,

яғни өзімен - өзі болу дегенді білдіреді.

5) 引用性歇后语 (мысал келтіру арқылы

жасалған сехоуүйдің түрі) – халыққа танымал әңгіме, аңыздарды мысал ретінде алып, соны үлгі ету, одан өнеге алу. Бұл астарлы сөздер көбінесе қытайдың көне әңгімелерінен немесе спектакльдерінен алынды. Соның ішінде қытай халық әдебиетінің асыл мұрасы болып саналатын, алтын қазынасына кірген үш атақты

дастан «三国演义», «西游记» және «红楼梦»

көп мысалдар келтірілген. Мысалы, 草船借箭 — 满载而归 сөзбе – сөз аудармасы:

«Шөп кемесімен жебе табу – жебеге толы болып қайту».

Бейнелеу мақсаты бойынша астарлы сөздерді

讽刺性歇后语 (сайқы мазақтық немесе

ысқақтық астарлы сөздер) және 赞美性歇后语

(мадақтық астарлы сөздер) болып бөлінеді: Кейбір астарлы сөздер ысқақтық не сайқы–

мазақтық мән – мағына береді. Бұл түрдегі астарлы сөздерде еліктеу тәсілі жиі қолданылады, кей – кезде айтпақшы болған ойды әсірелеп бейнелеу, аңыз әңгімелерді негізге алып астарлы мағынаны сол арқылы

беру де кездеседі. Мысалы 水仙不开花 — 装蒜 сөзбе–сөз аудармасы: «Нарцисстің гүл

ашпауы - өтірік сарымсақ болуы». Бұл астарлы сөздің беретін мағынасы – жалғаншылық жасау, қыр көрсету, өтірік алдау.

Сайқы–мазақтық түрдегі астарлы сөздерді қолдану барысында, басты назарды қолдану ортасына, орнықтылығына, өзектілігіне көңіл аудару керек, қалай–мақан, орынсыз, ойына келген кезде қолдана салуға болмайды /7, 33/.

Мадақтық түрдегі астарлы сөздерге келетін болсақ, олардың көбісі тарихи оқиғаларға, әңгімелер мен дастандарға, белгілі бір тарихи тұлғаларға байланысты құрылған. Бұл түрдегі


астарлы сөздерді орынды қолдану арқылы жанында жүрген құрбы–құрдастарыңа, дос–жекжаттарыңа құрметіңді, сый – сыяпатыңды көрсетуге болады, мадақтық көңіл–күйді жеткізу болады. Бұл әсіресе қытай халқына тән ерекшелік. Қарсы жақты мақтау, құрметтейтін адамыңа сыйластық білдіру үшін сол адамның алдында кішірею, адамды мадақтап көтермелеу сияқты айла–амалдар қалың қытай бұқарасының діліне әбден тән.

Мадақтық астарлы сөздерге мысал келтіретін

болсақ: 关羽降曹操 — 身在曹营心

在汉 сөзбе–сөз аудармасы: «Гуан Юйдің Цао

Цаодың қолына түсуі – денесі Цао Цаодың бекінісінде болғанымен, жүрегі Хань патшалығы үшін соғады». Астарлы мағынасы: отанға сүйіспеншілік. Осындай қалыптағы астарлы сөзді қолдану арқылы қарсы жақтың отаншылдық сезімдерін, патриоттық сезімдерін, туған жеріне деген махаббатын мадақтап, ерекшелеп көрсетуге, сол арқылы адамның мейіріміне бөленсе болады.

*** 1. Ли Сюеджының «Джұңгуо сиехоуүй» (Қытайдың астарлы сөздері). –Пекин: Қытайдың туристік баспасы, 2004ж. 2. «Джұңгуо да бай кэ чуан шу, үй ян вен цзы» (Қытайдың үлкен энциклопедиясы, тіл және жазу бөлімі). – Пекин: Қытай энциклопедиясының

баспаханасы, 1998ж. 3. Zhan Gui Yi «Tan Xiu Ci Xue» (Стилистика жайлы әңгіме). – Пекин: Қытай тілі баспасы, 1994 ж. 4. «Джұңгуо венхуа сиао бай кэ чуан шу» (Қытай мәдениетінің кіші энциклопедиясы /бас редакторлары Ниң Вей, Фу Юань Чиң/ 3-том. – Пекин: Қытайдың материалды ресурстар баспасы, 1999 ж. 5. Мәсімхан Д., Әбиденқызы А. «Қытай филологиясына кіріспе»: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2002 ж. 6. Прядохин М.Г. «Китайские недоговорки-иносказания». – Москва, 1977 г. 7. Чжу Чие Цзу «Янүй, сиехоуүй гай лүн»(мақалдар мен астарлы сөздерді қайта талқылау). – Пекин, 1992 ж. 8. Войцехович И.В. «Практическая фразеология современного китайского языка». – Москва: АСТ: Восток-Запад, 2007

*** В этой статье рассматривается один из более

важных разрядов фразеологических единиц китайского языка – сехоуюй (недоговорки-иносказания), а также толкование термина, источник происхождения фразеологизма, структурно-грамматические и стилистические особенности.

*** In this article one of the most important categories of

phraseological units of the Chinese language-sehoujuj (allegories), and also term interpretation, a source of origin of phraseological units, structural-grammatical and stylistic features are considered.

Ө. К. Күмісбаев, Б. Ермекбаева

ЖЕМІС-ЖИДЕКТЕРДІҢ ПАРСЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНДЕГІ КӨРІНІСІ

Мақал-мәтелдер – бұл қайнар көзі өмір

бақи суалмайтын, қайта уақыт өткен сайын толысып, жаңара беретін, әр заманның талап-тіршілігін, қалыптарын танытып, тілге нәр, сөзге ерекше әсемділік пен ұтымдылық құятын үлкен байлық /1, 3б/.

Мақал-мәтелдер кез-келген халық өмірінің энциклопедиясы болып саналады, Қандай да мақал-мәтелдер болмасын, сол халықтың өмірі, ортасы, тыныс-тіршілігі, тәжірибесі, ой қорытындылары жинақталады. «Халық айтса, қалып айтпайды» деген сөз содан шықса керек. Пенде баласы өмірге келгеннен кейін тұрады, жығылады, қателеседі, күледі, тіршіліктің ащы зардаптарын көреді, ортамен, қоғаммен араласады, тағысын тағы. Мінеки, сол құбылыстардың барлығы да халықтың ауызша және жазбаша әдебиетіне, қанатты сөздерге, мақал-мәтелдерге ауысып отырған. Демек, олар өмір мектебінен өткен адамдардың іс-тәжірибелерін ортаға салып, жақсы-жаман жақтарын айырып, айтып отырады. Жалпы, мақалдап, мәтелдеп, мәнерлі, әсерлі сөйлеу халықтың данагөйлігін, көрегендігін,

данышпандығын корсетеді. Ендігі бір айта кететін мәселе - мақал-мәтелдер өмірдің барлық тарауларын, саласын қамтиды. Олар көптеген бөлімдерге, тарауларға бөлінеді. Солардың ішінде біз жеміс-жидектер саласына тоқталып өткіміз келеді. Біз барлық материалдарды жинастырып қарастырғанымызда, бұл орайдағы мақал-мәтелдер парсы тілінде молырақ кездеседі де, қазақ тілінде сирек ұшырасады екен. Біз аталған тақырыпты зерттеу барысында, парсылардың жеміс-жидектер туралы бір топ мақал-мәтелдерін топтастырып, жинастырдық. Енді, соларға қысқаша түсініктеме берсек:

«Қауын» сөзі қолданысқа енген мақал-мәтелдер:

آدم زرنگ پايش روی پوست خربوزه بند است(Адам-е зеранг пайәш руйе пуст-е хәрбузе

бәнд аст). Сөзбе-сөз аударғанда, «Айлакер адамның аяғы қауынның қабығынан да таймайды» деп, ақылды адам қандай да бір жағдай болмасын шешімін, жолын табатынын айтады.

فکر نان باش خربوزه آب است


(Фекре нан баш хәрбузе аб аст). «Нан жайында ойла, қауын деген су» яғни, уақытыңды құрданқұры сарп етпей, маңызды нәрселерге жұмса дегені.

بازک نمير بهار مياد خربوزه و خيار مياد (Базәк нәмир бәһар миад хәрбузе вә хиар

миад). «Өлме ешкі, көктем келеді, қауын мен қияр әкеледі» деген парсы мақалы көптен бері орындалмай келе жатқан уәдені меңзейді.

خربوزه شيرين نصيب کفتار می شود(Хәрбузе-йе ширин нәсибе кәфтар ми

шәвәд). «Тәтті қауын кептердің еншісіне тиеді» яғни, бұл мақалды әдетте сүйкімсіз еркектің сұлу қызға үйленгенін айтады.

خربوزه خور ترا پاليز چه کار(Хәрбузе хур торо полиз че кар). «Қауынды

же де, бақшасын сұрама» деген мақалы бөтен іске мұрныңды тықпа, өзіңе қатысты емес іске араласпа деген мағынада.

«Жүзім» сөзі қолданысқа енген мақал-мәтелдер:

انگور خوب نصيب شغال می شود(Ангуре хуб нәсиб-е шоғал ми шәвәд).

«Жақсы жүзім шиебөрінің еншісіне тиеді» деген бұл мақал алдыңғы келтірілген мақалға мәндес. Бұл мақалды да, жас қызға үйленген шалды көргенде немесе қымбат киім киген ұсқынсыз адамды көргенде айтады.

شغال پوزش به انگور نمی رسد می گويد ترش است(Шоғал пузәш бе ангур неми ресәд ми гуйәд

торш аст). «Бойы жүзімге жетпеген шиебөрі: -Қышқыл,-депті». Яғни, алдағы мақсатына жете алмай, әр түрлі сылтау айтып шыға келетін адамдарға айтылады.

چاره ای نيست به جز خوردن انگور دگر(Чареии нист бе джоз хурдане ангур-е

дегар). Бұл мақалдың сөзбесөз аудармасы былай: «Қайтадан жүзім жегеннен басқа амал жоқ»

غوره مويز می شود مويز غوره نمی شود (Ғуре мәвиз ми шәвәд, мәвиз ғуре неми

шәвәд). «Жүзім мейіз бола алады, ал мейіз жүзім бола алмайды».

«Алша» сөзі қолданысқа енген мақал-мәтелдер:

آلوچه به آلو نگردد رنگ برآرد(Алуче бе алу нәгәрдәд рәнг бәр арәд)

немесе

آلو به آلو نگاه می کند رنگ می گردد(Алу бе алу негаһ ми конәд рәнг ми гәрдад)

«Алша қараөрікке қарап сарғаяды» деген мақалы біздің қазақтың «Сынықтан басқаның бәрі жұғады» мақалына мағыналас. Яғни, адамды айналасында кімдер қоршаса, кімдермен дос болып, уақыт өткізсе, өзі де тура сондай болып шығатынын айтады.

پير زن دست به درخت آلو نرسيد گفت مراخود ترش نسازد (Пир зән дәст бе дерахт-е алу нәресид гофт

мәро худ торш нәсазәд). Қолы алшаға жетпеген

кемпір: «Маған қышқыл жеуге болмайды»,депті.

چشمهايش آلبالو گيالس می چيند(Чешмһайәш албалу гилас ми чинәд).

«Көзімен алша мен шиені жинайды». Бұл мақалды алша жинап кел десең, орнына шие жинап келетін, яғни істің ақ-қарасын, жақсы мен жаманды ажырата алмайтын, адамдарға айтады.

«Құрма» сөзі қолданысқа енген мақал-мәтелдер. Иранның орталығы мен Оңтүстік-Батысы құрманың Отаны болғандықтан болар, парсы тілінде құрма туралы мақал-мәтелдер көптеп кездесіп жатады Мысалы:

آفتاده خرما پيدا کرده از خر (Әз хәр офтаде хурма пейда кәрде). «Есектен

құлап, құрма тауып алды» деп, аса маңызды істі шетке ысырып қойып, маңызы жоқ іспен шұғылданған адамға айтады.

خرما از کاناز بر آوردن(Хурма әз каназ бәр авәрдән). Жолма-жол:

«Құрманы сабағынан жұлу» деп аударылады. Құрма ағашы өте биік болғандықтан, құрманы жинау өте қатерлі, қауіпті іс. Бұл мақал мүмкін емес, яғни екінің бірінің қолынан келе бермейтін іс істелгенде айтылады.

خار با خرما است(Хар ба хурма аст). «Құрма бар жерде тікен

бар». Яғни, тәтті құрманы да тер төгіп, тікенге таланып барып жейтініңді айтады. Адам көздеген мақсатына жету жолында қандай да болсын қиындықтарға шыдауы керек деген мағынада.

هم خر را می خواهد هم خرما(Һәм хәр ра ми хахәд һәм хурма) немесе

د هم خرماهم خدا را می خواه (Һәм хода ра ми хахәд һәм хурма). «Есекті

де, құрманы да алғысы келеді» немесе «Құдайды да, құрманы да алғысы келеді» деп аударылатын бұл парсы мақалдары өзі тойса да, көзі тоймайтын, қанағатсыз адамдарға айтылады.

خرما به بصره بردن(Хурма бе Бәсре бордән). Бізге, дүние

жүзінде үш елде, яғни Араб елдері, Иран және Иракта құрма көп өсетіні белгілі. Солардың ішінде, Ирактың Бәсре қаласында ең таңдаулы құрма өседі. Бұл мақал «Құрманы Бәсреге алып бару» деп, яғни Бәсре қаласында онсыз да құрма көп, ол жерге әкеліп құрма сатудың еш пайдасы жоқ деу арқылы пайдасы жоқ іспен айналысқан адамды әшкерелейді.

خرما خورده منع خرما کی کند(Хурма хурде мән-е хурма кей конәд).«Өзі

құрма жеген құрма жеуге қашан тиым салады?». Бірде Хазрет Әлиге (Мұхаммед пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) күйеу баласы) бір кейуана баласын ертіп келіп:

-Балама көп құрма жеме деп


айтыңызшы,дейді. Хазрет Әли: -Ертең келіңдер, сол кезде айтамын,деп

қайтарып жібереді. Ертесі күні анасына еріп келген балаға қарап тұрып:

-Балам, өте көп құрма жеме, денсаулығыңа зияны тиер, дейді. Түкке түсінбеген анасы:

-Осы бір ауыз сөзді айту үшін кеше қайтарып жіберіп, бүгін шақыртқаныңыз қалай? деп, себебін сұрағанда. Хазрет Әли:

Кеше сендер келген кезде мен өзім де құрма жеген болатынмын, өзің істеген істі басқаларға істеме деп айта алмайсың,-деп жауап берген екен.Бұл мақалдың да айтар ойы осы хикаямен мағыналас.

دست ما کوتاه و خرما بر نخيل ( Дәсте ма кутаһ вә хурма бәр нәхил).

«Қолымыз қысқа және құрма ағашта» деп аударылатын бұл мақал қол жетпейтін арманға, яғни мақсат өте биік, ал орындаушысының күші жетпейтін кезде айтылады.

خرما نتوان خورد از اين نخيل که کشتيم(Хурма нәтәван хурд әз ин нәхил ке

кештим). «Отырғызған құрма ағашынан құрма жей алмаймыз» деген парсы мақалы істеген істен еш пайда көрмейтнін білген кезде айтылады.

Сонымен қатар, алма, баклажан, жаңғақ, қияр, қарбыз туралы мақал-мәтелдерді кездестіруге болады. Мысалы:

بادمجان باد دارد بلی ندارد بلی(Бадемджун бад дарәд бәли, нәдарәд бәли). -

Баклажан жуан ба? –Иә! –Жіңішке ме? –Иә! Қандай сұрақ қойсаң да, сіздікі дұрыс дейтін, үнемі мақұлдап, басын изеу арқылы ойлағанына жететін жағымпаздарға айтылған.

بادمجان دور قاب چين(Бадемджун дур-е ғаб чин). Жолмажол

аударғанда «Баклажанды ыдыстың айналасына жию» деп аударылатын бұл мақал да жағымпаздарға айтылған.

بادمجان بد آفت ندارد(Бадемджуне бәд афәт нәдарад). «Жаман

баклажан шірімейді» яғни, арамшөп тез өседі деген мағынада. Бұл мақалды ыстыққа да, суыққа да төзетін, көнбіс адамдарға айтады. Қазақ халқы бұндай адамдарға «Терісі темірден жаралған» деп айтып жатады.

مگر من نوکر بادمجانم يا نوکر بادمجان بودن(Мәгәр мән ноукәр-е бодемджонәм ио

ноукәре бодемджон будән) «Мен баклажанның нөкерімін бе немесе баклажанның нөкері болу» деп, бұл мақалды да, түкке тұрғысыз, жағымпаз адамға айтады. Қарап отырсақ, парсы тілінде баклажан хақындағы мақал-мәтелдердің көбісі жағымпаз адамдарға қолданылады екен. Оның себебі біздің ойымызша, басқа жемісжидектерді алып қарасаң, дәрумендерге толы, адамға берер пайдасы мол, ал

баклажанды жедің не, жемедің не, бары жемесе жоғы білінбейтін жеміс түрі болғандығынан деп ойлаймыз.

با دمش گردو می شکند(Ба дамәш герду ми шекәнәд). «Құйрығымен

жаңғақ шағады» деп, өте айлакер, қу, қандай жағдайда болмасын амалын табатын адамдар туралы айтады.

دی گردو نيستهر گردو گردی است هر گر (Һәр герду герди аст һәр герди герду нист).

«Әр жаңғақ домалақ, домалақтың бәрі жаңғақ емес» дегені біздің қазақтың «Жылтырағанның бәрі алтын емес» мақалына сәйкес келеді.

آتش از خيار بر نيايد(Атеш әз хиар бәр нәйайад). «Қиярдан от

шықпайды» Яғни, жалқау, әлсіз адамдарға айтылған мақал.

تنها تو خيار نو بازار نياورده ای(Тәнһа ту хиаре ноу базар нәйавәрдеии).

«Базарға жаңа қиярды сен ғана әкелген жоқсың» дегені, бұл жерде сен ғана шешім қабылдамайсың, аспанды тіреп тұрған, бұл жұмысты істеп тұрған бірінші адам емессің деген мағынада.

با يک دست دو هندوانه نمی توان بر داشت(Ба йек дәст ду һендеване неми тәван бәр

дашт). «Бір қолда екі қарбызды ұстап тұра алмайсың» мақалы қазақ халқының «Екі кеменің басын ұстаған суға кетеді» мақалына мәндес.

هندوانه را نبری نمی دانی تويش چيست؟ تا (То һендеване ра нәбори неми дони туш

чист?). «Қарбызды кеспейінше, ішінде не бар екенін білмейсің». Яғни, тәжірибе жасап көрмейінше, істің соңы қалай боларын айта алмайсың деген мағынада.

سيب مرا خورده ای ابريشم بده(Сиб-е мәра хурдеии әбришәм бедеһ).

«Менің алмамды жедің, жібек бер» деп, азғантай жасаған жақсылығы үшін өмір бақи алғыс сұрайтын, яғни қайтақайта айтып, мезіңді шығаратын адамдарға айтылады.

سيب تا فرود آمدن هزار چرخ می خورد(Сиб та фуруд амәдән һезар чәрх ми хурәд).

«Алма жерге түскенше мың рет айналады», деп бір нәрседен үміт үзбеу мағынасында, ертеңгі күн бүгінгіден жақсы болатынын айту мақсатында қолданады.

Жалпы, қай халықтың ауыз әдебиетінде болса да, мақал-мәтелдер көлемі шағын, тілі көркем, мазмұны бай жанрға жатады. Мақалдар мен мәтелдер ғасырлар бойы халықпен бірге жасап, біреулері ескіріп, қолданудан шығып қалып, екіншілері жаңарып, жаңадан пайда болып отырады. Қай тілде болмасын мақал-мәтелдер жай ғана айтыла салатын сөз емес, олардың қалыптасуына белгілі бір жағдаяттар негіз болады да, әр түрлі халықтың әдет-ғұрпын, мәдениетін, ортасын, дүниетанымы


мен психологиясын көрсетеді. Мақал-мәтелдер, көбінесе, бүкіл адам баласына ортақ жайларды сөз қылады. Сондықтан бір халықтың мақалын екінші халық жатырқамайды, төл шығармасындай қабылдай береді. Сонымен, біз парсылардың жеміс-жидектерді мақал-мәтелдерінде қолдану арқылы өмірдің әр қилы салаларына еніп отырғандығын көрдік. Жалқаулықты, еріншектікті, жағымпаздықты мінеп, еңбекқорлықты, адамгершілікті дәріптеп отырғандығына куә болдық. Ақылыңа ақыл қосатын, жарқын болашағыңа бағыт-бағдар сілтейтін, өмірді танытатын, көкірек-көзіңді ашатын мақал-мәтелдер - қай салаға, тарауға арналса да адам ойының, сөзінің нәрін, мәнін, құнарлығын келтіретін, ұтымда да ықшамды ой қорытындысы.

***

1. «Сөз мәйегі». Алматы «Қазақ энциклопедиясы»

2007 ж. 2. Персидские пословицы, поговорки и крылатые слова. Москва 1973 г. 3 Х.Г.Кероглы علیاکبردهخدا.امسالوحکم Тегеран. 1334 4.Әли Әкбар Декһада “ 29 ,21 ,20 ”لقطنامه жинақ. Иран. 1946 5. Ахмад Абришами “ مسلهایفارسی” 6. Рустемов Л.З.“Парсы тілінің ізашары”. Алматы,”1995 7. Қазақ мақал-мәтелдері. «Қазақстан» Алматы 2008 ж. Ө.Тұрманжанов, К. Ахметбекұлы 8. Күмісбаев Ө.К. «Парсы поэзиясы» Алматы. Қазақ Университеті. 2003 ж.

*** В этой статье рассматриваются персидские

пословицы и поговорки о фруктах, в сравнении с казахскими пословицами и поговорками. Рассмотрены совпадения и смысл найденных нами материалов.

Ө. Күмісбаев, Ж.Сүлейменова

ҚУАНДЫҚ ШАҢҒЫТБАЕВ АУДАРМАСЫНДАҒЫ ОМАР ҺӘЙЯМ РУБАИЛАРЫ

Қазақ халқының шет елдермен

байланыстары ерте заманнан басталады. Белгілі шығыстанушы ғалым И. Жеменейдің «Иран – түркі халықтарының қарым - қатынасы сонау ерте дәуірден келе жатыр. Яғни Фирдаусидің «Шахнамасы», Низамидің, Сағдидің дастандары қазақ жұртына етене таныс. Әдебиетіміздің үлкен тұлғалары Абай мен Шәкәрім Шығыс ақындарын пір тұтып, парсы ақындарын әлем әдебиеті тарихында елеулі із қалдырғанын тұжырымдайды /1, 13/.

Деректерге сүйенетін болсақ, парсы поэзиясын ең алғаш зерттеген ұлы ғалым Аристотель «Фәнне шейр» атты еңбегінде түсіндірме беріп кеткен. Яғни парсы поэзиясын үш топқа бөлген:

يعنی دارای وزن –موزون

دارای قافيه است –مقفی حيال -مخيل

яғни ритмді (ырғақты), рифмді (ұйқасты) және қиялдан шыққан өлеңдер болған. Кейіннен алғашқы екі түрі қолданыстан шығып, өлең жолдары тек مخيل (қиялды) түрінде жазылып отырды.

Парсы поэзиясы көптеген шет тілдеріне аударылып келген. Сонымен бірге қазақ тіліне бірқатар парсы шығармаларының жеткеніне бірнеше жылдар болғаны баршаға мәлім. Танымыл профессор Ө. Күмісбаев «Шәкәрім Шираз қаласынан шыққан төрткүл дүниеге мәшһүр шайыры Хафизге барды, аударам деп, еліктеймін деп бармады, өзгенің өзекті шыңынан өз өнеріне өрісті өрнек алып қосу үшін барды. Сөйтіп, таза жүректі терең ғылымды, әділетті махабатты, барынша

құштарлықпен шыңға шығарып шырқады . Алып ақындық қуаттан шығарған шығармаларды дүниеге әкелді, ойшыл өз поэзиясының біліміне, ғылымына тиянақ іздеді» /2, 124/ деп түсініктеме берді. Шынымен де Шәкәрім парсы поэзиясын қазақ тіліндегі тың үлгісін сомдап кеткен. Демек Шәкәрім бастап кеткен жолды жалғастырған қазақ ақыны Қ. Шаңғытбаевтың орны ерекше, алайда Шәкәрім мен Шаңғытбаевтың ерекшелігі ұлы ақын Шәкәрәм Хафизден тікелей аударса , Шаңғытбаев парсы тілін білмегендіктен , орыc тіліне табан тіреген. Шығыстың ұлы ақыны математик, философ - Омар һәйямды орыс тілінен қазақ тіліне аударған.

Тағдырдың сыры терең, жете алмаймыз, Жұмбағын түгел тауып кете алмаймыз. Керуші көз алдыңда сиқыр перде Өлеміз бірақ әрі кете алмаймыз деп, ақын Қ. Шаңғытбаев қазақ жүрегінен

осылайша жол табады. Енді қазақтың белгілі ақыны, аудармашысы Қуандық Шаңғытбаевты оқырманға таныстыру мақсатында бірер сөз айтуды жөн көрдік. Айта кететін бір жайт қазақ ақыны Ұлы отан соғысына қатысқан, соғыстан оралғаннан кейін 1945 жылы «Ар» деп аталатын тұңғыш өлеңдер жинағы жарық көрген. Ақынның бұл жыр жинағы қалың мыңдаған оқырмандардың және заманымыздың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезовтың жақсы бағасын алған. Қуандық Шаңғытбаевтың ақын ретінде алғыр таланты осы «Ар» атты кітабынан басталады. Бір ескерте кететін нәрсе , қазақ ақыны өлеңді көпіртіп көп жаза бермеген, кітапты көп


жазбаған , бірнеше жылдардан кейінгі үзілістен соң барып келесі кітабы жарық көрген. Аудармаға да сирек барған. Қуандық Шаңғытбаевтың елеулі аудармаларының бірі А.С Пушкиннің «Евгений Онегин» романы болды. Ол бұл романды екі рет тәржіме жасады.

Осы романды қазақшаға аударды. Ақынды аудармашы ретінде және бір кең танытқан еңбегі парсының атақты ақыны - Омар һәйямнан орыс аудармасы алған рубаяттары еді.

Омар һәйям - атағы әлемге әйгілі шығыс поэзиясының классигі. Азан шақырып қойған аты Гияс - ад - дин Абул Фатх ибн Ибрахим Омар һәйям Нишапури. Омар һәйямның дүниеге келуін С. Каганович өзінің «Сокровища востока» мақаласында «Блогадаря тому что Омар һәйям был действительно професиональным астраномом и умело составил свой звездный гороскоп, мы точно знаем дату его рождения 18 мая 1048 года» деп, анықтама берген. Ақынның туған жылы өзінің ғылыми еңбектерінен, қол жазбалардан бізге мәлім.

Омар һәйям шығармалары Орта Азия , Иран халықтарының ғана емес, бүкіл адамзаттың тарихтағы мәдени мұраларының ең тамаша үлгісі болып табылады. Омар һәйям рубайларынан өмір уақытша , өткінші нәрсе, жәннәтты тек о дүниеге барған соң білесің деген өлең жолдарын кездестіруге болады. Жер бетіндегі өмірге түңілу, оны жоққа шығару, Шығыста кең тараған құбылыс болатын. Алайда кей рубайларының астарынан да , жер бетіндегі өмірге деген шынайы сүйіспеншілік оның кемшіліктеріне қарсы наразылығын көруге болады. Егер осы жайлы өлең шумақтарын Қуандық Шаңғытбаев аудармасынан көретін болсақ:

ازآمدنمنبودگردونراسود وازرفتنمنجاهوجاللشنفزود

نشنودوازهيچکسینيزدوگوشم کاينآمدنورفتنمازبهرچهبود

Аз омаданам набуд гардун ро суд Воз рафтан – е ман джох о джалолаш

нафзуд Низ ду гушам нашенавад воз хич каси Кин омадан о рафтанам аз бахар че буд деп, өмірдің дөңгелеп айналып келе

беретіні туралы және де ешқайсысы (даналар, ғалымдар) қалай , қайдан басталғанын , қалай аяқталатынын айтып кетпеген және де менің өмірге келіп кеткенім ештеңені өзгертпейді деген ойды өлең жолдарымен жырласа, оны орыс ақыны И.Тхоржевский бізге мынадай өлең жолдарымен жеткізеді:

Удивленья достойны поступки Творца!

Переполнены горечью наши сердца, Мы уходим из этого мира, не зная Ни начала, ни смысла его, ни конца. Бұл рубаиды Қ.Шаңғытбаев аударма-

сында қандай екенін көретін болсақ: Мен тудым өмірге одан қандай пайда? Өлсем мен ойсырамас азғантай да. Берген жоқ түсіндіріп ешкім әлі: Өлмекке бір туғасын себеп қайда? деген өлең жолдарымен аударған. Қ.

Шаңғытбаев аудармасынан байқағанымыз ол еркін аудармаға бағынған және қазақ тілінің заңдылығымен жеткізе білген.

گويندکسانبهشتباحورخوشاست منميگويمکهآبانگورخوشاست ايننغدبگيرودستازآننسيهبدار کاوازدهلشنسدنازدورخوشاست

Гуянд касон бехешт бо хур хуш аст Ман ми гуям ке об - е ангур хуш аст Ин нағд бегир о даст аз он несие бедор Коваз дахал шенидан аз дур хуш аст деп, Омар һәйям о дүниенің жақсылығын

жартушымыздың алдына айналып баратынымызды жырласа, И. Тхоржевский:

От страха смерти я, - поверьте мне, - далёк. Страшнее жизни, что мне приготовил рок Я душу получил на подержанье только И возвращу её, когда наступит срок. Бұл аудармада, менің ойымша, И.

Тхоржевский түпнұсқадан қашықтап тым әсірелеп жіберген секілді. Ал, Қ.Шаңғытбаев былай аударған:

Өлімді неден қорқып жатсынамын? Білемін о дүниенің жақсырағын Құдайдың аманатқа берген жанын Өзіне, мерзім жетсе, тапсырамын. Қазақ ақынының тәржімасынан туатын

түйін мынадай болса керек. Автордың аудармасында түпнұсқадағы Омар һәйям рубайының бірінші жолын Қуандық Шаңғытбаев екінші жолына айналдырып жіберген. Осы аудармаында И. Тхоржевскийден гөрі Қ. Шаңғытбаев аудармасы түпнұсқаға жақын келеді .

Қорыта келгенде, бір тілден туған өнерді басқа тілге аудару оңай шаруа емес. Жалпы аудару үшін аудармашы екі елдің мәдениетін , әдебиетін , менталитетін жетік меңгерген жағдайда толыққанды сапалы туынды шығады. Сол сияқты біз қарастырып отырған Қ. Шаңғытбаевтың Омар һәйямнан алған рубайларының қазақша нұсқалары аудармашының іздемпаздығын, тәжірибесін көрсетеді. Яғни қазақша тәржімаларының тілі жатық көрем болып келеді. Аудармашы парсы тілін білмесе де Омар һәйям философиясын байыпты түсінгендігін дәлелдейді. Әрине алшақ кеткен жерлері де жоқ емес соған қарамастан бұл шығыс ақынын қазақшаға


алғаш аударған ұлы ақын еді. «Гүл өскен жерге қашанда гүл өспей

қоймайды», - демекші болашақта қазақ әдебиетіміздің арнасы сапалы да , толыққанды аудармаға көбейе бермек.

*** 1. И.Жеменей. Хафиз - Шәкәрім үндестігі. Алматы, 2008.13 бет 2. Ө.Күмісбаев. Иран әдебиетінің тарихы Алматы, Қазақ университеті, 2001 3. Е.Э Бертельс. Рубайяты Омара һайяма I часть Москва 1961 4. Е.Э Бертельс. Рубайяты Омара һайяма IIчасть Москва 1961 5. Шығыс жұлдыздары Алматы 1973

6. А. Алдашева Аударматану. Алматы 1998 7. Қ.Шаңғытбаев Жыр жаһаны. Алматы. Жазушы 1980 8. С. Талжанов Көркем аударма туралы Алматы 1962

*** В статье расматривается переводы с персидской

поэзии на казахский язык. В частности о переводах рубай Омар Хайяма казахском поэтом К. Шангытбаева.

*** In this article it is considered the translation from

Persian poetry in to Kazakh. Basicly about translation of rubais by Omar Hayam by Kazakh poet K. Shangitbaev.

Э. Ж. Қансейітова

ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ СҮЛЕЙМЕН БЕЙНЕСІ

Ақындық поэзиядағы діни дастандардың сюжеттік-композициялық құрылымына негізінен ислам тарихының алғашқы кезеңдері алынғанмен, кей ақындар ислам дінінің пайда болуына дейінгі кезеңдерді де қамтиды. Себебі, исламның бас кітабы Құран Кәримнің сүрелерінде берілген сюжеттерде /1/ Адам Ата мен Хауа Анадан бастап Мұхаммед с.а.с. дейінгі пайғамбарлар түгел қамтылады. Кейіпкерлердің шынайы қоғамдық-әлеуметтік ортада өсіп қалыптасып, маңайындағы адамдарға ізгілік, имандылық тағылымын үйреткен ұлағаты ақындардың эпикалық жырларымен халық ортасына жеткізіледі. Құран Кәрим кітабындағы Мұхаммедке дейінгі тіршіліктің пайда болуы, пайғамбарлардың іс-әрекеттері - бәрі де ислам дінің арғы тарихи негіздерін айқын елестетеді.

Қазақтың ақындық поэзиясында Мұхаммед с.а.с. дейінгі пайғамбарлар туралы, көрнекті тарихи тұлғалар қатарында Сүлеймен есімі тұрақты аталып, дастандар жүйелене жырланды

Ақындық поэзиядағы Сүлейменге арналған дастандардың түп негізі Құран Кәрим кітабындағы сүрелерден бастау алады. Әрине, ислам діні пайда болған тарихи сахнасына ашық танылған ҮІІ-ҮІІІ ғасырларға дейінгі адамзат дамуының Нұр Мұхаммед с.а.с. аясындағы кезеңі де исламның толыққанды сипатпен көрінуінде дейінгі шапағатты уақыт пен кеңістік жүйесін аңғартады. "Ислам" энциклопедиясындағы ғылыми-тарихнамалық тұжырымдарды негізінде: "Сүлеймен - Құрандағы кейіпкер, мейірімді де данышпан ежелгі патша, христиандардың қасиетті кітабындағы Соломон, Дәуіттің баласы. Құранның бойынша Сүлейменнің әкесімен бірге қол астындағылардың дау-дамайын шешу

барысында ақылы әкесінен де асып түсіп, кейін оның тағына мұрагер болған. Ол Алла атынан сиқырлау білімін меңгерді. Сиқыршылық туралы білімді Вавилондағы Харут пен Маруттың азғындаған періштелерінен іздеген көптеген замандастарынан оның айырмашылығы - Сүлейменнің дінге беріктігі. Алла Сүлейменге елді бағындырды, шайтандар мен жындарды оған қызмет еткізді. Олар Сүлеймен үшін теңіз түбінен қазына өндірді, ғибадатхана соқты, оған сыйға тартылған "балқыған мыс бұлақтан" мүсіндер, орасан зор ыдыс және сирақты қазандар жасады. Ол жөніндегі аңыздар Мұхаммед заманындағы ақындардың еңбектерінде де айтылды" /2, 161/.

XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті тарихындағы көрнекті ақын-жазушылардың біразы дерлік діндер тарихының көрнекті тұлғаларын үнемі жыр арқауынан қалдырмайды. Бұл - қазақ әдебиет тарихындағы ешқашан желісі үзілмеген шығармашылық үрдістердің бірі. Мысалы, Ы.Алтынсариннің дидактикалық-насихаттық бағдардағы "Өсиет өлеңдер" атты тарихи-этнографиялық шығармасында адамзат тарихы, Жаратушы Алла ("Жаратты неше алуан жұрт бір Құдайым, тең етті бәрімізге Күн мен Айын") мен ол жаратқан көрнекті тұлғалар (Дәуіт, Ескендір, Қыдыр, Ойсылқара, Атымтай, Жүсіп, Зылиқа) жырланады. Ақын фәнидегі бүкіл тұлғалардың да, олар жасаған істердің де, жинақталатын мал-мүлік, дүниенің де өткіншілігін, сондықтан қасқағымдай фәнилік ғұмырда тек қана жақсылықпен өмір сүруді уағыздайды. Ыбырайдан осы дидактикалық өлеңінде тарихи және аңыздық сипаттары тұтасқан шағын сюжеттік нышандары анық мынадай шумақтар бар:

Пайғамбар бұрынғы уақытта Дәуіт өткен. Патша боп, бұл дүниеге даңқы кеткен.


Отыз ұлым бар ғой"- деп кептік ойлап, Құдайым отызын да әлек еткен. Жылаған Дәуіт патша, тоба қылып, Өзінің пенде екенін сонда біліп. Мұнан сол тақ-Сүлеймен туды дейді Отыз ұлға бір өзін жора қылып /3, 89/. Құран Кәрім кітабындағы сүрелердің

аяттарында айтылатын кейінен әлем халықтары сөз өнері мұраларында тұрақты кездесетін Дәуіт және оның баласы Сүлеймен туралы шығармалар рухани мәдениет мұраларындағы байланыстарды дәйектей түседі. Қазақ әдебиетінің ислам діні негіздерін сіңірген дамуында тарихи тұлғалардың аңыздалуы гуманистік мұраттардың игерілуіне де пайдаланылды.

Омар Шораяқұлының "һақ Сүлеймен" атты дастаны - тарихи негізбен жырланған эпикалық көлемді шығарма. Дастанның құрылымы лирикалық-дидактикалық сарындылығымен ерекшеленеді. Аңыздық кейіпкердің халықтар тарихымен ғасырлар бойы жасасып келген тағылымды ұлағатын негізге алған бұл эпикалық шығарманың тарихи шындықпен көркемдік уақыт бірлігіндегі поэтикалық болмысын аңғарамыз.

Омар Шораяқұлының бұл шығармасы адамзат тарихындағы белгілі бір тұлғаның шындық әрекеттерін, өмір кезеңіндегі оқиғалардың түпкі бастауларын негізге ала жырланғаны анық. Тарихи шындық бойынша "Соломон, царь, Израйльско-Йудейского царства в 965—928 до н.э. Сын Давида. Провел административные реформы, добывался централизации религиозного культа. Согласно библиейской традиции, славился необычайной мудростью, по преданию Соломон - автор некоторых книг Библии (в т.ч. "Песни песней") /4, 1243/.

Демек, Сүлеймен патшаға арналған діни дастандардың барллығы да тарихилықтың дерекнамасын негізге алады. Адамзат тарихының өсу, өркендеу жолына өзінің басқаруындағы халқын жаңашыл, ізгі істерімен бағыттауға ұмтылған патшалардың шындық істері уақыт өте келе халықтың қиялымен түрлене толығып, кейінгі ұрпақтарға алуан түрлі қоспалармен жететіні ақиқат. Әдебиеттанушы ғалым М.Базарбаев былай дейді: "Тарихи және қоғамдық шындық әдеби туындының бастау көздері болып табылады" /5, 159/.

Ал, зерттеуші А.Ісімақова шығармалардағы тарихилықтың эпикалық шығармаға арқау болатын шынайы болмысын теориялық байыптаулармен жеткізеді. "...тарихилық белгілі бір заманның нақты тарихи жағдайларын қайталанбас келбеті мен өзіндік қасиеттерін, мән-мағынасын, болмысын,

ұлттық-тарихи және өмір шындығын, идеялық-танымдық тереңдігін көркемдік тұрғыдан жырлап, тарихтың көркемдік философиясын шеберлікпен жеткізу" /5, 195/. Шындығында да, Сүлеймен патшаның өзі өмір сүрген кезеңде әкімшілік жолмен жаңалықты реформалар жасауға талпынысы, дінді ұстануды орталықтандыру жолындағы әрекеттері қарапайым халыққа оның зор көлемді мүмкіндіктерді иеленген, адам мен табиғаттағы басқа да тіршілік иелерін жаратылыстың бүкіл болмысын игерген тұлға ретінде ұлғайта танытқаны анық. Белгілі тарихи тұлғалардың өзінің өмір сүрген кезеңіне тосын, жаңашыл іс-әрекеттері мол болған сайын қоршаған әлеуметтік-қоғамдық орта сол тұлға хақында алуан түрлі пікірлер, оған қатысты жанама оқиғаларды өрбіте дамыта айтатыны анық. Бұндай әңгімелер кейінгі ғасырларда әртүрлі аңыз дауларға, ертегілік-мифологиялық сюжеттерге де ұласады. Сондықтан, тарихи шындық оқиғалардың басым бөлігі көркемдік уақыт ұғымының аясында кеңейеді. Әдеби шығармалардың тарихи шындық негіздерін сақтай отырып, көркемдік уақыт кеңістігіндегі алуан түрлі сарындармен, қиялмен туындаған қоспалармен толығатыны сөз өнері туындыларының халық ортасындағы мәңгілік сақталуын қамтамасыз етеді. О.Шораяқұлының "һақ Сүлеймен" дастанының идеялық-композициялық құрылымын саралағанда тақырып арқауындағы осы тарихи шындық пен көркемдік уақыт сабақтастығы жүйесін назарымызда ұстаймыз.

Дастанның идеялық-композициялық желісінде мынадай оқиғалар жүйесі жырланады: біріншісі - Сүлеймен Дәуітұлы пайғамбардың он сегіз мың ғаламға билігі жүрген, бәрінің де тілін білген ("Інжу жын, дию, пері, жел менен бұлт, далаңда аю, арыстан, құс пенен құрт, қараған Дәуітұлы Сүлейменге тау мен тас, дария, теңіз - осынша жұрт") құдіретті билеуші болғандығы; екіншісі - дию Самандүннің айтуымен Сендар қаласының патшасы Агорды жаулап алып, оның қызы Көнені некелеп алуы; үшіншісі - Ібілістің аздыруымен Көне ханымның айтқан тілектерін (әкесі Агордың суретін салдыруы, оған құрбандыққа түйе, өгіз сұрап, ақыры шегірткені шалдыртуы) орындағаны; төртіншіден - Сүлейменнің осы істеген қателіктерінің жазасын тартуы (Амина атты шорасының аңқаулығынан жүзігін Зүһүр шайтанның иеленіп, Сүлейменнің тағына отырғаны, Сүлейменнің бас сауғалап қашып жүріп еріксіз әртүрлі қиын жағдайларды (еріксіз үйені, балықшы болғаны, жомарт жандарға кездесетіні) басынан кешіргені; бесіншісі - Сүлейменнің тағына отырған


Зүһүрдің сыры ашылғаны ("Табансыз Зүһүр малғын тура қашып, жүзікті бара жатып атты суға"), Сүлейменнің жүзігін Алланың әмірімен Арқам атты балықтың жұтқаны, оның жүзікті ау құрған балықшының Сүлейменнің өз қолына жеткізгені.

Дастан сюжетінің осы оқиғалар жүйесімен жырлануында ақынның шындық пен көркемдік уақыт сабақтастығын сақтаған өзіндік шешімдері анық көрінеді. Дастанның идеялық-көркемдік түйіні - адамдықты түзу жолдан адастыратын, әзәзілдікті, арамдықты айыптау, жақсылықтың, адамгершіліктің асыл сапасына бүкіл тіршіліктің қолдаушы тілекші сипатындағы үндестігін дәйектеу. Дастанның кейіпкерлері екі түрлі сапалық сипаттарымен танылады: біріншісі - адалдық, адамгершілік биіктігіндегі жандар (Сүлеймен патша, Барһа ибн Аспи уәзір-әскербасы, мейірімді, жомарт қожа); екіншісі - алаяқтық, опасыздық әрекеттерін жасаушысы, жағымсыздар (Зүһүр шайтан, Ібіліс). Эпикалық баяндаумен жырланған көлемді шығармада ақын кейіпкерлерді даралауға айрықша мән берген.

Ақын дастанның бастан-аяқ құрылысында Сүлейменнің тарихи негізі анық құдіретті патша болғандығын поэтикалық бейнелеулермен даралай жырлауға мән берген. Әрине, эпикалық баяндау басым байқалады. Мысалы, мынадай баяндаулар арқылы тарихи тұлғаның даралығы айқындала жырланады:

Сүлеймен өткен сұлтан заты қалыс, Зор дәулет бақытына болған бағыш Қараған бүтін-дүние мемлекеті, Ешкімге берілмеген ондай дабыс Патшалық, пайғамбарлық ырсалаты, Жаһанға екі аты да бірдей таныс /6, 113/. Әлемдік сөз өнері мұраларында, оның

ішінде Шығыстың классикалық әдеби-фольклорлық мұраларында ("Мың бір түнде") Сүлейменнің құдіреті мифологиялық тұрғыда бейнеленуі дастанда қиял-ғажайыптық-ертігілік сипатпен өрнектелген /6, 113/.

Қазақтың ауызекі әңгімелерінде айтылатын мынадай қанатты сөз бар: "Қолда жүзік барында Сүлейменім Сүлеймен, қолдан жүзік кеткен соң Сүлейменім сүмірейген". Халықтың арасында ғасырлар бойы айтылып келген осы қанатты сөздің мәнісін ақын дастанның сюжеттік-композициялық желісіндегі оқиғалардың дамуы, шиеленісуі, шарықтау шегі, шешімі арқылы дәлелдейді. Сүлейменнің жүзігінен айырылып қалып, қарапайым адам қалпында қаңғырып жүріп қиыншылықтар көргенін (кемпір мен шалдың қызына еріксіз үйленгені, әзелде күнкөріске ештеңе таба алмағаны, жүк (балық) тасушы болып тамақ тапқаны) - бәрі де оның өзі жасаған қателіктерінің жазасы ретінде түсіндіріледі.

Дастанның көркемдік шешімі арқауындағы осы түйіндеулерді ақын көркемдік уақыт зандылығына орай жырлайды. Бұл дастан сюжетінің шешімінде қолына жүзігі қайта оралғаны Сүлейменге Жаратушы Алланың қүдіреті екендігі ұғындырылады:

Жебірейіл һахтан келіп беріпті іл һам: "Айтты - деп, - досың сәлем Сізге, сұлтан. Таубасын тәрік айламай қабыл еттім, Үш түрлі етті алжарыс қате баһам. Әуелі Көнені алды діні пасық, Емес ед нәбиларға ол мінәсіп. Екінші берді сүгірет жасаттырып, Бір қате бір қатеге кетті ұласып. Үшінші шегірткені шығын қылды, Мүшірікке құрбан шалу жаман кәсіп. Зар айлап дәр каһыма налыған соң, Қайтадан патша қылдым бағын ашып" /6,

133/. Омар Шораяқұлы дастанының осы әйелге

байланысты жері Мәшһүр Жүсіптің "Сүлеймен мен байғыз" атты шағын қиссасымен үндеседі. Бұнда да Сүлейменнің бір сұлу әйелге қосылып, сол әйелдің айтқанының бәрін дұрыс болса да, бұрыс болса да орындауына тұрмыстық-әлеуметтік қатынастар мәдениетіне үйлеспейтін тұрғыда баға беріледі. Мысал және қисса жанрларының синтезі тұрпатындағы бұл шығармадағы әйелдің тойымсыз тілектері және олардың орындалуы А.С.Пушкиннің "Алтын балығына" ұқсайды. Шағын қиссада пайғамбар Сүлейменнің "Бір сұлу таңдап жұрттан алған" /7, 313/ тағдырына әуелі авторлық баяндаулармен сипаттама береді:

Әрқашан адамзатқа нәпсі қалып талай жан қатын алып болған ғаріп. Сол қатын не айтқанын қылдырыпты, Патшаны тақ Сүлеймен билеп алып... /7,

323/. Сүлеймен патшаға айтқанының барлығын

орындатуға әбден үйренген қанағатсыз қатын ақырында шектен тыс сорақы тілектерін де бірінен соң бірін ("- Қолың жетіп тұрғанда, қарма! - дейді, Атың жүріп тұрғанда, шарла! - дейді") жариялайды. Шығармадағы негізгі идеяның үстемелене, үдетіле танытылуында Сүлеймен патшаның бүкіл тіршілік иелеріне үкімі жүретін құдіретін пайдаланудың орасан зор мүмкіндігін пайдаланғысы келген қатынның өте сорақы тілегін де білдіреді. Бұл - Сүлеймен патшаға байланысты әртүрлі аңыз әңгімелер сарынымен өзіндік шығармашылық шешіммен жырлаған Мәшһүр Жүсіп ақындығының өзіндің шеберлігінің бір көрінісі.

Домбыра күй шертілер тиегінен, Сөз саулар ақынның жақ иегінен. Болғанша қиамет-қайым тот баспайтынҮй

салдыр тамам құстың сүйегінен /7, 324/. "Жананым, жаннан артық жақсы көрген"


деген лебізді махаббатымен қатынын ардақ тұтқан Сүлеймен патшаның бұл тілекті де орындауға деген құлшынысы романтикалық-реалистік сипатымен жырланады ("Сүлеймен зайыбының тілін алған, жиғалы тамам құсқа айыру салған").

Сюжеттің шиеленісті жері - "Тамам құс бірі қалмай жиналғанда, бір құс бар байғыз деген келмей қалған" тұсы. Қаршыға құс "Ай жүріп, ара қонып" Сүлейменнің бұйрығымен байғыздың мұрнының тесігінен қыл өткізіп сорлыны дедектетіп алып келді". Осы арада байғыз бен Сүлейменнің диалогы арқылы адамзаттың осы фәни дүниедегі мінез-құлқына, қарым-қатынастар мәдениетіне баға беріледі. Байғыздың бағалауымен тіріден өлінің біреуінің артықтығы ("Кей адам ерте жатып кеш тұрады, оны біз тірі демей, өлі дейміз"), еркектер мен қатындардың санын салыстырғанда бір қатынның артық шыққаны ("Кей адам қатын тілін алатұғын, біз оны еркек демей қатын дерміз") дидактикалық-ғибраттық ұлағатпен жырланады.

Мәшһүр Жүсіп пен Омар Шораяқұлы шығармаларындағы Сүлеймен пайғамбардың сұлу әйелге еркектік ықыласымен көзсіз берілуін назарға алуы арқылы - нәпсіге тежеу салу ұлағаты ұсынылады. Ислам қағидалары адамның өз сезімін тежеуді нәпсінің құлы болмауды уағыздайды. Адамзаттың инабатты имандылық жолындағы көңіл тазалығын сақтауы қандай деңгейдегі адамға да аса қажетті қасиет екендігі ақындардың діни дастандары арқылы дамытылады. Кейіпкерлердің қарым-қатынастарын өмір шындығы аясында өрбіту арқылы ақындар адамгершілік эстетикалық дүниетаным өрісін кеңейтті.

Осы арада ислам діні аясында жырланған лирикалық-дидактикалық өлеңдерде де, эпикалық дастандарды да пайғамбарлардың да, адамзат қауымының да Ібілістің, шайтанның азғыру, аздыру қылықтарынан неше түрлі қиыншылықтарға ұшырайтыны еске түседі. Мәшһүр Жүсіп Көпейүлының "Сүлеймен мен Ібіліс" (1914) атты дидактикалық жырында Жаратушы Алла мен Сүлейменнің, Сүлеймен мен Ібілістің диалогтары арқылы осы қайшылық арнайы сөз болады. Бүкіл тіршілік әлеміне шексіз билік жасаған Сүлейменнің шайтанға да үкімін жүргізгісі келіп, Алладан сұрағанда, Жаратушы "Ол итті билегенмен не қыласың?.. "Шайтанды босатпастан қойсаң байлап, жүрерсің өле жаздап аштан өзің" деген уәжді тоқтамдарын білдіреді. Бірақ Сүлейменнің "...билігін бер, қояйын тағы байлап, өлсем де аштан!" деген тілегін қайталай берген соң Алла келісімін береді.

Шайтанды байлап тастап базарға барған

Сүлеймен адамзаттың дүниедегі тіршілік қозғалыстарының барлығының тоқтап қалғанын көреді.

Ешкімнің ойында жоқ дүние-жалған, Безіпті үлкен-кіші — бәрі малдан. Біреуге-біреу үндеп, тіл қатпайды, Дүниенің жұмысынан сәлі қалған /8, 7/. Дастан сюжетінің осы жерінде - тіршілік

қозғалыстарының Жаратушы Алла негіздеген ұлы зандылығы түсіндіріледі. Базарға сатуға апарған зәнбілін ешкім алмаған кейіпкердің сұрағына ("Бұл не сыр, жұртқа түскен не күн болды? Құдая, білдірсейші, қалдым ғой таң?!)

Көпейұлының дастанындағы оқиғаның сюжеттік шешімінде Сүлейменнің шайтанды босатуынан кейінгі тіршіліктің сан салалы қозғалыстары әлемі базар ұғымының ("Ду болып қыза берді базар енді") баламасы ретінде бейнеленеді.

Екі дастанда да басты кейіпкер Сүлеймен пайғамбар туралы оқиғалардың бел ортасында жүретін шайтан бейнесі арқылы ақындар исламдық дүниетаным мен өмір шындығы қозғалыстарын біртұтас бірлікте, сабақтастықта алып жырлайды. Адамдардың фәни дүниедегі тіршілік қозғалыстарына қатысатын әрекеттерінің барлығы да ішкі жандүниесіндегі ынта тілек ауқымына байланысты өрбиді. Сан алуан, бір-біріне ұқсамайтын әрекеттердің жақсылығын да, қателіктерін де, ондысын да, терісін де қозғаушы жақсылық пен жамандық қасиеттерінің өзара тірескен тартысқан, қарсыласқан болмысы мәңгілік қозғалыстардың ұлы Жаратушы Алла негіздеген зандылық екендігі айқындалады.

Діни дастан композициясының басталуынан аяқталуына дейін өріліп отыратын желі - ақынның лирикалық толғаныстары, дидактикалық-философиялық түйіндеулері.

Дастанның соңында шығарма кейіпкерлерінің әрекеттеріне қорытынды түйіндеулер жасалады. Мысалы, Сүлейменнің жүзігін иеленіп, таққа отырғанымен сұлтандық мәртебелі тұлғамен таныла алмаған Зүһүр шайтанның қылығына мынадай қорытынды баға беріледі:

...Орынға өрең жетпес әлектенбей, Шамасын байқап көсіл көрпеңіздің /6, 135/. Ал, жүзігінен айырылып қаңғырып,

мүсәпірлік күйде жүрген Сүлейменге шыбынның қастығына және жыланның достығына ("Іс түссе ер басына екі талай жерлерде дос күйініп, дұшпан сынар") да байыптала жасалады. Діни дастанның негізгі тұжырымы - Жаратушы Алланың ақ жолына жат тосын әрекеттерден аулақ болуды уағыздау:

Жақсылар, жатсаң-тұрсаң жарқыл һаққа, - Сақта, - деп - залымдардан кеулі шұбар.


Бұзық дос Сүлейменге сүйткен болса, Кеселі кейінгінің қандай болар, Осындай бастан кешкен уақиғадан, Тарихта тастап нұсқа кеткен солар /6, 135/. Омар Шораяқұлының "һақ Сүлеймен"

дастанының идеялық-композициялық желісінде арқау болған өмір шындығының негізгі сипатына тән құбылыстар, қарама-қайшылықтар ақынның поэтикалық шабытты тіл өрнегімен эстетикалық астарлы, мегзеулі мағыналы тұжырымдарға, ғибратты ойларға айналған. Шығарманың мазмұны мен пішініндегі ой өрімдері арқылы көркемдік уақыт заңдылығына тән автордың өзінің және оқырмандардың, тындаушылардың қабылдау ерекшеліктері де аңғарылады. Яғни, ежелгі заманғы тарихи тұлға Сүлейменге байланысты шын оқиғалар адамдардың қиялымен кеңейтілген көркемдік уақыт кеңістігіне шығып, әрбір жаңа заманның дүниетанымына да жауап берерліктей ұлағатпен жырланған. Діни дастандардың

жанрлық сипатына тән осындай ортақ ерекшелік - исламдық ағартушылықтың, дидактикалық-философиялық дүниетанымның мәңгілігін де дәлелдейді.

*** 1. Құран хикаялары. -Алмты: Жалын, 1991, 224 б. 2. Энциклопедия "Ислам"/ Бас редактор Р.Нұрғалиев. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1995. -1т. -285 б. 3. Алтынсарин Ы. Қазақ хрестоматиясы (Киргизская хрестоматия) Алматы: Білім, 2003, 112 б. 4. Советский энциклопедический словарь /Гл. ред. А.М.Прохоров. - 4-е изд. - Москва: Сов. энциклопедия, 1986, 1600 с. 5. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі/ Құрастырғандар: З.Ахметов, Г.Шаңбаев. - Алматы: Ана тілі, 1996, 240 б. 6. Шораяқтың Омары. Сөйле, тілім, жосылып: Өлеңдер, дастандар, айтыстар. -Алматы: Рауан, 1995, 301 б. 7. Сағындықұлы Б. Ғаламның ғажайып сырлары. - Алматы: Ғылым, 1997, 296 б. 8. Көпейұлы Мәшһүр-Жүсіп. Көп томдық шығармалары, 2 том, Алматы: Алаш, 2003, 432 б.

Б. Маулет

ҚЫТАЙ ТІЛІН САПАЛЫ ОҚЫТУДЫҢ ТИІМДІ ӘДІСТЕРІ

Бүгінгі таңда дүниежүзі халқының 1/5-і

қолданып отырған қытай тілі күрделі де қиын тілдердің қатарына жатады. Әрқандай тілді үйрену мен үйретудің өзіндік тәсілдері бар. Қытай тілі жеке әріптер емес, жеке сөздерден құрам тапқан тіл болғандықтан оны игеруде және жоғарылатуда сөздік қорын молайтудың рөлі мен маңызы зор. Бір ұлт тілін меңгеру үшін сол тілдің грамматикасын игермей болмайды. Грамматиканы меңгеру үшін сөздік қорды ұлғайтуды талап етеді. Сондықтан да қазіргі заманға сай техникалық аспаптарды қолдана отырып қытай тілін оқытқанда үйрету амалдарына да баса мән берілу керек. Төменде солардың ішіндегі бірнеше тиімді тәсілдерді атап өтпекпін:

1. Образды оқыту тәсілі. Қытай иероглифі бейнелеу формасындағы тіл болғандықтан оны алғаш сатыда үйреткен кезде образды оқыту тәсілін қолданған жөн. Қытай тілінде сөздер кілттер арқылы түрленіп, мағынасы өзгеріп отырады. Бірақ кілттің жалпылама мағынасы

болады. Мысал келтіретін болсақ: « 讠» кілті

айту, өйлеу, әңгімелесуге байланысты сөздерге қолданылады.

Сөз - 说 (hua );

Әңгімелесу - 谈论 (tanluen );

Сөилеу, баяндау- 讲话 (jiang hua );

« 扌» кілті қолмен ұстауға байланысты

сөздрде кездесіп, сөйлемде тістік рөлін

атқарады.

Көшу – 搬家 ( ban jia);

Доп ойнау – 打球 (da qiu);

Су әкелу – 打水 (ba shui);

Стол сүрту - 撒桌子(sa zhuo zi) т.б.

«氵» кілті суға байланысты сөздерде

кездеседі.

Өзен - 河 (he)

Теңіз - 海 (hai),

Көл - 湖 (hu) деген мағыналар береді.

2. Мөлшер сөздерге баса мән беру әдісі. Қытай тілінде әрбір зат есіммен сан есімдердің арасына мөлшер сөз қолданылады. Қытай тілінде тұрмыста жиі кезлесетін және үнемі қолданылатын мөлшер сөздерді жатқа білуге үйрету және оған баса мән беру. Мысалы төменде көрсетілгендей үстелге, киімге, адамға, өсімдіктерге т.б. сол сияқты зат есімдерге байланысты қолданылытын мөлшер сөз де алуан түрлі болып келеді.

一件衣服 бір тал киім

一位人 бір адам

两把椅子 екі орындық

一辆车 бір машина

一张桌子 бір үстел

一棵树 бір ағаш

3. Дұрыс дыбыстауды үйренудегі салыстыру тәсілін қолдану. Тілдегі дыбысталуы дұрыс болмаса, фонетика да дұрыс


болмайды. Қытай тілін алғаш үйренушілер дыбыстарды дұрыс парықтап оқи алмайды немесе оларды ауыстырып дыбыстайды. Сол себепті дұрыс дыбыстауды үйрену үшін салыстыру әдісін қолдану керек. Мысалы: «p», «f»

«房子» (fangzi)

«胖子» (pangzi)

«放心» (fangxin)

«旁心» (pangxin)

4. Сөздердің түсіндірілу аясын кеңейте оқыту тәсілі. Қытай тілінде оқылуы ұқсас дыбыстар немесе мағыналас сөздер көп кездеседі. Сондықтан да сөздердің түсіндірілу аясын кеңейте оқыту әдісін пайдалану қажет.

Сөздің екінші бөлігі түрленіп келетін әртүрлі мағынадағы сөздер:

Сұрыптау –提炼 (ti lian )

Ортаға салу –提出 (ti shu)

Қамдау – 提供 (ti gong)

Көтеру – 提水 (ti shui )

Дыбысталуы бірдей мағыналары әртүрлі сөздер:

Дене – 提 (ti)

Баспалдақ –梯 (ti)

Тебу – 踢 (ti)

Мағыналас сөздер: 会见，接见，拜见。 Кездесу, жолығу:

1.« 会见» (huijian) Мәртебесі тең дәрежедегі

адамдардың дидарласуы, көбінде екі ел өкілдерінің кездесуін айтамыз.

外交部长会见了英国客人。 Сыртқы істер министрі Англиялық

конқтармен кездесті.

2. «接见» (jiejian) Жоғары басшылардың

төменгі орын қызметшілерімен кездесуі.

市长接见了私营企业家代表。 Қала бастығы жеке кәсіпкерлермен кездесті.

3. «拜见»(baijian ) Жасы кішілердің аға

буындарға сәлем беруі.

今天下午我们去拜见爷爷和奶奶。 Бүгін түстен кейін біз, атам мен әжеме

амандасуға барамыз. Тұрмыста мағыналас сөздерді дәлме-дәл

қолдану үшін, оларды өзара алмастырып алмау үшін сөздердің түсіндірілу аясын кеңейте оқыту әдісін пайдалану маңызды рөл атқарады.

Қазіргі кезде қытай тілін оқытудың талабы грамматикалық мазмұны, оқыту нысанасы Қытай мемлекетінің қытай тіл дәреже емтихан талабына сай жасалынып отырып. Қытай тіл

дәреже емтиханы (HSK) негізінен тыңдап-

түсіну (听力理解), (语法结构) грамматиалық

құрылым, оқып-түсіну сынды мазмұндарды қамтиды. Осы түйіндрден сүрінбей өткенде ғана HSK-дің белгілі дәрежесіне қол жеткізе алады. Яғни, төменгі дәреже (初级), орташа дәреже (中级), жоғары дәреже (高级) бойынша толымдылық куәлігі беріледі. Қазіргі таңда Қытай мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынас күн сайын ілгерілеуіне байланысты осы заманға сай білім беру жүйесін халықаралық стандартқа жеткізу үшін қытай тілі дәреже емтиханының маңызы барған сайын жоғарылап келеді. Сол себепті қытай тілін оқыту барысында базалық тілмен қоса, оқуға жаттығу оқулығы, тыңдап-түсіну оқулығы және шығармашылық жазу оқулықтары бірлікте қолданылғаны жөн. Өйткені, қытай тілінің иероглиф саны көп болғандықтан да, көп жазу, көп жаттау, көп оқуды талап етеді. Қазіргі кезеңде жоғары оқу орындарында қытай тілі сабағының апталық сағат саны біздің көздеген мақсатқа жетуімізге өте аз. Мысалы, базалық шет тілі пәні аптасына 8 сағат қана болады. Бұл тіпті міндеттелген оқу материалын толық игеруге жеткіліксіз. Сол себептен қосымша оқу материалдарын қолдануға мүмкіндік болмай отыр. Сондықтан, қытай тіліне берілетін сағат сандары менен оқытылатын қосымша пәндер қайта қарастырылып, нақты мамандардың қатысуымен түзетулер енгізілсе дұрыс болар еді.

Қорыта айтқанда, қазіргі таңдағы қытай тілін игерудің деңгейін жоғарылатуда алдымен сағат сандары мен базалық пәнге қосымша берілетін пәндерге толықтырулар енгізілсе, заманауи техникалар пайдаланумен қатар, оқытудың тиімді тәсілдері қолданылса деген тілектемін.

*** 1. Шыңжаң оқу ағарту журналы. 2008-4/ 22 б.

2. Шанхай сөздігі / 2000 ж – Пекин ***

В наше время для эффективного изучения китайского языка нужно увеличить часы уроков и внести дополнительные предметы для базового предмета, также использовать всевозможные новые технологии и лучшие методы обучения.

*** In conclusion, in order to develop level of Chinese

language first of all need to enlarge number of lessons, especially supplementary lessons. Then it will be great to use modern technologies with beneficial methods of teaching language together.

Қ.К. Молгаждаров

ОРТА ҒАСЫР ТІЛІНДЕГІ КӨМЕКШІ СӨЗДЕРДІҢ ЗЕРТТЕУ БАРЫСЫ

Көне түркі дәуіріне қарағанда, орта ғасырдағы көмекші сөздер құрамы біршама дамыған. Мұнда экстралингвистикалық, интралингвистикалық және қоғамдық даму құбылыстарының әсерінен кейде оғыз, кейде қыпшақ, кейде қарлұқ элементтері болып ерекшеленеді. Осылардың ішінде, әсіресе, қыпшақ элементтерінің басымырақ келетінін тарихи жазба деректер айғақтайды. Алайда, олар әртүрлі диалектілік нышандарда көрінгенмен, «біртұтас түркі тілі» деген концепцияға саяды. Қалай дегенмен де, көне түркі, орта ғасыр, қазіргі түркі тілдеріндегі көмекші сөздер бір-бірімен сабақтасып, астасып жатады. Бүгінде көне түркі тіліндегі көмекші сөздердің орта ғасыр дәуірінде толық қолданылуы, өзара өзіндік ұқсас-ерекшеліктеріне байланысты жазба мұралардың топтастырылуы, Батыс және Шығыс ғұн тілдеріне ортақ белгілер бойынша сарапталуы, көне мен жаңа формаларының сабақтасуы салыстырмалы түрде зерттелінді. Олардың сөздік құрамы, жалғанған қосымшалары, тіркесті сыңарлары (көбінесе қай сөз табынан болатындығы) мен аналитикалық форманттары да белгілі болып отыр.

Орхон-Енисей, Талас жазба ескерткіштер тіліндегі көмекші сөздер негізінен қазіргі қазақ тіліндегісімен сәйкеседі. Олардың ішінде, әсіресе, көмекші етістіктер мен шылау сөздер басқаларына (көмекші есімдер мен модаль сөздер және күшейткіш мағынадағы көмекші сөздер) қарағанда көбірек қолданылған. Әрине, көне түркі тіліндегі көмекші сөздердің құрамы қазіргі түркі тілдерімен салыстырғанда аз болатындығы айтпаса да түсінікті. Бірақ, осыған қарап, олардың категориялдық дәрежесіне немесе сөздік құрамына шек келтіруге болмайды. Өйткені, көне түркі жазба ескерткіштер мәтіндерінің қайсысы болмасын шағын және арнайы сұрыпталып жазылған соң, сол дәуірдегі көмекші сөздердің барлығы дерлік қамтылды деп айту қате. Мұның себебін М.Шералиевтің: «В писменных памятниках, как известно лексический и грамматический строй языка не находит полного и всестороннего отрожения. В них фиксируются лишь отдельные крупицы языка, ограниченные темой и задачей, поставленными перед собой авторами рукописей и памятников» дегенімен немесе Б.А.Серебренниковтың: «отсутствие того или иного слова и формы в языке вовсе не означает отсутствия соответствующего понятия в сознании людей

2» дегенімен түсіндірсе

болады. Жалпы жазба жәдігерліктердің тілін қазақ тілімен салыстырып зерттеген сайын, айырмашылықтардан гөрі ұқсастық пен ортақтық белгілері басым болып келеді. Яғни,

көне түркі дәуіріндегі көмекші сөздер бүгінгі тіліміздегі көмекші сөздердің бастау көздері немесе негізі деп айта аламыз немесе бір тілдің әр кезеңдегі бейнесі ретінде көрінеді. Қысқасы, тіларалық сәйкестіктерден бір тілдің екі дәуірдегі тарихи-генесеологиялық көріні-сін байқаймыз. Тілдің қалыптасуында кез келген сөз бір-бірімен үздіксіз (континуум) байланысады да тарихи тұтастықтың көрсеткіші ретінде танылады. Мұндай тарихи тұтастықты анықтауда кешенді зерттеудің маңызы зор және бұл қай тілдің болмасын даму тарихын зерттеген кезде байқалады. Жұмысымыз бойынша кешенді зерттеу дегеніміз – көне түркі тіліндегі көмекші сөздердің құрамы мен қолданылуын, олардың атқаратын қызметі мен тіркесімділік мағыналарын т.б. тілдік сипатын орта ғасыр жазба мұралар тіліндегісімен және қазіргі түркі тілдеріндегі ұқсас-ерекшеліктерімен (негізінен қазақ тілімен) салыстырмалы түрде зерттеу және тарих, әдебиет т.б. ғылымдарында айтылған ортақ пікірлермен ұштастыра қарастыру. Сонымен бірге басқа типтік тілдердегі көмекші сөздерге қатысты айтылған ой-тұжырымдармен де салғастыру мақсат етіледі. Біздің бұған қосарымыз тек қана тайпалар тілдерінің араласуынан ғана емес, сол кездегі экстралингвистикалық жағдайлар, экономикалық, дін, территория, сауда-саттық т.б. ішкі-сыртқы іс-әрекеттер ықпал етуінен де қалыптасатындығы ескерілуі қажет. Негізінен көмекші етістіктерді қазіргі қазақ тіліндегісімен салыстырып зерттеген уақытта, күрделі етістіктер құрамында қаралады. Күрделі етістіктер құрамдық сипатына қарай өз ішінде екі топқа бөлінетіні белгілі. Яғни етістік пен етістік және есім мен етістік сөздер тіркесінен тұрады. Мұнда етістік пен етістік тіркесінен құралған күрделі етістіктердің бірінші компонеті негізгі лексикалық мағына иесі болады да, екінші компонеті көмекші етістік болып, басыңқы компоненттің әртүрлі граматикалық мәндерін беруші грамматикалық көрсеткіш есебінде ғана қызмет атқарады.

Көмекші сөздердің қалыптасу тарихын бір тілдің немесе бір типтес тілдердің шеңберінде алып қарастыру жеткіліксіз. Себебі, тілімізде араб, парсы, орыс тілдерінен енген көмекші сөздер де қолданылады және қай тілде болмасын көмекші сөздер тобы бар. Олар әртүрлі дәрежеде көрінгенмен, бір-біріне ұқсас, ортақ белгілерімен ұштасып жатады. Мәселен, хамит-семит тілдері тобына жататын араб тілінде де көмекші сөздер – жеке тұрғанда мағынасы жоқ, өздеріне тән лексикалық мағыналары солғындаған есім және етістікпен тіркесіп, грамматикалық мағынаға ие болатын сөз табы және етістіктер мағынасына қарай


толымды және толымсыз болып бөлінеді. Осы сияқты ұқсастықтар өзге тілдерге де жат емес. С.Аманжоловтың сөзімен айтқанда: «... жер жүзінде бірімен-бірі қарым-қатынасқа түспеген бірде-бір тіл жоқ. Бүкіл әлемдегі тіл, барлық халық бір бүтін материя сияқты. Олардың тіршілігіне байланысты бірінің табысы екіншісіне, екіншісінің табысы үшіншісіне ортақ болып отырады» /3/. Сонымен қай тілдің болмасын грамматикалық жүйесі бір типтес тілдердің негізінде қалыптаспайтындығын көмекші сөздердің тарихынан байқауға болады. Жалпы тілімізге басқа тілдерден енген көмекші сөздер дайын күйінде қабылданып, аз ғана дыбыстық өзгеріске ұшырап қолданылады.

Тілдің дамуы қоғаммен тығыз байланыста болатындығын ескерсек, тілдердің ішкі және сыртқы қабаттарының даму дәрежесі бірдей болмайды. Сондықтан әр дәуірде түркі тілдеріндегі көмекші сөздердің сөздік құрамы мен тіркесті түрлері біресе кеміп біресе ұлғайып отырылады. Сонымен бірге көне түркі тіліндегі көмекші сөздер қазіргі түркі тілдерінің бәріне ортақ болса, орта ғасыр жазба ескерткіштер тіліндегі көмекші сөздердің кейбірі бір немесе бірнеше тілдер тобына қатыстылығын байқатып, өзіндік тұлғаларда көрінеді. Зерттеу барысында, бір тілдегі көмекші сөздердің екінші бір тілде қолданылмауы немесе бірнеше түркі тілдерінде қолданылып, енді бірінде қолданылмауы кездеседі. Осыған орай қазақ тілімен қай дәуірде болмасын мағынасы мен тұлғасы жағынан сәйкес келетін және мағынасы сәйкес келгенімен тұлғасы жағынан фонетикалық өзгеріске ұшыраған және мағынасы да, тұлғасы да өзгеріске түскен көмекші сөздер статистикасы жасалынды. Сонымен бірге көне және орта ғасыр тілдерінде қолданылған, бірақ қазақ тілінде мүлде кездеспейтін көмекші сөздер бары аталынды.

Орта ғасыр жазба әдеби тіліндегі көмекші сөздерді зерттеген уақытта көне тілден бастап қазіргіге дейін үзбей, яғни кезең-кезеңмен сатылай қарастырған өте тиімді және олардың даму тарихынан толық мәлімет алуға болады. Сол себепті көне түркі тіліндегі көмекші сөздерді қазіргі қазақ тіліндегісімен салыстырып зерделейтін болсақ, онда орта түркі дәуіріндегі (Х-ХҮ ғғ.) жазба әдеби ескерткіштер тіліндегі қолданылуына соқпай кете алмаймыз. Орта ғасыр жазба мұраларында қолданылған көмекші сөздерге бірден көшпес бұрын, сол кездің тіліне және қандай материалдары негізінде қарастырылатындығы жайлы қысқаша мәлімет бере кетелік. Түркітануда орта түркі дәуірі болып саналатын X-XV ғасырларда түркі халқының жазба әдеби мұралары негізінен көне ұйғыр, араб

жазуларымен жазылғаны белгілі. XI ғасырдан бастап араб жазуының Орта Азия, Жетісу, Шығыс Түркістан аймақтарында кеңінен таралып өріс алғанына және оның руникалық көне түркі әліпбиін ығыстырғанына тарих куә. Соның салдарынан түркі тілдеріне араб-парсы тілдерінен (әсіресе, діни ұғымдағы) сөздер көптеп ене бастаған еді. Бұл жағынан көмекші сөздер құрамы да тыс қалған емес. Мысалы, М.А.Казамбектің «Общая грамматика турецко-татарского языка» деген еңбегінде араб тілінен енген эввел, ачкдан, гайра, маада, сива тәрізді сөздерді түркі тілдеріндегі көмекші сөздер қатарына қосқанын ескереміз. Жалпы ХІ-ХІІ ғасырларда араб жазуы көне ұйғыр жазуымен қатар жүргені ғылыми зерттеулерде айтылады. Осы жайлы да әртүрлі пікірлер қалыптасқан. Негізінен «көне ұйғыр жазуы Орта Азия мен Хорезмде ХҮІ ғасырдың аяғына дейін қолданылса, сары ұйғырлар оны, тіпті ХІХ ғасырдың бас кездеріне дейін пайдаланып келген /4, 123/. Сондықтан көне түркі тіліндегі көмекші сөздердің қаншалықты дәрежеде орта ғасыр жазба мұраларында қолданылғандығын қазақ тілі арқылы салыстырып зерттеу мақсат етілді.

Тіл тарихына жүгінетін болсақ, біріншіден орта түркі дәуірінде түркі тектес халықтар жеке-жеке одақ болып бөлініп, ортақ тілден енді өз алдына жеке тілдер болып қалыптаса бастаған еді. Осыған орай ғылымда түркі тілдерін топтарға бөліп қарастыру орын алған. Мәселен, М.Сабыр орта түркі дәуіріндегі түркі халықтары тілінің даму ерекшелігін ескеріп, қарахандықтар дәуірі (X-XII ғ.) және монғолдар дәуірі ( XIII-XV ғғ.) деп екіге бөліп қарастыратындығын сөз етеді. Сонымен бірге Н.А.Баскаковтың X-XV ғасырлардағы ескерткіштердің жазылу ортасы мен тілдік ерекшелігіне байланысты (Қарахандықтар, Алтын Орда, Орта Азияда жазылған ескерткіштер және Мәмлүк қыпшақтарының ескерткіштері) төрт топқа бөлу себебін де түсіндіреді /5, 337/. Орта ғасыр жазба мұралар тілінің ерекшелігін билік еткен ұлыстардың немесе мемлекеттің және территориялық атауларынан-ақ байқауымызға болады. Шындығына келер болсақ, сол кездегі тілдің ерекшеліктеріне экстралингвистикалық, экономикалық, дін, территория, сауда-саттық т.б. ішкі-сыртқы саяси іс-әрекеттер ықпал еткендіктен, «көне, ескі және орта түркі жазба ескерткіштерінің тілі аралас тіл болды» деген пікір қалыптасқан. Осыған қатысты Э.Н.Наджип(1970), Қ.Мұсаев (1984), М.Томанов (1971), Ә.Құрышжанов (1972) т.б. еңбектерінде көңілге қонымды пікірлер беріледі. Біздіңше, көне түркі тілі қазіргі түркі тілдерінің барлығына көне ортақ тіл болып қала


береді. Ал ғылыми еңбектерде кездесетін ескі немесе орта ғасыр жазба ескерткіштерінің тілін «аралас тіл» дегендері шындыққа бір табан жақын. Алайда, жазба мұралар әртүрлі диалектілік нышандарда көрінгенмен, көмекші сөздердің табиғаты «біртұтас түркі тілі» деген концепцияға саяды. Бірақ, экстралингвистикалық, интралингвистикалық т.б. құбылыстардың әсерінен кейде оғыз, кейде қыпшақ, кейде қарлұқ элементтері болып ерекшеленеді. Қай ғасырда болмасын (көне, ескі, орта) жазылған жазба ескерткіштерде қазақ тілінің элементтері басым екендігіне және сабақтасып, араласып, ортақтасып жататындығына тарихи деректер айғақ бола алады. Мысалы, Т.Қордабаев пен М.Томанов бірлесіп жазған еңбекте ХІҮ ғасырдағы қыпшақ ескерткіштері тіліндегі «болмақ, қылмақ, етмек, үзмек, ұзатмақ, келмек, елтпек, тұтпақ, атмақ, бағламақ, таймақ, түшмек, тикмек, салмақ етістіктері де көмекші қызметте жиі ұшырасады» делінген /6, 143/. Жалпы осыған қатысты мәселелердің түйінін Б.Кенжебаевтың тұжырымымен ұштастырса болады. Ғалым былай дейді: «Алтын Орда қол астында әртүрлі тілде сөйлейтін, әртүрлі дін ұстайтын, өмір-тіршілігі, шаруашылық кәсібі, әлеуметтік, мәдени дәрежесі әртүрлі көптеген халықтар, тайпалар, ұлыстар болды. Бірақ солардың ішіндегі ең көбі қыпшақтар еді. Бұл –бір.

Екінші, өлкені жаулап алушы, онда мемлекет құрып, үстемдік жүргізуші моңғолдар және сол моңғолдарға шығыстан еріп келген, тағы басқа ру-тайпалар ұзамай жергілікті халықтарға араласып, сіңісіп кетті. Көбінше қыпшақтарға сіңісіп, қыпшақ болып кетті.

Үшінші, Алтын Ордада мемлекеттік басқару істеріне басқа ру, тайпаларға, халықтарға қарағанда қыпшақтар көп араласты. Түрлі әкімдік, билік түгелдей дерлік қыпшақтардың қолында болды.

Осы айтылған жағдайлардың салдарынан Жошы ордасы – Алтын Орда кейде Қыпшақ ордасы деп те аталып жүрді. Алтын Ордада негізгі ресми, әдеби тіл – қыпшақ тілі болды» /7, 29/. Мұндай пікір-көзқарас Ә.Құрышжанов (1972), П.М.Мелиоранский (1900), Э.Н.Наджип (1975) М.Аджи (2000), С.М.Акинжанов (1989), С.Г.Агаджанов (1980), С.Т.Кляшторный (1986) т.б. еңбектерінен де орын алады. Бұл жерде қазақ тілі тек қыпшақ тіліне ғана қатысты деген пікір бір жақты қалыптаспаса керек. Зерттеу барысында қолда бар материалдар негізінде қарастырылған жазба ескерткіштер тілі аралас немесе таза бір тілді сипатта болғандығы анықталынады. Біздіңше бір ескерткіштерде қыпшақ элементі басым болса, енді бірінде оғыз элементі көбірек болатын тәрізді.

Дегенмен олар тұтас бір тілдің әр түрлі көріністері ғана. Яғни орта ғасырларда (Х-ХҮ ғғ.) біртұтас орта түркі тілі қалыптасты. Бұл кезеңдегі тіл тарихын уақыт өлшемімен классификациялауда Н.А.Баскаковтың «орта түркі дәуіріне» сәйкес келеді. Егер осы кезең тіл тарихын «әдеби тіл» ұғымымен сәйкес зерделесек, онда X-XV ғасыр аралығында жазба ескерткіштер тілін «көне түркі әдеби тілі» деп тануға болатындығы айтылып жүр. Мәселен Б.Сағындықұлының пайымдауынша: «ХІ-ХҮІ ғасырлар аралығында халық арасында тараған жазба әдебиеттің кез-келген үлгісін Көне түркі әдеби тілінде жазылған деп есептесек, қателеспейміз» делінеді /8, 4/. Біздіңше, бір ескерткіштерде қыпшақ элементі, енді бірінде оғыз немесе қарлұқ элементтерінің басым болуы – тұтас бір тілдің әртүрлі көріністері ғана. Қалай дегенмен де орта түркі тілдерінің жазба ескерткіштері көне түркі тілінің заңды жалғасы және қазіргі түркі тілдерінің тарихи дереккөздері болып саналады.

Зерттеу жұмысымыздың негізгі материалдары – Қорқыт ата кітабы (бұл аңыз дастан көне дәуірге жатқанымен, орта ғасырдың басында жазылған), Оғызнама, Құтты білік, Ақиқат сыйы, Рабғузи қисалары, Хұсрау-Шырын, Махаббатнама, Шипагерлік баян т.б. тәрізді жазба әдеби мұралары. Аталмыш жазба ескерткіштер тіліндегі көмекші сөздерді зерттеу барысында мынадай нәтижелерге қол жеткізілді:

Көне түркі тіліндегі көмекші сөздердің орта ғасыр дәуірінде толық қолданылатындығы анықталынды.

Әр дәуірдің (көне түркі, орта ғасыр және қазіргі) өзіндік тілдік ұқсас-ерекшеліктері көрсетілді.

Көмекші сөздердің ұқсас-ерекшеліктеріне байланысты орта ғасыр жазба мұралары өзара топталынды.

Батыс және шығыс ғұн тілдеріне ортақ белгілер бойынша көмекші сөздер тобының фонетикалық, морфологиялық ұқсас-ерекшеліктері салыстырылып, екі тілдер тобына жіктелінді.

Көмекші сөздердің көне мен жаңа формаларының арасындағы сабақтастықты және олардың өзгеру эволюциясы сипатталынды.

Көрсетілген жазба ескерткіштер бойынша көмекші сөздер тобының құрамы мен көмекші сөздерге жалғанған қосымшалары анықталынды.

Көмекші сөздердің тіркесті сыңарлары көбінесе қай сөз табынан болатындығы және ортағасырлық аналитикалық форманттары


айқындалынды.

Қазақ тілімен қай дәуірде болмасын мағынасы мен тұлғасы жағынан сәйкес келетін және мағынасы сәйкес келгенімен тұлғасы жағынан фонетикалық өзгеріске ұшыраған және мағынасы да, тұлғасы да өзгеріске түскен көмекші сөздер анықталынды.

Көне және орта ғасыр тілдерінде қолданылған, бірақ қазақ тілінде мүлде кездеспейтін көмекші сөздер аталынды.

Қорыта айтқанда, бүгінгі бай әдеби тіліміздің негіздері осыдан ХҮІ ғасыр бұрын жазылған көне түркі руникалық жазба ескерткіштер тілінен бастау алатыны анық. Бұл негізге қазіргі түркі тілдерінің дербестігін қалыптастырған орта түркі тілінің де өзіндік қатысы бар. Оған көмекші сөздердің тарихын, тілдік болмысын, жалпы табиғатын тарихи-лингвистикалық тұрғыдан зерттеген кезде тағы бір мәрте көз жеткізіліп отыр. Яғни, қазіргі қазақ тіліндегі көмекші сөздердің негізі көне түркі, орта түркі болып келгенімен, олар бір тілдің әр кезеңдегі бейнесі ретінде танылады және бұл – барлық түркі тілдеріне ортақ. Алайда, көмекші сөздердің әр дәуірде немесе жекелеген түркі тілдерінде өзіндік ерекшеліктері болады. Жалпы көмекші сөздерді тарихи-генесеологиялық тұрғыдан алып қарағанда, көптеген ғасырлар бойғы тілдік процестерді басынан кешірген туынды категория деп танылады. Сонымен бірге, көне түркі тіліндегі көмекші сөздердің орта түркі және қазіргі қазақ тілінде қолданылуы жағынан анықталынып, олардың тұлғалары мен мағыналары салыстырылып, ұқсас-ерекшеліктері сипатталынды. Екіншіден, жазба ескерткіштердің бір-бірінен диалектілік айырмашылығы көмекші сөздердің

қолданылуынан байқалады және тіркесімділік мағыналары мен мәтіндерде аз-көп кездесуіне байланысты мәселелер де өз деңгейінде шешімін тапқан тәрізді. Алайда, көмекші сөздер тобының басым көпшілігі түркі тілдер тобының қайсына жататындығын (қыпшақ, қарлұқ, оғыз), яғни көне тұлғалары еш өзгеріссіз қазіргі түркі тілдерінің қайсында көп кездесетіндігін және аналитикалық форманттарын әлі де болса нақтылай түсу қажет.

*** 1.Ширалиев М.Ш. Новые диалектные данные для

историй тюркских языков // Советская тюркология. 1970, №5 2.Серебренников Б.А. Вероятностные обоснования в компаративистике. М.: Наука. 1974, -352 с. 3.Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері. Алматы: Ғылым. 2002, -368 б. 4.Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Алматы: “Мектеп”, 1986. –180 бет. 5.Сабыр М.Б. Көне түркі және орта түркі тілдері арасындағы сабақтастық. ҚР тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған: “Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер” атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. Алматы “Ғылым” баспасы, 2001. -337 бет. 6.Қордабаев Т., Томанов М. Тарихи грамматика мәселелері. Алматы: “Мектеп”, 1975. –176 бет. 7.Кенжебаев Б. Түрік қағанатынан бүгінге дейін. Алматы: “Ана тілі”, 2004. -344 бет. 8.Сағындықұлы Б. “Һибат-ул хақайиқ” – ХІІ ғасыр ескерткіші. Оқу құралы. Алматы: Қазақ университеті, 2002. –184 с.

*** В статье анализируется служебные слова в

средневековых памятниках и их синтаксическая функция.

*** In article is analyzed about works words in … and

about syntaxis functions.

Г.М. Молотова

ОБРАЗ ПОМОЩНИКОВ ГЕРОЯ В ФОЛЬКЛОРЕ НАРОДОВ ВОСТОКА И ЗАПАДА

В каждом героическом эпосе или дастане

центральным образом выступает богатырь-защитник. Его деяния подчинены единственной цели – защите своего племени, своей страны. Обычно судьба богатыря предопределена свыше, о чем свидетельствует турфанский список эпоса «Огуз-наме». Первая строка текста гласит: «болсунгул дэб дэдилэр» – «Да будет он, – сказали». В ней содержится информация, что рождение Огуза было решено божествами. Жизнь главного героя протекает так, как «запланировано» божествами. Так, миссией Огуз-кагана являлась создание единого тюркского государства и расширение его территории, что соответствует

историческому факту создания Тюркского каганата. Божества указывают ему через посредника в какую сторону совершать поход. Образ помощника главного героя является общим для фольклора всех народов. Это явление широко распространенное в культуре родственных и неродственных по языку народов, связанных трассой Шелкового пути.

Караванная дорога, получившая название «Великого шелкового пути», связывала государства Центральной Азии, через которых открывались просторы для торгово-экономического развития стран Запада. Магистраль названная «Великим шелковым путем» кроме основной функции также


способствовала развитию взаимоотношений народов, населявших этот широкий ареал. По караванному пути наряду с материальной культурой распространялась и духовная. Достигшие своего высшего уровня развития образцы устного народного творчества «кочевали» по данной трассе передаваясь устно.

Сравнительное изучение фольклора народов тюркского и славянского народов дает возможность раскрыть образ помощника главного героя повествования.

Функции помощника содействовать в осуществлении путешествия главного героя повествования. Такими помощниками выступают чаще всего животные. Их можно подразделить на две группы: 1) небесные помощники. Это зооморфные помощники, посланные божествами. Вестники-помощники помогают герою при выполнении отведенной ему функции. Помощники самые различные. Например, Огузу божествами посылается сивогривый волк. Он показывает дорогу Огузу, отправившемуся на военный поход. Волк в данном тексте появляется тогда, когда главный герой повествования нуждается в совете. Волк наделен человеческой речью, как и все другие помощники, функционирующие в народных дастанах. 2) Благодарные животные и птицы. Относительно этой группы помощников В.Я.Пропп использовал сочетание «благодарные помощники» /1, 129/. Помощник-птица часто встречается в уйгурских народных дастанах. В одном случае благодарная за спасение детенышей птица Симург помогает Хамраджану перелететь огненную реку, разделяющую мир людей и пэров. Образ Симурга привнесен из иранского фольклора. Симург – в иранской мифологии вещая птица. По «Шах-наме» Симург обладает двумя натурами: благой и дурной. Благой Симург, согласно персидским эпическим произведениям, нашел в пустыне младенца Зала, отца Рустама, и вскормил его в своем гнезде. Мотив воспитания младенца птицей в гнезде исследователи (Л.А.Лелеков) считают универсальным мотивом мирового фольклора. Симург наделен даром исцеления. Так, птица исцеляет Рустама и помогает ему сразить Исфандияра заговоренной стрелой /2, 500/.

Образу Симурга близок образ орла русских сказок. Так, в сказке о «Морском царе и Василисе Премудрой» орел просит героя выкормить его в течение трех лет. Симург же в дастане «Хамраджан и Хурлика» в отличие от орла просит ее кормит во время перелета. Хамраджан утоляет жажду уставшей Симург, выколов свой глаз, кормит мясом, вырезанным с собственных бедер. Народным дастаном срок

выкармливания птицы сокращается. Образ благодарного помощника встречается

и в бурятском фольклоре. В улигере «Аламжи Мерген» Хан-орел на спине перевозит главного героя на сушу. В улигере «Алтан Шагай» герою оказывает помощь птица Хан-Хердиг, благодарная за спасение ее птенцов от змея /3, 48/. Этот мотив схож с мотивом, встречающимся в уйгурском дастане «Хамраджан и Хурлика». Хамраджан спасает птенцов Симурга от змея, который пробирался по дереву к гнезду.

Истоки мотива выкармливания птицы и получения благословения В.Я.Пропп видит в далеком прошлом. Ученый оперирует фактами культуры сибирских народов. Так, Д.К.Зеленин пишет об обычае сибирских народов кормить прилетавших на зиму орлов. Существовало народное поверье, что нужно не жалея скота кормить орла, тогда благодарный заботе людей орел принесет им удачу /4, 183/. Вероятно, в более поздний период истории данное поверье забыто, народная память сохранила отголосок его в виде фольклорного мотива выкармливания птицы.

В ряде народных дастанов в роли помощницы-птицы выступают журавли. В уйгурской версии эпоса «Гороглы» журавли помогают переписке Ибрахима ибн Адхама с принцессой Гульсалимой. Такую же функцию выполняют журавли в дастане «Юсуфбек-Ахматбек». Сказителем подчеркивается благодарность птиц. Как гласит текст, журавлей еще птенцами воспитывал сам принц Юсуфбек.

Помощник-журавль сближает культуру тюркских и индусских народов. Подобному взаимообогащению культур народов Восточного Туркестана и Индии способствовал буддизм. Именно в пропаганде и распространении буддизма в Восточном Туркестане вербальный фольклор сыграл огромную роль. При росписи стен пещерных комплексов «Тысяча будд» широко использованы мотивы сказок и легенд. На стенах сооружений освещена жизнь Шакьямуни на земле. В цикле рассказов о детстве Шакьямуни привлекает внимание легенда о спасении им подстреленного соседом журавля. Впоследствии образ журавля связывался именем Шакьямуни. Например, в северных районах Восточного Туркестана уход Шакьямуни в нирвану отмечали в момент прилета журавлей. Когда в Восточном Туркестане распространился ислам, это понятие трансформировано в поверье – прилет журавлей стал ассоциироваться приходом весны.

Еще одним широко распространенным в


фольклоре тюркоязычных народов Центральной Азии является образ помощника-жаворонка. Функция помощника жаворонка, преданного главному герою дастана, объединяет дастаны казахов и уйгуров. Ярким примером может служить «Козы Корпеш и Баян Сулу» и «Бозкорпаш и Карасач Айим». Здесь образ помощников птиц расширен за счет описания их верности своим хозяевам, способностью жертвовать собой ради спасения хозяев.

Другим помощником героя выступает конь. Исследователи считают (В.Я.Пропп), что помощник-конь пришел на смену образа птицы. Конь, в народном мировоззрении, верный друг мужчины, воина, его крылья. Поэтому сложились такие образцы паремии: «Әл қанити әр, әр қанити ат» – Крылья страны – мужчина, конь – крылья мужчины (букв.). Слово «крылья» в первой части поговорки означает «защитник», во второй части – «помощник». Наблюдается слияние образа героя и его коня в единый образ. Приведенная поговорка свидетельствует, что не только конь облекается признаками птицы, но защитник страны. Поэтому использовано выражение «қанити» – «крылья». Конь-помощник приходит на смену более древнему образу помощника-птицы. В некоторых текстах конь приобретает атрибуты птицы – крылья. Поэтому встречаются образы крылатых коней. В более поздний период происходит утеря крыльев, но коню приписываются свойства перелетать крепости. Замена птицы конем считается азиатско-европейским явлением /1, 142/.

Конь принял не только атрибуты птицы (крылья), но и функции. Коня-помощника, согласно текстам, следует выкормить. Кормление придает сверхъестественную силу. Обязательным условием выступает не только кормление, но и содержание его в темном помещении. Этот путь герою указывает ослепленный отец. Жеребят не должен видеть глаз людской, не должен проникать луч солнца. Поят жеребят особой водой. В эпосе «Гороглы» жеребят в таких условиях держат в течение 41 дня. Тогда неприглядные жеребята Кырат и Дурат превращаются в прекрасных скакунов. Мотив выкармливания жеребенка присутствует и в уйгурской версии эпоса «Горогли». Так, в дастане «Имир Горогли» выбор скакуна и уход за ним осуществляет девушка (имя ее не указывается, говорится, что она приходится сестрой Албириз-зенги). Эту функцию в эпосе «Кобланды» выполняет Кортка. Именно эта функция сближает образ Кортки (эпоса «Кобланды») и девушки-колдуньи (дастан «Горогли»). Этих женских образов (Кортка и

девушка-колдунья) объединяет связь с волшебным миром. Кортка – жена Кобланды является дочерью мифического персонажа Коклан /5, 90/, а сестра Албриз-зенги колдунья.

В образе коня-помощника мы наблюдаем еще одну особенность – связь с водной стихией. В некоторых версиях эпоса «Гороглы» жеребенка поят особенной водой. Например, в туркменской версии главный герой повествования ухаживает за жеребенком в течение 41 дня, держит его в темном помещении. Затем отпускают на берег реки Араз чайы (река Аракс). В диалоге Ровшена с Гуландам дается информация, что скакун Рейханараба и кобылица Ровшена рождены от водяного аргамака. Гырату, рожденному от этих коней требуется специальный уход, чтобы он стал скакуном богатыря /6, 66/. В азербайджанской версии по совету отца Гороглы держит Гырата и Дурата в темном помещении, поят водой, особой водой. Это тоже обязательное условие, чтобы невзрачные жеребята превратились в необычных скакунов. Связь богатырского коня с водной стихией отмечается и в армянском эпосе «Давид Сасунский». Герой повествования раздобыл Куркик Джалали, спустившись на дно морское. Конь был в сбруе и с мечом молнией. Так, герой добывает коня сам. Он проходит испытание: «Куркик Джалали поднял его к солнцу, чтобы сжечь, но Санасар спрятался под брюхо коня; Куркик Джалали ринулся в пропасть, чтобы раздавить героя, но тот поднялся на спину коня. Тогда Куркик Джалали смирился и стал верно служить Санасару» /2, 304/. Выдержав испытание, герой становится обладателем чудесного коня, дающего мудрые советы. Согласно другому варианту, Санасар и Багдасар нашли под камнем на берегу моря уздечку, спустили ее в море, и оттуда вышел Куркик Джалали. В этих текстах делается акцент на предназначенность коня определенному богатырю.

Мотив выбора хозяина самим конем является общим для фольклора многих народов. Конь Байшубар, в казахском эпосе «Алпамыс», дает обещание, что признает своим хозяином лишь того, кто поднимет его, потянув за хвост. Только Алпамысу удается завоевать коня. В другом варианте эпоса «Алпамыс» выбор описывается иначе. Предназначенный Алпамысу конь ждет его в виде невзрачного трехлетнего жеребенка. Но когда Алпамыс понимает, что перед ним стоит необычный жеребенок и взнуздывает его. Тут же происходит его превращение в могучего восьмилетнего скакуна с крепкими как сталь копытами. В данном эпосе подчеркивается, что коню известен его будущий хозяин, а герой не


сразу признает в нем боевого скакуна. Образов коней Куркик Джалали армянского

эпоса и Пегаса греческой мифологии сближает их происхождение. Даже кличка Пегаса (pege от греческого «источник») подчеркивает его связь с водой. В частности, в мифах повествуется, что Пегас рожден от связи Медузы с Посейдоном. Рождается Пегас у истоков океана. Конь наделен крыльями. Пегасу приписывается открытие чудесного источника. Так, Пегас ударом копыта выбил на Геликоне источник Гиппокрену, дарующего вдохновение поэтам /2, 432/. Хотелось бы отметить повтор: значение клички «Пегас» – источник, и он же выбивает источник. И в русских сказках прослеживается связь коня с водной стихией. Герою советуют выбрать того коня, который «забредет в воду по самую шею» и когда тот станет пить воду «на синем море начнут волны подыматься» /1, 151-152/. По этим признакам герой сказки выбирает себе коня. Здесь четко вырисовывается связь коня с водой. Приведенные данные дают возможность определить, что водная природа боевого коня богатыря присуща фольклору народов Востока и Запада.

Особые условия содержания и выкармливания присутствует и в эпосе «Кобланды». Кортка обнаруживает будущего богатырского скакуна еще в утробе кобылицы. Она выращивает жеребенка в течение нескольких лет «в специально вырытой яме, в тайне от всех». В изученных О.А.Нурмагамбетовой вариантах эпоса «Кобланды» обязательным условием выступает и то, что жеребенок не должен коснуться земли. Поэтому Кортка подстилает золоченую шубу. И в этом эпосе не нарушаются условия ухода за будущим богатырским конем. Выращивает жеребенка, «не позволяя солнечным лучам коснуться его, не позволяя чужим взорам увидеть его» /5, 90/. Мотив ухода и выкармливания жеребенка – будущего боевого скакуна сближает эпосы «Гороглы» и «Кобланды». Только такой уход придает коню способность «взмывать в небесную высь». Здесь наблюдается отголосок первоначального образа коня, крылатого коня. Содержание в специально сооруженной подземной конюшне или в темной конюшне, согласно текстам, придает необычайные качества скакуну героя повествования. Возможно, этим подчеркивается связь коня с нижним миром, тем самым выражается его первоначальная функция – перевозчика между мирами.

Особые условия ухода за скакуном богатыря наблюдаются и в уйгурской версии «Гороглы». В дастане «Имир Горогли» главный герой сам ухаживает за жеребенком. Мотив

выкармливания жеребенка описывается следующими подробностями: «бу атниң боғузиға көк кишмиш бәрди, «Зерәк болсун!» – дәп адәм сүтидә еғизландурди. Услиғиға төгиниң сүтини бәрди, «Бойи егиз болсун!», дәп қулан әмдүрди, «Тағдин ирғип өткәй!» – дәп кейик сүтини бәрди» – жеребенка кормил кишмишью, с мыслью «Пусть он будем умным!» поил человечьим молоком. Чтобы он был вынослив, поили молоком верблюдицы, думая «Пусть будет высоким» напоил молоком кулана, с мыслями «Пусть перепрыгнет горы» поил молоком оленя. Горогли выкармливает жеребенка в течение года /7/.

В эпосе содержится намек на то, что выбранный героем конь имеет дар речи. Этот намек связан с мотивом выкармливания верного помощника. Выше мы указывали процесс выкармливания жеребенка, имеющее место в дастане «Имир Горогли». В другом варианте этого же эпоса также прослеживается этот намек. Так, в дастане «Горогли» Хавазхан встречает чудесного коня, которого поили человечьим молоком, чтобы он вырос разумным. Свойство умения говорить сближает уйгурскую версию эпоса «Гороглы» с казахским эпосом «Кобланды». Тайбурыл сообщает Кобланды о нападении на его народ врага. Мотив коня-советчика присутствует и в уйгурском дастане «Бозкорпаш и Карасач Айим». Образ коня советчика объединяет фольклор многих народов Азии и Европы. Об этом свидетельствуют труды А.А.Петросяна, В.М.Жирмунского /8, 48-49; 9/.

В другом варианте уйгурской версии эпоса «Горогли» /10/ тоже присутствует мотив выкармливания коня. Сын Горогли Хавазхан в период завоевательного похода в Индию встречает необычного коня. В диалоге Хавазхана с отцом передаются такие свойства коня: конь крылатый, меняет свой облик, уши короткие, глаза словно нарцисс, высокого роста, короткий торс, цвет коня тоже меняется. Происхождение коня необычное. По словам Албириз-зенги – брата девушки, конь рожден дэвами. В данном тексте сохранилась идея предназначенности коня богатырю. Ибо конь держится в особом строении: крепкие стены, их обшивка из золота, забит стальной кол, убранства коня из золота и серебра, инкрустированы драгоценными камнями. Способ выкармливания коня тоже отличается от мотива, встречаемых в эпосе других народов. Как и в дастане «Имир Горогли» жеребенка поили человечьим молоком, кормили мясом ягнят, амброй и шафраном. В диалоге Албриз-зенги с Горогли дается портрет коня:

Бағри қара, қосақлири сүттин ақ,


Бока черные, брюхо белее молока, Қуйруқлири қизилдур яйли зәңгәррәқ,

Хвост рыжий, грива голубовата, Долиси көк, сағриси боз, путлиридур ақ,

Лопатки синие, круп светлый, ноги – белые Мәндин сорисаң ол қисми ат биздә бар.

Если спросишь меня, то есть у нас такой конь. В прозаической части повествования мы

встречаем дополнительную информацию, что в молоко добавляли сахар. Там же называется кличка скакуна «Бадтиран». Упоминание крылатого коня, мы считаем, отголосок первоначального образа помощника-коня, когда только-только произошла трансформация образа первоначального помощника – птицы, где конь выступает с атрибутом птицы. С другой стороны, связь коня с миром дэвов наводит на мысль, что в тексте сохранился архаичный мотив. Масть коня не определенная. Однако присутствие голубого цвета в окраске его связывает верхним миром.

Масть коня играет не последнюю роль. Встречаются тексты, где кличка коня богатыря носит в себе информацию о масти. Так, например, необычный скакун Гороглы во многих версиях называется Гырат (Кырат – Қират). Мнение свое мы можем подтвердить информацией, приведенной в «Диван лугат ал-турк» Махмуда Кашгари. В частности, қïrat дает значение – боз ат /11, 425/. Когда речь идет о масти лошади, то «боз ат» переводится – светло-серый, серый; сивый. Этот термин, означавший конкретную масть лошади, вышел из употребления, пополнив фонд архаизмов. Соответственно, значение клички Гырат, Кырат непонятно для многих представителей тюркоязычного мира. Следует отметить, что в азербайджанской версии «Гороглы» указывается два скакуна богатыря. Гырат и Дурат. Поскольку каждая кличка коня носит в себе определенный смысл, то можно предположить, что «Дурат» тоже указывает на светлую масть. На фарси «дур» (дурр) – жемчуг /12, 323/. Это значение нагружено смыслом о необычайности жемчуга. Исходя из этого, мы полагаем, что кличка «Дурат» подчеркивает неординарность коня. Согласно значениям составных кличек скакунов, Кырат и Дурат – кони светлой масти. Масть коня Кобланды выражается в кличке «Тайбурыл», что означает «светло-серый двухлетка», т.е. здесь мы видим еще одну информацию – возраст боевого скакуна. Значение клички коня, выбранного Хавазханом (дастан «Горогли»), отличает его от кличек рассмотренных выше. «Бадтиран» состоит из двух слов: «бад» в переводе от персидского «ветер, вихрь»; «тиран» (тәйран) – летание, полет, взлет. Из контекста следует, что конь крылатый. Если

принять во внимание значение слов, составляющих кличку и наличие крыльев, то «Бадтиран» означает «летающий как вихрь».

В фольклоре многих народов часто встречаются лошади светлой масти. В рассмотренных нами текстах лошади в основном светлой масти. Неслучайно сказителем выбираются светлые масти скакунов. Белый цвет исследователями квалифицируются как цвет, символизирующий силу и здоровье /13/. В цветовой символике оппозицией белого цвета выступает черный. В значении масти черный цвет означает высшую степень силы и выносливости, присущих коню. В уйгурской легенде «Афрат и девять девушек» правитель имеет двух боевых скакунов: белого и черного (вороного). Масти коней несут в себе смысловую нагрузку времен сутки. В тексте делается акцент на скорость коней. Как гласит легенда, правитель объезжает свои владения на белом коне в первой половине сутки, на черном (вороном) во второй половине сутки. Особое внимание обращается на быстроту этих коней. Для передачи скорости преодоления пути использован прием гиперболы. Так, эти кони преодолевают путь 360-летней продолжительности за сутки /14, 66/. Хотя здесь не упоминается атрибут птицы (крылья), но скорость коня дает понять, что скакуны «летают». В тексте также упоминаются другие масти лошадей правителя. Следует отметить, что цвет коня – рыжий близок по цвету к красному. Красная гамма цветовой палитры в фольклоре ассоциируется солнцем. Ибо красный цвет символизирует животворящую силу, активность. Масть коня приближенный к красному цвету, скорее всего, означает норовистого коня, обладателя высшей степени силы и скорости.

В более поздних текстах роль помощников птиц и коней ослабевают. Основная нагрузка падает на образ главного героя повествования. В дастане «Чинтомур батур и Махтумсула» помощниками выступают конь, щенок, кот. Из птиц упоминается только курица. Она уже не выполняет функции птиц, каковыми они являлись в более ранних образцах фольклорного материала.

В более поздний период наблюдается эволюционирование фигуры помощника. Появляются образы ангелов-хранителей и святых. Например, образ феи-крестной в народном творчестве европейских народов, чильтаны и образы таких святых как Хизр, Шахимардан и другие в фольклоре среднеазиатских народов.

На первой степени появления образов святых, ангелов-хранителей роль помощника коня сохраняет свои позиции. К примеру, в


эпосе «Гороглы» в неравных битвах помогают святые. Однако верным другом остается его конь «Гырат».

В эпосе «Гороглы» святые выступают в роли посредника между героем и Создателем. Общение святых с героем происходит во сне. В этом эпизоде повествуется о предопределении судьбы будущего защитника страны. Святые задают вопрос: «О чем ты хочет попросить у Аллаха?». Гороглы просит долголетия, славы героя, необычное орудие. Когда Гороглы последним называет о мечте иметь наследника, который бы продолжил его начинание, то святые объясняют ему, что он имеет право на исполнение трех желаний. В этом мотиве объясняется бездетности Гороглы. Исполнение трех желаний имеет место в сказках народов Востока и Запада.

При описании внешности святых внимание сосредотачивается на его белом одеянии, седых волосах и бороде. Это неслучайно. Белый цвет – символ духовной и телесной чистоты. Этот же цвет дополнительно подчеркивает мудрость. Образу святого белый цвет придает еще и значение покровителя с одной стороны, с другой – это цвет представителей другого мира. В текстах старец в белом одеянии всегда выступает в роли посредника Бога. На примере дастана «Горогли» (уйгурская версия) четко вырисовывается функция посредника. Так, Хизр появляется перед персонажами дастана, которые обратились с мольбой к Аллаху. Сказитель не оставляет вне внимания тот факт, что молящийся человек должен быть чист. Герои дастана согласно шариату совершают омовение, читают намаз и после этого обращается с просьбой. В этом прослеживается нормы поведения человека в обществе.

Хизр в дастане «Горогли» выступает воспитателем Адхама отца Ибрахима Горогли. Он же производит обряд наречения именем. Согласно тексту дастана «Горогли» нарекает именем сына принцессы Забиры Адхамом. Сына Адхама и принцессы Гульсалимы нарекает именем Ибрахим. В дастане сам процесс наречения именем описывается согласно существующим обычаям. При описании обряда наречения именем Адхама сказителем упоминается использование Хизром райским одеялом «һилһилә». В рассматриваемом тексте образ святого Хизра встречается несколько раз. Сказителем подчеркивается, что Хизр является посредником между Аллахом и человеком. Так, принцесса Забира обращается с мольбой помочь благополучным родам, затем молит Его помочь перейти горы. Каждый раз «по велению Создателя» появляется Хизр и помогает принцессе Забире. Святой Хизр появляется

перед принцессой Забирой то в облике охотника, то в облике дровосека. Когда речь идет о воспитании Адхама Хизром, то делается акцент, что младенец с самого начала знает, кто занимается его воспитанием.

В эпосе «Гороглы» главный герой повествования перед вступлением на поле брани обращается к помощникам-святым. Перечисляет их имена. В тех эпизодах, где описывается сражение Гороглы с многотысячным войском врага (кызылбашей) ярко вырисовывается помощь святых.

В заключении хотелось бы отметить, что сравнительный анализ дает основания утверждать, что образы и функции зооморфных и антропоморфных помощников героя встречаемых в фольклоре народов Востока и Запада во многом аналогичен. Наблюдается развитие образа помощника (птицы и животные) до уровня образов ангелов-хранителей и святых. Цветовая символика и значение кличек помощников играют немаловажную роль.

*** 1. Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. М.: Изд-во «Лабиринт», 2005. – 332 с. 2. Мифология. Большой энциклопедический словарь. М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. – 736 с. 3. Овалов Э.Б. типология мотивов и сюжетов в эпосе монгольских народов. Элиста.: АПП «Джангар», 2004. – 184 с. 4. Зеленин Д.К. Культ онгонов в Сибири. М.-Л., 1936. 5. Нурмагамбетова О.А. Казахский героический эпос «Кобланды батыр»: (Сравнительно-типологическое исследование). Алма-Ата.: Наука, 1984. – 191 с. 6. Гөроглы. Ашгабат.: Туркменистан Дөвлет нешряты, 1958. – 627 б. 7. Имир Гөроғли. Мирас, 1983, № 1, 2. 8. Петросян А.А. История народа и его эпос. М, 1982. 9. Жирмунский В.М. Народный героический эпос. М.-Л., 1962. 10. Гөроғли. Булақ. 1984, № 3, 1-119-бб. 11. Мәһмуд Қәшқәри. Диван луғәт әл-түрк. Үрүмчи.: Шинҗаң хәлқ нәшрияти, 1981, т.1. – 689 б. 12. Гафаров М.А. Персидско-русский словарь. М.: Наука, 1976, т. 1. – 432 с. 13. Цибикова С.Ж. Система символов в бурятском фольклоре. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Улан-Удэ, 2005. – 21 с. 14. Йипәк йуртидики әпсанә-ривайәтләр. Түзгүчи: Абдукерим Рахман. Үрүмчи.: Шинҗаң хәлиқ нәшрияти, 1986. – 242 б.

*** Мақалада фольклор жанрларында жиі кездесетін

батырдың көмекшілері бейнесі салыстырмалы түрде зерттелген. Шығыс және Батыс елдерінің халықтары фольклорындағы зооморфтық және антропоморфтық көмекшілер образындағы ұқсастық анықталған. Сонымен бірге батырдың көмекшісі бейнесінің дамуы қарастырылған. Зооморфтық көмекшілер атының білдіретін мағынасы, олардың реңк символикасына назар аударылған.

***


In this article author considers the character-helpmate of main hero in comparative aspect. In this work author cover zoomorphic and anthropomorphic features these

helpmates in folklore of peoples East and West. Author considers evolution of helpmates, and also investigates the colour symbolic these help-mates.

Э. М. Молотова

СПИСКИ «ТАЗКИРА-ЙИ БУГРА-ХАН»

Многие столетия письменные исторические

памятники, передаваемые из поколения в поколение, ценные сведения из истории человечества, переписывались многократно. Они переводились на разные языки и перемещались из одной страны в другую. Выявление, издание и изучение исторических источников пока далеки от завершения. Это связано, прежде всего, со сложностью самого объекта описания, каковым является средневековая рукопись, ее доступностью, сбором и описанием.

Одним из таких сочинений является агиографическое сочинение «Тазкира-йи Бугра-хан». До сих пор не выяснен вопрос о том, какая версия этого сочинения – персоязычная и тюркоязычная, является первичной. Списки обеих версий хранятся в хранилищах рукописей различных стран: Россия (Санкт-Петербург), Великобритания (гг. Оксфорд, Лондон), Франция (Париж), КНР (Кашгар), Польша (Вроцлав), Узбекистан (Ташкент), Таджикистан (Душанбе) и др. /1, 92-93/. Это сочинение в течение долгого периода времени привлекает внимание многих ученых-востоковедов. Однако, несмотря на усилия специалистов, критический текст данного сочинения до сих пор не издан.

Общему обзору доступных списков «Тазкира-йи Бугра-хан» посвящен труд западноевропейского исследователя Дж. Балдика /2/. Вместе с описанием рукописных списков, на их основе исследователь значительное внимание уделил пересказу содержания сочинения. За отсутствие академичности в описании списков и изучении самого сочинения она была подвергнута к критике американским исследователем Д. ДиУиса: им были указаны конкретные недостатки работы Дж. Балдика. Главный вывод статьи состоял в том, что Дж. Балдик не решает существующих в этой области проблем, а наоборот, вводит в заблуждение читателя по многим нерешенным проблемам, углубляя запутанность в вопросе истинного происхождения, авторства и значения этого, несомненно, важного источника /3, 22/. В статье И.А. Саидахмедова, М.Ю. Юнусходжаевой и Г.Ю. Астановой, посвященной агиографическим сочинениям,

вкратце описано вышеупомянутое сочинение. Авторы отмечают, что сведения «Тазкира-йи Бугра-хан» носят полулегендарный характер, поскольку данное оформлено в качестве сакральной истории. Однако сюжеты, связанные с распространением ислама в юго-восточном и центральном районах Тянь-Шаня, требуют серьезного изучения /4, 150-152/.

Только малая часть текста этого ценного сочинения издана и стала доступна специалистам: одна из глав «Тазкира-йи Бугра-хан» списка «türc supplement 1286» тюркоязычной версии, который хранится в Национальной библиотеки Парижа, была опубликована японским ученым Масами Хамада /5/.

Запутанная ситуация в вопросе выяснения авторства, названия сочинения, взаимоотношения его тюркскоязычной и персоязычной версиями делает актуальным новое обращение к спискам «Тазкира-йи Бугра-хан». Нам известны подробные сведения о 24 списках сочинения, хранящихся в Санкт-Петербурге. Списки тюркоязычной версии сочинения описаны А.М. Мугиновым /6, 61-67; 71-72; 79-83/, Л.В. Дмитриевой /7, 207-208; 219-224/, составителями Каталога Института народов Азии /8, 110/. Один список, содержащий персоязычную версию, описан Н.Д. Миклухо-Маклаем /9, 125-127/. Из всех 24 списков самым старым по дате является – список под шифром D 114 (589 db). В этом списке тюркоязычной версии проставлены две даты: 1) 1182/1765-66 г. (месяц не указан); 2) 20 мухаррама 1193/16 февраля 1776 г., в год крокодила, воскресенье /6, 64/.

Другие списки, хранящиеся в странах Запада, описаны А.Ф.Л. Бистоном /10, 13-14/, А.Ч. Стори /11, 388/, Х.Ф. Хофманом /12, 59-61; 181-184/, Э. Блошэ /13, 222/ и др.

Наименее изученными остаются списки сочинения, хранящиеся в фондах Института востоковедения (далее сокращенно ИВ) им. Абу Райхана ал-Бируни Академии наук Республики Узбекистан (Ташкент). В настоящей статье предпринята попытка по кодикологическому описанию ташкентских списков. Только один список тюркоязычной версии был прежде описан А.А. Семеновым /14, 73/.


В процессе работы в Основном фонде ИВ (ИВРУ–1) выявлены 8 списков персоязычной версии (инвентарные номера 66, 624, 1841, 5429, 5817, 9871, 11986, 12715) и 4 списка тюркоязычной версии (инв. №№ 1818/I, 1818/II, 1991, 5531) сочинения «Тазкира-йи Бугра-хан». Также в фонде Х.С. Сулайманова этого же института (ИВРУ–3) /15, 20/ обнаружены два списка персоязычной версии (инв. №№ 3404, 3297) и один список тюркоязычной версии (инв. № 862). Нами было установлено, что наиболее полный список персоязычной версии этого сочинения, когда-то хранившийся в этом фонде под инв. № 3404, в настоящее время утерян /16, 274/. Самыми старыми датированными списками оказались списки под инв. №№ 862 (переписан в 1192/1778-79 г.), 5429 (переписан в 1207/1792-93 г.). По палеографическим признакам приблизительно можно датировать и остальные списки – 1841 (XVII в.), 66, 12715 (XVIII в.), 3297 (конец XVIII в.). Все остальные списки датируются XIX веком.

Полное описание списков сочинения снабжает специалистов археографическими, палеографическими, кодикологическими и текстологическими данными об источнике, которые могут помочь в установлении авторства, названия малоизученного сочинения (в идентификации сочинения), уточнить время создания этого памятника, дать ценные сведения, которые могут быть полезными при дальнейшем исследовании этого сочинения.

Особое значение имеет кодикологическое описание рукописей, которое дает историку информацию об истории их движения. Важное место в кодикологическом описании занимает атрибуция, которая включает в себя датирование, локализацию и происхождение рукописной книги. С помощью филигранологического анализа можно установить дату составления рукописи, изготовления бумаги и, соответственно, время написания сочинения. Эти данные во много раз облегчают будущую работу текстолога.

Кодикологическое исследование обеспечивает поисковым режимом только значимые элементы информации и позволяет собрать воедино все данные о рукописной книге. Предметом изучения кодикологии являются производство рукописи, история коллекций, современное место и условия хранения, каталоги, в которых рукопись была отмечена, ее репродукции, репертуар писцов и книжников, мастеров «книжного рукоделия» и переплетчиков.

Выявление письменных памятников, их кодикологическое описание, несомненно, имеют большое значение. Переписка рукописей

осуществлялась почти повсюду, появились как переписчики (катибы-профессионалы), так и селения, ставшие центрами по копированию рукописей. Расцвела любительская и учебная переписка. Как отмечал А.А. Семенов, труд восточного каллиграфа (хаттат) хорошо и щедро оплачивали и его произведениями так же любовались, так же восхищались, как европейцы любуются и восхищаются произведениями знаменитых художников. Прекрасное письмо художника-каллиграфа требовало и соответствующего оформления. Вся работа каллиграфа делалась ручным способом, по правилам, передававшимся из поколения в поколение. Профессиональная тайна мастера передавалась лишь достойному заместителю /17, 90-91/.

Вернемся к самим спискам «Тазкира-йи Бугра-хан», хранящимся в ИВ АН РУз. В нашем распоряжении имеются всего 14 списков. Из них 5 списков содержат текст тюркоязычной версии, а 9 – персоязычной версии. Часть списки описана в «Собрании восточных рукописей АН Узбекской ССР» (далее СВР) и «Каталоге фонда Института рукописей им. Х.С. Сулайманова АН УзССР» (далее КФИР). Авторы каталогов имеют обыкновение давать краткое описание списков, упустив такие параметры, как полное описание тиснений на переплетах и их размеры, количество тетрадей, состоящих в каждой рукописи, размеры текста и т. д. Из всех 14 списков самым старым по дате является список 862, содержащий текст тюркоязычной версии.

Описание списков тюркоязычной версии 1. Список под инв. № 862 впервые описан в

КФИР /18, 245-246/. Он состоит из 250 листов. Размер бумаги – 20,5 х 32 см; размер текста – 15 х 23 см. На каждом листе по 17 строк. Нумерация поздняя, проставленная сотрудниками ИВ. Бумага самаркандская, мало лощеная, необработанная, плотная, кремового цвета. Текст переписан почерком наста‘лик, черными чернилами. Заглавия написаны киноварью. Имеются кустоды (пайгиры). Текст написан на трафарете – мистара. Рукопись состоит из 8 тетрадей (курраса) по 4 листа, одной тетради – в 5 лл., 8 тетрадей – по 6 лл., 9 тетрадей – по 8 лл., одной тетради – в 9 лл., 6 тетрадей – по 10 лл. и двух тетрадей – по 12 лл. Переплет – картонный, покрытый лаком фисташкового цвета с симметричными тиснениями, видимо, более поздний, чем сам список. Размер переплета – 21 х 32,5 см. Центральное место верхней и нижней крышек, украшающей крышки, занимает медальон в виде лимона (турундж) с вклеенным резным цветным изображением. Сверху и снизу турунджа имеются тюльпаны (лола). Турундж


и 4 лола выделены бордовым цветом. По краям крышек изображены цепочки (занджир), затем двойная рамка (сунаййин) и 4 рамки (изли или руба‘иййун). Сочинение было переписано в 1192/1778-1779 г. Место переписки – возможно, Кашгар. Автор сочинения – Ахмад ибн Са‘д ад-дин ал-Узгани ан-Намангани. Дефекты: рукопись неоднократно реставрировалась, в результате чего поверх пайгиров многих листов заклеены. В начале и конце несколько листов сильно пострадали от сырости и, стали неудобочитаемы. Имеются пропуск текста между лл. 31 и 32.

2. Списки под инв. №№ 1818/I и 1818/II кратко описаны в Сборнике восточных рукописей /19, 53-54/. Оба списка описаны в составе одной рукописи. Это одно сочинение. По непониманию сотрудников ИВ они поделены на две части. Одна часть – «Тазкира-йи Ходжа Абу Наср Самани» – посвящена деятельности наставника правителя династии Караханидов султана Сатук Бугра-хана. Вторая часть –«Тазкира-йи Ходжа султан Сатук Бугра-хан гази» – посвящена деятельности самого султана Сатук Бугра-хана. Рукопись состоит из 89 листов. Размер бумаги – 11,5 х 18 см; размер текста – 6,5 х 14 см. На каждом листе по 15 строк. Пагинация восточная с листа 2 по 62 л., первый лист и листы с 63 по 89 пронумерованы позднее, сотрудниками ИВ. Бумага самаркандской выделки (необработанная), невысокого качества, на просвет видна волокнистая структура примитивно обработанной бумажной массы, кремового цвета. Первый лист переписан на кокандской бумаге. Текст переписан одною рукою каллиграфическим почерком наста‘лик, черными чернилами. Заглавия написаны киноварью. Имеются кустоды. Трафарет – мистара. Рукопись состоит из одной тетради – в 7 лл., трех тетрадей – по 8 лл., одной тетради – в 9 лл., трех тетрадей – по 6 лл. и трех тетрадей – по 10 лл. Переплет – картонный, покрытый лаком, бордового цвета с тиснением. Размер переплета – 12 х 18,5 см. В центре находится турундж. Внутренняя сторона крышек заклеена бумагой. Сверху и снизу турунджа имеются два тюльпана. На верхних тюльпанах имеются надписи «Ишан-кул-саххаф 1298/1880-81 г.». Дата переписки рукописи – 1230/1814-155 г. Имя автора списка инв. № 1818/I – ‘Абд аш-Шахид ибн ‘Абд ал-Хамид, а переводчиком с персидского языка на тюрки является Нийази Кашгари. Переводчиком с персидского языка списка инв. № 1818/II является Мулла Хаджжи, переписчиком – Нийази Кашгари. Место переписки – г. Кашгар. Дефект – нет начала.

3. Список под инв. № 1991 описан в СВР

/20, 140-141/. Он состоит из 247 листов (ошибочная нумерация 161 лл. (162)). Размер бумаги – 20 х 30,5 см; размер текста – 14 х 24 см. На каждом листе по 19 строк. Нумерация поздняя, проставленная сотрудниками ИВ. Бумага самаркандская, невысокого качества, шероховатая, на просвет видна волокнистая структура примитивно обработанной бумажной массы, кремового цвета. Текст переписан непрофессиональными наста‘ликом и насхом, черными чернилами. Заглавия выделены киноварью. Имеются кустоды. Трафарет – мистара. Рукопись состоит из одной тетради – в 3 лл., трех тетрадей – в 9 лл. и одной тетради – в 10 лл. Переплет – современный, реставрированный, твердый картон. Размер переплета – 20,5 х 31 см. Дата переписки по палеографическим признакам – первая половина XIX века. Место переписки – Кашгар. Дефекты: нет начала и конца, обрывается на половине 29 главы; 1-7 лл. повреждены от сырости.

4. Список рукописи под инв. № 5531 состоит из 144 листов. Размер бумаги – 15 х 25,5 см; размер текста – 8 х 18 см. На каждом листе по 15 строк. Пагинация восточная. Бумага мало лощеная, кокандская, кремового цвета, потемневшая от времени. Текст переписан почерком наста‘лик, черными чернилами. Заглавия выделены киноварью. Имеются кустоды. Трафарет – мистара. Рукопись состоит из одной тетради – в 2 лл., одной тетради – в 4 лл., 6 тетрадей – по 8 лл. и 9 тетрадей – по 10 лл. Переплет – картонный, зеленого (болотистого) цвета, покрытый лаком с тиснением. Размер переплета – 15,5 х 26 см. Внутренняя сторона крышек заклеена бумагой. В центре – турундж с вклеенным резным цветным изображением светло-кремового цвета. Сверху и снизу турунджа имеются лола. На верхних тюльпанах имеются надписи «Мулла Мухаммад-‘Али-саххаф, 1268/1851-52 г.». По краям крышек изображены занджир, затем два сунаййин. Переводчик – Мулла Хаджжи, переписчик – Мухаммад-Салих. Дефекты: листы рукописи пострадали от сырости.

Описание списков персоязычной версии. 1. Список под инв. № 5429 описан в СВР

/21, 204-206/. Он состоит из 298 листов. Размер бумаги – 15 х 25 см; размер текста – 8,5 х 18,5 см. На каждом листе по 15 строк. Пагинация восточная. Бумага кокандская, плотная, посредственная сероватая тонкая с крупными vergeures. Текст переписан среднеазиатским курсивным почерком наста‘лик, черными чернилами. Заглавия выделены киноварью. Имеются кустоды. Трафарет – мистара. Рукопись состоит из одной тетради – в 1 л.,


одной тетради – в 2 лл., двух тетрадей – по 3 лл., трех тетрадей – по 4 лл., трех тетрадей – по 6 лл., 4 тетрадей – по 7 лл., 20 тетрадей – по 8 лл., 4 тетрадей – по 9 лл., одной тетради – в 10 лл., одной тетради – в 12 лл. и одной тетради – в 13 лл. Переплет – картонный, оранжевого цвета с тиснением золотистого цвета. Размер переплета – 15,5 х 25,5 см. Турундж, лола, занджир в рамке (2 см) золотистого цвета. Дефекты: обложка, 2 форзацлиста (начальные) и 2 нахзацлиста (конечные) пострадали от воздействия бумажных червей; возможны лакуны.

В сочинении автором (или переводчиком) назван ‘Абд ал-Шахид ибн ‘Абд ал-Хамид. Дата составления – 1207/1792-93 год.

2. Список под инв. № 1841 описан в СВР /20, 139/. Он состоит из 353 листов. Размер бумаги – 16 х 23 см; размер текста – 10 х 16,5 см. На каждом листе по 17 строк. Нумерация поздняя, проставленная сотрудниками ИВ. Бумага самаркандская, плотная, лощеная, кремового цвета, потемневшая от времени. Текст переписан четким почерком наста‘лик, черными чернилами. Заглавия выделены киноварью. Имеются кустоды. Трафарет – мистара. Рукопись состоит из одной тетради – в 2 лл., 5 тетрадей – по 3 лл., 8 тетрадей – по 4 лл., 18 тетрадей – по 6 лл., 7 тетрадей – по 8 лл. и 14 тетрадей – по 10 лл. Переплет – картонный, обтянутый темно-коричневой кожей с тиснением. Размер переплета – 16,5 х 23,5 см. В центре имеется турундж, сверху и снизу узорчатые тюльпаны. По углам имеются трех угольные узоры (лучак), по краям полу тюльпаны (слева и справа), а также сунаййин и занджир. Автор – Ахмад ибн Са‘д ад-дан ал-Узгани ал-Намангани. По палеографическим признакам рукопись, возможно, была переписана в XVII в. в Кашгаре. Дефекты: все страницы пострадали от сырости; первый лист приклеен позже; нет конца, второй лист зашит в другом месте; первые 5 листов и лл. 275, 299 отреставрированы.

3. Список под инв. № 66 описан в СВР /20,

139-140/. Он состоит из 344 листов, листы с 345 по 378 были вписаны позднее на кокандской бумаге. Однако вписанный текст второй половины XX в. не доведен до конца и обрывается на полуслове. Размер бумаги – 14 х 23,5 см; размер текста – 8,5 х 16,5 см. На каждом листе по 15 строк. Нумерация поздняя, проставленная сотрудниками ИВ. Бумага самаркандской выделки, кремового цвета. Текст переписан почерком наста‘лик, черными чернилами. Заглавия выделены киноварью. Имеются кустоды. Трафарет – мистара. При реставрации тетради списка были склеены плотно друг другу. Переплет – картонный,

обтянутый темно-бордовой кожей с тиснением. Размер переплета – 15 х 24,5 см. В центре – медальон в форме солнца (шамс). Сверху и снизу медальона имеются тюльпаны. По углам имеются лучак, которые расположены в рамках. Время переписки датируется по палеографическим признакам XVIII веком. Имена автора и переписчика отсутствуют. На листах имеются оттиски печатей. Оттиск печатей затерт, и частично читается (лл. 270

а,

345б). Дефекты: нет начала и конца. Ошибочная

нумерация рукописи – за л. 105 следует л. 179, затем л. 106. Далее идут лл. 165 и 167, затем за л. 178 следует л. 180, л. 169 порван наполовину. Листы пострадали от сырости, поврежденные части листов были отреставрированы.

4. Список под инв. № 12715 состоит из 308 листов. Имеется один нахзацлист. Размер бумаги – 18 х 26,5 см, размер текста – 10 х 18 см. На каждом листе по 19 строк. Пагинации нет. Бумага кокандская, кремового цвета. Текст переписан почерком наста‘лик, черными чернилами. Заглавия выделены киноварью. Имеются кустоды. Трафарет – мистара. Рукопись состоит из одной тетради – в 3 лл., одной тетради – в 4 лл., 10 тетрадей – по 6 лл., 20 тетрадей – по 8 лл. и 8 тетрадей – по 10 лл. Переплет – картонный после реставрации с тиснением. Размер переплета – 18,5 х 27 см. Турундж выделен красным цветом, а лола – коричневым. Имеются рамки типа занджир, тройной рамки (мусалсал или суласиййин) и 4 рамки (изли или руба‘иййун). На верхних лола имеются имя переплетчика ‘Амал Мулла ‘Абдаллах и дата, которая может быть прочитана как 1278/1861-62 г. Сочинение по палеографическим признакам было переписано в XVIII веке. В рукописи имя автора – ‘Абд аш-Шахид ибн ‘Абд ал-Хамид.

5. Список под инв. № 3297 состоит из 341 листа. Размер бумаги – 15,5 х 27 см; размер текста – 8,5 х 19 см. Количество строк данного списка разные (лл. 1-2 – по 17 строк, л. 3 – по 19 строк; лл. 4–5 – по 17 строк; начиная с л. 6 по л. 16 – по 19 строк; с л. 17 по л. 341 – по 21 строке). Нумерация поздняя, проставлена сотрудниками ИВ. Бумага кокандская, кремового цвета. Текст переписан почерком наста‘лик, черными чернилами. Заглавия выделены киноварью. Имеются кустоды. Трафарет – мистара. Рукопись состоит из одной тетради – в 6 лл., одной тетради – в 7 лл., одной тетради – в 9 лл. и 40 тетрадей – по 8 лл. Переплет – картонный, темно-оранжевого цвета с тиснением. Размер переплета – 16 х 27,5 см. В центре – турундж, сверху и снизу – тюльпаны. На верхних тюльпанах имеются надписи «‘Амал Мулла Мухаммад-саххаф, 1257/1841-42 г.». Турундж и лола в занджире,


сунаййин и мусалсале. Дата и имени переписчика нет. По палеографическим признакам можно утверждать, что список переписан в конце XVIII века. Дефекты: обложка потрепана по краям; листы, потемневшие от времени, пострадали от сырости. Однако текст не пострадал.

6. Список под инв. № 624 описан в СВР /20, 140/. Он состоит из 333 листов. Размер бумаги – 17,5 х 27 см; размер текста – 11,5 х 18,5 см. На каждом листе по 19 строк. Нумерация поздняя, проставленная сотрудниками ИВ. Бумага кокандская, лощеная, теплого кремового оттенка. Текст переписан типичным среднеазиатским почерком наста‘лик, черными чернилами. Заглавия – киноварью. Имеются кустоды. Трафарет – мистара. Рукопись состоит из 20 тетрадей – по 6 лл., одной тетради – в 7 лл., одной тетради – в 9 лл. и 20 тетрадей – по 10 лл. Переплет – картонный, покрытый лаком, темно-зеленого цвета с тиснением коричневого цвета. Размер переплета – 18 х 27,5 см. В центре имеется узорчатый турундж. Сверху и снизу турунджа тюльпаны с двух сторон. Верхние тюльпаны с надписями «‘Амал Мулла Мухаммад-Амин-саххаф, 1275/1858-59 г.». Турундж и лола в мусалсале. Рамка – в виде цепочки.

Указан автор – Ахмад ибн Са‘д ад-дин. Дата написания – 1275/1858-59 г. Место написания – Кашгар. Рукопись из библиотеки Йунус-хана, датирована 1293/1876 годом, о чем свидетельствуют оттиски печати на листах: 3

а,

5а, 10

а, 23

а, 26

а, 48

а, 64

а, 93

а, 105

б, 113

а, 130

б,

143а, 160

а, 172

а, 191

а, 209

а, 244

а, 308

а, 333

а.

Дефекты: нет конца, текст обрывается на середине жития «старицы» Биби Марйам; некоторые листы пострадали от сырости.

7. Список под инв. № 5817 описан в СВР /20, 140/. Он состоит из 371 листа. Размер бумаги – 15,5 х 26,5 см; размер текста – 8,5 х 18 см. На каждом листе по 15 строк. Нумерация поздняя, проставленная сотрудниками ИВ. Бумага кокандская, лощеная, кремового цвета. Текст переписан среднеазиатским почерком наста‘лик, черными чернилами. Заглавия выделены киноварью. Имеются кустоды. Трафарет – мистара. Рукопись состоит из одной тетради – в 1 л., трех тетрадей – по 6 лл. и 44 тетрадей – по 8 лл. Переплет – картонный, бордового цвета с тиснением. Размер переплета – 16 х 27 см. Турундж выделен фисташковым цветом, лола – золотисто-коричневым цветом. На верхних лола имеются надписи «‘Амал Мулла Мансур-саххаф, 1269/1852-53 г.». Турундж и лола в занджире и мусалсале.

Указан автор – Ахмад ибн Са‘д ад-дин ал-Узгани ан-Намангани, дата составления –

1298/1880-81 год. 8. Список под инв. № 9871 описан в СВР

/22, 371-372/. Он состоит из 280 листов (на 4 форзацлистах вписанных позже – фихрист). Размер бумаги – 15 х 25,5 см; размер текста – 10 х 18 см. На каждом листе – по 19 строк. Восточная пагинация проставлена до л. 193, далее нумерация листов проставлена сотрудниками ИВ. Бумага кокандская, мало лощеная, с крупным vergeures. Текст переписан среднеазиатским курсивным почерком наста‘лик («мирзайи»), черными чернилами. Заглавия выделены киноварью. Имеются кустоды. Текст переписан без мистара. Рукопись состоит из 35 тетрадей по 8 лл. Переплет – современный, отреставрированный, картонный, темно-синего цвета. Размер переплета – 15,5 х 26 см. Оттиск печати на первом листе затерт и чтение его весьма затруднительно.

Указан автор – Ахмад ибн Са‘д ад-дин ал-Узгани ан-Намангани. Дата переписки – 1280/1863-64 г.

9. Список под инв. № 11986 описан в СВР /23, 202; 242/. Он состоит из 270 листов. Размер бумаги – 21,5 х 34,5 см; размер текста – 13,5 х 27 см. На каждом листе по 13 строк. Нумерация поздняя, проставленная сотрудниками ИВ. Бумага европейская (русская?), фабричная, писчая, подвергнутая перед употреблением лощению (оттиски фабричного знака сгладились) и светло-коричневая оберточная, зашитая вперемешку. Текст переписан крупным размашистым каллиграфическим почерком наста‘лик, черными чернилами. Заглавия выделены киноварью. Кустоды не проставлены. Трафарет – мистара. Рукопись состоит из одной тетради – в 7 лл. и 33 тетрадей – по 8 лл. Переплет – картонный, бордового цвета с тиснением коричневого цвета. Размер переплета – 22 х 35 см. В центре – турундж. На тюльпанах имеются надписи «‘Амал Мулла Тура-ходжа-саххаф, 1271/1854-55 г.». Турундж и лола в сунаййин и мусалсале, выделенные золотисто-коричневым цветом, по краям занджир.

Указан автор сочинения – Ахмад ибн Са‘д ад-дин ал-Узгани ан-Намангани. Дата переписки – 1285/1869 год.

Итак, кодикологическое исследование списков сочинения “Тазкира-йи Бугра-хан”, которые хранятся в фонде Института востоковедения им. Абу Райхана Беруни, проведенное нами в г. Ташкенте, помогло установить, что подобный метод работы имеет немаловажное значение в изучении истории списков письменного памятника и идентификации рукописного наследия. В


процессе работы установливается автор труда, имя переписчика, место и дата переписи. Появляется возможность сравнить мнение ученых разного периода и пополнить существующие пробелы в их исследованиях. Таким образом, нам удалось выяснить значение кодикологического исследования в отрасли источниковедения.

*** 1. Devin DeWeese. The Tadhkira-i Bugra-khan and the “Uvaysi” Sufis of Central Asia: Notes in Review of Imaginary Muslims // Central Asia Journal, 40 (1996), pp. 87-127. 2. Julian Baldick. Imaginary Muslims. New York: New York University Press/London: I. B. Tauris, 1993. 3. Молотова Э.М. «Тазкира-йи Бугра-хан» как источник по истории народов Центральной Азии // Известия Национальной АН РК, Серия Общественных наук, 2008, № 2, СС. 22-26. 4. Саидахмедов И.А., Юнусходжаева М.Ю., Астанова Г.Ю. Агиографические сочинения как источник для изучения духовной и политической жизни Восточного Туркестана// Из истории Средней Азии и Восточного Туркестана XV-XIX вв. Ташкент: Издательство «ФАН» УзбССР, 1987, сс. 149-162. 5. Masami Hamada. Hagiographies du Turkestan Oriental: texts čaġatay édités, traduits en japonais et annotés avec une introduction analytique et historique. Graduete School of Letters Kyoto University, 2006. 6. Мугинов А.М. Описание уйгурских рукописей Института народов Азии. М.: Издательство Восточной литературы, 1962. 7. Дмитриева Л.В. Каталог тюркских рукописей Института востоковедения Российской АН. М.: «Восточная литература» РАН, 2002. 8. Каталог Института народов Азии. Под редакцией Н.Д. Миклухо-Маклая. М., 1964, I. 9. Миклухо-Маклай Н.Д. Описание таджикских и персидских рукописей Института народов Азии. М.: Издательство Восточной литературы, 1961, вып. 2. 10. A.F.L.Beeston, ed., Catalogue of the Persian, Turkish, Hindustani and Pushtu Manuscripts in the Bodleian Library. Pt. III, Additional Persian Manuscripts (Oxford: The Clarendon Press, 1954). 11. Storey C.A. Persian Literature. A Bio-Bibliographical Survey. Vol. I; vol. II, pt. 1. London, 1935.

12. Hofman H.F. Turkish Literature: A Bio-Bibliographical Survey; Section III (Chaghatai), Part I (Authors). Utrecht, 1969. 13. Blochet E. Catalogue des manuscripts persans de la Bibliothèque nationale, Tòme première. Paris, 1933. 14. Семенов А.А. Описание персидских, арабских и турецких рукописей Фундаментальной библиотеки Среднеазиатского Государственного Университета. Серия II, вып. IV. Ташкент: Издательство САГУ, 1935. 15. Muminov A. Fonds nationaux et collections privées de manuscripts en écriture arabe de l’Ouzbekistan // Patrimoine manuscript et vie intellectuelle de l’Asie Centrale Islamique. Tachkent, 1999. 16. Список описан в «Каталоге фонда Института рукописей им. Х.С. Сулайманова АН УзССР». Т. 1, Ташкент, 1989. 17. Семенов А.А. Рецепты оформления старинных восточных рукописей // Труды Таджикского филиала Академии наук СССР, том XXIX, 1951. 18. Каталог фонда Института рукописей им. Х.С. Сулайманова АН УзССР. Т. 1, Ташкент: Издательство «ФАН» УзССР, 1989. 19. СВР, Т. 1, Ташкент: Издательство АН УзССР, 1952. 20. СВР, Т. 3, Ташкент: Издательство АН УзССР, 1955. 21. СВР, Т. 10, Ташкент: Издательство «ФАН» УзССР, 1975. 22. СВР, Т. 8, Ташкент: Издательство «ФАН» УзССР, 1967. 23. СВР, Т. 10; СВР АН РУз. История. Ташкент, Изд-во «ФАН» АН РУз, 1998.

*** In this article is examined the codicology problems of

the lists of “Tadhkira-yi Bughra Khan”. We showed the importance of codicological research of the Tashkent’s lists of manuscripts fond by Institute of Oriental Studies after name Abu Raykhan al-Biruni.

*** Мақала “Taзкира-йи Буғра-хан” атты тарихи

шығарманың нұсқаларын кодикологиялық зерттеу мәселесіне арналған. Абу Рейхан әл-Бируни атындағы Шығыстану Институтының қолжазбалар қорында сақталған Ташкент нұсқалары да кодикологиялық зерттелген.

Г.С. Муталова

К ВОПРОСУ О СООТНОШЕНИИ УСТНОЙ И ПИСЬМЕННОЙ ТРАДИЦИЙ

В АРАБСКОМ ЭПОСЕ Исторические предания древних арабов,

получившие название ”Аййам ал-араб” (”Дни арабов”), уже давно привлекли к себе внимание как один из первых памятников арабской литературы и историографии.

”Аййам ал-араб” содержат в себе рассказы о жизни кочевников в доисламской Аравии, о памятных сражениях между бедуинскими племенами, о многочисленных набегах, во время которых похищались женщины, и угонялся скот, об обычае кровной мести и

многолетних войнах. Эти предания были призваны сохранить для потомков память о героическом прошлом племени, и передавались в устной прозаической традиции из поколения в поколение, пока в конце VIII и начале IX вв. арабские филологи не стали собирать их в особые сборники.

Известно, что два из таких сборников были составлены Абу Убайдой Ма‘мар ибн ал-Мусанна (728-825). Первый содержал 75 ”дней”, второй – 1200. Приводится и другой


факт, что Абу-л-Фарадж ал-Исфахани (897-967) составил сборник, в котором он собрал 1700 дней /1, 6/. К сожалению, ни один из этих сборников не сохранился, и до нас они дошли в передаче более поздних авторов.

Так, об ”Аййам ал-араб” упоминается в комментариях к ”Китаб ал-агани” Абу-л-Фараджа ал-Исфахани (897-967), в работах по географии Абу Убайды ал-Бакри (1040-1094) и Йакута ал-Хамави (1179-1229). Примеры их еще более позднего использования можно найти в ”ал-‘Икд ал-фарид” Ибн Абд Раббихи (860-940), в историческом труде ”ал-Камил фи ат-тарих” Ибн ал-Асира (1160-1233), который в соответствии с характером своего произведения старался расположить ”Дни” в хронологическом порядке. Часто эти предания использовали авторы антологий и комментаторы при объяснении некоторых моментов в древнеарабской поэзии. Например, о них писали Абу Таммам (805-846) в своей знаменитой ”Китаб ал-Хамаса” и Абу-л-Фарадж ал-Исфахани в своем не менее известном труде ”Китаб ал-агани”.

Сведения об ”Аййам ал-араб” содержатся в энциклопедии ”Нихайат ал-араб фи фунун-л-адаб” ан-Нувайри (1279-1332). Кроме этого, упоминания об отдельных сражениях ”Аййам ал-араб” содержатся в различных собраниях пословиц и поговорок таких как ”ат-Тамсил ва ал-мухадарат” Абу Мансура ас-Са‘алиби (961-1038), во 2-ом томе ”Маджма‘у ал-амсал” ал-Майдани (ум. 1124 г.).

Сведения об ”Аййам ал-араб” можно почерпнуть и в трудах ”ал-Камил фи-л-адаб” ал-Мубаррада (826-898), ”‘Умда” Ибн Рашика (999-1064), ”Шарх диван ал-Хамаса” ат-Табризи (1030-1108), ”ал-Мухтар мин науадири-л-ахбар” Мухаммада ибн Ахмада ал-Анбари (1120-1184) и ”Хизанат ал-адаб” ал-Багдади (1162-1231).

Важным источником для изучения ”Аййам ал-араб” является сохранившийся до наших дней труд самого Абу Убайды ”Нака’ид Джарир уа-л-Фараздак”, где он комментирует стихотворения поэтов, содержащих в себе названия того или иного ”дня”. Некоторые отрывочные сообщения заключают в себе и другие арабские источники.

Проделав большую и скрупулезную работу, современные египетские ученые Мухаммад Абу-л-Фадл Ибрахим и Али Мухаммад ал-Баджави в многочисленных трудах средневековых авторов отобрали сведения о жизни арабов и составили сборник под названием الجاهلية في العرب Аййам ал-араб” أيام

фи-л-джахилиййа”1.

Как уже упоминалось, предания ”Аййам ал-араб” долгое время сохранялись в устной эпической традиции, которую сохраняли الراويравии (рапсоды), каждое племя было заинтересовано в сохранении этих преданий, особенно тех, что были связаны с его победой. И поскольку каждый равий, рассказывающий о сражениях был представителем того или иного племени, естественно, что это откладывало отпечаток на ход его повествования, придавая ему субъективно-эмоциональный характер. Победа своего или союзного племени возвеличивалась и воспевалась, в то время как действия племени-противника всячески принижались и осмеивались. При рассказе о поражении своего племени всегда приводилось множество причин и оправданий, обусловивших эту неудачу. Очевидно, что к моменту письменной фиксации на Аравийском полуострове бытовало несколько вариантов каждого из ”дней”. Но до нас они дошли в передаче более поздних авторов, исполь-зовавших вариант записи вышеупомянутого арабского филолога Абу Убайды.

Таким образом, мы имеем дело с произведением, в создании которого принимало участие неопределенно огромное количество людей. Позволяет ли относить исследуемый нами памятник к фольклорным произведениям? Б.Н.Путилов, подойдя к мысли об исторически неизбежном сближении литературы и фольклора, вполне закономерно ставит вопрос: в какой мере при этом и до какой степени, фольклор остаётся фольклором? Не вправе ли мы говорить о постепенном складывании на границах фольклора и литературы в определенных исторических условиях нового качества новой эстетики? Не означает ли это, что собственно историко-фольклорный процесс, со свойственными ему закономерностями, с характерной для него эстетикой имеет свои исторические границы и свой типологический возраст /9, 242/.

В ”Днях” письменное произведение вступает в связь с устными преданиями и поэзией, происходит как бы столкновение двух жанровых систем, и, таким образом, жанровая природа ”Аййам ал-араб” оказывается неопределенной. ”Дни” должны рассматриваться нами как памятник эпической традиции арабов, дошедшей до нас после

1 Издание 2004 года, которое стало объектом нашего

исследования, является третьим переизданием,

ранее этот сборник издавался в 1942 и 1961 годах,

что свидетельствует о большой редакторской работе

ряда арабских ученых-составителей ”Аййам ал-

араб”.


литературной обработки. Каким же должно быть тогда наше отношение к творческой индивидуальности составителя сборника Абу Убайды, и правомерен ли здесь вопрос о его авторском самосознании? Конечно, вряд ли можно представить, что Абу Убайда лишь буквально зафиксировал то, что было создано до него. Каким же изменениям подвергается устное повествование при его письменном закреплении? Этот вопрос давно находится в центре внимания ученых эпосоведов /3/.

Крупнейшие исследователи исландских саг К.Листем и А.Хойслер при ответе на это вопрос придерживались теории ”свободной прозы”, согласно которой лица, записавшие саги, лишь письменно фиксировали то, что бытовало до них в устной передаче. Сознательная авторская активность при записи саг этой теорией отрицается, то есть устная и письменная формы саг практически не отличаются друг от друга.

М.И.Стеблин-Каменский указывает на ряд слабых мест теории ”свободной прозы”. Во-первых, ”дословную запись прозаических произведений, бытующих в устной традиции, может сделать только квалифицированный фольклорист, каковым не могло быть ни одно лицо, записывавшее саги в XIII веке. Во-вторых, прозаические произведения такой длины, как некоторые саги об исландцах и такие сложные по композиции, как многие из них, и содержащие явные следы использования письменных источников, нигде в мире в устной традиции не засвидетельствованы”. М.И.Стеблин-Каменский отмечает также, что близость языка саг к устной речи, возможно, ”результат развития письменной традиции” /10, 121/.

Эти выводы мы можем применить и относительно древнеарабских преданий ”Аййам ал-араб”. Альтернативой теории ”свободной прозы” явилась получившая распространение теория ”книжной прозы” современных западных скандинавистов, согласно которой, запись на самом деле представляет собой создание нового произведения, которое лишь использует устный рассказ /4, 111/. Таким образом, они исследуют только то, что считают известным – размеры авторского вклада, и не обращают внимания на ”неизвестное”, по существу игнорируя устную традицию, т.е. происхождение письменной саги вообще. В исследуемом нами памятнике видно, что ни в построении сюжета, ни в выборе персонажей (все они действительно существовавшие в доисламской Аравии люди) и событий (большая часть их также имела место, и память о них сохранилась и в других исторических источниках), ни в способе передачи сведений об этих лицах и

происшествиях, Абу Убайда не мог чувствовать себя создателем или творцом, свободно распоряжающимся материалом фактов. Абу Убайда не обособлял себя от традиции, бытовал целый ряд повествований о событиях и сражениях в доисламской Аравии, и он лишь записал некоторые из них. Скорее всего, из общей традиции он извлекал то, что считал нужным – и это свидетельство неразвитого авторского самосознания. Каждое предание лишь одна часть обширного повествования о ”Днях арабов”. И отсюда исключительная согласованность эпизодов и персонажей в разных ”Днях”, что создает иллюзию непосредственного отражения в них реальной жизни.

Итак, перед нами - единый текст нарративной прозы. В то же время надо отметить, что Абу Убайда является не монопольным обладателем произведения, а лишь одним из звеньев в бесконечной цепи традиции. Поэтому он не мог резко обособить себя, как творца, от своих предшественников и сколько бы ни был огромен его личный вклад в пересоздании ”Дней”, вряд ли он обладал авторским самосознанием в нашем современном понимании. И хотя он не мыслил свою работу, как создание нового текста, он, тем не менее, должен был использовать все словесные художественные средства, чтобы древние предания сохранились в наиболее совершенном виде.

В своих исканиях формы он опять-таки был ограничен традицией, навязывавшей ему определенные устоявшиеся формы.

2

И все же традицию нельзя мыслить как нечто ”застывшее”. Она подвижна и открыта. Имея определенный набор тем, круг героев и событий, можно по-новому их оформить, перегруппировать материал и дополнить его. Но, несмотря на вводимые новшества, рассказ должен оставаться для аудитории все тем же хорошо знакомым для неё рассказом.

До наших дней не сохранились устные варианты сказаний, и мы не можем выявить каким изменениям подвергся текст в процессе его письменной обработки. Это не значит, что известный нам текст ничем не отличается от

2 Существование длительной традиции составления

исторических преданий подтверждает изданный в

Каире II-й том ”Аййам ал-араб”, целиком

состоявший из авторских рассказов о

знаменательных событиях в средневековой истории

арабов. Сборник включает в себя произведения ат-

Табари, Мас‘уди, Исфахани, Тануки, Раббихи,

Джахизи, которые написаны со строгим

следованием нормам традиции составления

исторических сказаний.


первоначального. В нем, несомненно, немало вставок, сокращений и поправок, которые следовало бы назвать искажениями. Но в таком ”искаженном” виде он насчитывает уже 12 веков, в таком виде он был известен средневековым арабам и принят ими. И пытаться возвращать его к первоначальному виду не только невозможно по существу, но и бессмысленно с историко-культурной точки зрения.

Исследование стиля повествования в ”Аййам ал-араб” показало минимальное количество или полное отсутствие формульности, то есть идентичных словосочетаний, повторяющихся в сходных по содержанию ситуациях.

М.Парри, а затем его ученик и последователь А.Лорд исследовав все виды лексических повторов в гомеровском и сербохорватском эпосе, назвали их ”формулами” и доказывали, что именно они являются основными единицами эпического языка /3/. Однако, как указывает М.И.Стеблин-Каменский, положения ”где устность – формульность” и ”где формульность – там устность” – самое слабое в теории Парри-Лорда /10, 145/.

В результате исследования древних литератур, формульность аналогичную той, которую Парри-Лорд находил в устной повествовательной поэзии, можно найти и в памятниках письменной литературы. Кроме того, в настоящее время применяя компьютер, можно обнаружить формульность в каждом жанре.

Для стиля ”Дней” характерно отсутствие всяческих украшений и постоянных эпитетов, а также минимальное отклонение от того, как язык используется в живой речи. Все это свидетельствует о том, что, с одной стороны, ”Аййам ал-араб” представляют собой не дословную запись устной традиции. А приближение к стилю устного повествования на самом деле является результатом развития письменной литературы. Это не противоречит тому, что их основой служили устные сказания.

С другой стороны, ”абсолютный” прозаизм ”Дней” – одно из проявлений, характерного для произведений подобного рода, стремления к жизненной правде, своеобразной исторической памяти народа.

Все древнеарабские предания объединены тем, что они всегда повествовали о прошлом,

считались правдой или выдавались за неё и не были рассчитаны на устное исполнение в развлекательных целях, подобно выросшим на их почве арабским народным романам или сказкам из ”Тысячи и одной ночи”.

К преданиям относились как к тому, где нет места свободному вымыслу. Следовательно, авторская активность направлялась не на содержание или передаваемые факты сами по себе, сколько на форму, то есть на то, как рассказывалось об этих фактах, на их драматизацию в сценах и диалогах.

Таким образом, прозаизм ”Дней” следствие того, что они являются продуктом неосознанного авторства. Но своеобразие авторства в отношении ”Аййам ал-араб” заключается не в том, что их создатель действовал ”бессознательно” или ”неосознанно”, а в том, что свою, вполне обдуманную, творческую деятельность он не мог воспринимать как полноценное личное творчество. Он лишь видит в себе передатчика сведений, которые и без него были известны. Но в этом акте передачи он, как и поэт, исполняющий касыды с традиционным содержанием, должен был мобилизовать все свои способности и знания, чтобы изложить сюжеты ”Дней…”, которые были всеобщим достоянием, наилучшим образом.

*** محمدتأليفمحمدأبوالفضلإبراهيموعلي.أيامالعربفيالجاهلية .1

4002–.بيروت.البجاوي

2. Беляев Е.А. Арабы, ислам и Арабский халифат в раннее средневековье. – М.: Наука, 1965.

3. Гринцер П.А. Древнеиндийский эпос. Генезис и типология.– М., 1974.

4. Гуревич А.Я. Эдда и сага.– М., 1979.

5. Ибрагимов Н.И. Арабский народный роман.– М.:Наука, 1984.

6. Лундин А.Г. Южная Аравия в VI веке // Палестинский сборник Вып. 8(71).– М.-Л.:Изд-во АН, 1961.

7. Мухтаров Т.А. Новелла в классической арабской литературе.–Т.:Узбекистон, 2002.

8. Негря Л.В. Общественный строй Северной и Центральной Аравии в V-VII вв.– М.:Наука, 1981.

9. Путилов Б.Н. Методология сравнительно-исторического изучения фольклора.– Л., 1976.

10. Стеблин-Каменский М.И. Мир саги. Становление литературы.– М.:Наука, 1984.

11. Фильштинский И.М. История арабской литературы V - начало X века”. – М.:Наука, 1985.

12. Шидфар Б.Я. Образная система арабской классической литературы (VI-XII вв.).– М.:Наука, 1974.

Б. Насырхан

ҚЫТАЙША-ҚАЗАҚША АУДАРМАДАҒЫ СИНОНИМ СӨЗДЕРДІ ТАҢДАП ҚОЛДАНУ МӘСЕЛЕСІ


Сөз - тілдің құрылыс материялы. Әр қандай

сөйлем сөздің белгілі грамматикалық заңдлықтары бойынша тіркелуі арқылы құралады.

Аударма - бір тілде бейнеленген мазмұнды тағы бір тілмен қайталай бейнелейтін тілдік қимыл. Сондықтан аудармада кезігіп отыратын бір мәселе - алуан түрлі сөздерді қайткенде дұрыс түсіну және бейнелеу дейтін мәселе. Алуан түрлі сөздерді дұрыс түсіну - және бейнелеу түпнұсқаны бейнелеудің алғы шарты.

Қытай, қазақ тілінің қалыптасуы екі ұлттың тарихымен, мәдениетімен, салтымен және дағдысымен тығыз байланысты. Сондықтан обьектив заттарды және абстракт ұғымдарды білдіретін сөздер алдымен мағыналық жақтан парықталады. Қытай тілімен қазақ тілін салыстырып көрсек, қытай тілінің лексикасын төрт түрге бөлуге болады. Енді осы сөздердің мағынасын дұрыс түсіну және бейнелеу үшін, қытай тіліндегі осы төрт түрлі сөзді қазақ тіліндегі соған сәйкес келетін сөздермен салыстыру арқылы олардың сәйкесу заңдылығын табайық.

1）Жалаң мағыналы сөздер

Қытай тіліндегі кейбір сөздер тек бір мағынаны білдіреді. Ал қазақ тілінде бұған сәйкес келетін сөздерде тек қана бір ғана мағынада жұмсалады. Мағыналары толық

баламаланыды. Мысалы: 桶 — шелек 电话 —

телефон 蜘蛛 — өрмекші

书 — кітап 钢笔 — қалам 北京 — Пекин

Мұндай сөздер негізінен екі тілдегі арнаулы атауларды, терминдерді және кейбір нақтылы заттардың атауын білдіретін сөздерді меңзейді. Мұндай сөздерді әрқандай жағдайда баспа-бас аударуға болады, аудармада қиындық тудырмайды.

2） Тар мағыналы сөздер Қытай тіліндегі кейбір сөздерді қазақ

тіліндегі сәйкесті мағынадағы сөздермен салыстырғанда мағынасы тарлау болады. Қазақ тілінде соған сәйкес келетін сөздің мағынасы қытай тіліндегі бірнеше мағынаны қамтиды. Мысалы:

«抬» деген сөздің қазақ тіліндегі баламасы

«көтеру», ал көтеру деген сөз қытай тілінде

«扛，举，提，背，端» деген мағыналарды

қамтиды. Ал «角色» деген сөзді алып айтсақ та

солай, ол қазақ тілінде «роль» деген сөзбен

баламаланады, ал «роль» қытай тілінде «作用»

деген мағынаны да білдіреді. Тар мағынадағы сөздерді аудару онша

қиынға түспейді, әдетте сәйкесті мағыналарымен аударып қойсақ болғаны.

Мысалы: 起作用 — роль атқару 扮演角色

— роль алу

Бірақ ауыспалы мағынадағы сөз болса, онда оның бұрынғы мағынасындағы сәйкесті сөзді қолданбай, сол контекісте беріп тұрған мағынасын тауып қолдану керек.Мысалы:

把她招急了，她还抬出刘四爷来。 Оны ыза қылсаң, төртінші Лю төрені

көлденең тартады.

3） Кең мағыналы сөздер Қытай тіліндегі кейбір сөздердің мағынасы

кең, ал қазақ тілінде оған сәйкес келетін сөздердің мағынасы тар болады. Былайша айтқанда қытай тіліндегі бір сөз қазақшада бірнеше сөзбенен баламаланады. Мысалы: 国家 — Ел, мелекет, 经济 — Экономика,

шаруашылық (шағын), 农业 — Ауыл

шаруашылығы, егін шаруашылығы Кең мағынадағы сөздерді түсіну мен білу -

аудармадағы қиын мәсле. Аудармадағы кең мағыналы сөздерге кезіккенде оны үстірт бір жайлы ете салмай, нақтылы контекстке негізделе отырып сөзді сараптау керек. Мысалы:

工业支援农业，促进农业现代化，是工业的

重大责任。 Ауыл шаруашылығына көмектесу және

оның осызамандануына жеделдету- өнеркәсіптің келелі міндеті.

农业丰收了，牧业才能发展。 Егін шаруашылығы дамығанда ғана мал

шаруашылығын дамтуға болады.

Бірінші мысалдағы «农业» деген сөз тек

«егін егуді» меңзеп тұрған жоқ, қайта «егіншілік, орманшылық, малшылық, қосымша кәсіп, балықшылық» қатарлылардың барлығын қамтып тұр, сондықтан оны «егіншілік» демей «ауыл шаруашылығы» деп аударып отырмыз.

Ал екінші мысалдағы «农业» тек «егін

шаруашылғын» ғана меңзеп тұрғандығы үшін оны егіншілік деп аударып отырмыз.

4） көп мағыналы сөздер Қытай тілінде бір сөздің бірнеше түрлі

мағыналары болады. Ал оның әр бір мағынасына қазақ тілінен сәйкесті мағына

тауып аударуға болады. Мысалы: 棉花 —

мақта, 草棉的通称 — мақта өсімдігінің жалпы

атауы, 棉桃中的纤维 — қоза ішіндегі талшық,

意见 — пікір, 对事情的一定想法 — ой,

对事情的一定看法 — көзқарас

Көп мағыналы сқздерді аударуда көнтекстегі нақтылы мағынасын есте ұстау керек. Сонан барып лайықты сөздермен бейнелеу қажет, албырттық істеуге әсте болмайды. Мысалы:

会谈中凡是意见一致的问题，就可以当时解决，达成协议。

Кеңесте екі жақтың көзқарасы бірдей болған мәселелерді сәтінде шешіп, келісім жасау


керек.

Мысалдағы «意见» деген сөз екі жақтың

нақтылы мәселеге деген көзқарасын меңзеп тұр. Сондықтан оны «пікір» демей «көзқарас» деп аударғаны дұрыс болған.

Жоғарыда біз қытайша-қазақша аударма практикасына негізделе отырып, екі тілдегі лексикалық ерекшеліктерді қысқаша салыстырып өттік, осы ерекшеліктердің түсіну және бейнелеумен болған қатынасын баяндадық. Бұнда ерекше атап өтетініміз, кең мағыналы сөздермен көп мағыналы сөздерді түсінуде контексті негізге алуымыз керек. Мұқият үңіліп, қайта-қайта ой жүгіртіп, сөздің белгілі контекстегі мағынасын дәп басып барып, оны бейнелейтін лайықты сөздерді қарастырыуымыз керек.

Сөздің мағынасын дәп басып түсіну, лайықты бейнелеу тәсілін табу аудармашылардың негізгі білімі саланады.

Мағыналас сөздерді таңдау Дыбысталуы басқа-басқа, мағынасы ұқсас не

ұқсастау сөздерді мағыналас сөздер дейміз. Қазақ тілінде мағыналас сөздер өте мол.

Айталық «漂亮» деген сөзбен сәйкесетін

сөздер: сұлу, әдемі, көрікті, көркем, өңді, әрлі, ал «英雄» деген сөзді де «батыр, ержүрек, қақарман, жаужүрек» деген сөздермен бейнелеуге болады. Мағыналас сөздердің көп болуы - тілдң молдығының, саралығының белгісі. Мағыналас сөздерді лайықты қолдана білсек, заттар ара болмашы парықты, адамдардың обьектив заттарға болған түрліше сезімін, позициясын дәл бейнелеп беруге болады. Сөздердің қайталанылуынан сақтанып, аударма нұсқаның жандаңа тартымды болып шығуына тиімділік туады.

Мағыналас сөздердің ұқсастығы да, болмашы болады. Мағыналас сөздерді таңдауда олардың мағынасына жан-жақты талдау жасап, араларындағы болмашы парықты тауып шығып, онан соң, контекстегі нақ мағынасын дәп басып қолдану керек. Мағыналас сөздерді мынадай бірнеше жақтан таңдау керек:

1） Мағыналық жақтан таңдау Кейбір мағыналас сөздер білдіріп тұрған зат

не ұғым ұқсас болғанымен, олардың ерекшелікті не дәрежені бейнелеу жағында азды-көпті айырмашылығы болады. Біз осы параққа баса мән беріп, сол мағыналас сөздердің ішінен контекстке қажетті біреуін дәл басып таңдап алуымыз керек. Мысалы:

白茫茫的大海上，风激聚着乌云。 Ақ бурыл теңіз айдынында дауыл бұлтты

үйіреді.

从前线回来的人说到白求恩，没有一个不佩服，没有一个不为他的精神所感动。

Алдыңғы шептен қайтқан адамдардың

Бетионды ауызға алғанда, оған сүйенбейтін бірде-бірі жоқ, оның рухынан әсерленбейтін бірде- бірі жоқ.

Бұндағы «感动» деген сөз қазақ тілінде

«әсерлену, тебірену» деген сөздермен баламаланады. Ал қазақ тілінен бұл екі сөз мағыналақ жақтан белгілі дәрежеде парықталады. «Әсерлену» дегеніміз сезімдік жақтан тілектестік білдіру, сүйіну мағынасында, ал «тебірену» дегеніміз бір түрлі «сезім кернеу, шалқу» мағынасында.

Сондықтан біз «感动» -ның осы контекстегі

мағынасын негізге алып онын «әсерлену» деп аударып отырмыз.

2) қолдану көлемі жағынан таңдау Кейбір сөздер мағыналық көлемі мен

қолдану көлемі жағынан айырмашылығы болады. Аударған кезде бұған ерекше көңіл бөлмеуге болмайды. Болмаса сөйлемнің мағынасына нұқсан жетеді. Мысалы: 他母亲下午断了气。

Шешесі түстен кейін жан тапсырды.

啊母亲，伟大的祖国，我们日夜想念着你。 Уа, Ана - ұлы отан, біз сені күндіз-түні

сағынудамыз.

Бұндағы «母亲» деген сөздің қазақ тіліндегі

сәйкесті мағынасы «апа, шеше, ана» ал бұл үшеуінің қолдану жағынан бір-бірінен айырмашылықтары бар. «Апа, шеше» деген сөз тек адамға ғана қолданылады. Ал «ана» деген сөзді адамға ғана емес, затқа да теңеу ретінде қолдануға болады. Сондықтан алдыңғы екеуіне қарағанда, «ана»-ның қолдану көлемі кең. «Апа, шеше» деген сөздің орнына қашанда «ана» деген сөзді қолдануға болады да, ал «ана» деген сөздің орнына кейде «апа, шеше» деген сөзді қолдануға келмейді. Сондықтан біз

бірінші сөйлемдегі «母亲» -ды «шеше» деп,

екінші сөйлемдегі «母亲» ды «ана» деп

аударып отырмыз. Тағы бір мысал:

刘巧珍那美丽的，充满热烈感情的生动的脸

庞，她那白杨树一般苗条的身体，时刻都在他眼前晃动。

Лиу Чжаудың ыстық сезімге толы, сұлу келбеті, ақ қайыңдай талдырмаш бойы оның көз алдынан кетпейді.

平日美丽安静的海洋，现在随着暴风雨的降临，变得狂怒而墨黑。

Жайшылықта тып-тыныш жатқан көрікті теңіз, енді нөсерлі дауыл жетісімен-ақ буырқанып, қарақошқылданып шыға келді.

Бұл екі сөйлемдегі «美丽» деген сөз қазақ тілінде алдыңғы сөйлемде «сұлу» деп, соңғы сөйлемде «көрікті» деп аударылды. Өйткені «сұлу» мен «көрікті»-нің қолдану көлемі ұқсамайды. «Сұлу» деген сөз адамға қаратылады да қолдану көлемі тарлау болады,


ал «көрікті» деген сөздің қолдану көлемі кең, адамға да, табиғатқа да қолдануға болады.

Сондықтан «美丽»- дың контекстегі мағынасын

есте ұстап, алдыңғы сөйлемдегіні «сұлу» деп, соңғы сөйлемдегіні «көрікті» деп аударған жөн.

3）Сезімдік бояуы жағына таңдау

Кейбір мағыналас сөздердің мағынасы негізінен ұқсас болғанымен, сезімдік бояуы ұқсас бола бермейді, аударғанда контексті естен шығармай, сөздің контекстегі сезімдік бояуын үйлесімді бейнелеп, адамдардың обьектив заттарға болған сезімін, позициясын дәл жеткізу қажет. Мысалы:

他们以顽强的意见，

克服了重重困难，终于完成了任务。

Олар қыжымас жігермен қат-қабат қиыншылықтарды жеңіп, міндетті ақыры орындады.

我们打垮了最顽强的敌人。 Біз қатты қасарысқан жауды жеңдік.

«顽强» деген сөзді қазақ тілінде «қажымас»,

«қайнар», «мығым», «қасарысу» деген сөздермен бейнелеуге болады. Бірақ бұл сөздердің сезімдік бояуы бірдей емес.

Бірінші сөйлемдегі «顽强» ұнамды мағынада

жұмсалып, олардың қажырлы жігер көрсетіп, міндетті орындағанын айтып тұр. Сондықтан біз оған ұнамды мағына беріп, «қажымас» деп аударып отырмыз. Ал, екінші сөйлемдегі

«顽强» жаудың күшінің мығымдығын,

тоңмойындықпен райынан қайтпайтындығын меңзеп, ұнамсыз мағынада жұмсалып тұр, сондықтан бұны екінші сөйлемде «қасарысқан» деп аудардық. Тағы бір мысал:

人总是要死的，但死的意义有不同。 Адам түбінде бір өледі, бірақ өлімнің мәні

түрліше болады.

对于他的死，我是很悲痛的。 Оның қаза болғанына қатты қайғырдым.

刁老财早就死了。 Дияу фамилиялы бай әлде қашан жер

жастанды.

«死» деген сөзді қазақ тілінде «өлу, қаза

болу, дүние салу, жан тапсыру» деген сияқты сөздермен бейнелеуге болады, бірақ бұл сөздердің де сезімдік бояуы бірдей емес.

Бірінші сөйлемдегі «死» жаратылыстық

құбылысты меңзеп тұр, онда ешқандай сезімдік бояу жоқ, сондықтан аралық сөзбен «өлу» деп

аударып отыр. Екінші мысалдығы «死»

коммунизмшіл жауынгер Бетионның қазасын меңзеп тұр, сезімдік бояуы күшті сондықтан «қаза болу» деген ұнамды мағынада аударылып

тұр. Үшінші, мысалдағы, «死» деген сөз қан

қарызға белшесінен батқан Дияу фамилиялы байдың өлімін меңзеп тұр, мұнда ұнамсыз сезімдік бояу бар, сондықтан «жер жастанды»

деп аударылып отыр.

4) Жанрлық стиль жағынан талдау Кейбір мағыналас сөздердің болмашы

айырмашылығы жанрлық стиль жағынан да байқалады. Түрлі жанрдағы шығармаларды жанрлық стильге сай келетін мағыналас сөздерді таңдап қолдануға көңіл бөлу керек, болмаса аударма нұсқаның сапасына нұқсан

келеді. Қытай тіліндегі «老师» деген сөздің

қазақ тіліндегі мағынасы «мұғалім, оқытушы» деген сөздер, ал «оқытушы» деген сөз көбінде кітап жүзінде қолданылып, салауаттылықты білдіретін стильдік түс алады, ал «мұғалім» деген сөз ауыз екі тілде қолданылып, қарапайым түс алады. Мысалы:

作为老师，首先要以身作则，严格要求自己。

Оқытушы болған адам алдымен өзі үлгі көрсетіп, өзіне қатаң талап қоюы керек.

你们要是不去，就早点告诉老师。 Бармайтын болсаңдар мұғалімге ертерек

айтып қойыңдар.

Егер бірінші мысалдағы «老师» дегенді

«мұғалім» деп, ал екіншісін «оқытушы» деп аударған болсақ, аудармасы жатық шықпаған болар еді.

Ал, қытай тілінде «女人» деген сөзді қазақ

тілінде «әйел, қатын» деген екі сөзбен бейнелеуге болады, бірақ екеуінің жанрлық стилі ұқсас емес. «Әйел» салауатты орында, кітап жүзінде де, ауыз жүзінде де қолданыла береді. Ал «қатын» анайылау сөз, әдетте ауыз екі тілде қолданылады.

郑谨对道静她们笑笑说：这个女人是受苦人出身，碰到她还算同情我们。

Жың жин Дау жиңдерге қарап жымиып: «Мына әйелдің тегі кедей екен, кезі келгенде әйтеуір жанашырлық етуге болар...»

女人家知道什么，少多嘴多舌！ Қатын деген нені білуші еді, көп

қыстырылмай отыр. Бұл екі сөйлемдегі «әйел» деген сөзбен

«қатын» деген сөзді бірінің орнына бірін ауыстырып қолдансақ, аударма жатық болғанның үстіне, дәлдігіне де нұқсан келер еді.

5) Сөздердің сәйкестілігі жағынан талдау Кейбір мағыналас сөздердің мағынасы ұқсас

болғанымен олардың қолдану барысындағы сәйкесу қатынасы ұқсас бола бермейді. Мұнда сөздердің сәйкесу заңдылығына көңіл бөлу керек. Мысалы:

秋天是谷物成熟的季节，收获的季节。 Күз -астық біткеннің бәрі пісіп, мол өнім

алынатын кез.

任何问题她都是考虑成熟了才动手解决。 Ол әр қандай мәселені ойланып толғанып


барып шешеді.

条件成熟了，咱们的工厂就可以上马了。 Шарт-жағдай әзірленіп болысымен,

заводымыз іске кіріседі.

这小伙子只有二十出头，可各方面都很成熟。 Бұл жігіт жиырмаға жаңа шыққанымен

барлық іске жүріп тұр екен.

«成熟» деген сөздің қазақ тіліндегі

баламасы - «пісу, толысу, пісіп-жетілу, жетік, әзірленіп болу» деген сияқты сөздер. Ал, бұл сөздердің басқа сөздермен сәйкесуі ұқсас бола

бермейді. «成熟» деген сөздің осы төрт

сөйлемдегі баламасын ауыстырып қолдансақ, қазақ тілінің бейнелеу дағдысына үйлеспеген болар еді де, аудармадағы нұсқа түсініксіз бір нәрсе болып шығар еді. Тағы бір мысал:

朱老明看她犹豫不决，又不好断然地说，怕

伤害他娘的心。 Жу лаумиң оның әрі-сәрі болып тұрғанын

байқап, көңіліне келіп қалмасын деп кесіп айтуға ыңғайсызданды.

他和我们心连心。 Ол бізбен тілектес

周铁夫妇最偏心这个女儿，把她宠爱得象心上一块肉一样。

Ерлі- зайыпты екеуі бұл қызын бауыр етіндей көріп, қатты жан тартып тұратын.

李大姐是一个心口如一的女人。 Ли апайдың тілімен ділі бір әйел.

Мұндағы «心» деген сөзде қазақ тілінің

сәйкесу заңдылығына сай төрт сөйлемде төрт түрлі аударылған, егер біз сөздердің сәйкесу заңдылығымен санаспай бәрін бір шыбықпен айдасақ, қазақ тілінің бейнелеу дағдысына үйлеспей қалады, айтпақшы ойымызды ешкім ұқпай, күлкіге қалу мүмкіндігі. Сондықтан, мағыналас сөздерді аударуда сөздердің сәйкесуіне ерекше көңіл бөлген жөн.

Сөздердің сәйкестілігі дегеніміз негізінен сөз бен сөздің тіркелуінен туылған қатынасты меңзейді. Бұл қатынас грамматикалық қатынасты және мағыналық қатынасты қамтиды. Айталық, сөздердің сәйкесуі бір жағынан грамматикалық заңдылықтың меңгеруінде болса, енді бір жағынан сөз мағынасының шектемесіне ұшырайды. Мысалы: ат тамақ жеді, «ағаш жүреді» деген сөздер грамматикалық заңдылықтарға үйлескенімен, мағыналық жақтан сәйкеспейді. Өйткені бұл реали құбылыстардың арасындағы іс жүзіндік қатынасқа да, логикаға да үйлеспейді. Ал екі тілдегі ұқсас сөздердің

сәйкесуі де ұқсас бола бермейді. Мысалы: 高中

— толық орта мектеп, 高山 — биік тау,

高血压 — жоғары қан қысым, 高价 —жоғары

баға, 高论 — құнды пікір, 拉手 — қол ұстасу,

拉车 — арба сүйреу, 拉肥料 — тыңайтқыш

тасу, 拉关系 — байланыс жасау

Сөздердің сәйкестілігін дұрыс бір жайлы ету - түп нұсқаны дұрыс бейнелеудің бір маңызды жағы. Тек сөзбен сөздің тіркелуі сәйкесу заңдылығына үйлескенде ғана, түп нұсқаның мазмұнын дәл бейнелеуге болады. Егер түп нұсқаның сәйкесу дағдысы бойынша сол қалпында көшіре салсақ, аударма нұсқаның жатық шықпай қалауы әбден мүмкін. Мысалы:

可是这一点光荣丝毫不能减少将来的黑暗。 Бірақ бұл болмашы даңқ болашақтағы

қараңғылықты еш азайта алмады.

Бұл мысалда «减少黑暗» деген тіркес қытай

тілінің сәйкесу заңдылығына сәйкеседі, ал оны «өлі» түрде «қараңғылықты азайту» деп аударсақ ол қазақ тілінің бейнелеу дағдысына үйлеспейді. «қараңғылық» пен «азайту» бір-бірімен сәйкесе алмайды. Сондықтан біреуінің мағынасын ауыспалы түрде аударып, енді біреуіне сәйкестіру қажет. Сонда біз

жоғардығы мысалдығы «减少» дегенді

«қараңғылыққа» сәйкестіріп былай аударғанымыз жөн: «Бірақ бұл болмашы даңқ болашақтағы қараңғылықты аз болса да сейілте алмайды».

**** 1. Қытайша-қазақша. аударма оқулығы. Xin jiang оқыу-ағарту баспасы. 2002 ж. 2. Ж.А.Жақыпов. Аударматануды аңдату. Астана. 2004 ж. 3. Сейдін Бизақов. Қазақстанның болашағы қазақ тілінде. Синонимдер сөздігі. Алматы 2007. 4. Жақсылық Сәмитұлы. Аударма теориясы және практикасы. Алматы 2005. 5. Айтбайұлы Өмірзақ катарлы алқалар. Диалектологиялық сөздік. Алматы 2007. 6. Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министірлігі Тіл комитеті. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы 2008. 7. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. Алматы. 1998, 203- б.

8. 《语言与翻译》合订本。新疆《语言与翻译》杂志社。1989 9. 《俄译汉教程》北京 1992 年。 10. 《现代汉语语法》乌鲁木齐 1988 年。 11. 玉清《实用汉语语法》北京 1996 年。 12. 《实用汉语教程》北京 1996 年。 13. 《汉哈外国地名手册》乌鲁木齐 1988 年。

*** В этой статье рассматривается синонимы

китайского китайского языка и их значение. *** This article is about the synonymos and their meaning

in Chinese language.

Д. Сатыбалдина


ОСОБЕННОСТИ МАРОККАНСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ НОВЕЙШЕГО ВРЕМЕНИ И

МЕСТО ХАННАСЫ БАННУНЫ В НЕЙ (РАССКАЗ «ВРЕМЕННОЕ ОДИНОЧЕСТВО»)

С конца 40-х – начала 50-х годов в Марокко

развивается проза социально-критического направления, включающая произведения писателей, активно участвующих в процессе осмысления современной действительности, ее злободневных проблем. Важным моментом в развитии современной литературы в Марокко стала выработка критического сознания, обращенного не только к окружающей действительности, но и к миру души самого марокканца, особенностям его мировоззрения, к оценке сильных и слабых сторон «национального характера», который должен восприниматься в тесной взаимосвязи с историческим прошлым и реальным настоящим.

Общим для многих произведений является осознание автором и его героями необходимости перемен, борьбы, по-разному реализуемое в контексте созданной в произведениях художественной реальности. Писатели ищут новые формы, экспериментируют, что свидетельствует о значительной трансформации традиционной системы повествования.

С середины 60-х годов активно развивается проза «индивидуалистической» направленности, как бы уходящая от прямого показа реальной действительности, основанная на субъективных впечатлениях и ощущениях. Стремление проникнуть в сложный мир чувств и мыслей человека, в жизнь души порой приводит писателей к формальному усложнению произведений, насыщению повествования натуралистическими подробностями, а также мотивами тоски, отчаяния (возникающими, однако, всегда на фоне реальных проблем).

В системе повествовательных жанров основное место принадлежит прозе малых форм, однако все чаще писатели обращаются к роману, в различных его вариантах – от биографического до романа-аллегории, описывая судьбы отдельных людей, страны, нации, размышляя об уроках прошлого и противоречиях настоящего.

Накануне провозглашения независимости в марокканской литературе наметилось два направления: реформаторское, представленное писателями, публицистами, общественными деятелями – сторонниками «саляфийи»

3, и

3 Саляфийа (от саляф – «предки»,

«предшественники») – движение за возвращение к

радикально-обновленческое – журналисты, писатели, ученые, философы и другие деятели культуры, выступающие за отказ от традиционных ценностей, за сближение с Западом, построение общества по образцу западных демократий. Первое направление связано с религиозной мыслью, реформированием ислама, адаптацией его к современным условиям, второе – с различными западными философскими школами, с новейшими идеологическими течениями Запада. В условиях становления и противоборства этих двух направлений и формируется современная марокканская литература.

Ханнаса Баннуна занимает видное место в современной прозаической литературе Марокко.

Имя Ханнасы Баннуны (родилась в 1940 году) стало известно еще в середине шестидесятых годов, после успешных публикаций в литературных журналах Марокко и Ближнего Востока. Изданы сборники рассказов Баннуны: «Долой молчание» («Ли-йаскут ас-самт», 1965 г.), «Огонь и выбор» («ан-Нар ва-ль-ихтийар», 1968 г.), «Образ и голос» («ас-Сура ва-с-саут», 1975 г.), «Буря» («аль-Асыфа», 1975 г.). В 1981 г. вышел в свет ее роман «Завтра и гнев» («аль-Гад ва-ль-гадаб»).

Учительница по профессии, окончившая университет, она положила в основу многих своих произведений собственный опыт, отразив те проблемы, которые волновали молодых людей 60 – 70-х годов. Уже в первых ее сборниках доминирует протест индивидуума против лицемерия общества, выражающийся в неприятии его нравственных критериев и отчуждении от него. Баннуну интересуют люди с тонкой, глубокой и сложной душевной организацией, которые в состоянии разглядеть корни той или иной жизненной или социальной ситуации, склонны и способны к анализу событий. Герои писательницы постоянно ищут ответы на волнующие их вопросы, размышляют над многими острыми проблемами, отягощены сомнениями, чувством вины и не уверены в себе («Нет подлинного существования, пока ты, и я, и такие, как мы, далеки от борьбы, которая ведется в мире и в нашей стране», - говорит, например, герой рассказа «Картон» из сборника «Образ и голос»

образу жизни и вере ранней мусульманской

общины.


/2, 107/). Герои Баннуны часто инертны, даже

инфантильны, боятся приобщиться к общественной деятельности, приобрести деловой или политический опыт, наконец – просто не знают, чем себя занять. Типичный пример – рассказ Баннуны «Ночь и день» («аль-лейль ва-н-нахар», из сборника «Образ и голос»), персонажи которого пытаются «разнообразить» жизнь, втягиваясь в поиски редких и ранее не испытанных ощущений.

В целом Баннуну больше привлекает сознание отдельной личности, чем состояние самого общества. Чтобы выразить внутренний мир героев, Баннуна ищет новую форму, помогающую одновременно отразить и ее собственные взгляды. Используемый ею прием «агонизирующей прозы» (по выражению критиков), насыщенной ассоциациями, метафорами, призван подчеркнуть смятенность, мятежность, недовольство, сомнения.

Художественная индивидуальность Баннуны была не сразу воспринята критиками. Некоторые из них обвинили писательницу в отсутствии мастерства. Но во введении к сборнику «Огонь и выбор», написанном Аллялем аль-Фаси, высказано мнение, что Баннуна является «новатором», и неприятие ее прозы отдельными критиками объясняется их приверженностью к «традиционной форме повествования» /2, 107/. Алляль аль-Фаси дает высокую оценку творчеству Баннуны, отмечая, что стремление передать все «изломы» человеческой психики усложненным языком несколько затрудняет восприятие ее произведений /2, 107/. «Читателю предлагается «анатомия страдающей души» современного арабского интеллигента. И делается это с помощью всего арсенала средств метафорической прозы, насыщенной к тому же и философскими рассуждениями» /2, 107-108/.

От внимания Баннуны не ускользает и политика, но трагедия народа Палестины, как одна из тем сборника ее рассказов «Огонь и выбор», изображена лишь в связи с той ролью, которую она сыграла в формировании личности арабских интеллигентов – той среды, которая писательнице хорошо знакома.

«На страницах своих произведений автор нередко выступает с назиданиями, произносит искренние и страстные обличительные монологи об «аморальности бездействия», пылко превозносит «героическое прошлое» (изображение которого, впрочем, отсутствует в ее произведениях). Эти высказывания – авторские отступления – «растворяются» в ткани повествования, однако мелодия авторского голоса остается различимой» /2, 108/.

Как правило, в тех рассказах Баннуны, где главный герой – женщина, желание перемен и готовность к ним ощущаются с гораздо большей силой: «Отказавшись от спокойной жизни, я начала борьбу для того, чтобы, даже идя на жертвы, добиться своего или узнать, кем я могла бы стать» /2, 108/.

«Философская платформа Баннуны в какой-то степени соприкасается с позицией экзистенциалистов, когда писательница отстаивает неприкосновенность духовного мира человека, право личности на полную внутреннюю свободу» /2, 108/. Так, в рассказе «Обманутые ожидания» («Сукут аль-интизар») женщина-юрист, занимающаяся мелкими тяжбами, мечтает о подвиге во имя человека: «Я готова пожертвовать собой, лишь бы спасти каждого голодного и нуждающегося…» /2, 108/. Однако она не в силах что-либо изменить, понимает это и потому чувствует себя еще более одинокой. Она пытается убедить себя в том, что служит «всему человечеству» своими «малыми делами», но твердой уверенности в этом у нее нет. Сомнения одолевают ее, когда она анализирует деятельность своих друзей, которые, внушив себе, что они лишь «незначительные пылинки» в истории, все-таки пытаются что-то делать, чтобы решить «больные вопросы» человечества…

Женские персонажи Баннуны постоянно сталкиваются с проблемой выбора линии поведения в обществе, где действуют традиционные нормы, ограничивающие в целом возможность участия женщины в социальной, политической, культурной жизни. Их душевное напряжение вызвано стремлением выйти из состояния «инертности» навстречу активной жизни. Однако самой борьбы Баннуна не показывает, объясняя это так: «Наше арабское общество в его современном состоянии не в силах дать достаточного количества примеров такой «войны». Они остаются малочисленными, они все еще не получили широкого распространения» /2, 109/. Писательница подчеркивает, что обретение некоторыми ее героинями внешних черт эмансипированной женщины еще не говорит об их готовности вести борьбу на общественном уровне.

В рассказе «Буря» (из одноименного сборника) Баннуна создает образ девушки из буржуазного общества, получившей образование, критически оценивающей окружающую действительность, однако живущей пустой, бесцельной жизнью. Она пытается разобраться в причинах своего бесполезного существования, много размышляет над этим (Баннуна широко вводит в рассказ монологи-раздумья, придающие


философскую глубину проблемам, которые решает ее героиня), и в душе ее рождается протест. Однако «буря» героини носит чисто личный характер и направлена скорее против своей же беспомощности. Осознание собственного бессилия приводит ее к полному безразличию, отсутствию всяких желаний, стремлений.

Баннуна показывает, что традиционное воспитание направлено на формирование у девочки «рабской психологии», подавление ее воли, что лишает ее в будущем возможности выразить себя в творчестве, участвовать в общественной жизни.

В сфере интимных отношений женщина у Баннуны – только жертва, мужчина же – «жестокое чудовище».

Выступая за женскую эмансипацию во всех сферах жизни, Баннуна отстаивает ее и в художественном творчестве, отвергая понятие «женская литература» и считая его неудачной выдумкой мужчин, стремящихся сохранить свой приоритет и в области искусства. Уже в одном из своих ранних произведений она говорит: «Долой молчание! Необходимо радикально изменить положение женщины в обществе. Женщину продолжают выставлять, как товар в демонстрационном зале. Прочь немоту! Голос и внешность женщины даны ей для того, чтобы выражать свои стремления и, называя вещи их действительными именами, жить, а не существовать!» /2, 109/.

Отстаивая права женщин на активную жизненную позицию, Баннуна порой идеализирует их, как будто забывая о том, что вековая пассивность мусульманок, их социальная немота, их политическое бесправие наложили определенный отпечаток на их характер и поведение.

Герои рассказов Баннуны являются одновременно и актерами и зрителями. Они словно наблюдают за своей собственной жизнью. Опасность поражения, по их мнению, подстерегает любого, кто решил действовать. Они бесконечно фантазируют и анализируют возможные последствия планируемых, но не совершаемых поступков.

В сочинении крупного жанра, в романе «Завтра и гнев», писательница как бы пытается ответить на критику ее манеры письма, ее «вольной трактовки» формы и содержания литературного произведения. Вот почему в романе – «линейное», последовательное развитие сюжета, в нем гармонично сочетаются все эпизоды. Как говорит сама писательница в последствии: «Я, пытаясь удовлетворить требования, предъявленные мне, все множество «голосов», разнообразных «задних планов», подтекст теперь переплетаю либо разделяю,

смешиваю в единое целое, покуда моя мысль и действия моих персонажей не объединятся в диалектической взаимосвязи, чтобы служить целям изменения общества» /2, 110/.

Это произведение представляет собой разновидность социального романа, героиня которого – молодая женщина Худа – вступает в конфликт со своей семьей и обществом, отвергает его закон, гласящий: «Оружие женщины – красота, знания – на втором месте» /2, 110/. Худа одинока, ее стремлений не понимают и не одобряют ни сверстники, ни родные, но она не сдается: «Я не хочу терять свое лицо, свою индивидуальность, хочу быть личностью, живущей своей правдой в полной ясности, как ребенок» /2, 110/.

В романе постепенно намечается конфликт между представителями разных поколений. Худа отрицает жизненные устои отца, «его безропотное подчинение власти традиций, его набожность, его нежелание что-то менять, сказать «свое слово» миру» /2, 110/. В колледже Худа еще острее, чем дома, ощущает давление отца и, в конце концов, порывает с семьей. Однако довольно часто она видит примеры того, как, обретя свободу, женщины ведут себя недостойно. И поэтому она порой сомневается в правоте своих убеждений. Но Худа оказывается достаточно стойкой и не изменяет им, несмотря на все невзгоды. Став преподавателем колледжа, она нарушила принятый в преподавательской среде порядок – не высказывать вслух своих убеждений. Худа заявляет коллегам: «Что у меня общего с миром, который живет в похоти, а кричит о соблюдении нравственной чистоты!» /2, 110/. Здесь в романе действие прерывается: в авторском отступлении Баннуна развивает близкую ей тему, которая звучит во многих ее произведениях, - неприятия общества, одни члены которого творят мерзости, а у других не хватает мужества, внутренней силы изменить существующие порядки (по мнению писательницы, недостаток решительности, отсутствие способности активно действовать – болезнь всех слоев арабского общества). Тематическое разнообразие романа «Завтра и гнев» цементируется цельностью нравственного чувства героини, не принимающей «размытых» границ между добром и злом. В романе утверждается необходимость действия и перемен.

Худа не только обличает ханжество отца, но и храбро задает вопросы священнослужителю, который, с ее точки зрения, «прячется» за религию и злоупотребляет своей властью, пользуясь фанатизмом мусульман. Не смущаясь, она вступает с имамом в спор и непочтительно говорит ему прямо в глаза: «Я


изучила вас. У вас практически нет никаких достоинств, кроме усов, которые, видимо, дают вам право на звание имама… Что вы можете мне сказать о религии, о вере в неведомое в век, когда повсюду торжествует золотой идол?» /2, 111/.

Когда Худа приезжает домой к больному отцу и матери, то снова видит, как мать «безрассудно тратит время и усилия перед зеркалом в надежде вернуть своему лицу красоту и молодость, чтобы оно привлекало к ней… мужа» /2, 111/. Она видит, что жизнь матери, так же как и раньше, растрачивается впустую, что отец ее по-прежнему придерживается своих догматических взглядов на положение женщины, хотя, заболев, он полностью стал зависеть от настроений матери: «Мужчина из поколения, к которому принадлежит мой отец, не может понять и признать поражение в присутствии женщин. Каждый платит свою цену, и выбора нет» /2, 111/. Худа хотела бы другой жизни, она «хотела бы видеть мир без тюремных камер… хотела бы чистого воздуха, освежающего и бодрящего» /2, 111/. Ей хочется видеть мир без острых социальных противоречий, но они преследуют ее на каждом шагу.

Любовь к Мухсину – одна из сюжетных линий романа – позволила Худе еще раз проверить свои убеждения. Когда Мухсин предлагает Худе прекратить бунтовать, примириться и жить, как другие, Худа с отчаянием отвечает, что пусть «ее деятельность неубедительна», но «самоубийство – трусость» /2, 111/.

Несмотря на все метания и неудачи Худы, в романе ощущается вера в новое поколение. Героиня постоянно предостерегает молодежь от пустых надежд («Вы – будущее, которое отказывается стать будущим, потому что засели в цитадели покорности прошлому» /2, 111/), она понимает, что воплощения мечты о будущем можно добиться только реальными делами. В то время как другие герои и героини Баннуны заняты самоанализом, Худа пытается воздействовать на умы и сердца молодежи, пробудить критическое отношение к обществу, стремление к борьбе за прогресс и свободу. Этот образ и эта тема разрабатываются писательницей в произведении крупной формы не случайно – роман постепенно выходит на передовые позиции в арабоязычной литературе Марокко, стремящейся расширить рамки художественной реальности и объемно отразить многообразие проблем окружающего мира.

Рассказ Ханнасы Баннуны «Временное одиночество», как и большинство ее рассказов, отличается сложностью его языка и стиля

изложения. Порой бывает очень трудно понять суть вещей, о которых она рассказывает, уловить смысл отдельных слов и фраз.

Мы видим здесь размышления героя, в то время, как он смотрит на свою жену, разговаривает с ней, наблюдает за ней. Из рассказа становится понятно, что его жена сильно болеет. Мы узнаем, что она только что вышла из опасного периода, и врач разрешил ей разговаривать и двигаться, но в то же время описывается ее сильный жар, который она пытается понизить с помощью воды, и то, как она постоянно закрывает глаза, чтобы не видеть.

Мысли героя сменяются описанием его действий и действий его жены, воспоминаниями из прошлого, постоянными вопросами, которые он себе задает. При этом мы не видим ясности и четкости в его мыслях.

Он думает о том, что они собирались изменить все. Вместе. Изменить мир, построить что-то новое, стремиться к развитию. Автор подразумевает здесь развитие нации, страны, перемены в обществе. Однако болезнь остановила их планы. Он вспоминает, что было. Она говорила, что «истинно мир уничтожает нас. Нам следует отвечать ему его же языком: разрушением. Затем она попыталась создать улей для жестокого террора и смерти, который уничтожит только смерть» /1, 22/. Под улеем здесь подразумевается организация, занимающаяся террором, устраивающая разрушение всего старого и несправедливого, чтобы построить взамен новое.

На протяжении всего рассказа между ними висит вопрос: разве он не поехал? Не поехал встретиться с другими членами улея и продолжать борьбу без нее. Автор говорит в этом рассказе о борьбе – борьбе этих двух людей ради развития нации и уничтожения всего, что мешает этому развитию.

Однако Баннуна не показывает здесь самой борьбы, что было характерно для нее, и о чем мы уже упоминали, говоря о ее творчестве.

Герой здесь, так же, как и другие герои Баннуны является одновременно и актером, и зрителем. Он постоянно размышляет, думает, анализирует свою жизнь с женой. Он думает о борьбе, но не борется. Автор пишет о его сомнениях, страхах перед возможными последствиями. Как мы уже говорили, герои Баннуны бесконечно фантазируют и анализируют возможные последствия планируемых, но не совершаемых поступков. Это мы видим и в данном рассказе:

يفكر وتابع سافرت : ولو نحن.. نلتقى الخلية. أفراد ..بعضنقول نقول؟. ماذا بل ا! الخاطئفاألرضتبتلع السير قبل ألقدامونحننتشتتعبرالجهاتالمرئيةوالالمرئيةبحثاعنخطأ.عليها


والئمالدمع.لنسجلهفىالتاريخاللقيط.إنسانىغيرمرتكب ثمن ولم ..والحزناألرعنلضياعيومالبحثالمؤهوم

«Он продолжал думать: а если бы я поехал… Встретимся мы. Некоторые члены улея… Мы скажем. А что мы скажем?! Земля проглатывает шаги до неверных ходов по ней. А мы расходимся через верные и неверные стороны в поисках несовершенной человеческой ошибки. Чтобы вписать ее в собирающей истории. Затем устраиваем пир слез и безрассудной печали, из-за потери дня воображаемого поиска…» /1, 25-26/.

Говоря о нерешительности героя и отсутствии борьбы, автор восклицает:

!..أىاالنتحاربطئوخاملهذا؟«Какое же это медленное и вялое

самоубийство?!..» /1, 25/. Потому что бездеятельность и пассивность

для Баннуны были синонимами самоубийства. Баннуна указывает в рассказе на такой

элемент, как молчание. Из рассказа мы понимаем, что молчание означало для Баннуны ту самую пассивность, бездеятельность, нерешительность. Мы читаем в рассказе:

وأنيطرقأبواباويكسر..أنينقذماتبقى..عليهأنيفعلشيئاف..صمتاويحررحركةويسمعأصواتا

«И он должен сделать что-то… Чтобы спасти то, что осталось… И чтобы выбить двери, нарушить молчание, освободить движение и услышать голоса…» /1, 27/.

С этим же связана у Баннуны и медлительность, свойственная ее обществу. В рассказе она упоминает об «арабском» времени:

.زمنناالعربىيتباطأبثقلأويموت.إنهالزمن«Поистине это время. Наше арабское время

медлит тягостно или умирает» /1, 23/. Что касается языка и стиля изложения, то

рассказ, как мы уже упоминали, отличается особенной сложностью. Автор использует здесь пространные описания: تمدةوالرشفاتالحزينةتتبادلالشكوىواألنينوالصمت مر

وكانالجرحعبرأنينهاينكأاألبجدية.الحزينواألسئلةااللموقوفة.وجودوالعدماألولىلل

«Прошло некоторое время. Печальные глотки взаимно обменивались жалобами, стонами, грустным молчанием и отстраненными вопросами. И рана через ее стоны вскрывала первую азбуку бытия и небытия» /1, 23/.

Или же вот, что герой говорит о своей жене: فهىالخصبالفطرىالذىيتأبىعلىالصغائروينتمىلدنيا

.فىشرايينهاوفكرها:تغالبموتالجموع.ولكنهااآلن..الجموع«Она – природное плодородие, которое

гордится мелочами и возрастает для мира толпы… Однако сейчас она борется со смертью толпы: в своих артериях и своих мыслях» /1, 26/.

В этом рассказе мы также видим, что автор употребляет сравнение. Например, говоря о вопросах, автор сравнивает их с:

المعاركالخاسرة...«…проигрышными битвами» /1, 21/.

***

صريةالعامةالهيئةالم.القصةالنسائيةالعربية//العزلةالموقوتة.١.4000للكتاب،

2. История национальных литератур стран Магриба. В трех книгах: Алжир, Марокко, Тунис. Литература Марокко. М.: Наука. Издательская фирма «Восточная литература», 1993. 319 с.

*** Мақала қазіргі Марокко әдебиетіне тән

ерекшеліктер мен сол әдебиеттің атақты әйел-жазушысы Ханнаса Баннунаның шығармашылығына арналған. Мақалада жазушының белгілі әңгімелері және оның шығармаларында қарастырылатын тақырыптар, сұрақтар мен проблемалар туралы айтылған. Ханнаса Баннуна шығырмаларының негізіне өзінің жеке тәжірибесін қоя отырып 60-70-ші жылдардағы жастарды толғандырған мәселелерді бейнелеген.

*** This article deals with the features typical for the

modern Moroccan literature and creative work of the famous Moroccan woman-writer Hannasa Bannuna. In the article the writer’s well-known collected stories and her work’s subjects, problems and issues came under review. Hannasa Bannuna assumed as basis of her works her personal experience and wrote about problems that concerned young people in 1960-1970-th.

Ш.Т. Сауданбекова

ЖАПОН ТІЛІНДЕГІ ТҰРАҚТЫ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Фразеология қазақ тіл білімінің әлі күнге

дейін толық зерттелмеген, қыр-сыры толық ашылмаған тұсы десек, жапон тілінде де бұл саланың сұрақ тудырар мәселелері көп. Тұрақты сөз тіркестері тек аталмыш екі тілде ғана емес, қай тілдің болмасын шұрайын арттырар, тіл байлығын арттырар ерекше сөздер болғандықтан, оны зерттеу, әсіресе салыстырмалы тіл білімінің нысаны ретінде

қарастыру бүгінгі таңда ерекше маңызды. Фразеологизмдер (тұрақты сөз тіркестер)

тіліміздің бөлінбес бір бөлшегі. Өзінің көнелігі жағынан да, тұлға, мағыналық тұрақтылығы жағынан да, стилдік тұрғыдан да олардың өзіндік ерекшеліктері бар.

Тілімізде көркем, көкейге қонымды, орамды және алуан түрлі тұрақты сөз тіркестері кездеседі.


Сөз байлығын тексеретін тіл білімінің саласын лексикология дейтін болсақ, тұрақты сөз тіркестер байлығын тексеретін тіл білімі саласын фразеология деп атау әбден орынды /1/.

Фразеология деген термин негізінен екі түрлі мағынада қолданылады. Бірінші мағынасы тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін тіл білімінің саласы деген ұғымда қолданылады. Екіншісі – бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы дегенді білдіреді. Жалпы тіл білімі саласында фразеология саласы ерекше, тілдік қорды байытып отырған сала және қазақ тілінде болсын, жапон тілінде болсын терең зерттелмеген тұстары көп ғылым саласы. Фразеология қазақ тіл білімінің әлі күнге дейін толық зерттелмеген, қыр-сыры толық ашылмаған тұсы десек, жапон тілінде де бұл саланың сұрақ тудырар мәселелері көп. Тұрақты сөз тіркестері тек аталмыш екі тілде ғана емес, қай тілдің болмасын шұрайын арттырар, тіл байлығын арттырар ерекше сөздер болғандықтан, оны зерттеу, әсіресе салыстырмалы тіл білімінің нысаны ретінде қарастыру бүгінгі таңда ерекше маңызды.

Елдігімізге ие болып, сана-сезіміміз құрсаудан босап, ғылыми кеңістікте де еркіндікке ие болған кезде, бұрын біз үшін тылсымы көп, құпияға толы болып келген шығыс өркениетін еуропалық көзқарастан таза, дербес көзқараста қараудың мәнге ие болған кезінде осындай зерттеу тақырыптарының өзектілігі күн санап арта түсуде.

Жапон тілінде де басқа тілдердегідей фразеологизмдер, тұрақты сөз тіркестері бар. Жапондықтардың айтуы бойынша фразеологизмдер сөйлемде басқа бір сөздің эквиваленті ретінде қолданылатын сөздер болып табылады. Осындай тілдік бірліктер өзгеріске түспейтін тіркестер, фраземалар, фразеологиялық мағыналар, фразеологиялық айналымдар, идиомати-калық тіркестер деп те аталады. Жапон тіліндегі мұндай бірліктердің әр түрлі атаулары бар.Олар «идиомалар», «канъёку», «канъёгоку», «сейку» «сейго», «кимари монку», «жюку го», «жюкушита го», «коджи-но монку» айтылады /2/.

Осы аталған терминдердің қайсысын болса да тұрақты сөз тіркестері ретінде қолдануға болады. Жапон тіліндегі тұрақты сөз тіркестерінің негізгі ерекшеліктеріне келер болсақ, оларды анықтау үшін оның негізгі тілдік бірлік пен еркін тіркестен айырмасын, сонымен қатар оның тұрақтылығын көрсететін белгілерін анықтау керек.

Тұрақты сөз тіркестер сөзбе-сөз аударуға келмейтін толық мағыналы, семантикалық жағынан тұтас, толығымен номинациялы,

мотивтелінбейтін, ажыратылмайтын бірліктер ретінде анықталынады.

Негізінен тұрақты сөз тіркестерінің семантикалық тұтастығы жапон тілінде де өз мағынасын сақтайды. Бірақ ол негізгі пән болып немесе арнайы оқу болып саналмайды. Мұндай жағдайда тұрақты сөз тіркестері өз құрам бөліктерінің мағына тұтастығымен, күштілігімен ғана ерекшеленеді.

Жапон тілінде 油を売る (abura-o-uru):

(сөзбе-сөз – май сату) – жұмыс істемейтін сандалбай, жалқау деген тұрақты сөз тіркесі бар. Мұнда тіркес ішіндегі құрам бөліктері өздерінің тура мағынасын жойған. Бірақ

お腹が空く(o-hara-ga-suku), (сөзбе-сөз – қарны

бос) –«қарны ашу, ашырқану» деген тіркестен бұл фразеологизмнің мағынасын құрам бөліктеріндегі сөздердің өзі-ақ айқындап түсінікті етіп тұр.

Тұрақты сөз тіркестерінің негізгі белгісінің тағы бір түрі – құрам бөліктерінің орын тәртібі. Тұрақты сөз тіркестерінің орын тәртібін қатал тәртіппен қадағалаған жөн Оларды мағынасына қарай ғана ауыстыра аламыз. Бірақ қатал тәртіппен құралған сөз тіркестерімен қатар, орын ауыстырса да мағынасы өзгермейтін, айтушының еркімен жүретін тіркестер де

жапон тілінде кездеседі. Мысалы: 仲良く

тіркесін алсақ, ол 良い仲 болып орны ауысып

айтылса да мағынасы өзгермейді.

田中の娘とこの子犬の仲が良くな

ったのは、それからのことでございます -

Танаканың қызы мен кішкентай күшік арасындағы достық содан кейін басталды.

二人は良い仲だ。- Екеуінің арасы жақсы. Екі

мысалда да екі жақты қарым-қатынастың, арақатынастың жақсы екенін білдіріп тұр.

Тұрақты сөз тіркестерінің ішіндегі еркін емес тіркестер не тұрақты, не идиоматикалық болады. Тіркестердің тұрақтылығы бір элементтің пайда болуымен бірге екіншісі қосылып, бір негізгі ретті құраған жағдайда айқындалады /3/.

Ал белгілі бір ретпен басқа сөздермен тіркесіп, аудармалық эквиваленті бола алатын сөзі бар болған жағдайда тіркес идиоматикалық тіркес бола алады. Бірақ мұндай идиоматикалық және тұрақтылық жапон тіліндегі тұрақты сөз тіркестерінің егжей-тегжейін жасыра алмайды.

Жапон тіліндегі 油を売る деген тіркесті

идиоматикалық деу мүмкін емес, онық қазақ тіліндегі мағынасы «май сату» болса, мұнда ешқандай да фразеологиялық мағына бермейді және ол сөзбе сөз аударғанда өз мағынасын


жояды. Бұл дегеніміз тұрақты сөз тіркесінің тұрақтылық дәрежесін кез-келген бір құрам бөлікке қатысын тура анықтауға тағы болмайды деген сөз.

Фразеологиялық дегеннің өзін елестеткен кезде ол аномалиялар сияқты барлық жағдайда да ережеден ауытқи алады. Бірақ бұл тәртіп жапон тұрақты тіркестерінің барлығына да тән бола алмайды.

Фразеологиялық бірліктің негізгі белгісі, тұрақтылық түсінігі, семантикалық жылжу арқылы пайда болған. Жапон тіліндегі сөйлемдерде бұл белгінің жарамсыз кездері де

болады. Мысалы: ピカピカ光る, 場所を浮か

べる деген сияқты тіркестерде семантика-

лық жылжу ережесі жүрмейді. Бұл тұрақты сөз тіркестерінің тағы бір негізгі ерекшелігін көрсетеді. Осы сияқты тіркес қозғалысы жапон тіліндегі тіркестердің аз ғана бөлігіне қатысты болғандықтан, бұл жапон тіліндегі тіркестердің негізгі белгісі ретінде қарастырылмайды /4/.

Тұрақтылық түсінігі тіркестің құрам бөліктері арасындағы детерминацияға қатысты сияқты.

Тұрақтылық туралы мұндай анықтауды В. Л. Архангельский көрсеткен Мұнда «тұрақты сөз тіркестерінің өзгермейтіндері детерминделуші мүшелер» деп атап көрсетті. Өзгеріссіз мүшелер - тұрақты сөз тіркесінің мүшесі. Бұл қандай жағдайда да лексикалық, семантикалық, морфологиялық жағынан маңызы зор нәрсе /5/.

Осындай негізгі белгілері арқылы жапон тілінің тұрақты сөз тіркестері ерекшеленеді. Осы белгілеріне қарап қазіргі жапон тіліндегі тұрақты сөз тіркестерін құрамындағы бөліктерінің мағынасы арқылы толық бір мағына бере алатын ортақ немесе біржақты детерминацияланатын, компоненттері берік байланыстағы кем дегенде екі сөзден тұрып, белгілі бір мағына беретін сөз тіркесі деп атаймыз.

Қазіргі жапон тіліндегі тұрақты сөз тіркестерінің компоненттерінің детермина-циялау түрі туралы сөз қозғалса, бұл тіркестердің негізгі компоненттерінің детерминділігіне байланысты детермин-ділік үш түрге бөлінеді – лексикалық, семантикалық, морфосемантикалық дәре-желер. Бұлардың классификациясын сатылық жүйемен құруға болады.

Біз компоненттердің синтогматикалық детерминациясынан ауытқимыз, яғни компоненттердің арасындағы формальді қатынасына байланысты немесе керісінше

олардың детермиленбеуі, мысалы: 気にかかる

деген тұрақты тіркесі алынса, бұл тіркестің

тұрағы жоқ. 気に компоненті かかる

компонентіне тәуелсіз. Немесе 寄ると触る

деген тіркестің екі компоненті де бір-біріне тәуелсіз.

Лексикалық дәреженің бірлігі үшін лексема қолданылады. Бұл аудармасы жоқ, лексикалық мағынасы мүлдем өзгерген, тек мағыналық түсіндірмесі ғана енгізілген сөздер.

Компоненттердің лексикалық детерми-нациясы берілген лексеманың тіркесте басқа бір лексемамен бірге қолданылуын талап етеді де, осы лексема сөйлемде өзінің қосылуымен-ақ сөйлемді детерминдей алады.

Мұндай детерминация кезінде тұрақтылық дәрежесінде сәйкес келетін тұрақты сөз тіркестері басқа бір белгілерін қажет етпейді, бірақ кейбір тұрақты сөз тіркестері өз тұрақтылығымен тұрақты-лықтың ең жоғарғы дәрежесін көрсетеді.

Семантикалық бірліктің дәрежесі семема болады. Яғни, сөздік формасы және арнайы лексикалық мағына бере алатын бірліктер. Мұндай жағдайда әр компоненті есептелінбей, семантикалық дәрежедегі детерминацияны білдіретін детерминдеуші мүше семема, белгілі бір лексикалық мағынасы бар басқа бір семемамен лайық тіркесіп, арнайы бір мағына беретін тұрақты сөз тіркесін құрайды.

Осындай компоненттердің маңызды белгілерінің бірі сөздің лексикалық мағынасы, сөздік формасы ретінде бұған тұрақтылықтың ең төменгі дәрежесі сәйкес келеді. Морфосемантикалық бірлік дәрежесіне морфосемема жауап береді, яғни сөздік формасы, аударма түрі бар арнайы грамматикалық формада қолданылып, белгілі бір мағына бере алатын сөздер. Мұндай сөздер арнайы бір грамматикалық формада қолданылып тұрғандықтан, жеке бір компоненттің қолданылуын міндетті түрде талап етеді.

Ал И. А. Мельчук жалпы тіл біліміндегі тұрақты сөз тіркестерін олардағы тұрақтылық немес идиомалық белгілердің болу, болмауына байланысты төрт класқа бөледі:

1) идиомалық тұрақты; 2) идиомалық тұрақсыз; 3) идиомалық емес тұрақты; 4) идиомалық емес тұрақсыз /5/. Түрлі тілдегі ерекшеліктерге байланысты

бұл кластардың толық кездеспеуі де мүмкін. Жапон тіліндегі фразеологизмдер идиомалық белгілерінің болуымен және тұрақтылық белгілерінің болмауымен сипатталады.

Мысалы: 首を切る – босату, шығарып жіберу

(сөзбе-сөз «басын кесу»); ひどい目に会う –

қиын жағдайға тап болу (қорқынышты көздерге кездесу).


Жоғарыдағы мысалдардан байқалғандай жапон тіліндегі тұрақты сөз тіркестерінің өзіне тән белгілерінің бірі олар түрлі құрылымдағы бірліктерден тұрады. Олардың ішінде, әсіресе, ерекше байқалатыны «бастауыш – баяндауыш» үлгісі бойынша құрылған фразеологиялық бірліктердің болуы, бірақ олар сөйлемнің бір мүшесі ретінде ғана қолданылады. Осы типтегі фразеологиялық бірліктер баяндауышқа сәйкес келгенде етістік арқылы да, сондай-ақ предикативті сын есім арқылы да көрініс

табады. Мысалы: 足が出る – жетіспеу (аяғы

пайда болу), 頭が低い – қарапайым болу (басы

төмен болу), 門が立つ – көпшілікпен кездесу

(қақпасы кең), т.б [6]. Жапон тілінде тұрақты сөз тіркестерінің

өзіне тән ерекшеліктерінің бірі әр түрлі тілдік стилдің өз қолданысындағы фразеологизм-дерінің болуы және олардың өзіндік сипаттарға ие болуы. Атап айтатын болсақ, ауызекі қолданыстағы тұрақты сөз тіркестері экспрессивті стилистикалық бояуда көрініс алып, идентификациялауға қиындық туғызады. Сондай-ақ ауызекі тілдегі тұрақты сөз тіркестері негізінде тұрмыс-салтттың белгілері, халық дәстүрлері жатқан айқын ұлттық колоритпен ерекшеленеді. Ұлттық колорит басқа стилдегі фразеологизмдерге де тән, бірақ ауызекі тілде сәл басқаша. Мысалы: қызарып кету (ұялғаннан) деген мағынадағы синонимдік қатарды салыстырайық -

茹でだけのようになる (ауызекі қолданыстағы

фразеологизм) – «піскен осьминогтай болу»;

紅葉を散らす (әдеби тілдегі фразеологизм) –

«қызғылт күзгі жапырақтарды шашу». Әдеби қолданыстағы тұрақты сөз тіркестері

тақырыптық семантикалық жоспарының айрықша кеңдігімен ерекшеленіп осы жағдайда ауызекі қолданыстағы фразеологизмдерге жақындай түседі. Шығу тегі бойынша әдеби қолданыстағы тұрақты сөз тіркестері байырғы жапондық және шетел тіліндегі фразеологиялық бірлік деп бөлінеді. Бірінші топты дәстүрлі мәдениет, дінмен байланысты тіркестер, көркем әдеби айналыстар құрайды.

Мысалы: 袖を絞る – көз жасын төгу,

どうにいる – жетік меңгеру және т.б. Ал, шет

тілдерінен енген фразеологизмдердің негізгі қабатын қытай тілінен енген сөздер құрайды.

五十歩百歩 - еш айырмашылық жоқ, 羊頭句肉

– алдамшы түр, т.б. Сондай-ақ, екінші топтың біраз бөлігіне әлемдік мәдениет, әдебиет және

тарих негіз болады. Мысалы: トロイの木馬 –

Трояндық ат, 十字架を負う – крест тағу, т.б.

Ал енді публицистикалық стилдегі тұрақты сөз тіркестері белсенді қалыптасу және қолдану аясымен сипатталады (қазіргі қоғамның ұжымдық бұқаралық қызметінің түрлі салалары: ғылыми-техникалық, халықаралық, мәдени, спорт, т.б.) және бұл стилдегі тұрақты сөз тіркестері белгілі бір дәрежеде интернационалды болып келеді. Яғни, басқа тілден енген кірме сөздер көп. Мысалы:

地球市民 – әлем азаматы, バトンタッチ –

эстафетаны беру т.б. Жалпы ғылыми жанрдың тұрақты сөз

тіркестері адамның интеллектуалды сараптамалық іс-әрекеті және оның өнімдерімен байланысты тіркестерден

құралған, мысалы: 一行を要する – ойлануды

талап ету, 論をまたない – дәлелдерді қажет

етпеу т.б /7/. Жапон тіліндегі әр жанрдың өзіне тән

тұрақты сөз тіркестерінің жоғарыда аталғандарынан басқа грамматикалық, стилистикалық, лексикалық басқа да ерекшеліктері бар.

Сонымен жапон тіліндегі тұрақты сөз тіркестеріне де, жалпы тіл біліміндегі фразеологизмдеріндегі белгілер тән екен және кейбір өзіндік ерекшеліктері де кездеседі.

Қорыта келгенде, жапон тілдеріндегі фразеологизмдер жалпы тіл білімінің ортақ ерекшеліктеріне бағынады.

Жалпы, фразеологиялық тіркестер - мазмұны бай, көлемі шағын, көркем халық шығармасы, тілдің бөлекше сипаттағы, шырыны мен сөлі таусылмайтын дәмді элементтері. Белгілі бір халықтың қоғам тіршілігіне, табиғат құбылысына, күнделікті өмір шындығына берген бағасы, өмір сүру барысында байқап-білген құбылыстарға берген атауы. Тілдің байлығы, тілдің сұлулығы, тілдің өткірлігі айрықша көрінер жері фразеологизмдер болып табылады.

Жапон тілінде де басқа тілдердегідей фразеологизмдер, тұрақты сөз тіркестері бар. Жапондықтардың айтуы бойынша фразеологизмдер сөйлемде басқа бір сөздің эквиваленті ретінде қолданылатын сөздер болып табылады. Осындай тілдік бірліктер өзгеріске түспейтін тіркестер, фраземалар, фразеологиялық мағыналар, фразеологиялық айналымдар, идиоматикалық тіркестер деп те аталады

Жапон тілінде тұрақты сөз тіркестерінің өзіне тән ерекшеліктерінің бірі әр түрлі тілдік стилдің өз қолданысындағы фразеологизмдерінің болуы және олардың өзіндік сипаттарға ие болуы. Атап айтатын болсақ, ауызекі қолданыстағы тұрақты сөз


тіркестері экспрессивті стилистикалық бояуда көрініс алып, идентификациялауға қиындық туғызады. Сондай-ақ ауызекі тілдегі тұрақты сөз тіркестері негізінде тұрмыс-салтттың белгілері, халық дәстүрлері жатқан айқын ұлттық колоритпен ерекшеленеді. Ұлттық колорит басқа стилдегі фразеологизмдерге де тән, бірақ ауызекі тілде сәл басқаша.

Жалпы фразеологизмдерге тән ерекшеліктері, тұрақты сөз тіркестері белгілі бір ережелерге бағынады екен.Жапон фразеологизмдерінің бір қызығатын тұстары компоненттерінің орналасу тәртібінде, жапон фразеологиясын қазақшаға аудару өте оңай, мысалы, «кокорого хирой» болса тура осы тұрған қалпында «жүрегі кең» деп аударуға болады.

*** 1. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Б. Қазіргі қазақ тілінің

лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Санат, 1997. – 38 б. 2. Головнин И. В. Вопросы японской филологии. – М.: МГУ, 1973. – 136 б.

3. Быкова С. А. Японско – русский фразеологический словарь. – М.: Муравей-Гайд, 2000. – 272 б.

4.森田良行著. 日本人の発想ㆍ 日本語の表現. - 東京:

中央公論社, 1998.-113 б

5. Архангельский В.Л. Устойчивые фразы в современном русском языке. – Ростов-на-Дону, 1964. – 7 б. 6. Мельчук И. А. О терминах «устойчивость» и «идиоматичность»// «Вопросы языкознания». Москва, 1960. - №4 7. Кокугогагу дзитен. – Токио, 1961. – 581 б.

*** В данной статье рассматриваются фразеологизмы в

японском языке. Автор статьи, исследуя фразеологизмы в японском языке, провел сравнение с фразеологизмами в казахском языке. Тем самым выявил их отличие и схожести.

*** In the present article phraseology of the Japanese

language is considered. The author researching the phraseology in the Japanese compared with Kazakh one. So she revealed the differences and similarities of the both languages.

Е.Б. Саурықов

ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ ҮСТЕУЛЕРДІҢ ӨЗГЕ СӨЗ ТАПТАРЫМЕН СИНТАКСИСТІК ҚАТЫНАСЫ

Қазіргі түркі тіл білімінде біршама сөздер

тобы өзінің лексикалық мағынасынан айырылып, сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің арасындағы қатынасты білдіру үшін немесе сөзге қосымша мағына үстеу үшін қолданылады. Мұндай сөздер қатарына сөз таптарының ішіндегі үстеулерді, шылауларды т.б. жатқызуға болады. Өздерінің тарихи дамуы жағынан үстеулер мен шылау сөздер бір кездерде атауыш сөздерден, демек, дербес мағыналы есімдер мен етістіктерден шыққандығы белгілі. Бұл процесте аталмыш сөздер тілдің бүкіл даму тарихында өздерінің бастапқы мағыналарынан әртүрлі тілдік үрдістердің нәтижесінде алшақтап, бірте бірте мағыналарының солғындануы, көмескіленуі нәтижесінде жүзеге асқан.

Әрбір жекелеген сөздерді белгілі бір сөз табына телу үшін олардың лексикалық мағынасынан бөлек синтаксистік функциясына да тікелей байланысты екендігі анық. Қазіргі түркі тілдері, соның ішінде қазақ тіл білімінде де ең бір күрделі, әлі де болса өз шешімін толық таппаған сөздердің бірі – үстеулер. Тілімізде қаншама монографиялар мен ғылыми мақалалар үстеу сөз табын зерттеу нысанына айналдырды. Сонда да аталмыш сөз табы өзін әр қырынан зерттеуді қажет етеді. Осы мақалада біз үстеулердің синтаксистік

қызметінің бір қырын ғана талдаймыз. Көптеген зерттеулерде үстеулер өзгермейтін, түрленбейтін сөз табы ретінде қаралып, олардың етістіктермен қабыса байланысуы мен сөйлемде пысықтауыштық қызметте жұмсалуына баса назар аударылып отырған. Үстеулердің етістіктен басқа сөз таптарымен тіркесу қабілеті мен олардың сөйлемдегі пысықтауыштан басқа қызметтері кейбір еңбектерде ішінара сөз болғанымен, нақты зерттелген емес. Ал қазіргі кезеңде осы үстеулердің етістіктен өзге де сөз таптарымен тіркесе алатындығын, сөйтіп сөйлемде әр түрлі функциялық қызмет атқара алатындығын байқауға болады

Жалпы үстеулер синтаксисін сөз еткенде алдымен, үстеу мен сын есімнің ара қатынасын жан-жақты талдап алған орынды. Өйткені бұл екі сөз табының синтаксистік қызметтерінде өзара ортақ жағдайлар көптеп кездеседі: егер сын есім белгіні анықтайтын болса, ал үстеу қимылды айқындайды. Заттың белгісі мен қимылдың белгісінің бір біріне ұқсамайтын екі түрлі процестер екендігіне қарамастан, көп жағдайда олардың өзара түйісетін ортақ нүктелері бар /1, 110/.

Н.К.Дмитриев татар тіліндегі үстеулердің негізгі мәселесі ретінде олардың орыс тіліндегі сапалық үстеулермен сәйкестігін айтады.


Мысалы: татар тілінде «яхшы бала ~ яхшы оқый» сөздері екі мағынада қолданылады. Бірақ, бүкіл түркі тілдерінде «яхшы ~ жақсы» сөзі сын есім екендігі нақты. Тек синтаксистік тіркесу қабілеті тұрғысынан ғана уақытша өзге мағынада жұмсалып тұр /2, 55/. Қазіргі түркі тілдерінде бұлайша екі немесе үш түрлі функцияда жұмсалатын сөздер көптеп кездеседі. Аталмыш тілдік процесс туралы да ғалымдардың пікірлері түрліше болып келеді. Осыған сәйкес тіл білімінде «сын есімді үстеу» және «үстеулі сын есім» деген ұғымдар пайда болған. Н.К.Дмитриев үстеудің қай сөз табымен тіркесуіне қарай толыққанды зерттей келе «синтаксическое наречие» деген терминді алғаш қолданған. Түркітанушы ғалым үстеулердің мұндай қасиетке ие болуы оларды тұрған орнына қарай айқындаудан шыққан. Оның себебі, үстеулер сын есімдерден толық ажырап кете қойған жоқ. Сондықтан да олар етістікпен тіркескен кезде үстеудің қызметін атқаруына байланысты «синтаксистік үстеулер» деп, оны синтаксистік жағынан қарауды жөн көреді.

Түркітанушы Б.А.Серебренников болса өзінің зерттеу еңбегінде «тілдің әрбір элементі қатаң кескінделген, қатаң белгіленген өрісі бар, егер бір элемент тілде сын есім функциясында жұмсалса, онда ол әрқашан осы рөлде жұмсалатын болады, өйткені оның функциясы оның секторымен шектелген. Егер формасы дәл ұқсайтын басқа элемент етістік функциясында қолданылса, онда ол жай ғана ұқсастық» дегенді айтады /3, 26-27/. Шын мәнінде басқа сөз таптарының қызметінде өзінің қызмет өрісі қатаң шектелген басқа тілдік элемент қолданылады. Осы тұрғыдан келгенде татар тіліндегі «матур қыз» ~ «красивая девушка», «ул матур яза» ~ «он красиво пишет», «матурны тотығыз» ~ «держите красивого» деген тіркестердегі «матур» сөзінің үш сөз табының функциясын атқарады деу негізсіз деп есептеледі. Бұл ерекше секторлары бар үш тілдік элемент. Сөз таптары проблемаларын шешуде бұл сөздердің этимологиялық байланысының ешқандай мәні жоқ деген тұжырымдар да жасалған.

Түркі тілдеріндегі үстеу сөз табын жүйелі түрде зерттеумен айналысқан Н.З.Гаджиева да осы пікірді қолдай келе «...шындығында жинақтық мағынаның (комплексное значение) болуы екіталай. «Йабық» ~ «худеть» сөзі мен «йабық» ~ «худой» сөздерін біріктіру дұрыс тұжырым емес, өйткені сыртқы формасы бірдей аффикстер шығу тегі жағынан әр түрлі» деп көрсетеді /4, 157/. Ал қазақ тілінде А.Ысқақов сөздерді таптастыруда синтаксистік функциясына қарағанда семантикасына сүйенуді ұсынады /5, 36/. Тіл маманы

Ж.Т.Сарбалаев болса мұндай сөздерді «жарым-жартылай адвербиал-данған немесе орынбасар сөздер» деп атауды жөн санайды /6, 60/. Аталған зерттеулерден бөлек пікірді нанай тілін зерттеуші В.А.Аврорин өз еңбегінде көрсете келе зат есім, сапалық сын есім және сапалық үстеулердің арасындағы аралық сөздерді сапалық (имя качества) деп жеке сөз табы етінде қарастырады /7, 222/.

Мұндай әр жақты қалыптасқан көзқарастар аталған сөз табын әр қырынан зерттеуде негізгі қағидалардың біріне айналып отыр. Қай тілді зерттеуші ғалымды алсақ та, өзінің зерттеу нысанында үстеулерге қатысты жаңа ойлар мен тың жаңалықтарды әкеліп отырады. Мұның өзі біздің зерттеу арнамызды толықтыра түсетіндігі сөзсіз. Мәселен, тіліміздегі сын есімдердің етістікпен, ал үстеулердің есімдермен тіркесуіне әлі де жете көңіл бөлінбей келеді. Сөздердің лексикалық табиғатында да, грамматикалық даму жолында да алуан түрлі жаңалықтар мен жаңару процестері жүріп жатады. Осындай жаңару процестерінің бірі ретінде түркі тілдеріндегі үстеулердің есім сөздермен еркін тіркесе алатындығын айтуға болады.

Тілдегі сөз таптарының барлығының тіркесу қабілеті біркелкі болмайды. Екінші жағынан кез келген сөз табы бір бірімен жүйесіз тіркесе бермейтіндігі мәлім. Олар бір-бірімен белгілі бір заңдылықты сақтай отырып мағыналық және сөйлемдегі қызметіне орай, тіркесу аясында жүзеге асады. Басқа сөздермен мағыналық байланысып, синтаксистік қатынасқа түсе алатын сөз таптарын тіркесу қабілеті бар сөздер деп атаймыз.

Сөздердің тіркесімділігі тілдегі сөз байлығымен, оның даму тарихымен тікелей байланысты. Тіліміздегі сөздердің семантикалық және грамматикалық жағынан дамып, өзгерістерге түсіп отыруы оның синтаксистік құрылысына да көптеп әсерін тигізеді. Яғни, сөз тіркестерінің жеке құрылымдық жаңа түрлерінің қалыптасуына септігін тигізеді. Тіл – үнемі даму үстінде, ұдайы қозғалыста болып отырады. Тілдің ғасырлар бойғы даму тарихында оның грамматикалық табиғаты сан алуан өзгерістер мен жаңа толығуларға ұшырап отырады. Соған орай сөздердің тіркесу қабілеті де өзгереді. Мысалы, бұрын тілімізде жеке сөз тіркесі ретінде қолданылатын шетел, қолғап, биыл, бүгін сөздері уақыт өте келе бірігу, кірігу арқылы сөз тіркесі қасиетінен айырылып, жеке сөзге айналған. Сондай-ақ, меңгеру бұрын етістікке ғана тән қасиет болса, ал қазір есім сөздердің де меңгеруі молынан кездеседі. Тілдің осылайша тарихи дамуы барысында біршама кең қолданысқа еніп, әр түрлі сөз


таптарымен тіркесу қабілетіне ие болған сөз табының бірі – үстеулер. Сөз таптарының құрамында болған семантикалық және грамматикалық өзгерістер және үстеулердің мағыналық, формалық өзгеруі үстеулердің жаңа түрлерінің пайда болуына әкеліп соғады. Баспасөз беттеріндегі, көркем туындылардағы қолданысқа енген үстеулер тікелей осы процестің жемісі. Кей жағдайларда үстеу сөздер басқа сөз таптарының жетегіне ерумен қатар, оның өзі де басқа сөздерді жетектеп, сөз тіркесінің басыңқы сыңарларында жұмсалатынын көруге болады.

Қазақ тіл білімінде үстеулердің тіркесімділік қабілетін, синтаксистік өзге де ерекшеліктерін зерттеген ғалымдардың бірі К.Аханов болса, өз еңбегінде басыңқы сыңарда жұмсалатын үстеулер жайында алғаш пікір білдіргендердің бірі ретінде есептеуге болады. Мұндай тұжырымды ғалым Т.Сайрамбаев та қолдаған. Сондай-ақ, профессор Т.Сайрамбаев үстеулердің есімдермен қабыса байланысуын жіті зерттеп, ғылыми түрде алғаш тұжырым жасаған ғалым. Зерттеуші үстеулердің тіркесуін екі түрде қарастырады: біріншісі, үстеулер түрлі қосымшалар арқылы сын есім орнына жұмсалып, есімдермен тіркесуі тілімізде бұрыннан бар құбылыс. Мысалы, кешегі жұмыс, бүгінгі оқиға т.б. Дегенмен, мезгілдік үстеулер –қы, -кі, -ғы, -гі жұрнақтары арқылы есім сөздермен тіркесіп, сындық қасиетке ие болғанымен, өзінің байырғы мағынасынан мүлдем ажырап кетпейді. Мұнда қатыстық сын есімдердің сын есімдерше жан-жақты түрленбейтіндігі байқалады. Мысалы, «қазіргі қазақ тілі», «былтырғы» сөздері ешқашан мезгілдік мәнін жоғалтпаған. Екінші, үстеулер есімдермен таза күйінде, яғни өзінің үстеулік қасиетін сақтай отырып тіркеседі. Мұндай кезде үстеулер басыңқылық қызметте зат есім, сын есім, сан есім және есімдіктермен басыңқылы қызметте жұмсалады. Сонымен қатар, модальды сөздер мен үстеулер барыс, жатыс, шығыс және көмектес септігінде зат есімдер, қимыл есімдері үстеулерді жетектейтіндігі кездеседі /8, 55-56/.

Түркі тілдерін зерттеген ғалымдар үстеу сөз табының синтаксистік қызметінің алуан түрлі екендігін жан –жақты айта келе Н.К.Дмитриев /9, 204/ пен А.Н.Кононов /10, 374/ байланысу формаларының үш түрін көрсетеді: қиысу, меңгеру, қабысу. Үстеулер осы көрсетілген байланысу формаларының арлығында дерлік

көрініс табады. Ал олардың қолданылу дәрежесі бірдей емес. Үстеулер қимылға тән амалды, сапаны, мезгілді, мекенді білдіретін сөздер болғандықтан етістіктермен көбірек тіркеседі. Дегенмен, үстеулердің есім сөздермен тіркесуі де кездейсоқ құбылыс емес, тілімізде жиі қолданылатын процесс. Тіл білімінде үстеулердің тіркесу қабілетіне байланысты жазылған еңбектер жеке авторлар М.Балақаевтың, К.Ахановтың, Р.Әміровтың, М.Серғалиевтің зерттеулерінде жиі кездеседі. Қорыта айтқанда, қазіргі түркі тілдерінде қолданылып жүрген үстеулер етістіктен басқа есімдермен де жан-жақты тіркесе береді, өзі де басқа сөз таптарына тән сөздермен байланыса отырып, басыңқы сыңарда жұмсала алады. Мұның өзі үстеу сөз табының үнемі дамып, қалыптасып келе жатқандығының айғағы.

*** 1. Ефимова Л.С. О некоторых аспектах проблемы наречия в современном турецком языке // Вопросы тюркской филологии. – М.: Изд-во МГУ, 1966. 2. Дмитриев Н.К. Строй тюркских языков. – М.: Изд-во вост. лит., 1962. 3. Серебрянников Б.А. Сводимость языков мира, учет специфики конкретного языка, предназначенность описания // Принципы описания языков мира. – М.: Наука, 1976. 4. Гаджиева Н.З. О морфологической реконструкции тюркских языков // Проблемы современной тюркологии. – Алматы: Наука, 1980. 5. Искаков А. Наречие в современном казахском языке. – Алматы: Изд. АН Каз ССР, 1950. 6. Сарбалаев Ж.Т. Қазақ тіліндегі конверсия мен адъективация. Филол. ғылым. канд. диссертация. – Алматы, 1993. 7. Аврорин В.А. Грамматика нанайского языка. – М.– Л.: Алматы: Изд. АН СССР, 1959. 8. Сайрамбаев Т.С. Үстеулі сөз тіркестері туралы // Қазақ тілі мен әдебиеті /КазГУ/. – Алматы, 1973. 9. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. – М.– Л.: Изд. АН СССР, 1948. 10. Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. – М.– Л.: Изд. АН СССР, 1956.

*** В статье рассматриваются лексико-

семантические особенности, синтаксическая роль наречии, то есть функции в предложениях, способность к словосочетанию и пути развития в современных тюркских языках

***

In this article is considered lexico-semantic features, syntactic function of a part of speech - an adverb in modern Turkic languages, that is a place in the offer, ability to a word-combination and ways of development.

С.А. Тулеубаева

ОБ ИЗУЧЕНИИ ПАМЯТНИКОВ ПИСЬМЕННОСТИ ВОСТОКА В КАЗАХСТАНЕ


(ЛИНГВОИСТОЧНИКОВЕДЧЕСКИЙ АСПЕКТ) Памятники письменности Востока в Казахстане имеют более чем полувековую

историю изучения. Первые исследования в этом направлении появились в 60-х гг. прошлого столетия. Памятники письменности являются объектом изучения различных наук, в частности историко-филологического цикла – языкознания, литературоведения, истории, археографии и др. Все их объединяет общая цель – введение в научный оборот письменных памятников путем их издания и описания (а при необходимости – и их перевода на тот или иной язык). Однако предмет и метод исследования текстов, а также правила их воспроизведения разнятся от науки к науке. При этом представляется весьма сложным проведение четкой грани между аспектами подобных исследований – языковым, литературным и историческим. Тем не менее, при изучении памятников письменности всегда имеет место языковая составляющая, так как при изучении того или иного сочинения непременно уделяется внимание его языку.

Изучение памятников письменности занимает центральное место в деятельности Института философии и политологии МОН РК, Института литературы и искусства им.М.О.Ауэзова МОН РК, Института языкознания им.А.Байтурсынова, Института востоковедения им.Р.Б.Сулейменова, Национального центра археографии и источниковедения Республики Казахстан, Египетского университета исламской культуры «Нур-Мубарак» (расположен в г.Алматы). Большую работу по собиранию, изучению, сохранению и переводу памятников письменности осуществляет Национальная библиотека Республики Казахстан, в частности Центр изучения и сохранения документального наследия, отдел редких книги и рукописей.

Огромный вклад в изучение памятников письменности внесли казахстанские историки, философы, теологи и литературоведы. В этой связи особо следует выделить имена таких ученых-историков, как А.Маргулан, В.П.Юдин, Б.Е.Кумеков, М.Х.Абусеитова, Ж.М.Тулибаева, А.К.Муминов, К.Сарткожаулы и др.

Несомненно, что изучение памятников письменности получило свое начало в работах казахстанских литературоведов, среди них – имена А.Коныратбаева, Б.Кенжетаева, Х.Суйиншалиева, М.Жолдасбекова, А.Кырау-баевой, Н.Келимбетова, Ш.Ибраева, О.Кумис-баева, А.Дербисалина, М.Жармухамедова и др. Важное место изучение памятников письмен-ности занимает в научной деятельности Верховного муфтия Республики Казахстан,

известного востоковеда, ученого-литера-туроведа профессора А.Б.Дербисалиева.

В казахстанской науке также имеются работы смешанного характера, осуществленные совместными усилиями языковедов, историков и литературоведов. Среди них – труды Р.Сыздыковой, М.Койгелдиева, М.Жолдас-бекова, К.Сарткожаулы и др. /1, 2, 3/. В филологическом аспекте памятники письменности Востока исследовались в рамках тюркологии, казахского языкознания, казахской литературы, сравнительно-исторического, типологического и сравнительного языкознания, теории языка, языков и литературы стран Азии и Африки.

Проделана большая работа и по изданию памятников письменности Востока на казахский и русский языки и их научному изданию. Обзор переводов некоторых древнетюркских памятников имеется в статье С.Б.Жумагул «Көне түрік әдеби мұраларының қазақ тіліне аударылуы (XX ғасырдың 80-жылдарындағы еңбектер негізінде)» /4, 133-138/.

Особо следует выделить усилия казахстанских философов и специально созданной переводческой группы при Институте философии и политологии, которые внесли неоценимый вклад в дело популяризации наследия Абу Насра аль-Фараби, в т.ч. путем перевода его произведений на казахский и русский языки.

Что касается лингвоисточниковедения, то его предмет составляет «исследование источников со стороны их лингвистической содержательности и информационности» /5, 10/. «Лингвистическая содержательность - это совокупность заключенных в источнике лингвистических данных, определяемых его содержанием и отношением данного источника к определенному лингвистическому образованию (языку, наречию, говору), а также степенью познания последнего. Лингвистическая информационность представляет собой определяемую условиями образования источника степень прямой и косвенной отраженности в нем лингвистической содержательности. Если лингвистическая содержательность – понятие собственно языковое, то лингвистическая информационность имеет отношение прежде всего к внешним средствам выражения языка и внешним условиям его существования (характер графики и орфографии, правописные навыки писцов, уровень и состояние звукозаписывающей техники и т.д.)» /5, 10/.


Анализируя историю изучения памятников письменности Востока в Казахстане с лингвистической точки зрения, важно указать, что этот процесс получил свое начало развитие в работах по тюркологии и истории письма, в т.ч. казахского. Многие проведенные исследования сосредоточены вокруг отнесения датировки возникновения и кристаллизации казахского языка к более ранней исторической эпохе.

Изучению подверглись, прежде всего, памятники древнетюркской письменности (Орхоно-Енисейские, Таласские памятники др.). В этой связи можно выделить имена таких корифеев казахстанской лингвистики, как Г.Айдаров, А.Курышжанов, М.Томанов и др. Наряду с этим осуществлялось исследование памятников древнеуйгурской («Құтты білік», «Хибат-ул-хақайық» и др.) и арабской письменности VIII-XVI вв. («Диуани лұғат ит-түрк», «Диуани Хикмат», «Бақырғани кітабы», «Гүлстан бит-түрки», «Мұхаббат наме», «Қорқыт кітабы», «Оғыз-нама») в трудах А.Курышжанова, Г.Айдарова, М.Томанова, Н.Т.Сауранбаева, С.Кенесбаева, А.Кайдарова, М.Оразова, С.Хасановой, С.А.Аманжолова, А.Ыскакова, Г.Мусабаева, А.Ибатова, А.Егеубаева, Э.Наджипа, Б.Сагындыкова, С.Кудасова, Р.Сыздыковой и др.; памятников латинской («Кодекс Куманикус») и армянской письменности («Дана Хикар сөзі»). В научный оборот вводятся и источники XVIII-XX вв., написанные арабской и латинской графикой (работы Б.Абилкасимова, С.Исаева, Р.Сызды-ковой, Л.Дуйсенбековой, К.М.Мусаева). Помимо этого следует выделить и известные книги О.Сулейменова «Язык письма» и «Тюрки в доистории. О происхождении древне-тюркских языков и письменностей».

Примечательно, что материал исследования включает классические памятники письмен-ности различных эпох и представлен в форме статей, монографий, кандидатских и докторских диссертаций, разделов и глав в учебниках, учебных пособиях, книгах и др.

Обзор работ по изучению средневековых памятников имеется в статье С.К.Кенесбаева «Орта ғасыр ескерткіштерін зерттеу жайында бірер сөз» /6, 7-32/, а также в статье Б.Омарова «Көне түркі жазуларының зерттелу жайы» /7, 7-12/.

Исследуемые памятники письменности весьма разнообразны в жанровом отношении (литературные, исторические, историко-литературные труды, словари, грамматики и др.). Письменные памятники раннего средневековья представляют собой группу рунических надписей на каменных стелах, датируемых VI-VIII вв. Что же касается

литературных памятников, созданных в VI-XIV вв., а также вплоть до XV в., то они носят общетюркский характер. Написанные на арабском, латинском, согдийском, древнетюркском, китайском, фарси и других языках, они являются памятниками тюркской и одной из ее наследниц – казахской литературы.

Исследование памятников письменности часто осуществляется на стыке наук. В работах собственно лингвистического характера рассматриваются фонетические, лексико-семантические и грамматические особенности сочинений. Анализируя подвергнутые изучению сочинения, можно отметить то, что они опубликованы в соответствии с правилами лингвистического издания памятников. Важно указать, что, несмотря на все разнообразие имеющихся работ, есть общие линии в аспекте изучения – диахроническая и сопоставительно-сравнительная, а также рассмотрение проблемы языковых контактов на примере различных языков (например, тюркско-арабские), изучение роли языка памятников письменности древних эпох в становлении современного казахского языка. Изучаются как оригинальные, так и переводные памятники письменности. Важно заметить, что все эти исследования осуществляются в рамках одного общего направления - лингвоисточниковедения, хотя порой их авторы и не указывают на это непосредственным образом.

В настоящем исследовании в силу ограниченности его объема и поставленных задач мы не имеем целью полное освещение данного вопроса, а лишь хронологическую репрезентацию истории изучения памятников письменности в Казахстане с опорой на собственно труды лингвистического характера. Ниже прилагается подобранный нами список отдельных работ (без указания выходных данных в ряде случаев), при этом мы вновь подчеркиваем, что настоящее изыскание не претендует на полный охват проблематики и указание всех имеющихся работ.

Книги, монографии, учебники, учебные пособия: - Құрышжанов Ә., Томанов М.. Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің зерттелу тарихы мен грамматикалық очерктері. – Алматы, 1964. - Айдаров Г. Язык орхонского памятника Бильге-кагана. – Алма-Ата, 1966. - Ғ.Айдаров. Көне түркі жазуларынан материалдар (VIII ғасырдағы Мойын-Чор ескерткішінің тілдік ерекшеліктері). - Алматы, 1966. - Аманжолов А. Глагольное управление в древнетюркском языке. – М., 1969. - Курышжанов А.К. Исследование по лексике


старокыпчакского письменного памятника XIII в. – «Тюркско-арабского словаря». – Алма-Ата, 1970. - Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской пиьсменности VIII века. – Алма-Ата, 1971. - Мұсабаев Ғ., Махмұтов А., Айдаров Ғ. Қазақстан эпиграфикасы. – Алматы, 1971. - Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы, 1971. - Ибатов А. Құтыптың «Хұсрау уа Шырын» поэмасының сөздігі. – Алматы, 1974. - Наджип Э.Н. Тюркоязычный памятник XIV века «Гулистан» Сейфа Сараи и его язык. Часть первая. – Алма-Ата, 1975. - Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы. – Алматы, 1975. - Т 1, Т.2, Т.3. - Сулейменов О. АЗиЯ. Книга благонамеренного читателя. – Алма-Ата, 1975. - Есенқұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. – Алматы, 1976. - Өмірәлиев Қ. VIII-XII ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері. – Алматы, 1985. - Наджип Э.Н. Историко-сравнительный словарь тюркских языков XIV века. Книга I. – М., 1979. - Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. Фонетика. Морфология. – Алматы, 1981. - Сауранбаев Н.Т. Проблемы казахского языкознания. – Алма-Ата, 1982. - Ескі түркі жазба ескерткіштері туралы зерттеулер. Ред. С.Кеңесбаев, А.Құрышжанов, А.Ибатов. – Алматы, 1983. - Құрышжанов Ә., Сағындықов Б. «Ақиқат сыйы». – Алматы, 1985. - Аманжолов А. Тюркская руническая графика. – Ч.I. – Алма-Ата, 1981. Ч.II. – Алма-Ата, 1981. Ч.III. – Алма-Ата, 1985. - Аманжолов А. Глагольное управление в языке памятников древнетюркской письменности. – М., 1986. - Қордабаев Т.Р. Түркология тарихына. – Қарағанды, 1984. - Қордабаев Т.Р. Түркология ғылымының даму тарихына. – Қарағанды, 1985. - Қайдаров Ә., Оразов М. Түркологияға кіріспе. – Алматы, 1985. - Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы, 1986. - Сағындықұлы Б. Алтын Орда ескерткіштерінің тілі. – Алматы, 1987. - Әбілқасымов Б. XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің жазба нұсқалары. – Алматы, 1988. - Өміралиев Қ. «Оғуз қаған» эпосының тілі. – Алматы, 1988.

- Әбілқасымов Б.А. XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің жазба нұсқалары. – Алматы, 1988. - Аманжолов А.С. Глагольное управление в языке древнетюркских памятников. – М., 1989. - Айдаров Ғ. Орхон ескерткіштерінің тексі. – Алматы, 1990. - Құдасов С. Армян жазулы қыпшақ ескерткіші «Дана Хикар сөзінің» тілі. – Алматы, 1990. - Айдаров Ғ. Көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы, 1991. - Қордабаев Т.Р. Түркология және қазақ тілі білімі. – Қарағанды, 1992. - Айдаров Г. Язык памятников Кюль-тегину. – Алматы, 1993. - Хасанова С.Ш. Көне түркі және араб-латын жазбалары. – Алматы, 1994. - Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. – Алматы, 1995. - Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы. – Алматы, 1996. - Каиржанов А. PALAEOTURCICA: Исследование в области фразеологии памятников древнетюркской рунической письменности VII-IX веков. – Акмола, 1996. - Махпиров В.У. Имена далеких предков (источники формирования и особенности функционирования древнетюркской ономастики). – Алматы, 1997. - Сулейменов О. Язык письма. Взгляд в доисторию – о происхождении письменности и язык малого человечества. – Алматы - Рим, 1998. - Каиржанов А. PALAEOTURCICA: Мир древних тюрков. – Алматы, 1999. - Сыздыкова Р.Г. Язык «Жами ат-Тауарих» Жалаири. – Алма-Ата, 1999. - Айдаров Ғ. Тоникуқ ескерткішінің (VIII ғасыр) тілі. – Алматы, 2000. - Құрышжанұлы Ә. Ескі түркі жазба ескерткіштері. – Алматы, 2001. - Әбілқасымов Б. Әбілғазы ханның «Түркі шежіресі» және оның тілі. – Алматы, 2001. - Момынова Б. Қазақ әдеби тілі тарихын зерттеу жүйесі. – Алматы, 2001. - Сулейменов О. Тюрки в доистории. О происхождении древнетюркских языков и письменностей. – Алматы, 2002. - Сағындықұлы Б. «Һибат-ул хақайиқ» - XII ғасыр ескерткіші. – Алматы, 2002. - Ескеева М. Қазақ жазуының тарихи негіздері. – Астана, 2002. - Гаркавец А.Н. Кыпчакское письменное наследие: Каталог и тексты памятников армянским письмом. Т.I. – Алматы, 2002. - Аманжолов А.С. История и теория древнетюркского письма. – Алматы, 2003. - Сағидолдақызы Г. Поэтикалық фразеологизмдердің этномәдени мазмұны. –


Алматы, 2003. - Сартқожаұлы Қ. Орхон мұралары. – Астана, 2003. - Ескеева М. Тарихи дыбыс өзгерістері. – Астана, 2003. - Сабыр М. Орта түркі тілі лексикасы мен қазақ тілі лексикасының сабақтастығы (XIV ғасыр жазба ескерткіштері негізінде). – Алматы, 2004. - Керімұлы Ә. Ескі түркі ескерткіштері тіліндегі сөз жасайтын жұрнақтар (XIV ғ.). – Түркістан, 2005. - Гаркавец А. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки. XIII-XIV вв. – М., 2006. - Гаркавец А.Н. Кыпчакское письменное наследие: Памятники духовной культуры караимов, куманов-половцев и армяно-кыпчаков. Т.II. – Алматы, 2007. - Ескеева М. Көне түркі және қазіргі қыпшақ тілдерінің моносиллабтық негізі. – Алматы, 2007. - Сартқожаұлы Қ. Байырғы түрік жазуының генезисі. Алматы, 2007. - Шаймердинова Н.Г. Когнитивные модели древнетюркских текстов в русских переводах. – Астана, 2007. - Шаймердинова Н. Репрезентация в языке древнетюркской картины мира. – Астана, 2009.

Докторские и кандидатские диссертации, авторефераты диссертаций:

- Айдаров Г. О языке памятника в честь Тоньюкука VIII века и его отношении к некоторым современным тюркским языкам. – ДД. – Алма-Ата, 1959. - Наджип Э.Н. Кыпчакско-огузский литературный язык Мамлюкского Египта XIV века. – АДД. – М., 1965. - Мәженова М.Н. Абу Хайан – исследователь кипчакского языка. - АКД – Алма-Ата, 1969. - Ахметов М.А. Глагол в языке Орхоно-Енисейских памятников (в сравнительном плане с современным башкирским языком). – КД. – Алмат-Ата, 1970. - Курышжанов А.К. Язык старокыпчакских письменных памятников XIII-XIV вв. - ДД. – Алматы, 1972. - Аманжолов А.С. Материалы и исследования по истории древнетюркской письменности. – АДД. – Алма-Ата, 1975. - Раджабов А.А. Глаголообразование в языке орхоно-енисейских памятников. - ДД. - Алма-Ата, 1977. - Чайковская А. Тюркский глагол в арабоязычных грамматиках XIV в. (категория залога, наклонения и времени). – КД. – Алма-Ата, 1978. - Махпиров В.У. Собственные имена в памятнике XI в. «Дивану лугат-ит-тюрк» Махмуда Кашгарского. – КД. – Алма-Ата, 1980.

- Керимов А. Словообразовательные аффиксы в языке памятников тюркоязычной литературы XIV века (на материалах «Хосрау и Ширин» Кутба, «Гулистан бит-турки» Сейфа Сарай, «Мухаббатнаме» Хорезми). – КД. – Алма-Ата, 1980. - Кайрбаева Р. К.Брокельман о словообразовательных формантах в языках тюркских племен XI века (по материалам «Диван лугат ит-тюрк» Махмуда Кашгари). – КД. – Алма-Ата, 1980. - Арынов Т.А. Лексико-семантические и стилистические особенности языка старокыпчакского памятника «Китаб Аттухфа аз-закийа фил-луга-ат-туркийа». – КД. – Алматы, 1983. - Сарткожаулы К. Древнетюркские рунические надписи и тюркско-уйгурские этнокультурные связи VII-IX вв. – КД. – Алматы, 1988. - Ибатов А.М. Морфемная структура казахского слова (в сравнении с данными тюркоязычных письменных памятников). – ДД. – Алма-Ата, 1989. - Әбенова К.Ә. Қазақ тілі лексикасының XI-XII ғғ. жазба әдеби ескерткіштеріне қатысы («Құтадғу билиг», «Һибат-ул хақайиһ» ескерткіштеріндегі бір буынды түбірлер бойынша). – КД. – Алматы, 1994. - Ташауов Ә.С. «Кодекс Куманикус» тіліндегі семантикалық атаулар және олардың лексика-семантикалық топтары. – КД. – Алматы, 1995. - Дүйсенов С.Ж. Әл-қауанина-л-куллиййа ли-дабти-л-лұғати-т-туркиййати «Түркі тілінің толық жүйеленген ережелер жинағы» (мазмұны, графикасы, орфографикасы, фонетикасы). – АКД. – Алматы, 1995. - Сабыров М.Б. Құтыптың «Хұсрау уа Шырын» поэмасының тіліндегі реликт тұлғалар (XIV ғасыр). – КД. – Алматы, 1995. - Отарбекова Ж.К. «Жами ат-тауарих» тіліндегі сөзжасам. - КД. – Алматы, 1997. - Бейсенова М.С. Махмуд Қашқаридың «Диуани лұғат-ит түрік» атты сөздігіндегі төрт түлік мал атаулары. - КД. – Алматы, 1997. - Махпиров В.У. Древнетюркская ономастика (источникки формирования, особюенности функционирования, структурные типы и смысловые модели) – ДД. – Алматы, 1998. - Ескеева М.Қ. Бір және екі буынды сөздер соңындағы қ-к-ғ-г-у-и дыбыстарының сәйкестігі (түркі тілдері деректьері негізінде). – КК. – Алматы, 1998. - Жүнісова М.Ә. Ескі түркі тілдеріндегі етіс категориясы (Махмуд Қашқаридың «Диуану лұғат-ит-түрк» деген еңбегі бойынша, XI ғ.). – КД. – Алматы, 1998. - Бекжан О.Д. Жай сөйлемнің теориялық мәселелері және Күлтегін ескерткіштеріндегі ұйысымдық, типтік сипатталуы. – КД. –


Алматы, 1999. - Сүйерқұл Б.М. «Ат-Тухфа ...» ескерткіші (XIV ғасыр) тіліндегі етістік категориялары. - КД. – Алматы, 1999. - Боранбаев С.Е. Ескі қыпшақ тіліндегі есімдерді салыстырмалы-тарихи тұрғыдан зерттеу («Арабша-қыпшақша сөздік» бойынша, XIV ғ.). – КД. – Алматы, 2000. - Абдрахманова К.Х. Қожа Ахмед Яссауидің «Диуан-и хикмет» тіліндегі септік жалғауларының сипаты. – КД. – Алматы, 2000. - Убайдуллаева Г.Ж. «Мухаббат-наме» ескерткішінің (XIV ғ.) текстологиясы (жәдігерліктің қазақ тіліне қатысы). – КД. – Алматы, 2001. - Сманова. XII-XIV ғасыр әдеби жазба ескерткіштеріндегі рай категориясы. – КД. – Алматы, 2002. - Баялиева Г.Ж. XI-XII ғасырлардағы жазба әдеби ескерткіштер тіліндегі сын есімдер («Құтадғу билиг» пен «Һибат-ул хақайиқ» жәдігерліктері бойынша). – КД. – Алматы, 2003. - Әдірахман Ә.Ә. Құран Кәрімдегі тұрақты тіркестер мен термин сөздерінің қазақ тілінде берілуі (лингвомәдени аспектісі). – АКД. – Алматы, 2004. - Сабыр М.Б. Орта түркі тілі лексикасы мен қазақ тілі лексикасының сабақтастығы (XIV ғасыр жзба ескерткіштері негізінде). – ДД. – Алматы, 2004. - Жалмаханов Ш.Ш. Түркі лексикасының семантикалық деривациясы (түркі жазба ескерткіштері мен қазіргі түркі тілдерінің материалдары бойынша). – ДД. – Алматы, 2004. - Шағырова Б.Д. М.Қашқаридың «Диуани лұғат-ит-түрік» еңбегіндегі және қазіргі тіліндегі етістік категориясы (салыстырмалы зерттеу).- КД. – Алматы, 2004. - Масимова Х.В. Исмәтулла Мөжизидің «Тәварих-и мусиқиун» трактатының фонетикалық және лексика-грамматикалық ерекшеліктері. – АКД. – Алматы, 2005. - Есбосынов Е.З. Ескі қыпшақ тілінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері (Абу Хаййан еңбегі бойынша, XIV ғ.). – АКД. – Алматы, 2006. - Мамырбекова Г.М. 18-19 ғғ. араб жазулары қазақ жазбаларының графикалық-орфографиялық ерекшеліктері. – АКД. – Алматы, 2006. - Жуынтаева З.Н. Қазіргі қазақ тілі синтаксисі

заңдылықтарының Қ.Жалайыридің «Жами ат-Тауарих» мәтінтүзіміндегі көрінісі. – АКд. – Астана, 2006. - Өмірбаев Н.Ж. Ескі қазақ жазба тілі үлгілеріндегі лексика-семантикалық және сөзжасамдық ерекшеліктер (15-17 ғғ.). – АКД. – Алматы, 2007. - Ахметжанова А.И. Особенности языка памятников письменности XVIII-XIX вв. (на материале переводных документов казахско-русских отношений). - АКД. – Алматы, 2006. - Сартқожаұлы Қ. Байырғы түрік жазуы: алфавит жүйесі және фонологиясы. - АДД. – Алматы, 2008. - Доспаганбетова М.Қ. Лексикографиялық деректердегі космонимдер (түркі тілдері бойынша). – АКД. – Алматы, 2006. - Жанғабылова З.К. Етістік тұлғалы антропонимдер (түрік және қазақ тіл деректері негізінде). – АКД. – Алматы, 2006. - Мухитдинов Р.С. «Диуан лұғат әт-турк» және араб лексикографиясы: тарихи негіздері мен теориялық принциптері. – АКД. – Алматы, 2010.

*** 1. Сыздықова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би

Қосымұлы және онын жылнамалар жинағы. – Алматы, 1991. 45. 2. Жодасбеков М., Сартқожаұлы Қ. Орхон ескерткіштерінің толық атласы. – Астана, 2005. 3. Жолдасбеков М., Сарткожаулы К. Атлас Орхонских памятников. – Астана, 2006. 4. Жумагул С.Б. Көне түрік әдеби мұраларының қазақ тіліне аударылуы (XX ғасырдың 80-жылдарындағы еңбектер негізінде)// Материалы международной научно-практической конференции «Отечественная тюркология: проблемы, поиски и итоги». - Алматы, 2007. 5. Котков С.Н. Лингвистическое источниковедение и история русского языка. – М., 1980. 6. Кеңесбаев І.К. Орта ғасыр ескерткіштерін зерттеу жайында бірер сөз// Исследования старотюркских письменных памятников. – Алма-Ата, 1983. 7. Омаров Б. Көне түркі жазуларының зерттелу жайы// Көне түркі жазуларының зерттелуі: бүгіні мен болашағы. – Астана, 2004.

*** Мақалада Шығыстың жазба жәдігерліктерінің

Қазақстанда зерттелу тарихына лингводеректану ілімі тұрғысынан қысқаша шолу жасалады. Бұл бағытта жарық көрген негізгі еңбектер сөз етіледі.

*** In article the question on studying of monuments of

writing of the East in Kazakhstan from the linguistic point of view is taken up. The basic personnel and works in the given direction are presented.

Г. Умбаева

ТІЛ ОҚЫТУДА ЗАМАНАУИ АҚПАРАТТЫҚ ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ

Адамзат ХХ ғ. аяғында дамудың постиндустриялық және ақпараттық қоғам атты жаңа сатысына өтті. Біздің “ақпарат және қатынас ғасырында өмір сүреміз” деуіміз қате пікір, себебі ақпарат және қатынас ұғымдары бұрыннан белгілі. Адамзат қоғамы мыңдаған жылдар бойы білім алып, ақпаратты өңдеу және дамытуды меңгерген. Алғашында қолжазба кейін баспа құралы, телефон, теледидар қолданысқа шықты. Қоғамның компьютерлік технология ғасырына өтуі ақпаратты тиімді өңдеп ұсынуға жол ашты. Бұл көп ақпаратты тиімді өңдеп сақтауға мүмкіншілік туғызды. Дегенмен, заманауи сатыдағы ақпарат қоғамы әрқашан жаңашылдықты талап етеді, сондықтан адамзат үнемі білімін жетілдіруге тиісті. Адамзат жинаған көлемді білім, оқыту үрдісінің жаңа әдістерін талап етеді.

Қоғам дамудағы ақпараттың ролі және ақпараттық технологияның қарқынды өсуі ақпараттық мәдениеттің қалыптасуына негіз болды. Жаңа компьютерлік технологияны қолданбас бұрын, тіл үйренушіге жаңа ойлау қабілетін қалыптастыру керек. Ақпарат қоғамында өмір сүруші бүгінгі күнгі тұтынушы компьютер өмірінің ажырамас бөлігі болуы керек. Сондықтан оқу үрдісінде ақпараттық және қатынастық технологиясын қолдану - білім саласында өзекті мәселе.

Ақпараттық қоғам – бұл «әлеуметтік-экономикалық дамудың қоғам мүшелері арасында ақпаратты өндіруге, қайта қарауға, сақтауға, таратуға, тәуелді /7, 5/.

Егер қоғамның 50% ақпараттық қолданысқа тәуелді болса, қоғамды ақпаратты қоғам деп атауға болады. Ақпараттық қоғамда негізгі фактор материялдық емес, идеялық – білім және ақпарат болуымен ерекшеленеді. Бұл қоғамның ерекшеліктері:

Қоғам өміріндегі ақпарат ролінің маңыздылығы;

Адам өміріндегі ақпараттық қатынас өнімдері мен ақпараттық қызметтің қажеттілігі;

әлемдік ақпараттық кеңістік құру. Қоғамды ақпараттандыру қоғамның кез-

келген мүшесіне заңды құпиялы ақпараттан басқа барлық ақпарат көзіне еркін енуге мүмкіндік беретін бір-бірімен байланысты саяси, әлеуметтік-экономикалық, ғылыми факторлардың жиынтығын білдіреді. Қоғамды ақпараттандырудың мақсаты өнімділікті және еңбек жағдайын жеңілдету арқылы адам өмірінің сапасын жақсарту.

Білім ғылым мен өндірістің арасында болғандықтан, қоғам өндірісінің даму сатысына және ғылым деңгейіне сәйкес болуы тиіс. ХХ ғасырдың екінші жартысында өндіріс пен ғылым, білім даму қарқынына қарағанда

кеңінен өріс алды. Нәтижесінде өндіріс пен ғылым және білім арасында көптеген қарама-қайшылықтар туды.

70 жылдардың басында әлемдік сипат алып, әлеуметтік-саяси және экономикалық үрдістерге және техника мен ғылымның әсіресе информитика саласының сапалы өзгерістеріне әкелген білім дағдарысы болды. Білім жүйесінде дамудың жаңа бағыты жекешелену курсы, өз бетімен білім алу қажеттілігі туғаны айқындалды.

Білім саласында білімді демократизациялау, компьютеризациялау, гуманизациялау, білім алу бағдарламасын таңдау еркіндігі білім берудің үздіксіз жүйесі өз күшіне енуде.

Білімді ақпараттандыру кезеңдері Білімді ақпараттандырудың бірінші сатысы

(электронизациялау) техникалық маман-дандыру студенттеріне алдымен электронды құралдарды және есептеуіш құралдарды, кейін гуманитарлық саланы (60 жылдар аяғы 70 жылдар басы) дайындық үрдісіне енгізді. Алгоритмдеу және программалау негізіне, логикалық алгебра элементтеріне, ЭЕМ матема-тикалық үлгілеуге оқыту ұйғарылды.

Аталған ұйғарым студенттер арасында ойлаудың алгоритмдік түрін қалыптастыруды, программалау тілін игеруді, ЭЕМ-де жұмыс істеуді меңгеруді көздеген. Программалау құралдарын гуманитарлық білім беру саласындағы қарапайым қолданушыларға жұмыс істеудегі қолайсыздықтар нәтижесінде есептеуіш техникалары кеңінен қолданысқа түспеді.

Білімді ақпараттандырудың екінші сатысы (компьютеризациялау) 70 жылдардың ортасы 90 жылдар арасында қарапайым бағдарламамен қамтамассыз ететін, жаңа компьютерлердің пайда болуымен ұштасты. Аталған компьютер-лік сауаттандырушы технологиялар үлгілеу көмегімен көптеген (химиялық, фихзикалық, әлеуметтік, педогогикалық және т.б.) үрдістер мен құбылыстарды зерттеуге мүмкіндік берді. Білім беру саласында, білімді қадағалау және оқу үрдісін басқаруда жүйені автоматтандыру кең өріс алды.

Үшіншіден, білім беруді ақпараттандыру-дың заманауи сатысы көлемді ақпаратты жеделдетілген түрде жинақтайтын, жаңа ақпараттық және телеқатынастық техноло-гиялы жаңа дербес компьютерлер қолданы-луымен сипатталады. Сонымен қатар мультимедия-технологиялық және вертуальды ақиқаттық, әлеуметтік салаға әсері жайлы ақпараттандыру.

Білімді ақпараттандырудың негізгі жолдары.

Білім беру саласында ақпараттандырудың енгізілуіне байланысты оның негізгі бағыттары


төмендегідей болмақ:

оқыту үрдісінде ақпараттық технологияны қолдануда мамандарды дайындау сапасын жоғарылату;

оқыту тәсіліндегі интеллектуалды және шығармашылықты жоғарлатуды нәтиже ретінде қарастырып оқытудың белсенді әдістерін қолдану;

оқушының жеке ерекшеліктеріне ақпараттық технологиялық оқытуды бейімдеу;

ақпараттық технологияны қашық-тықта /дистанцион./ оқытуды жетілдіру;

оқу үрдісінің ақпараттық-әдістемелік қамтылуын жетілдіру.

Сонымен қатар білім беру саласын ақпараттандырудағы ең басты мәселе - басқа ақпараттандырылған қоғамнан алда болу. Білім беру үрдісінде алынған білім мен дағды әртүрлі қоғамның негізіне жатады.

Жұмыс барысында АҚТ құрылғысы, телеқатынастық жобаларға ерекше көңіл бөлуге тиістіміз. Ол компьютерлік телеқатынастық негізінде құралған, аяқталған кешенді іскерлікті көрсетеді (оқу-танымдық, зертеушілік, шығармашылық немесе ойындық). Осы жұмыс барысында сол немесе басқа тақырып бойынша әртүрлі ықпалды қолдануымен материалды толық меңгеруді ұйғарады.

Жобаларды түрлендіруде бірнеше белгілерді байқау қажет, осы белгілер арқылы жобаларды бөлу керек: 1. доминаторлық әдіс бойынша (зерттеушілік, шығармашылық, қызық оқиғалы, ойын); 2. маңызды доминаторлық бойынша (әдеби-шығармашылық, ғылыми, экологиялық, тілдік, мәдениеттанушылық, спорттық, географиялық, тарихи, музыкалық); 3. координациялау сипаты бойынша (тікелей, жасырын); 4. контактілер мінезі бойынша (әртүрлі елдің оқушылары); 5. Жүргізу уақыты бойынша (қысқа және ұзақ уақытта, эпизодикалық); 6. қатысушылар мөлшері бойынша (жекеше, қостық, топтық). Осыдан шығатын нақты шетел тіліндегі телеқатынастық жобалардың типологиясын құрасақ: алдымен типологиялық негізі болатын тіл үйретудегі мақсатты құру қажет: 1) Тілді практика жүзінде меңгеру; 2) Оқушының лингвистикалық және филологиялық жағынан дамуы; 3) Мәдениеттанушылық (елтану) білімімен танысу; 4) Ситуативтік қатынасты үйрету (қатынастық жағы).

Жоғарыда атап өткен мақсаттарға сүйене отырып, телеқатынастық жобалардың

типологиясын ұсынуға болады: I. Тілдік телеқатынастық жобалар:

1. Оқытылатын жобалар, тілдік материалдарды меңгеруге, тілді білуге және дағдылануды қалыптастыруға бағытталған;

2. лингвистикалық жобалар:

Тілдік ерекшеліктерді оқыту;

Тілдік реалдарды оқыту (неологизм, фразеологизм, мақал-мәтел);

Ауыз әдебиетін оқыту. 3. Филологиялық

Тілдің этимологиясын оқыту;

Әдеби зерттеулер. II. Мәдениеттану (елтану,

телеқатынастық) жобалар: 1. Тарихи

Мемлекеттің, қаланың тарихын оқыту; 2. Географиялық

Мемлекеттің, қаланың географиясын оқыту;

4. Этнографиялық

Халықтың дәстүрі мен тұрмысын оқыту;

Халықтың өнерін оқыту;

Әртүрлі халықтың ұлттық мәдени ерекшеліктерін оқыту;

4. Саяси-экономикалық

Елдің мемлекеттік құрылысымен танысу;

Қоғамдық ұымдармен танысу;

Елдің заңдарына арналған;

Қаржы және ақша жүйесіне арналған; 5. Өнертанушылық Оқытылатын елдің өнер, әдебиет,

архитектура, мәдениет мәселелеріне арналған. III. Ойындық: 1. Әлеуметтік (оқушылар әртүрлі әлеуметтік

рольдерді атқарады); 2. Іскерлік (кәсіптік ситуацияны үлгілеу); 3. Драмаластырылған (оқушылар кейіпкер

ролінде көрсететін ойын ситуациясындағы әдеби туынды);

4. Қиялдағы саяхат (сөйлеу құрамына жазу түсіруге, арнайы терминдерге, диалогторға, жазуға, талқылауға және т.б.).

Шынайы тілдік ортаға жағдай жасайды, шетел тілінде қарым-қатынас қажеттілігін құрайтын база мен осының салдарынан шетел тілін оқуға қажеттілік туғызады. Біздің көзқарасымыз бойынша жобалармен жұмыс істеу – лексика, фонетиканы оқуда ең сәтті, қолайлы. Жұмыс барысында мынадай нәтежеге жетуге болады: оқушыларға жұмыстың бұл түрі қызықты және бұдан басқа да жобаларды дайындауға материалдар жеткілікті. Оларды кестелер мен илюстрациялардан бастап фильмдер мен сценарияларға дейін қолдануға болады.

Ал грамматикалық материалды оқуға қиынырақ болады. Бұл мәселеге баса назар


аударып, тереңірек зерттеуіміз керек. Шет тілі грамматикасы сабақтарындағы

ақпараттық және қатынастық технологиялар. Шетел тіл грамматикасын оқытуда

ақпараттық және қатынастық технология-лардың әртүрлігіне /деректі фильмдер, электронды кітаптар, сызбалар, кестелер және түрлі тестер/ қарамастан оны аз мөлшерде қолданамыз.

Деректі фильмдерге (мультфильмдерге) келер болсақ, оның технологиясын жасау өте қиын, жай ғана жұмысты алып және оны жүйелеу жеткіліксіз. Фильмді көргенде қаншалықты нәтижелі болатындығын байқау үшін психологтардың жұмысы қажет. Одан басқа фильмді дайындауға кинематограф (мультипликацилар) мамандарын қажет етеді. Барлық құрал-жабдықтыр бар болғанымен материалды жасау мүмкін емес. Мұнымен арнайы білікті орталықтар айналысады. Электронды кітаптармен де осындай жағдай.

Бірақ үлгілерді, кестелерді, графикаларды, диаграммаларды, суреттерді қолданып және олардың әртүрлі проекцияларын (смарт-тақта, дербес компьютер экрандары, арнай бағдарламалар және принтерге басып шығару көмегімен құру) қазіргі жағдайда, әрине, мүмкіндік бар.

Сонымен қатар қорытынды және аралық бақылауға арналған тестілеу жүйесі кең тараған. Оқытушының мүмкіндігіне қарай оқушыларға тест тапсыру басылып шығарылған бланктарда, үйде немесе интернет желісіндегі дербес компьютерде орындауға мүмкіншілік беріледі. Тестерді құру үшін арнайы бағдарламалар көмегімен материалды дербес компьютерде өңдеуге мүмкіндік бар (Test Designer).

Компьютерлер негізінде слаидты (программа-презентация «Microsoft Power Point») пайдалану және тестік (компьютерлік нұсқада/қағазға түсіру) материалдар.

Тест жасауда мына нұсқаларды қолдануды ұсынамыз:

«Өздік есімдіктер. Өздік есімдіктердің септігі» тақырыптағы теориялық материал.

Сабақтың тақырыбы: «Өздік есімдіктер. Өздік есімдіктердің септіктекде қолданылуы»

Есімдік – есім сөздердің (зат есім, сын есім, сан есімдердің) орнына жүретін сөз табы. Қазақ тілінде де араб тілінде де жіктеу, сілтеу, тәуелдеу, сұрау және т.б. есімдік категориялары бар. Жіктеу есімдіктері انا (мен), ,(біз) نحن ,(ол) هي ,(ол) هو ,(сен) انت ,(сендер)انتم Есімдік сөйлем ішінде сөйлем .(олар) همмүшелерінің барлық /бастуыш, баяндауыш,

анықтауыш / қызметін атқарады. علىالرف .Кітап сөреде тұр .الكتابعلىالرف .هو

Ол сөреде тұр.. الرف على .Кітаптар сөреде тұр .الكتب على هي

..Олар сөреде тұр .الرفКесте мен сызбаларды, аудио-дискілерді

(шет тіліндегі сөздердің дыбысталуы) дұрыс қолданған жағдайда, оқушылар сол тақырыпты жақсы меңгеріп, қызығушылықтары артады. Уақытты үнемді пайдалануға мүмкіндік береді. Барлық оқушылар үй жағдайында бұл материалдарды дербес компьютерде (дискеттерде, CD-, DVD-дискілерде, flash-карталарда және т.б.) сақтайды, бұл студенттедің уақытын үнемдеуге мүмкіндік береді. Кей жағдайда сөздерді «жаза білмеу» жиі кездеседі. Оны сұрауға ұялады, ал АҚТ-ны қолданған жағдайда бұл мәселе толығымен шешімін табады.

Заман ағымы сапалы білімді талап етеді. Сонымен қатар, білім жүйесін ақпараттандыру алғашқы кезектің еншісінде болатын. Бірақ бірқатар себептерге байланысты еліміздің аймақтық бөлімдерінде білім жүйесінде АҚТ-ны қолдану енді ғана кең етек ала бастады. Қазіргі білім жүйесінде АҚТ-ны қолданбай, жаңа заман талабына сай білім беруі мүмкін емес. АҚТ-ны қолданудан бас тартқан жағдайда, ұстаз көп көлемді ақпаратты сақтауды және оны жеткізуді, статистикалық деректерді өңдеуді жоғалтады. Компьютерді және АҚТ-ны қолдану – оқытуды басқаруда, оқу жүйесінің тиімділігін арттыруда және ұстаздың уақытын үнемдеп, оқушылардың білімін арттырады.

*** 1. Галишникова Е. М. Использование интерактивной Smart-доски в процессе обучения// Учитель. – 2007. - № 4. – с. 8-10 2. Гордиенко Г. А. Система тестовых технологий на уроках истории и обществознания// Учитель. – 2007. - № 3. – с. 9-10 3. Горина М. В. Информационные технологии на уроках русского языка// Учитель. – 2007. - № 5. – с. 11-15 4. Захарова И. Г. Информационные технологии в образовании: Учеб. пособие для студ. высш. пед. учеб. заведений. – М., 2003 5. Зубов А. В. Информационные технологии в лингвистике. – М., 2004 6. Клоков Е. В., Денисов А. В. Технология проектного обучения // Школа. – 2006. - №2. – с. 29-36 7. Использование современных информационных и коммуникационных технологий в учебном процессе: учебно-методическое пособие/ Авторы-составители: Д.П. Тевс, В. Н. Подковырова, Е. И. Апольских, М. В, Афонина. – Барнаул: БГПУ, 2006


З. Шадкам

СӨЗ БАСЫНДА ЭТИКЕТТІК ҚЫЗМЕТ АТҚАРАТЫН БЕЙВЕРБАЛДЫ

АМАЛ-ТӘСІЛДЕР

Әлемдегі барлық халықтарда қарым-қатынас

сәлемдесуден басталатыны белгілі. Қазақ халқындағы сәлемдесу күрделі, өзіндік жүйесі бар құбылыс десе де болады. Қазақ халқында сәлемдесу міндетті түрде жасы кішіден басталады. Кіші үлкенге сәлем бермесе, оны әдепсіз деп санаған. Қазақтың сәлемдесу жоралғысы – кішіден үлкенге қарай, ал жауап сәлем үлкеннен кішіге қарай жүреді. Бетпе-бет келіп қалғанда бір-бірінің үлкен кішілігін ажырата алмаған кезде жолы кішісі жолы үлкенге бұрын сәлем береді. Үлкенге кіші, әйелге ер адам, аттыға жаяуы, отырғанға тұрғаны, алыстан келгенге ауыл адамы, жатқан адамға тұрған адам, ауру адамға сау адам, көп адамға аз адам бұрын амандық білдіреді. Алайда, отырған, жатқан, ауырған адам мүмкіндік болса тез арада орынан тұрып, не болмаса басын көтеріп өзіне сәлем берген адамның сәлемін алуы керек. Сондай-ақ, қазақ салтында үлкен, сыйлы адамдардың, аруақты ауылдардың жанынан, тұсынан өткенде де сәлем беру дәстүрі болған. Егер сәлем бермей өтсе, “көргенсіз”, “сәлем беруге жарамаған” деп сөгетін болған. Сәлемдесу – адамдардың адамгершілігі мен моральдық бет-бейнесін көрсететін, адамдарды татулық пен достыққа, береке-бірлікке жетелейтін дәнекер деп қарап, ұрпақтарына амандасудың жөн-жосығы мен тәртібін егжей-тегжейлі ұғындырып, сәлем беру, амандық сұрасу тәрбиесін мұқият жүргізіп отырған. Қазақ халқында көп жасаған, көпті көрген адамдарға арнайы барып сәлемдесу, олардың батасы мен ақыл-кеңесін алу салты, таныстармен сәлемдесу, жүзтаныстармен сәлемдесу рәсімдері бар. Бұл сәлемдесу реттері ауызша да, онымен қатар жүретін қимыл ізетімен де қоса атқарылады. Мысалы,

– Игілік!.. Сәлем!.. – деп қалып еді, енді шанадан аюдай бұлқына түсіп келіп, қолдасып амандасты. – Амандық па? Бәйбіше дені сау ма? (Ғ. Мүсірепов).

Амандасу кезінде дене мүшелерінің ішінде қол қимылы жиі қолданылады. Осыған орай қазақ тілінде қол беру, қол алысу, қол қысу, қол қусыру ал түрік тілінде tokalaşmak [токалашмак] (қол алысу), el sıkışmak [эл сыкышмак] (қол қысу), elini uzatmak [элини узатмак] (қол беру) сияқты тұрақты тіркестер қалыптасқан.

Бауырына басып амандасу. Бауырына басу – көбінесе ата-ана баласымен, туыстық жақындығы бар адамдар өзінен жасы

кішілермен т.б. амандасқан кезде жасалатын ишараттардың бірі. Бауырына басу қимылы түрік және қазақ халқында ғана емес барлық халықта дерлік тек амандасу мағынасын емес, сонымен бірге жақсы көру, еркелету, сағыну, сүю сезімдерін де іс-қимыл арқылы білдірудің бір жолы.

Қол беріп (созып, ұсынып) амандасу. Амандасу кезінде орындалатын аталған ізет қимылдарының ішінде ең жиі қолданылатыны – қол беру, қол алысу. Қазақ халқында да түрік халқында да кеңінен қолданылады. Мысалы,

– Ассалаумағалейкум, – деп мен сақалды адамға сәлем беріп, қол ұсындым (С. Мұқанов). Қол алып сәлемдесу, осы қимыл арқылы өзінің ниеті мен тілегін білдіру салты әлем халықтарының көпшілігінде таралған паралингвистикалық амалдардың бірі. Амандасқан кезде шіреніп, кекірейіп тұрып алу, бір қолды қалтадан шығармау, ықылассыз қол ұшын бере салып, қайтадан тартып алу, ұсынған қолды алмау тәрбиесіздік болып саналады.

Қол алысып амандасу екі адамның арасында да, бірнеше адамның арасында да жүреді. Бір адамның көпшілікпен, бір топ адамның бәрімен қол алысып амандасуы жағалай қол беру деп аталады.

Екі-үш адам тұрса үлкенінен бастап, ал бір топ адам тұрса өзіне ең жақын тұрғанына бастап қол береді. Қазақ салты бойынша көп адам отырған үйге кіріп сәлемдескенде, үйге кірген бойда төрде отырған адамдарға тіке қарап: “Ассалаумағалейкум” деп сәлем беріп алып, оң жақтағы ең төмен отырған адамнан бастап қол алысып, төрге қарай жалғастырады. Топ адамның ішіндегі үлкенінен, немесе құрметтісінен бастап сәлем беремін деп біресе төрге, біресе өрге жүгіріп жүру әбестік болып саналады.

Егер оң жақта әйелдер қауымы отырған болса, онда сол жақ іргедегі адамнан бастап қол алысу керек. Егер үйдегі адамдар ас ішіп отырған болса, тек ауызша сәлем береді, қол алыспайды.

Қос қолдап сәлем беру. Қазақ дәстүрі бойынша ер-азаматтар, балалар өзінен жасы үлкен ер адамға “Ассалаумағалейкум ата!” немесе “Ассалаумағалейкум аға!” деп екі қолын бірдей ұсынады. Ал, сәлем алушы: “Уағалейкумассалам!” деп екі қолын созады. Сәлем беруші адамның екі қолын бірдей ұсынуы – бар ықыласыммен, үлкен құрметпен сәлем беріп тұрмын дегенді білдіреді.


Қос қолын ұсыну қимылын тек сәлем беруші ғана емес, қарым-қатынас жағдайыны қарай үлкен адам бірінші сәлем берген кезде сәлем алушы да ұсынады. Қос қолдап сәлем беру де тек түрік және қазақ халықтарына ғана емес адамзаттың көпшілігіне тән, үлкен құрмет көрсетіп тұрғанын білдірудің бір жолы.

Тізе бүгіп амандасу. Қазақ келіншектері қайын аталары мен енелеріне, қайын ағалары мен абысын-ажынға, өзі келін боп түскен жердің үлкендеріне, ауылға келген құрметті қонақтарға тізесін бүгіп, оң қолын кеудесіне, сол қолын тізесіне қойып иіліп сәлем береді. Келіндердің сәлем еткен кезде тізесін бүгуі – кішілігін, ал қолын тізесінің үстіне қоюы – адалдықты, өмірге еш арамдығым жоқ дегенді, оң қолын жүрегіне басуы – ақ жүрегіммен сәлем етіп тұрмын дегенді білдіреді.

Қолын кеудесіне қойып амандасу. Амандасқан кезде қолын кеудесіне қою қимылы тек қазақ келіндеріне ғана тән паралингвистикалық амал емес, қолын кеудесіне қою ер адамдардың амандасу әрекетінде де кездеседі. Қолын кеуде тұсына, яғни, жүрек тұсына қою ыстық ықылас пен жылы жүректі білдіреді, сондай-ақ, ізеттілік пен сыпайылықтың екінші жаққа деген құрметтің белгісі болып табылады. Мысалы, Даусы үнді келген үлкен көз, кең маңдайлы жігіт әуелі оязға:

– Здрасти, Ваше благородие! – деп орысша үн қатты. Сол сәтте көзін жалт еткізіп Абайға бұрылып:

– Әссәлаумұғалейкум, Абай аға! – деп оң

қолын төсіне қойып, мұсылманша тағзым білдірді (М. Әуезов).

Ұлттық мәдениеттің этно-мәдени ерекшеліктерін көрсететін негізгі бір арна – көркем шығармалар. Бейвербалды амал-тәсілдерді талдау мақсатында жиналған тілдік материалдардан коммуниканттардың қолын кеудеге қою қимылымен бірге қамшысын кеудеге қою қимылын да суреттейтін фактілер кездесті.

Бас изеп, бас иіп амандасу. Амандасу кезінде қол қимылынан кейінгі қолданылу жиілігі жоғары бас изеу, бас ию қимылдары. Бас изесіп сәлемдесу, бас иіп тәзім ету көптеген әлем халықтарының мәдениетінде құрмет пен ізетті білдіреді. Сәлем берушінің оң қолын сол кеудесіне – жүрегіне басып, басын июі – ақ жүрегіммен сәлем етіп тұрмын дегенді білдіреді. Күнделікті таныс, жүзтаныстармен сәлемдескенде тілдік амалмен қатар жүретін амал – бас изесу. Бұл амал тілдік амалмен қатар да, жеке де қолданыла береді. Яғни, бас изеу – коммуникацияның вербалды амалының да орнын ауыстыра алады. Коммуниканттар көп жағдайда амандасудың тілдік этикет

формаларын қолданбай-ақ, амандасу мағынасын беретін бейвербалды амалды қолданып, бас изесіп те кете береді. Бұл түрлі ситуацияларға байланысты қолданылады, мәселен, асығыс жағдайда, көпшіліктің ортасында, дауыстап сәлемдесу мүмкін болмайтын, коммуниканттардың бір-бірінен қашық орналасуы жағдайында т.б.

Иек қағып (көтеріп) амандасу. Иек қағып амандасу – амандасудың вербалды этикет формаларымен қатар да, жеке де қолданыла береді. Коммуниканттар көп жағдайда амандасудың тілдік этикет формаларын қолданбай-ақ, иек қағып амандасып кете береді. Бұл түрлі ситуацияларға байланысты мәселен, асығыс жағдайда, көпшіліктің ортасында, дауыстап сәлемдесу мүмкін болмайтын, коммуниканттардың бір-бірінен қашық орналасуы жағдайында, сондай-ақ, жақсы таныс емес коммуниканттар арасында қолданылады.

Төс қағыстырып амандасу. Амандасу рәсімі кезінде жүретін бейвербалды амал-тәсілдердің бірі – қазақ салтына сай ер адамдардың төс қағыстырып амандасуы. Кеудесін-кеудесіне тигізіп, яғни, төс қағыстырып амандасу ер адамдар арасында кездесетін амандасудың ең құрметті түріне жатады. Зерттеу барысында жиналған тілдік материалдарға жасалған сұрыптау амандасудың мұндай түрі суреттелген тілдік материалдар көркем шығармалардың басқа түрлеріне қарағанда тарихи романдарда жиі кездесетіндігін көрсетті. Мысалы, Хан енді қазақ әдетімен алдымен құшағын айқастырып, кеудесіне кеудесін тигізіп, әуелі Асан қайғымен сәлемдесті, содан соң барып Қотан жыраумен, Қазтуғанмен амандасты (І. Есенберлин). Қамшы тастау. Ерте заманда сөз беруді өтіну үшін жасалатын ишараттың бірі.

Қолдан, маңдайдан, беттен сүйіп амандасу. Амандасу кезінде тілдік этикет формалармен қатар қолданылатын бейвербалды амалдардың бірі – сүю. Көптен көрмеген ұл-қыздары келіп сәлемдескенде ата-анасы, үйге туған-туыс, дос-жаранның балаларын келіп амандасқан кезде жасы үлкен үй иелері олардың сәлемін алып, маңдайынан, бетінен немесе қолының сыртынан сүйеді. Әдетте әкесі – қызының маңдайынан, ұлының бетінен, келінінің оң қолының сыртынан сүйеді. Қазқ салтында сүйісу жоқ, бірақ сүю бар. Сүйетін көбінесе жасы үлкендері.

Қолды маңдайға тигізу немесе сүю. Түрік отбасына жасы үлкен қария қонаққа келсе немесе жасы үлкен кісі ұзақ жол сапардан келіп жатқан кезде үйдегі балалар келіп ол кісіге сәлем берген кезде, қолын алып сүйіп


маңдайларына тигізеді. Үлкен кісі: Sağ ol yavrum (Аман бол балапаным!), Berhurdar ol yavrum /oğlum/ kızım (Бақытты бол йаврум/ұлым/қызым) немесе El öpenlerin çok olsun( елге қадырлы болып, қолыңды сүйетіндер көп болсын) деп ризашылығын білдіреді. Бірінші мысалдағы сау бол тіркесі қоштасу мағынасында емес рахмет деген мағынада қолданылып тұр. Қазақ сөз этикетінде жиі қолданылатын Сау болыңыз! әдеби тілде қоштасу мағынасын бергенімен Қазақстанның батыс говорында, Түркіменстан және Иран қазақтарының тілінде рахмет деген мағынаны береді. Сөз арасында іззеттілік көрсеткенде, ризашылық білдіргенде, алғыс айтқанда сау болыңыз делінеді. Жергілікті тіл ерекшелігі ретінде қарастырылатын сөз этикетіндегі мұндай ерекшелік арнайы зерттеуді қажет етеді. Мұндай ерекшелік көршілес тілдердің әсері де, сондай-ақ байырғы тілдік қолданыстардың жергілікті жерде сақталып қалуы да болуы мүмкін.

Бақытты бол мағынасын беретін Berhurdar ol! (Бәрһурдар ол!) тіркесі тек осы жағдайға ғана, яғни, үлкен адамның қолын сүю кезінде ғана қолданылады. Басқа жағдаятта айтылмайды және тек үлкен кісілердің аузынан

ғана айтылады. Қол көтеру. Аппелятив қызмет атқаратын

этикет тілдік бірліктермен қатар да, олардың қатысынсыз да біреудің назарын аудару үшін қолданылатын бейвербалды амалдың бір түрі.

Кез келген тілдегі қарым-қатынас аппелятивтік, фатикалық қызмет атқаратын этикет тілдік бірліктерді қолданудан басталады. Келтірілген бейвербалды құралдар тілдік қарым-қатынастың бастапқы кезеңінде қолданылып, негізгі аппелятивтік, фатикалық қызметімен қатар эмотивтік, кейде коннативтік қызметтерді де қоса атқарады. Бейвербалды құралдардың бұл тобы өз ерекшеліктеріне қарай тілдік құралдармен параллельді түрде де, жеке де қолданылатын кездері болады.

*** 1. Gözaydın N. Dil ve folklor olayları üzerine. Gazi Üniversitesi, 1975. Ankara. 2. Kartarı Asker. Farklılıklarla yaşamak kültürlerarası iletişim,Ürün yayınları,2001. Ankara. 3. Сыздықова Р. Сұхбаттасу мәдениеті. Сұхбат № 2, Алматы.1990. 4. Уәлиев Н. Сөз әдебі. Алматы. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы.1998.

Н. Ш. Юсупов

ПРОБЛЕМЫ СТИХОТВОРНОГО ПЕРЕВОДА КАСЫДЫ

«АЛЬФИЯ» ИБН МАЛИКА

Нет сомнения в том, что на протяжении человеческой истории было разработано много способов и методик обучения различным языкам. Люди с давних времен старались облегчить изучающим запоминание грамматических правил, и арабский язык не является исключением из этого правила. Так, впервые в 12-14 векахв образовательной истории человечества появились такие методические обучающие литературные формы, которые не были известны нигде в мире.Одной из таких форм является поэтический труд - касыда «Альфия» Ибн Малика. Автор данной касыды -знаменитый ученый Мухаммад Ибн Абдуллахи Ибн Малик Аттаи, известный как Ибн Малик, родился 21 февраля 1203 года в городе Джийан Кордовского халифата. Ибн Малик использовал стихотворную форму для объяснения грамматики арабского языка. Касыда «Альфия» Ибн Малика в переводе с арабского языка означает «тысяча» и в действительности касыда состоит из тысячи стихотворных строк, которые содержат всю грамматику арабского языка, полностью упорядоченную и сложенную

в одной стихотворной форме. Рифма строк касыды облегчает запоминание грамматических правил. Так, например, в самом начале касыды автор указал основные цели ее написания:

قالمحمدهوابنمالكأحمدربيهللاخيرمالكСказал Мухаммед Ибн Малик: «Мой

Господь Аллах - наилучший Властелин» مصلياعلىالنبيالمصطفىوآلهالمستكملينالشرفاПриветствую избранного пророка и его

благородную семью وأستعينهللافيألفيةابنمالكمقاصدالنحوبهمحويهПрошу помощи у Аллаха в написании

«Альфия» Ибн Малика, созданной с целью обучения грамматике

تقربالقصىبلفظموجزوتبسطالبذلبوعدمنجز Которая (касыда) облегчает понимание

трудного с помощью лаконичных слов (выражений) и облегчает усердие в короткий срок исполнения

طىوتقتضىرضابغيرسخطفـائقةألفيةابنمع Прошу помощи у Аллаха в том, чтобы Он

сделал касыду такой, чтобы люди довольствовались ей и не имели претензий

Безусловно, стихотворный перевод имеет


свою специфику и ставит перед переводчиком такие сложные задачи, как проблема адекватности или эквивалентности стихотворного перевода, особенно, если стихотворный текст касается грамматики арабского языка, как это делает автор «Альфии» Ибн Малик. И эта проблема не нова, еще Цицерон говорил, что слова при переводе следует не подсчитывать, а взвешивать и, стало быть, уже тогда существовала проблема соответствия оригинала.

Принято различать три вида письменного перевода:

Пословный перееод (буквальный или подстрочный). Это механический перевод слов иностранного текста в том порядке, в каком они встречаются в тексте, без учета их синтаксических и логических связей.

Дословный перевод. Дословный перевод при правильной передаче мысли переводимого текста стремится к максимально близкому воспроизведению синтаксической конструкции и лексического состава подлинника.

Художестеенный (литературный) перевод. Этот вид перевода передает мысли подлинника в форме правильной литературной речи. И вызывает наибольшее количество разногласий в научной среде - многие исследователи считают, что лучшие переводы должны выполняться не столько посредством лексических и синтаксических соответствий, сколько творческими изысканиями художественных соотношений.

Следует отметить, что перевод касыды не является легкой задачей, так как в процессе перевода касыды необходимо применять и дословный перевод, и литературный перевод.

Дословный перевод требуется там, где некоторые бейты нужно переводить точно, следуя последовательности в оригинальном тексте. Такой дословный перевод не требует дальнейшей литературной обработки. В то же самое время нужно стараться сделать перевод научным и одновременно понятным и доступным для широкого круга читателей.

Литературный перевод необходим, когда смысл бейтов можно только через призму арабского мировоззрения. Нужно максимально понять и передать смысл, не отступая от основных толкования Ибн Акиля, автора краткого и ясного толкования «Альфия» Ибн Малика, который использовал описательный метод.

Избранный нами подход отличается от традиционного. Для отечественных учебных заведений такой подход является принципиально и поскольку прежде единственным объективным методом исследова обучения считался сравнительный

метод обучения языку. Несмотря на то, что «Альфия» Ибн Малика

является поэтическим текстом, его следует рассматривать также как и научный текст, содержащий полностью упорядоченную и сложенную воедино грамматику арабского языка.

Совпадение синтаксических средств в арабском и русском языках встречается довольно редко. Это естественно, так как элементы формы и содержания не могут быть воспроизведены с точностью.

При любом переводе неизбежно происходит следующее:

Какая - то часть материала не воссоздается и отбрасывается как показано в следующих бейтах. Например: و من لشبه ومبنى معرب منه االسم الحـروفمـدنى

Есть спрягаемые и неспрягаемые имена, которые имеют сходство с частицами

كالشبهالوضعىفىاسمىجئتناوالمعنوىفىمتىوفىهناТак, имя по своей структуре может иметь

сходство с однобуквенной или двухбуквенной частицей или по значению, как со словами متى (когда) и هنا (здесь)

ـارأصــالوكتابةعنالفعلبالتأثروكـافـتق Либо имя может иметь сходство с глаголом

в значении, хотя при этом не принимает его характерные качества или иметь сходство с частицей в своей основе

ومعرباالسماءماقدسلمامنشبهالحـرفكأرضوسماСпрягаемое имя, которое является

правильным и не подвержено какому-либо сходству как, например, в слове земля ارض иسماء небо

2. Какая-то часть материала передается не в собственном виде, а в виде разного рода замен/ эквивалентов.

Привносится такой материал с помощью комментариев, которых нет в подлиннике, как указано в нижеследующих бейтах.

كذاأوالتوالذياسماقدجعلكأذرعاتفيهذاايضـاقبـلСлово, а также имена, которые похожи на

них, как например, слово اذرعات Примечание: Под словом اوالت подразумевается, что оно

относится к правильной форме множественного числа женского рода, показателем которого является алиф и та. Данное слово в винительном и родительном падеже оканчивается на кесру по причине того, что не имеет единственного числа, но при этом не выпадает танвин.

فافتحوقلمنبكسـرهنطقمجموعومابهالتحقونون Примечание: Иногда, к именам

присоединяется дополнительная буква «нун» после букв «алиф» и «йа».

Ибн Малик разъяснил вышеуказанное правило на примере следующих двух


предложений: كرماء بنين كرماء и رايت بنى رايتкакая разница между ними, кто именнощедрый - сыновья или отцы. Если добавляется дополнительная буква «нун», то мы знаем, что она создает разницу в значении. Например, в предложении كرماء بنى رايت описывается щедрость отцов, с помощью изафетного сочетания между словами كرماء а в ,بنىпредложении كرماء بنين رايت описывается щедрость детей посредством словосочетания которое является определением и ,رايتبنينكرماءопределяемым словом.

Заметим, что во время перевода следует заменять некоторые слова и добавлять другие для полного раскрытия значения вышеуказанных бейтов. При этом переводчик выступает в качестве самостоятельного источника информации, предоставляет дополнительные пояснения и делает выводы из содержания толкования «Альфия». Например: ضقنالللياكجاأخوأبيكذاعتـالذااإلعرابأنيوشرط (31

Обязательным условием для спряжения данных имен посредством слабых букв является то, чтобы они не были присоединены к ياء притяжательному местоимению 1-го лица ед.ч.

Для того, чтобы данные имена спрягались со слабой буквой, ученые вывели следующие условия:

Имя должно быть в изафетном сочетании Имя не должно быть присоединено к ياء

притяжательному местоим. 1-го лица ед.ч. Имя должно быть в единственном числе Имя не должно быть в уменыпительной

форме При соблюдении всех вышеуказанных

условий, спряжение этих имен ведется согласно огласовки последней буквы.

Примечание: Слово ذو используется в изафетном сочетании, не присоединяется к местоимениям и прилагательным, а только к именам существительным, как например, « لجاءنيذوما »и «جاءنيذيقائم»

32) باأللفارفعالمثنىوكـالاذابمضمرمضـافاوصـال Слова в именительном падеже в

двойственном числе и слова, схожие с двойственным числом, спрягаются посредством буквы «алиф», как например, слово كـال и كلتا при условии их присоединения к местоимениям

Основной задачей переводчика является передача в переводе характерных черт оригинала, и для создания эквивалентного подлиннику художественного и эмоционального впечатления переводчик должен найти лучшие языковые средства: подобрать синонимы, соответствующие художественные образы и так далее. Так, например, известный переводчик М. Лозинский считает, что при переводе иноязычных стихов

на свой язык переводчик также должен учитывать все их элементы во всей их сложной и живой связи, и его задача - найти в плане своего родного языка такую же сложную и живую связь, которая по возможности точно отразила бы подлинник.

Это необходимо иметь в виду и в процессе перевода рассматриваемой поэмы «Альфия» Ибн Малика. В касыде часто используются различные формы красноречия, такие как, сравнение (التشبيه), частицы и слова, как (مثل ,كاف, (كناية) и метонимия (نحو ,شبه

Переводчик должен как бы перевоплотиться в автора, принимая его манеру и язык, интонации и ритм, сохраняя при этом верность своему языку, и в чем-то и своей поэтической индивидуальности, что довольно сложно. В касыде часто используется форма обращения и вопросительная форма предложения (الندية)( ستفهاماال ). Например:

كالمنالفظمفيدكاستـقـمواسموفـعلثمحرفالكلم (8Наши слова (фразы) делятся на части речи,

такие как, имя, глагол и частица, содержащие полный смысл, как например «будь правдивым»

واحدهكلمهوالقولعـموكلمةبهاكـالمقـديـؤم (9Одни фразы являются словом, другие фразы

- выражением, а некоторые -содержат смысл целого предложения, как например слово «шахада»:

بالجروالتنوينوالندوألومسندلالسمتمييزحصل (10Для имен характерно то, что они

соединяются с предлогом, танвином, обращением и определенным артиклем «аль»

Все это, в совокупности, осложняет процесс перевода касыды, так как найти подходящий эквивалент выражений на русском языке весьма не просто.

Сохранение стиля — требование весьма проблематичное и неосуществимое в полной мере, ибо в касыде были использованы такие приемы, как двусмысленность слов (التورية); антитеза ( لطباقا ), парономазия сходство слов ,из Корана (االقتباس) цитирование ;(الجناس)хадисов пророка (с.а.с) и из арабской поэзии, которые требуют дополнительного толкования ,для раскрытия их значения. Например (شرح)

نقـااسميعينالمسمىمطلقاعلمهكجـعفـروخـر (72 Имя, которое, указывает на абсолютное

название без каких-либо приставок как, например, имена «جـعفـر» « اخـرنقـ »

وقرنوعـدنوالحـقوشـدقـموهيلـةوواشـق (73Примечание: Все эти имена являются

именами нарицательными, обозначающие названия «قرن»-племени, «عـدن»- название местности, «حـق ,верблюда -«شـدقـم» ,лошади-«ال .собаки -«واشـق» ,ягненка -«هيلـة»

باوأخرنذاانسـواهصحـبـاقاسمـاأتىوكنيةولو (74 Имя может быть кличкой и прозвищем,


которое, если идет вместе с именем, должно следовать за ним, хотя есть исключения. Примечание: имя нарицательное делится на три:

1 .Имя собственно 2.Прозвище, при этом перед прозвищем

идут слова «اب» отец и «ام» мать и «عبد» раб З.Клички, в которых обычно содержатся восхваления

Все перечисленное осложняет процесс перевода, так как для раскрытия смысла одного слова в касыде иногда требуется целое предложение, особенно, если это слово взято из Корана и хадисов пророка (с.а.с). Например:

ورفعـوامـبتدأباالبتـداكذاكرفعخـبـربالمـبتـدا (117В начале предложения подлежащее

находится в именительном падеже, а сказуемое следует за ним, дополняя смысл подлежащего

والخبرالجزءالمتمالفائـدهكـاهللبـراألياديشـاهـده (118Сказуемое дополняет смысл подлежащего,

как например, в предложении « األيادي بـر ـاهلل «شـاهـده

Одной из трудностей в художественном переводе является нахождение эквивалента метрики и рифмы строк

В основе классической арабской системы стихосложения заложено понятие метра (или размера) - канонически заданной схемы соотношения стоп, их характера и количества, независимой от конкретных ритмических вариаций.

Метр членит речевой поток на четко ограниченные паузами и соизмеримые между собой отрезки - строки или стихи. Метрикой «аруда», использованной в касыде Ибн Малика, является размер (بحرالرجز) (мустафылун مستفعيلن6 раз).

Например: Размер бейта равен بحرالرجز مستفعلنمستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن

\0\0\\0\0\0\\0\0\0\\0 \0\0\\0\0\0\\0\0\0\\0 مستفعلنمستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن

\0\0\\0\0\0\\0\0\0\\0 \0\0\\0\0\0\\0\0\0\\0 مستفعلنمستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن \0\0\\0\0\0\\0\0\0\\0 \0\0\\0\0\0\\0\0\0\\0 [ / ] - знак указывает на открытый

слог(огласованная буква) [ 0 ] - знак указывает на закрытый слог

(неогласованная буква) Как правило, стихотворение выдерживается

в одном и том же размере, однако строгие формулы стихотворного размера могут подвергаться некоторым модификациям конкретного словесного материала, входящего

в стихотворную строку. Размер, примененный в касыде «Альфия»

Ибн Малика, является очень гибким и удобным для модификации внутри стихотворной строки. Данный размер не является сложным, так как состоит лишь из одной составляющей (мустафылун иЬ-и имеет наиболее близкую связь с прозой, в связи с чем получил прозвище «осел» в поэзии среди арабских поэтов.

Что же касается ритма стиха (القافية), то он основан на правильном чередовании в стихотворной строке ударных и неударных слогов (тонический принцип). Это чередование последнего слога в конце каждого бейта ( مستف

لنعي---- ) транскрипция будет выглядеть так (0\\---0\0\), который передает ритмичность на протяжении всей касыды.

Передача и использование в переводе касыды на русский язык размера исходного текста представляет собой довольно сложный процесс, однако, позволяющий достигнуть наибольшей степени эстетической равноценности подлиннику.

Очевидно, что в стихотворном переводе всегда требуется как можно более точное воспроизведение всех вышеперечисленных элементов. Однако, основным своеобразием поэтического перевода, как это ни парадоксально, является его условно-свободный характер, и если есть отступления, вызываемые языковыми различиями, которые характерны и для прозаического перевода, то есть отступления, характерные именно для стихотворного перевода, которых требует форма.

Дело в том, что свободная композиция и условный характер стиха не всегда дают возможность найти не только прямые языковые, но и прямые метрические соответствия, хотя своеобразие композиции в поэзии опирается на устойчивый ритмический строй, так что в первую очередь для отыскания стилистического ключа стихотворного подлинника следует разобраться в ритме и метре. Вполне возможны случаи, когда стихотворный размер подлинника и перевода оказывается одним и тем же, и в этом случае соблюдение тех или иных формальных приемов оказывается важным и как цель, и как средство.Однако практика показывает, что даже соблюдение всех или почти всех формальных элементов в переводе не делает его подлинно эквивалентным. Как уже неоднократно упоминалось выше перевод «альфия» Ибн Малика является не легкой задачей, так как перевод «Альфия» это не столько перевод на русский язык словарно-языковых единиц в их грамматическом оформлении, сколько перевод смысла слов, их уникальной значимости.


В связи с этим, в данной работе, автор применил и дословный, и художественный перевод, специфика каждого из которых, описывалась выше.

Справедливо высказывание "в мире нет ничего совершенного". В любом случае даже самый мастерски выполненный перевод всегда проигрывает оригиналу, т.к. не один переводчик не в силах передать всю специфику и колорит языка подлинника.

Усилия автора не могут претендовать на полную передачу смысла бейтов «Альфия» Ибн Малика, его стихосложения, но это попытка ознакомить русскоязычного читателя с альтернативным методом обучения грамматике арабского языка.

*** 1. Касыда «Альфия» Ибн Малика 2. Объяснения Ибн Акиля касыды «Альфия» ибн Малика, 1998г. Каир 3. Курс теории перевода Финкельберг Н.Д 4. Арабская поэзия Юсиф Хулейф, Египет, 2000г. ابيمحمدجمالالدينابنهشاماالنصاري"اوضاخالمسالك" .5 االمام .

4002مكتةداالالتراث

6. Лозинский M. Искусство стихотворного перевода. // Перевод -средство взаимного сближения народов. Сборник статей. // М.: Прогресс , 1987. 7. Латышев Л.К. Межъязыковые трансформации как средство достижения переводческойэквивалентности// Семантико-синтаксические проблемы теории языка и перевода. - М., 1986.

*** This article is devoted to problems of poetic translation

of kasyda "Alfiya" ofn Ibn Malik. Ibn Malik is a known scientist, born on 21st of February, 1203 in Jiyan city of Kordova khalifat. Ibn Malik used poetic form for explanation of Arabic language grammar. Kasyda "Alfiya" of Ibn Malik means "thousand" and in fact consists of thousand of poetic lines, which contain the entire Arabic language grammar, completely placed in order and poetic form. The applied rhyme facilitates memorization of grammar rules.

*** Мақала Ибн Маликтің «Альфия» поэмасына

арналған. Өзінің атақты поэмасында ғалым барлық араб грамматикасын енгізіп қана қоймай, оны оқытудың ерекше жүйесінде құрылган. Бұл поэма мың тармақтан тұрғандықтан, «мың» деп аталып кеткен. Ибн Маликтің «Альфия» поэмасын аудару барысында сөзбе-сөз және көркем аударма тәсілі қолданылды.

М.З. Якши

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ АРАБ СӨЗДЕРІНІҢ ДАУЫСТЫЛАР ҮНДЕСІМІНЕ

СӘЙКЕС ҚАЛЫПТАСУЫ

Сөз құрамында дауысты дыбыстардың

тілдің қызметіне қарай бір сөз көлемінде бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке болып ыңғайласып, үйлесіп келуі түркі тілдеріне тән ерекше заңдылық болып табылады. Қазақ тілінің төл дауысты дыбыстарының жүйесі тоғыз дауыстыдан құралады. Олар: а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і. Тілдің қатысына қарай бұл дыбыстар жуан: а, о, ұ, ы және жіңішке: ә, е, ө, ү, і болып бөлінеді. Түрік тілінде де дауыстылар тілдің қатысына қарай алдыңғы қатардағы (жіңішке) және артқы қатардағы (жуан) дауыстылар болып бөлінеді. Алғашқысына: e, i, ö, ü жіңішке дауыстылары, ал соңғысына a, o, u, ı

жуан дауыстылары жатады. Х.Досмұхамедұлы: «Сингармонизм – түрік

тілінің айрықша өзіне біткен қасиеті. Түрік тілдерінің көбі (Ыстамбұл түріктері, Қазан ноғайлары, сарт-өзбек, тағы талайлар) түрік емес халықтардың сөзін көп алғандықтан, жат жұрттарға көп араласқандықтан, осы айрықша қасиетінен айрылып қалып отыр», - дейді /1, 166/. Қазіргі кезде бұл заңдылыққа қазақ тілінде араб сөздерінің басым бөлігі бағынғанымен, арасында игерілмей келе жатқан сөздер де кездеседі. С.Мырзабеков араб, парсы тілдерінен енген мың-мың сөздің қатарында игерілмей, аралас буынды болып

жүрген жүзден аса сөз бар екендігін айта келе, мысал ретінде араб сөздерінен: мұғалім, кітап, қазір, қадір, қате, қауіп, қабілет, қасиет, емтихан, ақырет, рахмет, қызмет сияқты сөздерді келтіреді /2, 145/.

Түрік тілінде дауыстылардың тілдің қатысына қарай үндесуі «büyük ünlü uyumu», яғни үлкен дауысты үндесімі деп аталады. Бірлі-жарым сөздер мен біріккен сөздерде болмаса, төл сөздерде толық сақталған. Дауыстылар үндесімі араб сөздеріне де ықпал еткен /3, 355/. Алайда бірқатар араб сөздерінде бұл заңнан ауытқушылық байқалады.

Араб тіліндегі дауыстылар дауыссыздардың жуан-жіңішке реңкте келуіне байланысты жуан-жіңішке айтылады. Алайда бір сөздің құрамында мұндай дыбыстар аралас келе береді. Араб тілінде жуан дыбысталатын дауыссыздарға: «ха:»; «са:д»; «да:д»; «та:»; «за:»; «ғайн»; «қа:ф» дыбыстары жатады. Бұл дыбыстармен келген а дыбысы қазақ, түрік тілдерінде де жуан түрінде қалыптасып, басқа буындағы жіңішке дауыстыларға да ықпал етеді, мысалы: [нәзар] > назар - nazar, [ләқаб] > лақап - lakap, [мәқсад] > мақсат - maksat, [мәқа:м] > мақам - makam, [мәсхара] > масқара - maskarа. Бұл сөздерде соңғы буындағы жуан дауыстының алдыңғы буындағы жіңішке


дауыстыға кейінді ықпалы байқалады. Түрік тілінде жуан дауыссызбен келген бірлі-жарым сөзде үндесім заңы бұзылған: gıybet, haber, kalem, kale, kafes, makale, sohbet. Ал қазақшада бұл сөздер толық үндеседі: хабар, ғайбат, қалам, мақала, қала, қапас, сұқбат. Тек құдірет - kudret, қабір - kabir, қадір - kadir сөздерінде екі тілде де сақталмаған.

Араб тілінде құрамында жуан дауыссыз келмегендіктен, бірыңғай жіңішке дауысталатын сөздердің өзі қазақшада бірыңғай жуан дауыстылармен келетін тұстары да бар, мысалы: [джәзә:’] > жаза, [джәуә:б] > жауап, [джәнә:зә] > жаназа, [зәмә:н] > заман, [мәусим] > маусым, [сәфәр] > сапар, [сәуә:б] > сауап. Бұл сөздерде араб дауыстыларының ұзын-қысқалығы да сақталмаған. Мұнда дыбыстардың жуандануына сөз құрамындағы созылыңқы ә: (а) дыбысының қазақша жуан а дыбысымен берілуі, сондай ақ сөз құрамында арабтың жуан дауыссыздары келу себеп болған тәрізді. Ал түрік тілінде құрамында жіңішке реңкті дауыссыздар мен тек қысқа дауыстылар келген сөздер ғана бірыңғай жіңішке дыбысталады. Сондықтан жоғарыдағы қазақша мысалдардан mevsim, sefer сөздері бірыңғай жіңішке келеді де, ал құрамында ұзын дауысты кездесетін сөздерде үндесім бұзылған: ceza:, ceva:p, cena:ze, seva:p.

Арабшадағы и дауыстысы қазақша осы

әріппен таңбаланғанымен, дыбысталуда ый, ій, ұй, үй түрінде айтылатындығы жоғарыда айтылған болатын. Мұнда үндестік заңына сәйес сөздегі дауыстыларға байланысты бұл дыбыстың жуан, не жіңішке айтылатындығын атап көрсетуге болады. Мысалы, жиһаз > жыйһаз, зиялы > зыйалы, оқиға > оқыйға, сиқыр > сыйқыр, тәжірибе > тәжірійбе, ниет > нійет. Арабтың и дауыстысы қазақша ы, і дыбыстарымен берілген араб сөздерінде де үндестік заңы толық сақталады, мысалы: жыныс, лазым, маусым, момын, мысал, кіре, әділ, зікір, кәміл, мәжіліс, мүсәпір, нәпіл т.б., тек бірен-саран сөздерде үндестік заңы сақталмаған: қазір, кітап, мұғалім.

Арабтың созылыңқы у: дауыстысымен келген сөздер қазақшада сөздегі басқа дауыстылардың жуан-жіңішкелігіне қарай ұ, ү,

ы, і, о түрінде дауыстылар үндесімі сақтала отырып беріледі. Мысалы: мазлұм, мазмұн, махлұқат, марқұм, мақұл, зәйтүн, мәжбүр, сүре, қабыл, сабын, табыт; мәлім, қор, сопы. Мұнда жуан дауыстылармен келген сөздерде арабша жуан реңкте айтылатын дауыссыздар ықпалы байқалады. Ал түрік тілінде жуан u, u: дыбыстарымен беріледі де, құрамында арабтың жуан реңкті дауыссыздары бар сөздерде бірыңғай жуан келіп: mahlu:ka:t, mazlu:m, makul, kabu:l sabun, ал басқа сөздерде үндестік

заңы бұзылады: mecnu:n, mecbu:r, su:re. Түрік тілінде үндестік заңы араб сөздерінде

мынадай жағдайларда сақталмайды: а) созылыңқы дауысты келген араб

сөздерінде: hazi:ne, i:man, ka:ide, ka:biliyet, mi:ra:s, nika:h, nasi:hat, nasi:p, su:re, vazi:fe.

ә) соңғы буында жуан дауыстымен келген сөзге жуан дауысты қосымшалар жалғануы тиіс. Ал түрікшеде соңғы буында а дыбысы келген сөздерге жалғанатын қосымша төл сөздерде жуан, ал арабшадан енген сөздерде жіңішке болып келеді. Мұның себебі арабша бұл дауыстының жіңішке айтылуында. Мысалы, harf > harf-in, hakikat > hakikat-i, saat > saat-e, seyahat > seyahat-e, tabiat > tabiat-te. Ал қазақшада үндесім заңы түбірдің соңғы буыны мен қосымша арасында үнемі жазуда да, айтылуда да сақталады, мысалы, қасиеті, мұғалімі, қадірі.

б) кірме араб сөзіне түріктің etmek көмекші етістігі бірігу арқылы жасалған сөздерде: farketmek, sabretmek.

в) араб тілінде жіңішке реңкте айтылатын «хә:» дыбысы түрікшеде жуан а дыбысымен беріліп, мұндай сөздерде үндесім бұзылады, мысалы: mahkeme, mahşer, hareket, hazi:ne, Ал қазақшада бұл сөздерде дауыстылар үндесімі толық сақталады: мекеме, әрекет.

Дауыстылардың бір сөз көлемінде еріннің қызметі жағынан ыңғайласып, үйлесіп келуі ерін үндестігі деп аталады. Бұл заң бойынша сөздің бірінші буынында еріндік дауысты болса, қалған буындарында да еріндіктер тұруға тиіс /2, 150-152/. Қазақтың байырғы сөздерінде сақталған бұл заңдылық қазіргі кезде жазуда төл сөздерде де, сонымен бірге кірме сөздерде де сақталмай келеді. Мысалға, арабтың мүлік, момын сияқты сөздерін келтіруге болады. Айтылуда бұлар мүлүк, момұн болары сөзсіз. Қазақ тіліндегі араб сөздерінде ерін дауыстылар, көбіне, екінші буында езулік дауыстылардан кейін жиі кездеседі, мысалға, мақұлық, марқұм, мазмұн, мәжнүн, мәжбүр. С.Мырзабеков тек ерін дауыстылар ғана емес, қос ерін у дауыссызы да өз айналасындағы дауыстыларға азды-көпті әсер ететіндігін айта келе, мұны кезінде В.В.Радлов та, П.М.Мелиоранский де байқағандығын, В.В.Радловтың сөздігінде дәурөн, дәулөт, тәуөп, зауұқ түрінде ұшырайтындығын айтады /2, 152/. Мұнда қос ерін дауыссыз деп отырғаны арабшадағы «уә:» дыбысы. Бұл дыбыс қазақшада тіпті түскен күннің өзінде өзінен кейінгі езулік қысқа ә мен созылыңқы ә:-нің өзін еріндікке айналдырады: [уәфә:’] > опат, [уә:қи`а] > оқиға, [уәки:л] > өкіл.

Сондай-ақ ерін үндестігіне сәйкес и әріпі қазақша ұй, үй түрінде: дүние > дүнүйө, өсиет


> өсүйөт, мұхит > мұхұйт деп айтылады. Тіпті ы, і әріптерімен таңбаланған сөздердің өзінде алдыңғы буындағы еріндік дауыстылардың ықпалымен ұ, ү деп дыбысталады: мүмкін > мүмкүн, мүшкіл > мүшкүл, момын > момұн.

Ерін үндестігі түрік тілінде «küçük ünlü uyumu», яғни кіші дауысты үндесімі деп аталады. Түрік тілінде ерін үндестігі төл сөздердің түбірінде де, қосымшаларда да толық сақталады, мысалы okul-umuz-u «мектебімізді». Дауыстылар мұнда да қазақ тіліндегідей еріннің қатысына қарай еріндік «yuvarlak» және еріндік емес (езулік) «düz» болып жіктеледі. Еріндік дауыстыларға: o, ö, u, ü дауыстылары жатады. Ерін үндестігі кірме араб сөздеріне де әсер еткен. Соның негізінде кейбір араб сөздерінде алдыңғы буындағы ерін дауыстының ықпалымен екінші буындағы арабша и (у) дауыстысының өзі еріндік дауыстымен алмастырылған, әрі жіңішке айтылатын болған: مكن [мумкин] م > mümkün, شكل müşkül. Алайда бұл еріндік < [мушкил] م үндестігі дей алмаймыз, өйткені өзбек тілінде бұл заңдылық мүлде сақталмайды. Түрікшеде бұл заңдылыққа бағынбайтын сөздер де кездеседі, мысалы mümin.

Ерін үндестігі қазақ, түрік тілдерінде эпентеза құбылысы нәтижесінде екі дауыссыз арасына қыстырылған дауыстыларға да ықпалы етеді. Қазақ тілінде жазуда ы, і жазылғанымен, ұ, ү деп айтылады. Мысалға: зұлы(ұ)м - zülüm, өмі(ү)р - ömür, үкі(ү)м - hüküm.

Түрікшеде ерін үндестігі сақталмайтын жағдайлардан бірі – созылыңқы i: дауыстысы келген сөздер, мысалы, muhi:t, müri:d. Алайда

созылыңқы i: дауыстысымен келген сөздерден өзгергендері де бар: دير < «директор» [муди:р] م müdür, فتي müftü. Бұл түрік < [:әл-муфти] الم тілінде ерін үндестігінің күштілігін байқатады.

Түрікше etmek көмекші етістігінің бірігуі арқылы жасалған туынды етістіктерде де ерін үндестігі сақталмайды, мысалға hükmetmek, şükretmek.

Сонымен араб сөздерінде дауыстылар үндесімінің сақталуы тұрғысынан түрік тіліне қарағанда қазақ тілі басым түсетіндігін айтуға болады. Араб тіліндегі дауыссыздардың жуан-жіңішкелігі ескерілмегеннің өзінде, қазақ тілінде сөздер, көбіне бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке айтылады. Ал түрікшеде құрамында жуан реңкті дауыссыздар кездесетін сөздер бірыңғай жуан, ал мұндай дыбыстар келмеген сөздер бірыңғай жіңішке дыбысталған. Құрамында созылыңқы дауыстылар келген сөздер аралас буынды болып келген.

*** 1. Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы еңбектері. - Астана, 2008. – 400 б. 2. Мырзабеков С. Қазақ тілі фонетикасы: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 277 б. 3. Her Yonuyle Dil. Ana Cizgileriyle Dilbilim 1. Cilt. - Ankara, 2000.

***

В этой статье рассматривается влияние закона гармонии гласных на заимствованные арабские слова в казахском и турецком языках.

*** This article studies influence of the law of harmony of

vowels on the borrowed Arabian words in the Kazakh and

Turkish languages.


АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕР

Абдрахманова А. А. - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ шығыстану факультеті қытайтану кафедрасының 2 - курс магистранты Абдурақын Н. - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ шығыстану факультеті қытайтану кафедрасының оқытушысы Алсабеков М. У. - заместитель Верховного Муфтия Республики Казахстан, Наиб Муфтий, кандидат философских наук, доцент Анипина А.К. - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ шығыстану факультеті қытайтану кафедрасының оқытушысы Арымбекова Ш.Ж әл-Фараби атындағы ҚазҰУ шығыстану факультеті қытайтану кафедрасының 2 - курс магистранты Ауган М.А. - к.и.н. доцент кафедры регионоведения и мировой экономики факультета международных отношений КазНУ им. аль-Фараби. Ахмет К.С. - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ филология факультеті, қазақ әдебиеті кафедрасының доценті Буранбаева Г. К. - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ шығыстану факультеті қытайтану кафедрасының 2 - курс магистранты Данахунов Я. - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ шығыстану факультеті арабтану кафедрасының 2 - курс магистранты Жолдасова Э.М. - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ шығыстану факультеті арабтану кафедрасының 2 - курс магистранты Исаева Г. - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 1 - курс магистранты Исаев Ә.Ү. - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ шығыстану факультеті қытайтану кафедрасының 2 - курс магистранты Ермекбаева Б. - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ шығыстану факультеті ирантану және үндітану кафедрасының 2 - курс магистранты Кенжекеева Д.М. - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ шығыстану факультеті қытайтану кафедрасының 2 - курс магистранты Күмісбаев Ө.К. - филол.ғ.д., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың шығыстану факультетінің ирантану және үндітану кафедрасының профессоры Кудайбергенова Р.Е. әл-Фараби атындағы ҚазҰУ шығыстану факультеті корейтану кафедрасының оқытушысы Қансейітова Э.Ж. - Абай атындағы ҚазҰПУ шығыс филологиясы кафедрасының доценті, филол.ғ.к. Маулет Б. - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ шығыстану факультеті қытайтану кафедрасының оқытушысы Молгаждаров Қ.К. - әл-Фараби атын. ҚазҰУ ізденушісі, филол.ғ.к., доцент, Көкше академиясы Молотова Г.М. - к.ф.н., доцент, зав. отделом литературоведения и языкознания Центра уйгуроведения Института востоковедения им. Р.Б.Сулейменова КН МОН РК Молотова Э. М. - аспирант Института востоковедения им. Р. Б. Сулейменова КН МОН РК Муталова Г.С. - старший преподаватель кафедры арабской филологии Ташкентского государственного института востоковедения Насырхан Б. - Абылай хан атындағы ҚазХҚ және ӘТУ 2 - курс магистранты Сатыбалдина Д. - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ шығыстану факультеті арабтану кафедрасының 2 - курс магистранты Самаев А. - к.и.н., соискатель Института востоковедения им. Р.Б.Сулейменова МОН РК. Сауданбекова Ш.Т. - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ шығыстану факультеті жапонтану кафедрасының оқытушысы Сауырбаев А. Ж. - Х.А. Ясауи атындағы Қазақ-түрік университетінің халықаралық қатынастар кафедрасының оқытушысы. Түркістан қаласы Саурықов Е.Б. - филол.ғ.к., доцент, А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті Сүлейменова Ж. - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ шығыстану факультеті ирантану және үндітану кафедрасының 2 - курс магистранты Тулеубаева С.А. – к.филол.н, доцент кафедры регионоведения ЕНУ им.Л.Н.Гумилева Умбаева Г. – Абай атындағы ҚазҰПУ 2 - курс магистранты Шадкам З. – филол.ғ.к., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ шығыстану факультеті Түріктану және шығыс елдері тарихы кафедрасының доценті Юсупов Н. Ш. - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ шығыстану факультеті корейтану кафедрасының 2 - курс магистранты

Documents

?Л-纛隙좨 城惚菴?ы ?의А? ?開膿? 答횹털騎瑙rmebrk.kz › journals › 917 › 29657.pdf · 2015-03-16 · Зеландии, Республики Корея, США