Жас зерттеуші – Молодой исследовательzertteushi.kz/docs/20121127115236605.pdf · 2015-11-03 · Жас зерттеуші – Молодой исследователь,

Жас зерттеуші – Молодой исследователь ғылыми журнал • научный журнал The Researcher • scientific journal

№№5-10 (23-28) мамыр-қазан 2009 жыл

2007 жылдың шілдесінен шығады • Издается с июля 2007 года

Журнал

М. Əуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік

университетінің қолдауымен шығарылады

РЕДАКЦИЯЛЫҚ АЛҚА: Бишімбаев У.Қ., академик, т.ғ.д., проф.; Протопопов А.В., т.ғ.д., проф.;

Бажиров Т.С., т.ғ.к.; Алдашев Б.А., соц.ғ.д., проф.; Ауанасова А.М., тарих ғ.д., проф.; Ахметова Л.С., тарих ғ.д., проф.; Барлыбаева С.Х., тарих ғ.д., проф.; Бахов Ж.К., т.ғ.д., проф.; Даржанова М.Ш., э.ғ.к.; Жақып Б.Ө., филол.ғ.д., проф.; Жолдасбекова С.А., п.ғ.д., проф.; Жүнісбек Ə., филол.ғ.д., проф.; Ибраева Ғ.Ж., с.ғ.д., проф.; Қозыбаев С.Қ., тарих ғ.д., проф.; Мархабаев А.-Х., филол.ғ.д., проф.; Масалиева Ж.А., филол.ғ.к., доц.; Мұсақұлов Ə., филол.ғ.к., проф.; Мырзахметұлы М., филол.ғ.д., проф.; Мырхалыков Ж.У., т.ғ.д., проф.; Надиров К.С., х.ғ.д., проф.; Назарбекова С.П., х.ғ.д., проф.; Ниязбекова Р.Қ., э.ғ.д., проф.; Нұрғожина Ш.Ы., филол.ғ.д., проф.; Нұрлыбекова А.Б., п.ғ.д., проф.; Омашев Н.О. филол.ғ.д., проф.; Сабырханов Д.С., т.ғ.д., проф.; Саттаров Қ., филол.ғ.д., проф.; Сихымбаев И.Б., п.ғ.д., проф.; Таймағанбетов Ж., тарих ғ.д., проф.; Тойлыбаев Б.А., п.ғ.д., проф.; Тілеубердиев Б.М., филол.ғ.д., проф.

Бас редактор ЖАҚЫП Мырзантай Қожабайұлы, филол.ғ.к., доцент

Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігі Ақпарат жəне мұрағат комитетінің бұқаралық ақпарат құралын есепке қою

туралы 2009 жылдың 23 қаңтарындағы №9852-Ж куəлігі берілген. Алғашқы есепке қою кезіндегі нөмірі мен мерзімі №8495-Ж, 17.07.2007ж.

Меншік иесі жəне баспагер: «Зерттеуші – Исследователь» ғылыми-білім беру орталығы

ҚР Ұлттық мемлекеттік кітап палатасында баспа ретінде тіркелген. Халықаралық тіркеу коды 978-601-7189. Сертификат №64, 08.04.2009ж.

Журналды тарату аумағы: Қазақстан Республикасы

160021, Қазақстан Республикасы, Шымкент қ., А.Байтұрсынов к-сі, 75В/27. Тел.: 8(7252) 22-30-48; +7 701 397 17 13, +7 702 105 97 53

Жазылу индексі: 74054

E-mail: [email protected] немесе [email protected] ©«Зерттеуші – Исследователь» ғылыми-білім беру орталығы,

№№5-10(23-28) мамыр-қазан 2009 ж.

Жас зерттеуші – Молодой исследователь, №№5-10 (23-28), 2009

2

Жас зерттеуші – Молодой исследователь ғылыми журнал • научный журнал The Researcher • scientific journal

№№5-10 (23-28) май-октябрь 2009 год

2007 жылдың шілдесінен шығады • Издается с июля 2007 года

Журнал

издается при поддержке Южно-Казахстанского государственного

университета им. М. Ауезова

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ: Бишимбаев В.К., академик, д.т.н., проф.; Протопопов А.В., д.т.н., проф.;

Бажиров Т.С., к.т.н.; Алдашев Б.А., д.соц.н., проф.; Ауанасова А.М., д.и.н., проф.; Ахметова Л.С., д.и.н., проф.; Барлыбаева С.Х., д.и.н., проф.; Бахов Ж.К., д.т.н., проф.; Даржанова М.Ш., к.э.н.; Жакып Б.О., д.филол.н., проф.; Жолдасбекова С.А., д.п.н., проф.; Жунисбек А., д.филол.н., проф.; Ибраева Г.Ж., д.полит.н., проф.; Козыбаев С.К., д.и.н., проф.; Мархабаев А.-Х., д.филол.н., проф.; Масалиева Ж.А., к.филол.н., доц.; Мусакулов А., к.филол.н., проф.; Мырзахметулы М., д.филол.н., проф.; Мырхалыков Ж.У., д.т.н., проф.; Надиров К.С., д.х.н., проф.; Назарбекова С.П., д.х.н., проф.; Ниязбекова Р.К., д.э.н., проф.; Нургожина Ш.И., д.филол.н., проф.; Нурлыбекова А.Б., д.п.н., проф.; Омашев Н.О. д.филол.н., проф.; Сабырханов Д.С., д.т.н., проф.; Саттаров К., д.филол.н., проф.; Сихымбаев И.Б., д.п.н., проф.; Таймағанбетов Ж., д.и.н., проф.; Тойлыбаев Б.А., д.п.н., проф.; Тлеубердиев Б.М., д.филол.н., проф.

Главный редактор ЖАҚЫП Мырзантай Қожабайұлы, к.филол.н., доцент

Комитетом информации и архивов Министерства культуры и информации Республики Казахстан выдано свидетельство о постановке на учет средства

массовой информации за №9852-Ж от 23 января 2009 года. Номер и дата первичной постановки на учет №8495-Ж, 17.07.2007г.

Собственник и издатель: Научно-образовательный центр «Зерттеуші – Исследователь»

Зарегистрировано в Национальной государственной книжной палате РК как издающая организация. Международный регистрационный код

978-601-7189. Сертификат №64, 08.04.2009г. Территория распространения журнала: Республика Казахстан

160021, Республика Казахстан, г. Шымкент, ул. А.Байтурсынова, 75В/27. Тел.: 8(7252) 22-30-48; +7 701 397 17 13, +7 702 105 97 53

Индекс: 74054

E-mail: [email protected], [email protected] ©Научно-образовательный центр «Зерттеуші – Исследователь»,

№№5-10 (23-28) май-октябрь 2009 г.


3

МАГИСТРАНТТАР МЕН СТУДЕНТТЕРДІҢ ҒЫЛЫМИ МАҚАЛАЛАРЫ – НАУЧНЫЕ СТАТЬИ МАГИСТРАНТОВ

И СТУДЕНТОВ

Естественные науки

УДК 004.65

ОСОБЕННОСТИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ MS SQL SERVER 2005 ДЛЯ СОЗДАНИЯ БАЗЫ ДАННЫХ

Багия Алмырзаевна ГАТАУЛИНА,

магистрантка 2-го года обучения специальности «6N0602 – Информатика» Актюбинского государственного

университета им. К. Жубанова, г. Актобе. Сауле Мусаевна САРСИМБАЕВА,

канд.ф.-м.н., доцент Актюбинского государственного университета им. К. Жубанова, г. Актобе.

SQL Server 2005 является довольно сложным продуктом, работу с

которым можно рассматривать с разных сторон. В частности, можно выделить два основных раздела работы с сервером, каждый из которых при ближайшем рассмотрении может быть легко разделен на более мелкие блоки: администрирование и программирование.

Администрирование SQL Server 2005 в свою очередь можно разделить на две части: администрирование собственно сервера и администрирование баз данных. Таким образом, администрирование баз данных представляет собой отдельную область работы с SQL Server 2005. Оно включает разработку структуры базы данных, ее реализацию, проектирование системы безопасности, создание пользователей базы данных, предоставление им прав доступа, создание объектов и т. д. Кроме того, администратор базы данных должен периодически созда-вать резервные копии, выполнять проверку целостности данных и следить за размером файлов, как самой базы данных, так и журнала транзакций. Указанный список можно легко продолжить, так как перечислены далеко не все задачи администрирования [1].

SQL Server 2005 поставляется в нескольких редакциях, обладающих разной функциональностью и имеющих свои отличительные особенности. Например, если требуется всего-навсего обеспечить переносной компьютер с операционной системной Windows 98 высокофункциональным хранилищем данных, то вряд ли стоит приобретать SQL Server 2005 Developer Edition. Лучшим решением будет SQL Server 2005 Personal Edition. Enterprise Edition используется в


4

качестве промышленного сервера баз данных. Поддерживает все воз-можности, доступные в SQL Server 2005 и систем хранения данных.

Как правило, серверы баз данных, традиционно ассоциирующиеся с обслуживанием корпоративного звена, отличаются сложностью изучения и администрирования. Microsoft SQL Server содержит множество утилит, инструментов, программ-мастеров (wizards), всплывающих автоподсказок и других возможностей, которые позволяют значительно упростить весь цикл работы с сервером, включая его установку, внедрение, управление и использование. SQL Server обеспечивает администраторов полным набором средств тонкой самонастройки для достижения лучшей производительности на имеющихся промышленных приложениях реального времени. Он также способен эффективно работать на автономных однопользовательских настольных системах, предполагая минимум административного вмешательства [2].

SQL Server 2005 обладает способностью переконфигурировать себя автоматически во время работы. Если нагрузка на сервер возрастает, он будет динамически привлекать дополнительные ресурсы (например, память, отведенная серверу как приложению). При снижении нагрузки SQL Server возвращает ресурсы операционной системе. Это происходит также, если в операционной системе запускаются другие приложения. SQL Server обнаруживает дополнительные запросы на виртуальную память и высвобождает часть занятой под себя памяти, чтобы уберечь систему от интенсивного пэйджинга. Аналогичным образом происходит работа с дисковыми ресурсами: SQL Server может автоматически увеличивать или сжимать файл базы данных при добавлении или удалении записей. Выбор между тем, какие параметры серверной настройки будут определяться динамически, а какие − устанавливаться вручную, зависит от администратора. Если база данных сравнительно невелика, задачи рутинны или администратор малоопытен, можно возложить администрирование целиком на SQL Server. В случае объемных промышленных баз и сложных приложений искушенный администратор может полностью взять управление на себя.

SQL Server предлагает администраторам баз данных следующие графические инструменты управления [1]:

1) SQL Server Enterprise Manager как snap-in компонент централизованной консоли управления Microsoft Management Console (MMC) поддерживает администрирование серверов различных типов (Microsoft SQL Server, Microsoft Transaction Server, Microsoft Message Queue Server, Microsoft Internet Information Server, Microsoft SNA Server и т.д.) Из единой консоли администратор имеет возможность управлять всеми серверами в глобальной сети предприятия. SQL Server Enterprise Manager представляет все объекты SQL Server в виде иерархического дерева компонентов. Как подмножество пользовательского Web-


5

интерфейса MMC он облегчает задачи удаленного администрирования SQL Server"ами, например, через Интернет. SQL Server Enterprise Manager служит главным инструментом администрирования SQL Server. Он позволяет регистрировать индивидуальные сервера и группы серверов, конфигурировать все серверные настройки, создавать и администрировать все базы данных, их объекты (таблицы, представления, процедуры, триггеры, ограничения, логины, пользователи, права и т.д.), определять и выполнять административные задачи на каждом зарегистрированном сервере, вызывать различные программы-мастера (wizards) и т.д.

2) SQL Server Agent используется для автоматизации часто повторяющихся задач или обработки исключительных ситуаций. Он позволяет запрограммировать выполнение задачи во времени в определенные моменты (на основе расписаний), а также предусмотреть выполнение задачи как реакцию на возникновение какого-то события (alert) без непосредственного участия администратора. Например, если мы имеем журнал транзакций фиксированного размера, он может, очевидно, переполняться. В этом случае мы можем с помощью SQL Server Agent послать оповещение администратору по электронной почте или пэйджинговой связи, а также инициировать очистку журнала с резервным копированием. Традиционно с помощью SQL Server Agent организуется процесс тиражирования. В отличие от SQL Executive в предыдущих версиях каждое задание может состоять из нескольких шагов (пакет операций на T-SQL, ActiveX Script, exe-модуль и т.д.), причем последовательность их выполнения может меняться в зависимости от результатов выполнения предыдущего шага. Задание может состоять из компонент, находящихся на разных серверах, позволяя таким образом автоматизировать процесс мультисерверного администрирования. В этом случае среди нескольких серверов один выбирается главным, он получает уведомления от агентов SQL Server на других серверах и управляет ходом выполнения распределенного задания. Им можно пользоваться интерактивно, а также запрограммировав его действия с помощью объявленных интерфейсов.

3) SQL Server Profiler представляет собой программу-перехватчик событий, генерируемых SQL Server. За счет изменений в архитектуре круг этих событий значительно расширился по сравнению с SQL Trace в предыдущих версиях. Есть возможность изменять вид представления данных, характеризующих каждое событие (какие события, какие данные по каждому из событий, порядок следования колонок в данных, группировка, установка фильтров для отлавливания событий только с интересующими параметрами и т.д.), при выводе на экран или записи в файл. Этот файл затем можно «проиграть» на другом сервере, например, резервном, чтобы в спокойной обстановке проанализировать поведение Вашего рабочего сервера. Файл с записью событий можно использовать


6

также как эталонную нагрузку, которая подается на вход Index Tuning Wizard и в соответствии с которой последний настраивает индексы и другие объекты БД для достижения на ней максимальной производительности. SQL Server Profiler можно использовать для отслеживания активности, происходящей на SQL Server в разрезе по приложениям, пользователям и т.д., отладки хранимых процедур, отлавливания худших по производительности запросов, идентификации причин deadlock"ов и других полезных вещей.

3) SQL Server Performance Monitor предназначен для отслеживания динамики изменений параметров SQL Server в форме обычного Windows NT Performance Monitor: в виде графика, или отчета, записи в журнал или возникновения ситуации alert, когда измеряемый показатель становится больше / меньше заранее заданной величины. Alert может отлавливаться (см. выше - SQL Server Agent) и в ответ на него SQL Server может выполнять то или иное задание. SQL Server определяет 16 относящихся к нему объектов мониторинга SQL Server Performance Monitor, состоящих из группы параметров (counters). Например, объект SQL Server: Databases включает в себя параметры Active Transactions, Transactions/sec, Percent Log Used, Data File(s) Size и т.д., каждый из которых имеет количество экземпляров по числу имеющихся на сервере баз. Существует возможность создания пользовательских объектов. Из одного SQL Server Performance Monitor можно контролировать несколько серверов при наличии соответствующих прав. Записанная в журнал серверная активность может быть экспортирована в таблицу, например, Excel.

В рамках разрабатываемого программного средства предполагается создание процедур обработки данных клиентской части корпоративной ЭИС, предназначенной для размещения на АРМ пользователя. Предполагаемый набор описанных выше процедур включает в себя:

� Процедуры извлечения данных из базы данных, в соответствии с требованиями предметной области (данные таблиц, сведения из определенных запросов к таблицам и т.п.).

� Процедуры, поддерживающие редактирование данных и корректную запись их в базу данных.

� Процедуры, поддерживающие удаление данных из базы в соответствии с потребностями пользователя.

� Процедуры, поддерживающие обеспечение целостности базы данных. � Процедуры, поддерживающие защиту базы данных от

несанкционированного доступа. � Процедуры, отвечающие за контроль вводимой в ПЭВМ информации,

уменьшающие процент ошибок оператора при вводе данных. � Другие процедуры. Microsoft SQL Server 2005 – одна из наиболее мощных СУБД

архитектуры клиент-сервер. Эта СУБД позволяет удовлетворять такие требования, предъявляемые к системам распределенной обработке


7

данных, как тиражирование данных, параллельная обработка, поддержка больших баз данных на относительно недорогих аппаратных платформах при сохранении простоты управления и использования.

Microsoft SQL Server представляет собой систему, выполняющую функции управления базой данных. Для пользовательского приложения SQL Server является мощным источником генерации и управления нужными данными. Сервер имеет средства удаленного администрирования и управления операциями, организованными на базах объектно-ориентированной распределенной сред управления. Microsoft SQL Server входит в состав семейства Microsoft BackOffice, объединяющего пять серверных приложений, разработанных для совместного функционирования в качестве интегрированной системы.

Microsoft SQL Server предназначен исключительно для поддержки систем, работающих в среде клиент-сервер. Он поддерживает широкий спектр среды разработки и максимально прост в интеграции с приложениями, работающими на персональном компьютере. Данная версия превосходит предыдущую с точки зрения использования многопоточной параллельной архитектуры операционной системы для повышения производительности и масштабируемости, то есть очень эффективно использует возможность ускорения работы в том случае, если на компьютере установлено несколько процессоров.

Microsoft SQL Server 2005 имеет новую масштабируемую архитектуру блокировок, называемую динамической блокировкой (Dynamic Locking), которая комбинирует блокировку на уровне страницы и записи для достижения максимальной производительности и подключения максимального числа пользователей.

Microsoft SQL Server может тиражировать информацию в базы данных иных форматов, включая Oracle, IBM DB2, Sybase, Microsoft Access и другие СУБД при наличии ODBC драйвера, отвечающего определенным требованиям (ODBC – Open DataBase Connectivity, стандарт Microsoft, разрешающий программам работать с различными серверами баз данных, используя один общий интерфейс).

Хранимые процедуры, поддерживающие OLE Automation, позволяют разработчику применять практически любой инструмент из тех, что поддерживают OLE, в целях создания хранимых процедур для SQL Server. Visual Basic 4.0 поддерживается посредством новой 32-разрядной DB-Library (OCX). Многочисленные расширения языка Transact-SQL включают расширенную поддержку курсоров, возможность использования команд определения данных внутри транзакций и т.д.

Microsoft SQL Server 2005. содержит Ассистент администратора. Этот инструмент позволяет назначать основные процедуры сопровождения базы данных и определять для них график выполнения. Операции по сопровождению баз данных включают проверку


8

распределения страниц, целостности указателей в таблицах (включая системные) и индексах, обновление информации, необходимой оптимизатору, реорганизацию страниц в таблицах и индексах, создание страховочных копий таблиц и журналов транзакций. Все эти операции могут быть установлены для автоматического выполнения по заданному администратором графику. Пакет Enterprise Manager включает утилиту позволяющую переносить некоторые или все объекты из одной базы данных в другую.

Используя эту утилиту, разработчик или администратор может: - выполнять копирование объектов любого типа с указанием, какого типа

объекты подлежат копированию (или копировать все объекты всех типов); - переносить схему базы данных вместе с данными или без них; - дополнять или замещать существующие данные; - уничтожать объекты в базе-приемнике перед копированием схемы; - для копируемого объекта включать объекты от него не зависящие; - использовать стандартные настройки генерации кода

создания/удаления объектов или использовать собственные; - определять момент выполнения переноса объектов: немедленно,

однократно в определенный момент времени, многократно по определенному графику.

Сервер, который получает объекты, должен быть Microsoft SQL Server версии 6.0. Сервер источник может быть Microsoft SQL Server 4.x или сервер Sybase. SQL Server предоставляет возможность создания страховочных копий и восстановления индивидуальных таблиц. Загрузка таблица может быть выполнена либо из копии индивидуальной таблицы, либо из копии базы данных. Загрузка индивидуальных таблиц может оказаться хорошим решением при необходимости восстановления данных после сбоя, когда загрузка всей базы данных неэффективна. Тем не менее создание страховочных копий всей базы данных и журнала транзакций остаются основой стратегии резервного копирования. Для эффективной работы с данными SQL Server имеет целый набор специальных инструментов.

Литература 1 Домарев В.В. Защита информации и безопасность компьютерных

систем. – К.: ДиаСофт, 1999. – 480 с. 2 Шарон Б., Мэйбл Грэг. SQL Server 2005, Энциклопедия программиста. –

ДиаСофт, 2001. 3 Хоторн Роб. Разработка баз данных, Micrososoft SQL Server 2005. –

Вильямс, 2001. 4 Мамаев Е., Шкарина Л. Microsoft SQL Server 2005 для профессионалов.

– СПб: Питер, 2001. Түйін

Бұл мақалада мəліметтер қорын құруға арналған MS SQL SERVER 2005 мəліметтер қорын басқару жүйесін қолдану ерекшеліктері қарастырылған.


9

Технические науки и технологии

УДК 622.32

ИНТЕНСИФИКАЦИЯ ПРОЦЕССА ОБЕЗВОЖИВАНИЯ НЕФТИ

Бекболат Тасполатович САМЕНОВ,

магистрант кафедры «Нефтегазовое дело» по специальности «6N0708 – Нефтегазовое дело» Южно-Казахстанского

государственного университета им. М. Ауезова, г. Шымкент. Мухтар Тасмуханович КАЗИЕВ,

доцент кафедры «Нефтегазовое дело» Южно-Казахстанского государственного университета им. М. Ауезова,

кандидат технических наук, г. Шымкент.

При добычи нефти на месторождении из скважины выводят не чистую нефть и флюид. Флюид представляет собой смесь нефти, воды, газа и механических примесей. Поэтому флюид очищают от воды, газа, механических примесей и получают товарную нефть. Полученную товарную нефть накапливают в резервуарном парке на месторождении. В резервуарном парке измеряют количество товарной нефти, определяют ее физические свойства – плотность, вязкость и химически состав. Далее нефть по магистральном нефтепроводам, железнодорожным транспортом или водным путем направляют на нефтеперерабатывающие заводы. У нас в Казахстане действует три нефтеперерабатывающих завода. Они расположены в г. Павлодар, г. Шымкент, г. Атырау.

В данной работе рассматривается вопрос обезвоживания нефти. В добываемой нефти содержание воды составляет 20-50% и более [1].

Вода в нефти находится в двух состояниях. В виде механической смеси и в виде эмульсии. Механически смешанную воду отделяет в отстойниках. Разделение основано на разной плотности воды и нефти.

Для удаления механически смешанной воды применяются следующие методы.

Гравитационное холодное разделение оно применяется при высоком содержании воды в пластовой жидкости. Отстаивание производится в отстойниках периодического и непрерывного действия.

В качестве отстойников периодического действия обычно используются сырьевые резервуары, аналогичные резервуарам для хранение нефти. После заполнение таких резервуаров сырой нефтью вода как более тяжелая собирается на дне резервуара, а нефть сверху.


10

В отстойниках непрерывного действия отделение воды осуществляется при непрерывном прохождении обрабатываемой смеси через отстойник.

Однако в отстойниках эмульсионная вода не отделяет. Эмульсионная вода находится в виде капель покрытых бронирующими оболочками. Бронирующие оболочки препятствую слиянию капель и отделению воды от нефти. Бронирующие оболочки формирует смолистые, асфальтеновые вещества содержащиеся в нефти [2].

Основной задачей при отделении эмульсионной воды является разрушение бронирующих оболочек. Для разрушение оболочек разработано много способов.

При извлечении флюида и движение его в стволе скважины, а также по промысловым трубопроводам образуется воданефтяная эмульсия-механическая смесь нерастворимых друг в друге и находящихся в равновесном состоянии жидкостей.

В эмульсиях принято различать дисперсионную (внешнюю, сплошную) среду и дисперсную (внутреннуюю, разобщенную) фазу. По характеру дисперсионной среды и дисперсионной фазы различают два типа эмульсии: «нефть в воде» и «вода в нефти». Тип образующейся эмульсии, в основном зависит от соотношения объемов фаз, а так же от температуры, поверхностного натяжения на границе «нефть-вода» и др.

Одной и важнейших характеристик эмульсии является диаметр капель дисперсной фазы, так как от него зависит скорость их осаждения.

В смесь нефти и воды добавляется специальное вещество- деэмульгатор в количестве 15-20г на тонну эмульсии. Деэмульгатор разрушает бронирующие оболочку на поверхности капель воды и обеспечивают тем самым условия для их слияния при столкновениях. В последующем эти укрупнившиеся капельки относительно легко отделяется в отстойниках за счет разности плотностей фаз.

Термическое воздействие заключается в том, что нефть, подвергаемую обезвоживанию, перед отстаиванием нагревают. При нагревании, с одной стороны, уменьшается прочность бронирующие оболочки на поверхности капель а значит, облегчается их разрушение, с другой стороны. Уменьшается вязкость нефти, в которой оседают капли, а это увеличивает скорость разделения эмульсии [3].

Часто для обезвоживания нефти с использованием деэмульгаторов одновременно применяют и термическое воздействия с одновременным повышением качества сточных вод [4]. Для этого в нефть вместе с деэмульгатором вводят плокулянт представляющий собой омылинный гидроксидом натрия хлопковой соапсток.

В работе [5] наряду с обезвоживанием деэмульгатором и термохимической обработкой одновременно снижают содержание соли в нефте, что снижает коррозионную активность нефти. В качестве деэмульгатора использует азотсодержащее соединение р-


11

оксиэтилэтилендиамин. Этот способ можно использовать при обработке любых типов нефти.

В способе [6] обезвоживания в качестве деэмульгатора использует отход производства втор-бутилового спирта процесса гидратации бутилена в присутствие кислоты со стадии гидролиза. Этот способ позволяет на 60% уменьшить остаточное содержания воды в нефти, нефти в воде на 30,4%.

Используются и методы механического разрушения бронирующих оболочек. В этом случае используют гидродинамические коалесценторы (каплеобразователи). Различают объемные и трубчатые каплеобразователи.

Рис. 1 Объемные каплеобразователи

Объемные каплеобразователи бывают полыми или с жесткими гидрофильными элементами. В полых объемных каплеобразователях разрушения оболочки и коалесценция глобул достигаются путем ввода эмульсии в объем аппарата через сопла, направление под различными углами друг к другу, что вызывает соударение глобул друг с другом или трубулизацией потока внутри аппарата механическими или другими средствами.

Укрупнение капель происходит непосредственно в потоке нефти, и на стенках каплеобразователей или на встроенных гидрофильных элементах под воздействием турбулентных пульсаций.

Рис. 2 Трубчатые каплеобразователи

Трубчатые каплеобразователи конструктивно выполняется из пакетов труб расчетной длины и диаметра. Они бывают линейные и секционные. Это позволяют осуществлять последовательное разрушение оболочек и укрупнение капель до заданных размеров за счет турбулентных пульсаций. Трубчатые каплеобразователи могут использовать подвижную гидрофильную коалесцирующую среду в виде капель дренажной воды, центробежные завихрители потока, отбрасывающие глобулы на стенки каплеобразователей, а также жесткие


12

пластинчатые и трубчатые коалесцирующие элементы, работающие в режиме самоочищения.

Для интенсификации и углубления обезвоживания нефти нами предлагается использовать ультразвук [7]. При возбуждении ультразвуковых колебаний в обезвоживаемом флюиде, в нем начинается процесс кавитации т.е. образование множества паровых пузырьков. При попаданием пузырьков в зону повышенного давления они начинают

захлопываться. Захлопывания сопровождается локальным повышением давления - гидроударами.

Глобулы попавшие в зону гидроударов сплющиваются, их бронирующие оболочки разрушается и заключенная в них вода высвобождается. После обработки ультразвуком флюид направляют в отстойник, где происходит окончательное разделение на нефти и воду. Предлагается следующее схема устройство ультразвуковой обработки добываемого флюида.

Рис. 3 Технологическая схема ультразвуковой обработки флюида 1-подача флюида; 2-ультразвуковой генератор; 3-сосуд кавитационной обработки; 4-отстойник.

Оптимальные технологические параметры работы схемы обезвоживания нефти с использованием ультразвука будут определены в дальнейших наших исследованиях.

Литература

1 Тронов В.П. Промысловая подготовка нефти. – М., 1977. – 271 с. 2 Влияние асфальтенов на поверхностно-активные свойства реагентов –

деэмульгаторров при адсорбции из углеводородной фазы // Нефтяное хозяйство. – 1973. – С. 43-46.

3 Коршак А.А., Шаммазов A.M. Основы нефтегазового дела: Учебник для вузов. – Уфа: ДизаинПолиграфСервис, 2007. – 528 с.

3 А.С. 1770349, СССР, опубл. 23.10.92. Бюл. №39. 4 Патент 2125081, RU опубл. 20.01.99. Бюл. №2. 5 Патент 2124041, RU опубл. 27.12.98. Бюл. №36. 6 Ультразвук: Маленькая энциклопедия. – М.: Советская энциклопедия,

1979. – 400 с.


13

Медицина ғылымдары

ЖАТЫР МИОМАСЫ НАУҚАСТАРЫНДАҒЫ ЭНДОМЕТРИЙ ЖАҒДАЙЫ

Ералы Амангелдіұлы БАҚТЫБАЕВ,

М. Оспанов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік медицина университеті «Акушерлік жəне гинекология» кафедрасының

6 курс студенті, Ақтөбе қаласы.

Ғылыми жетекшісі: Ақылбек Балашұлы ТҮСІПҚАЛИЕВ,

М. Оспанов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік медицина университеті «Акушерлік жəне гинекология» кафедрасының

меңгерушісі, медицина ғылымдарының кандидаты, Ақтөбе қаласы.

Жатыр миомасында эндометрий қабатының функциональдық-морфологиялық ерекшеліктерін білудің жəне оларды дұрыс пайымдаудың, əсіресе перименопауза кезеңдегі тəжірибелік маңыздылығын дəлелдеудің қажеттілігі жоқ. Жатыр миомасында эндометрий бетінің көлемінің үлкеюі көп жағдайда меноррагиямен, яғни қан кетумен түсіндіріледі. Жатыр миомасының даму жағдайында, «эпителий – дəнекер тін – миометрий» жүйесін талдау тұрғысынан алғанда, адам эндометриясы аз зерттелген объект болып табылады. Бұған «пери жəне постменопауза кезеңінің мəселесі» тақырыбындағы симпозиум (Мəскеу, 1996) материалдары дəлел болмақ, онда ерекше көңіл аударарлық жəйт, ол жатыр миомасы жағдайында перименопауза кезеңіндегі эндометрийдің гиперпластикалық үдерістерінің алатын орны нақты көрсетілген.

Морфология тұрғысынан алғанда жатырдың шын мəніндегі гиперпластикалық үдерістеріне базальды жəне функциональды қабатшалардың ошақты гиперплазия, диффузды безді жəне безді-кистозды гиперплазия, жатыр шырышты қабатының безді жəне фиброзды полиптері түріндегі эндометрий өзгерістері жатады. Жатырдың гиперпластикалық үдерістерінің терминологиялық жəне топтастыру (классификация) мəселелері біраз монографиялар мен ғылыми еңбектерде сан мəрте талқылауға түсті. Қазіргі уақытта əр алуан мектеп гинекологтары мен онкогинекологтары ұсынған жатырдың гиперпластикалық үдерістерінің морфофункциональдық топтастырулары бар.

Жатырдың шырышты бездері мен строманың шектен тыс өсуімен сипатталатын эндометрийдің гиперпластикалық үдерістері – дисфункциональды жатырдан қан кетулердегі ең жиі анықталатын патологиялардың бірі. Бұл жағдайдағы менометроррагияның себептері


14

эндометрийдің васкуляризация үдерісінің бұзылуы болып табылады, яғни қалың қабырғалы шиыршықты артериолдар мен тікелей эндометрий астында кеңейген веналар немесе венозды синустар пайда болады, сонымен қатар қан тамырларында инфаркт белгілері байқалады жəне некрозды тромбоздар түзіледі. Ұзаққа созылған персистенция барысындағы эндометрийдің гиперпластикалық үдерістерінің қатерсіз түрден атипиялық, ақыр соңында қатерлі аденокарциномаға өту мүмкіндігінің болуы клиникалық тұрғыдан маңызды болып табылады.

Сонымен қатар əйелдің стационарға түсуінің негізгі себептері болып табылатын патологиялық жатырдан қан кетулер – жатыр, аналық бездер, гипофиз, гипоталамус жəне басқа да репродуктивті жүйе бөліктері қызметтерінің бұзылуын сипаттайтын бір ғана емес, бірқатар патологиялық жағдайлардың ақыры болып табылатындығын атап өткен жөн.

Гинекологиялық аурулар құрылымында эндометрийдің гиперпластикалық үдерістері 15-40% құрайды, ал миомамен (ең кең таралған əйел жыныс мүшесінің қатерсіз ісігі) бірігуінде бұл көрсеткіш 76%-ға дейін өседі. Бұрын жүргізілген зерттеулер барысы жатыр миомасының клиникалық ағымы мен ауру болжамына қарай ерекшеленетін екі түрінің барлығын дəлелдеді. Айқын клиникалық белгілермен сипатталатын жатыр миомасының пролиферативті түрінде репродуктивті жүйенің басқа мүшелерінде пролиферативті өзгерістердің болуы орын алады, бұл анағұрлым дəрежеде оперативті ем көрсетілімін кеңейтеді. Осыған байланысты миометрий мен эндометрийдің біріккен патологиясында емдік іс-əрекеттерді тағайындау жалпыға белгілі факторларды (науқас жасы, аурудың этиопатогенез ерекшеліктері, клиникалық білінуі, эндометрийдің патоморфологиялық құрылысы, қандай-да бір емдік іс шараларға қарсы көрсетілімдері) ескеру, сонымен қатар миома ісігінің өсу сипатын да білуге негізделуі тиіс.

Зерттеу мақсаты: эндометрийдің гиперпластикалық үдерістерінің белсенділігі мен ілеспелі жатыр миомасы түрлерінің арасындағы байланыстың болуын анықтау.

Зерттеу материалдары мен əдістері: Біз Ақтөбе қаласындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік медицина университетіне қарасты Медициналық орталықтың жəне Облыстық перинатальды орталықтың гинекология бөлімдерінде операция жасалынған 90 науқастың эндометрий патологиясы мен ілеспелі миома ағымының клинико-морфологиялық ерекшеліктеріне талдау жасап, зерттеу жұмыстарын жүргіздік.

Жұмыс барысында анамнез жинау жəне бірқатар клиникалық əдістермен қатар төмендегідей диагностикалық əдістер кешені қолданылды: олар гистероскопия, түсті допплерографиямен қоса


15

жүргізілетін эхографиялық зерттеулер жəне импульсты допплерометрия əдістері.

Операциядан алынған материалдардың морфологиялық зерттеу қорытындыларын талқылай келе жəне өз зерттеу нəтижелерімізді ескере отырып, барлық науқастар 2 топқа бөлінді:

1-ші топқа – жатырдың жəй миомасымен 51 науқас (57,9 %);

2-ші топқа – жатыр миомасының пролиферациялы түрімен 39

науқас (42,1%) біріктірілді.

Зерттеу нəтижелері: Барлық тексерілген науқастар перименопауза жас шамасында (45-55 жас аралығы) болды. Науқастардың 32,8%-да менопаузаның кеш басталуы байқалды. 1-ші топ əйелдерінің 32%-да жəне 2-ші топ əйелдерінің 49%-да климактериялық синдром белгілері байқалды. Зерттелген əйелдердің барлығында дерлік нейро-вегетативті сипаттағы шағымдар (ұйқының бұзылуы, жоғары шаршағыштық, психика əлсіздігі, бастың ауырсынуы, тершеңдік) орын алды жəне науқастардың 27%-да бұл белгілер миоманың клиникалық диагнозы қойылғанға дейін байқалды. Стационарға көрінгенде науқастардың негізгі шағымы төмендегідей болды: ұзаққа созылған көп мөлшердегі қан кетулер, етеккіраралық қанды бөліндінің болуы, етеккірдің жүйелі келмеуі, іштің төменгі жағы мен бел маңайының ауырсынуы (№1 кесте).

№1 кесте Тексерілген науқастардың негізгі клиникалық белгілері

Клиникалық белгілері Науқас саны

n % Шағымы жоқ 15 16,6 % Аз мөлшердегі қанды бөлінді 17 18,8 % Етеккіраралық қанды бөлінді 51 56,6 % Қайталанатын қан кетулер 24 25,5 % Іштің төменгі бөлігі мен бел маңайының ауырсынуы

71 78,8 %

Көрші мүшелер қызметінің бұзылуы 19 21,1 % Іш көлемінің үлкеюі 5 5,5 % Барлығы: 90 науқас

Алынған мəліметтер талдауы жатыр қан кетулерінің негізгі себептерін анықтауға мүмкіндік берді. 1-ші топ науқастары арасында анағұрлым жиі себептері эндометрийдің функциональды өзгерісі (57,3%), эндометрийдің гиперпластикалық үдерістері (24,5%), миоматозды түйіннің шырышасты орналасуы (20,5%) жəне аз шамада созылмалы эндометрит (19,6%) болып табылды (№2 кесте).

№2 кесте Əртүрлі жатыр миомасы науқастарында патологиялық жатырдан қан

кетулердегі эндометрий өзгерістері

Эндометрийдегі негізгі үдерістер 1-ші топ 2-ші топ

n – 61 % n – 39 %

Функциональдық өзгерістер 35 57,3 - -


16

Созылмалы эндометрит 12 19,6 - - Миоматозды түйіннің шырышасты орналасуы

13 20,5 6 15,1

Эндометрийдің гиперпластикалық үдерістері

15 24,5 28 71,8

Барлық науқастарға оперативті ем тағайындалды жəне операциялар жасалынды. Жатыр миомасы науқастарының жартысына жуығында аурудың негізгі клиникалық белгілері жатырдан қан кету болғанына қарамастан, миома түрлеріне сəйкес операция жасау көрсетілімдері де əртүрлі болды. Жəй миомаларда бір немесе бірнеше миоматозды түйіндердің трофикасының бұзылуына байланысты жəне көлемді ісіктерде операция жасауға тура келді. Миоманың пролиферативті түрінде, əсіресе науқас жасының үлкен болуында, науқасты қансырауға жеткізген қан кетулерде, миоматозды түйіндердің тез өсуінде, миоманың жатырдың эндо жəне миометрий қабаттарының патологияларымен бірігуінде, сонымен қатар миоманың аналық бездің ісіктері немесе ісік тəрізді ауруларымен қатар келуінде оперативті ем жасалды (кесте №3).

№3 кесте Хирургиялық емнің негізгі көрсетілімдері

Көрсетілімдері 1-ші топ 2-ші топ n – 61 % n – 39 %

Жатырдан қан кету 25 40,8 25 64,1 Тез өсуі - - 6 15,3 Көлемді миомалар 47 77,04 16 41,02 Түйіннің біреуінің шырышасты орналасуы 13 21,3 9 23,07 Миоманың эндометрийдің гиперпластикалық үдерісімен бірігуі

9 14,7 36 92,3

Миоманың аналық бездің ісіктері немесе ісік тəрізді ауруларымен қатар бірігуі

13 21,3 9 23,07

Екі топ əйелдерінің басым бөлігі қансырауға жеткізетін (анемия жағдайы) жатырдан қан кетуге шағымданды. Науқастарда анемияның даму дəрежесінде жатыр миомасының морфологиялық түрлеріне байланысты айырмашылықтары болды. №4 кестеде көрсетілгендей, жəй миомасы бар науқастарда гемоглобин деңгейі көп жағдайда қалыпты көрсеткішке немесе анемияның жеңіл дəрежесіне сəйкес келді.

№4 кесте Тексерілген əйелдердегі анемия дəрежелері

Hb г/л 1-ші топ 2-ші топ n – 61 % n – 39 %

120-110 9 14,7 3 7,6 109-100 34 55,7 7 17,9 99-90 23 37,7 18 46,1 89-80 15 24,5 27 69,9 79-дан төмен - - 4 1,2


17

Сонымен, қорыта келгенде, жатыр миомасының екі түрлі морфологиялық білінуіндегі клиникалық мəліметтерді салыстыра отырып, жəй миомаларда – үлкен көлемді ісіктердің (77,04%) жəне дисфункциональды жатырдан қан кетулердің (40,8%), ал миоманың пролиферациялық түрінде – миоматозды түйіндердің тез өсуінің (41,02%) жəне эндометрийдің гиперпластикалық үдерістерімен қатар байқалуының (92,3%) жиі кездесетіндігіне көз жеткіздік. МЕДИЦИНА КОЛЛЕДЖІ ҚЫЗДАРЫ АРАСЫНДА КЕЗДЕСЕТІН

ЕТЕККІР ҚЫЗМЕТІНІҢ БҰЗЫЛУ ПАТОЛОГИЯЛАРЫ

Лаура ИГИСИНОВА, Əйгерім ЕҢСЕПБАЕВА, Қызылорда медицина колледжі «Акушерлік іс» мамандығы,

3 курс, №2 топ студенттері, Қызылорда қаласы.

Ғылыми жетекшісі: Нəйлə Қалмырзақызы СЕЙТМАМБЕТОВА, Қызылорда медицина колледжі «Акушерлік жəне гинекология»

пəндерінің жоғары санатты оқытушысы, «Денсаулық сақтау ісінің үздігі», 2002 жылғы «Жыл маманы» Республикалық конкурсының

Гран-при иегері, академиялық доцент, Қызылорда қаласы.

I. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты: 1) Медицина колледжі қыздары арасында кездесетін етеккір

қызметінің бұзылу патологияларының кездесу жиілігін, патология түрлерін анықтау;

2) Анықталынған етеккір қызметі патологияларының қоршаған орта факторларымен, оның ішінде экологиялық жағдайлармен, отбасының əлеуметтік жағдайларымен, қосымша ауруларымен байланыстылығын анықтау.

II. Зерттеу материалдары:

Медицина колледжі қыздары арасында кездесетін етеккір қызметінің бұзылу патологияларын анықтау мақсатында 94 оқушыға сұрау əдісімен жалпы жəне арнайы гинекологиялық анамнез жинау арқылы Диагностикалық карта толтырылды. Зерттеуге медицина колледжінің 1, 2, 3, жəне 4 курсының 94 оқушы қыздары қатысты.

Диагностикалық картаға барлығы 28 сұрақ енгізілді. Онда оқушының балалық шақта, жасөспірім кезде ауырған жұқпалы жəне ішкі мүшелер аурулары, «Д» тіркеуде тұруы, алғашқы етеккірінің келу уақыты, қалыптасуы, оның өту ерекшеліктері, жүйелілігі, тамақтануы, отбасы жағдайы, тұратын мекен-жайының географиялық ерекшеліктері туралы мəліметтер алынды.


18

III. Зерттеу мазмұны: Қалыпты жағдайдағы етеккір циклі дегеніміз – əйелдің бүкіл

ағзасында, оның ішінде жыныс жүйесінде жүйелі түрде қайталанатын физиологиялық процесс.

Етеккір қызметін реттейтін мүшелер жүйесі

Гипоталамус (релизинг фактор немесе

либериндер)

Гипофиз: а) ФСГ – ЖК гормон

б) ЛТГ – лютеотропты гормон (пролактин)

в) ЛГ – лютеинді гормон

Бүйрек үсті безі АКТГ (адрено-кортикотропты

гормон)

Орталық жүйке жүйесі

Қалқанша без

ТТГ – тиреотропты гормон

Аналық без а) Эстроген гормоны

б) Прогестерон гормон

Етеккір қызметін реттейтін мүшелер жүйесі

Гипоталамус (релизинг фактор немесе

либериндер)

Гипофиз: а) ФСГ – ЖК гормон

б) ЛТГ – лютеотропты гормон (пролактин)

в) ЛГ – лютеинді гормон

Бүйрек үсті безі АКТГ (адрено-кортикотропты

гормон)

Орталық жүйке жүйесі

Қалқанша без

ТТГ – тиреотропты гормон

Аналық без а) Эстроген гормоны

б) Прогестерон гормон

Соңғы кездері етеккір қызметінің бұзылуы əйел ауруларының

ішіндегі ең жиі кездесетін патологиялардың бірі болып отыр.

Негізгі себептері: 1) Қоршаған ортаның қолайсыз жағдайлары; 2) Гормонды бұзылыстар; 3) Авитаминоздар; 4) Тұқымқуалаушылық факторлар; 5) Психикалық жарақаттар; 6) Семіздік; 7) Жұқпалы аурулар; 8) Гинекологиялық операциялар; 9) Бауыр аурулары;

Етеккір қызметінің бұзылу деңгейлері:

• Ми қабығы – гипоталамикалық; • Гипоталамус – гипофизарлық; • Гипофизарлық; • Аналық безді; • Жатырлы; • Бүйрек үсті безді;


19

• Қалқанша безді; • Генетикалық бұзылулар.

Етеккір қызметі бұзылуларының топтастырылуы: Аменорея – етеккірдің 6 ай жəне онан да көпке келмей қалуы; Циклді өзгерістер: Гиперменорея – етеккір кезінде бөлінетін қан мөлшерінің ұлғаюы; Гипоменорея – етеккір кезінде бөлінетін қан мөлшерінің азаюы; Полименорея – ұзаққа созылған етеккір; Олигоменорея – етеккірдің қысқаруы; Пройоменорея – етеккірдің жиіленуі; Опсоменорея – етеккірдің сирек келуі; Ановуляторлы (бір сатылы) қан кету (дисфункциональды

жатырдан қан кету); Ауырып келетін етеккір (альгодисменорея).

Генетикалық

бұзылулар

Бүйрек үсті бездерінің

аурулары

Қалқанша без аурулары

Жатырлы

Аналық безді

Гипофизар

лық

Гипоталамус гипофизар

лық

Ми қабығы –

гипоталамика-лық

Етеккір циклінің деңгейлік

бұзылулары


20

IV. Зерттеу нəтижелері:

Жалпы қатысқан оқушылар саны - 94.

Оның ішінде:

ІІІ курс; 27 - 29%

І курс; 5 - 5%

ІІ курс; 23 - 24%

ІҮ курс; 39 - 42%

І курс

ІІ курс

ІІІ курс

ІҮ курс

Зерттеуге қатысқан 94 оқушының ішінде 1 курс оқушылары – 5-5%, 2 курс оқушылары – 23-24%, 3 курс оқушылары – 27-29%, 4 курс оқушылары – 39-42 % құрады.

1) Қызылорда қаласы – 38 оқушы; 2) Аудандар бойынша – 56

оқушы. Аудандар бойынша мəлімет: Қазалы ауданы – 14 оқушы; Жалағаш ауданы – 8 оқушы; Сырдария

ауданы – 7 оқушы; Байқоңыр қаласы – 3 оқушы; Арал ауданы – 5 оқушы; Шиелі ауданы – 5 оқушы; Қармақшы ауданы – 5 оқушы; Жаңақорған ауданы – 9 оқушы.

10

44

22

9

7

1

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

12 жас 13 жас 14 жас 15 жас 16 жас 17 жас

Алғашқы етеккір келген уақыты

Оның ішінде: 12 жас – 10 оқушы; 13 жас – 44 оқушы; 14 жас – 22

оқушы; 15 жас – 9 оқушы; 16 жас – 7 оқушы; 17 жас – 1 оқушы. Етеккірдің келу күні, қан мөлшері жəне ауырсыну жағдайы:


21

Етеккірдің 3-5 күн аралығында келуі – 84 оқушы; 6-7 күн – 9 оқушы; 8 күн – 1 оқушы. Етеккірдің аз мөлшерде келуі – 1-2 күн – 13 оқушы – 14 %; Көп мөлшерде (құйылып) келуі – 6 оқушы – 6 %; Бірқалыпты келуі – 75 оқушы – 80 %; Етеккір келгенде ауырмайды – 12 оқушы; Алғашқы 1-2 күні ауырсынуды сезеді – 75 оқушы; Ауырып жатып қалады, қатты қиналады – 4 оқушы.

Альгодисменорея – ауырып келетін етеккір:

Статистикалық мəліметтерге сүйенсек, альгодисменорея 13-48 жас аралығындағы əйелдердің 35-57 % байқалады.

Біздің зерттеу нəтижесінде альгодисменорея 7 оқушыда байқалды, яғни 7,4 пайызды құрады. Етеккір қызметінің бұзылуына экологиялық факторлардың əсері:

Зерттеуге қатысқан Қазалы ауданында тұратын 14 оқушының 2-де (14,2 %) – алғашқы етеккірі кеш, яғни 16 жаста келген;

Жаңақорған ауданынан қатысқан 5 оқушының 3-де (33,3 %) етеккірдің кеш келуі байқалды;

Арал ауданында тұратын 5 оқушының 1-де алғашқы етеккірі 16 жастан келген.

V. Қорытынды:

Зерттеу нəтижесінде анықталған патологиялар түрлері: 1) Етеккірдің кеш келуі – 8 оқушыда, 8,5 %); 2) Гиперменструальды синдром (гиперполименорея) – 6 оқушыда, 6

%; 3) Гипоменструальды синдром (гипоолигоменорея) – 13 оқушыда, 14

%; 4) Альгодисменорея (ауыратын етеккір) – 7 оқушыда, 7,4 %.

Қыздарымыздың 30 пайызы тұмаумен, 15 пайызы анемиямен, 4,7 пайызы пиелонефритпен, 3,7 пайызы қалқанша без ауруымен (зоб) ауырған.

Сондықтан осы ауруларды емдеп, қыздарымызды сауықтыруымыз керек.

Ескерту: Етеккір қызметінің бұзылуын білдіретін клиникалық белгілер пайда

болғанда, яғни етеккірдің кешігіп келмей қалуы, етеккір қанының көп немесе аз келуі, етеккірдің ауырып келуі жəне т.б. бұзылыстар жағдайында көпке созбай, дəрігер-гинекологқа көріну қажет болады.

Гинеколог негізгі жəне қосымша тексерулер жүргізіп, бұзылу себептерін анықтауға жəне емдік шараларды жүргізуге көмектеседі.


22

Биологические науки

УДК 663.1

ПРИМЕНЕНИЕ МЕТОДА АДСОРБЦИОННОЙ

ИММОБИЛИЗАЦИИ СПОСОБОМ ПЕРЕМЕШИВАНИЯ В ПРОИЗВОДСТВЕ БИОГАЗА

Е.В. МАШИНЕЦ,

Инновационный Евразийский университет, г. Павлодар.

На данный момент, применение метода адсорбционной иммобилизации в производстве биогаза только начинает широко распространяться, как одно из оптимальных научно-технических решений проблемы эффективной выработки биогаза и еще изучено не полностью. Поэтому данная тема имеет большую актуальность как в Республике Казахстан, так и в других странах, ввиду того, что применение метода адсорбционной иммобилизации позволяет получить значительные выгоды и преимущества при производстве биогаза, практически не меняя традиционную технологию его получения.

Сущность данного метода заключается в использовании микроорганизмов, которые находятся в субстрате не в свободной форме, а в иммобилизованном состоянии, что позволит заметно повысить их деструкционные способности, а вследствие этого уменьшить объем реактора, время ферментации и, что самое главное, повысить выход образованного биогаза. Данный метод, в своей основе, используется в анаэробных биофильтрах, которые применяются при анаэробной очистке сточных вод.

Целью данного исследования являлось всестороннее изучение метода адсорбционной иммобилизации при применении его в производстве биогаза из органических отходов сельского и коммунального хозяйств.

Данные исследования проводились на базе Университета прикладных наук г. Нойбранденбург (г. Нойбранденбург, ФРГ) и конструкторского бюро биогазовой техники «Россов» (г. Нойбранденбург, ФРГ).

Настоящая работа обладает необходимой научной новизной, так как исследование данной научно-технической проблемы, а именно применение иммобилизованных микроорганизмов в производстве биогаза, только начинает приобретать прикладной характер.

Для более качественного выполнения исследований, работа была разделена на три этапа.

Целью первого этапа исследований явилось изучение адсорбционных свойств неорганических носителей – пористой керамики


23

и силикагеля, с целью выбора наиболее оптимального носителя для его использования в качестве адсорбента иммобилизованных метаногенных микроорганизмов в биогазовой установке (БГУ), а также практическое изучение иммобилизационных свойств метода адсорбции на нерастворимом носителе способом перемешивания.

Наиболее подходящими носителями-адсорбентами (в силу своих физических, технологических и химических свойств) для исследования были выбраны представитель макропористых кремнеземов – силикагель и представитель природных алюмосиликатов – пористая керамика.

Силикагель КСМ-7 (крупный силикагель мелкопористый, модель 7) представляет собой аморфное вещество с общей химической формулой xSiO2·yH2O.

Поверхность частиц силикагеля покрыта гидрофильными гидроксильными группами, обладающими слабовыраженными кислотными свойствами.

Внешне силикагель представляет собой стекловидные прозрачные или стекловидные матовые зерна овальной, сферической или неправильной формы размером около 0,5 см. Цвет – от бесцветного до светлоокрашенного. Изображение силикагеля КСМ-7 представлено на рисунке 1.

Рисунок 1. Силикагель КСМ-7

Пористая керамика представляет собой природный алюмосиликат,

в состав которой, помимо алюмосиликатов, входят оксиды титана, циркония и другие добавки, что также придает ей более лучшие свойства для иммобилизации микробных клеток. Изображение пористой керамики представлено на рисунке 2.

Рисунок 2. Пористая керамика


24

Пористая керамика также обладает высокой степенью очистки при

сравнительно небольших гидравлических сопротивлениях. Легко регенерируется в случае сильного загрязнения.

Помимо этого, к общим достоинствам этих двух носителей можно отнести высокую механическую прочность, химическую инертность ко многим растворителям, наличие жесткого скелета с заданным размером пор, устойчивость к воздействию микроорганизмов и оптимальную возможность проведения на них иммобилизации клеток методом адсорбции.

Именно вышеперечисленные свойства этих носителей позволили выбрать их в качестве адсорбентов в настоящем исследовании.

При проведении первого этапа исследований, для адсорбционной иммобилизации метаногенных микробных клеток мы использовали, распространенный в лабораторной практике, способ с перемешиванием. При котором носитель суспендируется в растворе бактериальных клеток и полученная смесь непрерывно перемешивается на лабораторной качалке. Этот способ обеспечивает более равномерное заполнение поверхности носителя адсорбированными микроорганизмами.

В две емкости, объемом 3 литра, мы наливали 2,5 литра физиологического раствора, добавляли в уже заполненные емкости 1 грамм лиофилизированной культуры метаногенных бактерий и помещали в раствор бактериальных клеток образцы выбранных нами адсорбентов (образец пористой керамики, длиной 10 см, шириной 5 см и толщиной 2 см и образец силикагеля КСМ-7, в количестве 500 гранул, которые по объему равны взятому образцу пористой керамики).

Для более успешного суспендирования носителя в полученном растворе, полученную смесь подвергали непрерывному перемешиванию на лабораторной качалке в течение 5 часов.

Для усреднения и более качественного отображения полученных данных, кратность данного эксперимента составляла 3 раза.

Для оценки адсорбционной эффективности исследуемых носителей применяли метод фотоэлектроколоретмии со стандартными кюветами с длиной оптического пути 1см при длине волны 670 нм. Данный метод позволяет оценить количество оставшихся микробных клеток в полученном растворе после того, как была проведена иммобилизация и исследуемый носитель, с адсорбированными клетками, вынут из емкости. Что позволяет судить об адсорбционной эффективности исследуемых носителей. Для усреднения и качественного отображения полученных данных, кратность измерения опытных проб на фотоколориметре составляла 10 раз.

Результаты исследований представлены в таблице 1.


25

Таблица 1 – Адсорбционная эффективность пористой керамики и силикагеля СКМ-7

Параметр Единица

измерения Носители

Пористая керамика Силикагель КСМ-7

Количество вносимого микробного материала

грамм

1

1

Время экспозиции

час 5 5

Температура смеси

°С 27 27

Уровень рН смеси

единица 7,3 7,4

Скорость перемешивания

об/мин

150

150

Концентрация клеток в растворе после извлечения носителя

единица

730

660

Из таблицы 1 видно, что при одинаковых условиях адсорбции на

носители, концентрация клеток в смеси, в которой находился образец пористой керамики, намного меньше, чем концентрация клеток в смеси, в которой суспендировался силикагель КСМ-7. Это позволяет судить о том, что адсорбционные свойства пористой керамики намного лучше адсорбционных свойств силикагеля КСМ-7.

Данный результат показывает, что пористая керамика, в отличие от силикагеля КСМ-7, обладает более высокой проницаемостью для сорбирующихся клеток метаногенных микроорганизмов, большей удельной поверхностью, высокой вместимостью и лучшей пористостью. В зависимости оттого, что в состав пористой керамики, помимо алюмосиликатов, входят еще различные вещества (в том числе и металлы), это повышает ее гидрофильность, которая обеспечивает более лучшую возможность проведения реакции связывания микробной клетки с носителем в водной среде.

Полученные результаты позволяют выбрать, в качестве адсорбента для иммобилизации метаногенных микроорганизмов, пористую керамику, которая обладает лучшими адсорбционными свойствами по сравнению с силикагелем КСМ-7.


26

Следующим этапом исследований явилась проверка эффективности выработки биогаза иммобилизованными на пористой керамике клетками микроорганизмов, в сравнении с незакрепленными микробными клетками идентичной культуры микроорганизмов.

Данный эксперимент проводился путем культивирования иммобилизированных на носителе и свободных микробных клеток на сборной лабораторной биогазовой установке (ЛБГУ).

Эксперимент проводили следующим образом: в лабораторной емкости заранее закрепляли иммобилизированные на образце пористой керамики прямоугольной формы, размерами – длина 10 см, ширина 5 см и толщина 2 см, и поставленным в вертикальное положение, микроорганизмы.

Далее, в эту в емкость, объемом 750 мл, помещали заранее приготовленную смесь субстратов для выработки биогаза, состоящую из наиболее распространенного сырья для производства биогаза. Емкость изолировали плотной крышкой и удаляли из этого объема воздух, так как процесс получения биогаза должен происходить в анаэробных условиях.

После этого, производили соединение транспортной инфраструктуры с пластиковым газгольдером. К газгольдеру, после соединения с лабораторным ферментером, подсоединяли контактные провода газоанализатора и подключали сборную систему к ЭВМ и источнику питания.

В качестве контроля выработки биогаза методом иммобилизированных микроорганизмов, была создана идентичная установка, в которую также помещали одинаковый, с первой установкой, объем питательной смеси, но для выработки биогаза использовали незакрепленную «свободную» культуру бактерий-метаногеннов. Данная установка использовалась в качестве контроля.

Время экспозиции составляло 3, 5 и 7 суток. Выбор данных временных промежутков объясняется тем, что теоретически, иммобилизированные бактерии должны быстрее разложить использующийся в эксперименте субстрат. А максимальный срок полного разложения данного субстрата в таком малом количестве составляет в среднем 7 дней при использовании «незакрепленных» микробных клеток.

Средняя температура емкостей со смесью составляла 27 °С. Перемешивание смеси производили несколько раз в день путем

небольшого встряхивания. Перемешивание субстрата необходимо для того, чтобы образовавшийся в нижних слоях смеси биогаз мог перейти в газгольдер.

Для более качественного отображения полученных данных о количестве газа и сроках его выработки, кратность данного эксперимента составляла 3 раза.


27

Результаты исследований представлены в таблице 2 и графике 1. Таблица 2 – Параметры выработки биогаза в лабораторных

биогазовых установках 1 и 2

№ уст-ки

Способ выработки

биогаза

Уровень рН

Темпера-тура

брожения, °С

Время экспозиции,

сут.

Влаж-ность,

%

Анаэробные

условия

1

иммобили- зированные микроорга- низмы

5,15

27

7

92

+

2

незакреп- ленная культура

5,4

27

7

94

+

Различие между начальными уровнями рН в лабораторных

установках составляет 0,25 единицы. Данное различие связано с тем, что используемая в лабораторной биогазовой установке 1 пористая керамика, как носитель, несколько снижает уровень рН питательной среды.

Разница в уровне влажности в 2 % позволяет судить о влиянии внешних условий на процесс брожения в ЛБГУ 1.

Однако, следует отметить, что незначительное изменение таких параметров, как уровень рН и влажность, не влияет на общий процесс выработки метаногенными микроорганизмами биогаза, так как все необходимые параметры находились в зоне нормальной жизнедеятельности метаногенных микроорганизмов.

В качестве основных параметров, оценивающих эффективность применения иммобилизованных микроорганизмов для выработки биогаза, применялись количество выработанного биогаза и срок его выработки. Результаты, представляющие количество выработанного биогаза и срок его выработки двумя установками представлены на графике 1.

График 1 – Сравнение эффективности производства биогаза между

ЛБГУ 1 и ЛБГУ 2


28

0

100

200

300

400

500

600

0 1 2 3 4 5 6 7 8

длительность брожения, сут

ко

ли

че

ств

о в

ыр

аб

от

ан

но

го б

ио

газ

а,

см

3

На графике 1 показана эффективность выработки биогаза между

иммобилизованными и «свободными» клетками бактерий в сравнении. Из данного графика видно, что выработка биогаза

иммобилизованными микробными клетками намного превышает таковую у незакрепленных микробных клеток. Так, на первой контрольной точке (3 сутки) разница выработанного биогаза между закрепленными и «свободными» микроорганизмами составила 75 см3; на второй контрольной точке (5 сутки) – 96 см3; а на третьей (7 сутки), которая является основной – 130 см3.

Вышеприведенные результаты показывают, что данные метаногенные микроорганизмы в иммобилизованном состоянии производят биогаза намного больше и за меньший промежуток времени, чем при тех же условиях «свободная» культура идентичных микроорганизмов.

Следовательно, можно сказать, что адсорбционная иммобилизация намного повышает эффективность метаболического процесса закрепленных микробных клеток, а, следовательно, и эффективность технологического процесса, в котором будут использоваться закрепленные бактериальные клетки. В конкретном случае, иммобилизованные на носителе-адсорбенте метаногенные клетки будут использованы в БГУ для промышленного производства биогаза методом иммобилизации микроорганизмов. Что позволит, благодаря этому


29

методу значительно повысить выход образованного биогаза, а также сократить общее время ферментации сырья и размеры метантенка БГУ.

Целью третьего этапа исследований являлась проверка эффективности выработки биогаза методом иммобилизованных микроорганизмов в опытно-промышленной биогазовой установке (ОПУ) в стандартных для производства биогаза промышленных условиях.

Испытание проводили следующим образом: в ОПУ, объемом 3 м3, установили две прямоугольные перегородки, состоящие из материала адсорбента (пористая керамика), с иммобилизованными на них микроорганизмами методом адсорбции. В качестве перемешивающего устройства использовалось пневматическое устройство, которое обеспечивало перемешивание сбраживаемой массы посредством подачи газа. Для поддержания оптимальной температуры бродящей массы использовался подогрев теплой водой посредством теплообменника, расположенного на дне ферментера. Подача сырья и выгрузка отработанного шлама производились насосами. Сбор и накопление газа производились в эластичном газгольдере объемом 10 м3.

В ОПУ загружали 100 кг сырья (навоз КРС, перегнившие части сельскохозяйственных растений и кормовые остатки) и начинали процесс ферментации.

В качестве контроля использовалась данная ОПУ, в которой проводили повторное брожение идентичной биомассы, при одинаковых с первым испытанием условиях, но с использованием традиционного метода выработки биогаза – «свободной» культурой метаногенных бактерий.

Результаты испытаний приведены в таблице 3. Таблица 3 – Сравнение эффективности выработки биогаза в ОПУ

методом иммобилизации микроорганизмов и «свободной» культурой

№ ус-танов-ки

Метод выработки

биогаза

Темпе-ратура, °С

Влаж-ность,

%

Количество

субстрата, кг

Длитель-ность

фермента-ции, сут

Количество

полученого биогаза,

м3 1

иммобили- зованные микроорга- низмы

32

92

100

4

7,3

2 «свободная» культура

32 92 100 10 6,2

Из таблицы 3 видно, что процесс ферментации в ОПУ с

иммобилизованными микроорганизмами прошел быстрее в 2,5 раза по


30

сравнению с ОПУ, производящей биогаз традиционным методом. Также, количество произведенного иммобилизованными бактериями биогаза, увеличилось на 1,3 м3 по сравнению с выработкой биогаза «свободной» культурой микроорганизмов.

Полученные результаты показывают, что при использовании иммобилизованных микроорганизмов в промышленных условиях увеличивается выработка биогаза и значительно сокращается время ферментации сырья. Помимо этого, также стоит отметить, что более быстрое сбраживание биомассы иммобилизованными микроорганизмами несет в себе еще одно косвенное преимущество – уменьшение размеров метантенка БГУ.

На основании проведенной научно-исследовательской работы можно сделать следующие выводы:

1. Физические, химические, технологические и адсорбционные свойства пористой керамики позволяют использовать ее в качестве носителя для иммобилизации клеток метаногенных бактерий;

2. Метод адсорбционной иммобилизации путем перемешивания зарекомендовал себя, как эффективный и простой метод проведения иммобилизации микробных клеток метаногенных бактерий;

3. Благодаря адсорбционной иммобилизации значительно сокращается общее время ферментации сырья, уменьшаются размеры метантенка, увеличивается количество перерабатываемого сырья и, главное, значительно повышается выработка биогаза;

4. Метод иммобилизованных микроорганизмов достаточно эффективен при производстве биогаза в промышленных условиях.

Литература 1 Андреев И.С. Основы переработки биогаза. – М.: Академия, 2002. – 460

с. 2 Бирюков В.В. Основы промышленной биотехнологии. – М.: Колосс,

2004. – 296 с. 3 Бутенко Р.Г. и др. Клеточная инженерия. – М.: Мир, 1987. – 403 с. 4 Волова Т.Г. Биотехнология. – Новосибирск: Издательство СО РАН,

1999. – 252 с. 5 Елинов Н.П. Основы биотехнологии. – СПБ: Наука, 1995. – 150 с. 6 Евтушенков А.Н., Фомичев Ю. К. Введение в биотехнологию. – Минск:

БГУ, 2002. – 104 с. 7 Manual of Industrial Microbiology and Biotechnology // Ed. In chief

A.L.Demain, J.E.Davies. – ASM. Washington, DC., 1999. Summary

In article is studied possibility of application of a method of adsorption’s immobilization by way of hashing in biogas manufacture. The basic stages of work – studying of carriers and check of efficiency of adsorption, check of efficiency of development of biogas by a method of the fixed microorganisms in vitro and check of efficiency of development of biogas by the fixed microorganisms in standard for manufacture of biogas industrial conditions are presented.


31

Əлеуметтік жəне гуманитарлық ғылымдар

МҰХТАР ƏУЕЗОВТІҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ

Г.Ө. ТАНАБАЕВА, М.К. КӨМЕКБАЕВА, Ж.С. СЕЙДУЛЛА, М. Əуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті,

Шымкент қаласы.

Ф.И. ƏСКЕРОВА, У.Б. ДАЛИЕВА, Оңтүстік Қазақстан политехникалық колледжі, Шымкент қаласы.

Мұхтар Əуезов қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай

ауданында 1897 жылдың 28 қыркүйегінде дүниеге келген. Əкесі Омархан, атасы Əуез Абай ауылымен іргелес отырып, айналасындағы адамдармен достық көңілмен араласа білген. Əуездің өзі Абайдың өлеңдерін сүйіп оқыған. түрік, парсы əдебиетінен хабары мол, ескіше сауатты еліне қадірлі адам болған.

М. Əуезов əке-шешесінен ерте айырылады. Əкесі Омархан 1900 жылы шешесі Нұржамал 1912 жылы қайтыс болады. Əке-шешесі қайтыс болғаннан кейін 11 жасар Мұхтар Семей қаласындағы ағасы Қасымбектің тəрбиесінде болып, 1908 жылы 5 жылдық орыс училищесіне түседі. Оны бітірген соң 4 жылдық мұғалімдер семинариясында оқып, 1919 жылы бітіріп шығады. 1917 жылы Абайдың жұбайы Əйгерімнің үйінде Абайдың немересінің ұзатылуына байланысты ең алғаш Мұхтардьң «Еңлік-Кебек» пьессасы сыйлық ретінде қойылады.

1917 жылдың жазында ескі салт-дəстүр бойынша жəне жақын ағайындардың қалауы бойынша Мұхтар 15 жасар сұлу Райханға үйленеді. 1918 жылы қыз, ал бір жылдан соң жастай қайтыс болған ұлдары Шоқан дүниеге келеді.

1918 жылы М. Əуезов пен Ж. Аймауытов Семейде «Абай» деген журнал шығара бастайды. Ол 20 санынан кейін жабылып қалады. 1919 жылы Мұхтар бірыңғай əдеби қызметпен шұғылдана бастайды. Ауыз əдебиетінің асыл нұсқаларын өңдеп, қазіргі өмір талабына сай əдебиеттің қажетіне пайдалану үлгісін өзінің жазушылық тəрбиесімен көрсетті.

1923 жылдың қазан айында Ленинград университетінің филология факультетінің, 1930 жылы Ташкент қаласындағы Орта Азия университетінің аспирантурасын бітіреді. 1930 жылы Əуезов қазақтың жас жазушылар одағында жүргенінде 2,5 жылға қамауға алынады. Одан шыққан соң Мұхтар Алматы қаласының жоғары оқу орындарында сабақ береді. Кейін оның досы жəне ақын І. Жансүгіров оған саясатты тастап, өзінің туысқаны Абайды зерттеуге кеңес береді.


32

1933 жылы Əуезов бірінші толық «Абай Кұнанбайұлы. Толық жинақ» атты Абайдың өлендер жинағын шығарады.

Сонан соң ол Мəскеу қаласына кетеді. Онда ол Леонид Соболевпен жұмыс жасайды. Олар «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры», «Қазақ халқының əуендері» жинақтарын шығарады. Соғыс басталғанда Əуезов Қазақстанға қайта оралып, тіл, əдебиет жəне тарих сабақтарынан дəріс беріп, жұмыс жасайды. 1942 жылы «Абай» кітабы жарыққа шығады. 1946 жылы М. Əуезов филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі болады.

1947 жылы «Абай» кітабы қазақ тілінде шығады, ал 1948 жылы 2 том болып орыс тілінде шығады. 1949 жылы роман 1 дəрежелі Сталиндік сыйлыққа, ал автор «Құрмет белгісі» орденіне ие болады. 1952 жылы «Абай жолы» кітабы жарыққа шығады. Бірақ, сол жылы ол Мəскеуге қамаудан қашу үшін кетіп, сонда қазақ əдебиетінен сабақ беруге мəжбүр болады.

1957 жылдң 28 қыркүйегінде 60 жасқа толуына орай Ленин орденімен марапатталып, «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» атағына ие болады.

Əдебиет əлеміне терең біліммен, зор табиғи дарынмен, үлкен даярлықпен келген М. Əуезовтың 1927 жылы тырнақ алды туындыларының бірі «Қараш-қараш оқиғасы» повесін жазды.

М. Əуезов повесть жанрының мол мүмкіндіктерін ұқыптылықпен қажетіне жарата білді. «Қараш-қараш оқиғасы» повесі 1905 жылғы қазақ халқыньң өміріндегі ауыр халді баяндайды. Қай кезде де өміршең құбылыстар нəзіктік пен нақұрыстық, мейірімділік пен қатыгездік, əділеттік пен аярлықтың адам баласына шектірген мехнатын терең ашып көрсетеді. Жазушы кері кеткен қоғамдағы əлеуметтік жағдайды, басты кейіпкер Бақтығұл тағдырына тосқауыл болған қайшылықтарын ашады. Елді уысында ұстаған би-болыстардың ашкөз пендешілігін, дүниенің, билік пен шеннің жолында қарабайыр халқында құрбан етуге даяр екіжүзділігін əшкерелейді.

«Қараш-қараш оқиғасы» повесіндегі Бақтығұлдың түп тұлғасы – Рысқұл Жылқайдарұлы Шығыс Талғар болысын мекен еткен қарапайым қазақ. Бір рулы елдің жоқшысы, жанашыры, жақсысы. Тұрмысы жарлы болғанымен санасы арлы – ер кедей. Бақтығұл дегенде өмірдің қырсығы аяқтан шалып, дүниенің жетімсіздігі, ер жігітті еріксіз ел жуандарына телміртеді. Болмысынан еркін табиғатты, еркін өмірді сүйетін Бақтығұл Сəт-Сəлменнің қанша бір озбырлығына шыдап бағады. Əйтсе де інісі Тектіғұлға зəбірінің зорын көрсетіп, мезгілсіз ажал құштырған Сəт-Сəлмендердің бұл ісі Бақтығұлдың кеудесіне зор кектің отын тұтандырған. Інісін өлтіріп, өзіне зəбір-зорлықтың небірін көрсеткен Сəлмендерден кек алуды ниет етеді. Мұның ақыры зор дау-дамайға


33

ұласқан соң, Бақтығұл лажсыздан отбасы мен ағайынының қамы үшін Жарасбай болыстың қол астына келеді.

Жарасбайдың зұлымдығы Сəлменнен де асып түседі. Өмірдің мұндай сорына жапа шеккен Бақтығұл Жарасбайдай зұлымға ажал үкімін шығарады. Бұл ісі тек қазақтарды ғана емес, патша ұлықтарының да зəресін алады. Бақтығұлдың əділетсіздікке қарсы атқан оғы қазақ тарихында маңызы зор үлкен оқиға болды.

М. Əуезовтің талантты қаламынан туған Бақтығұл тұлғасы уакыттың əлдебір «түзету ережелеріне» бағынбай, таза табиғи болмысымен сомдалды.

Көркемдік шындықтың жасандылыққа бағынбайтын құдіреті осында. Бақтыгүл тағдыры – өз заманының трагедиялық шындығы. Бақтығұл əрекеті – төтенше жағдай, заманы себепкер болған трагедиялық хал. Ауыр еңбек, тауқыметті тұрмыс, мұның ешқайсысы Бақтығұлдай арысты жасыта алмақ емес, ал бірақ көпе-көрнеу зорлық пен ер намысын қорлайтын əділетсіздікке «жүз күн су сепкенше, бір күн қаны ішілетін» тегеурінді қарсылық көрсетті. Қажет жерде ер намысының құнын қанмен жудырған қайсар тұлға. Оның бойындағы адамдық нағыз ер азаматқа тəн батырлық мінез-құлқы осыны көрсетеді.

Дегенмен өмір шырғалаңы жалаң тарихи деректерден ғана емес, бір туар тұлғалардың табиғи логикасынан туындаса керек. «Автор халықтан шыққан Бақтығұлды барымташы-қарақшы ретінде ғана емес, сонымен бірге жуандардан өш алушы кек кайтарушы ретінде де бейнелейді. Оның бар ықыласы Бақтығұл жағында. Бақтығұлдың жүректігін, тапқырлығын, қайраттылығын, əсіресе оның кек алар кездегі қимылдарын автор іш тарта отырып суреттейді» [1, 11].

Қазақ əдебиетінде М. Əуезов шығармашылығын зерттеуде зор еңбек сіңірген ғалым Ж. Дəдебаев «Қараш-қараш оқиғасы» повесі мен авторы туралы былай дейді: «...Қилы заман» мен «Қараш-қараш оқиғасы» – тарихи прозаның үлгілері. Өйткені бұл шығармаларда олар жарыққа шығарар мезеттен он-он бес жыл ғана бұрынғы кезең мен шығармалардың жазылу сəті аралығында бүтін бір тарихи бөлек дəуір өткелі жатыр. Тарихи шығарма табиғатын оның жазылу сəті мен онда суреттелетін дəуір арасындағы уақыт, жылдар мөлшері емес, көркем шығармада сол жылдар ағынының арғы жағынан көрсетілген тарихи кезеңнің əлеуметтік даралығы, оның көркем бейнесін жасаудағы суреткерге тəн ерекшеліктер сипатын анықтайды» [2, 7].

«Қараш-қараш оқиғасы» повесі осы дəуір шындығына арналғанымен, жазушының үлкен эпикалық қуатының ауқымын толық жеткізбеген еді. Осы шығармаларда əрекет ететін орталық кейіпкерлердің одан əрі қарай өсуі, танымының жетілу жолын көрсету, бұрқ етпе қарсылықтың тегеурінді күреске ұласуы үрдісін ашу туралы ойын М. Əуезов жүзеге асырып үлгермей кетті» [3, 104].


34

Əдебиеттер 1 Кəкішев Т. Дəуір дидары. – Алматы: Жазушы, 1985. – 336 б. 2 Кəкішев Т. Санадағы жаралар. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 264 б. 3 Қабдолов З. Жанр сыры. – Алматы: ҚМКƏБ, 1964. – 172 б.

Резюме В этой статье рассматривается жизненный путь великого писателя М.

Ауезова и его наилучшие произведения. Особый интерес в романе «Путь Абая», к пьесе «Енлик-Кебек» и т.д., что способствует более осознанному воспитанию молодых поколений.

Summary

This article considers the best works of great writer M. Auezov the special interest in the novel «Way of Abay» in play «Enlik-Kebek» which contributes a more meaningful education for young generation.

БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМДЕРДІҢ «ҚАЗАҚСТАНДЫҚТАРДЫ

ТАТУЛЫҚҚА ТƏРБИЕЛЕУ ИДЕЯСЫН» ОҚУ-ТƏРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ҚОЛДАНУ

Жұлдыз Орынбасаровна ДЖУСИПОВА,

Шымкент əлеуметтік-ледагогикалық университеті «Педагогика жəне психология» кафедрасының магистранты,

Шымкент қаласы.

Уақыт мектеп мұғалімдеріне жастарды жаңа заман талаптарына сай, əрі озық ұлттық дəстүр рухында тəрбиелеп, өмірге əзірлеу, жақсы жолды таңдау секілді жауапты міндеттер жүктеп отыр [1]. Бүгінгі күннің ұрпақ тəрбиесіне деген өз талабы, өз ерекшелігі бар. Халқымыз терең мағыналы дана сөзін: «Тауына қарай аңы, заманына қарай заңы», - деп тауып айтқан. Еңселі ел болып, ана тілімізді, ата салтымызды, дəстүрімізді қайта түлетудеміз. Жаңарған елге, жаңа тіл заңы жəне тұжырымдамалар мен бағдарламалар тəрбие жүйесіне жаңаша көзқарасты ұрпақ тəрбиелеуді талап етуде. Жастарды жаңа заманға сай тəрбиелеу үшін, ұстаздар қауымы оқу-тəрбие жұмысына шығармашылықпен қарап, оқытудың жаңа əдіс-тəсілдерін қолдануы керек. Сондай-ақ оқу-тəрбие негіздерінің бірі оқушыларды татулыққа баулу, достық пен бірлікті, татулық пен келісімді ұлықтаудың ұйтқысы болу [2].

Өркениетті əлемнің таңдаулы мүшесі болу – мемлекеттің рухани жəне мəдени қуатына, ғылымы мен мен біліміне тікелей байланысты. Сондықтан Н.Ə. Назарбаев: «Білім мен ғылымды өз дəрежесінде меңгерген елдер ғана əлемдік дамудың алдында, озық көштің бойда ұстар тұсында болады», - деп мемлекет тағдыры мен кəсіби білікті де құзіретті мамандар даярлауды негізгі басымдықтармен қатар қояды [3].


35

Сондықтан бүгінгі күні ғылым мен білім беру саласы қызметкерлерінің алдына қойылып отырған басты міндет – білікті де құзіретті, бəсекеге қабілетті мұғалім кадрларын даярлау. Себебі, мектеп – əрбір өсіп келе жатқан ұрпаққа тəлім-тəрбие бере отырып, ұлттық қадір-қасиеттің рухани жаңарып, жандануының генераторы. Мектептің тыныс-тіршілігі, жүрегі – мұғалім десек, үздіксіз көп деңгейлі білім беру жүйесінде болашақ мұғалімдердің ой-өрісін, біліктілігін, мəдениетін, сана-сезімін тəрбиелеп, ұлттық рух сезімін дамытып, алғыр тұлғаны қалыптастыруда жаңа сипаттағы маман даярлау өзекті мəселе болып отыр [4].

Біз өз жұмысымызды болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларын татулыққа тəрбиелеу идеясын бүгінгі оқу-тəрбие жүйесінде даярлаудың сапасын арттырудың тұжырымдамасына негіздедік [5].

Болашақ мұғалімдердің кəсіби даярлық ұғымының мазмұны жан-жақты зерттелуде, ал біздің жұмысымыз аясында мектеп оқушыларын татулыққа тəрбиелеудің негізіне сүйене отырып, ынтымақтастықты, достықты, бірлікті оқу-тəрбие үдерісінде қолдануын дамытуды мақсат етеді [6].

Біз жас ұрпақты жалпыадамзаттық құндылықтарды бойына сіңірген, ұлттық болмысқа сай азамат ретінде тəрбиелеп, қалыптастыруымыз керек. Бұл тұрғыда мұғалімнің тəрбие – оқу үрдісіне деген өзіндік көзқарасының ізгілендіру ұстанымдарына сəйкес болуы маңызды. Мұғалімнің өз бойындағы адамгершілік жəне басқа да азаматтық қасиеттері оның шəкірттеріне əсер етіп, үлгі өнеге болатыны белгілі. Сондықтан мектеп жұмысын басқару ісінің өзін ізгілендіру қазіргі уақытта қажетті [7].

Еліміз егемендік алған кезеңдегі білім жəне тəрбие саласындағы қазақстандық мектеп үлгісін жасау белгісі жəне елімізге сай азамат тəрбиесі туралы ҚР Білім туралы заңында: «Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық жəне жалпы адамзаттық құндылықтар ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға жəне кəсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау», - деп жазылған. Яғни бүгінгі білім – тəрбие саласындағы өзекті мəселелердің бірі. Біздің ойымызша, бұл – көпмəдениетті қалыптастыру. Зерттеуіміздің мақсаты: көпмəдениетті деген түсінікті анықтап, осындай тұлғаны қалыптастырудағы кейбір бағыттарын көрсету.

Елімізде білім беру тұжырымдамасына сай танымдық, шығармашылық қасиеттерін дамытатын төл оқулықтарымыздың этномəдени құндылықтарды насихаттауы осы үрдістің дəлелі. Қазіргідей нарықтық экономикаға бейімделген, ұлттық құндылықтарды бойына сіңірген, білім бəсекесінде өзгемен теңесе алатын көпмəдениетті тұлғаны тəрбиелеу – өзекті мəселе [8].

Білім беру жүйесі қазіргі қоғамда болып жатқан демократияландыру мен ізгілендіру үрдістерімен қатар жүруде.


36

Мұның өзі əр мұғалімге, мектеп басшысына, өз жұмысына жаңа көзқараспен қарауды қажет етеді. Қазақ халқында мынадай нақылы сөз бар: «Сазды қалай илесең, солай қалыпқа келеді», - деген. Ендеше, біз жас ұрпақты жалпыадамзаттық құндылықтарды бойына сіңірген, ұлттық болмысқа сай азамат ретінде тəрбиелеп, қалыптастыруымыз керек. Бұл тұрғыда мұғалімнің тəрбие – оқу үрдісіне деген өзіндік көзқарасының ізгілендіру ұстанымдарына сəйкес болуы маңызды. Мұғалімнің өз бойындағы адамгершілік жəне басқа да азаматтық қасиеттері оның шəкіртеріне əсер етіп, үлгі-өнеге болатыны белгілі. Сондықтан мектеп жұмысын басқару ісінің өзін ізгілендіру қазіргі уақытта қажетті.

Осы қағидаларды негізге ала отырып, біз өз жұмысымызға қазіргі Қазақстан білім кеңестігіне кіріктірілген, əлемдік тəжірибеде бар, халықаралық оқу бағдарламаларын тиімді пайдалану нəтижелі екендігін тəжірибеден дəлелдейміз [9].

Əдебиеттер 1 Тəуелсіздік шежіресі. – Астана, 2001. – 24 желтоқсан. – 9 б. 2 Мұғалім жəне заң // Оқу-тəрбие процесін ұйымдастыру. – №3. – 2005. 3 Қазақстан – 2030 бағдарламасы. Ел Президентінің Қазақстан халқына

жолдауы. 4 Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстанның «Білім туралы» Заңы // Егемен

Қазақстан. – №267. – 24 тамыз. – 2007. 5 Адамгершілік сабақтары. Адамдық қарым-қатынастың тəлімдік

маңызы. – Алматы, 2001. – 36-40 бб. 6 Богданова О.С., Каиров И.А. Адамгершілікке тəрбиелеу əліппесі:

мұғалімдерге арналған оқу құралы. 3-ші басылым. – Алматы: Мектеп, 1988. – 80 б.

7. Назарбаев Н.Ə. Тəуелсіздік белестері. – Алматы: Атамұра, 2003. – 128- 131 бб.

8 Мектептегі пихология. – №4. – №6. – 2007. – 10-11 бб. 9. Достықтың ұлы шеруі // Егемен Қазақстан. – №129. – 2008. – 1 б.

Резюме

В будущем учителя должны использовать учебно-воспитательную традицию и воспитать у молодого поколения идею общенационального согласия.

Summarу

The future teashers must be studiuing-behawiour and «well-knowledge in traditional ideas of Kazakh s of agrement».


37

М. ƏУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ ҰЙЫМДАСТЫРҒАН V «ҮЗДІК ЖАС ЗЕРТТЕУШІ»

ҒЫЛЫМИ ЖОБАЛАР КОНКУРСЫНА ТҮСКЕН ЖҰМЫСТАР

Жаратылыстану жəне техникалық ғылымдар

МЁД И МЕДОНОСЫ ЮЖНО-КАЗАХСТАНСКОЙ ОБЛАСТИ

Елена АНОШКИНА,

ученица 4 «Б» класса химико-биологической школы-лицея №15 имени Д.И. Менделеева, г. Шымкент,

Южно-Казахстанская область. Руководители: Л.В. АНОШКИНА, Ю.Ю. СУДЬЕНКОВА,

химико-биологическая школа-лицей №15 имени Д.И. Менделеева, г. Шымкент, Южно-Казахстанская область.

Растения и пчелы

Человек познакомился с растениями и пчелами с незапамятных времен. Если в давние временя «охотник» за пчелами вряд ли задумывался о происхождении меда, то пасечник уже стал чувствовать связь пчел с цветами и растениями. Взаимоотношения между пчелами и растениями совершенно иные, чем между животными и растениями. Животные потребляют растения, а пчелы, помогая процессу опыления, содействуют их произрастанию. Чтобы наполнить свой медовый зобик, насекомое вынуждено посетить значительное количество цветков, чем обеспечивается перекрестное опыление. После того как произошло опыление цветка, выделение нектара прекращается, цветок увядает, углеводы растения переключаются на питание плода. Пчелы по капелькам собирают нектар. Одна пчела может собрать в свой медовый зобик 50-60 мг нектара. Для этого она должна посетить от 50 до 1000 цветков в зависимости от их нектарности.

Одновременно со сбором нектара пчела может собирать и пыльцу. На одной пчеле бывает более миллиона пыльцевых зерен. Пыльцу пчелы собирают с ранней весны и преимущественно в течении первой половины лета, когда выкармливается много расплода.

Пыльца представляет собой природный концентрат всех необходимых для нормального развития организма веществ. Прежде всего, это необычайно богатый продукт питания, не имеющий по полноценности другого аналога в природе. Пыльца долго сохраняет лекарственные свойства растений, которому она принадлежит.

Часто пчел называют крылатыми помощниками агрономов. Такое название они вполне оправдывают. Производя прекрасное опыление многих сельскохозяйственных культур, пчелы намного повышают их урожайность. При использовании пчел как опылителей наша область


38

может получить дополнительно большое количество фруктов, овощей, хлопка.

При появлении нектара все пчелы переключаются на его сбор. Молодые пчелы, приняв нектар от пчел-сборщиц, раскладывают его небольшими дозами по ячейкам сотов, выпаривая лишнюю воду. В процессе переноски в нектар вносятся секреты слюнных желез пчел, и происходит изменение состава его сахаров. Так из нектара получается новый продукт – мед.

Мёд и его целебные свойства Пчелиный мед – уникальный пищевой и лечебный продукт,

получаемый переработкой медоносными пчелами нектара цветущих растений. Он обладает высокой калорийностью. В 100 граммах натурального меда содержится 320 килокалорий.

Еще в глубокой древности человечество по достоинству оценило пчелиный мед. Именно медом всегда излечивали простудные заболевания, а позднее он вошел в народную медицину. Особенно полезен мед детям, так как способствует повышению содержания гемоглобина в крови, прибавке веса и улучшает общее состояние организма.

Знаменитый математик Древней Греции Пифагор утверждал, что дожил до глубокой старости благодаря систематическому употреблению меда. Выдающийся врач и поэт Ибн-Сина (Авиценна, 980 – 1037 гг.) указывал: «Если хочешь сохранить молодость, то обязательно ешь мед». Великий Гомер в своих произведениях «Илиада» и «Одиссея» воспевает мед и его высокие питательные качества. Около 6.000 лет назад население Египта считали мед божьим даром и называли его эликсиром молодости и здоровья. Ценность меда заключается в том, что он обладает различными свойствами и поэтому это не только питательный и ценный продукт питания, но и лечебное средство при многих заболеваниях.

Густота меда является важным признаком его хорошего качества. Кристаллизуясь, мед меняет свой цвет. Например, светло-янтарный, становится белым, чуть зеленоватый – светло-коричневым. Кристаллизация меда бывает – мелкозернистая, крупнозернистая и салообразная. Чистый же мед всегда бывает жидким, покуда он запечатан в ячейках сотов и находится в улье.

В меде содержится более 300 различных веществ и элементов. Основной составной частью являются углеводы: глюкоза и фруктоза. В состав меда входят некоторые ферменты, а также минеральные вещества, витамины В и Е, органические кислоты и обязательно присутствует пыльца.

Опыты и наблюдения, проводившиеся научной медициной, говорят, что есть все основания считать мёд ценным лекарством. В самой древней китайской книге «Описание растений и трав бога плодородия»


39

говорится: «Мёд … вылечивает внутренние органы, придает силу, снимает жар, восстанавливает память, обостряет разум, сохраняет молодость. Продолжительное его употребление закаляет волю, придает легкость телу, увеличивает продолжительность жизни…»

Мёд и медоносы Южно-Казахстанской области Нельзя раскрыть все целебные свойства меда без знания растений, с

которых пчелы собирают мед и пыльцу. Наиболее важным и целебным медоносам нашей области посвящен наш проект.

В нашей области различают пять типов медоносных угодий: горные медоносные угодья; предгорные медоносные угодья; оазисные медоносные угодья; тугайные медоносные угодья; псоролейные медоносные угодья.

Горные медоносные угодья С ранней весны цветут гусиный лук, ивы, вишня красноплодная,

позднее эремурус, ферулы, клен, боярышник, пустырник туркестанский. Из посевных медоносов можно отнести аспарцет закавказский. В Тюлькубасском районе с его посевов получают по 15-20 кг меда на семью. Собранный мед не имеет аромата.

Предгорные медоносные угодья Весной обеспечивают пчел взятком с плодовых садов, древесно-

кустарниковых насаждений. В апреле – мае хороший взяток можно получить с зарослей эремуруса Регеля, который произрастает только в нашей области. Большое значение имеет сорная растительность: сурепка, льнянка, василек, вьюнок, одуванчик. Из пасевных культур медоносы огурцы, тыква, лук репчатый и шабдар, но главное – люцерна.

Оазисные медоносные угодья Это, прежде всего участки орошаемого земледелия в пустынной

зоне. В медосборе господствует люцерна и посевы хлопчатника. Среди сорной растительности верблюжья колючка, ежовник безлистный. В оазисном районе много пчелиных врагов. Это щурка золотистая, шершень восточный, ктыри.

Тугайные медоносные угодья Тугайные медоносные угодья поймы реки Сырдарьи дают пчелам

взяток с апреля по октябрь месяцы. Главная надежда любого пчеловода это – огромные заросли чингиля серебристого, заросли псоралеи, песчаная акация, эремурус, верблюжья колючка. Летом медоносят кермек Гмелина, верблюжья колючка, повилика, гребенщик.

Псоралейные медоносные угодья В пустынной зоне раскинулись обширные заросли прекрасного

медоноса псоралеи костянковой и сопутствующих ей видов. Здесь много эфемеров – однолетних и многолетних растений с очень коротким весенним циклом развития. К ним относятся гусиный лук и федченкия туркестанская. Псоралейное угодье используется главным образом в мае – июне.


40

Растительность нашей области разнообразна и представлена различными типами, развитыми в определенных природных ландшафтах. Для каждого ландшафта характерна определенная периодичность в цветении растений. Но нет ни одного с беспрерывным медосбором.

Уже в феврале месяце пчелиные семьи приходят в активное состояние, собирая пыльцу с первых подснежников.

В первой половине марта начинают цвести тополь, карагач и другие

породы деревьев, с которых пчелы собирают пыльцу и немного нектара. Со второй половины марта начинают цвести сорта абрикоса, персика, вишни, яблони, обеспечивающие пчел хорошим медосбором. За апрель отцветают все многочисленные плодовые виды оазиса. Высокой нектарностью отличаются сорта груши.

Медосбор с плодовых обычно используется для выращивания

расплода и реже производится небольшая откачка меда на массивах садов.

С апреля и до половины мая довольно хороший сбор дает акация белая. Установлено, что одно взрослое дерево акации за период цветения дает 8-10 кг меда. Мед с акации считается одним из самых полезных сортов, с характерным запахом, светло-желтого цвета.

Ценный медонос – боярышник восточный и колючий.


41

Цветет в начале мая. Активно посещается пчелами, собирающими с

их цветков нектар и пыльцу. Мед считается одним из самых полезных. Тугайные медоносные угодья поймы реки Сырдарьи дают взяток

пчелам с апреля по октябрь. В июле-августе медоносит верблюжья колючка.

Мед, собранный с верблюжей колючки является ценным

лекарственным средством от многих заболеваний. Богата и разнообразна флора нашей Родины – неиссякаемая

кладовая лекарственных средств. Лекарственные растения и мед, собранный с этих растений, обладают одним неоценимым преимуществом – они являются живыми. Чем больше мы будем знать о растениях, тем лучше и успешнее будем оберегать здоровье.

Одуванчик лекарственный.

Другие названия. Одуванчик обыкновенный, пустодуй, пуховка,

подойница, кульбаба. Казахское название. Бакбак, пияпия. Ботаническое описание. Многолетнее травянистое растение со

стержневым ветвистым корнем длиной до 50 см. Цветочки золотисто-желтого цвета. Плоды при созревании образуют пушистый серовато-белый шар из летучек с семенами.

Время цветения. Апрель – сентябрь. Распространение. Встречается во всех районах области.


42

Места произрастания. Растет по берегам арыков, у жилья, вдоль дорог, в оазисах, в садах, полях и степях.

Где хоть горстка земли, - вы уж, верно, расцвели.

В пределах нашей республики описано 208 видов одуванчика. Самый распространенный, самый обыкновенный у нас одуванчик

лекарственный. Это он золотистыми брызгами окропляет майские поля. Открывается одуванчик рано, в шестом часу, когда на травах еще роса держится. К трем часам дня цветок складывается в бутон и так коротает остаток дня, вечер и всю ночь. В дождь и холод одуванчик не распускается: пыльцу оберегает. В народной медицине одуванчику придается большое значение, издавна его считали «жизненным эликсиром».

Используется это растение как улучшающее пищеварение, успокаивающее средство, полезное при бессоннице и других заболеваниях.

С цветков одуванчика производится медосбор и пыльцесбор. Эремурус.

Другие названия. Ширяш, шрыш. Казахское название. Кулунчак. Ботаническое описание. Травянистое многолетнее растение. Горно-

степной вид. Беловато-зеленоватые цветки собраны в кисти. Высота 80-100 см. Раннелетний нектаронос и пыльценос.

Время цветения. С конца апреля до начала июня. Распространение. Широко распространен в нашей области, образуя

целые заросли. Эремурус Регеля произрастает только в нашей области. Является прекрасным медоносом. Активно посещается пчелами,

собирающими нектар и пыльцу в цветках. Цветки начинают раскрываться после 9-10 часов утра, при температуре воздуха 20 градусов, выделяя нектар. С 13-15 часов дня при температуре свыше 27-


43

31 градуса выделение нектара прекращается. После 17 часов при температуре 24-25 градусов нектар выделяется вновь.

В цветках эремуруса в первой половине дня пчелы собирают также оранжевую пыльцу.

Мед светло-янтарный. Без аромата. Хлопчатник. Однолетняя волокнистая, масличная культура.

Основная техническая культура ЮКО. Возделывается только в

нашей области. Является главным летним медоносом, дающим по 20-30 кг меда на пчелосемью.

Медосбор производится в июле-августе. Хлопчатник имеет нектаринки двух типов: внутрицветковые и внецветковые. При работе пчел внутри цветка происходит прекрасное опыление хлопчатника, при котором увеличивается урожайность семян, улучшается качество волокна и ускоряется созревание коробочек. С 10-12 часов пчелы интенсивно работают внутри цветков. Нектар хлопчатника выделяется при температуре воздуха 23-30 градусов, при дальнейшем повышении температуры интенсивность выделения нектара снижается. С наступлением осеннего похолодания нектаровыделение уменьшается и совершенно прекращается при первых заморозках.

Мед с хлопчатника светлый, присадки – мелкозернистый, белый, без аромата.

Сафлор красильный.

Однолетнее масличное и кормовое растение из семейства

сложноцветных, с грубым стеблем и колючей корзинкой цветков. Возделывается в ЮКО на площади около 10 тыс. га. Отличается высокой засухоустойчивостью.


44

Цветет в зависимости от срока посева – во второй половине июня или в июле в течении 15-20 дней. Как медонос сафлор весьма неустойчив, но является хорошим пыльценосом.

Мед светлый, с характерным желтоватым оттенком, без аромата. По данным Института пчеловодства урожай сафлора, находящегося

в полукилометре от пасеки на 38% процентов выше, чем на участках сафлора без пчел.

Заключение Вопросу повышения урожая в местах, где опыляют поля пчелы,

посвящены многие исследования. Научно доказано, что урожайность значительно повышается. Для медосбора и урожая, той или иной культуры много зависит, если пасека будет стоять в непосредственной близости от поля или сада. Можно сделать вывод, что пчелы приносят огромную пользу человеку. Это не только мед, который является сам по себе целебным продуктом, но и остальные продукты пчеловодства (цветочная пыльца, прополис, маточкино молочко, воск, яд).

Пыльца обладает противомикробным действием и в будущем, будет играть огромную роль в сохранении здоровья человека, ввиду её питательных и лечебных компонентов. Цветочная пыльца успешно применяется как лечебный препарат. Курс лечения составляет не менее 1-1,5 месяца. Лучший метод приема – растворить пыльцу в теплой медовой воде и настаивать до набухания пыльцевых зерен. Профилактическую дозу принимают утром за один прием. Для взрослых доза – 20 г в день, лечебная 32 г в день. Дозы для детей: от 3-5 лет – 12 г в день, от 6 до 12 лет – 16 г в день, после 12 лет – 20 г в день.

Прополис – очень ценное сырье. Прополис – это пчелиный клей, которым пчелы заделывают щели в улье. Его также активно применяют в медицине для изготовления мазей, которые ускоряют заживление ран, при лечении ожогов и в ветеринарной практике.

Пчелиный мед, в котором скрыта молодость природы, уже раскрывает свои таинственные свойства и медолечение успешно входит в медицину. С каждым годом ученые разных стран изучают и доказывают питательные и лечебные свойства не только меда, но и продуктов пчеловодства.

Рекомендуем мед как лекарство и пищу, которая продолжает жизнь людей. Ведь не зря в состав древнейших напитков «бессмертия» всегда входил мед. Изучая свойства меда и его состав, мы имеем огромную возможность, быть здоровыми и жить долго.

Вывод: все лекарственные растения ЮКО, по-своему, полезны для человека. Нектар и пыльца с этих растений полностью сохраняет лекарственные свойства. Природа угощает щедро, но чтобы она не обеднела, мы должны её любить, беречь и охранять.

Я считаю, что тема моего проекта актуальна в настоящее время. В ходе работы я улучшила свои знания о лекарственных растениях, о


45

целебных свойствах меда и цветочной пыльцы; узнала о применении в народной и современной медицине; сделала выводы о практической значимости пчеловодства в повышении урожайности культурных растений. Совместно с руководителями проекта были сделаны алфавитные указатели медоносов ЮКО и лекарственных растений.

Литература 1 Миньков С.Г. Медоносные растения Казахстана. – Алма-Ата, 1974. 2 Булгакова Л. Медоносы кочевого пчеловодства. – Ташкент, 1989. 3 Ушбаев К.У. Целебные травы. – Алма-Ата, 1975. 4 Младенов С. Мед и медолечение. – София, 1969. 5 Виноградова Т.В. Пчела и здоровье человека. – М., 1964. 6 Иойриш Н.П. Пчелы и медицина. – Ташкент, 1966. 7 Рут А.И., Рут Э.Р. Энциклопедия пчеловодства. Перевод с англ. – М.,

1964. 8 Цветков И.П. Пасека пчеловода любителя. – М., 1976. 9 Тименский П.И. Приусадебная пасека. – М., 1988. 10 Гунт В.В. Девятин А. Витамины в продуктах пчеловодства //

Пчеловодство. – №10. – 1984. 11 Нейштадт М. Анализ меда и его качество. – М., 1962.

ТЕМЕКІ ЖƏНЕ ЕСІРТКІ ЗАТТАРЫНЫҢ АДАМ ОРГАНИЗМІНЕ

ТИГІЗЕТІН КЕРІ ƏСЕРІ

Аружан ОРАЗБАЕВА, Ы. Алтынсарин атындағы №219 орта мектебінің 8 сынып оқушысы,

Шиелі ауданы, Қызылорда облысы. Жетекшілері: Бақыт Драхметұлы ФАЗЫЛОВ,

Ы. Алтынсарин атындағы №219 орта мектеп директорының ғылыми-əдістемелік істері жөніндегі орынбасары,

Шиелі ауданы, Қызылорда облысы. Əбіманап ҮМБЕТОВ,

Ы. Алтынсарин атындағы №219 орта мектебінің мұғалімі, Шиелі ауданы, Қызылорда облысы.

Табиғаттың күнгейі мен көлеңкесі қатар жүретіндігі секілді адам

өмірінде де жағымды жəне жағымсыз əсерлер өрбіп отырады. Жарқын болашаққа жетелейтін қасиеттеріміз, əрине, жеткілікті, дегенде, адамды аздыратын, өз жолынан адастыратын нəрселер де аз емес. Солардың бастылары – алкоголь, никотин, есірткілер. Бұлар адамзаттың абыройын төгер, адамдық атына кір келтірер нағыз дұшпандары.

Көнекөз кісілер адамды жақсы іске – періштелер, лас тірлікке – сайтан жетелейді. Əрине, рухы мықты, білімі мол сапалы жан ізгілік жолына түсіп, айналасына нұр сеуіп жүреді. Ал, жігері əлсіз, ішкі сенімі төмен кей кісілер əлгі сайтанның сайқымазағына айналады. Яғни, шылымқұмарлыққа, маскүнемдікке, есірткіге елтушілікке ұрынады.


46

Өкінішке қарай, соңғы нашар топқа жасөспірімдер мен жастардың бой ұруы бүкіл қоғамның дертіне айналып отыр.

Өмір заңдылығына сəйкес қоғам алға қарай үздіксіз дамып отыруы тиіс. Оны іске асыратын қоғамның басты байлығы – Адам! Ал олардың «жақсыдан – үйреніп, жаманнан – жиреніп», замана тынысына сай білімді болуы, жаңа технологияларды меңгеруі даму қозғалысын алға жетелейді. Сондықтан да олардың салауатты өмір салтын ұстанып, берік біліммен қарулануы алғашқы кезектегі мəселе. Абай атамыз айтпақшы, «бес нəрсеге асық болып, бес нəрседен қашық жүруге» үйренсек, соқпағымыздың даңғылға айналары анық. Əлеуметтанушылардың зерттеуінше, соңғы он жыл көлемінде сайтани іске еліктеуші, темекі шегушілер, нашақорлар, уытқұмарлық өршіп тұр. Бұл қорқынышты халдің тырнағы əлі оң, солын танымаған жасөспірімдерге батып тұр. Шетелдік түрлі хикаяттар кейіпкерлеріне еліктеген ақылсыз жастар басында қызық көріп, жаман əрекетке бой ұрып, соңында сол зиянды əрекеттің құлына айналып шыға келуде.

Мектеп – білім ордасы, тəрбие орны. «Тарыдай болып кіріп, таудай болып шығатын» қасиетті мекеннен кейбір тəртіпсіз көксоққанның да шығуы өкінішті. Олар көбінесе ұстаз айтқанын ұққысы келмейтін, сезімі төмен, жаманға еліктегіш балалар арасынан шығады. Міне, осындайлардың кесірінен мектеп оқушылары ішінен темекі шегетіндер, наша тартатын көзсіз көбелектердің тірілуіне алып келіп отыр. Сабағын жөнді оқи алмайтын, пəнді игермеген болашағы бұлыңғыр жасөспірімдер өз ортасын, алтын ұя – мектебін осылай ұятқа қалдырып жүр десек жаңылыспаймыз.

Темекі шегуге əуестену адамның жас кезінен басталатынын зерттеушілер дəлелдеп берген. Баланың тал шыбықтай организімі осы жаман əдетке біршама уақыттан соң үйреніп, қалыптаса бастайды. Кейіннен оның тұтқынына айналғанын өзі де білмей қалатын көрінеді. Ақыр соңында мұны тастау тіптен қиындайды. Қоғамның жартыкеш жандары осылай өз өмірлерін мағынасыз жолға салады. Мұндайда қазақтың: «Ауру батпандап кіріп, мысқалдап шығады», - деген сөзін дəл тауып айтқан демеске лаж жоқ.

Салауаттылық салтын ұстамаудың адам баласына əкелер зиянды салдары жеткілікті. Мəселен, адам өз денсаулығынан айырылады, абыройсыздыққа ұшырайды. Оның үстіне қаншама қаржысы желге ұшады. Сонымен бірге сандаған сəтсіздіктер, қаншама бақытсыздықтар, маскүнемдік, нашақорлық əсеріне кезігеді десеңізші. Қазір не көп, жеңіл автокөлік көп. Солардың арасында күнбе-күн маскүнемдік салдарынан апатқа ұшырап жатқандары аз емес. Адамға бір рет қана берілер өмірде осыдан асқан қаншама қасірет жатыр десеңізші?! Өз мүмкіндігін өзінің көріне жетелеген əрекеттен не ұтады бұл адам?

Жасөспірімнің 14-17 жас аралығында никотинге тəуелділігі 16,4% дамиды екен. Осындай келеңсіздік нəтижесінде жүрек, рак ауруларына


47

шалдығу жиілейді. Темекі тартқан баланың тісі сарғайып, жөтелетін болады, түрі өзгереді.

Қоғамдық дерттің басы саналатын шылымқұмарлық, маскүнемдік, уытқұмарлықпен күресу жалпы адамзатқа ортақ нəрсе болып отыр.

Темекі жəне есірткі заттарының тірі организмге тигізер кері əсерлері

Темекі құрамындағы улы зат Франция королевасының емшісі Жан Никоның аты-жөнімен «Никотин» деп аталып кекен. Еуропадан Ресейге темекіні ағылшын көпестері Архангельск арқылы 1985 жылы əкелді, содан кейін ол Ресей жерінде кеңінен өсіріле бастады. Көрші елдерге де таралғандығы сол шама.

Темекінің зияндылығы көзге көрінбей, адам организімін улай түседі де, кейіннен оны барынша қауқарсыз, аурушаң қалыпқа түсіріп тынады. Темекіні жаңалап тартқан сайын түтіні мен кеңсіріктен өткен улы заттары молайып, адам ағзасындағы маңызды мүшелерді уландырған үстіне уландырып, жарамсыз етеді. Темекінің, əсіресе, соңғы үштен бір бөлігі аса қауіпті деп есептеледі. Онда көміртек қышқылы бес есе, бензоперек төрт есе, никотин үш есе күшті. Ал қара смола үш есе, аммиак қырық алты есе көп болады. Сондай-ақ, басқа да уытты заттардың қосындылары қан арқылы бүкіл өне бойды улап өтеді. Осыншама заһарлы, зиянды қалдықтардың ішіндегі ең улысы никотин деген бəле. Ол өте тез əсер етуші компонент болып табылады.

1928 жылы ғалымдар Посельт пен Реймон таза күйінде бөліп алып, тексеріп көрген. Темекінің жапырағында никотиннің мөлшері əдетте 1-1,5% аралығында, кейбір сорттарында 6-8%-ға дейін жететін көрінеді.

«Бір құмалақ бір қарын майды шірітеді», - дейді қазақ. Сол айтпақшы, никотиннің 1 мг-ның өзі адамның денсаулығын нашарлатып, аурушаңдыққа ұшыратады екен.

Никотин негізінен жүйке жүйесіне, ас қорыту, сондай-ақ тыныс алу жəне жүрек қан тамырлар жүйесіне əсер ететін ерекше күшті. Шылым шегуден адам созылмалы гастрит, стенокардия, инфаркт сияқты қауіпті кеселдерге шалдығады. Бауыр жəне бүйрек аурулары белең алады. Темекі түтінінен тыныс алу жолдары зақымданса, созылмалы бронхит, астма, өкпе эмфиземасы, жұтқыншақ аурулары асқынады. Адамдардың кенеттен өмірі үзілуі, міне, осы кесапатты əрекеттің салдары екендігін əдетте ескере де бермейміз.

Шылым шегетіндердің өмірі шекпейтіндерге қарағанда 7-15 жылға қысқарады. Темекі түтіні будақтаған бөлме қанша адамның ағзасын улайды десеңізші.

Фтизиатор дəрігерлердің айтуынша, шылым шегетіндердің тыныс жолдары қабынады, олар қинала күрк-күрк жөтеледі. Тыныс жолы үнемі қабынуынан кілегейлі қабықшаның қорғағыштық қабілеті кемиді. Сондықтан шылым шегетіндер салқын тиетін жəне жұқпалы ауруларымен жиі науқастанады.


48

Шылым шеккеннен 2-3 минуттан кейін никотин қан арқылы миға жетіп, мидың ішкі жасушаларына да енеді де, біраздан соң мидың белсенділігін төмендетеді. Əсіресе, шылым шегуден жасөспірімдердің жүйке жүйесі бұзылады. Олар ашуланшақ, өкпелегіш, жалқау, сөзді ұғу қабілеті төмен болып өседі. Мына сорақылықты қараңызшы, темекіден жылына 720 тонна күкірт қышқылы, 384 мың тонна аммиак, 180 мың тонна никотин, 800 мың тонна темекі майы, 550 мың тонна аса иісті газ шығады.

Ел Президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында халық денсаулығы болашақтағы ең маңызды мəселе болып тұрғанын, салауатты өмір салтын қалыптастыру қажеттігін, əрқайсымыздың дене тəрбиесімен айналысуға кірісіп, темекі, есірткі, алкогольді тұтынуды қойып, тазалық пен санитария шараларын сақтауымыз керек екені туралы аталы сөз айтты.

Мəн бере білген адамға бұл пікірдің салмағы зор. Сондықтан да шетелдік ағымдарға еліктеген жастарымыз темекі шегу арқылы есірткіге де бой ұра бастауы өкінішті. Мұның соңында қаншама ауыртпалық, қаншама мұң-қайғы жатыр. Ата-ананың көзінің қарашығындай мəпелеп өсірген баласының əлгіндей жаман əдеттерге əуестенуі қандай қиыншылық десеңізші. Оның сыртында елдің үмітін алға жетелейтін жеткіншектердің орта жолда мақсатынан жаңылуы қоғам үшін үлкен қасірет. Сол үшін əрбір адам өзінің ізгілігімен, жан жəне тəн тазалығына ұмтылуы жөн болар еді.

Жасыратыны жоқ, еліміз есірткі тасымалының жолында орын тепкендіктен де оның кері əсерлері бізге қаттырақ сезілуде. Əсіресе, соңғы он жыл көлемінде есірткіге еліктеушілердің саны артуы қорқынышты. Оның ішіндегі жасөспірімдер 18 пайызды құрайтындығы тіпті жаныңды түршіктіреді. Біздің еліміздің азаматтары осы ерсілікке жаппай күресуі тиіс.

Өз зерттеуімнің көрінісі Шылым шегу тек оны шегетіндерге ғана емес, қоршаған орта үшін,

айналадағы көпшілікке де, зиянын тигізеді. Көшеде біреу темекі шегіп бара жатса, еріксіз оның исі саған да əсер етеді. Кейде қоғамдық ортада, бөлмелерде, автобустарда темекі тартатын əдепсіз адамдардан арыла алмай келеміз. Олардың осыншама бейбастыққа баруы о бастағы дұрыс емес, бұрыс тəрбиенің нəтижесі де болуы мүмкін. Қалай айтқанда да, біз салауатты өмір салтын жаңғыртып, ізгілікке бет бұруымыз керек.

Осы орайда, мен өзімше зерттеу жасап, сауалнама жүргізіп көрдім. Онда мынадай сұрақтарды қамтып, байқадым:

1. Үйіңізде ата-анаңыздың бірі темекі шеге ме? 2. Өзіңіз тартып көрдіңіз бе? 3. Келешекте темекі шегу ойыңызда бар ма? 4. Адамдар неге темекі шегеді, сіздің пікіріңіз? 5. Темекінің залалы жөнінде білесіз бе?


49

6. Темекі шегуді жаман əдет деп түсінесіз бе? 7. Темекі шеккен кісіге ескерту жасап көрдіңіз бе? Өз зерттеуіме 6, 9, 10, 11 сыныптардың 75 оқушысын тарттым.

Сонда оның жалпылама қорытындысы былай болып шықты: № Жауаптар: Қатысқан адам саны:

ия жоқ 1. 33 42 75 2. 16 26 42 3. 25 35 60 4. – Білмеймін – 12 - 30 – Еріккеннен – 8 - – Қажеттілік – 10 - 5. 31 18 49 6. 15 12 27 7. 24 6 30

Зерттеу нəтижесі: 1. Ата-анасы темекі шегеді - 44% 2. Өзі тартып көрді - 38,4% 3. Келешекте темекі шегіп көруі мүмкін - 41,4% 4. Темекі шегу əдеті неге қалыптасады:

Білмеймін – 40% Еріккеннен – 20,8% Қажеттілік – 33%

5. Темекі залалын біледі - 63% 6. Темекі шегу жаман əдет - 55% 7. Темекі шеккен кісіге ескерту жасады - 80%

Өсімдіктерге жасаған тəжірибе Мақсаты: Темекі түтінінің өсімдікке тигізер залалын білу. Қолданылған жабдықтар: Бұршақ тұқымдары, шыны ыдыстар,

банкілер жəне табақшалар. Тəжірибені өткізу барысы: Шыныаяқтарға ылғалды сүзгі

қағаздарын жайып, оларға 10 данадан бұршақ тұқымы қойылды. Бұршақ көктеген соң оның бірін банкімен жауып, бақылауға қалдырамыз, ал қалған екі бөлігіне тəжірибе ретінде біріне, тəулігіне – 2 рет, екіншісіне 3 реттен темекі түтінін жіберіп байқаймыз.

Сонда не болды дейсіз ғой, оның нəтижесі былай болып шықты: Бірінші, банкімен тұмшаланғандағы 10 бұршақ түгелдей өсіп,

жайқалып тұрды. Екінші шыныаяқтағы 10 бұршақтың 6-ы өліп, тек 4-і ғана тірі

қалды. Бірақ сарғайған, өте əлсіз. Ал үшінші шыныаяқтағы 10 бұршақ өскіні түгелдей қырылып

қалды, жəне де жаман иіс шығып тұрды.


50

Түйін Темекінің залалы орасан зор. Əсіресе, жас кезінен осыған үйір

болған адам келешекте көп зардап шегеді. Сондықтан əрбір үлкен кісі жас балалардың бұл əдеттен аулақ болуына зер салуы қажет. Ал зерттеу нəтижесі көрсеткеніндей, ата-аналардың бірінің темекіге əуестігі 44% болып отыр. Бұл – аса үлкен оғаштық.

11-12 жастағы балалардың өзі темекіге əуестік білдіруі 38,4%-ы көрсетеді. Сондықтан да бұл орайдағы күресті күшейткен жөн екендігі білінді.

Темекі шегу залалды болса да, олардың 28%-ы еріккеннен осы əдетке əуестенеді. Демек, жас балалардың бос уақытында спорт, музыка, би үйірмелерінде өткізуін жолға қойғанның пайдасы мол болмақ.

Темекінің залалдығын зерттеуге қатысқанның 63%-ы біледі, бірақ та осыған үйірсектік басым болып тұр.

Көпшілік темекі шегуді жаман əдет деп түсініп, 80%-ы қоғамдық ортада темекі шеккенге ескерту жасай алады. Яғни, темекі, есірткіге қарсы күресті көпшілік қауым қолдайды деп есептеуге əбден болады.

Көк өскінді баурай түсірген никотин уынан аулақ жүрейік. Бұл біздің күнделікті мақсатымыз болуы тиіс.

Əдебиеттер

1 Генкова Л.Л., Славков Н.Б. Почему это опасно. 2 Ягодинский В.Н. Мектеп оқушысына никотин мен алкогольдің зияны

туралы. 3 Деляру В.В. Губительная сигарета. 4 Мектеп оқушыларына арналған биология журналы. – №1. – 2001. 5 VII Сəтбаев оқулары. – 4 том. 6 Балалар энциклопедиясы. – №7. – 2003. 7 Александров А.А. Курение и его профилактика в школе, 1996.


51

СҰЙЫҚТАРДАҒЫ БЕТТІК КЕРІЛУ ҚҰБЫЛЫСЫ

Ақерке ИСАЕВА, А. Дəрібаев атындағы орта мектебінің 9 сынып оқушысы,

Шытты ауылы, Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы. Жетекшісі: Алпысбай ƏБДІРАЙЫМ,

А. Дəрібаев атындағы орта мектебінің мұғалімі, Шытты ауылы, Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы.

Сұйықта еркін беттің болуы беттік құбылыс деп аталатын ерекше

құбылыстың бар екенімен байланысты. Беттік құбылыстың болуы, сұйық ішіндегі молекула мен сұйық бетіндегі молекула бірдей жағдайда емес екенінен келіп шығады. Сұйықтың ішінде тұратын молекула молекулалық əсерлесу сферасындағы тұрған молекулалар өзіне тарту күштерінің əсерінде тұрып, ол күштер бірін-бірі компенсациялайды, бұл күштердің орташа қорытынды күші нөлге тең болады, ал сұйық бетінен молекуланың əсерлесу радиусынан (r) кіші арақашықтықта тұрған молекулаға əсер ететін күш сұйық ішінде (сұйық ішіне перпендекуляр) бағытталған болады.

Молекула сұйықтың ішінен сұйықтың бетіне шығу үшін молекула сұйық бетіндегі F күшке қарсы жұмыс орындау керек. Олай болса, сұйық бетіндегі молекулалар қосымша потенциялдық энергияға ие, бұл энергия беттік энергия деп аталады. Беттік энергия шамасы сұйықтың беттік ауданына пропорционал болуы керек:

Us=αS (1.1.1) Мұндағы пропорционал коэфиценті тек сұйықтың табиғаты жəне

күйіне тəуелді болмай, сұйықтың шектелетін ортаның табиғатына жəне күйіне тəуелді. Бұл коэфицентті беттік шағылу деп атайды. Сұйық бетінің өсуі адиабаталық өтеді дейік. Онда термодинамиканың бірінші заңы бойынша сұйыққа жұмсалатын жұмыс сұйықтың ішкі энергиясының өзгеруіне тең, яғни δA=dU. Бұл ішкі энергияның өзгеруі тек сұйықтың беттік энергиясының өзгеруінен емес, сонымен бірге сұйықтың температурасының төмендеуі нəтижесінде болады.

Сұйық беті ауданының ұлғаюы сұйық бетіне өткен молекулаларының кинетикалық энергиясының төмендеуімен байланысты. Молекулалардың жылу қозғалысының арқасында олар энергияларымен алмасады. Сондықтан сұйықтың жалпы орташа кинетикалық энергиясы төмендейді, яғни сұйық суыйды. Керісінше, сұйық беті азайса, беттік энергия азаяды жəне сұйық жылиды. Сұйықтың ішкі энергиясы тек беттік энергияның өсуі арқасында бөліну үшін сұйық бетінің өсу процесі изотермиялық өту керек. Изотермиялық процестегі ішкі энергияны жұмысқа айналған бөлігін термодинамикада еркін энергия деп атайды.


52

Сонымен изотермиялық процесте сұйық бетін көбейтуге кеткен жұмыс беттің еркін энергиясы екен. Сондықтан беттік керілу изотермалықта бірлік бетті тудыру (бет ауданын көбейту) үшін қажет болған жұмысқа тең:

α=dS

dA

Тұрақты тепе-теңдік күйде, сұйық еркін беттік энергия шамасы төмен болған жағдайға ұмтылады жəне сұйық беті ең аз форманы алады. Сондықтан да кішкентай тамшылардың формасы сфералық болады. Кез келген массалы сұйық заттар салмақсыздық кезде сфералық формаға ие болады. Жердің бетіне үлкен тамшылардың формасы сфера формасынан өзгеше болады. Себебі ауырлық күштің əсерінен сфера формасы өзгереді. Сұйықтың ыдыс формасын алатынын ауырлық күштің əсері түсіндіреді, масса орталығы ең төмен болатындай форманы қабылдауға тырысады.

Пленка деген терминді тікелей түсінуге болмайды. Сұйықтың пленкасы кəдімгі пленкамен тек сыртқы формасы ғана ұқсас. Пленка секілді болудың себебі сұйық зат өзінің бетін азайтуға ұмтылғаннан пайда болады. Резина пленкасынан айырмашылығы сұйық пленкасы серпімділік қасиетке ие емес.

Сұйықтың бетін ұлғайтқанда сұйық бетіндегі молекулалардың арақашықтығы өзгермейді, себебі сұйық бетінің өсуі молекулалардың сұйық ішінен сұйық бетіне өтудің арқасында сұйық бетінің ауданы өседі.

Мынадай тəжірибе қарастырайық. Сабын ерітіндісіне сымнан жасалған раманы батырайық. Раманың ұзындығы L-тең, бір қабырғасы қозғалатын болсын.

Енді раманы ерітіндіден алсақ, рамада жұқа сабын пленкасы қалады. Сұйық өзінің бетін қысқартуға тырысатындықтан раманың қозғалатын L бөлігі қозғала бастайды. Раманың бұл бөлігін орнында ұстап тұру үшін оған F күшпен əсер ету керек. Олай болса, сабын пленкасы раманың қозғалатын бөлігіне F`-қа тең F күшпен кері қарай əсер етеді, яғни F=-F` (сабын пленкасы раманың қалған бөлігіне де əсер етеді, бірақ раманың қалған бөлігін қозғалта алмайды). Раманың L бөлігін жоғары жəне төмен қозғалтып, F күштің шамасы қозғалатын рамка бөлігінің ұзындығына «L» пропорционал екендігін байқауға болады.

Механикадан белгілі, күштің шамасын энергияның туындысынан алуға болады. Бұл жерде күш беттік энергия туындысына тең. Сым рамкасының екі қабырғасы болатындықтан сабын ерітінді пленкасының бет ауданы мынаған тең:

S=-2Һl, онда Ғ=-2αL


53

Күштің «-» таңбасы F күштің қабыршақ бетінің ішіне қарай бағытталғанын білдіреді. Сұйық бетінің бірі қабырғасына келетін күш екі есе төмен болу керек.

Сонымен сұйық бетін шектейтін кез келген сызыққа əсер ететін күш оған перпендикуляр, сұйық бетіне жанама, пленканың ішіне бағытталған болады. Бұл күшті беттік керілу күші деп атайды. (1.1.3) теңдеуге қарағанда сұйық бетіне шектейтін бірлік сызық ұзындығына келетін күш беттік керілу α-ға тең. Сонымен беттік керілудің бірлігін (1.1.1) теңдеуден бірлік ауданға тура келетін энергиямен анықталады, ал (1.1.3) теңдеу бойынша бірлік ұзындыққа келетін күшпен анықталады, яғни:

[α]=м

Dж =м

Н .

Беттік керілудің шамасы температураға тəуелді. Аса үлкен емес температура аралығында температура өскен сайын беттік керілу төмендейді. Оның себебі температура өскенде сұйық тығыздығының оның қаныққан буының тығыздығы арасындағы айырмашылық азаяды. Критикалық нүктеде, сұйық тығыздығы оның буы тығыздығынан айырмашылық болмайды, яғни тығыздықтары бірдей, сұйықтың беттік керілуі нөлге тең.

Сұйық беті жазық болмаса, беттік керілу күші қосымша қысым тудырады, бұл қысым сұйықтың жазық бетіне əсерін тигізеді. Сұйықтың беті дөңес болса, оң таңбалы болады, яғни сұйық бетіне түсетін жалпы қысым өседі. Сұйықтың беті ойық болса, қосымша қысым теріс болады, яғни сұйық бетіне түсетін жалпы қысым азаяды.

Радиусы R-тең сұйық бетін тудыратын қосымша қысымды есептейік. Ол үшін r радиусы шар сегментін қалған сұйық бетін ажыратып қарастырамыз.

r=Rsinφ. Шеңбердің əрбір ∆L элементіне жанама сигмент бетіне бағыты бойынша беттік керілу күші əсер етеді. ∆F=α∆L

Бұл күш сегмент табанында жатады жəне оған перпендикуляр бағытта екі қосындыға ажыратамыз. Бұл екі күш қосындысы мынаған тең:

∆F1=∆Fsinφ, ∆F2=∆Fcosφ Сегментті шектейтін барлық, шеңбер периметріндегі күштердің

геометриялық қосындысы нөлге тең, ал күштердің қосындысы мынаған тең:

Ғ=Σ ∆F2=Σ ∆Fsinφ=Σα∆lR

r =R

rα Σ∆l

Σ∆l=2π*r, F=αR

r*2π

Бұл беттік керілу қарастырылған сегменті қалған сұйық бетін қысады, яғни сұйықтың ішіне қосымша қысым пайда болады:

P=S

F =R

α2 (1.1.4)


54

Бұл қысымның шамасы сол беттің қисықтығына (1/R) тəуелді екен. Қосымша қысымның шамасы r-ге тəуелді болмағандықтан, бұл қысым шар сегментін сұйық бетін қандай жерінде алынғанына тəуелді емес екен.

Егер сұйық беті ойшық болса, яғни сұйық бет қисығының центрі сыртында жатқанда, қосымша қысым мынаған тең:

∆P=-R

α2 (1.1.5)

Яғни ойшық бетті сұйықтың ішіндегі қысым сұйық беті жазық болғандағы қысымнан шамаға ∆Р кем болады екен.

Егер бет қисығының радиусын (R) центрі сұйық ішінде болса (дөңес бет), қосымша қысым ∆Р таңбасын оң деп, сұйық сыртында болса теріс деп алсақ, онда (1.1.4) жəне (1.1.5) теңдеулерді біріктіріп, былай жазуға болады:

∆P=R

α2 (1.1.6)

Жалпы жағдайда, сұйық беті сфералық беттен өзгеше болса, онда бет қисығын орташа қисықпен анықтайды. Əрбір бет нүктесінің орташа қисығын, сол нүктеден өтетін бір-біріне перпендикуляр бағыттағы сфера радиустарының орташа мəні арқылы анықталады.

Беттің қисығын Н=1\R болса, онда орташа бет қисығы мынаған тең:

Н=2

1 (21

1

.

1

RR+ ) (1.1.7)

(1.1.6) теңдеудің кез келген формалы бетке қолдануға болатындығын Лаплас дəлелдеген, онда:

∆P=2αН (1.1.8) Мұндағы Н – қосымша қысымды анықтайтын бет нүктесіндегі

орташа сызық қисығы. (1.1.8) теңдеуді Лаплас теңдеуі деп атайды жəне оны мынадай түрде жазуға болады:

∆P=α(21

11

RR+ ) (1.1.9)

Жазық бетте R1=R2=α, олай болса, қосымша ∆Р=0 қосымша қысымды көп жағдайда Лаплас қысымы деп атайды. Бөгде заттардың сұйық бетіне шоғырланса, сұйық бетінің қасиеті елеулі өзгеруі мүмкүн. Газдың немесе ерітіндінің сұйық бетіне концентрациялану процесін адсорбсия деп атайды. Адсорбсияланған заттар молекулаларының өзара əсерлесу күші сұйық молекулаларының өзара əсерлесу күшінен елеулі айырмашылығы болса, сұйық бетінің қасиеті елеулі шамаға өзгереді.

Егер бөгде заттардың молекулаларының өзара əсерлесу күші сұйық молекулалармен өзара əсерлесу күшінен үлкен болса, онда сұйық бөгде заттарды сұйық бетіне шығарады. Бұл бөгде заттарды беттік актив заттар деп атайды. Мысалы, су үшін беттік актив заттарға майлы кислоталар, олардың тұздары, спирт, эфир, т.б заттар жатады.


55

Көп жағдайларда сұйықтың беттік керілуін төмендететін заттарды беттік актив заттар деп атайды. Сұйық бетіндегі бөгде заттардан мономолекулалы пленка пайда болуы мүмкін. Монопленкаларды зерттеу арқылы молекулалардың құрылымы жəне өлшемін анықтайтын жаңа тəсілдер қолданылады. Бұл мономолекулалы қабыршақтар қазіргі кезде су зонасын сақтауда, техникада рудаларды байыту процесінде қолданылады. Бұл процесті флотация деп атайды. Беттік керілу қатты денелердің бетінде де болады, бірақ қарапайым жағдайда бұл құбылысты анықтау қиын, сондықтан тікелей қатты денелердегі беттік керілуді өлшеу қазірше мүмкін емес.

Сұйықтың беткі қабатының басқа қабаттарға түсіретін молекулалық қысымына байланысты құбылыстарды басқа тұрғыдан қарастыруға болады. Көлемдері бірдей геометриялық денелердің ішіндегі беті ең кішкене болатыны сфералық дене. Сондықтан сұйықтың берілген массасы қандай да болса бір сфералық емес формадан сфералық формаға көшкенде оның беті кішірейе береді.

Олай болса, егер сұйықтың беті жиырлуға тырысатын керілген қабыршақпен қапталған деп есептегенде, осы қабыршақ сұйық бетіне қандай əсер ететін болса, сұйықты сфералық формаға келтіретін молекулалық қысым күштері сұйыққа сондай əсер етеді.

Молекулалық қысымның болуына байланысты құбылыстырдың барлығын да осындай керілген қабыршақтың əсерін қарастыру жолымен түсіндіруге болады.

Керілген қабыршақты тепе-теңдік қалыпта ұстап тұру үшін сұйық бетіне жанама бағытпен оның шекара сызығына (1.1.6)ƒ күш түсіру керек, бұл күш беттік керілу күші деп аталады.

Қабыршақтың шекара сызығы неғұрлым ұзын болса, бұл күш те соғұрлым үлкен болатындығы өзінен-өзі түсінікті:

ƒ=αl (1.1.9) Сұйықтың табиғатына байланысты болатын α коэффицент беттік

керілу коэффиценті деп аталады. (1.1.9) фомуладан мынаны жазуға болады:

α=l

f (1.1.9а)

Сонымен, беттік керілу коэффиценті α сан жағынан сұйықтың беттік қабыршағынан жиек сызығынаың ұзындық бірлігіне түсетін күшке тең. α СGS системасында дин/см-мен өлшенеді.

Əрбір сұйықтың α беттік керілу коэффиценті температураға тəуелді болады, температура жоғарылаған сайын ол кеми береді. Сұйық температурасы Тк кризистік температураға жақындаған сайын нөлге α жуықтай береді.

Кризистік нүктеде сұйық күй мен газ тəрізді күйдің арасындағы айырмашылық жойылатындығын еске түсірсек, бұл айтылған жағдай түсінікті болады.


56

Сұйық қабыршағы бетінің ауданы бір ∆S шамаға арттырғанда істелетін жұмысты анықтайық. Бұл үшін ƒ күшін жұмсап, қабыршақтың шекарасын өзіне параллель етіп ∆S кесіндіге жылжытайық.

Сонда істелген ∆А жұмыс мынаған тең болады: ∆Α=ƒ∆s ∆Α=αl∆s l∆S көбейтінді қабыршақ ауданының ∆S өсімшесі болып табылады,

сондықтан ∆Α=α∆s болады. Бұл жұмыс қабыршақ энергиясын шамаға арттыруға жұмсалады,

бұдан мынау шығады: ∆Е=α∆s (1.1.10)

немесе α=S∆

∆Ε (1.1.10а)

Е энергия қабыршақтың ішкі энергиясының изотермиялық процесс кезінде жұмысқа айналуы мүмкін бөлігі. Термодинамикада энергияның бұл бөлігі еркін энергия деп аталады.

(1.1.10а) беттік керілу заттың сұйық күйіне тəн көптеген құбылыстарды, мысалы, сұйықтар тар тесіктен ағып шыққанда тамшының пайда болуы, көбіктің пайда болуы, тағы осылар сияқты құбылыстарды түсіндіреді. Сұйықтың бетіне қалқып шығатын А ауа көпіршігі болсын.

Сұйықтың бет жағына жеткенде бұл көпіршік сұйықтың жұқа қабатын күмбез тəрізденіп жоғары көтереді. Егер ауа көпіршігі кішкене болса, онда ол беткі қабатты тесіп шыға алмай, сұйық бетінің астында қалып қояды. Осындай көптеген кішкене көпіршіктер жиналып, көбік болады.

Енді сұйық вертикаль түтіктен ақырын ағып шыққанда жасалатын тамшыны қарастырайық. Беттік керілу сұйықтың саулап ағуына мүмкүндік бермейді.

Сұйық түтіктен ақырындап ағып шыққан сайын беттік қабыршақ жиырылып, тамшының жоғарғы жағы жіңішкеріп, қылталанады. Ақырында бұл жіңішкерген жер үзіледі де, сұйықтың төменгі жағынан үлкен тамшы, ал жіңішкерген жерден қосымша кішкене тамшы пайда болады.

Тесік өте тар жəне сұйықтың қысымы оншалықты үлкен болмағанда тамшы үзіліп түспеуі мүмкін. Жиі тор көзді беттен, мысалы, қолға ұстайтын шатырдан немесе палатка матасынан сұйықтың ағып өтпейтіндігі беттік керілу салдарынан болады.


57

Суреттер:


58


59

Əдебиеттер 1 Косов Н., Сəметханқызы М. Молекулалық физика. 2-ші бөлім. 2 Арысханов Б. Физика. 3 «Физика» журналы. 4 Шахмаев С.Н., Шодиев Ш. Термодинамика негіздері.

СУДЫҢ ДА СҰРАУЫ БАР

Əзімхан НҰРЖАНҰЛЫ,

«Қоғам» орта мектебінің 9 сынып оқушысы, «Қоғам» ауылы, Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы.

Жетекшісі: Бибіраба Сəтбайқызы ƏЛСЕЙІТОВА, «Қоғам» орта мектебінің мұғалімі, «Қоғам» ауылы,

Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы. Глобусқа немесе жартышарлар картасына қарасақ, жер бетіндегі ең

көп таралған зат су екенін байқаймыз. Оның себебі жер бетінің 1/3 бөлігін су алып жатқандығы дəлел болар.

Алайда, «Алпыс күн тасыған су алты күнде қайтар», - демекші, жазира жер бетінің сылдырап аққан суларының айтарлықтай бөлігі тамылжыған табиғат пен қоршаған орта, қаумалаған қауымның əсерінен қасірет көруде. Алыстан арбаламай-ақ, жақыннан дорбалағанда өз өлкеміз – қайсар қазақ жұртының өзіне судың қасіретінен өміршеңдігін жоғалтуда.

Балықтың бақыты суда. Сонымен бірге сол бақыттың адам өміріндегі маңызы да орасан зор. Дана халқымыз: «Су – тіршілік көзі», - деп көңіл түпкіріндегі ойын отынның олжа, судың қорлық екенін де жеткізген. Қазіргі таңда Қазақстанда судың қорлылығынан қаншама адам қасірет шегуде.

Ат басына күн туса, Ауыздығынан су ішер. Ер басына күн туса, Етегімнен су ішер. Ел аузы дуалы. Сол шалғайда жатқан аузы дуалы ағайынның біразы

аузы суға жарымай отыр. Еліміз етек-жеңін жиып, еңсесін енді көтеріп, экономикасын қарыштатып жатқан заманда аузымыздың суға жарымауы –сүйек мүжімей семірген төбеттің жағдайына ұқсайды.

Су жетпеген жерге сөз жетеді. Біздің жаралып, нəр алып отырған ауданымыздың өзінде қаншама ауылға əлі де ауыз су желісі жетіспей жатыр. Бұл бұлдыр тартқан сағым ба? Жоқ, əлде сəн-салтанат жарасқан өмірде су жетіспеушіліктің құзар басындағы жары ма?

«Хабар» агенттігінен ақпан айында берілген жаңалықтар топтамасындағы ақпараттарға сүйенетін болсақ, судың қарасы қол бұлғайтын сияқты.

Суды шым тоқтатар, шын тоқтатар,


60

Сөзді шын тоқтатады. «Сырымызды айтамыз деп шынымызды айтып қоймаймыз ба?» -

деген аға буын өкілдері Арал теңізінің қасіретін былай деп баяндайды. Кезінде арнасы кең, айналасы əсерлі, суы мөлдір, судың шырайы балыққа бай жер қазір суы тартылған, климаты өзгерген, құшағындағы балықтары жойылып, жағалауы шайылып, жасыл əлемнің жақұты қураған аралы ащы шөлге айналды. Ұзақ жылдық ғұмыры бар, жер бетіндегі көлдердің арасында көрікті көлемі жағынан төртінші орынға табан тіреп келген Арал теңізінің көз алдымызда ғайып болуы адамзат тарихындағы айтулы, тақырыбы жалықтырмас таңғаларлық ахуалға айналды.

Кезінде арнасына сыймай, шалқып жатқан теңіз қазіргі таңда өмір өлшемімен есептесек, өлі теңіз ғана. Осынау Аралдан ұшқан ақ айдынды жамылатын аққулар емес, улы ақ тұздар сонау Мұзды мұхитқа жетуде. Шабыты шалқар, айдыны асқар теңіздің табаны ақкебір шөлге айналып, сусыз шөлге айналғанын көрген жұрттың көкіркгінде күйзеліс пайда болады.

Жүрегі жырдан жаралған жас ақын ретінде суынан айрылған Аралды –қызынан айрылған ақжаулықты анаға теңер едім. Кезінде сол ақ жаулықты ананың құшағында сайран салған балықтар, солар сияқты суды өздеріне жұмақтың ошағы санаған қаншама су жəндіктері айдынынан айрылып, құрғақшылықтың қасіретін шекті. Мұның барлығы да бір ғана мөлдір судың жетіспеушілігінен қаншама адамдарды кəсібінен, құстарды нəсібінен, балықтарды ордасынан айыра отырып, сондай-ақ еліміздің экономикасы мен экологиясына кері ықпалын тигізді.

Қайғы құшқан Аралдың қойнауында бүгінде қаншалықты су қалды дейсіз?

Қалған суды қорғайықшы, қорғайық! Əдептен біз озбайықшы, озбайық! Оны ластап, қорғамасақ егер де, Бұл дүниеде, О дүниеде оңбайық! Бұл дүниеде сусыз ешбір-ешбір өмір жоқ, Сусыз ешбір алынатын өнім жоқ. Адамзат та, өсімдік те, жануар, Бəрі-бəрі сусыз жерге келген жоқ. Зарға бөккен əлгіндегі ақ жаулықты ана қоршаған ортаның қос

қанатты қуанышы құстармен ғана сырласады, құстармен ғана шер тарқатып мұңдасады. Гүл жайнаған өңірдің кенеттен, күтпеген жерден құрғақшылықтың керуеніне тап боларын кім ойлаған? Бірде сол қайғы құшқан Арал өзінің ең сенімді серігі, кезінде құшағында асыр сала ойнап, мөлдір суымен шерін тарқатқан бұлттардан қойнауын қайтадан судың қуанышына бөлеуін сұрайды.


61

Сусыз əрбір күнімізді көз алдымызға елестете алмайтын біздер болсақ, бар ғұмырымыз суға байлаулы. Əлгіндегі жəндіктердің тағдыры тым аянышты. Бұл аянышты былай қойғанда, өзіміздің өңірді өз қолымызбен өзгеріске ұшыратып жатқанымыз бар. Мəселен, Балқашқа құятын Іле өзенінен Қапшағай су қоймасына бұрғаннан бері көл суының деңгейі 2 метр төмендеген. Қазір Балқаш көлі түрлі өндірстік қалдықтармен ластануда, əсіресе оған Балқаш мыс комбинатының өндірістік қалдықтары көп зиян келтіруде. Мыс комбинаты Балқаш көлінің жылына 59 млн текше метр суын өндірстік мақсатта пайдалануда екен. Ал пайдаланылған су дұрыс тазартылмай, көлге қайта ағызылады. Соның салдарынан көл суы құрып, мұнда мыс 14-54 есе артып, молибден, мырыш қалдықтары көлдегі тіршілік көзін жоюда. Ең қорқыныштысы – көлден ауланатын көксерке балығы ауруға шалдығып, жеуге жарамсыз болып отыр.

Бір ғана Балқаштағы суға адамзат баласының əсерінен болған бұл оқиға барша ғаламның сана-сезімі, əлеуметі мен əлеуеті, экономика мен экология қолына кері ықпалын тигізуде.

«Тəуекелдің кемесі суға батпайды», - демекші, бүгінгі таңда уланған сулы аудандарды қалыпқа келтіру жолында жүйелі жұмыстар жүзеге асырылуда. Бұған дəлел – Сарыарқаны тұщы сумен қамтамасыз ету мақсатында Ертіс – Қарағанды каналы салынды. Иə, мұның барлығы «бас болмақ оңай, бастамақ қиын» істердің жемісті жетістіктері.

Тұжырымды ойды тиянақты түрде қорыта айтқанда, қанша жуан болса да, жалғыз ағаш үй болмас, қанша жақсы болса да, жалғыз жігіт би болмас, сондай-ақ, көп түкірсе көл дегенге саяды. Яғни жалғыз кісі жауынгер емес демекші, көппен көтерген жүк жеңіл деп бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып, қаймана халық болып адам өміріндегі ең маңызды əрі ең мөлдір таза қажетті дүниелердің бірі ретінде суды көзіміздің ағы мен қарасындай қорғауға қоғамның дұрыс көзқарасын қалыптастыру керек.

Құр судан май шықпайды, құр сөзден мəн шықпайды. Демек, Қазақстанды таза сулы аймаққа айналдыру жолында аузымызбен орақ ормай, қолымыздан келетін күшімізді аямай, Отан үшін аянбай тер төгетін сəт келді.


62

КӨКМАРДАН ТОПЫРАҒЫНАН ШЫҒАТЫН ЫСТЫҚ СУДЫҢ ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫ

Балнұр НИЯЗОВА,

Көкмардан орта мектебінің 10 «В» сынып оқушысы, Көкмардан ауылы, Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы.

Жетекшісі: Шамшат БАКИРОВА, Көкмардан орта мектебінің химия пəнінің мұғалімі,

Көкмардан ауылы, Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы. Табиғаттың баға жетпес ең қымбат қазынасының бірі – су. Су – өмір

көзі, тіршілік тірегі. Сусыз тіршілік жоқ. Оны мына өлең жолдарынан да байқауға болады.

Су жүргізер тіршіліктің тамырын, Су жоқ болса, тіршілік тамам, бауырым. Судың біздер біле тұра маңызын, Көп болған соң ұмытамыз қадірін. Су туралы ата-бабаларымыз өте ертеден-ақ құнды пікірлер айтқан.

Əлемдегі жүріп жатқан түрлі құбылыстарды су арқылы не сумен салыстыра қабылдаған. «Аққан суда тоқтау жоқ, тіршілікте талас жоқ», «Тау мен тасты су бұзар» деген мақалдардан шексіз дүниенің мəңгілік екенін, судың құдіретті күш екенін аңғарамыз.

Қазіргі кезде қазағымның қасиетті даласы бірте-бірте қуаң тартып, əсіресе шөл жəне шөлейт аймақтар кəдімгідей құлазып қалды. Бір заманда арнасынан асып, Каспийге құйып таситын Арал тостағандап, талшыққа айналып, өңірінен ел көшіп, құмынан құлан ауды. Ұлы өзеніміз – Сырдың суы сирақтан келетін халге жетті. Жетісудың жеті өзені де ежелгі қарқынынан айрылып, көл айдынын толтыра алмай, Балқаш жиегінен көп шегініп кетті. Атақты Біржан сал жырлап, сазына Абылай хан орда тіккен жер жаннаты Көкшетаудың сексен көлін қалай санасаң да жартысына да жеткізе алмайсың. Осыларды көріп, кейде: «Жер-ана баяулап кеуіп бара жатқан жоқ па, бірте-бірте қылтанақ шөп шықпайтын қу мекенге айналып кетпей ме?» - деген ой келеді.

Қасиетті Жер-Ананы, уақыт озған сайын азып-тоза бастаған табиғатты келер ұрпаққа қаймағы бұзылмаған бүтін күйінде жеткізу, аманат етіп тапсыру – біздің болашақ алдындағы ұлы парызымыз. Сондықтан да су көздеріне, өзен-көлдерімізге ерекше көңіл бөліп, оны сақтауға ұмтылуымыз керек.

Су жердің геологиялық тарихында, тіршіліктің пайда болуында, ғаламшарда климаттың қалыптасуында аса маңызды қызмет атқарады.

Жер бетінің 2/3 бөлігін жəне адам денесінің 2/3 бөлігін су құрайды. Адам денесінде қанның – 90 %, бұлшық еттің – 75 %, сүйектің – 28 % судан тұрады. Тасбақа ағзасы – 1 жылда, түйе ағзасы – 3 айда, адам ағзасы – 1 айда сумен жаңаланып отырады. Адам тамақсыз 1 ай, ал


63

сусыз 3 күн ғана тіршілік ете алады. Осыдан-ақ адам өмірінде судың маңызы зор екенін көре аламыз. Барлық тірі денелердің ең қарапайым құрылысын, қызметін жəне дамуын жасуша сипаттайды. Жасушадағы химиялық қосылыстардың ішінде су маңызды орын алады, жасушаның 70-80 % судан тұрады.

Адам ағзасына келіп түсетін тіршілік үшін маңызы зор заттар (ақуыз, майлар, минералды тұздар т.б.) үшін су – негізгі еріткіш. Тіршіліктің негізін құрайтын зат алмасу үрдісі сулы ортада өтеді. Су ағзаның жасушасынан өңделген зат алмасу өнімдерін жуып, бүйрек арқылы зəрмен бірге сыртқа шығарады. Күн сайын ересек адам 3 литрден астам су ішеді. Ішетін су барлық санитарлық тазалық сақтау талабына сай болғанда ғана өзінің физиологиялық қызметін орындай алады. Тазалығы жөнінен су – мөлдір, иісі, дəмі жоқ жəне құрамында ағза үшін зиянды химиялық заттар жəне ауру туғызатын микробтар болмауы тиіс. Сонымен бірге адам ағзаға қажетті элементтерді де су арқылы алады. Ішетін судың құрамында хлор, темір, күкірт, марганец, мыс, мырыш жəне басқа да химиялық заттардың қоспалары болады. Олардың еріген күйін белгілі иісі, дəмі, түсі, лайлылығы арқылы анықтауға болады.

Ішетін судың құрамында йод жетіспесе, эндемикалық бөтеке аурулары пайда болады, фтордың мөлшері шамадан көп аудандарда тіс кіреукесінің дақтары (флюороз) аурулары жиі кездеседі, ал фтордың мөлшерінің төмендеуі тіс жегісі (кариес) ауруын туғызады. Ішетін суда жəне азық-түлікте кадмий мен марганецтің болуы қан қысымының жоғарылауына əкеледі.

Судағы химиялық элементтің мөлшеріне қарай кейбір су көздерінің емдік қасиеті болады. Мысалы, Сарыағаш суы ас қорыту жүйелерінің түрлі ауруларына бірден-бір ем.

Біздің ауыл – Отырар ауданындағы Көкмардан ауылы. Көне Отырардың орны қалған, киелі Арыстанбаб кесенесі тұрған топырақтың қасиетін дəлелдегендей, ауыл ішінде жер асты ыстық су көзі бар. Ауыл халқы бұл суды ауыз суға, жуынуға пайдаланып отыр. Осы ыстық судың сапалық дəрежесі қандай, ауыз суға қойылатын талаптарға сəйкес пе, біз оны зерттеу бөлімінде ашып көрсетуге тырыстық.

Судың физикалық қасиеті. Көкмардан ауылындағы жер асты ыстық суының биологиялық жəне химиялық қасиетін сипаттау үшін химиялық құрамын зерттедік. Зерттеу жұмысы химия кабинетінің зертханасында жəне Отырар аудандық санитарлық-эпидемиологиялық стансасы (СЭС) бөлімінің зертханасында жүргізілді.

Судың жалпы сипаттамасы: Химиялық формуласы – Н2О. Құрылымдық формуласы – Н-О-Н. Салыстырмалы молекулалық массасы – Mr(H2O)=18. Таза су – иіссіз, дəмсіз, сұйықтық. Табиғатта су үш түрлі агрегаттық

күйде кездеседі: қатты, сұйық, газ. Қалыпты жағдайда судың қатуы О0СС


64

жəне қайнауы – 1000С, тығыздығы 1г/см3. Басқа заттардан ерекшелігі судың қатты күйіндегі тығыздығы 0,92 г/см3, сұйық күйінен төмен. Егер мұз судан ауыр болса, барлық өзен, көлдер түбіне дейін қатып, ал жаз айларында тек беті ғана еріген болар еді. Су жайлап қызады жəне жайлап суиды. Осы қасиетінің нəтижесінде су бассейндері жер шарындағы температураны реттеп отырады. Су – электр тогын нашар өткізеді. Судың тазалығын бақылау үшін оның электрөткізгіштігін пайдаланады. Су неғұрлым таза болса, электр тогын соғұрлым нашар өткізеді.

Зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін ыстық суды ыдыстарға құйып алып, əр түрлі əдістер көмегімен химиялық құрамы мен физикалық қасиетін анықтадық.

1-кесте. Көкмардан ыстық суының физикалық қасиеттерін зерттеу нəтижелері:

Көрсеткіш атаулары Көрсеткіші Температурасы Иісі Дəмі Түсі

800С Иіссіз Дəмсіз Мөлдір

Су – бейтарап зат. Сондықтан ішіндегі сутек жəне гидроксид иондарының концентрациясы бірдей болады, 10-7моль/л.

Су өте аз түрде болса диссоциацияланады: Н2О Н++ОН-

Қышқыл ерітінділерде гидроксид иондары көбірек болады. Ерітіндінің қышқылдығын немесе сілтілігін сутектік көрсеткіш арқылы анықтаймыз, ол рН арқылы белгіленеді:

рН=-lg(H+) Ерітінді бейтарап болса, pH=7 болады. Қышқыл ерітінділерде рН<7,

ал сілтілі ерітінділерде рН>7. Ерітіндінің рН білу химиялық зерттеу жұмыстарында да, тірі ағзаларда жүретін құбылыстарды түсіндіруде де өте керек. Көпшілік жағдайда рН дəл мəнін емес, ерітіндінің реакциясы қандай, қышқыл ма, сілтілік пе, соны сапалық түрде білу жеткілікті, ол үшін индикатор деп аталатын арнаулы реактивтерді пайдаланады. Индикаторлар – сутек иондарының концентрациясына қарай өз түсін өзгертіп, ерітінді қышқыл, бейтарап не сілтілік екенін көрсетеді. Жиі қолданатын индикаторлар – лакмус, фенолфталейн, метилоранж.

2-кесте. Индикаторлардың түсін өзгертуі

Индикатор

Ерітіндінің реакциясы Қышқыл Бейтарап Сілтілік

Лакмус Қызыл Күлгін Көк Фенолфталейн Түссіз Түссіз Малина түсті Метилоранж Қызғылт Қызыл сары Сары


65

Осыған сəйкес ыстық суды үш стаканға құйып, индикаторға əсерін бақыладық.

3-кесте. Ыстық судың индикаторға əсері Индикатор Түсінің өзгеруі

Лакмус қағазы Күлгін Фенолфталейн Түссіз Метилоранж Қызыл сары

Индикаторлардың түсінің өзгеруіне қарап ыстық судың ортасы бейтарап деп айтуға болады. Судың рН=7, яғни бейтарап орта, кермектігі аз.

Ыстық судың химиялық құрамы. Ыстық су құрамындағы көпшілік иондарды анықтау жұмысын санитарлық-гигиеналық зертханада жүргіздік. Зерттеу нəтижелері 4-кестеде көрсетілген.

4-кесте. Көкмардан ыстық суының химиялық құрамы Көрсеткіш атаулары Концентрациялық

мөлшері, мг/л Нормативтік

көрсеткіштері рН Аммиак, азот Нитраттар Карбонат Хлоридтер Сульфат Темір Фтор Аллюминий Мышьяк Қорғасын Мырыш Кадмий Мыс Сынап Құрғақ қалдық

7,0 - 7,6 - 950 - - - - - - - - - - 1105 мг/л

7,0 - 45 мг/л - 350 мг/л 500 мг/л - 0,7-1,5 мг/л - 0,05 мг/л 0,03 мг/л 0,05 мг/л - - - 1000 мг/л

Кестеден көріп отырғанымыздай, ыстық судың құрамында нитрат, хлоридтер мөлшері аз. Улы металл иондары АL3+, Hg2+, As3+, Pb2+, Cd2+

жоқ, ұл судың экологиялық таза екенін көрсетеді. Ағзадағы Менделеев кестесі. Ішетін суымыздың құрамында қандай

химиялық элементтер барын нықтадық. Ал ағзадағы химиялық элементтердің ролі қандай, енді соған тоқталамыз. Тірі жүйелер негізін алты элемент құрайды. Олар – көміртек, сутек, оттек, азот, фосфор, күкірт. Бұларды органогендер деп атайды. Бұл элементтер ағзаның 97,4% құрайды. Элементтер кейбір мүшелерге тəн болып табылады. Мысалы, мырыш – қарын асты безінде, иод – қалқанша безінде, фтор – тіс кіреукесінде, алюминий, ванадий, мышьяк – шашта, кадмий, сынап, молибден – бүйректе, қалайы – ішек ұлпаларында, барий – көздің


66

пигментті қабатында жиналады. Кальций негізінен сүйек жəне тіс ұлпаларында концентрленеді. Əр түрлі микроэлементтердің жетіспеушілігіне немесе артуына байланысты көптеген аурулар белгілі. Фтордың жетіспеушілігінен тіс жегісі, иодтың жетіспеушілігінен эндемиялық зоб, молибденнің артық мөлшерінен эндемиялық подагра пайда болады.

Судың да сұрауы бар. Көкмардан топырағынан шығатын ыстық судың химиялық құрамын зерттеу бұл судың жұмсақ, улы металдар жоқ, ішуге жарамды, экологиялық таза екенін көрсетті. Ауыл халқы ыстық суды ауыз су ретінде пайдаланып отыр. Кермек дəмі жоқ, бірақ құрамында хлорид иондары болғандықтан ыдыстың түбіне қақ тұрып қалады. Кірді жақсы ашады.

Көкмардан орта мектебі осы ыстық сумен жылыту жүйесіне қосылған. Ауылда екі монша ыстық сумен жұмыс істейді. Моншаға жуынғандар судың денеге жұмсақ тиіп, жағымды əсері барын айтады. Ыстық су тері ауруларына да жақсы əсер етеді, тез жазылуына септігін тигізеді. Ішетін суымыздың экологиялық жағынан таза болуы – біз үшін де үлкен қуаныш.

СТАНДАРТЫ ФИЗИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ ДЕТЕЙ И

ПОДРОСТКОВ ШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА ГОРОДА ШЫМКЕНТ

Гаухар УНЕМБАЕВА, Майра МАЙЛИБЕКТЕГИ, ученицы 10 «Б» класса лицея №9 имени О.А. Жолдасбекова,

г. Шымкент, Южно-Казахстанская область. Научный руководитель: А.С. АБИШЕВА,

учительница лицея №9 имени О.А. Жолдасбекова, г. Шымкент, Южно-Казахстанская область.

Актуальность проекта: стандарты физического развития должны обновляться каждые 5-10 лет, и для каждого региона составляются дифференцированно. Для ЮКО стандарты физического развития детей и


67

подростков не были составлены, не говоря о городе Шымкенте. Стандарты физического развития составлены с учетом экологических, социально-экономических, медицинских факторов, формирующих показатели физического развития детей и подростков школьного возраста.

Новизна проекта: новизна нашей работы заключается в том, что большинство раннее проводимых исследований были на контингенте спортивного высшего мастерства. Объектом для нашей научной работы послужили показатели физического развития детей и подростков школьного возраста города Шымкент.

Физическое развитие – совокупность морфологических, функциональных показателей, характеризующих развитие организма, является важным критерием состояния здоровья. Для его изучения применяют методику антропометрических исследований. Оценка ф.р. индивидуума производится путем сравнения его антропометрических данных (рост, вес, окружность головы, груди, ЖЕЛ, силы кисти). С целью получения средних показателей ф.р. производится обследования практически здоровых людей. Результаты измерений обрабатываются методом вариационной статистики. Полученные результаты являются стандартами ф.р. соответствующих групп населения. Физическое развитие зависит как от социальных условий жизни, вида трудовой деятельности, характера и режима питания, занятий физ. культуры и спортом, так и от наследственных факторов.

Задачами настоящего исследования явились: 1) Выявить различия в показателях физического развития у

школьников; 2) Предпринять попытку на основе полученных показателей,

составить таблицу стандартов таблицу стандартов физического развития детей и подростков.

Для решения поставленных задач использовались методы: соматропический, метод индексов, вариационно-статистический.

В исследовании приняли участие: дети и подростки школьного возраста (1-11 кл.). Всего: 600 человек.

Исследовались основные признаки физического развития (длина тела, вес, обхват грудной клетки при вдохе и выдохе, окружность головы. ЖЕЛ, сила кисти).

Результат проекта: пересмотр стандартов физического развития детей и подростков, в виду с изменениями процесса физического развития современного человека.

Физическое развитие является одним из важнейших показателей физического состояния здоровья, зависит от условий жизни и воспитания подростов, служит информативным методом оценки оздоровительных мероприятий в школе. Также физическое развитие


68

отражает физиологические процессы, происходящие в нашем организме на переходном, подростковом этапе.

Данные, которые будут получены в нашей работе, будут отражать современное состояние вопроса. Исследовали физическое развитие детей и подростков, измеряли рост, вес, окружность головы, груди, ЖЕЛ (жизненная емкость легких), силу кисти у учащихся в возрасте 7-18 лет, а также изучены район проживания, социальное положение, наследственный фактор учащихся, принимающих участие в исследовании. Для оценки физического развития можно пользоваться двумя способами: первый – это сравнение со средними показателями (стандартами), характеризующими нормальное физическое развитие ребенка в данном возрасте, второй – сопоставление между собой двух или нескольких признаков физического развития (длины тела, массы тела, окружности грудной клетки и т.д.).

Обследовав 600 человек, учащихся лицея №9 им. О.А. Жолдасбекова, мы установили Стандарты физического развития детей и подростков города Шымкент.

Изучив законы физического развития, компоненты массы тела, факторы влияния, особенности физического развития и сравнив, их с данными литературных источников, оказалось, что установленные нами показатели стандартов были выше, чем показатели в литературных источниках 2004 года. В связи с урбанизацией, развитием, транспорта и культуры, рушатся кастовые, религиозные барьеры, разъединяющие людей, происходит смешение населения, что приводит к увеличению физиологических показателей.

Исследования показали, что с ростом физической и умственной работоспособности у многих школьников отмечаются различные отклонения в состоянии здоровья: нарушение осанки, зрения, сколиозы. В нашем регионе это объясняется недостаточным вниманием к физической культуре в школах, гиподинамией (малоподвижность), нарушением режима дня и питания.

Различие условий жизни в разных климатических поясах, этнографические развития обусловливают физическое развитие детей и подростков школьного возраста города Шымкента. Поэтому следует учитывать экологический фактор влияния. Ведь уровень физического развития детей и подростков формируется под влиянием экологических, социально-экономических, наследственных факторов. Например, недостаточный рост генетически – обусловленным, что чаще всего бывает при небольшом росте родителей. Важный фактор влияния – социально- экономический: исследования показали, что длина тела у вышеобеспеченных семей длина тела выше, чем у необеспеченных. Это обусловлено содержание в пище белка, а также избыточная калорийная диета.


69

Гиподинамия – малоподвижный образ жизни, является причиной ожирения. Показатели веса, например, у вполне здоровых детей могут отклоняться в ту и другую сторону на 3-5 кг, превышение средней нормы на одну треть – явление ненормальное. От нормального физического развития, функционирования органов и систем органов школьников зависит способность их организма сохранять устойчивость к экзогенным факторам, адаптироваться к меняющимся условиям окружающей среды.

В ходе этой работы, во-первых: мы изучили теоретический материал, как проводить антропометрические мерки, во-вторых: сняли мерки, далее был произведен факторный анализ полученных показателей.

Факторный анализ: Если n<30 δ=√∑d²/n-1 Если n>30 δ=√∑d²p/n-1 d=V-M М=∑/n mM=δ/√n q=100-p m%=√Pq/n-1 p=M М – стандарт m% – точность n – количество δ – отклонение ∑ – сумма показателей антропометрических измерений. Таблица стандартов физического развития детей и подростков

школьного возраста города Шымкента:

Воз-раст

Рост – отклонен

ие

Вес –отклонени

е

Окр. головы

– отклоне

ние

Окр. гр. клетки –

отклонение

ЖЕЛ – отклоне-

ние

Сила кисти –

отклоне-ние

6 120,8±4,9 21,9±2,7 52,1±4,2 61,5±3,7 1,03±0,06 4,8±4,7 7 129±5,4 23,7±7,5 53,4±2,6 66,9±4,3 1,1±0,1 5,5±3,5 8 134,5±5,6 30±6,8 54,7±4,5 67,2±7,8 1,2±0,09 6,9±2,3 9 142,5±2,7 33,1±5,8 55,2±4,1 67,4±3,2 1,4±0,05 7,9±4,2

10 145,6±4 39,5±6 56,2±4,5 72±4,9 1,5±0,01 10,2±4,1 11 158±1,5 45,7±3,8 55,7±1,7 81,7±1,3 1,7±0,2 17,1±4,8 12 158,7±6,3 47,8±4,2 57,3±1,7 80,7±4,8 1,6±0,4 21,05±4,4 13 166,6±7,1 55±9,2 57,7±1,3 83,2±5,34 1,8±0,1 23,2±1,6 14 168,6±3,9 58,9±6,6 58,5±2,1 83,4±1,3 1,8±0,2 27,4±3,6 15 169,4±4,9 63±5,8 57,9±4,3 86,5±4,2 2,1±0,5 39±4,7 16 170±8,1 64±8,6 58±5,3 87±4,7 2,2±0,4 40±1,7 17 172±7,3 66±7,9 59,3±7,4 88,5±5,1 2,9±0,03 44±1,8


70

Түйін Жобаның өзектілігі: Əрбір жасөспірімнің физикалық дамуы қазіргі

таңда өзекті мəселе. Біз физикалық даму заңдылықтарын, дене массасының компоненттерін, ықпал ету факторларын, физикалық даму ерекшеліктерін, физикалық даму көрсеткіштерін, берілген əдебиеттермен салыстырдық. Физикалық даму стандарты –экологиялық, əлеуметтік-экономикалық, медициналық факторлар мектеп жасындағы балалар мен жасөспірімдердің даму көрсеткіштерінің қалыптасуын ескере отырып жасалынды.

Жобаның жаңалығы: Біздің жұмысымыздың нəтижесі көптеген алдыңғы жүргізілген зерттеулердің жоғарғы спорт шеберлігінің контингентінде болды. Біздің жұмысымыздың нысаны ретінде Шымкент қаласындағы балалар мен жасөспірімдердің физикалық даму көрсеткіштері алынды. Физикалық даму, ағзаның дамуын көрсететін марфологиялық жəне функционалдық көрсеткіштер – денсаулық жағдайының маңызды критерийі болып табылады. Оны оқып-үйренуге атропометрикалық зерттеу тəсілдері қолданылды. Жеке тұлғаның физикалық даму бағасы, оның антропометрикалық көрсеткіштерін салыстыру (бойы, салмағы, кеуде көлемі т.б.) арқылы жүргізіледі, физикалық дамудың орташа көрсеткіштерін алу мақсатында, денсаулығы мықты көптеген адамдар тобына зерттеулер жүргізілді.

Жүргізілген өлшемдердің нəтижесі вариациялық статистика əдісімен өңделеді. Алынған орташа көрсеткіштер тұрғындар тобына сəйкес физикалық даму стандарты болып табылады. Физикалық даму – адамдардың əлеуметтік өмір жағдайына, еңбек қызметінің түріне, мінез-құлқына, тамақтану режиміне, дене тəрбиесі мен спортпен шұғылдауына жəне сол сияқты тұқым қуалаушылық факторға тікелей байланысты.

Жүргізілген зерттеулердің міндеттері: 1) Оқушылардың физикалық даму көрсеткіштерін анықтау; 2) Алынған көрсеткіштердің негізінде балалар мен

жасөспірімдердің физикалық даму стандартының жасау. Қойылған талаптарды орындау үшін қолданылған əдістер:

соматропикалық, индекс тəсілі, вариациалық – статистикалық. Зерттеуге қатысқандар: мектеп жасындағы балалар мен

жасөспірімдер (1-11 сыныптар). Барлығы: 600 адам. Физикалық дамудың зерттелген негізгі белгілері: тұлғаның

ұзындығы, салмағы, көкірек клеткасының демалғанда жəне дем шығарғандағы көлемі, ЖЕЛ, саусақ күштері.

Жобаның нəтижесі: Қазіргі кездегі адамдардың физикалық даму процесіндегі өзгерістерді салыстыра отырып, балалар мен жасөспірімдердің физикалық даму процестерін қайта қарау.


71

Summary Urgency of the project: the problem of the physical development for

each adolescent. We studied the laws of physical development, component of the mass of body, the factors of influence, special feature of the physical development, the indices of standards of the physical development are comprised taking into account the ecological, social economic, medical factores, which form the indices of the physical development of children and adolescents of school age.

Novelty of the project: the novelty of our work consist in the fact that the majority of earlier than the conducted studies were on the contingent of the highest sport for our work they served the indices of the physical development of children and adolescents of school age of Shymkent city. Physical development – the totality of the morphological and functional indices, which characterize the development of organism, is important criterion health status. Estimation of p.d. individual it is produced by the way of the comparison of his anthropometric data (increase, weight, the circhl of breast and others) for the purpose of obtaining the average indices of p.d. the inspection of the large groups of clinicaliy healthy people is statistics. The obtained average indices are the standarts of p.d. the population groups. Physical development ist depends both on the social conditions of life, form of working activity, nature and mode of feeding, occupations of gimnastics and by sport and from the hereditary factors.

The tasks of the present investigation were: 1) To reveal differences in the indices of the physical development

schoolboys; 2) To undertake attempt on the basic of the obtained indices, to compile

the table of the standarts of the physical development of children and adoleskents.

For the solution of the prombles presented were used the methods: somatropic, method of indices, variational-statistical.

In a study participated: children and adolescents of school age (1-11 forms).

In all: 600 peple were investigated the basic sings of physical development (lenght of body, weight, the graps of chest with the inhalation and the expiration, ZHEL, the force of brush).

Result of the project: revision of the standarts of the physical development of children and adoleskents, in view with changes in the process of the physical development of contemporary person.


72

ТАБИҒИ БИОГАЗ. ОНЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ҚАНДАЙ ƏДІСТЕРІ БАР?

Болатбек Рысдəулетұлы МАМБЕТОВ, Қ. Сыпатаев атындағы №7 техникалық мектеп-лицейінің

11 «В» сынып оқушысы, Шымкент қаласы.

Кіріспе Тақырыптың өзектілігі. XVII ғасырда Ян Баптист Ван Гельмонт

бұзылып, шіріп кеткен биомасса айнымайтын газ шығаратынына куə болған. Александро Вольта 1776 жылы шіріп кеткен қалдық газ шығаратынына көз жеткізген. 1808 жылы Хэмфри Дэви биогазда метанның болатынын байқаған. Ең алғашқы биогаз қондырғысы Бомбейде, Үндістанда 1859 жылы құрылған. 1895 жылы биогаз Ұлыбританияда көшені жарықтандыру үшін қолданылған. 1930 жылы микробиологияның дамуы мен өндіріс үрдісіне қатысуымен бактериялар анықталды.

Румынияда биогаз өндіретін генераторлар кең қолданыста болып отыр. Ең алғашқы құрылғы 1982 жылдың желтоқсанында жұмысқа қосылған болатын. Содан бері ол жемісті еңбек етуде. Əрбір отбасында үшқұлақты газбен қамтамасыз еткен. Ферментатор тереңдігі 2 метр, ал диаметрі 4 метр болып келеді. Темірмен қапталған іші смоламен қоршалған. Сырты жоғарыдан төмен қарай тереңдігі шамамен 1 метр болып келеді. Сыртқы жағынан газ жинақталады.

Зерттеудің мақсаты: Қоршаған ортада əр түрлі энергия көздері бар екені мəлім. Ол энергия көздерін табиғи энергия көзі деп атаймыз. Осы табиғи энергия көздерін күнделікті үй тұрмысына пайдалану үшін биогаздың түзілу жəне оны алу жолдарын зерттеу.

Зерттеудің жаңалығы: Биогаздың пайда болу тиімді жолдарын анықтап, оны алатын құрылғы құрастыру.

Биогаздың қоршаған ортаға əсері: Биогаз алу кезінде қоршаған ортаға əсерін жəне пайдаланған қолдың өнімдерін пайдалану жолдарын анықтау.

Зерттеудің маңызы: Биогазды басқа энергия көздерімен салыстырып, тиімділігін анықтау.

Теориялық бөлім Табиғи биогаз дегеніміз не? Соңғы кездерде энергияның табиғи қайнар көздерін іздестіру

жолдарына көңіл бөлінуде. Күн энергиясы, толқындар тағы басқалары. Ертеден таныс энергияның бір түрі бұл – биогаз. Биогаз Қытайда ертеден таныс. Биогаз дегеніміз не? Мұндай терминмен ауа жіберілмей өндірілетін газдың түрін айтамыз. Кез келген шаруа қожалығында мал тезегі жиналып қалады. Негізінде күнделікті тұрмыста оларды өсімдіктерге жіберетін тыңайтқыш ретінде қолданады. Алайда, биогаздың осындай тыңайтқыштар


73

ферментациясынан дайындалатынын көпшілік біле бермейді. Алайда, ауылдағы адамдарға да көмек тигізуі мүмкін. Биогаз – газдардың сұйықтығы. Оның негізгі компонеттері: метан (СН4) – 55-70% жəне көмірқышқыл газы (СО2) – 28-43% жəне де өте аз көлемдегі басқа газдар түрлері, мысалға алатын болсақ сынап (Н2S).

Органикалық заттарда орта есеппен биологиялық заттар 70%, яғни 0,18 кг метан, 0,32 кг көмірқышқыл газы, 0,2 кг су жəне 0,3 кг майдаланбаған қалдықтар болады.

Əсер ретінде бүгінгі таңда биогаз өндірудің шамамен 60 түрі қарастырылуда. Ең көп тараған əдісі – анаэробты метатанниктік майдалап өңдеу болып табылады. Биогазды утилизациялаудың бір бөлігі ироцеситті ұстап тұруға жұмсалады. Климаты ыстық мемлекеттерде метатанкті ысытудың қажеті жоқ. Бактериялар биомассаны 250С-2000С-ға дейінгі ыстықта өңдейді. Биогазды өндіру экономикалық жағынан тиімді болып келеді. Мысал үшін мал шаруашылық фермаларынан шыққан шығындарды өңдеп отыру экономикаға көп пайдасын тигізеді екен.

Лэндфилл газы – биогаздың бір түрі. Қоқыстардағы шығындардан өндіріледі.

Табиғи биогазды өндіруге əсер ететін жағдайлар Биогазды өндіруге қоршаған орта өте қатты əсер етеді. Себебі,

биогаз шығындардың жиынтығынан өндіріледі. Ауа қысымы қаншалықты жоғары болса, органикалық заттар жиынтығынан биогаз өндіріледі. Биогаз өндіру жайлы жаңалықтар ауа қысымының жоғарылығына тəуелді болғандықтан, биогаз ауа қысымы жоғары елдерден шыққан болса керек. Биогаз жылылықтан пайда болатын өнім. Алайда, биогаз өндіретін құрылыс орындары тек климаты жылы жерлерде ғана болады. Қыс ауасында ауа температурасы 200С-тан кем болмауы тиіс. Биогаз өндіретін ыдыстарғада да қоятын өзіндік талаптар бар. Ол бактерияны көбейтуге ыңғайлы болуы тиіс, биологиялық бұзылып кеткен өнімдермен қоса көп көлемде су болуы тиіс. Мысалы үшін, сабын, ұнтақ (порошок), антибиотиктердің болмауы тиіс. Бактериялар негізі орта аймақта көп көбейеді.

Биогазды өндіру үшін шаруашылық өнімдер шығынын пайдалануға болады. Ферменттер тез жəне көп мөлшерде бұзылуы биогаз өндіруге өте қолайлы болып келеді. Ал биогаз қазіргі таңда экономикада, ауыл шаруашылығында жəне де басқа да көптеген салаларға керекті қажеттілік болып тұр.

Қысымы жоғары болмайтындықтан атылып кетуі ықтимал. Резина резервуары қосымша көлем болып табылады. Ферментатор

көлемі 2х2х1,5 екІ жанғыш көздерге жеткілікті болып жəне де пайдалы көлемі 1м3 болып келеді. Бұл нұсқаның ерекшеліктері бар. Мұндағы ферментатор металл резервуарды ұсынады. 140х300 см жəне көлемі 4,4


74

м3 болып келеді. Жылыту үшін ферментатор жылытқыш əсеріне бай болады.

Заттың үстіне металл каркас қондырылады. Полиэтилен пленкасы да қосылады. Жағымсыз ауа кезінде жылылықты сақтап, айнымайтын полиэтилен өте қолайлы төзіп келеді.

Қолданылуы Ұмытылып кеткен шикізат ретінде, көне Қытайда қолданыста

болған, ал қазіргі заманда қайта «ашылған» биогаз болып табылады. «Биогаз» технологиясы дегеніміз негізінде, органикалық заттардың

анаоэробты жағдайда (ауасыз жерде), ерекше анаоэробты бактериялардың көмегімен күрделі ыдырау процесі. Бұл процестер, азот қосындыларын, фарфор жəне калий қосылыстары бар органикалық қосылыстардың минерализациялау нəтижесінде, өсімдіктерге өте тиімді азот, фосфор, калий элементтерінің минералды формаларына өтіп, патогенді (ауру тудыратын) микрофлордлы олар, гельмин жұмыртқаларын, арам шөптердің дəнін, арнайы фекальды иістерді, нитраттар мен нитреттерді толығымен құртып жібереді.

Биогаз бен тыңайтқыштардың пайда болуы арнайы биореакторларда – метантенкаларда жүргізіледі.

Тезектерді микробиологиялық əдіспен жəне де басқа органикалық қалдықтарды өңдеп, залалсыздандыру, ол бұрыннан белгілі əдіс – компостирлеу. Қалдықтарды бір жерге жинап (конус тəрізді етіп), оларды микроорганизмдердің əсерімен уақыт өте жайлап аздап ыдырайды. Процесс нəтижесінде «жима» жайлап 600С-қа дейін қызады да, нəтижесінде патогенді микробтар жойылып, гельминтердің жұмыртқалары, арам шөптердің шығысы кемиді.

Бұл жағдайда тыңайтқыштың сапасы кемиді, яғни оның құрамындағы 40% азот пен фосфор жоғалады, екіншіден, энергия пайдаланбайды, жылу ортаға ұшады, ал осы тезекте формаға келетін тамақта болатын заттың 50% энергиясы жинақталған шошқа фермаларынан түсетін тезек қалдықтары компостауға жарамайды: олар сұйық түрінде болады [2].

Органикалық заттарды өңдеудің басқа да бір əдісі – ауасыз жерде ашыту немесе анаоэробты ферменттеу тура осындай ферментациялау процесі жайлауда жайлып жүрген бұзаудың биологиялық реакторда қарнында жүреді. Сиырдың қарнында микробтардың мың-сан тобыры бар. Олар жеммен түскен жасушаны ыдратып, оларды күрделоі энергияға мол бай органикалық қосылыстарға айналдырып, солардың кіші молекулалы, сиыр организмінде жеңіл сіңірілетін заттарды синтездейді. Бұл қосылыстар басқа микробтарға субтрат, яғни қоректік зат ретінде пайдаланып, оларды газдарға айналдырады. Бір сиыр сөткесіне 500 литр метан, өндіріп жер бетіндегі барлық метанның бірден жинақталған метанның жануар пайда болған.


75

Метан түзгіш бактериялар, табиғаттың өзі жаратқан тамаша жемісі. Бұлардың басқаға жануарларға ұқсамайтын жасуша қабырғасы, өздеріне тəн. Зат алмасу процесі, өздеріне тəн ғажайып ферменттер мен коферменттер бар. Бұлардың биографиясы айрықша – бұларды эволюцияның басқа даму өнімі ретінде қарастырылады.

Латвия микробиологтары шошқа фермаларының қалдықтарын өңдеу үшін тура осындай микроорганизмдер қоғамын ұсынған.

Аэробты ыдыратумен компостирлеуді салыстырғанда анаэробтар жайлап жұмыс істейді, бірақ біраз үнемділеу, энергия жұмсалмайды.

Бұл микроорганизмдердің ең соңғы өнімі ретінде құрамында 60-70% метаны бар биогаз, ал бұл дегеніміз энергияның концентрат түрі, оның бір м3, жанғанда, кəдімгі ағаштан 2 есе көп энергия жəне біраз мөлшердегі тас көмір жанғандағыдай энергия бөлінеді.

Анаэробты ферментациялау барлық жағынан, қалдықтарды компостаудан кем емес органикалық қалдықтарды биологиялық, термофильдік, метан шығаратын процестердің ақырында экологиялық таза сұйық жоғарғы тиімді органикалық тыңайтқыш пайда болады. Бұл тыңайтқыштар минералданған азот, аммоний тұздары түріне (азоттық ең оңай сіңірілетін формасы), минералданған фосфор, калий жəне басқалары, олар өсімдіктерге қажет биогенді, макро, микроэлементтері, биологиялық активтілігі заттар, витаминдер, аминоқышқылдар, гумин тəрізді, топырақтың құрылымын өзгертетін заттардан тұрады.

Алынған биогаздың тығыздығы 1,2 кг/м3 (ал ауанікі 0,93 кг/м3) төмендегідей құрамы болады %; метан – 65; СО2 – 34, қоспа газдар 1 г/см3 (соның ішінде H2S – 0,1%).

Қазіргі кезде биогазды өндіру үшін малшаруашылық қалдықтарын, құс шаруашылығының тамақ өндірісінің, өсім өсіру, спирт алу өндірісіндегі жəне тұрмыстық-коммуналды қалдықтарды өңдеуге жəне оларды жою технологиясына байланысты.

Биогаз өндіруден ең басты орынды Қытай алады. 70-жылдардың ортасынан бастап бұл елде жыл сайын миллионға жуық метантенктер құрылысы бастады.

Қазіргі кезде олардың саны 20 млн дана, энергияға ұлттық қажеттіліктің 30%-тін Қытайлар өз елінде биогаздан алады.

Биогаз өндіруде дүние жүзі бойынша 2-ші орынды Үндістан иеленді, олар 30-жылдардың өзінде бірінші болып биогаз технологиясын өркендеу жоспары жасалды. 2000 жылдардың аяғында Үндістанның ауылшаруашылық аудандарында 1 млн-дай метантенктер тұрғызылып, ауылдарды энергиямен жабдықтау жəне олардың санитарлы гигиеналық ахуалын жақсартып, ауыл сыртындағы ағаштарды кесу азайып, топырақты жаңарты. Қазір де Үндістанда жылына 2,5-3 млн м3 биогаз өндіріледі.


76

Непол деген елде, мемлекеттік ұлттық биогаз компаниясы құрылып, жұмыс істеп жатыр. Жапония сегіз ауылшаруашылық кешендерінде биогаз өндіретін қондырғылар ойдағыдай жұмыс істеуде.

Алдынала есептеулер көрсеткендей, 1 тонна өсімдік биомассасын қалдықтармен қоса өңдегенде 350 м3 газ (метан, сутегі) алуға болады, энергия сиымдылығын 2,1х106 ккал жəне 430 л сұйық отын өндіруге, оның энергия сыйымдылығын 3,08х106 ккал болатын энергия алуға болатыны дəлелденген жəне 0,8-0,9 т залалсызданған тыңайтқыш алуға болады.

Қазіргі кезде ауылдық жерлерде отындық-энергетикалық дисбаланс байқалғанда, оларға отынның барлық түрі өте зəру газ түріндегісі жылыту үшін, сұйық түрі тасымалдау көліктерге, ал қатты түрі жылутасушы ретінде қажет.

Ең бастысы биогазды технология, малшаруашылығы қалдықтарын жəне оларды залалсыздандыра отырып, өзінің шығымын таза газ өндірумен жəне экологиялық тазалықты қалыптастыра отырып, олай болмағанда, тезек жинайтын қойма тұрғызуға, тазартқыш қондырғыларын тұрғызуға болады.

Көлемі 50м3 биориактор тəулігіне 100м3 биогаз, соның ішінде отындық газ түріндегісі 70м3 болады (қалғаны реакторды қыздыруға жұмсалады), ал бұл жылына 25000м3 мөлшерін өндіруге, яғни 16,75 т сұйық отынға балама болатын энергия өндіруге болады.

Егер биогаз реакторын қондырғысын салып, тұрғызуға кететін капиталдық шығындары 15 жылға бөлсек жəне қондырғыны жүргізу жөндеу шығындарын қоса есептесек, онда сұйық отынды биогазға ауыстыру үлкен экономикалық қаржы беретіні түсінікті.

Мұндай есептеулер жүргізгенде, қалдықтардың қоршаған ортаға экологиялық əсерін азайтуы, сосын қолданған өте сапалы тыңайтқыштан алынған өнімнің көбеюі есепке алынды.

Биогазды техналогия бұлардан басқа табиғатты сақтау жəне тұрмыстық, əлеуметтік мəселелерді шешіп қоймай, төмендегідей проблемаларды: отынды – энергиялық қолданудың комплекті игеруге, оларды үнемдеуге, ауылшаруашылық өнімдерін өндіретін интенсивті технологияны жасауға, сосын қоршаған ортаға жылудан келетін кері əсерді азайтуға да өзінің септігін тигізеді. Биогазды техналогияның басты ерекшеліктері ретінде, ол таза энергетикалық проблема емес, ол дегенің кең ауқымды мəселе, бұл тек энергетикалық мəселені шешетін жəне одан басқа экологиялық, агрохимиялық, орман шаруашылық проблемаларын да шешетін мəселе.

Биогаз ол үйдің жоғары саулығы. Тезекті биогазды қондырғанда өңдеу, оны аулада, көшеде немесе үй айналасында жинақталмайды, нəтижесінде ортаның залалдануы кемиді. Жағымсыз иістен тазарады, тезекте өнетін микробтар мен шыбынан құтылу. Биогаз – асхананың тазалығы газ жалыны түтіндемейді, ыдыстар қарайып балғанбайды,


77

себебі құрамында зиянды смола болмайды, нəтижесінде түтіннен келетін ауа жұту аурулары мен көз аурулары кемиді. Яғни адам денсаулығына да мол пайдасы бар. Биогаз дегеніміз үй бақшасының баю көзі, қалдық тезектегі нитрадтар мен натридтер, сіздің жемісіңізді уландырады, ал биогаз өндіргенде, өсімдіктерге аса қажетті таза азот алынады жəне əртүрлі арам шөптер жойылады, алынған тыңайтқышпен бау-бақшаны тазалайды, оларды түбін шауып, өңдеуге аз уақыт кетеді.

Биогаз дегеніміз қалдықтан табыс табу. Фермада жиналған көңдер мен тамақ қалдықтары биогаз өндірісінде тегін шикізат. Күл-қоқысты өндіргеннен соң сіз жанатын газ жəне жоғары саналы тыңайтқыш (əумин қышқылы), қаратопырақтың ең басты құрамы болатын затты аласыз.

Биогаз – ол қайталанбалы энергия көзі. Метанды, фермалық, ауылшаруашылық қожалықтарының қажеттілігіне, тамақ дайындауға, суды ысытуға, үйді жылытуға (1) пайдаланасыз (əрине, биоқалдықтар мол болғанда).

1 кг көң мал қиынан қанша көлем газ алуға болады, егер 1 литр суды қайнатуға 26 литр газ жұмсалғанда?

- 1кг қарамал дың, сиырдың көңінен 7,5-15 литр суды қайнатуға; - 1кг шошқаның боқшығынан 19 литр суды қайнатуға; - 1кг құстың қиынан 11,5-23 литр суды қайнатуға; - 1кг бидай сабынан 11,5 л суды қайнатуға; - 1кг картофелдің жапырақтан 17 литр суды қайнатуға. Биогаздың ең басты артықшылығы электр энергиясы мен жылуды

өндіруге болады. Биогаз өндірістерде жанармай ретінде қолданылады. Электр энергиясында, жылу мен буда немесе автомобиль жанармайы ретінде. Үндістанда, Вьетнамда, Непалда жəне тағы басқа мемлекеттерде шағын биогаз қондырғыларын құрастырады. Олардан өндірілетін газдар тамақ дайындау үшін қолданылады.

Пайдалы кеңестер Жоғарыда суреттеліп көрсетілгендей, ферментациялау процесінің

жөнді, қалыпты жұмыс істеуіне температураның маңызы зор, шикізатты 15-тен 20С0 жоғарылату биогаздың жығысын екі есе өсіреді. Сондықтан да көптеген биогез генераторлары арнайы жылытатын қондырғыларда ондай қыздырғыштар орналастырылмаған, олар биогаз процесінде бөлінетін жылуды пайдаланады. Ферментаторлардың жақсы, жөнді істеп тұруына оның сыртқа жылу өткізбейтіндігінің септігі тиеді. Одан басқа ферметаторды жуу, тазалау жəне салу уақытында жылудың ауаға кетіп қалу мөлшерін азайту керек.

Естен шығармайтын тағы бір кеңес, процесс уақытында биохимиялық тепе-теңдік сақталуы қажет. Кейде бактериялардың қышқылдарды синтездеуі, оларды екінші бір түрінің керектену қажеттілігінен көп болуы мүмкін. Мұндайда массаның қышқылдығы көбейіп, биогаздың шығысы азаюы мүмкін. Мұндай жағдайды


78

күнделікті көңнің (шикізаттың) қажеттілігін азайту немесе ақырында, массаға бейтараптандыратын зат, мысалға, əктас ерітінсін Са(ОН)2, ішетін сода NaHCO3-ті немесе жұғыш үгіндінің салу керек.

Биогаздың мөлшерінің азаюы көміртегі мен азот қатынасының бұзылуынан болуы мүмкін.

Бұл жағдайда ферментаторға азотты бар заттарды, мысалы мочевинаны немесе біраз мөлшерде аммоний тұзын салу керек (бұл реагент кейде химиялық тыңайтқыш ретінде қолданылады) 50-100 г 1 м3

щикізатқа есептегенде. Есте ұстайтын бір мəселе, ылғалдықтың көбеюі жəне күкірті

сутегінің болуы, кейде оның мөлшері биогаздың құрамында 0,5% болады, ол бұл өз кезегінде металл конструкцияларының коррозияға ұшырауын көбейтеді. Сондықтан фермантатордың металдық конструкцияларының жағдайын бақылап, ол бұзылған жерлерін тазартып, оны РВ2О3 сурикпен бір-екі қабат жағын, сосын кəдімгі бояумен бояу керек.

Биогазды шығатын түтікшеден, ол колоннаның жоғарғы жақтағы колоколдан алынады, сосын (трубопровед) биогазды тасымалдау үшін ретінде металдан жасалған, пластмассадан жасалған немесе кəдімгі резина шлангалар жарайды. Бұл құбырларды терең қазылған орындарда орналастыру керек, себебі қыс кезінде бұл түріндегі судың қатып қалу жəне құбырдың бұзылуын болдырмау үшін жасалады.

Егер биогазды тасымалдау шланга (түтікше) арқылы жоғары жақтан жүргізілсе, онда конденсантты жинап тұратын арнайы V тəрізді түтікшені жалғайды. Түтікшенің бос жағының ұзындығы (Х), биогаздың су бағынасы бойынша қысым көп болуы керек. Осы түтікшеге конденсат жиналса, су түтікшенің бос жағынан ағады да, газды жібермейді.

Колоколдың жоғарғы жағында монометр орнататын түтікше болу керек, монометрге реактордағы қысымның мөлшеріне байланысты оның (газдың) көлемін анықтап отыру қажет.

Қондырғылардың жұмыс істеу тəжірибесі көрсеткендей, шикізат ретінде əртүрлі органикалық заттардың қоспасын қолдану, ферменттерді шикізаттың бір түрімен жұмыс істегенде шығатын биогаздан мөлшері əлдеқайда көп болады. Қыс кезінде шикізаттың ылғалдығын шамалы азайту, 88-90% дейін, ал жазда 92-94% көбейту тиімді. Сұйықтандыруға қажетті судың жылы болғаны (35-40%) тиімді. Шикізат бірден салынбай, аздап, порциямен тəулігінде ең болмағанда бір рет берілу керек. Бірінші рет ферментаторға салғанда кей жағдайда шыққан биогаздың құрамында көмір қышқыл СО мөлшері 60% көп болуы керек, ондай газ жанбайды. Бұл газды атмосфераға 1-3 күн арасында жіберіп тұру керек, қалыпты жұмысына 1-3 күннен кейін келіп, матаны бар биогез шығарады.

Қалдықтарды 10% тік ылғалдыққа дейін келтіріп жəне термикалық өңдеген соң осы сутазарту қондырғысының қалдығын 130000 тоннаға


79

дейін жылына жиналған соң, олар биологиялық қауіпті емес қалдық ретінде осы сутазартқыш қондырғылардың жанында сақтауға болады деп шешілген. Бұл жерде су тазарту қондырғылардың тұйық жүйесін, яғни суды өңдеу жəне оның көлемінің арту мүмкіндігіне байланысты жəне қалдықтарды тасмалдау əдістерін тұрғызуда есептелінген. Бұл вариант бойынша кететін шығындар қалдықтарды жандыру тəсілдерімен салыстыруға болатындай мөлшерде.

Экология. Биогаз өндірісі метанды атмосфераға шашудан сақтандырады. Өңделген газ ауыл шаруашылығында тыңайтқыш ретінде қолданылады. Химиялық тыңайтқыштарды аз қолдануға мүмкіндік береді. Жиналған сулардың салмағы азаяды.

Метан СО2 қарағанда парниктік əсерді 21 рет артық береді жəне атмосферада 12 жыл тұрады. Метанды ұстап қалу – ғалымдық жылынуының ертерек алдын алу болып табылады.

Қорытынды Өте жетілген мемлекеттердің ең басты проблемалары энергияны

рационалды жəне үнемді пайдалану. Əсіресе, бұл біздің мемлекетімізге өте өзекті, бізде отын-энергетика саласында өте күрделі жағдай туындады. Мұнай, газ, көмір отындарының шектеулі жəне бағасының жоғары болуына байланысты, қосымша энергия шикізат көздерін іздеу проблемасы туындады.

Болашақта энергия алудың өте тиімді тəсілдері болып тұрмыстық қатты қалдықтарды жандырғанда пайда болатын жылуды электр энергиясын алу үшін қолдану қажет.

Көптеген қайталана алынатын энергия шикізаты ретінде ауылшаруашылық қалдықтарын, яғни биомассаны энергия өндірудегі ең перспективалы жəне экологиялық таза зат ретінде минералды отынды ауыстыруға болады.

Көңді өңдеуден алынған биогаз малшаруашылықтарындағы үйді қыздыруға, тұрмыстық үйлерді, жылу жайларды немесе тамақты пісіруге, ауылшаруашылық өнімдерін кептіруге, су жылтуға жəне электр энергиясыне алуға пайдалануға болады.

Əдебиеттер 1 Юный техник. – 1995. – №1. – 4 б. 2 Техника молодежи. – 4-12 бб. 3 Интернет http://ru.wikipedia.org.wiki / Биогаз. 4 Шен М. Компогаз – биоқалдықтарды ашылу əдісі // Метролом. – №№1-

2. – 1994. – 41 б. 5 Федоров Л., Маякин Л. Тұрмыстық қалдықтарпға негізделген жылу

энергостанциясы // Жаңа технологиялар. – №26(70). – Маусым. – 2006.


80

ИССЛЕДОВАНИЕ ФАКТОРОВ, ВЛИЯЮЩИХ НА ВНУТРИУТРОБНОЕ РАЗВИТИЕ ПЛОДА И ПРИЧИНЫ

ЗАБОЛЕВАНИЯ ДЕТЕЙ НЕОНАТАЛЬНОГО ВОЗРАСТА

Рита Талгатовна ОНАЛБАЕВА, ученица 11 экономико-математического класса лицея №9 имени О.А. Жолдасбекова, г. Шымкент, Южно-Казахстанская область.

Научный руководитель: Светлана Валерьевна НИКОЛАЕВА, учитель биологии лицея №9 имени О.А. Жолдасбекова, г. Шымкент,

Южно-Казахстанская область.

В работе поднята очень важная проблема, волнующая современное общество. Отражается основные факторы риска, влияющие на внутриутробное развитие плода и причины неонатальных заболеваний. Во вступительной части отражены проблема, ее актуальность и пути решения, которые показаны в процессе реализации в исследовательской части. Эта часть обогащена за счет анкетных и статистических данных, рассмотренных в сопоставлении. Сделаны выводы, отраженные в заключительной части и нацеливающие на необходимость просветительской работы среди девушек подросткового возраста, воспитывающей правильное понимание чувства материнства.

Цель работы: - Выявление и исследование факторов, влияющих на

внутриутробное развитие плода и причины заболевания детей неонатального возраста;

- Разработка программных методов внедрения охраны матери и ребенка во время беременности и в первый месяц жизни;

- Воспитать правильное понимание чувства материнства среди девушек подросткового возраста.

Актуальность исследования темы заключается в том, что: а) Южно-Казахстанская область занимает первое место по темпам

рождаемости в республике;


81

б) Сейчас очень много факторов, которые отрицательно влияют на развитие детей и формирования здорового поколения, что повлияет на здоровье нации в целом.

Важность выбранной темы в том, что в городе и области необходимо проводить просветительскую работу о необходимости обследований до родов и беременности, так как предупредительные мероприятия могут сократить невынашивание плода, инфицирование плода и процент врожденных заболеваний.

В Послании Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу «Казахстан – 2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев» одним из семи долгосрочных приоритетов определен «Здоровье, образование и благополучие граждан Казахстана». В своем Послании Президент страны акцентировал внимание на наиболее актуальных проблемах здравоохранения и участии в их преодолении всего общества: предотвращение заболеваний и стимулирование здорового образа жизни; борьба с наркоманией и наркобизнесом; сокращение потребления алкоголя и табака; улучшение здоровья женщин и детей; улучшение питания, чистота окружающей среды и экологии.

В Законе Республики Казахстан «Об охране здоровья граждан» от 7 июля 2006 года №170-III (с дополнением от 11.01.2007 г.), имеется статья 12. Право беременных женщин и матерей на охрану здоровья и статья 13. Право детей на охрану здоровья.

Мать – это первая земная вселенная ребенка, поэтому все, через что она прошла за свою жизнь и проходит в период беременности, испытывает и плод. Чувства и эмоции матери передаются ему, оказывая либо положительное, либо отрицательное влияние на формирование его психики и характера.

Организм будущего ребенка строится из материалов, которые поставляются ему из организма матери, следовательно, образ ее жизни, культура питания, отсутствие или наличие вредных привычек закладывают основу здоровья плода. Именно неправильное поведение матери, ее чрезмерные эмоциональные реакции на стрессовые факторы, которыми насыщена наша тяжелая и напряженная жизнь, служат причиной огромного числа таких послеродовых заболеваний, как неврозы, тревожные состояния, многочисленные аллергические заболевания, отставание в умственном развитии и многие другие патологические состояния.

Мать и ребенок в идеале – это единое сознание, единая энергетическая система, которая формируется во время беременности, а роды – это завершение процесса взаимного развития матери и ребенка. Если эта система сформировалась неправильно, то между матерью и ребенком после родов не будет согласия и взаимопонимания.


82

Здесь некоторые могут усмотреть неразрешимость ситуации: действительно, можно ли избавить мать и дитя от влияния исковерканной окружающей среды, социальных и экономических потрясений, общественных эмоций, пожирающих душу и тело? Однако следует подчеркнуть, что все трудности вполне преодолимы. Но возможно это лишь в том случае, если будущая мать осознает, что только она служит ребенку средством абсолютной защиты, для которой неисчерпаемую энергию дает ее любовь.

Из этого всего выделяют основные факторы риска:

Материнские: - отягощенность акушерского анамнеза; - материнское курение; - употребление алкоголя; - СПИД и беременность;

Демографические: - материнский возраст ниже 16 или выше 35 лет; - малый рост (ниже 152см); - масса тела на 20% ниже возрастной нормы;

Социально-экономические: - низкая социально-экономическая профессия отца и неадекватная финансовая опора для семьи; - неполная семья и связанные с этим психологические и финансовые проблемы; - незарегистрированный брак и подростковый возраст беременной женщины; - неудовлетворительные жилищно-бытовые условия проживания семьи; - тяжелые социальные проблемы; - недостаточное питание в детстве, в подростковом возрасте, а также до и во время беременности.

Неонатальные: - рождение до 37 или после 42 недель беременности; - масса тела при рождении более 2500г или менее 4000г; - несоответствие массы тела и длины новорожденного со стадией внутриутробного развития; - гибель или тяжелое заболевание близнеца; - анемия или групповая несовместимость крови матери и плода; - многоплодная беременность; - кесарева сечения или акушерские осложнения в процессе родов; - грубые пороки развития; - эмоциональные материнские проблемы.

Факторы риска

2073

2038

2020

2030

2040

2050

2060

2070

2080

2007 2008

Диспансерный учет женской консультации №2 г Шымкента

Анемия

6549

1773

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

2007 2008

Заболевания детей неонатального возраста по ЮКО

Всего детей

49

40

0

10

20

30

40

50

2007 2008

Кол-во детей с врожденными вирусными

инфекциями по ЮКО

7

22

0

5

10

15

20

25

2007 2008

Кол-во детей с бактериальной инфекцией по

ЮКО


83

Исследуя факторы риска, я проводила анкетирование среди

женщин, состоящих на учете в одной из Шымкентской городской женской консультации, а также беседовала с врачами гинекологами Областного перинатального центра и получила ответы на следующие вопросы:

1. Какие факторы влияют на здоровье ребенка и матери во время беременности?

На сегодняшний день можно выделить целый ряд проблем. Во-первых, это плохая экология, например, в нашей области в

Сузакском районе существуют урановые залежи и женщины так или иначе получают дозу радиации, а это влечет за собой пороки развития плода на всех стадиях развития не совместимые с жизнью, а у матери развивается полиорганная недостаточность.

Во-вторых, влияет и социальный статус семьи. Те условия жизни женщины, проживающие в городе сильно, отличаются от тех, кто проживает на селе. Под социальным статусом следует понимать и то, имеет ли женщина образование или нет, это также сказывается на правильном понимании ответственности за рождение ребенка. Все чаще встречаются женщины часто рожавшие, которые не соблюдают интервалов между рождениями детей, что на прямую сказывается на их здоровье и здоровье последующих детей.

Не мало важный фактор и то, употребляет ли мать алкоголь, табак, лекарственные препараты без контроля врача. Так как все это ведет к необратимым последствиям при развитии плода, к необратимым нарушениям при закладке внутренних органов и к тому, что во время беременности ребенок страдает от нехватки кислорода, что влечет в последствии к отставанию в развитии как умственному, так и к физическому (гипотрофия).

В-третьих, нежелательные беременности также сказываются на здоровье матери и ребенка. Сейчас все чаще встречаются аборты в возрасте от 15 до 18 лет, а это говорит о большой опасности для всего общества о том, что половая жизнь наступает достаточно рано в 14-15 лет, а частые аборты могут привести к бесплодию или проблемам при дальнейших беременностях.

2. Какие группы риска можно выделить сегодня среди женщин репродуктивного возраста?

Как известно группы риска подразделяются на три: это группа низкого риска, к которой относятся женщины относительно здоровые, которые не страдают хроническими заболеваниями. Вторая – к ней относятся женщины, имеющие хронические заболевания, но которые не влияют на репродуктивные функции. И, наконец, третья группа риска, к которой относятся женщины, имеющие экстрогенитальные заболевания, осложняющие течение беременности и родов. К этим заболеваниям


84

относят заболевания почек, сердечно-сосудистой системы, инфекционные заболевания. На сегодня эта группа постоянно увеличивается.

3. Какие заболевания матери отражаются на здоровье ребенка в период его внутриутробного развития?

Любое заболевание может сказаться на здоровье ребенка, начиная от, казалось бы, невинного кариеса и заканчивая заболеваниями, передающимися половым путем. Любой очаг инфекции в организме матери может отразиться на будущем ребенке, а также лечение этих заболеваний во время беременности лекарственными средствами. Они проникают через плаценту и могут легко сбить систему построения органов, что часто приводит к врожденным уродствам, к порокам не совместимым с жизнью. Беременная женщина не должна заниматься самолечениям и к моменту наступления беременности должна проходить обследования и лечение тех заболеваний, которые у нее имеются.

4. А как болезни, передающиеся половым путем, могут влиять на здоровье детей неонатального возраста?

Во время беременности они, конечно, могу повлиять, если плацентарная защита слаба, а могут и не отразиться, но вот в процессе родов происходит инфицирование ребенка. Проходя по родовым путям, ребенок невольно «собирает» всю инфекцию на слизистые, отсюда различные виды конъюктевитов, гайморитов и т.д. Это действует и в случае если мать больна СПИДом, то есть, если роды пойдут естественным путем, то ребенок точно будет инфицирован, а если путем кесарева сечения, то риск инфицирования сокращается в несколько раз.

В своей работе главной целью я выделила то, что особое внимание необходимо уделять воспитанию правильного понимания чувства материнства среди девушек подросткового возраста. Мы все говорим, но не задумываемся над фразой «Здоровая мать – здоровый ребенок». Конечно, много делается государством для того, что бы улучшить ситуацию, но, на мой взгляд, необходимо вести просветительскую работу среди подростков, как в городе, так и на селе. Объяснять девочкам, начиная с первого класса, что они в будущем станут матерями и, что их здоровье – это здоровье и будущих детей. Это можно проводить в какой угодно форме и игровой, и на уроках биологии и валеологии, но делать это должны специалисты – врачи гинекологи. Можно, конечно, использовать и принцип равный равному, когда подростки объясняют друг другу, но для этого они должны пройти обучение, чтобы правильно, без смущения давать ответы. Можно привлекать и родителей, и учителей, то есть всех, кому не безразличен этот вопрос и те, у кого есть авторитет среди подростков. Хочется сказать, что сейчас девушки, поступающие на роды, ничего о них не знают (это касается тех, кто поступает из сельской местности), а так же


85

необходимо пропагандировать способы контрацепции и безопасного секса – это позволит снизить уровень абортов, уровень заболеваний, передающихся половым путем и т.д. Ну и конечно нельзя забывать о системе грудного вскармливания, которая также способствует повышению иммунитета у детей неонатального возраста.

Summary

A very important problem, troubling all modern society is raised in this research work. Onalbayeva Rita reflects the main risk factors, which influence on the infoetal development of foetus and the reasons of the original illnesses. The problem, its actuality is pointed in the introduction and the ways of solving, which are shown in the research part of work. This part is enriched for account of questionnaire and statistical details, examined in the comparison. Conclusions were made and reflected in the final part. They aim for the necessity of educational work among the girl’s teens, which fosters the right understanding of motherliness.


86

ТЕМІР ЖОЛ КӨЛІГІНДЕГІ АВТОМАТИКА ЖƏНЕ ТЕЛЕМЕХАНИКА

Динара Алқожақызы ОРЫНБЕКОВА,

Арыс теміржол колледжінің «3602002 – Автоматика, телемеханика жəне көліктегі қозғалысты басқару» мамандығы ІV курсының

АТМ-05-4-4 тобының студенті, Арыс қаласы, Оңтүстік Қазақстан облысы.

Жетекшісі: Бибіжан Аймаққызы АҚКӨЗОВА, Арыс теміржол колледжінің «Қозғалысты басқарудағы

автоматтандырылған стансалық жүйелер» пəнінің оқытушысы, Арыс қаласы, Оңтүстік Қазақстан облысы.

Темір жол көлігі Қазақстан Республикасының экономикалық

жүйесінің қажеттік құрамдық бөлігі болып табылады. Елдің географиялық жағдайының жəне климаттық шарттарының үлесіне жүк тасымалының негізі жəне жолаушылар тасымалының елеулі бөлігі сəйкес келеді. Яғни бұл аймақтарда темір жол көлігінің альтернативасы жоқ екендігін атап өтуге болады. Сондықтан экономикалық көрсеткіштерді жəне пойыздар қозғалысының қауіпсіздігін арттыру мақсатында темір жол көлігінде сигналды орталықтан блокировкалау құрылғыларын қолдану өте зор нəтиже береді.

Қазіргі заманғы темір жол көлігінің жұмысы жоғарғы жылдамдықта пойыздар қозғалысымен сипатталады, сондықтан бұрмалар мен сигналдарды телебасқару құрылғыларының кеңінен қолданылуын талап етеді – пойыздар қозғалысының қауіпсіздігін жəне бекеттің жөнелту қабілеттілігін арттыратын тиімді техникалық құрылғылар.

Бекетте пойыздар қозғалысының қауіпсіздігін қамту қажеттілігі темір жол көлігі пайда болған сəттен бастап туындай бастады. Бұрманы бұру жəне сигналдарды ашу қолмен жүзеге асырылды, бұрмалар арнайы кілттер арқылы бекітілді, яғни олардың орнатылатын маршрутқа сəйкестігін бақылауға мүмкіндік береді, маршрутқа кіретін бұрмалар тұйықталғаннан кейін ғана сигналдың ашылуына жол беріледі (кілттік тəуелділік).

Электрлік орталықтандыру көліктегі өндіріс басқармасының тиімділігін арттыратын қуатты құрал болып табылады. Бекеттегі бұрма мен бағдаршамдарды қолмен басқарудан электрлік орталықтандыруға өтуі келесі мүмкіндіктерге жол ашты: яғни əрбір 100 орталықтандырылған бұрмада жұмысшылар санын 30-35 адамға қысқартты: поездардың бекет бойынша қозғалысын ұйымдастыру үшін маршрут орнату уақыты қысқартылды (қолмен басқаруда маршрут орнату уақыты 10-15 мин, жаңа типтегі релелік электрлік орталықтандыруда 5-7 сек, ал микропроцессорлық орталықтандырылуда 1 сек дейін), ал бұл өз кезегінде бекеттің жөнелту қабілеттілігін елеулі


87

дəрежеге арттыруға мүмкіндік берді. Бекеттің алаңдық аймақтық, яғни бұрмалар мен сигналдарды орталықтан басқару құрылғыларының дамуы олардың жаңартылуының үздіксіз сапалы үрдісі болып табылады.

Ең алғаш рет механикалық орталықтандыру пайда болып, бұрмалар мен семафорлар тартқыш жəне иілгіш болат тартымдардың көмегімен басқарылды. Бұрманы бұру кезінде сигналшының көп күші талап етілді. Сондықтан бекеттенудің əрекет ету радиусы шектеліп, жүйе тиімсіз болып табылды.

Бұл жүйеден кейін электромеханикалық жəне электрлі бекітілетін орталықтандыру жүйелері пайда болды, оларда бұрманы ауыстыру үшін электр энергиясы пайдаланылды жəне сигналшыларға қойылатын талаптар барынша азайтылып, орталықтандыру бекеттерінін əрекет ету аймақтары арта түсті. Бірақ бұл жүйелерді құрылғылардың механикалық тұйықталу принципі сақталғандықтан, кейінгі даму болашағы болмады.

1936 жылы кіші бекеттер үшін жергілікті тəуелділікті релелік орталықтандыру жобаланып, енгізіле бастады. Бұрмалар мен сигналдардың арасындағы барлық тəуелділік механикалық жəне электрлік бекітуді қолданусыз жоғарғы сенімділік класста релелерді қолдану арқылы жүзеге асырылды. Алғашында релелік орталықтандыру тек қана кіші бекеттерде қолданылып, поездар қозғалысының қауіпсіздігін толығымен қамтамасыз етуге, түрлі пайдалану жағдайларында қолдануға мүмкіндік берді.

1946 жылдан бастап релелік орталықтандыру ірі бекеттерде пайдаланыла бастады. Алғашында ірі бекеттерде жеке басқарылатын жəне ашық қалқандық монтажды релелік орталықтандыру құрылған болатын. Басқару аппараты ретінде бақылау-бейнесі пайдаланылды жəне бекет кезекшісі күрделі маршруттарды орнату кезінде көп əрекет жасауына тура келіп бекеттің жөнелту қабілеттілігін арттыруда тиімсіз болды. Релелік орталықтандырудың тез əрекеттілігі мен тиімділігін арттыру мақсатында ірі бекеттер үшін жаңа жүйе – маршрутты-релелік орталықтандыру пайда болды. Кез-келген маршрут орнату маршруттың басы мен соңғы түймелерін басу арқылы орнатылып, бекет кезекшісінің əрекетін мейлінше қысқартуға мүмкіндік берді. 1960 жылдардан бастап блокты маршрутты-релелік орталықтандыру (БМРО) кеңінен қолданыла бастады, яғни ол маршруттардың толық сұлбасы бекет жоспарындағы объектінің орнына сəйкес блоктарды релелік тізбектермен қосу жолымен құрылған болатын.

Қазіргі таңда бекеттерде бұрмалар мен сигналдарды микропроцессорлық орталықтандыру жүйесі қарқынды дамуда. Бұл жүйелер релелік орталықтандыру жүйелерімен салыстырғанда елеулі артықшылықтарға ие. Атап айтсақ, бекет үшін ең маңызды талап, поездар қозғалысының қауіпсіздігі, арнайы бағдарламалық негізде жүзеге асырылуы: бекеттік жəне аралықтық объектілерді басқару үшін арналған объектілік контроллерлердің орталықтандырылған жəне


88

орталықтандырылмаған орналастыру мүмкіндігі: бекет жəне аралық бойынша жылжып өтетін поезд номерлерін жəне басқару объектілерінің барлық істен шығуларын тіркеу мүмкіндігі: құрылғылардың айтарлықтай аз өлшемі, оны орналастыру үшін ғимараттың 3-4 есе аз көлемі; құрылыс-монтаждық жұмыстардың аз көлемі; басқару құрылғылары жəне басқарылатын объектілердің арасында ақпарат беру ортасы ретінде тек қана мыс өзекшелі кабельдер ғана емес, сонымен қатар талшықты-оптикалық кабельді қолданудың мүмкіндігі; сонымен қатар микропроцессорлық орталықтандыру жүйесі барлық қауіпсіздік шарттарының тексерілуінің, жолдардың тұйықталуының логикалық бақылануын жəне олардың маршрут ретінен кезекті босатылуын, жалған босатылған жолға бағдаршамның ашылуын болдырмауда, ағымдағы жағдайдың талдауының нəтижесі бойынша қажет болса мəтіндік, дыбыстық жəне дауыстық хабарлардың берілуін қамтамасыз етеді.

Темір жол саласында байланыссыз басқару жоқ. Тасымалдау үрдісінде қызмет етуші салалардың тұрақты да тиімді, ретті де сапалы жұмысы бүкіл қозғалыстың бараметрі – жол бойындағы диспетчерлік, электрлік орталықтар, автоматика жəне телемеханика, байланыс құрылғыларының қызметіне тəуелді екені сөзсіз.

Ресей темір жолында 1998-2008 жылға арналған концепциясы жəне темір жолды дамыту болашағының бағдарламасы қабылданғанын жəне оны Ресей президенті бекіті. Осы бағытты негізге ала отырып, Ресей темір жолы, ең алдымен жыл өткен сайын темір жолдағы автоматика, телемеханика жəне байланыс саласын жаңа талапқа сай техникамен жабдықтауда.

Қазақстан тəуелсіздік алғанға дейін темір жол бойындағы стансалар мен жол айырықтарындағы аралық қондырғылар, орталықтандырылған диспетчерлік құрылымдарды жабдықтау, жаңарту Ресей темір жолының өркендеуіне тікелей байланысты болды.

Ресейден бөлінгеннен кейінгі 1992 жылдары-ақ Қазақстан темір жолындағы автоматтандырылған жүйелер, стансаларындағы жабдықталған электрлі орталықтар (ЭЦ), станса аралық құрылымдар (автоблокировка ұзындығы – 10,3 мың шақырым), Диспетчерлік басқару орталығы (ДЦ – 8,6 мың шақырым), жартылай автоматтандырылған қондырғылар (ПАБ-2,2 мың шақырым) жəне 11 – механикаландырылған дөңестердің техникалық жағдайы, оны уақыт талабына сай ауыстырып отыру мүлде тоқтап қалды. Қазақстанда оны қамтамасыз ететін бірде-бір зауыт, не фабрикалар, өндіріс орны жоқ. Қазақ темір жолындағы автоматтық-телемеханикалық жүйелердің жұмысын талдап көрсек, ол мынадай көрініс береді:

2008 жылы 12 айда өндірістік зақымдану кемшіліктері: ЭЦ-да (электрленген орталықтарда) 1999 жылы 433 ақау болса, 2008

жылы – 432 жеткен, ол сала бойынша барлық жіберілген зақымданудың 47 пайызын құрайды: АБ (автоблокировка) 1999 жылы – 375 зақымдану,


89

ал 2000 жылы – ол 443-ке жеткен: Өз кезегінде ол барлық жіберілген ақаулықтардың – 42 пайызын құрайды. ПАБ-та (жартылай автоматтандырылған құрылым) 1999 жылы – 42 ақау жіберілсе, 2008 жылы ол 44-ке жетіп, жалпы жіберілген зақымның 7 пайызын құрайды.

Мұның сыры неде? Жыл өткен сайын аппаратуралар тозады, ескіреді, оны ұдайы жаңартып отыру қажет.

Қазіргі уақытта 1960-61 жылдары пайдалануға ЭЦ-2 орталық жүйесі Қызылорда, Қазалы, Илецк, Орал байланыс жəне белгі беру дистанцияларында əлі күнге пайдалануда. Олардың табиғи жəне моральдік тұрғыда тозығы жеткені айтпаса да түсінікті, аппаратураларды, монтаж жасаған сымдарды ауыстыру – кезек күттірмес мəселеге айналғалы қашан. Олар орталықтандырылған электрлі жүйесіне пайдаланудан қалған НР (нейтралдық, болтпен жалғанған реле) атты релелер арқылы істелінген.

Автоматтандырылған электр жүйелерінен көбінесе жиі істен шығатын жері – ол электрлік рельс тізбектері. Ол пойыз болсын болмасын тəулік бойы электр энергиясын пайдаланып жұмыс істей береді, ал бүгінгі уақытта Қазақстан темір жолында жүк айналымы 80-90 жылдармен салыстырғанда күрт төмендеп кеткенін еске алсақ, автоблокировка, электрлі рельс тізбектері өзін өзі ақтамайды.

Магистрльдык теміржол торабының Шымкент бөлімшесі құрлағаннан бері жолдың ведомстволық бағынудағы электрмен жабдықтау, сигнал беру жəне байланыс кəсіпорындарының жұмысы едəуір жақсарды. Бөлімше аймақтық дистанцияларының өндірістік жəне қаржылық қызметі мəселелерін үйлестіру, магистральдік темір жол торабының объектілерін жарамды күйде күтіп ұстау, оларды жөндеу жəне жаңарту үшін қажетті шараларды жүзеге асыру ісін қолына алды. Бұл шара сигнал беру жəне байланыс, электрмен жабдықтау, жол дистанцияларындағы іс жағдайын жақсартуға мүмкіндік берді. Айталық, біздің бөлімшенің жол шаруашылығында 2008 жылдың 8 айының ішінде төмендегідей шаралар жүзеге асырылды: Жолдың 34,8 шақырымында күрделі жөндеу жүргізілді. Орташа жөндеуі – 24,3 шақырым, бұрмалардың 32 жинағы ауыстырылды.

Осы құрғақ сандардың астарында көп мəселе жатыр. Мысалы, көп жылдың ішінде бірінші рет, биылғы жылы жолдың күрделі жөнделуінің көлемі 40 шақырымнан асты, ал өткен жылдары ол 15-20 шақырымнан аспайтын.

Аймақтық жол шаруашылығындағы шешілмеген маңызды мəселелердің бірі ретінде түйіспесіз жолдың ұзын өлшемді буындарындағы ақаулардың шоғырлануы болып табылады. Бұған объективті де, субъективті де себептер бар. Жылжымалы рельспісіргіш машиналардың жоқтығынан, рельс түйіспелерін пісіріп қосу технологиясын зерттеу жəне енгізу біздің жайбасарлығымыздан сынған рельс боліктерін пайдалану үрдісінде дер кезінде қалпына келтірілмеді.


90

Осының салдарынан аталмыш түйіспесіз «барқыт» жол кəдімгі түйіспелі жолға айналды. Негізінде, түйіспе – ол, жолдың ең əлсіз буыны, мұнда ақаулықтар тез шоғырланады: соғылып сөгіле бастаған түйіспелер, отырулар, ығысулар, сынған бекітпелер жəне шпалдар.

Осы мəселені шешуде іс орнынан қозғала бастады деуге болады. Биылғы жəне 2008 жылдың 5 айының ішінде ғана 1020 түйіспе пісірілді, 192 буындар ұзартылып, 282 ақаулы буындар қалпына келтірілді.

Қазақстан темір жолдарында біздің аймақтың жол дистанциялары бірінші болып тəжірибе түрде ұзын өлшемді буындарды блок-телімінің өлшеміне дейін ұзара бастады. Бүгінде тəжірибе сəтті болып шықты деп сеніммен айтуға болады: Арыс жəне Түркістан жол дистанцияларында қазірде əрқайсысы 1350 метр ұзындықтағы 6 буын жұптары сəтті пайдаланылуда.

Теміржол көлігінің ең негізгі мақсаты өткізу жəне жүк тасымалдау қарқындылығын арттыру. Алға қойған талаптарды орындап шешім қабылдау көп жағдайда қазіргі заманғы автоматика жəне телемеханика құрылғыларын енгізуге тікелей байланысты болады.

Ең алдымен электрлік орталықтандырудың негізгі электромагниттік реле базасында құрылған релелік орталықтандыру қалаған. Мұнда алаңдық аймақтарды басқару жəне бақылау үшін пойыз қозғалысының қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жоғары сенімділікті аппараттары түйіспелері бар басқару пульті немесе басқару-бейнесі түрінде жасалып, бекет кезекшісінің жұмысын жеңілдетіп, маршруттардың орнатылу уақытын қысқартып, бекет бойынша пойыздардың жөнелту қабілеттілігін арттыратындығына көз жеткіздік. Сонымен қатар автоматика жəне телемеханика құрылғыларына сапалық өзгерістерде енгізілуде. Жаңа жүйелерде сенімді түйіспесіз құрылғылар, интегралдық микросхемалар, есептеуіш техника элементтері кен пайдалануда.

Қазіргі уақытта автоматика жəне телемеханика құрылғыларына өзгертулер енгізіліп жатыр. Бұл өзгертулер 2 бөлім тұрады:

2008-2012 жылдар аралығы; 2013-2020 жылдар аралығы. Құрылғыларды жаңартудың бірден-бір мəселесі стансалар мен учаскелердің өткізу қабілеттілігін арттыру болып табылады.

2008-2012 жылдар аралығында еліміздің темір жолында электр орталықтандыруды жаңарту 581 бұрмаға арттыру жəне ең бастысы станса 9 көбейту. 2013-2020 жылдар аралығында электр орталықтандыруды жаңартып, бұрмалар санын 1800 арттырып, 79 стансаға көбейту керек деп алға мақсат қойылып отыр.


91

Əлеуметтік жəне гуманитарлық ғылымдар

ДУЛАТ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Жансая МАНАТАЙ, Құрманғазы атындағы жалпы орта мектебінің 6 сынып оқушысы,

Ыбырай ауылы, Созақ ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы. Жетекшісі: Жанар МЕДЕТОВА,

Құрманғазы атындағы жалпы орта мектебінің мұғалімі, Ыбырай ауылы, Созақ ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы.

Кіріспе Кеудеме қайғы толған соң,

Тұнық жырмен жуынам.

Сорғалаған нөсердей,

Жырын тыңда Дулаттың.

ХІХ ғасырдың 60-жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу үрдісі біржолата аяқталып, қазақ қоғамы бүкілресейлік шаруашылық-экономика жүйесіне енді.

Екі түрлі Ресей дала өміріне екі ұдай жолмен келіп, орныға, нығая түсті. Патша əкімшілігі қазақ қоғамына жаңа билеу тəртібін, заң, сауда орындарын əкеліп, қазақ жерінің байлығын емін-еркін билеп, төстеді. Сол арқылы еңбекші бұқараны аяусыз езіп, жаншыды. Сөйтіп, екі жақты қанаудың өріс алуына жағдай туғызды. Бірақ қазақ халқы мен орыс халқының достық қарым қатынасы, өзара көмегі барған сайын өркендеп, тамырын тереңге жая бастады. Орыстың озық мəдениеті қазақ халқының қоғамдық санасының есеюіне, демократияшыл ұлттық мəдениетінің туып, қалыптасуына əсер ықпалын тигізді.

Осы тəрізді саяси-əлеуметтік, мəдени-экономикалық маңызды жағдайлардың дала өмірінде бірте-бірте орнығып, елдің алыс


92

аудандарына дейін жетуі қоғамдық өмірдің атамзаманғы қалпын өзгеріссіз қалдыра алмады. Феодалдық-рулық өмір салты күн санап ыдырап, оның орнына өзге қоғамдық қатынастар келе бастады. Қоғамдық құрылыстың байырғы түрлерінің азып-тозуы мен жаңа билеу, басқару тəртібінің кем-кемдеп нығаюы сияқты құбылыстар жайдан-жай не өздігінен емес, жаңа мен ескінің арасындағы бітіспес күрес, тартысы негізінде, жеңу мен жеңілу, өзгеру мен өсу түрінде жүріп жатты. Поэзия осындай үрдіс қозғалыстың нақ ортасында өмір сүріп, оған өз төрінен орын берді жəне өзі де сондай үлкен өзгерістерді бастан кешірді.

ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ қоғамының негізгі сипаты бұрынғы билеу мен өмір салтының қоғамдық қатынастардың ескілігі сезіліп, енді олардың орнына жаңа билеу жүйелері орнай бастады. Феодалдық қауым үшін бұл «ақыр заман» болып, танылды. Дулат шығармаларында ХІХ ғасырдың орта тұсында қазақ ауылына келе бастаған осы тəрізді жаңалықтар көп орын алады.

Дулат өлеңдерінің көркемдік ерекшеліктері Дулат Бабатайұлы өз ойын тыңдаушысына əсерлі етіп берудің сан

алуан тəсілдерін шеберлікпен пайдаланды. Сондықтан оның əр жолында жауһардай көз тартқан сұлу сөз де, жаңаша мəнге ие болған сипаты өзгеше орамдар да жиі ұшырасады. Солардың бір бөлігін эпитеттер бояу қанықтығымен қатар тосындығымен де ерекше əсер береді. Мысалы, ол тұнық су деп тура мағынада да, тұнық жыр деп ауыспалы мағынада да қатар қолданылады. Бұлай жарыстыра əкеліп ой түю ақынның сол сөзді құбылтудағы өзгешелігін көсетеді.

Сырымды менің сұрасаң, Тұманың тұнық суынан. Кеудеме қайғы толған соң, Тұнық жырмен жуынам. Ел ішін бүлдіріп жүрген əлеуметтік топтардың бет бейнесін

ашатын тіркестерде де эпитет сөздер өз орнын тауып, дəл беріледі: парақор, Баспақ би, Сараң бай, Азған бек, тентек Төлеңгіт, əділ бекзат, адал бекзат, ел қамын жеген ер, сырға берік сырбазым, қасқыр ұлық, ақылсыз молда, Келелі би, Маңғаз бай, Мекер би, Азғын тек, қазан бұзар үй, тентек батыр, су жұқпас шешен, қайырсыз бай т.б. Мұндағы бейнелі сөздер сыртқы тұлғасы жағынан да, ішкі мазмұны жағынан да өлең бедерін айқындап, суреткердің айтайын деген ойын одан сайын анықтай түседі. Дулат өмір сүрген ортаның даңғаза тіршілігі де, жеке бастың қамынан өзге ойлары жоқ қарсыз адамдар да бір сəт көз алдыңа келеді. Абай өлеңдеріне заңды жалғастығын тапқан түсінігі таяз, томырық билеуші мен қарапайым ел арасындағы алшақтық сырлары жыраудың жыр өрнегінен бастау алып жатқандығына көз жетеді.

«Эпитет – заттың, құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын суретті сөз» екенін ескерген, жоғарыда əр мысал заманына қарай өзгерген адамның болмысын танытып тұрғанын байқау қиын


93

емес. Əрине, бүгінгі күн тұрғысынан қарағанда сан қайталанатын бұл сөздер Дулат дəуірі билігінен көз салсақ, əдейі іздеп табылған жаңа сурет, жаңа бейне екені бірден көзге шалынады.

Ендеше, тау суындай бөгет бермес жырау үніне зер салалық: Қаларсың бір күн, Сандықтас, Құлан жортпас бел болып, Самалын салқын соғатын Сары ызғырық жел болып. Балауса балдыр балғының Тимеген ірге сан едің. Масаты кілем жайғандай Қоныстың шұрай жері едің. Жағаңдағы сұлу тал, Саясының шөбі бал. Ең ғажабы сол, Дулат өлеңдерінде эпитет сөздер жұп-жұбымен

үндесе, үйлесе беріледі. Жоғарыдағы мысалдарда салқын самал мен ызғырық жел бір-біріне

антоним болып, тыңдаушының көз алдына ақын сурет əкеледі. Сөзді жарыстыра қолдану арқылы жанды құбылысты көзге елестетеді. Дəл осындай бір мысалды өлең жолдарынан да байқауға болады.

Төрт түлікке толтырды. Толағай тұлдыр қыратты, Тандыр болған жылғадан Сарқырап тұрып су ақты, Өзен ғып өрге ағызды Жылжыған жылым бұлақты. Қарт жырау жүрегінен жарып шыққан жалынды сөздерді барынша

байытып, мазмұндық жағынан тереңдете түскен бір алуан жыр шумақтарында ықылас пен ыза, сүйініш пен күйініш қатар көрінеді.

Есерсоқ өңшең мастары, Бұзақор ойсыз жастары Ал жынды деп Дулатты Келеке етіп күлерсің... Топ жарған турашыл ақиық ақын, шешендіктің табиғаты мен бар

болымысына жаңа сипат берген зерек ой иесі Дулат Бабатайұлының шығармашылық əлемдегі ерекше эпитет, жанды сөз əлемі əлі де əрі қарай тереңдей зерделеуді қажет етеді.

Дулат поэзиясы жəне ондағы табиғаттың орны Көшпелі өмір салтына негізделген қазақ халқының тұрмыс-

тіршілігі, əдет-ғұрпы, мəдениеті мен өнері, өзін қоршаған табиғи ортаға қатынасы оның аса бай көркем əдебиетінде із-бедерін қалдырған.

Қазақ халқы өз алдына дербес мемлекет болып жатқан қазіргі кезде жастардың бойына туған жерге деген сүйіспеншілікті, атамекенге деген сүйіспеншілікті қалыптастырумен бірге, экологиялық қасірет те шегіп


94

жатыр. Табиғатымызды қорғауда ата-бабаларымыздың бойындағы табиғаттың əрбір бөлшегіне деген қарым-қатынасты үлгі ету – аса маңызды іс. Ал сөз етіп отырған кезең поэзиясында туған жер табиғатына деген терең перзенттік қатынастың жарқын үлгілері мол. Жыраулар поэзиясында өте айқын бейнеленетін сонау көне замандардан мирас болып келе жатқан жаратылысқа деген халық құрметін ұғынбай туғар жер табиғатына деген терең сүйіспеншілікті қалыптастыру мүмкін емес. Бұл қазіргі кезең үшін ең көкейтесті мəселе. «Табиғат» ұғымы Дулат поэзиясында көпшілігінде «туған жер», «атамекен», «ата жұрт», «ата қоныс» деген сөздермен беріледі. Ал бұл сөздерді біз туған жер табиғаты деген ұғымның синонимдері ғана емес, тікелей өзі деп санаймыз. Өйткені ол кез – табиғат деген араб сөзінің əлі халықтың қолданысқа ене қоймаған кезі. Сондықтан өз еңбектерімізде «туған жер» деген сөзді біз «табиғат» деген ұғым ретінде қолданамыз. Себебі «туған жер» деген сөздің негізгі мəні «жер» деген сөз, ал «туған» сөзі оның анықтаушысы ретінде ғана қызмет атқарады. Ал ол кезден «жер» деген, қазіргі ұғыммен «табиғат» деген мағынада. Яғни, оның даласы, тау-қыры, өсімдіктер əлемі, жануарлар дүниесі, өзен-көлі, пайдалы қазбалары, тағы басқалар деген ұғымда қолданады.

Ата қоныс Арқадан Басында қазақ ауғанда, Күзді күнгі көгендей Көзінің жасы жауғанда, Ақтабан боп шұбырып, Асып асқар таудан да, Алқа көлді айналып, Ақ қайыңды сауғанда.., - дегендей, табиғат құбылыстары ерлікке

жігерлендіруші, елдікке жұмылдырушы, адамшылық жолдан айнымауға бағыттайтын қайсарлық үлгісіне айналып кетеді. Ғасырлар бойы табиғатпен мəңгі үйлесімде болған халықтың өкілдері – жыраулар аласапыранға толы тарихи кезеңде толғауларында жаратылыс туралы танымдық, көркемдік ұғымдарын ел болу, оны сақтап қалу мүддесіне ұтымды пайдалана білді.

Табиғаттың көз ұялатар сұлу көрінісіне емес, оның адам өміріндегі рухани, материалдық маңызына көбірек көңіл бөлді. Табиғаттың əсемдігін емірене жырлаудан гөрі, оның қайсарлық пен қаталдыққа үлгі болатын қасиеттерін жырлауды – сол қоғамның мүддесі үшін маңыздырақ болды.

Дулаттың суреткерлігі оның туған өлке табиғатын бейнелеулері арқылы да танымды. Арқа өлкесінің сұлу табиғаты, өзінің кіндік қаны тамған Сандықтас жері мен Аягөз өзені ақынның талай асқақ жырларына арқау болады.

Түн асса, тұтам түгі өскен, Басылмайтын санасы,


95

Аққан бұлақ сай-салаң Шытырман тоғай айналаң Жонық жайлау кең алаң. Атам қонған кең далам... - деген жолдарда ата қоныс Арқаның

шаруаға құт, малға жайлы, самалды сайлы, ажары ерекше құштарлықпен жырланды.

Елінің ырыс қайнары есепті Сандықтас жерін де ақын өзінше қастерлейді. Бие байлап, жаз жайлап, ырысы шайқалмай жатқан елдің құтты қонысының өзі деп ардақтайды.

Ой, Сандықтас, Сандықтас, Атамның қонған жайлауы, Қайнардың суық қойнауы, Шалғынға жанын көмілтіп, Құлынды қазақ байлауы Сенің арқаң емес пе, Лықсып малды айдауы. «Тауды екіге жарасың» деп басталатын ақынның Аякөз өзені

туралы толғауы да туған жер табиғатын ерекше талғаммен жырлайтын айқын суретті шығарма.

Аякөз өзенінің тауды тіліп, тасты бұзып, алаудай тулап, Тарбағатай тауынан бас алып, талай жерді шарлап, көп алқапты көк майсаға айналдырып, алыптасып жататынын айта отырып, ақын сол өзеннің мөлдірінен сусындаған жан-жануарлардың табар рахатын үлкен сүйіспеншілікпен толқыта жырлайды:

Аякөз, сенің бойыңда, Несібе, ырыс тегіс қой, Сай-салаң балғын жеміс қой, Қызыл малың күндігі, Ойың өнім егіс қой. ХІХ ғасырдағы ақындар поэзиясын жан-жақты зерттеп, олардағы

туған жер табиғатының орнын анықтау, табиғаттың адам өміріндегі сан алуан маңызын ашатын өлеңдерін талдай отырып, табиғат қорларына деген құрмет сезімін ашу, қазіргі экологиялық зардаптың ащы дəмін тата бастаған ұрпаққа бабалар өнегесін үлгі ету, толғау өлеңдердің экологиялық сипаттағы танымдық жəне тəрбиелік мəнін айқындау оқушыларға əдеттегіден тереңірек игеруіне ықпал етеді деп ойлаймын.

Қорытынды Өсуді армандаған жас жеткіншектер! Ақын қандай таза суретші,

тұнық жыршы болса, шығармаларындағы айтар ойы да жібектей есілген сана ой танымы болып келетіндіктен айтып отырмын.

Алдымызға саналы мақсат қойып, инемен құдық қазғандай ой желісін өрбіткен бұл зерттеу еңбегіміз көздеген мұратына жетті деп ойлаймын. Əрине, біз Дулат шығармашылығын бастан аяқ зерттеп, оны жік-жік етіп талдадық деуден аулақпыз. Себебі, алып ақынның мол


96

мұрасы əлі де көптеген зерттеулерді қажет етеді. Төс табандап, табан тірер іргелі ой – қазақ елінің тұрмыстық қалпы мен одан туындайтын ұлттық дінінің сол кезеңдегі, яғни ХІХ ғасырдағы «зар заман» ақындарын одан əрі зерттеу түсіміз керек.

Жыраулар мұрасы – айтайын деген де, танытайын деген сезімімен де, көркемдік өрнектерімен де бөтен тілдің, бөтен діннің ықпалына түспей, дала табиғатынан жан-жақты нəр алған, сайын даласындай мөлдір, кіршіксіз қалпында сақталған өзгеше бір сөз ескерткіш. Бұл кезең поэзиясына дала табиғатының рухани мəні де, материалдық маңызы да, эстетикалық қуаты да, дүниетанымдық сипаты да айқын көрінеді. Табиғат-Анаға деген қазақ елінің тума қарым-қатынасының Дулат поэзиясындағы қайталанбас ұлттық рухпен қосарлана өрілетін дүниетанымдық көріністері – ақын ой-толғаныстары арқылы оқырман жүрегіне жылы лептей есіле соғар көктемнің алтын күрек самалындай желпитін ерекшелігі тағы бар.

Бұның сыртында əр заманда шығып отырған кемеңгер ақын сөзін жаттап айтушы я хатқа түсіріп жинаушы жүзден біреу болды. Олар бұл сөздерді өздері жеткен жеріне əкеп қалдырып отырды...

Өздеріңізге ұсынып отырған Дулат жырау сөзі де – қараңғы заманның осындай қатігез кəріне ұшырай жаздап барып қалған көп сөздің бірі.

Жас ұрпақ, жаңа қауым оқырмандары, аға буын өкілдері, зерделі ғалымдар, өнегелі ұстаздар жан сезімімен жазылған зерттеу еңбегім арқылы өткен замандар белесіндегі ата бабамыздың адам, табиғат, экология жөніндегі ой-танымын поэзияда көркем сөзбен кестелеген мəндегі көзқарастар тарихымен таныса отырып, жан дүниеңізді рухани азықпен де молықтыра аласыз деп сенемін.

Əдебиеттер

1 Бабатайұлы Д. Замана сазы. Өлеңдер мен дастандар. 2 Бес ғасыр жырлайды, 2 томдық, 1-том. Алматы: Жазушы, 1989. –

384 б. 3 Сүйіншəлиев Х. XVIII-ХІХ ғасырлардағы қазақ əдебиеті. 4 Тəжібаев Ə. Өмір жəне поэзия. – Алматы: ҚМКƏБ, 1960. – 486 б. 5 Қазақ əдебиетінің тарихы. – Алматы, 1960. 6 «Қазақ тілі мен əдебиеті» журналы. – 2001. – №8. – 36 б. 7 Танабаев Ө. Жыраулар поэзиясы жəне табиғат. – Алматы:

Қазақпарат, 1999. – 140 б. 8 Əбілқасымов Б. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ əдеби

тілі. – Алматы: Ғылым, 1982. 9 Абай. Өлеңдер. – Алматы: Жазушы, 1976. – 240 б. 10 Балақаев М. Қазақ əдеби тілі. – Алматы: Ғылым, 1987. – 272 б.


97

ЖЫРАУ ҚҰРМАНБЕК БЕКПЕЙІСОВ – НАРТАЙ ДƏСТҮРІН ЖАЛҒАСТЫРУШЫ

Шынар Қайратқызы ТƏҢІРБЕРГЕНОВА,

Ы. Алтынсарин атындағы №219 қазақ орта мектебінің 8 «А» сынып оқушысы, Шиелі ауданы, Қызылорда облысы.

Жетекшілері: Нұрсауле Қалдыбекқызы БИМҰРАТОВА, Бақыт Драхметұлы ФАЗЫЛОВ,

Ы. Алтынсарин атындағы №219 қазақ орта мектебінің мұғалімдері, Шиелі ауданы, Қызылорда облысы.

Халқымыздың сан ғасырлық поэзиясын жасаушы, таратушы, жетілдіруші жəне сақтаушы ретінде жырау, ақын-жыршының шығармашылық тұлғасы ерекше орын алады. Бұл топтағы өнер иелерінің ұқсастығы да, айырмашылық сипаттары да жұртшылыққа əбден танымал екені анық. Халық өзгелерден гөрі демеп, қуанғанда қанат бітіріп, ақыл қосатын сөз иесі жыраулықты қатты қадірлеген, олардың дарынды, даралығын тануда, бағалауда əсте жаңылыспаған.

Академик Ə. Марғұлан өзінің еңбектерінде қыпшақ, оғыз халықтары арасында аты аңызға айналған Қорқытты жыраулар санатында қарайды. VІІІ-ІХ ғасырларда дүниеге келген Қорқыттың тарихи деректер бойынша оғыз тайпасының бір тарауы – баят руынан шыққан делінеді. Қорқыттың қыпшақ (қазақ) арасында əйгілі болуы Ə. Марғұлан Х ғасырда Сырдария бойында тұрған оғыздардың кейбір бұтағын қазақ құрамына енген деп есептейді. Сондықтан да Қорқыт аңызы өшпей, ел ұғымындағы табиғи күйінде біздің заманымызға жеткен. Кешегі кеңестік дəуірде Əлкей ағамыз айтқан: «Жырауды тұлға есебінде тыңдап, ақылын алар дəуір болған жоқ». Кейінгі егемен ел болудағы іс-əрекеттерден кейін, ұлт болып қалыптасу мақсатында, тарихымызды қайта жаңарту дəуірі басталып, үлкенді-кішілі өнерпаздарымызды қайта тірілтуге бетбұрыс жасадық. Бүгінгі əңгіме болып отырған Нартай мектебінің негізгі бірден бір өкілі əнші, жырау, ақын, фольклор жинаушы жас өнерпаз Құрманбек Бекпейісовтің ғылыми жұмыс тақырыбы болып отырған себебі сондықтан да шығар.


98

Ғылыми жұмыстың мақсаты: алынған тақырып бойынша аталмыш өнердің бұрынғысы мен кешегі, бүгінгісі жайында кең көлемде мағлұмат беру, оның қазіргі заманғы білім мен тəрбие жұмысындағы маңызы сөз болды.

Жыршылық өнердің халыққа етенелігі соншалық, Сыр өңірінде бұл өнердің түрлі мектептері, бірінен екіншісі мирас етіп жалғап айтатын өнерпаз əулеттері болған. Сыр өңірінде əншілік-жыршылық өнердің екі түрлі мектебі бар: Қармақшы, Қазалы, Ақтөбенің Шалқар, Қарақалпақстанның Арал жағы – Нұртуған дəстүрін, Шиелі, Сырдария, Жаңақорған, Түркістан аймағы, Шымкент өңірі – Нартай дəстүрін ұстанады.

Нартай дəстүрі – тыңдар құлаққа: «Е, бұл Нартайдың əуені ғой», - дейтіндей, ерекше, айрықша мақам. Бұл дəстүрдің төрінде Нартайдың өзі мен Тайжан ақын тұрса, оны ілгері жалғастырушылар Қ. Дүрбаев, К. Омаров, Қ. Төлеуов сияқты жүйріктер, бүгінгі ізбасарлары Б. Жүсіпов, Ш. Төлепова, А. Молжігітов, Ə. Абуов, Қ. Бекпейісовтер.

Қазақ поэзиясындағы қалыптаса бастаған Біржан мектебі əнші ақындық дəстүрді Сыр топырағында биік сатыға көтеруші ірі айтыс ақыны, Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген мəдениет қайраткері Н. Бекежанов шығармашылығы ерекше дараланып тұрады. Қазақта ақын деген аттың айтыс өңіріндегі жүйріктікпен өлшенетінін ескерсек, Мəнсүр мен Нартай өңіріндегі суырып-салма айтудың нағыз үздіктері болған. Сырдың белгілі ақыны Қ. Баймағамбетовтың «Сымбатты Сырдың сұлу сүлейлері» деген ұзақ өлеңінде екі ақынға арналған жолдары кездеседі:

Атақты орта жүзді Нартай ақын, Адам аз білмейтұғын Нартай атын, Айтысқан ақындарын жеңген жүйрік, Өлмесе емес еді қартаятын. Нартайдың ағасы еді Мəнсүр ақын, Айтуға арзан сөзді арсынатын, Айтысып Ақ Дəмедей қызды жеңген, Анықтап айтсақ шынын аршып атын. Нартай өнерінің мөлдір бастауы Біржанның əншілік мектебінен

тарайды. Ол Арқада болып, Біржанға шəкірт болған Ы. Сандыбаевтың туған жиені, Арқаның белгілі əнші, композиторы Т. Қалмағамбетұлы ұстаз тұтынған айтулы ақындарының бірі болды. Бұлбұл үнді əнші Нарекең елдің қуанышты шақтарында да ел басына ауыр күн туған кезеңдерінде халқын əсем əнімен сусындатып отырды. Сыр бойының ғана емес, бүкіл қазақ халқының мақтанышы, дарынды, сегіз қырлы майталман ақыны, бұлбұл əншісі Нартайға деген болашақ ыстық ықыласы мен дархан ілтипаты келешекте ешқандай бəсеңсімек емес. Оның дəлелі осы ғылыми жұмысқа тақырып болып отырған Сыр түлегі, Нартай мектебінің жеке дара өкілі белгілі əнші, жырау, ақын, фольклор жинаушы Құрманбек Бекпейісовтың өнері.


99

Əнші-жырау Құрманбек Бекпейісов 1965 жылы мамырдың 16 жұлдызында Қызылорда облысы, Шиелі ауданы, Тартоғай ауылдық кеңесіне қарасты Ботабай ауылында дүниеге келген. 1971 жылы Шиелі ауданындағы №219 Ы. Алтынсарин атындағы мектепке оқуға келіп, оны 1981 жылы бітіріп шыққан. Қазір Шиелі аудандық мəдениет үйінде Нартай Бекежанов атындағы үйірме мектепте қызмет атқарады. Отбасылы: əйелі, екі бала тəрбиелеп отыр. Əйелі Рыскүл Бəтішова мектепте ұстаздық етеді.

Құрманбектің ру жағынан келгенде Орта жүз, оның Қыпшағы. Қыпшақтан – Абыз. Абыз деген сөз «рабус», яғни ғылыми атақ деген сөз. Құрманбек отбасында сегіз баланың ең кішісі. Қазақта: «Қанымен келген өнер», «Тұқымында бар ма еді?», «Қай жағынан өнер келді екен?» - деген сұрақтар кез келген өнер иесіне қойылады. Сол жағынан Құрманбектің ата-тегінде əнші, жыршылар болған деседі. Өзімен бірге болған бауырлары Қойлыбай, мамандығы дəрігер болғанымен, өлең, əн айтудан қол үзбеген өнерпаз. Немере інісі Нұрлыбек Нұрпейісов ауданға, облысқа белгілі əнші-жырау. Репертуарында халық əндерімен қатар атақты ақындар шығармашылығы бар. Жыраулық орындаушылығына келетін болсақ, Құрманбек мектеп қабырғасында жүрген кезінен бастап, мəдени іс-шараларға қатысып, көзге түсіп жүрді. Оның осындай өнерін байқаған ұстаздар оған жеке əн салуға, мəнерлеп өлең оқуға, сахналық көріністерде ойнауға баулыды. Өзінің зеректігі мен табиғи алғырлығына сəйкес ұстаздар үйреткен өнерді біршама үйренген ол, кейін сол өнер саласына бірыңғай бетбұрыс жасады.

Ол енді мектеп қабырғасындағы ұстаздарын, өмірдегі, өнердегі ұстаздары А. Молжігітов, Ə. Əбуов секілді майталман, Республикаға танымал əнші-орындаушы, жыраулармен алмастырды. Мектеп бітіргеннен кейін аудандық мəдениет бөліміне қарасты автоклуб меңгерушілігіне жұмысқа қабылданды. Бұл жұмыс оның бүкіл ауыл еңбеккерлері – егіншілерге, малшыларға етене жақын болып, өнерге шыңдау мектебі болды десек, артық емес. Сыр бойы егіншілері арасында көктем мен күзде өнер көрсетсе, жазда Сарысу, Қаратау мал жайылымдарындағы малшылар қауымының қадірменді, аңсап күтер қонағы бола білді. Оның Республикаға белгілі өнер қайраткері Əлмырза Ноғайбаевпен бір мекемеде жұмыс істеуі – өнер жолындағы бағыт-бағдары болды.

Сонымен қатар аудан орталығынан ұйымдастырылған «Жас дəурен» атты халық əн-би ансамблі құрамында Нартайдың сұлу да сазды əнін салатын бірден-бір орындаушысы бола отырып, кейін сол ансамбльдің жетекшілік қызметін атқаруы, оның өнердегі алғырлығын білдірсе керек. Осы ансамбль құрамында жүріп, үлкен-үлкен сахналарда өнер көрсетті. Оның репертуарларының негізі Нартайдың мақамымен орындалатын «Бастау», «Алтын көкем» т.б. көптеген терме толғаулары, халық əндері еді. 12 тілді желқобызды жақсы меңгерген Құрманбек


100

өзінің лирикалық тенор даусының ашық бояулылығы мен тембрінің сұлулығы арқасында көптеген көрерменді таң қалдырған орындаушы.

1987 жылы Қазақ теледидары түсірген белгілі өнер зерттеушісі Жарқын Шəкəрімнің жүргізуімен жарты сағаттық «Терме» хабарынан теледидар көрермендеріне алаш рет көрінді. Онда ол Нартай термелері мен толғауларын сырнайға қосыла орындап, тыңдаушы көрермендерді бір таңқалдырды. Жоғарыда айтылған «Жас дəурен» атты халық əн-би ансамблінің құрамында Португалия еліне өнер сапарында болып, киелі Нартай мақамын шет елге таныстырды. 1989 жылы аудан, облыс мəдениет басқармасының шешімімен «Нартай жүрген ізбенен» атты фольклорлық экспедиция құрамында Өзбекстандағы қазақ аудандары Навои, Тамды, Кенимех, Үшқұдықтағы қазақ қандастарымызға сапар шегіп, сол жақтан Нартай атамыздың шығармалары мен мақамдарын қолжазбаға түсіріп əкелді. Бұл оның зерттеу жұмысы еді.

Жамбыл Жабаевтың 150 жылдық ЮНЕСКО деңгейінде өткізілген тойы қарсаңында облыстық жыраулар байқауында І орынды жеңіп алса, сол жылы Алматыдағы Дүниежүзілік Лорд конференциясына қатысады. Бұл жас Құрманбекке көрсетілген үлкен құрмет, əрі артылған сенім еді.

Құрманбек Елбасымыз Н.Ə. Назарбаевтың Қазақстан Президенті қызметіне кірісуіне байланысты ұлықтау рəсіміне арнайлы шақырылып, өнер көрсетті. Ел ордасының Ақмола (Целиноград) қаласына көшірілуіне сəйкес қазақтың бұрынғы астанасы Қызылорда өнерпаздары құрамында қазіргі Астана қаласындағы Қызылорда күндеріне қатысып, «Қорқыт – Қобыз – Қызылорда» атты бағдарламада Нартай атасының əнін шырқады.

Белгілі қазақ күйшісі Құрманғазының 175 жылдығы қарсаңында ұйымдастырылған «Дала сазы» атты телевизиялық фестиваліне 3 жыл қатарынан қатысты. Құрманбек Ташкент қаласында өткен «Алпамыс батыр» дастанының 1000 жылдығы мерекесіне қатысып, шебер орындаушы аталымын жеңіп алды. Құрманбек, сонымен қатар Орта Азия, Қазақстанның Меккесі атанған қасиетті Түркістанның 1500 жылдық тойына қатысып, өнер көрсетті. 2001 жылы Қызылорда облыстық əкімдігі мен мəдениет басқармасының ұйымдастыруымен өткен Республикалық конкурстың 2003 жылғы байқауында І орынды жеңіп алды. Құрманбек əр жыл сайын Шымкент қаласында өткізілетін «Шалқар термесі» Республикалық термешілер сайысында үзбей қатысып, жүлделі қайтып жүр.

Жалпы «жырау» деген ұғымда көп құпия жатыр. Жырауды синкретті өнер иесі деп ғалымдар айтпақшы, сол көп өнердің бірі – жыраудың ақындығы. Ақындық екіге бөлінеді: оның бірі – жазба ақындық болса, бірі – айтыскер, суырып салмалық ақындық. Осы өнердің ішінде Құрманбек еншісіне жазба ақындық жақсы қалыптасқан. Жас кезінен өлең-жырларды көп тыңдап, оны үйренген Құрманбектің сол қырының мол екендігі байқалады. Сондықтан Құрманбектің өлең


101

жазбасқа мүмкіндігі жоқ. Оның қаламынан туған жеңіл терме, толғау, арнаулардан басқа да мысал дастандары бар. Оның негізгі шығармалары адамды адамгершілікке, адалдыққа, қарапайымдылыққа, ынтымаққа, жақсылыққа, имандылыққа тəрбиелейтін шығармалар.

Оның қаламынан туған мына бір мысалға назар аударайық. «Бір тал сабан немесе кісі ақысы» атты осы аз ғана мысал өлеңде, бір тал сабанды сұрамай алған пенденің о дүниедегі азабын айтады. Бұл не деген сөз? Бұл кісі ақысын, жетім ақысын жемеуге, ешкімге залал келтірмей өсуге тəрбиелейді.

Əртүрлі жағдайда жазылған арнау өлеңдерінде ағаға ілтипат, ініге құрмет, шынайы əділ, сағынған жүрек лүпілін жеткізеді.

Лирикалық сипатта жазылған «Көңіл», «Тіршілік тынысы», «Өмір нақылы», «Замана толғауы», «Əнші» атты өлеңдері өз көңілі мен қоршаған ортада бірге өмір сүріп жүрген замандас пен қоғам жайлы, жүрек тебіренісінен шыққан шумақтар. Алдындағы өнеге болып жүрген ағаларына арнаған арнаулары бір төбе. Құрманбек Бекпейісовтың тағы бір қыры – оның көне мəдени мұраны жинау жұмысына көп мəн беретіндігінде жатыр. Оның халық арасында көп тараған, бірақ баспасөз бетінде жарияланбаған халық өкілдерінің шығармашылығын, яғни өлең сөздері, тəлім-тəрбиелік мəні зор мəдени мұраларын жинаған. Оның Шəді Төре Жаһангерұлының жазған «Ахуалы қиямет», Молда Мұсаның (Ақмолада) «Семірген есек», «Мекер қатын» т.б. Нартайдың ел арасына тараған, баспа бетін көрмеген шығармалары бар.

Өнерді өмір серігіндей бағалап өткен Нартай атамыздың ұстаздық еткен еңбектері зая кетті деп айта алмаймыз. Бүкіл Қазақстан, Өзбекстан, Қарақалпақстан, Тəжікстан халықтарына өз өнерін паш етіп насихаттай білген Нартай, жер-жерде өз өнері өкілдерін тастап отырған. Өзбекстан қазақтары түгіл бүкіл өзбек халқына мəшһүр болған өнерпаз Құтбай Дүрбаев, Сыр бойына белгілі əнші Арзолла Молжігітов, шымкенттік К. Омаров, шиелілік Ə. Əбуов, Ə. Ноғайбаев, Құрманбек Бекпейісовтер Нартайдың заңды ізбасарлары. Нартайдың өзінің тұстас өнерпаз əріптестері Ақмырза Тұяқбаев, Əбділда Жүргенбаев, Мырзабай Əбілов, Фатима Төлегеновалар Нартай шəкірттері болуымен қатар, өздері шəкірт дайындаған майталман өнерпаздар еді.

Сол мектеп үлгілерін көрген Нартай шəкірттері Арзулла Молжігітов, Айдар Достияров, Мұхамеджан Рүстемов, Əбілаш Əбуов, Құрманбек Бекпейісовтер де өз шəкірттерін тəрбиелеп үлгерді. Қызылорда мемлекеттік университетін бітірген Рахметолла Жолтаев қазір Шиелі ауданының орталығында Нартай мектебінде дəріс береді. Ол Қазақстанға белгілі, өзінің өзіндік орны бар өнерпаз, бірнеше «Жыраулар» конкурсының (Республикалық, облыстық, аудандық) лауреаты, немере інісі Нұрлыбек Нұрпейісов, Құрманбектің кенже ұлы Мұхамедəлі Бекпейісов те аудандық, облыстық, Республикалық байқауларға қатысып, жүлдегер атанып жүр.


102

Нартай – өзі үшін алып тұлғалы, мəңгі өлмес ұстаз, жұрт үшін еңбекке əнімен серпін берген азамат ақын, сал-сері, тұңғиық композитор. Нартай –жұртшылықтың қай кезде болсын сусындар кəусар бұлағы. Қияқ мұртты, қара торы əншінің қай əні болмасын, үлкен талғам, махаббатпен, жанашырлық ниетпен құйқылжытатыны барша көрермен қауымды тəнті етті.

Құрманбек Бекпейісов шығармашылығы – менің зерттеу жұмысымның тақырыбы болуы тектен-тек емес. Оның бір өзінде бірнеше өнер шоғырланған. Ол – ақын, ол – əнші, ол – жырау, ол – өнер насихатшысы, ол – актер, ол – фольклор жинаушы, ол – халық шежіресін жинақтаушы-тарихшы. Ол – осы өнердің барлығын алдындағы тірі əкесіндей болған Арзулла Молжігітовтен үйренген болса, енді бірі – ағасы Ə. Əбуовтің мектебінен шыққан. Жоғарыда айтылған Республикалық «Ғасырлар үні» (2003) атты жыраулар конкурсында жүлделі екінші орын алып, лауреат атануы соның айғағы деп білген артық емес.

(Жоғарыдағы суретте: «Шалқар термесі» Республикалық

термешілер сайысында. Шымкент қаласы).

Пайдаланылған əдебиеттер: 1 Рүстемов М. Нартай. – Алматы, 1990. 2 Рүстемов М. Аманат. – Алматы, 1990. 3 Бодықов О. Бұлбұл. Деректі повесть. – Алматы, 1972. 4 Нартаев М. Өздерің білер Нартаймын. Жинақ. – Алматы, 2007. 5 Əбуов Ə. Жаны тұнған əн еді // Өскен өңір. – 25 наурыз. – 1980. 6 Киікбаев М. Жүлделі жүйрік Нарекең // Сыр бойы.


103

ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯСЫ

Лəззат ҚОҢЫРБАЙҚЫЗЫ, «Қоғам» орта мектебінің 8 сынып оқушысы,

«Қоғам» ауылы, Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы. Жетекшісі: Оразбек Амангелдіұлы АРЫСТАНОВ, «Қоғам» орта мектебінің мұғалімі, «Қоғам» ауылы,

Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы.

Үкімет тууды, өсіруді, денсаулық сақтауды жақсарту есебінен

өлім-жітімді кемітуді, ең əуелі оралушыларды қабылдауды

ұлғайтуды қарастыратын бағдарлама

əзірлеуге тиіс.

Н.Ə. Назарбаев

Ата-бабалар аңсаған тəуелсiздiкке қол жеткенiне де көп уақыт бола

қойған жоқ. Бiрақ азаттықтың арайлы таңы атқалы бергi жеткен жетiстiгiмiз бiр ғасырдың аясына əрең сиярдай. Оны халық өзi көрiп, өзi мақтан етiп отыр десек артық кетпеспiз.

Ел игiлiгiн еселеп, береке мен ырыстың тайқазанын тасытып жатқан, əрине, халық. Оның маңдай терiмен жасалып жатқан жақсылықтар, сiрə, елiмiзде аз ба!? Иə, жаңа ғасырдың көрiгiн басып, шоғын маздатып тұрғандар да солар. Ендеше халық – мемлекеттiң негiзi мен тiрегi, елдiктiң берiк тұтқасы.

Мiне, осы аса маңызды мəселемен қырық жылдан берi берiле айналысып келе жатқан елiмiзге танымал демограф-ғалым, ұлтымыздың жанашыр ұлы Мақаш Байғалиұлы Тəтiмов қана болатын. Халықтың саны, бұл стратегиялық мəселе екенi белгiлi. Əсiресе, бiз үшiн оның маңызы өте зор. Сол себептен де халық санына көп көңiл бөлу – бұл бiздiң басты мақсатымыз.

Осы тұрғыдан алғанда, қазiр елiмiздегi демографиялық ахуал қандай деңгейде? Қазiр демографиялық ахуал жақсарып келе жатыр. Туудың деңгейi көтерiлдi. Ол – бiр. Табиғи өсiм молайды. Ол – екi. Содан кейiн миграция жағдайы да жақсарды. Бұрын Қазақстаннан 1963 жылдан берi қарай 1994 жылға дейiн келгендерден кеткендер көп болған. Миграция бiзге керi нəтиже бердi. Ендi олардың бəрi, əрине, қазақтар емес қой, басқа ұлттар. Тарихи Отанына кетiп жатқандардың көбiсi орыстар, немiстер, украиндар, белорустар. Бұл заңды құбылыс.

Ал ендi қазiр соның бəрi саябырсып, миграция аздап əлсiредi. Оралмандардың көптеп келуiнен қазiр бiзде миграция жағдайы да түзелдi. Бiз осыдан көп нəрсенi ұтып отырмыз. Əсiресе, оралмандардың есесiнен. Оралмандардың саны өз өсiмiмен бiрге тəуелсiздiк алғалы берi миллионға жуықтап отыр. Бұл да аз халық емес. Бiздiң өсiмiмiзге үлкен əсер етiп отыр. Бiрақ жалғыз оралмандардың есебiнен ғана емес, өз iшкi


104

өсiмiмiз де жақсы. Қазiр туудың деңгейi көбейiп келе жатыр. Ол жөнiнде Қазақстан бойынша мынандай бiр дерек айтайық. Ең баланы аз туған жыл 1999 жыл болды. Ол əлгi күйзелiстiң əбден күшейген кезi. Қазiрге дейiн 217 мың бала дүниеге келсе, жыл аяғына дейiн бұл көрсеткiш қорытынды 325 мыңдай бала дүниеге келедi деп күтiлуде. Сонда сегiз жылдың iшiнде туған балалардың саны екi миллионнан артып отыр. «Бэби-бум» деп айтып жатқанымыз осыдан. Бұл əншейiн жай қызыл сөз емес. Бiз оның бəрiн өлшеп, пiшiп, тiптен соған ат қойып, соны халықтың санасына сiңiрiп жатырмыз.

«Бэби-бум» деген сөз бөбектер буынының тасқыны деген сөз. Ал демографиялық дəуiрлеу кезеңi бiзде баяғыда басталған. Қазақ қолдан жасалған ашаршылық кезiнде жартысынан айырылып, үштен бiрi шетелге көшiп кетiп, Қазақстанның өзi бос қалып қойғаны белгiлi. Қазақ сол жылдары қырылмаса қазiр Қазақстанның өзiнде 25 миллион, ал əлем бойынша 30 миллион болар едi. Бүгiнгi күнi əлем бойынша 14 миллионға жетiп қалдық.

Елiмiздегi қазақтардың саны, дəлiрек айтқанда, 9 миллион 350 мыңға жеткенiмiздi мақтаныш етiп отырмыз. 60 пайызға көтерiлгенiмiздi қуанышпен айтып жатырмыз. Мəселен, тың игеру кезiнде бiздiң елдегi қазақтардың үлесi 27 пайызға дейiн төмен түсiп кеткен. Тiлдiң қазiргi жағдайы, оның мүшкiл күй кешуi – тiлдiк ортаның жоқ боп кетуiнен. Ол қазақ тiлiнiң, қазақтардың нашарлығынан емес. Тiлдiк орта жоқ болды. Əсiресе, Солтүстiк Қазақстан облысында тың игеру дүрiлдеп тұрған кезде, ондағы қазақтардың үлес саны тоғыз-ақ пайыз болды. Қостанай облысында бұрынғы шекарасымен есептегенде он үш-ақ пайыз едi. Тың өлкесiнiң басқа облыстарында он тоғыз пайыз ғана қазақтар болған. Қазiр ол жақта да санымыз артып, үлес салмағымыз көтерiлдi. Бұл да үлкен жетiстiк.

Қазақстан халықының қоныстануына келер болсақ, бізде халық сирек қоныстанған. Жер көлемi жағынан тоғызыншы орында болсақ, халықтың саны жағынан жетпiс бесiншi орындамыз. Тiптi қазiр шегерiлiп кетiп бара жатырмыз. Өйткенi басқа елдердiң халықтары тез өсiп жатыр. Ендi ғана алға iлгерiлеп келемiз. Иракпен қатарлас, ал Сириямен теңбiз. Сирияның жерi алақандай. Ал Қазақстан – үлкен мемлекет. Бiздiң елiмiзге əлi өркендеп өсу керек.

Экономиканы тез дамыту үшiн, халықтың күшi, саны керек. Жұмысшы қолы қажет. Қазiрдiң өзiнде жұмысшы күшi жетiспей жатыр. Халқы тығыз орналасқан əлемнiң iшiнде Қазақстан бiр түкпiрде халқы аз қуыс болып қалмас үшiн өсуiмiз керек. Бiздiң экономикамызға сəйкес халқымыздың саны да болуы керек. Бұл жөнiнде бiраз мəселелер айтылып жатыр. «Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасында Елбасы 2030 жылы 25 миллионға жетемiз деп ашық айтты. Ол кезде миграция керi болатын. Табиғи өсiм төмен болатын. Қазiр Құдайға шүкiр, аманшылық болса, 2030 жылы елiмiздiң халқы 25 миллионға


105

жетпесе де, 23-24 миллионға жетедi. Ал егер тiптен демографиялық саясатымызды күшейтiп, оралмандарды молырақ тартатын болсақ, мұның бəрi орындалатын дүние.

Қазiр Қазақстанның жылдық өсiмi 230 мыңға жетiп отыр. Биылғы жылдың өзiнде ғана табиғи өсiм 165 мың болады. Одан кейiн бiр жетпiс мыңдай оралмандар келедi. Мiне, осының бəрiн жинағанда биылдың өзiнде 235 мыңдай адамға өсiм бередi. Бұл өсiм əлi 250 мыңға дейiн көтерiледi. Қазақстан болашақта төрт жылдың iшiнде бiр миллион адамға өсiп отырады.

Мiне, осылай аман болсақ, ақырындап өсемiз. Жалпы 20 миллион деген сан бұл аспаннан алынған жоқ. Бiрақ бiз бұл межеге қанша тез өскенмен де 2015 жылы жете алмаймыз. Жиырма миллионға тек жиырмасыншы жылы ғана жетемiз. Егер бiз эмиграциялық саясатты күштi қолға алып, оралмандардың елге оралуын арттырсақ, шетте жүрген бес миллион қазақтың жартысын елге қайтарсақ, онда жиырма миллионға тез жете аламыз. Жылына жүз елу, екi жүз мың оралманды бiрден қабылдау қиын ғой. Сондықтан да мəселе жылда емес, мəселе соған жетуде.

Аманшылық болса, жиырма миллионға да, жиырма бес миллионға да жетемiз. Жиырма бiрiншi ғасырда тыныштық болып, елiмiздiң iргесi шайқалмаса, Қазақстан халқы 32 миллионға, ал қазақ халқы 25 миллионға дейiн өсе алады екен. Осының өзi де аз емес.

Бiз қазiр демографиялық дүмпудiң үшiншi кезеңiн күтiп отырмыз. Ол 2015-2017 жылдарға сəйкес келедi. Ауылда бала туу деңгейi төмен түсiп кеттi. Мұнда демографиялық ахуал нашарлады.

Бізді алаңдатып, көңiлiміздi күптi етiп жүрген жайдың бiрi осы. Ол халқымыздың тамыры бойлаған ауылдардағы туу көрсеткiшiнiң тым төмендеп кетуi. Жоғарыда бiз айтып өткен қазақ отбасыларына тиесiлi 2,5 бала бұл елiмiз бойынша орта көрсеткiш. Жекелей алсақ, ауылдардағы көрсеткiш бiр əйелге – 2,4 баладан, ал қалаларда – 2,6 баладан келедi. Бұл сан бұрын керiсiнше болатын. Ауылдың экономикасы өсiп, көркейсе, жақсылық жай қайта қалпына келер деген үмiттемiз.

Болашақта ауылдарда қаулап өсу мүмкiндiгi бар. Бүгiнде ауыл мен қала халқының саны теңестi. Ендi қала халқын өсiруiмiз керек. Ауылда қазақтың жиырма пайызы тұрса да жеткiлiктi. Өсiм жағынан əлемде орта деңгейдемiз.

Əупірімдеп жүріп екінші ұлттық санақты да аяқтадық. Толық қорытындысы мен негізгі келбеті белгілі болды. Мəселен, 2015 жылы халық санын 20 миллионға жеткізу туралы межеміздің ауылы алыста екендігіне көз жеткіздік. Дегенмен иісі қазақты қуантқан жаңалық: мемлекет құрушы ұлттың үлес салмағы 67 пайызға жетті! Мұндай көрсеткішті ешбір демограф маман алдын ала болжап айтқан жоқ еді, ең оптимистерінің өзі «алпысты» да қанағат тұтқан болатын.


106

Бұл санақ ұлы даладағы қазақтың пайыздық үлес салмағы осы мекенде жүргізілген ең алғашқы санақтың қорытындысымен теңескенін көрсетіп отыр. Яғни 1911 жылғы патша үкіметінің санағы бойынша, Қазақстандағы қазақтардың үлес салмағы 67 пайызды құраған болатын. Одан бергі уақытта төмен қарай құлдиладық, тіпті есігіміз айқара ашылған тың игеру кезінде 29 пайызға дейін құлдыраған заман өтті. Ал, бүгінде 67 пайыз Алашпыз, тағдырдың жазуымен кері кеткен қазақ жұрты бастапқы мəреге қайта оралдық.

1999 жылғы санақ бойынша, Қазақстан тұрғындарының саны 15 миллионның төңірегінде болса, осы жолы 16 млн 402 мың 861 адамды құрадық. Сырт көзбен қарағанда, Қазақстанда демографиялық құбылыстар өте баяу жүріп жатыр деген қорытындыға жетелейді. Шетелдік сарапшылар осындай тұжырым жасап, тіпті БҰҰ Қазақстанды өсімі баяу мемлекеттердің қатарына жатқызып қойды.

Дегенмен олар елдегі демографиялық құбылыстардың ішкі себептеріне көңіл аудармаған. Қазақстанда қазақтардың жедел өсімі байқалса, ал славян тектес өзге ұлт өкілдерінің саны жыл сайын төмендеп келеді. Нəтижесінде жалпы халықтың саны өспей, көбеюші халықтың үлес салмағы артып жатыр.

Елдік санасы кешігіп барып, ХІХ ғасырда ғана пісіп-жетілген Батыс мемлекеттері бүгінде ұлттық саясат жүргізуді елден артық біледі. Олай дейтініміз, Еуропа елдерінің мемлекеттік құрылымы либералды демократияның заңдылықтарына негізделгенімен, мемлекеттік саясаттың түпқазығы алдымен ұлттық саясатқа тəуелді.

Қазақстан бір кезде «Кеңес Одағының қоқысына» айналған мемлекет болсын-ақ делік. Сан түрлі халықтарды тағдыр айдап, Қазақстанға тап қылған екен. Алайда, осыдан туған аяушылық сезімімен төл мəдениетімізді, жер бетінде бір ғана ұлтқа тəн қазақ тілін құрбан етіп беру екі дүниеде кешірілмес күнə болар еді.

Бір кездері «одақтың қоқысы» болсақ, енді «əлемнің қоқысына» айналып кетпеу үшін əрекеттенуіміз қажет. Ақпан айының 25-сі мен наурыздың 6-сы аралығында өткен санақ қорытындысының шеті көріне бастағанда-ақ, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев осы тақырыпқа қатысты сөз сөйлеп үлгерді. Астанада өткен Қазақстан əйелдерінің V форумы барысында: «Біз Қазақстанның жалпы адамдық жəне демографиялық даму мəселелері бойынша жалпыұлттық саясаттың жобасын жасауымыз қажет», – деп мəлімдеді.

Қазақстандағ тұрып жатқан халықтардың қазақ тілін білудегі белсенділігі анық көрінді: 220 мың адамды құрайтын татарлардың 68,6 пайызы, 95 мың адамды құрайтын түріктердің 80 пайызы, 95 мың əзірбайжанның 68 пайызы, күрттердің 64,2 пайызы, шешендердің 41,3 пайызы, қырғыздардың 93,8 пайызы, дүнген, кəріс, гректердің 35 пайызы «қазақ тілін білемін» деп жауап берді.


107

Қаншалықты білетіндерін қайдам, дегенмен өзге ұлт өкілдерінің қазақ тіліне деген ілтипаты зор екені көрінді. «Білемін» деп жауап бергендердің сөзіне сенсек, 70 пайызды артқа тастап, одан да үлкен көрсеткіштерді берер еді. Яғни бұл санақтың қорытындысы ұлттық саясаттың жаңа арнаға түсуіне мүмкіндік беріп тұр. Əсіресе тіл саясатына сапалық өзгеріс əкелері анық.

Санақ статистикасы. Қазақстанда саны 10 мыңнан асатын 23 ұлт бар:

1. Қазақтар – 10 млн 800 мың. 2. Орыстар – 3 млн 900 мың. 3. Өзбектер – 510 мың. 4. Украиндер – 390 мың. 5. Ұйғырлар – 250 мың. 6. Татарлар – 220 мың. 7. Немістер – 190 мың. 8. Кəрістер – 102 мың. 9. Түріктер – 95 мың. 10. Əзірбайжандар – 95 мың. 11. Белорустар – 86 мың. 12. Дүнгендер – 50 мың. 13. Күрттер – 45 мың. 14. Поляктар – 40 мың. 15. Тəжіктер – 38 мың. 16. Шешендер – 35 мың. 17. Башқұрттар – 25 мың. 18. Молдавандар – 20 мың. 19. Ингуштар – 17 мың. 20. Мордвалар – 16 мың. 21. Қырғыздар – 14 мың. 22. Армяндар – 14 мың. 23. Гректер – 12 мың. 24. Чуваштар – 12 мың. Қорыта айтқанда, бүгінгі таңда қазақ ұлты үшін демография

мəселесі ең өзекті мəселелердің бірі болып табылатыны шындық. Өзінің тарих жолында талай күрделі де қатал сын өткелінен өткен қазақ халқы өз жерінде отырып азшылыққа ұшырады. Кешегі кеңестік дəуірдегі ХХ ғасырдың 30- жылдарында қолдан жасалған зұлмат кезінде ұлтымыз ашаршылыққа ұшырап, саны жағынан көп кеміп кеткен болатын. Соның зардабын əлі де, əлі күнге тартып келе жатырмыз.

«Мың өліп, мың тірілген қайран қазағым» (Мақаш Тəтімов) өзінің демографиялық олқылықтарының орнын толтыруы үшін əлі де күрделі асулардан асуы қажет. Қазақтар өз жерімізде басым көпшілікке айналмайынша тіл мəселесі де, дін мен діл мəселесі де ойдағыдай шешімін тауып, біз күткендей нəтижені бере алмайды. Қазақстан


108

Республикасының ұлттық құрамы бойынша қазіргі күнде қазақтар шамамен 60 пайыздық көрсеткішті құрап отыр. Кешегі кеңестік дəуірдегі зұлматты кезеңмен салыстырғанда бұл көрсеткішке шүкіршілік дегенімізбен де, санымыздың əлі де өсе бергені өте қажет.

Қазақтардың санын əлі де өсіріп, өз жерімізде басым көпшілікке айналуына шет елдегі қандастарымыздың да қосатын үлесі мол болатыны даусыз. Жүрегі қазақ деп соғатын, өз ұлтының болашағына бей-жай қарай алмайтын, ой-санасы сергек əрбір қазақ азаматы қазақтың санын тек Қазақстандағы қазақтармен ғана көбейту қиын болатынын түсінуі керек. Мұны Қазақстандағы қазақтардың қазіргі таңдағы табиғи өсімінен де байқауға болады. Сондықтан шет елдегі қандастарымызды, шет елдегі қазақтарды Қазақстанға көптеп тарту өте қажетті, өте игілікті іс-шара болып табылатыны анық.

Негізгі ой бұл жерде қайткенде де мемлекетімізде, Қазақстан Республикасында қазақ ұлтының санын көтеруде болып отыр. Шет елдегі қазақтарды, шет елдегі қандастарымызды Қазақстанға көптеп тарту арқылы сыртқы демографиялық қысымға бой бермеуге, төтеп беруге болады деген тұжырымға келеміз.

Демографиялық тақырыпқа қозғалып отырған осы мəселе бүгінмен аяқтала салмайтыны анық. Ұлт тағдырына бей-жай қарай алмайтын бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері, қоғам қайраткерлері мен саясаттанушылар, мұғалім, студент жəне оқушы қауымы өз ойларын, пікірлерін ортаға салады деп сенеміз.

«Қанына тартпағанның қары сынсын», - демей ме қазақ. Мен осы тақырыбым барысында өзімнің ұсынысымды айтар болсам, қазақ ұлтының санын көтеру, демографиялық саясат мемлекет тарапынан белгiлi бiр жоба, жоспармен жүргiзiлуi үшiн осы бағыттағы атқарылатын iс-шаралардың басында жүрегi шын мəнiнде қазағым, ұлтым деп соғатын, демография саласынан жан-жақты əрi мол хабары бар қазақ азаматтарының тұрғанын қалар едiм.

Əдебиеттер 1 Халық саны. Оны қайтсек көбейтеміз? // Егемен Қазақстан. – 2008. –

№№125-128. 2 Əлемде қанша қазақ бар? // Заң газеті. – 2009. – №6. – 1 б. 3 Қазақстан Республикасының халық санының өзгерісі (2000-2007) //

География, биология, экология орта мектепте. – 2009. – №1. – 37 б. 4 Демографияны қолдау – еліміздің белгісі // Егемен Қазақстан. – 2002. -

№2. 5 Тəтімов М. Өсе түс, елім! // Қазақстан ZAMAN. – 2004. – №1. – 4 б.


109

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ, ОТЫРАР АУДАНЫ ХАЛҚЫНЫҢ АШАРШЫЛЫҚ, ҚУҒЫН-СҮРГІН

ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ТАҒДЫРЫ

Айгерім САРИЕВА, «Қоғам» орта мектебінің 9 сынып оқушысы, Қоғам ауылы,

Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы. Жетекшілері: Мөлдір БАҚЫРХАН, Кенжайым НҰРБЕКОВА,

«Қоғам» орта мектебінің мұғалімдері, Қоғам ауылы, Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы.

«Ей, тəкəппар дүние, Сен де бір маған қарашы! Танимысың Сен мені? Мен – Қазақтың баласы!» - деген өлең жолдарынан үзінді ала

отырып, «Ұлы Жұт», «Қуғын-сүргін» қазақ жерінде бұрын-соңды болып көрмеген қасірет, қаралы кезең болғандығын еске түсірсек, артық болмайды. Қазақ халқы елінен, жерінен жөңкіле көшті, сан мыңдап қырылды, малынан айырылды. Ел басына үйірілген кесапаттың ауырлығы сондай: анасы – баласын, баласы – анасын көмусіз қалдырды. Тұтастай бір халыққа қарсы қолдан жасалған осы нəубет туралы жарты ғасырдан астам уақыт айтылмай келді.

Қуғын-сүргін аяулы азаматтардың шаңырағын шайқады. Ана – күйеуінен, бала – анасынан айырылды. Шындық шырқырап, құлындағы дауыс естіліп жатса да, «троицкішіл, жапонның, ағылшынның, немістің тыңшысы» атанып, «халық жауы» атанған талай-талай азамат айдауға, түрмеге жөнелтіліп жатты.

Қазақ халқының тарихындағы қасіретті кезеңдердің бірі – 1928 жылғы кəмпеске, ұжымдастыру мен 30-жылдардың басында жаппай орын алған ашаршылық. Ұжымдастырумен бірге отырықшыландыру саясаты да жүргізіледі. Ол 1925 жылы өлкелік партия комитетінің 1-ші хатшысы болып Ф.И. Голощикиннің келуіне тікелей байланысты болды. 1928 жылдың 27 тамызында қабылданған қазақ байларын тəркілеу туралы декрет 5 қыркүйекте баспасөз беттерінде жарияланды. Қазақ даласында жүргізілген жаппай ұжымдастыру, отырықшыландыру елге əлеуметтік өзгерістер алып келді, ол кері кетушілік сипатта болды. Ел ішіндегі орын алған асыра сілтеушілік құбылысы 30-жылдар басындағы ашаршылық сияқты ауыр қасіретке апарып ұрындырды.

1928-1937 жылы біздің елімізде қиын ашаршылық заманы болды. Ата-аналарымыз малдан, жаннан айырылып, ішіп-жеуге ас таппай қиналған. Көптеген балалар, қарт адамдар, науқастар өліп кеткен. Мал мен жанға да оба дерті келіп, түгелдей қырылып қалған. Малы бар жандар байға айналып, кедейлер соның малын бағып күн көрген, жалшыға айналған бұның бəрі аштан өлмеудің қамы еді. Бертін келе


110

біздің халқымыз көптеген қиын жағдайға тап болған. Қуғын-сүргінге ұшырап, шетелге көшіп кеткен, кейін келе өзіміздің осы аймақтың өзінен атап айтсақ, бұрын Қазақстанда Қызылқұм ауданы болған жерден ашаршылықты жою үшін халықты еңбекке тартқан көптеген кісілер болған. Ұжымшар ұйымдастырып, егін егіп, канал қазу жұмыстары жүргізілген.

Дүйсенбай Алтынбеков атамыз – халық қамын ойлап, жанын қиған адамдардың бірі. Ол кісінің атында қазір Отырар ауданында канал бар. Ашаршылық кезеңі өтіп, кедейшілік кезеңі басталып халқымыздың еңсесі көтерілмей, біраз уақыттар өтті.

Қазіргі заманда аш адам жоқ, тек ой-өрісі жаны аш адамдар бар деп ойлаймын.

Біз 1937 жылды көрген жоқпыз. Бірақ көзімізге ызғарлы сұсты елес беріп, жанымызды түршіктіреді, құлағымызға мұңлы зары естіліп, кеудемізді ащы өксікке толтырады. Мен қуғын-сүргін көрген бір атаның ғана балаларын, яғни туыстарымды, олар туралы еміс-еміс естіген, білгендерімді ғана сөз етпекпін.

Наурызбай жəкемнің айтуынша, респрессия шығыны есепсіз көп. Олардың ақ-қарасын айырып, ешкім əуре болмаған. Бұрынғы КГБ-ның жансыздары түнде ұстап əкелгендерді милицияға күзеттіріп, олардың үстінен тағы күзет қояды екен. Көксарай МТС-нен Нысанбай ұсталды. Ол колхозда порторг болатын. Колхоздың бастығы да, бір татар механигі де «халық жауы» деп тұтқындалып кеткен.

«Ұстағандарды топ-тобымен айдап, Шымкентке апарып өткізіп қайтатынбыз», – дейді Наурызбай жəкем (ол кісі жасында милиция болған). Кешікпей Нысанбайдың əйелі де «халық жауы» деп қамалады. «Кінəм жоқ қой», - деп зарлағанына ешкім құлақ асқан жоқ. Ел ішін үрейлі үнсіздік жайлаған. Біреуді бүгін түнде əкетіпті десе, ол үйдің маңына жан жоламайды. Бекер емес қой, шынымен «халық жауы» деп ойлайды.

Кеңес үкіметі орнағанымен кедейлердің күн көрісі айтарлықтай өзгере қоймаған еді. Аудан халқының арманы өзеннен су шығарып, егін егіп, тойыншылыққа жету еді. Дəл осы кезде, яғни 1930 жылы шілде айында Торғай ауданының прокуроры Дүйсенбай Алтынбеков кезекті демалысын алып, ауылға келеді. Жақын туыстарына сəлем беріп, елдің жағдайымен танысады. Суландыру жүйесін басқаруды Дүйсенбай Алтынбеков өз қолына алады. Ешқандай техниканың көмегінсіз, халықтың қажырлы еңбегінің нəтижесінде 5 айда, 1931 жылдың наурыз айына дейін 31 шақырым бас канал қазылып бітті.

Суландыру канал қазуда Жабатай Жанзақов алғаш белсенділік көрсеткендердің бірі болды. Ол кісі киіз үй тігіп, жұмысшылардың жағдайын жасап, зайыбы Күлімжанға ас-ауқат дайындатқан. Оған колхоздың егін, мал шаруашылығын сеніп тапсырған. Бұл елге, ашаршылықтан ығып келгендерге көп пана болды. Ауданға


111

ашаршылықтан ауып келген балаларға қамқорлық жасау осы Жабатайға тапсырылды.

Мақұлбек Тұрлыбекұлы 1893 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы, Шəуілдір ауданына қарасты «Көксарай» елді мекенінде дүниеге келеді. Əке-шешесі қайтыс болған соң екі інісі мен қарындасын аяқтандырады. Тұрлыбек Мақұлбектен басқа артынан ұрпақ қалдырып, кейінірек қайтыс болған Тойбек, Шүйішпек деген балалары жəне Зейнезеп атты қызы болған. Мақұлбек отағасының тұңғышы болғандықтан қазақ халқының сол кездегі əдет-салты бойынша атасы мен əжесінің, яғни Айдабай мен Сұқсырдың баласы болып есептеліп келген. Мақұлбектің өз əкесі Тұрлыбек пен анасы Пиалайдың аттарын өзі қайтыс болғанға дейін атап өтті. Оларды «көке» деп немесе «апа» деп, не болмаса «жеңеше» деп айтқан емес.

Айдабай өз немерелерінің үлкені болған Мақұлбекті 6-7 жасқа келгеннен бастап ауылдағы, кейінірек сол төңіректегі білімді деген молдаларға беріп, 7-8 жылдан мұсылманша-арабша оқытқан. Ал латын, кирилл əріптерімен оқып-жазуды Мақұлбек кейінірек өз бетінше үйренген. Мұның өзі Мақұлбектің зеректігін аңғартса керек.

Анасы Пиалай 1915-1916 жылдар шамасында қайтыс болғаннан кейін Мақұлбек сол Шəуілдір төңірегіндегі «Сарыкөл» деген жерде қоныстанып отырған. Ережеп пен Жездікүл деген кісілердің тұңғыш қыздары Күлтаймен бас қосады. 1920-1925 жылдар шамасында əкесі Тұрлыбек қайтыс болды.

Мақұлбек кедей-кепшік, жетім-жесірдің жоғын жоқтап, туралығын айтып отырған. Калининнің қабылдауында болып, алып барған мəселелерінің барлығының оң шешімін табуы Мақұлбектің ел арасындағы абыройын, беделін бұрынғыдан да асқақтата түсті. Оның ел ішіндегі атағы «əділ Мақұлбек», «турашыл Мақұлбек», «заңгер Мақұлбек» деп аталып кетті.

Мақұлбектің ел ішіндегі беделінің артуы сол кездегі Сталиннің сойылын соғатын қолшоқпарына – партия, милиция, прокуратура, сот органдарындағы «шаш ал» десе «бас алатын» жарбақандарға жаға қоймайды.

Елде ұжымдастыру басталып, халықтың бар малы тартып алынды. Бұл халық үшін өте ауыр жағдай болды. Іле-шала 1931-1933 жылдары аштық басталып, ел күйзеліске ұшырайды. Халықты аман алып қалудың жолдарын іздей бастайды. Көксарайдағы халықты аштықтан алып қалудың бірден-бір жолы – отырықшылыққа көшіп, диқаншылықпен айналысу еді. Ол үшін канал-арық қазу керек болды. Бұл істе Мақұлбек те белсенділік көрсетті. Сырдария өзінінің оңтайлы жері Жамантал иығынан арық қазып, оны «Көксарай» көліне құйдырды. Сөйтіп 9 колхоздың егіс далаларына таратып, мыңдаған гектар жерге су жеткізді.

Өзбекстаннан үйреніп келген тəжірибелері Көксарайда бау шаруашылығын өсіріп, дамытуға үлкен септігін тигізді. 1934-36


112

жылдары 15-20 гектар жерге отырғызылған бау жеміс ағаштары көп жылдар бойы жақсы мол өнім беріп тұрған. Ол өзінің сөзімен де, ісімен де өз еліне, халқына үлгі-өнеге бола білді. Олар көптен күткен арман-мақсаттарына жетті.

«Елім», «халқым» деп аянбай еңбек етіп жүрген асыл азаматтарымыздың бірі – Мақұлбекті 1937 жылдың күзінде қамауға алып, «халық жауы» деп соттап, 58 баппен айыптап, 10 жылға Ресейдің Свердлов облысына айдатып жіберді. Айдаудан 1947 жылдың 25 желтоқсанында ғана туған үйіне оралған Мақұлбек елге келген соң да, Сталиннің қандыбалақ саясатынан қаймығып, қоғамдық-көпшілік саясатына араласа қоймайды.

1935 жылдың 16 ақпанында Оңтүстік Қазақстан облыстық партия комитетінің қаулысымен Шəуілдір Түркістан ауданынан бөлініп, өз алдына аудан болып құрылады. Міне, сол кезде аудандық партия комитетінің бірінші хатшылығына Нығмет Жəлелов тағайындалды. Нығмет Жəлелов Қазақ АКСР-і Орталық Атқару Комитетінің 1935 жылғы 29 қараша айындағы шешімімен шаруашылықтарды ұйымдастыру, саяси жетекшілік етудегі үлгілі қызметі үшін «Қазақстанның ХV жылдығы» белгісімен марапатталған.

Сонымен қатар Құрманбекұлы Дəуренбектің еңбегін атап өтпеске болмайды. Оның ұйымдастырушылық қабілеті өте жоғары болды. Ит арқасы қияндағы Қарағандыдан 1500 түйе жетектеп қайтқан. Сырдарияның жағасынан қарабоздар үшін темір жол станцияларына отындық ағаш тасу жұмысы басталды. Осылайша, ол қаншама адамды кəсіпке тартты.

Сарқұлақ Шоқақов 1909 жылы Қанттоғайда дүниеге келіпті. Əке-шешеден жастай айырылған ол балалар үйінде тəрбиеленеді. Суландыру, канал қазу ісінде үгіт-насихат жұмыстарына белсене араласады.

Кеңес өкіметі орнағанымен халықтың жағдайы жақсара қоймайды. 20-шы жылдары ашаршылық басталды. Қазақтар аштықтан қырыла бастады. Бас көтерер азаматтардың көмек сұрап, Мəскеуге жазған хаттары аяқсыз қалды.

Орыстардың саясаты белгілі: қазақтар кемісе жер орыстарға қалады. Кейбір деректерге қарағанда 1921-23 жылы аштықтан 1 млн-ға жуық қазақ қырылды.

1920 жыл. 26 тамыз. Қырғыз Автономиялық Республикасын құру туралы шешім қабылданды. Астанасы Орынбор қаласы. 1928 жылы малды құртуға мықтап кірісті. Ірі байларды тəркілеу басталды. Оған 500 бай ілікті. Одан кейін орташаларға ауыз салды. Кейін кедейлердің үйіндегі астықтарын тартып алды.

Омар деген кісі мынадай өлең шығарған екен: Жарайды бай құлақты құртқаның, Артынан орташаны сұрыптадың.


113

Екеуін айдап, жолға салып тастап, Аямай кедейіңді құрықтадың. 1931-32 жылдардағы ашаршылық шырқау шегіне жетті. Жол

үстінде өлген адамды жоқтап əуре болмады. Халық қатты ашыққан. А. Имановтың жұбайы Балым қайыр сұрап жүргенін Ғабит Мүсірепов көрген екен. Əсіресе, Жезқазған, Қостанай жақтағы ел қатты ашықты. Халықтың 700000-дайы Қытай, Ауған, Иран сияқты елдерге өтіп кеткен. 2 млн. адам аштықтан қырылған. Осы кезде абақты салудан Қазақстан рекордтық көрсеткішке жеткен екен.

Отырар өңірі халқының жағдайы да ауырлай берді. Арпа, бидай, тары, жүгері егіп, өзек жалғады. Басқа жақтан Отырарға босқындар келе бастады.

Жезқазған, Қарсақбай сияқты елді мекендерден жұмысшы отбасылары келді. Қарттардың айтуынша, Ташкентке ауған босқындардың əйелдері осында қалып қойған екен. Сонда Қоғамдағы егде еркектер əйелдерді тоқалдыққа алған екен. 1933 жылдардың жазында күйеулері келіп қалып, əйелдерін алып кетті. Күлерлік те, жыларлық та осы бір оқиға голощекиндік ашаршылықтың бір шындығы еді. Отырартөбенің шығыс іргесіндегі «Байылдыр» колхозы ашаршылықта ауып келген босқындардан ұйымдастырылған екен. Оны өте ақылды, іскер Мыңбай деген кісі құрған екен. Ашаршылық жылдары тартып алынған 40 млн. мал басы қарнын тойдыруға, ал қалғандары Донбасс, Магнитогорск, Кузбасс, Челябинск, Запорожьгеге жіберіліп жатты. Мақаш Тəтімовтың айтуынша, ашаршылық, қуғын-сүргін болмағанда, халық 30 млн.-ға жетеді екен. Ашаршылық жылдары сəбилердің 72%-ы, 7 жасқа дейінгі балалардың 60%-ы қырылып қалған екен. Ал осының бəріне себепші Ф.И. Голощекиннің басқа да қатыгездігі жетіп жатыр.

Ф.И. Голощекин тіс дəрігері еді. Партия тарихын жазушылар Голощекиннің Қазақстанға қалай тап болғандығы туралы анық жазбады. 1925 жылы ол өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы болып сайланады. Оны кім сайлады – белгісіз, тек қазақстандық коммунистер сайлаған жоқ. «Огонек» журналына В. Костиков былай деп жазған: «1927 жылдың өзінде-ақ ол Сталиннің жеке, сенімді номенклатурасы болды» (58-59 бет. «Ұлы жұт»).

Қатыгездік Голощекиннің қанына сіңген нəрсе болатын. Ол қыруар тағдырдың түбіне жетті. Бір ғана мысал: 1917 жылғы 27 ақпанындағы төңкерістің нəтижесінде II Николай патша тақтан құлатылды. Патшамен бірге тақта тұтқында əйелі Александра Федоровна, қыздары: 22 жасар Ольга, 20 жасар Татьяна, 18 жасар Мария, 14 жасар Анастасия жəне 14 жасар ем қонбайтын сырқат баласы Алексей болды. Қанды қол жендеттеріне бірінші атқызып, содан кейін сүңгімен шанышқылатқан.

17-шілде күні қараңғы түнді жамылып, атылғандардың денесін «Четыря братья» шатқалына əкеліп, ашық шахтаға лақтырады.


114

Голощекиннің оған да көңілі толмайды. Шілденің 18-і күні Голощкиннің жеке өзі көріп, бақылап тұрып, мəйіттерді жоюға бұйрық береді. Атылғандардың денесін тік қазылған қазбадан шығарып, шахта алдындағы балшыққа тастатады. Бензинді, қышқыл мен спиртті алдырады. Голощекин патша отбасы мүшелерінің бастарын кесіп алуға бұйрық береді. Тергеу кезінде табылған мойынға тағылған шынжыр баулардың бөліктеріндегі таңба, дақтар бастарын денелерінен бөліп алу үшін шабылғанын немесе кесіп алғанын көрсетеді. Ең нашар жанатын тіс десек, асықпай мұхият қарағанның өзінде не костюмдерінен, не топырақтан, не шахта төгіндісінен бірде-бір тіс табылмаған. Патша мен оның жанұя мүшелерінің бастарын спирттеп, орап-буып, ағаш жəшікке салып сол күні Голощекин өзімен бірге болған оқиғаның нақты дəлелі ретінде көрсетуі үшін Мəскеуге əкетеді. Мəйіттерді құрту үшін балтамен шапқызады. Тергеу кезінде шабылған ізі бар күйген сүйектер мен қымбат бағалы тастар табылған.

Міне, осыдан кейін Ф.И. Голощекин шілденің 19-ы күні кештете Екатеринбургтан салон-вагонға оңаша отырып, тура Мəскеуге тартады. Ол өзімен бірге өте ауыр үш жəшікті алып кетеді. Қысқасы, Ф.И. Голощекиннің өз тəжірибесінде соңғы рет тіс жұлуына тура келеді. Ол тіс жəшікте бастармен бірге еді (47, 50, 56, 57 беттер. «Ұлы жұт»).

Өлкелік партия ұйымының басшылығына келген Ф.И. Голощекин «ауылды кеңестендіру» ұранымен ауылда тап күресін шиеленістіру бағытын таңдап алды. Наразы болған ұлттық жетекшілер Т. Рысқұлов жəне басқалар БК(б)П Орталық Комитетінің қарамағына шақырып алынды, ал басқалар, атап айтқанда С. Сəдуақасов, С. Сейфуллин, С. Қожанов, Ж. Мыңбаев жəне т.б. «ұлтшыл» деп айыпталды. Бұрынғы ұлттық зиялылардың шағын тобы да қуғындауға ұшыралды.

Комунистік партияның XV съезі ауылшаруашылығын ұжымдастыру бағытын жариялады. 1929 жылдың екінші жартысынан бастап колхоз құрылысы жедел дамыды. Бұл шара қатаң жаппай қуғындау мен лаңкестікке негізделді. Ұжымдастыру жəне отырықшыландыру ауылдың ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын түп негізіне дейін күйретті (129, 130, 131, 132 беттер. «Қазақстан тарихы»).

Бай-кулактарды жою деңгейінің ауыр зардаптары болды. Қанаушы таптармен қатар азды-көпті ауқатты жəне орташа шаруашылықтар да тəркіленді. Кулак қатарына жатқызу үшін темір шатырлы үйінің немесе екі аты болуы жеткілікті еді. Алынатын бұйымдар қатарына – құмыралар, тауықтар, жастықтар, шай қасықтар, стакандар, ағаш қасықтар, шанышқылар, табалар, ерлердің белбеуі, əйелдердің көкірекшелері, түйір сабындар жəне тағы басқалар енгізілді. Колхозға кіргісі келмеген кедейлер мен орташалар Қазақстаннан тыс жерлерге жер аударумен қорқытылды. Олар «кулактар» қатарына жатқызылды. Кедейлерді ұрып-соғу, суық су құйып, азаптау орын алды.


115

Ф.И. Голощекин 1925 жылдың тамызынан 1933 жылдың қаңтарына дейін Қазақ өлкелік комитетінің бірінші хатшысы болды. Ешқандай жақсы іске қол жеткізген жоқ.

- Бірінші, көрнекті қазақ қайраткерлерін «ұлтшыл-уклонистер» деп, 1926 жыдары оларды елден кетірді;

- Екінші, «Кіші қазан» атты ой-мүддені ойлап тауып, 1927 жылдары «ауылдарға азамат соғысын» бастады;

- Үшінші, өзі тікелей араласу арқылы Атқару Комитетіне қазақ дəулеттілерін тəркілетіп, 1928 жылдары «жер аудару туралы» қаулы қабылдаттырды;

- Төртінші, В.И. Лениннің алашордашыларға жасаған рақымшылығын біле тұра бұзып, Қазақстандағы «Кіші 37-ні» өте ерте 1929 жылы бастап жіберді.

Шымкент қаласының қақ төрінен саяси қуғын-сүргін құрбандарына арнап мұражай ашылды, республика бойынша алғаш ашылған ескерткіш соңғы үлгідегі дизайнмен салынған. Дөңгелек залдың ортасында «Репрессия» деп аталған скульптура көзіңе жас алдыратын үні кернеген, тоталитарлық жүйеге қарсы оққа кеудесін тосқан «Алаш» азаматтары, аяққа оратылып: «Кетпеші көке!» - деп жылаған жас бүлдіршіндердің ауыр халі шынында да аяныш туғызады.

Республика бойынша қуғынға ұшыраған 113 мың адамның 25 мыңы атылған. Ал Оңтүстік Қазақстаннан 7 мың адам тұтқындалып, 2500-і оққа байланды. «Қасірет» мемориалының Шымкенттен «Қайтпас» елді мекенінде бой көтеру себебі «Қасірет» мемориалынан 1,5 шақырым жерде мəйіт тасталғаан құдық пен үңгір бар екені анықталды. «Қайтпас» туралы екі пікір бар. Соның бірі – НКВД жансыздары «халық жауы» деп ұстап кеткен адамдарды арбаға салып алып, сол жаққа беттегеннен-ақ жұрт: «Е, енді бұлар қайтпасқа кетіп барады», - дейді екен. «Албастысай» аталу себебі ымырт үйіріле бастағаннан төбенің ар жағынан күңіренген, айқайлап жылаған шу естіледі екен. Соған үрке қараған жұрт «Албастысай» атап кеткен.

Міне, осындай ауыр кезеңде ауданға Д. Алтынбеков көмекке келеді. Ол канал қазып қана қоймай, монша, аурухана, Советтер үйі, электр станциясын салдырды. 1931 жылы алғаш колхоздар құрыла бастайды. Отырар колхозының тұңғыш төрағасы болып Ордабай Бəймішев сайланды. 1932-1933 жылғы ашаршылықта халықты ашықтырмай, күнделікті ас-ауқатын жеткізіп тұрды. Мақта, бидай, т.б. өнімдер егіп, мол өнім алып, халықты ашықтырмауға тырысты.

Сол бір ойранды жылдарда өкімет адамдарынан «шаш ал десе, бас алатын» шолақ белсенділерден көрген қиянаттарын, шеккен зəбірлерін айтып жеткізу мүмкін емес «Халық жауын» қолдан жасап, адамның үш ұйықтаса түсіне енбейтін небір сұмдық жалаларды ойлап тауып, соларды мойындауға мəжбүрледі. Өз мақсаттарына жету үшін əр түрлі жауыздықтарға барды. Қаншама шаңырақты ойран етті, мыңдаған


116

жазықсыз адамдардың қаны төгілді. Елім деп еңіреген, халқы үшін еңбек еткен, туған жерге еңбегі сіңген, қоғамдық жұмыстарға белсене араласқан, ауданда істеген ісінің ізі қалған боздақтарымыз бір түнде «халық жауы» деген атты жамылды. Атап айтар болсақ, Дүйсенбай Алтынбеков, Нығмет Жəлелов, Ордабай Бəймішев, Мұхиддин Алдияров, Сарқұлақ Шоқақұлы, Құрманбек Дəуренбекұлы, Мақұлбек Тұрлыбекұлы, Сырмахамбет Ділімбетов, Жабатай Жанзақов, т.б.

Отырар ауданының негізін қалаған аудандық Кеңес атқару комитетінің тұңғыш төрағасы, жерлесіміз Дүйсенбай Алтынбековтың өмірі бүгінгі ұрпақ үшін өнеге. Ол кедей шаруа отбасында туды. 1914 жылы ата-анасынан жетім қалды. Жастайынан алғыр, зерек Дүйсенбай ауыл молдасынан алған аз ғана арабша сауатты қанағат тұтпады. Ол қалайда жаңаша оқып, білім мен мамандық алуды ойлады. 1921 жылы Ташкент қаласында мұсылман кəсіптік техникумында оқып, заңгерлік мамандық алып шықты. Еңбек жолын 1922-1923 жылдары Түркістан қаласында сотта арыз тіркеуші, одан кейін соттың орындаушысы болып қызмет атқарады. 1927 жылы партия қатарына қабылданады.

1929 жылы жазда Торғайда байлардың бүлігі басталды. Міне, осы бүлікті басу мақсатында Дүйсенбай Алтынбеков Торғай ауданына прокурор етіп жібеіледі. Бұл жұмыста 1930 жылдың шілде айына дейін болады. Ашаршылық басталғаннан кейін халықты аман алып қалу үшін отырықшылыққа көшіп, егіншілікпен айналысу мəселесін шешу үшін канал арық қажет болды. Халық «Шəуілдір съезі» атап кеткен жиынға ауыл тұрғындары түгел жиналды. Оның шешімі бойынша Дүйсенбай Торғайда қызметтен босатылып, суландыру жүйесін басқару үшін осында қалдырылды. Осылайша, Отырар өңірінде қызу жұмыс басталып кетті. Ешқандай техниканың көмегінсіз 1931 жылдың наурыз айына дейін бес ай ішінде 31 шақырым канал қазылып бітті. Дүйсенбай Алтынбеков 1931-1933 жылдары Шəуілдір құрылысы басқармасының бастығы, 1933-1935 жылдары Шəуілдір МТС-нің директоры болды. Шəуілдір Түркістан ауданынан бөлініп шыққан кезде ауданының атқару комитетінің тұңғыш төрағасы болып сайланды. Ол 1937 жылы 27 желтоқсанда «халық жауы» деген жаламен 39 жасында жазықсыз тұтқынға алынды. Еліміздің шығысындағы белгісіз жерде 1943 жылы 45 жасында қайтыс болды. 1956 жылы Дүйсенбай ақталып оған жабылған жала толық алынды. Өзі басшылық жасап, кезінде қаздырған орталық канал, сондай-ақ өзі туып-өскен шаруашылықтың аты бұл күнде Дүйсенбай Алтынбеков атымен аталады.

Нығмет Жəлелов 1900 жылы қазіргі Жамбыл облысының Теңіз ауданында туылған. 1916 жылы екі класты орыс-қазақ училищесінің бір бөлімін бітірді. 1920 жылы балық өндіретін кəсіпорында жұмысшы жəне осындағы жұмысшылар комитетінің мүшесі болады. 1936 жылғы үлгідегі партиялық билетінің №1589101. Ол түрлі қызметтерді абыроймен атқарады. Ал 1935-1937 жылдың қыркүйек айына дейін


117

Оңтүстік Қазақстан облысының Шəуілдір аудандық комитетінің хатшысы болады. 1937 жылдың қыркүйек айынан қазан айына дейін Оңтүстік Қазақстан облыстық комитеті мəдени ағарту бөлімінің меңгерушісі болып қызмет етеді.

Нығмет Жəлеловке 1937 жылы 20 қазанда «халық жауы» деген жала жабылып, партия қатарынан шығарылады. 1959 жылы 3 қарашада КСРО Жоғарғы сотының үкімімен ақталды.

Ордабай Бəймішев «Отырар» колхозының тұңғыш төрағасы 1937 жылғы нəубет құрбаны. Ол 1897 жылы туылған. 1914 жылдан өз шаруашылығында, 1929 жылдың ақпан айынан Түркістан ауданынң №24 ауылында «Шəулдірқұрылыс» жұмысшыларын ұйымдастырушы өкіл қызметін атқарған. «Қарғалы» колхозының төрағасы қызметін атқарады. 1937 жылы 2 қазанда «халық жауы» деген атпен жала жабылып, үй ішіне тінту жүргізді. Оралған жіпке дейін тінту жасалынады. Осылайша, ол бала-шағаның, жарының көз алдында қолы көгенделіп, айдауға кете барды.

Ақыры 50 жылды ортаға салған қуанышты күн келіп жетті. 1987 жылдың 21 қаңтарында Шымкент облыстық сотының коллегиясы Ордабай Бəймішев ісінде қылмыстық белгі жоқ деп тауып, толық ақтады. Ал 1989 жылдың тамыз айындағы облыстық партия комитетінің бюросы 1930 жылдан кейінгі ол кісінің партялылығын қалпына келтірді.

Жуырда Құтекең Орталық партия архивінен О. Бəймішевтің 1936 жылғы үлгідегі партбилетінің есеп карточкасына əке өмірбаянының деректерінің көшірмесін алып, көңілді күпті еткен жайымен толық қанықты.

Екінің бірін қолдан «халық жауы» жасау ол кездерге тəн құбылыс екен-ау. Қай күні ұсталып кетерін білмей, ішкені ірің, жегені желім болып қауіптеніп жүретін адамдар. «Құдай-ау, қызметі құрысын», - деп енді болмаса қашақандай еді. Міне, осындай жазықсыз жаланың құрбандығына 1896 жылы туылған Сырмахамбет Ділметов те ілікті.

Сырмахамбет Ділметовтің туған жері Ақтөбе ауылы. 1937 жылғы 26 қараша күні НКВД «үштігінің» үкімімен Сырмахамбет адал атына «халық жауы» деген қара күйені баттастыра жағып, 10 жылға айдалып кете барды. Қамауға алынғанға дейін Сырмахамбет Ділімбетов Көксарай ауылдық кеңесінің төрағасы болып еңбек етті. Халықтың игілігі үшін бүкіл жан-тəнімен, ар-ожданымен аянбай жұмыстар атқарды. 1928-1933 жылдары «Ақтөбе» колхозының колхозшысы, жұмысшысы болған Сырмахамбет 1933 жылы Түркістан қаласындағы бір жылдық партия мектебін оқып бітіреді. Одан кейін «Шеңгелді» колхозына партия ұйымының жетекшілігіне жіберіледі. 1935-1937 жылдары Көксарай ауылдық кеңесінің төрағалығын атқарған.

Міне, аяулы азаматтың барлық еңбек жолдары осындай қып-қысқа. Архив деректеріне қарағанда С. Ділімбетов 1951 жылдың сəуір айына дейін өмір сүрген.


118

Ол айдауда Хабаров өлкесі жəне Магадан қалаларында болған. Ол 41 жасында ұсталып, 11 жыл бойы небір азаптарды басынан кешіріп, 1951 жылы 55 жасында көз жұмған. Артында ұлы Мырзахмет пен қызы Əсемкүл қалды. С. Ділімбетовтің қара шаңырағы бүгінгі күнге дейін Шілік ауылында тұрып келе жатқан Ерімбет немересінің иелігінде. 1937 жылы қарашаның он бірінші жұлдызында «Халық жауы» деген айыппен ең ауыр жаза – атылуға сотталды.

Ал Мөлке Күзембекұлы Шойманов осы ауданның перзенті. 1904 жылы Д. Алтынбеков атындағы совхоздың «Коммунизм» бөлімшесінде дүниеге келген. Ол ауданымыздан тысқары жерде еңбек еткен. Алайда, туған жермен байланысын үзбеген, əсіресе, Шəуілдір каналын қазу кезінде тығыз қарым-қатынаста болғаны айқын аңғарылады. Д. Алтынбековтің Шəуілдір каналын қазу ісін бастарда ең əуелі ақылдасқан, ақыл кеңес алған адамы Түркістан аудандық партия комитетінде барша партия ұйымдары бөлімінің меңгерушісі болып істейтін Мөлке Шойманов болатын.

Аудандық партия комитетінің атынан сол жиынға қатысқан Мөлке сөз сөйлеп, канал қазуды қысқа мерзімде бітірудің қаншалықты маңызды екенін айтып, табыс тілеген еді. М. Шойманов туған елге, жерге деген перзенттік парызын адал өтеген жан. 1930 жылы 7 қараша күні Шəуілдір каналының сағасында ұлы құрылыстың басталуына арналған салтанатты митингінің болғаны баршыға аян.

Ол жөніндегі деректер мен жоғары үкімет органдарының берген құжаттары өзінің туған інісі, соғыс жəне еңбек ардагері Мөлке туылған ауылында тұратын Қозеке Бейсенбаевта сақтаулы тұр. Қозекеңнің ағасы жайлы жазған естелігі де бар. Ол Отырар өңірінен шыққан алғашқы большевиктің бірі Мөлке Шоймановтың ауданымыздан түлеп, бүгінгі ұрпақтың аға ұрпақ алдында өтеген парызы.

«Өткен күнге ой жүгіртсек, менің жəне менің замандастарымның Қадыр ақын Мырзалиев айтқандай, бала болса да, балалық шағы болмапты. Совет үкіметінің алғашқы жылдарындағы ауыр кезең ұжымдастыру уақыты, 32-нің ашаршылық, 37-нің зобалаңы, 40-шы жылдардың қасіреті... осылай кете береді де.

Бəріненде «халық жауының күшігі» деп ызғар шашып тұрған үлкендердің алдында іштей өксіп тұрған, кешегі «əке» деп жылап өткен өзімді сұмдық аяймын. Байқасам, тамағына өксік тығылған бір мен ғана емес екенмін.

Алладан кейінгі арқа сүйерім, асқар таудай əкесінің қабіріне топырақ салу былай тұрсын, тіпті мүрдесінің қай жерде жатқанынан бейхабар. Менің тағдырластарым өздері өмір бойы əруəқ алдында борыштар санайтын ұрпақ болса керек. Көкемді, қадірлі көкешімді өзім ата болған осы күнде іштей аңсап отырамын. Аңсау мен сағынудың сағымына шомылып отырып, қайран көкеме ескерткіш қойғым келеді-ақ...», - дейді Құрманбекұлы Дəуренбектің ұлы Мамыт Дəуренбекұлы.


119

«Əкем Ордабай Бəймішев көз алдымда ұсталды, ол кезде небəрі 11-12 жастағы бала едім. 1937 жылғы 2 қазанда түс кезінде «Бəймішев Ордабай, сіз «халық жауысыз», қазірден бастап тұтқындалдыңыз», - деген сөзді естіп, төбемізден жай түскендей сілейіп қалдық. Жайылған дастархан, асулы қазан, шаттанған көңіл бəрі жайына қалды, үйге тінту жүргізілді. Артынша əкемізді түрмеге іздеп барамыз, жолыға алмаймыз. Кейін анықталғандай, сол кездің өзінде-ақ бейбақтарды қайтпас сапарға аттандырған екен». «Орнын да бар оңалар» деген емес пе? «Халық жауы» жаласының құрбанынынан қалған жалғыз ұл Құтым Ордабаевтан өнген ұл-қыздар өмірден өз орнын таба білді. Барлығы ата-ананың абыройын асқақтатып отыр. Бірақ Құтекеңнің көңіліндегі əке сағыныш сазының сарыны бəсеңдер емес. Ол мəңгілік сарын. Оған сірə ештеңе тең келмес.

«Отырар алқабы» газетінің 1998 жылғы 29 қазанындағы нөмірінде «Əкесін аңсаған Айсара» атты мақала жарияланады.

«Əкеден айырылғанына 60 жылдай уақыт өтсе де, перзенттік сағынышым сол баяғы пəк күйінде тұрғандай.

Əкем ұсталғанда мен 1 жасар екенмін. Кеңес үкіметі кезінде милиция болған екен. Кейіннен Шеңгелдідегі Ұзынарал колхозына бастық болады. Халықты егіншілікке үйретудегі еңбек ері болған кісі еді. Əлі күнге дейін арнасы өшпеген Аман арықты қаздырып, жерді суландырып, мақта ектірген. Іскерлігі мен ұйымдастырушылық қабілеті жоғары болған. Алайда, жалған жаланың тұзағына түседі. Əкемізге тағылған айып байдың баласы көрінеді. Шынында да əкемнің əкесі Жүніс бақуатты болған. Бірақ қайырымы да зор болған. Əкесінің осы қасиетін баласы Ағыбай да құптап, риза болып жүреді екен. Ол əкесінен қалған мал-мүлікті кедейлерге үлестіріп беруді, қалғанын теңге етіп алуды ұсынады. Өстіп жүрген əкеміз «халық жауы» деген жаланың құрбаны болыпты. Міне, əкеміз жайлы бір үзік сыр айтуды жөн көрдім», - деп сөзін аяқтайды Айсара апай.

Бибіжамал ананың естелігінен: «Бір топ комсомол қызметкерлерін шақырып алып, республикадағы

ашаршылыққа байланысты жан-жаққа көмекке жіберді. Мені Қарқаралыға жіберді. Қарқаралыда өлген кісілерді жеген адамдарды көрдім. Əсіресе, бір əйелдің көзі қанталап кеткен. Жас баланың етін жеп отырғанын көріп, шошып кеттім. Күп болып ісіп кеткен сол əйелдің сөйлеуге де шамасы жоқ. Тағы бір есімде қалғаны С. Сейфулиннің əйелі Гүлбаһрам ұлы Аянды үш күн құшақтап отырды (21-23 бет. «Жан дауысы»).

Ғабит Мүсіреповтің естелігінен: «Өлілер көшесі. Киіз үйлер қалашығына таяп келдік. Сол үйлердің

бірде-біреуінде пенде жоқ. Өлді дейін десек, өліктері жоқ. 3-4 адам алтықанат бір үйге кірдік. Төрде жүкаяқ, оның үстіне қатталып


120

жиналған атлас көрпелер мен құс жастықтар. Қабырғада қалың кілем. Ал ішінде жан жоқ».

Олар асықпай қарайды, кенет бəрі бірдей, оның ішінде қаруланған екеуі əлденеден сескенгендей тіксініп, тұра қалды. Содан кейін тітіркеніп, есікке шегініп кетеді. Ғабит Мүсірепов ең соңында қалады. Шашылған киімдердің жанында əлдекімнің жатқанын жүрегі сезеді. Шығып кетеді. Шыдай алмай, еріксіз сол үйге қайта кіреді. Жолдастары соңынан ілеседі. Кенет, қаңыраған үйдің ішінен шыққан жіңішке ащы дауысты естіп, жүректері мұздап сала береді. Сөйткенше болмай, кішкене тірі жəндік күркенің титтей тесігінен атып шығып, адамдарға қарай ұмтылады. Оның өн бойы қан. Өсіп кеткен ұзын шаштары мұз боп қатып, қанды сүңгіге айналып, жан-жағында салбырап тұрды, аяқтары кіп-кішкентай, тыриған арық, қап-қара, табаны тура қарғаның табаны. Көздері əбден есіріктенген. Беті қып-қызыл, иегінен қан тамшылайды. Тістері ақсиған, езуінің айналасынан қанды көбік көрінеді. Ол – жеті-сегіз жасар қазақ қызы. Оның жегені адам еті еді.

Ғалым Хакімұлы Ахметов те өзінің ұзақ ғұмырында талай өлім мен адамдардың қайғы қасіретіне куə болған. «Ауылдардың біріне бардық. Сонда тұратын əйелдің үйме күлінің астынан адамның басы мен кесек-кесек еттерін тауып алдық. Ол əйелді күзетшілер алып кетті, қайда апарғанын қайдам...» «Сол ауылда бір-ақ жігіт тірі қалыпты. Адам етін жеп, жан сауғалаған сол жігіт бір əйелді сойып тастапты...» «Басқа ауылда бір шал адам етімен бір ай күн көріпті...»

Мына бір естелікте Ғататулин былай дейді: «Машинадан түстім. Айналада тірі пенде көрінбейді. Ұзыннан салынған мал қора. Ашсам, ішінде өліктер жатыр. Үлкен қораның іші қапталып жиналған мəйіттерге толы. Кейбір адамдардың көздері əлі де ашық, бірақ əне-міне өлетіні көрініп тұр. Мен айқай-шуды естіп, қайта шықтым. Шаштары жалбырап, дода-дода болған, көздері қанталаған əйелдер жүргізушіні қолдарындағы пышақтарымен жарып жібермекке ұмтылып, тап-тап берді. Мен мылтығымды аспанға атып едім, тырағайлап қашты. Айналама қарасам, менен онша алыс емес жердегі отта үлкен қазан тұр. Бірдеме пісіп жатыр. Қақпағын ашып қалдым. Сөйтсем, ішіндегі бұрық-бұрық қайнаған судан баланың біресе аяғы, біресе қолы, біресе өкшесі көрінеді. Міне, сол кезден бастап халық жауларының жауы болдым...», - дейді Ғататулин (221-бет. «Ұлы жұт»).

1929 жыл мен 1933 жыл аралығындағы толық емес деректер бойынша 9805 іс қаралып, 22933 адам жөнінде шешім қабылдаған, олардың ішінде 3386 адамға ең ауыр жаза – атуға, 13151 адамға 3 жылдан 10 жылға дейінгі мерзімге азаптау лагерлеріне қамау жөнінде үкім шығарылған.

1921-1922 жылдардағы ашаршылық жаңа экономикалық саясатқа көшу тұсында болды. Республиканың едəуір бөлігін қуаңшылық жайлады, ал оның алдында қатты жұт болып, малдың 80 пайзы қырылып


121

қалды. Аштыққа індет қосылды. Қазақстанда ашығушылар саны 82 пайызға жетті.

1921-1922 жылдарда Қазақстандағы ашығушылар саны: Айлар 1921 жыл 1922 жыл

Қараша 1558927 адам Желтоқсан 1572291 адам Қаңтар 1554197 адам Ақпан 1625387 адам Наурыз 1719234 адам Сəуір 2286486 адам Мамыр 2093403 адам Маусым 2019475 адам 1930-1932 жылдары аштық кең етек алды. 1930 жылы аштықтан 313

мың астам адам өлді, 1931 жылы ондай өлім 755 мыға жетті. 1931 жылы 769 мыңнан астам адам өлді немесе көшіп кетті. Аштық, індет жəне басқа да жоқшылықтан толық емес деректер бойынша 1750 мың қазақ шығынға ұшырады.

1926-1939 жылғы санақтар аралығындағы кезеңде көшіп барушылар есебінен қазақтар саны: РКФСР-де – 2,3 есе, Өзбекстанда – 1,7 есе, Түркіменстанда – 6 есе, Тəжікстанда – 7 есе, Қырғызстанда – 10 есе көбейді. Мəселен, бір ғана АЛЖИР лагерінде М. Тухачевскийдің анасы мен қарындасы, Т. Рысқұловтың əйелі мен қызы, Т. Жүргеновтің əйелі, С. Қожановтың əйелі, тағы да басқа көптеген аналар азап шекті (9 бет. «Қазақстан тарихы»).

«Халық жауының» əйелдері деп танылған анаға алды 3 жыл, арты 8 жылдан берсе, 1937 жылдан 1954 жылға дейін қаншама адамның тағдыры тəлкек болғанын ойлаңыз. Орта есеппен мұнда 22 мыңдай тұтқын əйелдер азап шеккен. Аналар отырған сол жер «26-шы нүкте» деп аталған. Сол лагердің қазіргі кезде орны да жоқ. Орнына Малиновка поселкесі орналасқан. Жол бойы жайқалған жасыл теректер, шоғыр орман. Бəрі де тұтқын аналардың қолымен отырғызылыпты. Ақмола облысына қарасты ірі құс фабрикасы – бұрынғы «Ақмоладағы Отанын сатқандардың əйелдері лагерінде», яғни 26-шы нүктеде салынған екен (46-47 бет. «Жан дауысы». Армиял Темірбеков).

«АЛЖИР» лагерінде отырған аналар жайындағы деректерден: Қазір көзі тірі «алжирлік» аналардың жасы сексен-тоқсан

аралығында. Көпшілігі арамызда жоқ. Бұдан 60-70 жыл бұрын олар 18-25 жастағы жастар, əдемі келіншектер, ақылды, жаны жайсаң, парасатты аналар еді. Сталиндік зобалаң оларды көктей солдырды. Қасірет-қайғы сан мыңдаған аналардың өмірлеріне өшпестей таңба, көңілдеріне кетпестей көлеңке қалдырыпты.

Зарап Темірбековтің əйелі Назарова Сақыпжамалдың естелігінен: «1938 жылы 10 сəуірде үйге сау етіп НКВД-ның 2 қызметкері кіріп

келді. Əй-шəй жоқ: «Міне, сізді тұтқындау туралы ордер, тұрыңыз,


122

киініңіз, жолдасыңызға барасыз», - деді. Менімен бірге Бейімбеттің əйелі Күнжамал, тағы біраз əйелдер болды. Күнжамал Майлинадан 4 рет жауап алды. Күнжамалға: «Сіз Бейімбетке қалай қосылдыңыз?» - дейді екен тергеуші. Орысшасы нашар Күнжамал жеңгей: «Друг – друга қарошо видалам, қарошо зналам. Замуш пошлам», - деп жауап берсе, бұл əйел əдейі қырсығып, жауап бермей отыр деп жазалауға дейін барыпты.

Сақыпжамал «26-шы нүктеде» 8 жыл отырады. Сол жылдары 3 баласын көре алмай зар болады.

Баршын апай естелігінде былай дейді: - Бұрынырақта Ақмола, Қарағанды лагерьлерінде отырып келгендер

бір жерге бас қосып, өткендерін есіне алып жатушы еді. Сонда менің таңданатыным: Ұлы Отан соғысына қатысушылар 9 мамырда кеуделеріне орден, медалдарын тағып, көшелерге шыққанда, əкелеріміз ұсталып, атылып, аналарымыз қисынсыз сотталып келгендердің ұрпағы, біздерді бір жағы намыс, бір жағы ашу кернейтін. Біздің əке-шешелеріміз кімнен кем еді? Тірі болса, атылып, сотталғанша жаумен шайқасса, мыналар сияқты жүрмес пе еді, орден, медалдарын жарқыратып... (56 бет, «Жан дауысы»).

Зұпнұн ананың естелігінен: - Күйеуім Нығметті 1937 жылы 3 маусымда ұстаса, мені сол жылы

20 шілдеде қамауға алды. Мені қинағаны – балаларымның жағдайы. Тамара деген қызым балалар үйінде қайтыс болды. Ал Ноянымды балалар үйінен əскерге, айыптылар батальонына алған екен. Ұлымыз екеуміз де 8 жыл КарЛАГ быламығын ішіп, қара жұмысын істеп, көрмегенді көріп шықтық. Талай əйел денсаулығынан айырылды, бала-шағасын көре алмай зар болды. Кезінде В. Маяковскийдің «Моя милиция меня бережет» деген өлеңін жатқа оқушы едім, ендігі сол милиция біздің сыртымызда күзетіп тұрады... (57-58 бет, «Жан дауысы»).

Аналар айтқан естеліктер бір-біріне тым ұқсас. Ақмоланың лагері тікелей Карлагқа бағынады. Ал Қарағанды лагері Қазақстанның дəл жүрегінде тұрса да, республикамыздың кеңес, партия ұйымдарына бағынбады. Ол тікелей ГУЛАГ-қа бағынған еді. Ал ГУЛАГ-тың астанасы Мəскеу болатын.

Долико поселкесі Қарағанды лагерінің орталығы. Бір кездегі жазалау орталығы болған екі қабатты үй өткен уақыт келбетін көрсеткендей. Қазір онда ешкім тұрмайды. Поселкенің ортасында əйгілі Долинка зонасы бар. Бұл түрме 1933 жылдан өмір сүріп келе жатқанымен, қазір онда кəнігі қылмыскерлер отыр. Бұрынғы Қарағанды лагерінің 119-715-ші нөмерлі тұтқыны Александр Бергтің айтуына қарағанда, өлгендерді тереңдетіліп қазылған үш қатар шұңқырға бес-бестен көмген. Олардың аяқтары мен қолдарына өздерінің тұтқындық


123

нөмірлері жазылған темір белгі тағылған. Содан соң асығыс түрде көмген. Қайсыбірін аш иттер мен қасқырлар, қарсақтар ашып кеткен.

Поселке тұрғындарының айтуына қарағанда, мұнда жылу жүйесін орнату үшін қазылған шұңқырларда адам мəйіттері көп кездесе беріпті. Эксковатордың тісіне адам сүйектері жиі іліне берген.

1953 жылы Степной лагерінде тұтқындардың көтерілісі болған. Көтеріліс аяусыз жазаланып, қырғынға мыңдаған адамдар ұшырапты. Көтеріліске қарсы ток пайдаланған. Қарағанды лагерінің тұтқыны, Нобель сыйлығының лауреаты Солженицын өзінің «Архипелаг ГУЛАГ» деген кітабымен дүние жүзіне танылды (121-130-131 бет, «Жан дауысы»).

Иə, «халық жауы» деген жала артта қалған ұрпақтарға да көп кесапатын тигізіп жатты. Аналарды «халық жауының əйелі» деп айыптап, түрмеге жапты. Ұлдарын «халық жауының баласы» деп қорлады. «Елім» деп еңіреген халқы үшін қызмет еткен бар күш-жігерін сарп еткен қаншама азаматтар жазықсыз жаланың құрбаны айналды. Қолдан ұйымдастырылған құйтырқы əрекеттердің құрбаны болып, өл-өлгенше өзінің не үшін ұсталғанын түсінбей өткен адал азаматтардың аты өшуге тиіс емес.

Асыл азаматтарымызды асып-атып өлтірген озбыр жүйенің тас-талқаны шықты. Ағаны – ініге, əкені – балаға өшіктірген жымысқы, зұлымдық халқымызға ұмтылмас қайғы-қасірет алып келді. Зұлым саясат зұлымдығымен халықтың жүрегінен əуелі иман-құтын суырып, үркітіп тастады. Осыдан опасыздық, сатқындық пайда болды. Бірі өлсе: «Ой, бауырым», - деп жылайтын ағайынның көңілінде күдік қалды. Дегенмен араға жылдар салып, азаматтарымыз ақталды. Көңілді күпті еткен жайт сейілгендей болды.

1992 жылдан бастап қуғын-сүргін құрбандарын еске ала бастады. «Қазақ тілі» қоғамы Отырар ауданында аштық пен қуғын-сүргін құрбандарын еске алу асын өткізуді ұсынды. 1992 жылғы 31 мамырда Арыстанбаб кесенесі жанында 6-7 мыңдай адам қатысып, үлкен ас беріліп, Құран оқытылды. Шымкентте 2001 жылғы 2 қарашада «Қасірет» мемориалы бой көтереді. 1998 жылы «Азалы» кітабы жарық көреді. 31 мамыр қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні болып жарияланды.


124

МҰХТАР ШАХАНОВ – АҚЫН ҚАЙРАТКЕР

Айгүл Мұхтарханқызы ИСЛАМОВА, «Қоғам» орта мектебінің 10 сынып оқушысы,

«Қоғам» ауылы, Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы. Жетекшісі: Бибіраба Сəтбайқызы ƏЛСЕЙІТОВА,

«Қоғам» орта мектебінің мұғалімі, «Қоғам» ауылы, Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы.

Мұхтар Шаханов – поэзия əлемінде əлеуетті əн қалықтатқан,

əдебиет көгінде бірден жарқырап шыққан жұлдыз. Тарих атты өте-мөте кірпияз ұғымның кілтсіз кілтипаны, бұлтсыз

бұлтарысы көп. Ол кез-келген кезіп жүре беретін жалпақ даласы жапан түзі емес. Ал Шыңғысхан жүгі – дəуірлердің белін қайыстырған зілді жүк.

Шыңғыс – тарихты жасаушы тұлға. Сол Шыңғыс шын мəнінде кім болды деген сұраққа жауап іздеп, тарихтағы тура бейнесін танытуға талпынған талай-талай ғылыми-зерттеу еңбектер мен көптеген əдеби шығармалар өмірге келді. Бірақ, құпиясы мол билеуші расында қандай тұлға еді деген сауал сарсылтқан сан суреткерлер əлі күнге сенделіп жүр. Оның дəлелін соңғы кезде баспасөз беттерінде қаптап кеткен қырғи-қабақ қақтығыстардан көре аламыз.

Əлем əдебиетінде айрықша құбылысқа теңеліп, дүниежүзі зиялыларынан өзінің тиісті бағасын алған Мұхтар Шахановтың «Жазагер жады космоформуласы немесе Шыңғысханның пенделік құпиясы» атты туындысы Шыңғысханның ақиқат бейнесін жасауға ұмтылған бір қадам болатын. Осы батыл шыққан үн бізге ғасырларды көктей өткен халық зары арқылы Шыңғыстың шын бейнесін ұсынады.

Роман үш бөлімнен тұрады: 1. «Таным трагедиясы»; 2. «Шыңғысханның пенделік құпиясы»; 3. «Рухсыздар ерлігі немесе билік синдромы». Шығарма «Романға кіріспе немесе еліктіргіш əсіре қызыл иірімдер» деп аталатын кіріспе толғаудан басталады.

Шығарма жаңа жарық көргенде ақын, кинорежиссер Бақыт Қайырбеков М. Шахановтың жаңа кітабын «Адам ата пайда болғаннан бергі кезеңдегі қайырымдылық пен жауыздық туралы аңыздардың антологиясы деп атауға боларлық», - деген еді. Расында да, туындыдан тарихи сананы таразыға сала салатын тамаша аңыздарды таба аласың. Бірақ, бір таңқаларлығы, мұнда генетиктер Е. Есырева, М. Чериковалардың сөздерімен айтсақ: «Ақын интуициясы арқылы аңыздар мен тақырыптардағы акцент беретін жайларды дұрыс таңдап, романның өн бойына керемет дəлдікпен қоя білген. Мұнда бастысы, ғасырлардың биологиялық жəне рухани сана арқылы бір-біріне сабақтасып жататындығы туралы фактілер мен ой-толғамдарға құрылған тұжырым мол».


125

Ақынның идеялық мақсаты – адамзат атаулының 97%-нің еліктеумен күн кешетінін, ал қалған 3 пайызының ғана өз бағыт-бағдары айқын екенін дəлелдеуге тырысу тəрізді. Осы идея өз міндетін атқарды десек те болады.

Шыңғысханның əлгі аталған көпшілікке жатпайтыны белгілі. Ол тарих тағдырын түбірімен өзгертуші. Осы мəселе төңірегіне ой отауын орнатқан Шахановтың еңбегі В. Ян мен И. Калашниковтардың ірі туындыларынан көш ілгері. Себебі, «Жазагер жады» шығармасы Шыңғысханның шиыр-шиыр шырғалаңға толы шындығын шеше алады.

Жаратушы жер бетіндегі адам баласының зұлымдыққа деген сұранысы, тобырлық əлсіздігі артқан кезде оқитын-оқитын қара дарын иелерін жіберіп отырған. Жазушы Шыңғысты ізгілік пен əділеттіліктің не екенін ұғындыруға тиісті төтенше шара деп қабылдайды.

Əрине, бұл түсініктің ғылыми негізі болмауы мүмкін. Əйтсе де, образды ашудағы бұл тəрізді тың қолданыс əзірге Шахановта ғана көрініс береді.

Романда Шыңғысқа берілген алғашқы сипаттаманы біз оның əкесі Есугеймен болған сұхбатынан көре аламыз. Автор метафоралық əдісті шебер қолдану арқылы бізге жете таныс аңыздың жаңа қырын ашып көрсеткен. В. Янның «Чингизханы» мен И. Калашниковтың «Жестокий век» романдарында көрініс таппаған (Тимучиннің қан шеңгелдеп туғаны турасында) бұл эпизод дала аңызының ақиқаттығына араша сұрата қоймас.

«Космоформуладағы» Шыңғыс бейнесін толықтай ашып көрсетуге ұмтылатын қадам – бұл Шыңғыс пен Ақерке екеуінің арсындағы диалог. Осы тұста Ақеркеге тоқтала кетейік. Ақерке – Отырар ханы Иналшық Қайырханның кіші қарындасы, Отырар ғұламасы Айбардың сүйікті жары. Ал Айбар емі жоқ аурудың (бүгінде «рак» деп аталатын) емін табушы, ғалам ғақлиятын бойына сіңірген қайталанбас тұлға.

Шыңғыстың халі нашар. Науқасы күннен күнге меңдей түсуде. Тибет, Қытай, Бұхара, Герат, Таңғұт жеріндегі емшілердің емінен еш пайда болар емес. Міне, осы тұстан Шыңғысханның қайсарлығы қамал құлата алатын Отырардың перзенті Ақеркеге тəуелділігі басталады. Сонымен бірге осы диалог кезінде билеушінің бүкіл болмысы ашылады. Шыңғыс Ақеркеге қираған Отырардың билігін ұсына отырып, өз өміріне араша сұрайды. Ол тілегі орындалмайды. Əрине, сырқатынан сауықтыру мүмкіндігі бар жалғыз себеп Ақеркенің алдына тізерлей жығылып, жалынуға бейіл екенін де білдіреді Шыңғыс. Бірақ бұл тілегі де қанағаттандырылмайды. Өз мақсаты жолында жан түршігерлік жауыздық қана емес, жиренішті жалынуға да бара алатын Шыңғыстың əлемді қалай уысына ұстай алғанына таң қаласың.

Шаханов шығармасында шу шығарып жүрген тағы бір «шатақты шындық» ол Шыңғыстың анасы Оэлун мен қарындасы Темұлұнды өз билігін нығайту мақсатында күштеп күйеуге беруі. Махаббат деп


126

аталатын ізгі сезім Шыңғысхан сияқты жауыздықтың дəнін себушілерден іргесін аулақтау салары даусыз. Сондықтан да ол Сүйіспеншілік жоқ жерде ізгілік тұл, аяушылық жетімнің күйін кешіргені хақ. Ендеше, Шыңғыстың шешесі мен қарындасын өз күйттегені үшін күштеп ұзатуы оның ізгі сезімдерден ада екенін көрсетпей ме?

Тарихи нақтылығы күмəнділеу көрінген осы бір деректі К.Д. Оссонның «От Чингизхана до Тамерлана» атты кітабының 66-бетінен тапқандай болдық. Назар аударайық: «Это был Мингелик, за которого Чингизхан выдал свою мать Оэлун Эке». Тимучин бала кезінен-ақ тəңірдің өзіне тек қарамайтынын түсінген. Осы түсінік ұлғая келе тəңірмен таласа түсуге деген талпынысында тудырады.

Шыңғыстың тəңірдің тек тумаған ұлы екені «Шыңғыснамада» да айтылады. Осы тұста айта кететін бір жайт «Шыңғыс дастаны» жайлы біз ешнəрсе білмейміз. Қазақ əдебиетінде ол туралы тіпті титімдей де дерек кездеспейді. Дастан ХІІІ ғасырда жазылған екен. Жырда Шыңғысханның жəне оның балаларының тарихи тағдыры баяндалған. Шыңғысханнан бастап монғол хандарының тарихы айтылған дастанның тарихи маңыздылығы өте зор. Мысалы, ХVІІ ғасырдағы Орта Азияның тұғырлы тұлғасы Əбілғазы Бахадур хан «Түрік шежіресін» жазарда оның алдында осы туындының 17 нұсқасы болған екен. Осы дастанда да Шыңғыстың туғаны тəңірдің құдіретін танытатындай. «Шыңғыснаманың» Париж Ұлттық кітапханасында, Берлин, Британ музейінде жазба нұсқалары сақтаулы көрінеді.

Шыңғыс Айтматовтың баяндауына көз салайықшы. Жорыққа жарын алып шыққан Ердана қаған жарлығын бір бұзса, оның əйелі Догулан жорық үстінде босанып қалып, жазаларын одан əрі қоюлата түседі. Жас нəрестені жетімдікке ұшыратқан Шыңғысханның тəңірі де теріс айналады, яғни, оның жебеуші ақ бұлты жоғалады. Осы екі шығармадағы ұсақ болса да ұқсас деталь Шыңғыстың шын бейнесін ашуға тырысатын кілт тəрізді. Бұл – тарихи деректеме көзіне сүйеніп жазылған «Исторический портрет Чингисхана», Е. Кычановтың «Жизнь Темучина думавшего покорить мир» деген кітаптарында айқын көрсетілген. Сондай-ақ, «Жестокий век» пен В. Янның «Чингисханында» да көркем тілімен суреттелген.

Ақеркенің: «Шын бақыт деген не?» - деген сауалына ағынан жарыла жауап берген қағанның жауабына көз салыңыз:

Для меня счастье Настчить, растоптать – Унизить и уничтожить врага, Захватить все достаяние Котором он обладает И воспользоваться Его любимыми женшинами».


127

Дəл осы пікірді сіз «Исторический портрет Чингизхана» еңбегінен де таба аласыз. «Нет, - сказал тогда Чингисхан, - высшая радость человека заключается в том, чтобы победить своих врагов, гнать их перед собою, отнять у них то, чем они выладели, видеть лиц, которые им былим дороги, в слезах, ездить на их конях и сжимать своих обьиятах их дочерей и жен».

Бірді-екілі ғана сөзі өзгерген осы пікір «Жестокий векте» де қайталанады.

Бұл сəйкестік қана ма? Жоқ, бұл – қатыгездік қағидасы.

ТЮРКИЗМЫ И ЭЛЕМЕНТЫ ТЮРКСКОГО ФОЛЬКЛОРА В «СЛОВЕ О ПОЛКУ ИГОРЕВЕ»

Зарина КАЮПОВА, Ксения КРАВЧЕНКО,

ученицы 10 «А» химико-биологической школы-лицея №15 имени Д.И. Менделеева, город Шымкент.

Руководители: М.В. КУРНОСОВА, О.Б. РЫЖКОВА, учителя русского языка и литературы химико-биологической школы-лицея №15 имени Д.И. Менделеева, город Шымкент.

В великом «Слове о полку»,

как буйная трава,

вросли в славянскую строку

кыпчакские слова.

С. Марков

Введение Активное участие тюркского этноса в культурных контактах с

народами евразийского материка оказалось прослеженным на временной дистанции в несколько веков. Доказательством чего является памятник древнерусской литературы «Слово о полку Игореве».

Цель данной работы: • показать тесные связи между славянскими и тюркскими народами

в период с X по XIII века; • объяснить лексическое значение слов тюркского происхождения,

расшифровать «темные места» этого древнерусского произведения. Гипотеза: • использование тюркской лексики доказывает, что между

славянскими князьями и представителями тюркского этноса (половцами) существовали тесные связи на протяжении сотен лет;

• в период ХI-ХII веков половецкий и древнеславянский языки пополнили лексический состав друг друга;

• автор «Слово о полку Игореве» одинаково хорошо владел двумя языками; поэтому анализ тюркской лексики в исследуемом произведении поможет понять смысл его «темных мест».


128

Этапы исследования: • изучение текста произведения; • подбор и изучение критической литературы по теме исследования; • лексико-семантический разбор тюркских слов, попытка их

классификации; • работа со словарями; • знакомство с понятием «тенгрианство» и тенгрианскими

обрядами, нахождение следов их влияния в исследуемом произведении; • изучение фольклорных традиций тюркских народов и их

использование в «Слове о полку Игореве»; • оформление результатов исследования. Новизна работы состоит в том, что изучение СПИ с точки зрения

двуязычного автора позволяет глубже понять это произведение и является наглядным доказательством актуальности идей Евразийства, пропагандируемых Президентом Республики Казахстан, в области культуры и литературы.

Актуальность данной темы в том, что обращение ко времени формирования тюркских и славянских литературных языков, изучение фольклора, языческих представлений народов способствует возрождению национальной культуры, духовности народа в новой парадигме гуманистических ценностей XXI века, способствует пропаганде теории Евразийства, которая является одной из основополагающих теорий культурного, политического, экономического развития Республики Казахстан.

Область практического применения результатов исследования – уроки литературы в средней школе и популяризация данного произведения в среде двуязычных любителей словесности.

Язык – зеркало культуры. В нем отражается не только мир, окружающий человека, не только реальные условия его жизни, но и общественное самосознание народа, его менталитет, национальный характер, образ жизни, традиции, обычаи, мораль, система ценностей, мироощущение, видение мира. Очевидно, что основную культурную нагрузку несет лексика: слова и словосочетания. Из них складывается языковая картина мира. Не исключением является и памятник древнерусской литературы «Слово о полку Игореве». Вопрос о тюркско-русских языковых связях интересовал многих исследователей в течение всего Х1Х века. В 1812 году Общество любителей российской словесности при Московском университете выдвинуло конкурсную тему исследования о влиянии других языков на русский, где должен был исследоваться и вопрос о вкладе «татарского языка» (то есть тюркских языках вообще) в русский словарь. Но такое исследование осталось невыполненным.


129

Классификация тюркской лексики Тюркские заимствования в СПИ довольно значительны по

количеству и разнообразны по значению: 1. названия рек – Сула, Каяла 2. названия городов – «Тъмутороканъ» 3. названия рельефа – яругы (овраги) 4. названия птиц – кречет, гоголь 5. названия растений – ковыль 6. название народов и племен – хинови (люди Востока),

тълковины (язычники), оварьскыя, могуты, татраны, шельбиры, ревугы, ольберы, ковуев, берендеев, боутов, каракалпаки (черные клобуки) – гвардия киевских князей и другие

7. собственные имена – Шарокань, Кончак, Гза/Гзакъ, Кобяк, Овлур/Влур

8. названия мифических существ – Велес (скотий бог), Баян (имя тюркского поэта ХI века, генетически связанного с Велесом), Дивъ, Бълван

9. социальная терминология – каган (т.е. князь), беля (серебряная монета), чага (рабыня, невольница), кощей (раб, невольник)

10. воинская лексика – сабля, харалуг, хоругвь (древко?), чолка (бунчук: конский хвост на древке, окрашенный черленью, знак власти)

11. бытовая лексика – шерешир (вид копья), телега, орьтма или ортома (покрывало), япончица (плащ), жемчуг, ногата (мелкая монета), котора (ссора, раздор, распря, кутерьма, мятеж)

12. обозначение оттенков цветов – босый (серый), багряный (червленый, пурпуровый, самый яркий, но менее густого красного цвета, алее без синевы, самый чистый красный цвет – по словарю В.И. Даля).

Использование элементов тюркского фольклора в «Слове о полку Игореве»

Проникновение элементов тюркского фольклора с его мифологией, поэтикой, переживанием тотемических представлений прослеживается на протяжении всей поэмы. Автор «Слова» видит после сражения поле битвы, которое «птицы крылами приодели, а звери кровь полизали», слышит, как «крычат телеги полунощи, рцы лебеди распужены», т.е. употребляет образы и сравнения, характерные для половцев, тотемом которых, судя по их названию, был лебедь. Другие половецкие тотемы: гусь, ворон, сорока, дятел, соловей, змей (полоз). Тотемы «высовываются» из таких былинных персонажей, как Тугарин Змеевич и Соловей-разбойник, из топонимов вроде города Змиева. Восточные источники называли половецкое Поле «Лебедянью». Собственно говоря, в буквальном переводе и значит «лебеди». Таким образом, фольклорные образы врагов Руси совпадают с названиями тотемов половцев.

Характерная особенность «Слова» – отражение традиций тюркского эпоса в отдельных эпизодах поэмы. В первую очередь это касается


130

бегства Игоря из плена с его метафорическими превращениями в горностая, белого гоголя, сокола, босого волка, – беседы Гзака с Кончаком и ряда других сцен. В сцене побега Игоря из половецкого плена: «…и полетел сокол под мглами, избивая гусей и лебедей к завтраку обеду и ужину». Или: «О, далече заиде сокол, птиц бья – к морю». Птиц, т.е. половцев.

На основании «суммы информации» Олжас Сулейменов приходит к двум выводам, очень логичным на наш взгляд:

1) в ХI в. Киевская Русь была двуязычной, т.е. русские в большинстве своем знали и половецкий язык;

2) начался процесс конвергенции (сближения) двух народов, который был остановлен монгольским нашествием.

К середине ХIII в. половецкий народ исчез с исторической арены, почти весь истребленный татаро-монголами. Оставшиеся в живых растворились в завоевателях и русском этносе. Так пропал в вихре времени народ, тесно связанный с начальными веками России. Он остался в наших сказках, былинах, «Слове о полку Игореве».

Таким образом, на основании всего вышеизложенного мы можем сделать следующие выводы:

1) в «Слове о полку Игореве» автором широко используется тюркская лексика;

2) доказано существование тесной связи между славянскими князьями и представителями тюркского этноса ( половцами) в ХI веке;

3) автор «Слова о полку Игореве», безусловно, владел двумя языками: древнерусским и одним из тюркских языков (половецким);

4) автор одинаково хорошо был знаком со славянским и тюркским фольклором, языческими представлениями славянских и тюркских народов;

5) отсутствие анахронизмов в составе тюркизмов «Слова…», которые могли быть отнесены к послемонгольскому периоду, знание автором древнетюркской мифологии, шаманистских представлений, эпоса доказывает с убедительностью создание произведения в домонгольскую эпоху, т.е. подлинность произведения;

6) кроме того, все вышесказанное может, на наш взгляд, являться подтверждением гипотезы профессора А.М. Портнова о том, что автором «Слова…» может являться сам князь Игорь, так как, кроме перечисленного выше, автор еще и тесно связан родственными отношениями с половцами, следы духовного мира которых ярко отразились в созданном им произведении (Портнов А.М. «Слово о полку Игореве» всегда выходило с именем автора»);

7) на наш взгляд, можно сделать вывод о том, что в период ХI-ХII веков половецкий и древнеславянский языки пополнили лексический состав друг друга.


131

Литература 1 Труды общества любителей российской словесности при

императорском Московском университете, ч. 4. – М., 1812. – Стр. 184. 2 Дмитриев Н.К. Строй тюркских языков. – М., 1962. 3 Сулейменов О.О. Собрание сочинений в 7 томах: Т. 3. – Аз и Я. –

Алматы: Атамура, 2004. – Стр. 178-181, 188, 190-191. 4 Баскаков Н.А. К этимологии собственных имен в «Слове о полку

Игореве». В кн.: Проблемы истории и диалектологии славянских языков. – М., 1970. – Стр. 38-45.

5 Сулейменов О.О. Собрание сочинений в 7 томах. Т. 5. – Тюрки в доистории о происхождении древнетюркского письма. – Алматы: Атамура, 2004. – Стр. 8.

6 Этимологические исследования по русскому языку.- М., 1963. 7 Баскаков Н.А. «Слово о полку Игореве». Памятник литературы и

искусства 11-17 веков. – М., 1978. – Стр. 59-68. 8 Толмачев Г. Глава «Буря над книгой» // Собрание сочинений в 7 томах

Сулейменова О.О. – Т. 3. Аз и Я. – Алматы: Атамура, 2004. – Стр. 380. 9 Портнов А.М. «Слово о полку Игореве» всегда выходило с именем

автора» // www.likbez.xxi.narod. 10 Лихачев Д.С. «Слово о полку Игореве» и культура его времени. – Л.:

Художественна литература, 1978. ҚАЗІРГІ АЙТЫСТАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ МƏСЕЛЕСІ

Бекжан Дүйсенұлы ҚОСАЛБАЕВ,

Оңтүстік Қазақстан облыстық дарынды балаларға арналған үш тілде оқытатын №1 мектеп-интернаттың 10 «А» сынып оқушысы, Шымкент қаласы.

Ғылыми жетекшісі: Мақсат Бекжігітұлы ТӨЛЕГЕНОВ, Оңтүстік Қазақстан облыстық дарынды балаларға арналған

үш тілде оқытатын №1 мектеп-интернат директорының орынбасары, Шымкент қаласы.

Мемлекеттік тіл – біздің тəуелсіз ел ретінде сүйенер ең басты

тірегіміздің бірі. Қазақстанда «Тіл туралы» заң сонау кеңес үкіметі тұсында, 1989 жылы 22 қыркүйекте қабылданды. Алайда, бүгінгі таңда қазақ тілінен гөрі орыс тілінің қоғамдық ортада қанатын кеңге жайып келе жатқандығы ащы шындық. Үш жүз жылдай өзге елдің боданы болып келсек те, ана тіліміздің басына осындай ауыр күн тəуелсіздіктің таңы атқан соң туады деп ойладық па?

Кеше, кеңес дəуірінде, қаймағы бұзылмаған тіліміз бүгін бейшара күйге түскендей. Осы жай айтыскер ақындардың назарынан тыс қалып көрген емес. Сара Тоқтамысова бір айтыста: «Арайлы болсын десең азаттығың, қадірле қасиетті қазақ тілін!» - деп халыққа ақ тілегін айтқан. «Қазақ тілінің қазаны төңкерілсе, көзіңнен жас тоқтамас өлгеніңше», -


132

деп Мақсат Ақанов айтқандай, ана тілі – кез келген халықтың сарқылмас байлығы, асыл қазынасы, мəңгілік мұрасы.

Қазіргі кезде қазақ тілі туралы мəселелер түрлі қоғамдық, əлеуметтік орталарда талқыланғанымен, түпкілікті нəтиже бермей отыр. Орыс тілі өмірімізде əлі де кең қолданыс тауып отыр. Ақындар шұрайлы да шырайлы сөздерімен тілімізідің тамыры тереңде жатқандығын, оны бөгде тілмен шұбарламау керектігін үнемі айтып отырды. Мэлс Қосымбаев пен Мұхамеджан Тазабековтың айтысында бүгінгі күн талабы, уақыт тынысы қамтылып, шебер өрілген айбынды сөздер көрініс тауып, нағыз айтыстың қиындығы мен қызықтығын таныта түседі. Мысалы, Мұхамеджан:

Тарихта қай тұнбадан былғанбадық, Мысалды отырғам жоқ тыңнан алып. Орысша оқымаса өспейді деп, Баланың тəрбиесін бұрмаладық. Ресейлік Алланың əнін сүйіп, Ал Алланың Құранын тыңдамадық. Қазағымның Болатын «Бутя» деп, Ана тілдің ақ жүзін тырналадық. Абайдан Пушкин мықты дегендердің, Қолын алып, төсіне гүл қададық, - дей келе заманның ағымына

ердік деп балаларын орысша тəрбиелеп, орыс балабақшасына берген қандастарымызды, ана тілін сатқан арсыздарды инедей тілімен түйреп өтеді.

«Тəрбие – тал бесіктен басталады» дегендей, балаға тəлім-тəрбие, үлгі-өнеге беріп, отансүйгіштік сезімін қалыптастыруға ана тілінің маңызы зор. Қаншама қазақ бүлдіршіндері əлі күнге дейін күндіз-түні ауыз жаппай сайрайтын теледидардың алдында өсіп келеді, басқа алданышы да жоқ. Олай етпеске ата-анасының амалы жоқ. Жəне ең бастысы, ертеңіміз деп үкілеп, үмітпен қарап отырған бөбектеріміздің көргені – ылғи орыс тіліндегі қым-қиғаш атыс-шабысқа құрылған мультфилмдер мен «боевик», «ужас» кинолар. Көргені жат жұрттардың жын-шайтаны болса, осының бəрі болашақ ұлт тамырына балта шабу болып шықпасына кім кепіл?

Жас мемлекетіміздің болашағы жастар десек, солардың ана тілді игеруіне мəн беруіміз керек екені айдан анық. 2004 жылы өткен семейлік Сара Тоқтамысовамен жекпе-жек айтысында көкшетаулық Арман Бердалин:

Жастарың тілін білмей жетіледі, Тойғанын көтере алмай кекіреді. Жастарың ана тілін ардақтар ед, Егер де орындалса ел тілегі. Ағылшынша, орысша шүлдірлесіп, Ұлтының берекесін кетіреді.


133

Сөйлеген өз тілінде дұрыс шығар, Өгіз де өз тілінде өкіреді, - деп, осы шумақтары арқылы ел жүрегіне

жол тартқаны анық. Батыс мəдениетіне еліктеп, батысқа бет бұрып жатқан жастарымыз

тілі мен ділін сатып есіруде. Өзін көкбөрінің ұрпағымыз деп санайтын қазақтың бүгінгі жастары етекке жармасқан шибөрілерге еріп, батыстың əуенімен ұлып жатыр.

Арман: Ең басты мəселе боп тұрған қазір, Ана тіл – қазақ тілі құрып жатыр. Өз тілін, діліменен білмес жастар, Бағытын батыс жаққа бұрып жатыр, - деп бүгінгі таңдағы қазақ

тілінің мүшкіл жайынан хабар береді. Көптеген жоғары жəне орта арнаулы оқу орындарында іс жүргізу,

тəрбие беру орыс тілінде болудан жаңылмай келеді, сондықтан да жастар қазақ тілінің маңызын жеткілікті түсінбейтін секілді. Ана тілге мемлекеттік дəрежеде көңіл бөлінуі тиіс. Еліміздің дамылсыз дамуы мен еркін өркендеуі үшін басты қаруы ана тілі болуы керек. Оның үстіне: «Жау жағадан алғанда бөрі етектен», - дегендей, қоғамымызға ағылшын тілі ентелей еніп келеді. Қоғамдық орындарда, көшедегі жарнамалық тақталарда жазулар ағылшын тілінде масайрап, шимай-батпақ қаптап кеткендей. Өзіңді бейне бір басқа елде жүргендей сезінесің.

Астаналық өткір тілді ақынымыз Балғынбек Имашев Иманғазы Нұрахметұлымен айтысында:

Сүйекке өтті орыс тілі етімізден, Ағылшынға ауыстық шетімізден. Ана тілі арымыз емес пе еді, Ұятымыз кеткен бе бетімізден, - деп орыс тілімен қатар ағылшын

тілі етек жайып, өршіп тұрғанын айта кетеді. Тағы бір кезегінде: Айып етпе ағасы, Ортаны ойып орыс тілі, Қазақ тілі бос тұрды. Егемендік алсақ та, Халық болдық қос тілді. Сыртымыздан қараған, Жау табалап, дос күлді. Ол аз болса араңнан, Ақылды шығып ағайын, Ағылшын тілін қостырды. Үндемей итің тұрған соң, Қораңа кеп шошқа үрді, - дейді. Қазақтың «Ит жоқ кезде шошқа

үреді» деген мақалын орынды қолданады. «Еліміз егемендік алғанымен, тіліміз тəуелсіздік ала алмай отыр», - деген өзекті ойды ортаға тастайды.


134

Бұл ойға 2007 жылдың наурыз айының басында өткен респуликалық «Ана тілің – арың бұл» тақырыбындағы айтыста Айбек Қалиев:

Тілімнің он бес жылда бағы ашылмай, Өзге тіл басынады əрі асырмай. Орыс тілі үкіметте бас ұстайды, Бата беріп елімнің данасындай. Құл-құтанның басындағы таз секілді, Тіл – қазақтың жазылмас жарасындай. Ойпырмай, біз көрмеген қорлық бар ма, Иткөйлек пен кебіннің арасында-ай?! Есіл тілім есіктен сығалап жүр, Тоқалдың мылқау туған баласындай, - ақындық пікірін, толғанысын

қосады. Енді осы айтыста мемлекеттік тіл тақырыбына байланысты

ақындардың əспеттеп айтқан тұстарына кідірейік: Ана тілі алға шықпас бұл түрімен, Өзге тіл басына кеп бұлт үйірген. Шала-жансар күй кешкен тілді ойласам, Жас моншақ төгіледі кірпігімнен. Айыр тілді жыландай қос тіл тұрса, Біз мынау арылмаймыз түлкі күннен. Ана тіл өгей ұлдың күйін кешсе, Жұртымның жоғалады-ау ұлты мүлдем. Діл мен тілге мəн бермес мəңгүрт билік, Қызыл тілді кеспесін қыл түбінен. Күмісай Сəрсенбаеваның осы екі шумағында тіліміздің бүгінгі

зарлы жайына жоғары биліктің де мəн бермей отырғанын ашына жырлайды.

Бүгінгі өз халқын сүйетін, ұлтжанды азамат үшін ең басты, ең өзекті мəселе – тіл. «Балық басынан шіриді», - дегендей, жоғары билік орындары мен Парламенттегі халық қалаулылары да қазақша қызмет атқаруға бейімделе алмай келеді. Олардың көпшілігі – «орысша ойлайтындар». Қазақстанда Парламент, Үкімет, банктер, өзге де мемлекеттік басқару органдары сөз жүзінде болмаса, іс жүзінде мемлекеттік тілде жұмыс істемейді.

Мемлекеттік тіл – қазақ тіліне қарсы əрекет етіп, тіпті, мемлекет басшыларына дейін мемлекеттік тілді қызметінде қолдануға қарсы шығып келе жатқаны ащы ақиқат. Өркениетті елдердегідей бұл мəселе шешілсе, ел дамуы күшті қарқын алатыны сөзсіз. Мысалы, қанша көп ұлтты болса да, француздар мен түріктерде мемлекеттік мəселе десе бірі қалмай атсалысады екен. Ал бізде ана тілімізді қорғамақ былай тұрсын, тіл мəртебесіне мəн бермей, шенеуніктер қазақ тіліне шекесінен қарауда.

Мақсат Ақанов:


135

Жоғарыда отырған көкелерім, Тілін қорғап халықты қайран қылсын. Əй, бірақ та оларға тіл не керек, Халықтың тобырымен ойнап жүр шын. Ұлтым деген ол жақтан ұл көрмедім, Ұртымды дей алмаймын майландырсын. Қазанға кіріп алған иттің мұрны, Итмұрынның иісін қайдан білсін?! - деп ел ағаларына жолдауымен

бірге өкпе-назын айтады. Амангелді Айталы, Мұхтар Шаханов секілді қазақтың біртуар азаматтары тіл мəселесіне бел шеше кірісіп, белсенділік танытып жүргені барша қазаққа аян. Қарағандылық Айтбай Жұмағұлов Рүстем Қайыртайұлымен айтысында:

Тілі үшін алысып жүр Мұхтар ағам, Діні үшін алысқан пайғамбардай, - деп ұтымды теңеу айтқан еді. Мұхтар Шаханов мемлекеттік тілді дамытуға арналған мəжілісте

сөйлеген сөзінде: «...Өзіңді туған халықтың тіліне, салт-санасына, жан байлығына тамыр жіберу арқылы ғана басқа халықтардың тіліне, рухани өркеніне, ақыл-сана жетістігіне өзгеше құрметпен, сеніммен, сезімталдықпен қарайсың. Өз ана тіліңді ұмытқан сəттен бастап баба рухымен байланысың толық кесіледі», - деген еді. Осы сөзінің ішінде ұлт тілінің өркен жаюына «космополиттер» кедергі келтіріп отырғанына баса назар аударды.

Тіл мəселесі талдықорғандық Айтақын Бұлғақов пен оралдық ақын қыз Жібек Болтанованың арасында болған айтыста кеңінен жырланды. Елордамыздағы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің студенттер сарайында өткен жыр додасында қос ақын тіл төңірегідегі біраз мəселелердің басын шалды. Еліміздің бас қаласындағы олқылықтарды орайы келгенде екі айтыскер де орағытып отырды. Əсіресе, Айтақынның тілі өткір, ойы орамды, шындықты шынайы əзілмен жеткізетіндігімен айтыссүйер қауымға танымал.

Астанаға келсеңіз, Жарнамасы, хабары. Қазақша тегіс сайрап тұр, Ағылшынша таппайсың. Ойлы, шұңқыр көше жоқ, Шетелден келген қонаққа, Нағыз қазақ осы деп, Көрсетіп тұрып мақтайсың, - деп Айтақын Астананың келеңсіз

тұстарын керісінше суреттеп береді. Елорда көшелерінде жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтардай қаптаған жарнамаларын, жазуларды сынайды. «Ана тілдің жағдайы Астанамызда осындай, басқа облыстарда қалай болар екен?» - деген ой тастайды. Астанадағы көпшілік орындардың атауларынан ат шошитынын, тіпті айтқанда, тіл күрмелетін шетел сөздерін тізіп өтеді. Бұл – еліміздің барлық облыстарында


136

ұшырасатын жайт. Əсем қала деп əйбаттап жүрген Алматының сиқын Қуаныш Мақсұтов:

...Алматының көшесі көрінбейді, Орысша, ағылшынша жарнамадан... ...Абылай хан даңғылында тым болмаса, Суреті Абылайдың тұрмайды ма?! - деп көрсетеді. Сол сияқты Айтақын Бұлғақов Астананы былайша суреттейді: Астанада клуб көп, Қазақша бірақ жоқ екен. Роял, Страйк, Метро – Өртеніп тұрған шоқ екен. Айта алмайтын күрмеліп, Тіліңе біткен сор екен. Астанада, Жібекжан, Тілімнің қадірі жоқ екен. Жібек Болтанова да тайсалмай: Бақытым – Мұқағали тілім деген, Тілінен қасиетті түңілмеген. «Тілім ертең құрыса, - Расул ағам, - Онда мен де өлемін бүгін», - деген. Тəуелсіздік алғалы он екі жыл, Тілімді тексіздер көп тілімдеген, - деп «тəуелсіздік алдық» деп

тақиямызды аспанға атып жүрсек те, іс жүзінде тіліміз əлі күнге мемлекеттік тіл мəртебесіне көтеріле алмай келеді деген пікірге тоқтайды. Авар ақыны Расул Ғамзатов, төл əдебиетіміздің Мұқағали Мақатаев, Шерхан Мұртаза сынды өкілдерінің туған тіл туралы қанатты сөздерін шебер қолданады.

Айтақын бұған да тосылмай, өз уəжін: Расул ақын айтқандай, Тағдыры үшін құрбанмын Мен-дағы ана тілімнің. Ана тілім құтсың деп, Сені ардақ тұтсын деп, Мен орысша қосқаным, Астанадағы, Жібекжан, Шала қазақтар ұқсын деп, - деп тапқырлықпен түсіндіре кетеді. Шын мəнінде қазақ тілі – əлемдегі ең бай тілдердің бірі. Кем

дегенде үш мың жылдық тарихы бар халықтың тілі қашан да сыйлауға, құрметтеуге лайық. Қазақ тілі – қазақтың маңдайына біткен жарық жұлдызы. Қаймақты тілді пайдаланбай, қаспақтың түбін қырғыштап жүргендерге айтарымыз: ана тілі тірлік үшін, мемлекеттік тіл бірлік үшін керектігін жан жүрегімен ұққандары жөн.


137

ҚАЗАҚТЫҢ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ

Серікхан Əбдірахманұлы МОМБЕКОВ, Көкмардан орта мектебінің 11 «Б» сынып оқушысы,

Көкмардан ауылы, Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы.

Жетекшісі: Бейсенкүл Ордабайқызы НЫШАНБАЕВА, Көкмардан орта мектебі тарих пəнінің мұғалімі,

Көкмардан ауылы, Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы.

Қазақ халқының ұрпақ тəрбиелеу жөнiндегi сонау көне ғасырлардан келе жатқан тəжiрибесiн, қазақ хандығы құрылған кезеңнен (ХIV-ХV ғ.ғ.) бастап қарастыру, тарихи-əлеуметтiк тұрғыдан алып қарағанда дұрыс емес. Өйткенi кешегi өткен тарих беттерi – Шығыс мəдениетiнiң қайнар көзi болып саналатын ұлы Даланы мекендеген түркi тектес (тiлдес) халықтардың, одан əрi ғұндар мен сақтардың бiр елдi, бiр жердi мекендеп, оны сыртқы жаулардан қорғап, бiр тiлде сөйлеп, бiр дiнге сенiп, əлем мəдениетiнiң қалыптасуына тендесi жоқ үлес қосып, бүгiнгi түркi халықтарына ортақ мəдениет пен тарихтың көне бастауы болғанын бүгiнгi ұрпақ өмiр тəжiрибелерiнен көрiп отыр.

Зерттеушi ғалымдар А. Қасымжанов, Ж. Алтаевтың: «Бiз тарихқа ХIV ғасырдың басынан бастап «қазақ» деген атпен енсек те, мыңжылдық мəдениетi, философиясы, əдебиетi, тарихы бар халықпыз...», - деген ғылыми тұжырымдары жоғарыда айтылып кеткен ойларымызға дəлел болып тұр. Ғылыми тұрғыда жан-жақты зерттелiп, жазылған бұл тарихи деректер бiздiң қарастырып отырған мəселелерiмiзге тарихи-əлеуметтiк тұрғыда кеңiрек үңiлуiмiзге мүмкiндiк туғызады. Қазақ халық педагогикасының тарихын адамзат дамуының қоғамдық құрылыс кезеңдерiне сай, бiздiң ойымызша, 8 кезеңге бөлiп қарастыру кажет демекпiз.

Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңi тапсыз қоғам болды. Адамдар өздерiнiң iс-əрекеттерiн көпшiлiк болып топтасып, бiрге атқарып отырған. Мұндағы тəрбие жас пен жыныс ерекшелiктерiне қарай қоғамдық сипат алды. Ұл балалар садақ тарта бiлдi, аң аулауға көмектестi, қыз балалар үй жұмыстарына араласты, киiм пiштi, тұрмыстық салт-дəстүрлердiң рəсiмдерiне қатысты. Алғашқы адамдар Қазақстан аумағының Арпаөзен, Қаратау, Тəңiрқазған, Шарбақты жəне Ұлытау өңiрлерiн мекен еткен. Сақтар империясы, шамамен, бiздiң жыл санау дəуiрiмiзге дейiнгi VII-III ғасырлар аралығында, қазiргi Орта Азия мен Қазақстан аумағын мекендедi.

Сақтар империясының құрамына массагет, исседон, савромат, аримаспы, дайлар, турлар, арийлер жəне басқа да тайпалар кiрген. Сақтардың көсемдерi Африсиап, Томирис сол кездегi iрi мемлекет Парсы империясының патшалары Кирге, Дайриге, Александр


138

Македонскийге қарсы күрес жүргiзу барысында əскери-көшпелi тұрмысты қалыптастырған.

Металл өңдеп, əлемдiк маңызы зор «скифский зверийный стиль» атты зергерлiк бұйымдар, қару-жарақтар мен киiмдер жасай бiлген. Жылқы жануарын өте қатты қадiрлеген, мал баққан. Осы тұрмыс-тiршiлiктерге байланысты, сақтар өз ұрпақтарын дене, еңбек жəне эстетикалық тəрбие принциптерi негiзiнде тəрбиелеп өсiрген. Сол замандарда өмiр сүрген, Тəңiр дiнiнiң негiзiн салған данышпан Заратуштра сақтар мен парсыларға ортақ əлемдегi тұңғыш «Авеста» кiтабын жазған. Заратуштра сол кездiң өзiнде (Аристотельдiң замандасы) рухани-танымдық, тəлiм-тəрбиелiк мəндi ойлар айтқан. Сақтардың қайратты, жауынгер халық екенiн атақты тарихшы Ксенофонт (б.д.д. 434-355 ж.ж.) былай деп суреттейдi: «Персидский царь устроил конные ристалища для всадников, представляющих разные народы. Когда начались бега, то какой-то молодой сак вырвался вперед и достиг финиша.

Персидский царь предложил царю царство в обмен на коня, но тот отказался, заявив, что отдал бы коня лишь в обмен на благодарность храброго человека...», - деген екен (61, 27).

Ғұндар б.д.д. III ғасыр мен бiздiң дəуiрiмiздiң I-II ғасырлары аралығында сақ тайпалары мекендеген территорияның мұрагерлерi болды. Сол кезеңдердегi үйсiн, қаңлы, жу-жу, дунку тайпалары ғұн империясының құрамына кiрдi, ғұндар металл игердi, мал шаруашылығымен айналысты. Бiрақ олардың ең негiзгi кəсiбi əскери-жауынгерлiк өнер едi. Олар өздерiнiң ұрпақтарын ер жүрек, алғыр, ептi болуға жəне зергерлiк бұйымдар жасауға тəрбиеледi.

Ғұндардың Еуропаға жасаған жорығы Шығыс пен Батыс халықтары арасындағы этнолингвистика мен ассимиляцияның үлкен өзгерiстерге ұшырауына негiз болып, дүние жүзi тарихында Шығыс халықтарының Батысқа жасаған ұлы қоныс аударуы (Великое переселение с востока) атты тарихи оқиға тудырды. Ғұн көсемi Атилла (Едiл) бастаған қалың қол ұлы Рим империясына қауiп төндiрiп, ақыры құлауына əкеп соқтырды.

V ғасырда өмiр сүрген атақты тарихшы-географ Аммиян Марцеллин əскери-көшпелi тұрмысты былай суреттеген: «...кочуя по горам и лесам они с колыбели приучаются переносить холод, голод и жажду. Они плохо действуют в пеших стычках, зато... сидя на коне, они исполняют все обычные свои дела и сокрушают все, что попадается на пути...» (50).

Ұлы Түркi қағанаты орта ғасырларда адамзат өркениетiнiң қалыптасуына аса зор үлес қосқан, сол дəуiрлердегi дамыған мемлекет болған.

Қағанаттың пайда болуы бiр-бiрiнен ыдырап, бөлшектенiп кеткен дала халықтарының, тайпалардың бастарын қосты, тұрақты мəдениетi


139

мен ғылымы дамыған бүгiнгi түркi тектес халықтарға ортақ мəдениеттiң қалыптасуы мен жасалуына, сонымен қатар əлемдегi аса қуатты, саяси империяның қалыптасуына ықпалын тигiздi.

Қағанат сол кездегi өркениеттi Византия, Араб Халифаты жөне Қытай империяларымен дипломатиялық қарым-қатынас жасап отырды. Ұлы Түркi қағанаты бүгiнде Түркия, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрiкменстан, Ресейдегi – Татарстан, Башқұртстан, Якутия (Саха), Чувашия т.б. Қытайдағы Шығыс Түркiстан (Шынжаң өлкесi), Еуропадағы Венгрия, басқа да Шығыс Еуропа аумағын мекендеген халықтардың бастарын қосып, шығысында Алтай таулары, батысында Карпат таулары, солтүстiгiнде Сiбiр жондары, ал оңтүстiгiнде бүгiнгi Қытай қамалына (Темiр қақпа) дейiнгi орасан зор аумақты иеленген.

Бiздiң ойымызды Əзiрбайжанның белгiлi түрiктанушы-ғалымы 3. Наджип: «...түркi тiлдес халықтардың көне жазба əдебиетiн қалыптастыруда бүгiнгi татар, башқұрт, өзбек, қазақ, қарақалпақ, түрiкмен, əзiрбайжан халықтарының ата-бабалары белгiлi дəрежеде үлес қосты», -деп дəлелдей түседi (56). Ал белгiлi ғалым Айдаров: «...Орхон ескерткiштерiнен түркi тайпаларының тарихы, мəдениетi, тiлi мен əдебиетi, əдет-ғұрпы, салт-санасы жөнiнде толып жатқан деректер табылады...», - деп ұлттық салт-дəстүр мен тəлiм-тəрбие жөнiнде маңызды пiкiрлер тұжырымдайды (1, 7).

Көне мұралардың iшiндегi бiзге кеңiрек мəлiм болғандары Орхон-Енисей бойынан табылған, тасқа қашап жазылған VI-VIII ғ.ғ. ескерткiштер: түркi көсемi Бiлге қаған, Күлтегiн батыр мен ақылгөй Тоныкөк құрметiне қойылған құлпытастар. Оларда ұлы Түркi қағанаты халықтарының тұрмысы мен салты, мəдениетi мен жауынгерлiк жортуылдары айшықты да мəнерлi тiлмен өсиет сөз үлгiсiнде баяндалады. Бұларда қазiргi қазақтардың сөз саптау үлгiсiне жақын шешендiк өнердiң дəстүрлi формалары айқын байқалады. Орта ғасырлық түркi тiлдi əдебиеттiң таңдаулы туындыларынан да ұшыраспайтын бұл жазуларда тəңiрiнiң «Жарлығымен» болатын бектер мен қара халықтың қағанға адал берiлгендiгi, қағандардың қараларды билеп-төстеуi жайында сөз қозғалады. Мəселен, «Егер сен, түркi халқы, өз қағаныңнан, өз бектерiңнен, өз отаныңнан жырақ кетпей, бiрге жүрсең, сен өзiң де бақытты өмiр сүресiң, өзiңнiң отбасыңда болсаң, ешнəрседен мұқтаждық көрмейсiң...» деп бек пен қара халықты бiрлiкке шақырады. Түркi халқына қамқорлық жасау мəселесi де тас жазулардың өзектi арқауы («Ер жүрек халық, күштi халық», «Бiзге жеңiс əперген жер-суымыз (Отанымыз) деп бiлу керек» т. б.

Тəлiмдiк тұрғыдан, «құлақ қойып тыңдаңыздар, тереңнен ойланып, толғаныңыздар, өлiмнен ұят күштi... Адам ұлының бəрi де өлмек үшiн туады... Менiң ағам менi адам еттi» дейтiн жолдар көңiл аударарлықтай (29, 18).


140

Ежелгi түркiлердiң ауызекi поэзия дəстүрi бiзге IX ғасырда ғұмыр кешкен əншi, əрi сазгер небiр тамаша күй шығарған Қорқыт атаның есiмiн жеткiздi. Ол адамзат өмiрiнiң соншалықты қысқалығына наразы болып, пенде атаулыны ажал кұрығынан құтқармақ болды. Қорқыт өзiнiң жанын жегiдей жеген ой-сезiмдерiн қазалы жанның үрейiн, өлiмнен қашып құтылудың амалын қобыздың азалы күйiмен, поэзиялық көркем тiлмен баяндайды. Ол эпос үлгiсiндегi поэзиялық мұра ретiнде бiздiң дəуiрлерiмiзге жеттi. Онда Сыр бойын мекендеген көшпелi тайпалардың тұрмысы мен əдет-ғұрпын, дiни наным-сенiмдерiн бейнелейтiн мəлiметтер көптеп кездеседi. Олар тəлiмдiк жағынан да аса қызықты дерек болып табылады. Мəселен, «Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман... Менмен, тəкаппар адамды тəңiрi сүймейдi... Ақылсыз балаға ата дəулетiнен қайран жоқ... қонағы жоқ, қараша үйден құлазыған тұз артық.. Əйелдiң төрт түрi болады: оның бiрi ниетi қара əйел, екiншiсi – нысапсыз əйел, үшiншiсi – үйдiң құты болған əйел, төртiншiсi – кесiрлi əйел...», - деп келетiн Қорқыттың нақыл сөздерi өз мəнiн күнi бүгiнге дейiн жоймай келедi (51, 7-9).

IX-X ғасырларда ұлы Түркi қағанаты бiрнеше мемлекеттерге (қарлұқ, Түркеш, Қарахан, Қыпшақ, Ұйғыр, Хазар, Қимақ т.б.) бөлiнiп, Араб Халифаты империясының Орта Азия мен Қазақстан аумағына үстемдiк жүргiзулерiне əкелiп соқты. Арабтар ислам дiнiн уағыздаумен бiрге ғылым мен бiлiм де əкелдi. Нəтижесiнде түркi халықтарының ұлы ғалымдары: Фараби, Фердоуси, Авиценна, Бируни, Низами, Науаи, Қашқари, Яссауи, Баласағұн жəне басқалары араб тiлi мен мəдениетiн меңгердi. Оның үлкен прогрессивтiк маңызы болды. Көптеген шаһарларда дiни медреселер ашылды, ғылым мен бiлiм деңгейi артты. Медреселер дiни iлiмдермен ғана шектелiп қалмай, арифметика, медицина, жақаннама (философия), дiнтану, астрология сияқты əлемдiк маңызы зор дəрiснама берудi басты мақсат еттi. Бұл жерде қазақ топырағындағы Отырар қаласында дүниеге келген, Шығыстың екiншi Аристотелi атанған ғұлама ғалым Əбу Насыр əл-Фарабидiң (870-950) еңбегiне ерекше болды. Ол математика, музыка, логика, философия, психлогия ғылымдарының негiзiн салды. Өмiр бойы ғылым жолына берiлiп, өмiрiнiң көбiн Сирия, Дамаскiде өткiздi. Ол бiрнеше ұлттардың тiлiн бiлген, ғылым-бiлiм жолында бар өмiрiн сарп еткен ғалым.

Адамгершiлiк, азаматтық жолды, ғылым-бiлiмдi мақсат тұтқан ғалым шетте жүрсе де, атамекенiн бiр сəт естен шығармаған шынайы патриот азамат болды.

Iзгiлiк, имандылық, адамгершiлiк қасиеттердi паш еткен Жүсiп Баласағұнидың «Құтты бiлiк», Ахмет Жүйнекидiң «Ақиқат сыйы», Махмұт Қашқаридiң «Түркi сөздерiнiң түсiндiрмесi», Қожа Ахмет Яссауидiң «Диуани хикмет» атты еңбектерiнiң ХI-ХII ғ.ғ этикалық-педагогикалық мəн-мағынасының зор болғаны, бұл еңбектердiң он


141

ғасыр өтсе де өзiнiң тағылымдық қадiр-қасиетiнiң бiр сəт төмендетпейтiнi сөзсiз.

Қазақстан мен Орта Азия елдерiн ХIII ғ. басында Шыңғыс ханның жаулап алуы мəдениеттiң тоқырауын тудырды.

Көне мəдениет көздерi – Отырар, Сығанақ, Исфиджаб қалалары жалынға оранды. Қалалар қиратылып, мешiт, медiреселер, сауда дүкендерi, кiтапхана қорлары талқандалып, жоқ болды.

Алтын Орда ыдырап, қазақ даласы Ресей қол астына қарағанға дейiн (1731) қазақ жерi кескiлескен шайқастардың, қанды майданның аренасына айналды.

Моңғол шапқыншылығына Алтын орданың ыдырауына дейiнгi аралықта (ХIII-ХV ғ.ғ.) түркi тiлдерiнде едəуiр жазба мұралар жасалды. Мəселен Р. Хорезмидiң «Махаббатнама» поэмасы, ақын Сайф Сарайдың «Гүлстан» дастаны сияқты еңбектер адалдықты, əдiлдiктi, махаббаты марапаттады.

Дiни медреселерде Шығыс халықтарына ортақ «Чөр кiтаб» атты тəлiмдiк-танымдық педагогикалық туынды дүниеге келдi.

Атақты астроном Ұлықбектiң əлемде тендесi жоқ обсерваториясы ортағасырлық үлкен ғылыми жетiстiк болып саналды.

Алтын Орда мемлекетiнiң кезiнде пайда болған «Бабырнама» («Бабыр дастаны»), ал Хорезмидiң «Мухаббатнама», Саиф Сарайдың «Қырық бiр батыр жыры», «Гулстан бит турки», Құтыптың «Хусрау Шырын» сияқты туындылары жас ұрпақтарға тəлiм-тəрбиелiк ықпалын тигiздi. Бұл кезеңдердегi тəлiм-тəрбие көрiнiстерi негiзiнен əскери-жауынгерлiк бағытта өрбiдi. Ел қорғау мəселелерi ұлы ойшылдар мен ақындар шығармаларының өзегi болды. Ата-аналар ұрпақтарының ең алдымен қайратты, ептi жəне намысқой, өнерлi болып өсулерiн талап етiп отырды.

Қазақ хандығының құрылуы ХIV-ХV ғасырларда, Алтын Орда мемлекетi мен Ақсақ Темiр империясының өзара бақталастықтарының нəтижесiнде əлсiреп, ыдырай бастаған кезеңдерге тура келедi. Қазақ хандығы кешегi ата-бабаларымыз сақтар мен ғұндардың, ежелгi түркiлердiң, Шыңғыс хан мен Алтын Орда империяларының заңды мұрагерлерi болып саналады.

Алтын Орда империясының ыдырауы Русь мемлекетiнiң отаршылдық бұғаудан босанып, өз тəуелсiздiгiн алуына əкелiп соқты. Шыңғысхан мен Алтын Орда империяларынан саяси тəжiрибе жинақтаған Русь мемлекетiнiң тəуелсiздiк алуы қайта өрлеу дəуiрiне (14-16 ғ.ғ.) дөп келдi.

Тарихтың бұл бетi Шыңғысхан империясының тарихымен бiрге өрбидi. Бiр кезде Шыңғысхан, Бату, Жошы, Тоқтамыс, Ақсақ Темiр империясының отар елi болған Ресей, кейiн сол империядан ыдырап, бөлiнiп шыққан халықтарды (өзбек, татар, ноғай, Сiбiр (Көшiм), Қырым, Астрахан хандықтарын) өз империясының отар елiне айналдырды.


142

Қазақ хандығы жаңа мемлекет болып қалыптасуы барысында (1470-1718 ж.ж.) 250 жылдай тəуелсiз ел болып, дербес өмiр сүрдi. Бiрнеше ауыр қасiреттердi, жойқын соғыстарды басынан кешiрiп, тiптi жер бетiнен жойылып кете жаздады.

Қазақ жерiнiң байлығына қызыққан Ресей мен Қытай империялары құпия келiсiм-шарт жасасып, қытай – жоңғарларды, ал Ресей – қалмақтарды бiзге қарсы айдап салды.

Осындай саяси оқиғалар қазақ халқының əлеуметтiк-экономикалық дамуын тежедi. Көне ғасырлардан берi қалыптасып келе жатқан ғылым мен бiлiмнiң, тарих пен мəдениеттiң одан əрi дамуына қажеттi жағдайлар туғыза алмады.

Қазақ халқының өзiндiк мəдени, рухани, əдеби ұлттық дəстүрi қалыптасты. Қазақ ұлтының дамуы мен қалыптасуына зор үлес қосқан хандар мен сұлтандар, билер мен жыраулар, батырлар мен ақындар: Жəнiбек, Керей, Асанқайғы, Мұхаммед-Хайдар Дулати, Қадырғали Жалайыр, Қасым, Есiм, Хақназар, Тəуекел, Тəуке, Қазтуған, Ақтанбердi, Шал, Əнет, Төле, Қазыбек, Əйтеке, Əбiлқайыр, Абылай, Бұқар, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Райымбек, Сырым т.б. көптеген адамдар болды (37). Аузы дуалы ақылгөй жыраулар мен шешен билер жалпы жұртқа өнегелi сөздерiмен, өлең-жыр толғауларымен зор ықпал етiп, халықты ел болуға, берекелi бiрлiкке шақырып, қоғамдық өмiр сахнасына шыға бастады.

Қазақ жырауларының толғау тебiренiстерi, билердiң шешендiк- қанатты сөздерi өзiнiң тəлiмдiк шарапаты жағынан ғана емес, сонымен бiрге рухани, эстетикалық, отаншылдық мəнi жағынан да аса маңызды болды. Жыраулар жауынгерлiк заманда хандар мен бектердiң, қолбасшы батырлардың ақылгөй кеңесшiсi болып, жорыққа бiрге аттанды, ру-тайпаларына басшылық еттi, сұрапыл қанды майдан көрiнiстерiн жырға қосты, ерлiктi мадақтады, шейiт болған батырларды жоқтап, ел қайғысын бөлiстi.

XV-XVII ғасырлардағы жыраулар шоғырынан өздерiнiң тəлiмдiк идеяларымен Асанқайғы, Шалкиiз, Жиембет, Бұқар жырау секiлдi дала философтары ерекше көзге түскен едi. Халқының қамын жеп, оның береке-бiрлiгiн, келешектегi бағытын, келер күнiн аңсаған Асанқайғы (XV ғ.) өз отандастарының алдағы тағдыры не болмақ деген толғаныспен күн кештi. Содан да болар, ел аузында оның есiмiне «қайғы» деген ат қосақталып, аңызға айналды.

Қазақтың халық педагогикасының ең алғашқы iргетасының қалана бастауына негiз болған Асанқайғының, Мұхаммед Хайдар Дулати, Қадырғали Жалайыр, Қазтуған, Шалкиiз, Үмбетей, Сыпыра, Доспамбет, Бұқар, Жиембет, Марғасқа т.б. көптеген ақын-жыраулардың шығармаларын атап өткен жөн (39).

XV-XVII ғасырларда өмiр сүрген қазақ ақын-жырауларының поэзиясынан ғасырлар сырын, халықтың салт-дəстүрiн, ой-арманы мен


143

тiлек мақсатын айқын аңғарамыз. Өйткенi, жыраулар толғауларынан халықтың небiр нəзiк сырлары, мұң-мұқтажы, ой-толғанысы, қуаныш-сүйiнiшi, келер ұрпаққа айтар өнегелi өсиетi өзектi орын алған. Яғни, олар халықтың тəлiм-тəрбие мектебiнiң ұлағатты ұстаздарының рөлiн атқарды.

Қазақтың тəрбие мектебi – ақын-жазушылар мен билердiң өсиеттерi, ғибраттары жəне халық мақал-мəтелдерi, тыйым сөздерi мен ұлттық салт-дəстүрлерi, əдет-ғұрпы десек артық болмайды. Халықтық осы қағидалар шын мəнiсiнде жас ұрпақ түгiлi, ересек адамдарға да үлкен əсерiн тигiздi, ұлттың сана-сезiмiн оятты, тəлiмдiк-тəрбиелiк, танымдық мектебiне айналды. Жалпы ХV-ХIХ ғ.ғ. ақын-жыраулар поэзиясын сөз еткенде олардың халық үшiн еткен еңбегiне, ой-қиял өрiстеу өресiне, қимыл, əрекет-iсiне қарай үш топқа бөлiп: жауынгер жыраулар: (Доспанбет, Жиенбет, Ақтамбердi, Махамбеттер); мəмiлегер (Асанқайғы, Сыпыра жырау, Үмбетей, Бұқар); тəлiмгер (Шал, Базар, Майлықожа) жыраулар деп шартты түрде жiктеуге болады. Ақын-жыраулар өлең-жырларымен де, өнегелi iсiмен де халыққа белсене қызмет етiп, ел ұйытқысы, тəлiм-тəрбие мектебiнiң ұстазы бола бiлдi.

Тəуке ханның «Жетi Жарғысы» бүгiнгi Қазақстан Республикасы қабылдаған Ата Заңымыздың негiзгi iргетасы болып саналады. Сондай-ақ сол кезеңдерде дұниеге келген Мұхаммед Хайдар Дулатидың «Тарихи-и-рашиди», «Жаханнама», Қадырғали Қосынұлы Жалайыридың «Жамиғат тауарих» (Жылнамалар жинағы), халық туындылары: «Наурыз бəйiтi», «Нысабнами казах» («қазақтар шежiресi») т.б. ұрпақ танымы үшiн аса зор тəлiмдiк мəндi шығармалары едi.

Бұл дəуiрде мал шаруашылығы, егiн шаруашылығы, ою-өрнек пен зергерлiк бұйымдар жасау, кiлем, алаша тоқу, ер-тұрман, құмған, ыдыс-аяқ (керамика) жасау, музыкалық аспаптар жасау сияқты кəсiптер жедел дамып, еңбек жəне эстетикалық тəрбие берудiң негiзгi құралына айналды.

1650-1730 жылдар арасындағы қазақ-жоңғар соғысы қазақ хандығын өте-мөте əлсiреттi. XVIII ғасырдың басында Тəуке хан өлгеннен кейiн қазақ елi үш жүзге бөлiнiп, үш хан сайлап, бiртұтас қазақ хандығының бiрлiгi мен қуатын əлсiретiп, жоңғарларға жем болды. Кiшi жүздi – Əбiлқайыр, Орта жүздi – Сəмеке, Ұлы жүздi – Жолбарыс хан билеп, əрқайсысы ұлы хан болуға таласып, ақыры «Ақтабан шұбырынды» атты қайғылы жағдайға душар етiп, халықты зор қырғынға ұшыратты.

1730 жылы Кiшi жүздiң ханы Əбiлхайыр өз билерiмен келiсе отырып, қазақ халқын сақтап қалу мақсатында, Ресей империясына бодан болуға мəжбүр болды. Көптеген хандар мен сұлтандардың қарсылық бiлдiргенiне қарамастан, Ресей қазақ жерiн отарлап алу саясатын əрi қарай жүргiзе бередi. Қазақ жүздерiнiң бастарын қосуда


144

қазақ халқының атақты, данышпан ханы Абылай хан өте үлкен саяси-дипломатиялық күрес жүргiздi. Бұл жайында «Қазақтың көне тарихы» атты кiтапта: «XIX ғасырдың 20-жылдарында Ресей өкiметi қазақ арасында хандық үкiметтi бiржолата жойып, ел басқарудың жалпы ресейлiк тəртiбiн жақындатуға тырысты...», - деп қазақ елiнiң отар елге айналғаны жайында əңгiмелейдi.

Қазақ жерiне қоныстана бастаған орыстар шұрайлы егiстiк жерлердi, мал жайылымдарын заңсыз тартып алды, бағынбағандарды жазалады. Мектептер мен шiркеулер салынып, балаларды шоқындыру мен орыстандыру саясатын жүргiздi. Патшалы Ресей бай-сұлтандардың балаларына арнап орыс-қазақ мектептерiн ашты.

Осындай мақсаттағы оқу орындары Қазақстанда 1789 жылы Омбы қаласында «Азиатское училище» жəне 1841 жылы Батыс Қазақстандағы Бөкей ордасында қазақ бай-феодалдарының мектептерi ашылды. Орыстандыру, отарлау саясатын қатты сынаған Мұрат Мөңкеұлының, Шортанбай Қанайұлының, Дулат Бабатайұлының шығармалары халық арасында кең тарады. Отарлау саясатына қарсы Сырым Датұлы, Исатай Махамбет, Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерiлiсi Қазақстан даласында 15-20 жылға созылды.

XIX ғасырдың екiншi жартысында Қазақстан даласында Ресейдiң алдыңғы қатарлы демократиялық ой-пiкiрдегi (Герцен, Белинский, Радищев, Чернышевский, Ушинский т.б.) оқымыстыларының жолын қуушы А. Янушкевич, Ф. Достоевский, Э. Михаэлисс, Н. Долгополов, С. Гросс, Т. Шевченко т.б. зиялы-демократтар жер ауып келiп, Ш. Уəлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев сияқты қазақ демократ-ағартушыларымен достасып, олардың саяси-идеялық, ағартушылық көзқарастарының қалыптасуына игi əсерiн тигiздi (44, 6).

Қазақ даласында бiлiмнiң дамуы мен қалыптасуына белгiлi қоғам қайраткерi, педагог, этнограф, жазушы жəне ағартушы Ыбырай Алтынсарин өте үлкен еңбек сiңiрдi. Ы. Алтынсарин патшалы Ресейдiң орыстандыру, шоқындыру жəне байлардың балаларына жеке мақсаттары үшiн бiлiм берудi көздеген саясаттарын батыл айыптады. Орыс-қазақ мектептерiн ашу туралы мəселелердi насихаттаумен қатар, Алтынсарин тəрбие жұмысы барысында қазақ халық ауыз əдебиетiнiң үлгiлерiн пайдалануды қуаттады. Осы принцип негiзiнде құрастырылған өзiнiң «Қазақ хрестоматиясын» (1879 ж.) жазып, ұсынды.

Халық ағартушылары, қоғам қайраткерлерi: Абай Құнанбаев, Шоқан Уəлиханов, Құрманғазы Сағырбаевтар ұлттық ғылым мен өнердiң, мəдениеттiң, философияның негiзiн салды. Шоқанның ашқан ғылыми жаңалықтары, Абай өлендерi мен қара сөздерi жəне Құрманғазының музыка өнерi жас ұрпақтарды жетiлдiрiп тəрбиелеуде зор ықпалын тигiздi.


145

XX ғасырдың барысында империалистiк патшалы Ресейдегi саяси-əлеуметтiк жағдайлар шиеленiсе түстi. Халықты қанау басым сипат алды. Ел арасында толқулар басталды.

Ресей империясының құрамында болып келген Қазақстанның зиялы қауымы осы мəселелер төңiрегiнде саяси-демократиялық қозғалыстарға белсене араласты. Олар патшалы Ресейдiң отаршылық жəне «орыстандыру саясатын батыл айыптады, қазақтардың шұрайлы жерлерiн қайтарып беру жəне жастардың бiлiм алуларына жағдай туғызу, мектептер салу туралы талаптар қойды.

Əлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мiржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Хəлел Досмұхамедов, Мұхтар Əуезов т.б. қазақтың зиялы қауым өкiлдерi ұлттық сана-сезiм мен тəлiмдiк идеялардың көсемдерiне айналды.

Қазан төңкерiсiне дейiн шыға бастаған «Дала уəлаятының газеті» (1889-1902 ж.ж.), газетi «Айқап» журналы мен «Қазақ» газетi (1911-1916 ж.ж.) жəне басқа да басылымдар қазақ халқының ұлттық ерекшелiктерi, мүмкiндiктерi, мəдениетi, ғылымы, тарихы мен этнографиясы хақында аса маңызды ой-пiкiрлер жариялап отырды.

Бұл орайда, белгiлi қоғам қайраткерi, ғалым-түрiктанушы Ахмет Байтұрсынов «Қазақ» газетiнде былай деп жазады: «...қазақ жерiнде өндiрiс жоқ, шикiзатын сатады, ал сол шикiзаттан жасалған өнiмдi 2-3 есе қымбат түрде сатып алады. Бұл надандықтан келген кемшiлiк – бiлiм-ғылымнан қалыс қалушылық. Ал қалыс қалуға үлкен себеп – қазақ жерiнде мектептер өте аз...», - дедi («Қазақ» газетi, 1913 жыл, №26, 15 тамыз).

1917 жылы Ленин бастаған коммунистiк партия Ресей патшасын тақтан құлатып, тарихқа белгiлi Қазан төңкерiсiн жасады, əлемде жаңа империяның негiзi қаланды. Қазақстан ендi орыстар басқарған бұрынғы Ресей империясының мұрагерi жаңа КСРО құрамына кiруге мəжбүр болды.

Бұл кезең қазақ халқына тиiмдi жəне тиiмсiз əсерiн тигiздi. Қоғам проблемаларының аса күрделi саласы – сауатсыздық жойылды. Көптеген маңызды кəсiпорындар, электр станциялары, су жолы каналдары салынып, жұмысшылардың жағдайлары едəуiр жақсарды. Мектептер, бала-бақшалар жəне арнаулы орта, жоғары оқу орындары ашылды. Əлемдiк тəжiрибелерге негiзделген кеңестiк ғылыми педагогика мен психология ғылымдарының негiзi қаланды.

Мектептегi оқу-тəрбие жұмыстары, негiзiнен, орыс тiлiнде жүргiзiлуi талап етiлдi. Əрине, орыс тiлiнде бiлiм беру өркениетті қызмет атқарғанымен, онда қазақ мектептерiнiң оқу-тəрбие жұмыстарына қайшы келген жағдайлар көп болды.

Кеңес Одағы кезiнде қалыптасқан педагогикалық тəжiрибелер «коммунистiк идеологияға» негiзделiп, «коммунистiк тəрбие беру» атты саяси-педагогикалық, диктатуралық жүйеге ұласты.


146

1937-1938 жылғы жүргiзiлген Сталиндiк жаппай қудалаушылық пен 1941-1945 жылдардағы соғыста қазақ халқы өте ұлкен қырғынға ұшырады. Ұлттық тəлiм-тəрбиенiң дамуы мен қалыптасуына үлкен үлес қосқан қазақтың көптеген зиялы азаматтары жеке басқа табынудың құрбаны болды. Мұның өзi ұлт мəдениетiнiң өсуiн үлкен тежелуге əкелiп соқтырды.

Соғыстан кейiнгi жылдары жаппай орыстандыру мəселесi қолға алынды. Қазақстанның тың жерлерiн игеру мақсаты отаршылық принципке негiзделiп, өкiмет тарапынан жүзеге асырылып отырды. Мемлекеттiк басқару жұмыстары, iс қағаздары, қоғамдық жиындар бiрыңғай орыс тiлiнде жүргiзiлдi. Шеттен келген басқа ұлттардың Қазақстанға қоныстануына мəжбүр еткiзген өкiмет саясатының нəтижесiнде көптеген қазақ мектептерi, бала-бақшалары, жоғары, арнаулы оқу орындарындағы қазақ бөлiмдерi қысқартылды.

Халық педагогикасы жөнiнде ғылыми-зерттеулер жүргiзуге шек қойылды. Ұлттық салт-дəурлердi дəрiптеу санадағы ескiнiң сарқыншағы деп бағаланды. Мектеп, мектептен тыс мекеме жəне балалар мен жастар ұйымдарының тəрбие жұмыстары коммунистiк идеологияға негiзделдi. Оқулықтар мен оқу-əдiстемелiк құралдар орыс тiлiнiң аудармасы негiзiнде пайдаланылды. Қазақ тiлiнде оқу-тəрбие жұмыстарына арналған əдiстемелiк нұсқаулар жазу назардан тыс қалды.

Дегенмен, ұзақ ғасырлардан берi келе жатқан қазақ педагогикасының қоғамдық өмiрдiң қажеттiлiгiне айналуына бағытталған туындылар: М. Жұмабаевтың «Педагогика», А. Байтұрсыновтың «Оқу құралы», «Сауат ашқыш», «Тiл құралы», Ж. Аймауытовтың «Тəрбиеге жетекшi», «Психология» атты еңбектерi, С. Көбеевтiң, Н. Құлжанованың, М. Əуезовтiң, М. Дулатовтың, Қ. Жұмалиевтiң, Е. Смайыловтың, М. Ғабдуллиннiң, Ə. Марғұланның т.б. шығармалары жас ұрпақтың бойына ұлттық сана-сезiм көзқарасын қалыптастырды.

Кеңестiк дəуiрде педагогика, психология ғылымдары саласында М. Жұмабаевтың, Ж. Аймауытовтың, Ш. Əлжановтың, Р.Г. Лембергтiң, А.П. Нечаевтың, И.Л. Стычинскийдiң, Т. Тəжiбаевтың, Ə. Сембаевтың, Ə. Сыдықовтың, Қ. Бержановтың, Е. Суфиевтiң, А. Темiрбековтiң, А. Асылбековтың, Қ.Б. Жарықбаевтың, Т. Сабировтың, К. Құнантаеваның, М. Мұхановтың, А. Мəдиннiң, С. Мусиннiң, Ə.Б. Сейтешевтiң, Т.А. Умановтың, Н.П. Хмельдiң, А. Көбесовтiң т.б. əлденеше монографиялық еңбектерi жарық көрдi. Педагогикалық ғылыми-əдiстемелiк «Қазақстан мектебi» журналы (1925) шығарылып, онда мектеп мұғалiмдерi мен педагог ғалымдардың еңбектерi үнемi жарық көрiп отырды. Педагогикалық, психологиялық оқулықтар ана тiлiнде шығарылып, ғылыми терминдерi қалыптасты.

Сөйтiп, педагогика, психология жəне əдiстеме ғылымдары жеке ғылым болып шықты. Алайда, кеңестiк педагогикалық ғылыми-зерттеу


147

жұмыстарында халық педагогикасына терең мəн берiлмей, көп жағдайда коммунистiк тəрбие тұрғысынан зерттеу талап етiлдi. Балалар мен жастарға жан-жақты тəрбие беруде үлкен жауапкершiлiктi мойындарына алған пионер-комсомол ұйымдары негiзiнен коммунистiк тəрбие принциптерiне сүйендi.

Қазақ мектептерi, негiзiнен, ауылды жерлерде орналасқандықтан, оның материалдық-техникалық базасына көп мəн берiлмедi. Мектептегi оқу-тəрбие жұмысының бағдарламалары, əдiстемелiк нұсқаулар ұлттық тəлiм-тəрбиенiң ерекшелiктерiмен санаспаған, орыс тiлiнде жазылған еңбектердiң аудармалары арқылы жүзеге асырылды.

Əдебиеттер:

1 Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық мəселелерi жəне тарихы. – Алматы: Бiлiм, 2004.

2 Табылдиев Ə. Қазақ этнопедагогикасы. – Алматы: Санат, 2001. 3 Қалиев С., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. Этнопедагогика. – Астана,

2005. 4 Қалиев С., Оразаев М., Смаилова М. Қазақ халқының салт-дəстүрлерi. –

Алматы: Рауан, 1995. 5 Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Ана тiлi, 1992. 6 Қазақтың тəлiмдiк ой-пiкiр антологиясы, 2 томдық. – Алматы: Рауан, 1

т., 1994, 2 т., 1998. 7 Қыраубаева А. Ежелгi дəуiр əдебиетi. – Алматы: Мектеп, 2003. 8 Аймауытов Ж. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989; Психология. –

Алматы: Рауан, 1995. 9 Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. 1-7 том. – Алматы, 1998-2005. 10 Қалиев С., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. Этнопедагогика. –Астана,

2005. 11 Қалиев С., Оразаев М., Смаилова М. Қазақ халқының салт-дəстүрлерi.

– Алматы: Рауан, 1995. 12 Асыл сөз // Құр. Асанов Ж. – Алматы, 2000. 13 Жарықбаев Қ.Б., Табылдиев Ə. Əдеп жəне жантану. – Алматы:

Атамұра, 1994. 14 Дүйсембiнова Р.Қ. Қазақ этнопедагогикасын мектеп программасына

ендiру. – Алматы: Ғылым, 2000. 15 Беркiмбаева Ш.К., Қалиев С. Қазақ тəлiмiнiң тарихы. – Алматы:

ҚызмемПИ, 2005. 16 Қожахметова К.Ж. Халық педагогикасын зерттеудiң кейбiр ғылыми

жəне теориялық мəселелерi. – Алматы, 1993.


148

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН ЖƏНЕ ОРТА КƏСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУ

Ұлжалғас Төлендіқызы МАНАБАЕВА,

Құрманғазы атындағы жалпы орта мектептің 11 сынып оқушысы, Ыбырай ауылы, Созақ ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы.

Жетекшісі: Шарапат МАНАБАЕВА,

Құрманғазы атындағы жалпы орта мектептің мұғалімі, Ыбырай ауылы, Созақ ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы.

Кіріспе Өз тəуелсіздігімізді алғанымызға 18 жылдай уақыт өтіп, Қазақстан

экономикада əлемдік принциптерін енгізіп, онда маңызды орынға ие болды. Оған дəлел ретінде экономикамыздың даму қарқынын қарастыруымызға болады. Сонымен қатар өз шешімін күтіп тұрған мəселелер баршылық. Солардың бірі ретінде кіші жəне орта бизнестегі инновациялық жобаларды несиелендіруді көрсетуге болады. Кіші жəне орта кəсіпкерлік республиканың əлеуметтік-экономикалық жəне саяси дамуының маңызды факторы болып саналады.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кəсіпкерлікті қолдап, шағын жəне орта кəсіпкерлікті дамыту əлемдегі бəсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына енуге бет алған Қазақстан үшін өзекті мəселелердің бірі болып табылады. Өркениетті елдердің барлығы да өздерінің əлеуметтік-экономикалық мəселелерін шешуде шағын кəсіпкерлік нысандарына арқа сүйейді.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə. Назарбаевтың экономикада жүргізіп отырған саясатының арқасында соңғы жылдары Қазақстан Республикасы бірқатар əлеуметтік-экономикалық табыстарға қол жеткізді. Минералды-шикізаттық ресурстар экспорты ұлттық экономика үшін болып жатқан дағдарыстарға төтеп беруге жəне экономикалық өсудің жоғарғы қарқынын қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.

Алайда, қазіргі өсім сапасы қанағаттанарлық дəрежеде емес. Сапалы өсімнің жүзеге асырылмауы жоғары технологиялардың дұрыс пайдаланылмауынан болып отыр. Сондықтан Президент Н.Ə. Назарбаев 2008 жылғы «Қазақстан халқының əл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» жəне 2009 жылғы «Дағдарыстан – дамуға» атты Жолдауларында Қазақстан экономикасы дамуының басым бағыттарының бірі ретінде кəсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдауды іске асыру, əсіресе шағын жəне орта кəсіпкерліктің тұғырын кеңейту мен нығайту қажеттігін атап өтті.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ғылыми жобаның мақсаты мемлекетіміздегі, соның ішінде, Оңтүстік Қазақстан облысындағы


149

өндірістік шағын жəне орта кəсіпкерліктің қалыптасуының басым бағыттарын анықтап, облыстың əлеуметтік-экономикалық дамуына олардың ықпалын бағалаудың əдістемелік нұсқауларын дайындау жəне нақты экономикалық тұрғыда негізделген тəжірибелік ұсыныстар беру.

Зерттеу мақсатына жету үшін ғылыми жоба мынадай міндеттер қойылды:

- нарықтық экономика жағдайында шағын жəне орта кəсіпорындарды дамыту бағыттарын зерттеу;

- өндірістік шағын жəне орта кəсіпкерліктің шет елдерде даму жағдайының ерекшеліктері мен артықшылықтарын зерттеу жəне талдау;

- шағын жəне орта кəсіпкерліктің дамуына кедергі келтіріп отырған факторларды анықтап, оларды шешу жолдарын ұсыну;

- Оңтүстік Қазақстан облысының нарықтық экономика жағдайындағы шағын жəне орта кəсіпкерліктің басым бағыттарын анықтау;

- шағын жəне орта кəсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың іс-шараларын ғылыми негіздеу бойынша тəжірибелік ұсыныстар жасау;

- өндірістік шағын жəне орта кəсіпорындардың дамуының аймақтық əлеуметтік-экономикалық жағдайына əсерін анықтау қағидаларын дайындау;

- өндірістік шағын жəне орта кəсіпкерліктің дамуын ұтымды экономика-математикалық əдістермен болжау.

Шағын жəне орта кəсіпкерліктің нысандары үшін олардың қызмет көрсету саласының ерекшеліктерін жəне өндіріп жатқан тауарлары мен қызметтерінің маңыздылығын ескере отырып, əртүрлі жеңілдіктерді қолдану жəне жалпы құқықтық шарттарды қалыптастыру керектігіне мəн берілуде.

Кесте 1 – Оңтүстік Қазақстан облысында кəсіпкерлік белсенділіктің

қалыптасуының негізгі себептері № Өз ісін бастаудың себептері %

Барлығы: 100 1 Жұмыссыз қалғандықтан кəсіпкерлікпен айналысуға мəжбүр болу 34 2 Алатын жалақымен қолайлы өмір сүру деңгейін қамтамасыз ететін

мүмкіншіліктің болмауы 22

3 Ағымдағы жағдайдың ретсіздігін пайдаланып, тез баюға ұмтылу 18 4 Мемлекеттік құрылым мен мемлекеттік қызметкерлерге тəуелді

болудан құтылып, іс-əрекет бостандығын алып, еркін өмір сүруді, қызықтыратын іспен ешкімге тəуелді болмай айналысуды қалау

12

5 Мемлекеттік, бюрократтық ережелер мен процедуралардың əсерінен жүзеге асыруға мүмкін болмаған əлеуетті идеяларды жүзеге асыруға ұмтылу

10

6 Қоршаған адамдар арасында беделінді, əлеуметтік мəртебесін жоғарылатуға ұмтылу

3

7 Өзінді төзімділікке тексеру 1 Ескерту: Жүргізген сауалнама материалдары негiзiнде автор құрастырған.


150

Кəсіпкерлік белсенділіктің қалыптасуының негізгі себептеріне

жұмыссыз қалғандар (34%), жалақының қолайлы өмір сүруге жеткіліксіздігі (22%) мен тез баюға ұмтылғандар (18%) құрап, ал ешкімге тəуелді болмай, еркін өмір сүруді қалағандар (12%) мен өз идеяларын жүзеге асырғысы келген адамдардың (10%) үлесі аз деңгейді иеленіп отыр [6].

Дамыған елдердің көпшілігінде экономикалық өсудің шешуші бір факторы шағын бизнесті жан-жақты дамыту болып табылады. Олардағы кəсіпорындардын жалпысаны, соның ішінде шағын жəне орта фирмалардың үлесі 80-нен 90% дейінгі мөлшерде қамтып, елдің жалпы ұлттық өнімің 50%-не жуығын елдердің қамтамасыз етіп отыр [7].

Шағын кəсіпорындар шаруашылықта жүргізудегі икемділігі ғылыми-техникалық прогрестің негізгі бір қозғаушы күшінің айналуы. Мысалы: жапондық мамандардын есептеуінше, екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі кезенде бұл елдің əлемдегі ең бай елдер қатарына қосылуына бірден-бір себепші болған нəрсе – шағын кəсіпкерлікті дамыту.

Тұрақты экономикалық жүйеде шағын кəсіпкерлік динамикалық түрде дамуы мүмкін:

• тұтынушылардың сұранысының өзгерісіне тез бейімделе алады; • бəсекелес нарықтық қатынастарға ықпал етеді; • жаңа жұмыс орындарын ашады; • жаңа кəсіпкерлік тап не меншік иелерінің құрылуына жағдай

жасайды; • елдің жалпы ұлттық өнімінде үлкен қаржы салаларын береді. Дамыған елдерде шағын кəсіпорындар мынадай басым рөл

атқарады; - Сауда; - Автосервис; - Құрылыс; - Қызмет көрсету салалары. Қазір шағын кəсіпорындар жоғары техналогиялық, химялық

өнеркəсіп, транспорттық қызмет, информатика, телекоммуникация салаларына əр тараптандырылып жатыр.

Республикамызда нарықтық қатынастарды қалыптастырудағы маңызды міндеттердің бірі – шағын кəсіперлікті дамыту. Республикада шағын бизнестің дамуы мен қызмет жасауына қажетті ұйымдастырушылық, экономикалық жəне құқықтық шараларды қалыптастырудың алғашқы қадамдары жасалуда. Оған келесі жағдайлар бекітіледі:

� Шағын кəсіпорындар кез келген халық шаруашылығының саласында, кез келген меншік формасы негізінде құрыла алады.

� Өнеркəсіп пен құрылыста жұмыскерлер саны 200-ге дейін.


151

� Ғылым мен ғылыми қызмет көрсету саласында: жұмыскерлер саны 100 адамға дейін.

� Бөлшек сауда: жұмыс істейтіндер саны 15 адамға дейін [16]. Шетелде қолданылып жатқан əріптестік несиелендіруді банктерге

енгізу. Ол өзі 3 жолдан тұрады: 1. Бөлшектеп несиелендіру. Бастапқыда жоғары пайызбен несие

беріледі. Екінші рет бергенде несие пайыызы түсіріледі. 2. Позитивті несиелендіру. Аз уақытқа аз мөлшерде несие беріледі.

Егер де несие жақсы қайтарылатын болса, несие мөлшері мен мерзімі артады.

3. Несие қайтарылу барлық топқа негізделеді. Тəуекел несие алушыларға жүктеледі.

4. Банк несиелерін əріптестік қатынаспен өзара байланысқан ұсақ кіші кəсіпорындар мен ірі өнеркəсіптің ортақ несиені қайтаруымен мəселе шешіледі.

Мұнда банк несие беріп, оның мақсатты қолданылуын қадағалайды. Ірі кəсіпорын гарант ретінде несиенің уақытында қайтарылуын қамтамасыз етеді. Несие алушылар топтың барлық мүшелерімен несиені уақытында қайтаруға мүдделі. Өйткені несиенің қайтарылуынан банктің осы топтармен əрі қарай жұмыс істеуі байланысты болады.

Облыста заңды тұлға ретінде 2007 жылдың 1 қаңтарына 1527 кəсіпорын құрылып, 3840 жаңа жұмыс орны ашылды. Шағын жəне орта кəсіпкерлік секторының экономикалық салалар бойынша орналасу құрамына талдау жасайтын болсақ: аграрлық секторға – 49,5%, сауда саласына – 37,1%, автокөліктер жəне жеке тұтыну бұйымдарын жөндеуге, құрылысқа – 11,6%, өнеркəсіп өндірісіне – 1,5% келеді. Жоғарыда көрсетілген көрсеткіштер бойынша кейінгі жылдары бұл арасалмақ сақталуда. Төмендегі кестеде облыстағы шағын жəне орта кəсіпкерліктің қызмет ету белсенділігі көрсетілген.

№ Көрсеткіштер 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2001-

2007 жж. өсім, %

1 Қызмет етуші нысандардың саны (бірлік)

75045 96397 105491 114800 115402 125684 128742 172

2 Жұмыс істейтіндердің саны (мың. адам)

272,2 293 296,5 312,2 313,4 330,0 335,2 123

3 Өнім көлемі (млн. тенге)

49,4 68,5 101,3 117,5 118,9 122,9 124,1 251

4 Бюджетке түсімі (млн. тенге)

2298,6 4273,6 5154,6 6719,9 6921,6 7845,4 8311,8 362

Ескерту: Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық мəліметтері негізінде автор құрастырған.


152

Кесте 2 – Оңтүстік Қазақстан облысында шағын жəне орта

кəсіпкерліктің қызмет ету белсенділігі

Оңтүстік Қазақстан облысындағы шағын жəне орта кəсіпорындардың 86,6%-ы ауыл шаруашылығы мен сауда саласында шоғырландырылып, шағын кəсіпкерліктің біржақты дамып отырғаны айқындалып, өнеркəсіптік өндірісті дамыту үшін құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыру қажеттілігі туындауда. Мұны келесі сызбадан байқауға болады.


Сурет 1 – Шағын жəне орта кəсіпкерліктің салалық құрылымы, % (2007 жыл).

2007 жылдың басынан шағын жəне орта кəсіпкерлік нысандары 123,2 млрд. теңгенің өнімін (жұмысы, қызметі) өндірген, бұл облыс көлемінде өндірілген өнімнің 36% құрайды. Өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда бұл көрсеткіш 3 пайызға өскен (сурет 2).



153

269

66,9

285

101,3

307

117,5

322

118,9

339

123

050

100150200250300350

млн.тг

2003 2004 2005 2006 2007 жылдар

Облыс бойынша өндірілген өнімнің көлемі, млн. тен

Шағын бизнес субъектілерінің өндірілген өнімнің көлемі, млн тен.

Сурет 2 – Кəсіпкерлік құрылымдары өндірген өнім көлемінің өсу

динамикасы. Шағын жəне орта кəсіпкерлікті қаржыландыру мəселесі облыста екі

бағытта: облыстық бюджеттен қаржы бөлу мен екінші деңгейдегі банктердің несиесі арқылы жүзеге асырылды. Оңтүстік Қазақстан облыстық бюджеттен аталған бағытқа 1997 жылдан бастап 2006 жылдың аралығында 832,8 млн. теңге бөлінді. Облыстық бюджеттен бөлінген несиенің бірінші қыркүйектегі жағдайы бойынша 713,7 млн. теңге. қайтарылған немесе 89% құраған.

Жыл басынан шағын кəсіпкерлік құрылымдарына жалпы – 52359,3 млн. теңге, оның ішінде екінші дəрежелі банктерден – 44556,7 млн. теңге, «Шағын кəсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ аймақтық филиалынан – 804,6 млн. теңге, «Несие беру Қазақстандық қорынан» – 3186,6 млн. теңге жəне «Фермерлер мен кəсіпкерлерді қолдау қоры» қоғамдық қорынан – 92,7 млн. теңге, ауылшаруашылық несие серіктестіктері мен несиелік серіктестіктерден – 2352,1 млн. теңге, микрокредиттік ұйымдардан – 1366,4 млн. теңге көлемінде несиелік қаражаттар бөлінді. Барлық қаржылық институттардан шағын жəне орта кəсіпкерлік құрылымдарына бөлінген несие қаражаттарының көлемі өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда 62,8% өскен (кесте 3).

Кесте 3 – Шағын кəсіпкерлік нысандарына мемлекеттік емес ұйымдардан берілген несиелік қаражаттар, млн. тенге.

Көрсеткіштер 2005 2006 2007 2005-2007

ж.ж.%, Екінші деңгейдегі банктер (11 ай қорытындысы бойынша)

22010,5 21958,0 36523,1 202

Микрокредиттік ұйымдар 342,3 793,8 1366,4 390 «Шағын кəсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ

240,8 491,0 804,6 330

Ауылдық несие серіктестіктері, кредиттік серіктестіктер

1576,0 2205,1 2352,1 150

«Қазақстандық кредиттеу қоры» Шымкенттегі филиалы

1138,7 1721,3 3186,8 280


154

«Оңтүстік Қазақстан облысының фермерлер мен кəсіпкерлерді қолдау қоры» ҚҚ

25,6 57,1 92,7 360

Барлығы: 25333,9 27226,3 52361,3 200 Ескерту: Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық мəліметтері негізінде автор құрастырған.

Қорытынды Қазіргі замандағы экономикадағы жағдай ірі монополистік

шаруашылыққа тығыз байланысты. Шағын жəне орта дəрежелі деңгейдегі бизнес экономиканы

жетілдіруге септігін тигізеді: • Бəсеклестік орта өркендейді; • Қосымша жұмыс орны пайда болады; • Тұтыну секторы ұлғаяды. Шағын жəне орта кəсіпкерлік төңірегінде көптеген мəселелердің

көтерілуі оның экономикадағы маңыздылығын дəлелдейді. Өндіріс саласын көтермей, əлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты қалыптастыру қиындығын көрсеткен менің ғылыми жобамда көрініс тапқан. Шағын жəне орта кəсіпкерліктің өндірістік саланы дамытудағы мəселелерінің ғылыми жəне тəжірибелік тұрғыда шешуді қажетсінуі осы ғылыми жоба тақырыбының маңыздылығын айқындай түседі. Егер ғылыми жобам жоғары дəрежеде көрініп, елімізге пайдасын тигізіп жатса, онда ғылыми жобаның да өз мақсатына жеткені деп білемін.

Əдебиеттер 1 Кіші кəсіпкерлікті қолдаудың əлеуметтік приоритеттері // Қайнар

университетінің хабаршысы. – 2001. – №4. – 35-39 бб. 2 Кəсіпкерліктің дамуының концепциялары // «Əуезов оқулары – 3» атты

халықаралық ғылыми-практикалық конференция еңбектері. – Шымкент. – 2001. – 209-212 бб.

3 ҚР Президенті Н.Ə. Назарбаевтың 2009 жылғы «Дағдарыстан – дамуға» атты Қазақстан халқына жолдауы.

4 Основные направления развития отечественного производства в регионах // Қаржы – қаражат. – 2002. – №4. – С. 52-55.

5 Ғылым мен техника жетістіктерін аймақтық өнеркəсіпке енгізу тиімділігі // «ХХI ғасырда білім мен ғылымды ұштастырудың жолдары жəне білікті мамандар даярлау сапасын арттырудың өзекті мəселелері» атты ғылыми- практикалық конференция еңбектері. – Шымкент, 2006. – 281-284 бб.

6 Шағын кəсіпкерліктегі салық мəселелрі жəне оларды шешу жолдары // «ХХI ғасырда білім мен ғылымды ұштастырудың жолдары жəне білікті мамандар даярлау сапасын арттырудың өзекті мəселелері» атты ғылыми- практикалық конференция еңбектері. – Шымкент, 2006. – 256-260 бб.

7 Аймақтың əлеуметтік-экономикалық дамуына шағын жəне орта кəсіпкерліктің əсері // Қазақстан жоғары мектебі. – 2006. – № 3. – 268-274 бб.

8 Шағын жəне орта кəсіпкерліктің дамуын ақпараттық қамтамасыз ету мəселесі // Əл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. – 2006. – №3. – 82-85 бб.

9 Өндірісте шағын жəне орта кəсіпкерлікті дамыту. – Шымкент: Нұрлы бейне. – 2008.


155

М. ƏУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ ҰЙЫМДАСТЫРҒАН ШЫҒАРМАЛАР

КОНКУРСЫНА ТҮСКЕН ЖҰМЫСТАР

МЕНІҢ АУЫЛЫМ

Əсел Қаржаубекқызы ТҰРЛЫБЕК, «Қоғам» орта мектебінің 4 «Ə» сынып оқушысы,

«Қоғам» ауылы, Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы.

Жетекшісі: Базаркүл Ахметқызы ОСПАНБЕТОВА, «Қоғам» орта мектебінің мұғалімі, «Қоғам» ауылы,

Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы.

Мен кішігірім «Қоғам» ауылында дүниеге келгенмін. Маған осы өз ауылым өте ұнайды. Өйткені осы ауылымда мені дүниеге əкелген анам, қамқор əкем, еркелететін апам мен атам, сүйкімді бауырларым тұрады.

Ауылымда зəулім мектебім бар. Мектебімде маған білім беретін ұстаздарым жұмыс істейді. Мен олардың барлығын жақсы көремін.

Біздің ауылымызда киелі Арыстанбаб кесенесі орналасқан. Бұл кесенені тамашалауға еліміздің түкпір-түкпірінен көптеген қонақтар келеді. Болашақта ауылымыз «Туризм аймағы» болады дейді анам. Шет елдерден қонақтар келсе, біздің ауылымызды дүние жүзі танып қалатын шығар деп ойлаймын.

Ауылым, əсіресе, кешкісін əдемі болып кетеді. Көгалда достарыммен ойын ойнап, қызықты əңгімелер айтып, кештің де батқанын байқамай қаламын. Содан соң қозы-лақтарымды өрістен келген қой мен ешкілердің алдына қоя берем. Енесін сағынған қозы-лақтарым секеңдеп барып қауышады.

Міне, мен осындай көрінісі бар ауылда тұрамын, əрі осы ауылда тұрғаныма мақтанамын.

ОТЫРАРДА ТУҒАНЫМА МАҚТАНАМЫН!

Дана Əсілханқызы МАРҚАШ,

«Қоғам» орта мектебінің 4 «А» сынып оқушысы, «Қоғам» ауылы, Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы.

Жетекшісі: Ақнұр Ерманқызы БАЙДУЛЛАЕВА,

«Қоғам» орта мектебінің мұғалімі, Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы.

«Əркімнің туған жері – Мысыр шаһары» демекші, адам баласына

өзінің кіндік қаны тамған ыстық мекенінен артық жер жоқ.


156

Мен де өзімнің туып өскен жерім – Отырар ауданын мақтан тұтамын. Себебі, біздің ауданымызда киелі Арыстанбаб кесенесі бар. Арыстанбаб кесенесіне зиярат етіп келушілер өте көп.

Біздің ауданымыздың орталығы – Шəуілдір ауылы. Ауылдың Шəуілдір аталуы туралы аңыз-əңгіме бар. Ертеде бір ханның Дүр есімді сұлу да көрікті қызы болыпты. Ханның бойжеткен қызын билеушінің қол астындағы жұмыс істейтін кедей жігіттің бірі Шəміл жақсы көріпті. Шəмілдің ержүректілігі мен батылдығына қызыққан хан қызы Дүр де оны ұнатып жүріпті. Бірақ екеуінің қосылуы мүмкін болмағандықтан екеуі бірге қашуға келіседі. Екеуінің қашып кеткенін білген хан олардың артынан өзінің əскерлерін аттандырады. Соңдарынан шыққан қуғыншыларды көрген соң, екеуі тірі қалғанмен, өздерін ханның аямасын сезеді. «Өлсек, бірге өлейік!» - деп екеуі қол ұстасып, дарияға секіріп кетеді. Содан бері қос ғашықтың құрметіне «Шəміл-Дүр» атанған ауыл бертін келе «Шəуілдір» болып аталып кеткен.

Мен ең ежелгі тарихи шежірелі қала Отырарда дүниеге келгеніме мақтанамын. Отырардың əрбір төбесі ертегідей сыр шертеді.

ЕСІРТКІДЕН АРЫ ЖҮР!

Жадыра АУАНТАЕВА,

Б. Момышұлы атындағы №6 көп салалы мектеп-гимназиясының 6 «Ə» сынып оқушысы, Жетісай қаласы, Мақтаарал ауданы,

Оңтүстік Қазақстан облысы.

Жетекшісі: Ұлжан Құдайбергенқызы МЫРЗАГЕЛДИЕВА, Б. Момышұлы атындағы №6 көп салалы мектеп-гимназиясының

қазақ тілі мен əдебиеті пəнінің мұғалімі, Жетісай қаласы, Мақтаарал ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы.

«Ел болам десең – бесігіңді түзе», - деп Мұхтар Əуезов атамыз

бекер айтпаса керек. Жас ұрпақты зиянды заттарды қолдануға қарсы көзқарасын нығайтып, салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсат етілуі керек.

Біз көшеде көк түтінді танауынан бұрқыратып, темекі тартып тұрған жап-жас қыздар мен көкөрім бозбалаларды көрсек те, оларға көп назар аудара бермейміз. Осылай жалғаса берсе, ол ертең есірткімен айналысуды бастайды. Есірткі заттарына өсімдіктерден алынатын гашиш, марихуана, анаша жəне химиялық жолмен алынатын морфий, героин жатады. Есірткі заттары негізінен Ауғанстан мен Тəжікстаннан əкелінеді, ал олар Қазақстанды есірткі заттарын басқа елдерге «өткізуші» тəрізді пайдаланады.

Қазақстанның Шу өңірінің үлкен аумағында құрамында есірткі заты бар өсімдік – сора өседі, оларды заңсыз жолмен көп мөлшерде жинап,


157

жасырын есірткі саудасымен айналысатындарға жеткізеді. Олар жастар мен жасөспірімдердің өмірін улайды. Есірткіге əуестену ең қауіпті жəне өлімге əкелетін қазіргі заманның ең қауіпті ауруы болып саналады.

Адам ағзасы нашақорлыққа бой алдырса, қайта түзелмейді, керісінше, нашақорлық тұңғиына батады. Есірткіге ақыл тоқтатпаған жас бала бой алдырса, оның есірткіге деген қызығушылығында шек болмайды. Сол тежеусіз сезім жас баланы абайсызда от бастырады да, айықпас дертке душар етеді. Осындай күйге түскен адам наша үшін қылмыстарға барады, ұрлайды, алдайды, арбайды, тіпті адамды да өлтіреді. Мұның бəрі не үшін? Тек есірткі үшін. Өйткені, есірткіге тəуелді болған адам соны тауып, тез арада масаң күйге түсуін ғана қажет етеді, одан басқа оған ешнəрсенің де қажеті жоқ.

Осы есірткі заттармен күресу үшін Қазақстан Республикасы «Есірткі жəне психотропты заттардың айналымы туралы» Заң қабылданған. Осы Заңға сүйене отырып елімізге заңсыз келіп жатқан зиянды заттарды кіргізбей, алдын аламыз.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылғы 16 мамырдағы жарлықтарымен бекітілген «Нашақорлыққа жəне есірткі бизнесіне қарсы күрестің 2001-2005 жылдарға арналған стратегиясы» мен «2000-2001 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» аурудың алдын алу үшін жасалған қадам болатын. Бұл мəселені Елбасы биылғы қаңтарда өткен кеңесте əкімдерге берілген тапсырма ретінде тұжырымдады.

Осы міндет қалай орындалып жатыр? Жегі құрттай маңайын жалмап бара жатқан дерттің тамырына балта шабыла ма? Ғасыр індетіне айналған зобалаңмен күресуге адамдардың өзі дайын ба? Жауап беру қиын. Адам басына тек сор əкелетін қара сора, көкнəр секілді есірткілік күші бар дақылдарды ауылдарда да көбейіп тұрғанда не деуге болады? Нақтылап айтар болсам, Президенттің сегізінші тапсырмасында: «Халықты қылмысқа, сыбайлас жемқорлыққа, есірткі сатушылық пен суық қолдылыққа қарсы күреске көтеру керек», - делінген. Жыл сайын күнтізбедегі бір күнді, атап айтқанда 2 маусымды – Халықаралық нашақорлық пен есірткі бизнесіне қарсы күрес күні деп жариялаудың өзі бұл дерттің бүгінде əлемдік сипат алып, жалпы адамзат баласына зор қатер төндіріп отырғанын айғақтайды. Нашақорлыққа қарсы күрес тек құқық қорғау қызметкерлері мен нарколог мамандардың ғана міндеті болып қалмауы тиіс. Жас ұрпақтың санасын улап, азғындық шыңырауына құлдыратып бара жатқан бұл дертке баршамыз болып бітіспес күрес жариялағанда ғана оны ауыздықтай аламыз.

Нашақорлар өздерін жоғары топ (элита) санап, маскүнемдерден жоғары қояды екен. Ал уақыт өте келе жағдайлары теңесіп, қоғам үшін қажетсіз мүгедек жандарға айналады. Бұрын ішімдікке салынғандар көп еді, қазір нашақорлық та одан қалыспай, белең алып барады.


158

Қоғам бұл адамдардан жиренетіні, əзірейіл көргендей бойларын ала қашатыны рас. Дəрігерлер оларды мүмкіндігінше өмірге қайта оралтуға тырысады. Жұмысқа орналасқанын қалайды.

XXI ғасырдың табалдырығынан батыл аттаған таскенеше жабысқан нашақорлық атты дерт уақыт өткен сайын өршіп барады. Бұрын кинодан көріп, баспасөзден оқу арқылы ғана білетін нашақорларды бүгінде даладан да, қаладан да қиналмай табатын күйге жеттік. Мəселен, жер шарында қазір 20 миллионнан астам нашақор бар екен. Бұлар заңды тіркелгені ғана, ал іс жүзінде нашақорлардың саны одан əлденеше есе көп. Қазақстанда бүгінде 50 мыңдай нашақор тіркелсе, шын мəнінде олардың саны үш жүз мыңнан асып жығылады.

Нашақорлық – масаңсытып, оған тəуелді етіп, уақыт өткен сайын үлкен мөлшерде қабылдау арқылы адамның сана-сезімін улап, бүкіл ағзаның маңызды мүшелерінің қызметін жояды, ағзаның өзге ауруларға қарсы тұру қабілетін бұзатын, психикалық ауруға дұшар қылатын өте күрделі дерт. Есірткіге үйрену, оны үнемі қолдану адамзаттың психикалық ауруға, одан кейін тəндік тəуелділікке апарады. Есірткі қабылдаған адам алдымен рахатқа бөленеді, ал оны таппаған жағдайда бүкіл денесі ауырып, тырысады, шөлдейді, осы кезде «сыну» күйі басталады.

Бұл күй бірден біліне қоймайды, біртіндеп, бірақ уақыт өткен сайын үдей түседі, осы кезден бастап адам ағзасы есірткіні талап ете бастайды. Нашақор əлеуметтік тұрғыдағы мүгедектерге айналады, негізінен олар 30 жасқа жетпей, артық мөлшерде қабылданған есірткіден немесе бақытсыз кездейсоқ жағдайдан, не өзіне-өзі қол жұмсаудан өледі. Есірткіні қысқа мерзімде қолданудың өзінен-ақ тəуелділік пайда болады, онан əрі мөлшерін көбейте отырып жүйелі түрде пайдалану қажеттілігі туындайды. Мұндай қажеттілік есірткіні қабылдағаннан кейінгі пайда болатын «лəззат» күйінің пайда болуымен түсіндіріледі. Бұл жағдай көңіл күйдің көтеріңкі, бей-жайлық, «керемет» жағдайдың елестеуі жəне т.б. ерекшеліктерімен сипатталады. Есірткінің қауіптілігі мен зияндығы осыған байланысты, оны қолдана бастағаннан психикалық, ал одан кейін тəндік тəуелділік пайда болады. Есірткіні аз уақыт қабылдамаса, онда «абстинентті синдром» деп аталатын күй басталады, бұл адамды қинайтын көптеген аурулар тудыра жүретін, азапты жəбірлеу жағдайы.

Нашақорлық дертінің қатерлілігі адамның санасын баурап алып, тəуелділікке ұшырататындығынан көрінеді. Есірткіге бір еліккен адамның оның құрығынан өз күшімен құтылып шығуы мүмкін емес. Əйел ме, ер адам ба, жас па, кəрі ме, есірткі ешкімді талғамайды. Ақыл тоқтатқан, əр нəрсеге байыппен қарайтын жəне нашақорлықтың қатерлі екендігін білетін ересек адамдар одан бойын аулақ ұстауға тырысса, жастар, əсіресе, бұғанасы қатпаған балалар қызық көріп, есірткіге ауызданады да, содан кейін құтыла алмастай пəлеге қалады. Абайсызда аузы күйген нашақорлық дертіне ұрынған мұндай балалар


159

қаңғыбастыққа салынады, қылмысқа бой ұрады. Егер баланың ата-анасы бақуатты болса қыруар ақша шығарып, емдетеді. Ал, күнін əзер көріп жүргендердің нашақорлық дертіне ұрынған балаларының тағдырын бір Аллаға тапсырғаннан басқа амалдары жоқ.

Жыл сайын күнтізбедегі бір күнді, атап айтқанда 2 маусымды – Халықаралық нашақорлық пен есірткі бизнесіне қарсы күрес күні деп жариялаудың өзі бұл дерттің бүгінде əлемдік сипат алып, жалпы адамзат баласына зор қатер төндіріп отырғандығын айғақтайды. Нашақорлыққа қарсы күрес тек құқық қорғау қызметкерлері мен нарколог мамандардың ғана міндеті болып қалмауы тиіс. Жас ұрпақтың санасын улап, азғындық шыңырауына құлдыратып бара жатқан бұл дертке баршамыз болып бітіспес күрес жариялағанда ғана оны ауыздықтай аламыз

Жастар есірткі тартуға қалай үйренеді? Бұған көбінесе психикалық тұрғыда əлсіз, жүйке жүйесі нашар, өз көзқарасы жоқ, жұмыссыз немесе оқымайтын, бос уақыттарында не істейтінін білмейтін жеткіншектер барады. Əрбір нашақор бір жылда кемінде оннан астам адамды нашақорлыққа тартады, осылайша олар есірткі тұтынушылар қатарын көбейтеді.

Нашақорлардың өмірі қысқа болады, шамамен есірткіні пайдалана бастағаннан кейін 3-5 жылға, кемінде 10 жылға ғана созылады. Есірткі заттарына əуестеніп алу тез болады, оны 2-3 рет қабылдау жеткілікті. Сондықтан да ешқашан, ешқандай есірткі жəне есеңгіретуші заттарды қабылдамау қажет екенін есте сақтау қажет. Нашақорлық дерті бұдан он жыл бұрын естігені болмаса, түсін түстеп көрмеген қазақ ауылдарына да жетті. Инеге отырған, нашаның құлына айналған, бір мезеттік доза үшін қандай да болсын əрекетке баруға бейіл жастар қаптап кетті.

Нашақор үшін есірткіге тəуелді зиянды құмарлықтың даму кезеңдерінің қай-қайсысынан да өзін құтқаруға мүмкіндігі бар. Нашақорларды зейінсіз қалдырмау, оларды бақылауға алу ең бірінші міндет. Оларды емделуге шақыру, психикасын ретке келтіру, психологиялық көмек көрсету керек. Бірақ бұл жерде айта кететін жайт, нашақорлықты емдеуден гөрі, оның алдын алу тиімді. Өйткені бір нашақорды емдеудің өзіне 3-6 айдан бастап, 2 жылға дейін уақытты қажет етеді. Мəліметтерге сүйенетін болсақ, нашақорлардың емделгендерінен 5 %-ы ғана өздігінен қалыпты өмірге келеді екен, ал қалған 95 %-ы өздерін бұл дертке жеңдіре алмайды екен. Өйткені есірткіге құмарлық өмір бойы адам ағзасында сақталып қалады екен. Бұдан мынадай қорытынды шығаруға болады: өзін есірткіден тек саналы адам ғана аластата алады.

Осындай келеңсіздіктерден арылу үшін ұлттық сананы, халықтық қадір-қасиетімізді, əдет-ғұрыптарымызды жақсартуымыз керек. Өйткені, қазір жас ұрпақтың бойына нашақорлық деген дерт сіңіп, уландырып, көңіліне, өміріне берік орнығып барады. Міне, осындай келеңсіз қылықтардан оқушылардың бойын аулақ ұстау мақсатында имандылық


160

тəрбиесі берілуі керек. Сонымен қатар, спортпен шұғылдану, бос қиялға берілмеу, біреуге ермеу, теріс пиғылға ешуақытта бармау, өзі сүйіп істейтін іспен айналысу. Ол үшін алдымен жастардың бұл заттарға теріс көзқарасын қалыптастыру қажет, оларды есірткі заттарын ешқашан татып көрмеуге шақыру керек. Салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсатында əрбір жеткіншектің денсаулығын нығайту, ерік-күшін жаттықтыру жəне спортпен айналысуға бейімдеу керек.

Болашақ ұрпағымызға жанымыз ашыса, еліміздің таңды-таңға ұратын телеарналардан ұлттық менталитетімізге сай келетін, ұлттық тəлім-тəрбие берер бағдарламаларды көптеп көрсету керек. Жастар батыстың фильмдерінен көрсетілетін есірткіге əуес жастардың өмірін көрмесе, нұр үстіне нұр болмақ. Нашақорлықтың жан рахатын көрсеткен фильмдердің орнына, нашақорлықтың азабын, өмір тынысының тарлығын, ішкі жан күйзелісін көрсете отырып, салауатты өмір салтын қалыптастырған ұрпақтың жан, тəн тазалығын көрсетсе, біздің жастар осы аты жаман əуесқойлыққа бой алдырмай, спортттық ойындарға жақын болар еді. Бос уақыт есірткі іздеумен өткізудің орнына, спорттық алаңдарда дене шынықтыруымен айналысқан болар еді.

Сөз соңында айтарым, жастардың өмірінде есірткі болмаса еліміздің, жастардың болашағы жарқын əрі бақытты болатынына мен сенімдімін. Біз 2030-дың болашақ ұрпағымыз. Сондықтан темекі, ішімдік, есірткі жəне басқа да зиянды, тəуелді ететін, əсерлендіретін заттан, бұл күндерде адамзат денсаулығын бүлдіретін ең-ең қатерлі дерттерден арылуымыз керек! Əсіресе, жастардың, біздер сияқты жасөспірімдердің тым қысқа уақытта өмірден өтуіне себепкер болып отырған ғасыр дертінен айығумыз шарт! Сондықтан зиянды əдеттерден аулақ болайық, жас достар! «Жақсы əдетті үйрен, жаман əдеттен жирен», - деген ата-бабамыздың сөздерін естен шығармайық!

Есірткіден ары жүр, Жақындама маңайына! Сатушыларды егер көрсең, Ақыл салып, жөн ойла. Одан қашып үлгермейсің, Болашақта көп көрмейсің. Айтар болсам егер де, Алыс жүрсең өкінбейсің. Оларды сен пайдаланба, Өлімнен бұрын көп ойла. Болашақта отбасыңды, Күйретпейсің сен сонда. Пайдалансаң егер де, Ақылыңа құлақ сал. Тез арада дəрігерге, Барғаның сенің сол абзал.


161

СЫҢҒЫР ҚАҚТЫ ҚОҢЫРАУ

Салтанат АБЫЛАЕВА, М.Х. Дулати атындағы №8 үш тілді тереңдетіп оқытатын дарында

балаларға арналған гимназиясының 9 сынып оқушысы, Шымкент қаласы.

Жетекшісі: Айжан РЫСКИЕВА,

М.Х. Дулати атындағы №8 үш тілді тереңдетіп оқытатын дарында балаларға арналған гимназиясы қазақ тілі мен əдебиеті пəнінің

мұғалімі, Шымкент қаласы.

Сыңғырлайды қоңырау мектебімде,

Сол сыңғырға жетпес-ау ешбір үн де.

Əсем əндей ойнайды жүрегімде,

Ұмытпаспын оны мен бұл өмірде.

Күміс қоңырау үні қандай керемет! Əрбір адамзаттың ең алғаш қоңырау үнін естігені, алғаш мектеп табалдырығын аттаған сəті мен қарсы алған алғашқы ұстазы мəңгілікке ұмытылмас естелік деп есептеймін. Мысалы, мен өзім алғашқы қоңырау үнін Алматы қаласындағы Бөлтірік Атыханұлы атындағы №36 лингвистикалық гимназияда естідім. Сол бір ғажайып сəт менің жадымда мəңгілікке сақталады. Себебі мен тұңғыш рет мектеп табалдырығын аттап, алғашқы ұстазымды көрдім. «Тарыдай болып кіресің, таудай болып шығасың» деген сөздің мəнін енді түсінгендеймін.

Осынау қоңырау үнін қазақ балаларына алғаш рет естірткен – Ыбырай атамыз еді. Ол алғашқы қоңырау үнін балаларға естіртіп, оқуға шақырған күннен бізге «Дала қоңырауы» деген атпен белгілі. Əрине, Ыбырай атамыздың осы орайда қосқан үлесі орасан зор. Ол мəдениет пен білімнен артта қалған ел-жұртын өнер-білімді игеруге шақырып қана қоймай, сол игі істі тікелей жүзеге асыруға да өлшеусіз үлес қосты. Қазақ даласында тұңғыш білім беретін мектептер ашып, оған орыс алфавиті негізінде оқулықтар жазды, өзі сабақ беріп, жаңа талапқа сай келетін мұғалімдер даярлауға күш салды.

Ыбырай атамыз жастарды оқуға, білім алуға үндесе, екінші жағынан, өмірдің бір қызығы тек қана байлықта деп ұғатын, оқу, өнер ғылым-білімге, оның жалпы халық үшін керектігіне еш мəн бермейтін ескі көзқарасқа соққы берді. Өмірдегі сарқылмайтын мол байлық – білім екендігін айта келіп, білімге адамның қолы жету үшін, ерінбей оқу, қажымай еңбек ету керектігін түсіндіреді. Есті бала мен ессіз баланы қарама-қарсы қойып, жастарға кімнен үлгі алып, кімнен безу керектігін көрсетеді.

Сөйтіп Ыбырай атамыз:


162

Өнер-білім бар жұрттар, Тастан сарай салғызды. Айшылық алыс жерлерден, Көзіңді ашып, жұмғанша, Жылдам хабар алғызды. ...Отынсыз тамақ пісірді, Сусыздан сусын ішірді. Теңізге жүзді балықтай, Дүниені кезді жалықпай, – деп жастардың білімді адам болғандағы

мақсаты – өз халқының бір керегіне жарау екендігін түсіндірді. Келешекке сенімі мол Ыбырай арманын өзін орындай алмаса да, жастар орындайды деп үміттенді. Ол да өз елін «тастан сарай салдырып, айшылық алыс жерлерден көзіңді ашып-жұмғанша, жылдам хабар алғызатын» елдердің қатарына жеткізу деп білді.

«Өнерді үйрен, үйрен де жирен» деп санаған халқымыз ұл-қыздарының он қолынан өнері тамған шебері, таңдайынан бал тамған шешен болуына да мəн берген. Алайда, ол дəуір келмеске кетті, енді жаңа заманның талап тілегіне сай өзге мəдениетті, өнер-білімді игермесе, ата-ана асыраудың өзі қиын екенін ескертеді. Оқу үйреніп, білім ала алмаған өз халқының атынан сөйлеп, талапты жастарға үлкен үміт артады, жатпай-тұрмай сол олқылықтың орнын толтыруға шақырды.

«Қыран түлегенше қайыспас қанаты сайлайды, Ұстаз шəкіртіне талмас талап сыйлайды», - деген халық

даналығында қаншама құрмет жатыр десеңізші? Дүниедегі ұлылық пен ұлағаттық бейнесі ұстаздарға айтылатын сөз қашанда аз болмаса керек. «Даналыққа апаратын даңғыл біреу-ақ, ол шығармашылық еңбек», - деген болар едім. Сол шығармашылық еңбекті ұстаз біздің санамызға құяды. Біз білімді болу үшін қолынан келгенін аямайды. Белгілі Ғафу Қайырбеков жырлағандай:

«Ұстаз болу – жүректің батырлығы, Ұстаз болу – сезімнің ақындығы. Ұстаз болу – мінездің күн шуағы, Азбайтұғын адамның алтындығы», - демекші, адамның

адамшылдығы ұстаздан екенін байқауға болады. Қоғамдық даму заңдылығы тұрғысынан ұстаздың түпкі мұраты

шəкіртті өз деңгейіне жеткізу ғана емес, өзінен озып, ілгері кетуге негіз қалау болуға тиіс. Халық: «Шəкірт ұстаздан озса, игі», - деп тегін айтпаған ғой.

Абай: «Шəкіртсіз ғалым – тұл», - деу арқылы ұстаздық пен шəкірт ұғымын бірінің екіншісіне үйретуі, екіншісінің үйреткенді ынта қойып, біліп алатын, яғни ғалымның іліміне ие болатын мұрагер ғана емес, ілгері жалғастырып, дамытушы ретінде анықтаған.


163

Ұстаз, шəкірт сөздері – біздің халқымызда өте қадірменді, қастерлі ұғым. Олар білімділік, əдептілік, көргенділік, имандылық, кішіпейілділік, даналық, парасаттылық мағынасында түсініліп, қабылданып келген. Біздің əдеби мұрамызда, əсіресе, қадым заманнан бері жалғасып жатқан жазба, кітаби əдебиетте бұл ұғымдарға өте зор мəн, мəртебе беріледі. Бұл сөздердің түп мағынасы оқымыстылықпен, ғұлама хакімдікпен байланысты болғандықтан, ұстаз, шəкірт жайында əңгіме болғанда, сонау ежелгі заманның Аристотель, Сократ, Ұлықпан Хакім, əл-Фараби секілді данышпан ойшылдарының ұшан-теңіз білімі, көрегендік-кемеңгерліктері, əділдіктері мен кішіпейілділіктері үлгі етіледі. Ежелгі грек философы, данышпан ойшыл Аристотельдің (б.з. бұрынғы 384 ж. шамасында туған – 322 жылы қайтыс болған) Бірінші ұстаз, ал өзіміздің арғы бабамыз, Фарабтан (Отырар) шыққан кемеңгер ойшыл, əмбебал ғұлама Əбу Нəсір əл-Фарабидің Екінші ұстаз аталуы бұл ұғымға халқымыз қаншалық жоғары баға бергенін білдірсе керек.

Міне, содан бергі заманда шəкірттің ұстазды сыйлауына керемет адамгершілік, əдептілік, көргенділік, білімділік, бұларға қоса, соншалық жарастық, поэтикалық мəн дарытылып, сипат беріліп келеді.

«Елу жылда ел жаңа» дейді бұрынғы қазақ. Сол Ыбырай атамыз қоңырау қаққан күннен бастап жүз жиырма жылдай уақыт өтіпті. Сол уақыт аралығында қаншама өзгерістер болды. Мысалы, Ыбырай атамыздың заманында мектеп, медресе аз болатын, ал қазір мектептердің саны көп жəне сыныптардың іші компьютермен, интерактивті тақтамен жабдықталған. Əрине, бүгінгі күн талабына сай жабдықталу білім ұясы мұғалімдерінің шығармашылықпен жұмыс жасауына оң жағдай туғызды. Дей тұрсақ та, еліміздің бесекеге қабілетті елу елдің қатарынан көрінуі мақсатында іскер қазақстандық азамат тəрбиелеу талабы өте жоғары. Соның бірінде Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа жолдауында: «Білім беру реформасы табысының басты өлшемі – тиісті білім мен білік алған еліміздің кез келген азаматы кез келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілуі болып табылады. Біз бүкіл елімізде əлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметіне қол жеткізуге тиіспіз», - деп білімнің кəусар бұлағынан емін-еркін сусыны қанғанша сіміремін десең де, қазақ елі ол үшін барлық жағдай жасап отырғандығын айтады.

Егер жоғары білім алуға ниеттенген жастар жаңа технологияларды жетік меңгере білсе, жан-жақты сауатты болып, шет ел тілдерінде еркін сөйлеп, басқа елдермен сауда-саттық, басқа да қарым-қатынас жүргізетіндей қызмет ете алса, ол, əрине, қазақ елі үшін зор қуаныш, мақтаныш болар еді. Ал ол үшін біз білімнің биік шыңдарында жатқан алтын кілтке қол жеткізуіміз керек деп ойлаймын.


164

ИМАНДЫЛЫҚ – РУХАНИ БАЙЛЫҚ

Гүлстан ҚАЙРАТҚЫЗЫ, М.Х. Дулати атындағы №8 үш тілді тереңдетіп оқытатын дарынды

балаларға арналған гимназиясының 9 сынып оқушысы, Шымкент қаласы.

Жетекшісі: Айжан РЫСКИЕВА,

М.Х. Дулати атындағы №8 үш тілді тереңдетіп оқытатын дарында балаларға арналған гимназиясы қазақ тілі мен əдебиеті пəнінің

мұғалімі, Шымкент қаласы.

Иманды елде

ізгілік пен адамгершілік салтанат құрып,

қылмыс пен бұзақылық тыйылып,

оларға жол қалдырмайды.

Халифа Алтай қажы,

діндар, ғұлама.

Əр халықтың сау-саламат өмір сүруі оның мəдениеті мен рухани

байлығына тығыз байланысты. Имандылық араб тіліндегі «иман» сөзінен шыққан Ислам дініндегі

бес парыздың бірі. Оның мəнісі – Алланың біреу екендігіне, одан басқа Алланың жоқтығына сену.

Иман дегеніміз – сенім. Имансыз сөзі – сенімі жоқ дегенді білдіріп, мұсылмандарда, соның ішінде біздің түбі бір, діні бір, бауырлас халықтарымызда ар-ұяттан да ада, азғын мағынасын білдіреді. Шынында да, ешнəрсеге сенбейтін, яғни сиынбайтын, ешбір шарапаттылықты, ізгілікті мойындамайтын адамнан асқан азғын нəрсе бола ма? Адамға керегі ішу, жеу ғана емес. Бір нəрсеге сеніп, сиынып өмір сүру оның табиғатына тəн. Ол солай жаратылған. Адам қарулы, қайратты да құдіретті, сонымен қатар, əлсіз, уайымшыл. Өйткені оны өзінің құдіретті санасы қинайды, алда не болатынын ойлауға мəжбүр етеді. Сол кезде ол өз əлсіздігін, шарасыздығын сиынумен, сенім-иланыммен толықтырады. Сеніммен күн кешу адамға жеңіл болады. Сондықтан адамдардың сеніміне нұсқан келтіру – үлкен əлсіздік. Адам мен Адам арасында пікірталас, айтыс-тартыстың болуы мүмкін, алайда, оның сеніміне тиісу жарамайды. Бұл сенім мыңдаған жылдар бойы адамдардың рухани жəне материалдық өмірін де, ой-арманы мен сол жолдағы күресінде өшпес із қалдырып, тарихын бірге жасасқан. Адамзаттың күрделі де қат-қабат тарих көшінде осы сенім қайғысын жеңілдетіп, жұбату рөлін атқарып, бір-біріне, адал, əділ болуға əлсізге, жоқ-жіттік, кемтарға қайырымдылық, ұрлық-қарлық, қиянат, алдау-арбау сияқты кеселді қылықтарға жол бермеуге өте-мөте көп септігін


165

тигізіп келген. Мұны мойындамаудың, тəрк етудің қандай сорақылықтарға ұрындырғанын коммунистік идеологияның құрсауында өткен кешегі КСРО-ның болмысы айқын көрсетті.

Адам сенімсіз, үмітсіз, армансыз өмір сүре алмайды. Олай болса, адамда шынайы сенім, дұрыс көзқарас қажет. Сонда Адам неменеге сенуі керек? Адамдар ертеде тауға, тасқа, ай-жұлдызға, аң-құсқа, табиғат құбылыстарына, əулие-əмбиеге, жын-шайтанға, басқа бəлелерге, көп құдайларға, бүгінде бір Аллаға сенуде.

Бұлардың қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс деп жатуға болмайды. Өз кезі үшін бəрі де дұрыс. Сонда діни сенім адамдардың көпшілігінің жан дүниесінде ұялап отырған жəне ғылыми материалдық көзқарас адамдардың ақыл-ойын баурап алған жағдайда қалай болмақшы?

Кеңес өкіметі жылдарындағы барша жұрт дерлік коммунизм идеясына сенді. Шынында, ол да иланым болатын. Дінде: «Бұл дүниеде қорлық көрсең, ол дүниеде бейішке барасың», - десе, коммунистік идеологияда: «Жаныңды аямай еңбектенсең, коммунизм орнайды», - дейді. Дін бұл жарыста жеңіп кетті, өйткені бейішке өлгеннен кейін барасың деп, уəде етілуіне байланысты, оның қашан болатынын ешкім білмейді, ал коммунизм болса, қанша жақын дегенмен, адамдардың көзін талдырды.

Қазір адамзат қоғамында дүниеге діни жəне материалистік, идеалистік көзқарас қатар орын алып отыр. Мұны қалай түсінуге болады? Дін ғұламалары исламды ілім деп санайды. Егер ислам – ілім болса, онда ол да дүниеге көзқарас, дүниені танып-білу ғылымы деген сөз.

Қалай болғанда да, діни иланым адамдардың ғұмырын жеңілдететіні, мінез-құлқын жұмсартып, мейірбандылығын арттыратыны, бірлігін бекемдеп, əдептілікті орнықтыратыны даусыз. Демек, адамға мұндай сенім керек. Дін өзекті қағидаларды: нысап, нəпсіні тыю, қайырымдылық, ғайбат сөз айтпау, кісіге қиянат жасамау, жоқ-жітік, кемтарларға қайыр-садақа беру, ұрлық-қарлық жасамау, алдап-арбап, өтірік айтпау, ата-ананы ардақтап, жетім-жесірді налытпау, күш көрсетпеу, т.б. адамдардың тату, бейбіт қоғамдастық өмір сүруінің мызғымас негізін қалайды, мұны адамзат қоғамының тарихы айқын дəлелдейді. Кешегі шаңырағы күйреп, ортаға түскен коммунистік құрылымның ең бір сорақылығы адамдардың діни нанымдарымен есептеспеуінде еді. «Құдай қолдамаған», яғни адамдардың табиғи сенімімен санаспаған түзімнің ақыры жолы болмады.

Адамда ождан бостандығы болуға тиіс. Осы арада бір айта кететін жайт: бізде кейде ождан мен иманды бір-бірімен шатастырушылық кездеседі. Имансыздық дегенді ұятсыздық, ождансыздық деп түсінеді. Иманжүзді деп ізгі-ілтипатты тура сөзді, мейірімді адамды айтады. Бұдан дін мен əдеп-инабат ұғымдарының тоғысып кеткені көрінеді. Өзіндік мəні жөнінен ождан дегеніміз – адамның өз іс-қылықтарын


166

өзінің іштей таразылап, басқаларға қатынасы жағынан əдеп-инабат талаптарын сақтау жауапкершілігін сезіну жəне өз іс- əрекеттерінің дұрыс немесе бұрыстығын қоғамдық көзқарас тұрғысынан қадағалап, тексеріп отыратын рухани байлығы.

Діннің өзекті қағидалары: нысап, нəпсіні тыю, қайырымдылық, ғайбат сөз айтпау, кісіге қиянат жасамау, жоқ-жетім, кемтарларға қайыр-садақа беру ұрлық-қарлық жасамау, алдап-арбап, өтірік айтпау, ата-ананы ардақтап, жетім-жесірді налытпау, күш көрсетпеу т.б. адамдардың тату, бейбіт қоғамдасып өмір сүруінің мызғымас негізін қалайды.

Адам өз тұрмысындағы барлық қиыншылықтармен өзі күресуі керек. Пешенеге жазылғаны болады деп отыра бермеу керек деп ойлаймын. Құдай да жатыпішер жалқаулықты жаратпаған ғой. Халық ондайларды: «Құдайдан үміті жоқ», – деп күстаналап, «Талапты ерге нұр жауатынын» айтады емес пе? Табиғаттан, қоғамнан өзіңе керегіңді алу керек, ауруды емдеу, өмір жасты ұзарту, тұрмысты күннен-күнге жақсарта беру үшін күресу керек деп үйретеді. Сондықтан жақсылықты тəңірден күтіп отырмай, тұрмыс игіліктерін дұрыс пайдалану, қоғамға, халыққа пайдалы нəрселер істеп, өз бақытың үшін өзің күресу, тұрмысты көркейтуге ат салысу, оған зиянды пікір-ниеттен іркілу керек. Демек, көріп отырғанымыздай, адамға сенім керек екен. Сенім болғанда да: Шындықты жеңетініне, жақсылық, адалдық пен ізгіліктің өмірдің бұлжымас баянды мұраты екеніне сенім керек.

Егер оқымысты өзінің зерттеушілік қабілет-қарымына, ақыл-ойына, өзіне дейінгі ғылым жетістіктеріне сенбесе, көксеген ғылыми ізденіс жолында табысқа жете алмас еді.

Ғылыми дұрыс сенім адамды өрелі міндетке, үлкен жеңістерге рухтандырады, рухани жəне дене күшін жұмылдырады. Қоғамның көркеюіне ғылымның заңдылығына, білім мен өмір нақты шындығына негізделген сенім адамдарға қолқанат-көмекшісіне айналып, дем береді.

Кім-кім де: инженер, дəрігер, мұғалім, өнертапқыш, жұмысшы немесе диқан – өз ісінің пайдалы игілікті жəне қажеттігіне сенбесе, оған саналы түсінік, көзін жеткізбесе, ол істі барлық күш-жігерімен, көтеріңкі рухпен істей алмайды. Ол жұмысты қажетті сенімсіз бейберекет орындаушы болып қалады.

Əрбір Адам орындалады деп сенгендіктен, алдына мақсат қояды. Өйткені ол күллі адамзат тұрмысы бағынатын əлеуметтік-экономикалық заңдылықтарға сүйеніп, қоғамды көркейтудің қажеттігін білді. Ол күллі адамзаттың тарихи тəрбиесін басшылыққа алып, өзінің ұстанған жолының дұрыстығын тексерді.

Сенім білімнен шығады, сонымен қатар сенім білімнің қанаты да. Білімсіз сенім бос қиял болып табылады. Адамның талпыныстары қиялға ғана ілесіп отыруы мүмкін емес. Ғылымға негізделген сенім –


167

табиғат пен қоғам заңдылықтарына сүйенген өмір тəжірибесін басшылыққа алған, саналы да бекем сенім.

Иман жолына түгелдей беріліп кетпесек те, иманның жолын бұзбай жүрсек, осынау өмірде өз орнымызды табарымыз хақ.

Сенімнен үміттену келіп шығады. Үмітсіз өмір сүру мүмкін емес. Егер ауру кісі өзінің жазылып кететінінен үміттенбесе жəне сол үшін күреспесе, ем-домға көнетін аурулардың өзін дəрігерлердің кеселден айықтыруы қиын болады. Өйткені ондай ауру уайыммен ағзаның кеселге қарсылық жасау қабілетін əлсіретеді немесе тіпті жойып жібереді. Жеңістен үміттенбеген спортшылардың жарыста озып шығуы екіталай. Үміт қаншалық күшті болса, Адам соншалық жігерлене, шаттана түседі. Сондықтан адамдардың бай, кедей демей, құқық теңдігі, шынайы демократиялық заңдар аясындағы іс-қимыл жəне сенім бостандығы болуы керек. Қандай идеология болса да, осы басты талаптарға қайшы келмеуге тиіс. Қазіргі тəуелсіз еліміздегі əркімнің сенім бостандығын қолдап, ғасырлар бойы халқымыздың көкірегіне ұялап, қанына сіңген ислам дінінің имандылық қағидаларын адамдар арасындағы ізгілік, қайырымдылық, адалдық, əділдік қарым-қатынас негізінен алып, жас ұрпақты тəрбиелеуге пайдалана отырып, зайырлы мемлекет құру жолын ұстануды таңдауымыздың себебі де сол екені айқын. Өйткені, белгілі діндар ғұлама Халифа Алтай қажы айтқандай: «Иманды елге ізгілік пен адамгершілік салтанат құрып, қылмыс пен бұзақылық тыйылып, оларға жол қалмайды».

Демек, егемендік алып, ұлттың жəне жалпыадамзаттық қоғам дамуы үрдісіне түскен елдің жас ұрпағы шындық болмысының дұрыс мəнін түсініп, нақты үмітті басшылыққа алуы қажет. Шынында да, ежелгі заман философы Вергилийдің: «Жеңіске сенген Адам ғана жеңіп шығады», - деген сөзі де сол өмір ақиқатын меңзеп тұр емес пе? Сондықтан біз, жастар, жақсылыққа сенім рухында, рухани табандылықта, өмір шындығына туындайтын үмітте тəрбиеленуіміз шарт.


168

МАГИСТРАНТТАР МЕН СТУДЕНТТЕРДІ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ «ЖАС ЗЕРТТЕУШІ – МОЛОДОЙ ИССЛЕДОВАТЕЛЬ»

ҒЫЛЫМИ ЖУРНАЛЫНЫҢ АВТОРЫ БОЛУҒА ШАҚЫРАМЫЗ!

М. Əуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің қолдауымен жарық көретін Республикалық «Жас зерттеуші – Молодой исследователь» ғылыми журналы магистранттар мен студенттердің ғылымның барлық салалары

бойынша қазақ, орыс жəне ағылшын тілдеріндегі мақалаларын қабылдайды. Журнал 2007 жылдың шілдесінен бері жарық көріп келеді.

Ұсынылатын еңбектер мынадай талаптарға сай дайындалуы: - А4 пiшiнiндегi ақ парақ бетiне бiр интервалмен, 14 кегльдегi Times

New Roman қарпiмен қатесiз терiлуi; - орыс жəне ағылшын тілдерінде жазылған, мақаланың қысқаша

нақты түйінін беретін (түйіні) резюмесі болуы; - материалдың сол жағынан – 20 мм, жоғары, төменгi, оң

жақтарынан – 10 мм орын қалдырылуы тапсырылуы; - көлемi 7 беттен артық болмауы тиiс. Мақаланың жоғарғы жағында, ғылыми бағыты мен мамандығы,

арасында бiр интервал қалдырыла отырып тақырып, автордың толық аты-жөні, курсы, тобы, факультеті, ЖОО аты, ғылыми жетекшісінің аты-жөні, қызметі, ғылыми дəрежесi мен ғылыми атағы, қала аты, мекен-жайы көрсетiледi.

Əдебиеттерге төрт бұрышты жақша [1] арқылы сілтеме жасала отырып, дереккөздер тізімі ретіне қарай мақаланың соңында беріледі.

Журналда мақала жариялау жарнасы М. Əуезов атындағы ОҚМУ

магистранттары мен студенттері үшін – 3000 (үш мың) теңге, ал басқа ЖОО-нан келген авторлар үшін – 3500 (үш мың бес жүз) теңге.

Журналда мақала жариялау жарнасын мына есепшотқа аударуға немесе қолма-қол төлеуге де болады:

Қазкоммерцбанк карточка есепшоты: 6762 0419 9505 7709, ҚР азаматының жеке куəлігі №011356216, ҚР ІІМ 28.06.2000ж.

берген, СТН 582110156357, Жақып Мырзантай Қожабайұлы. Мақалалар жəне төлемақы түбіртегінің көшірмесі электрондық

пошта арқылы да қабылданады.

Мақала жарық көрген соң журнал Шымкенттен басқа қалаларда тұратын авторларға «Қазпошта» арқылы салып жіберіледі.

E-mail: [email protected] немесе [email protected] Мекен-жайымыз: 160012, Шымкент қаласы, Тəуке хан даңғылы, 5,

М. Əуезов атындағы ОҚМУ, №3 «В» ғимараты, 203«В» бөлме.

Анықтама тел.: 8 (7252) 21 19 82; +77013971713, +77021059753.


169

РЕСПУБЛИКАНСКИЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ «ЖАС ЗЕРТТЕУШІ – МОЛОДОЙ ИССЛЕДОВАТЕЛЬ»

ПРИНИМАЕТ МАТЕРИАЛЫ МАГИСТРАНТОВ И СТУДЕНТОВ!

Республиканский научный журнал «Жас зерттеуші – Молодой исследователь», который издается при поддержке Южно-Казахстанского государственного университета им. М. Ауезова, принимает статьи магистрантов и студентов по всем отраслям науки на казахском, русском и английском языках.

Журнал издается с июля 2007 года. Материал должен быть оформлен согласно правилам: – текст статьи объемом не более 7 страниц следует печатать на

компьютере через один интервал и распечатать на листе бумаги формата А4, шрифт Times New Roman, кегль 14;

– резюме на казахском (русском) и английском языках; – поля страниц: левое – 20 мм, все остальные – 10 мм; – указать: научное направление и специальность, наименование

материала, фамилию, имя и отчество автора, курс, группу, факультет, ВУЗ, фамилию, имя и отчество научного руководителя, должность, ученую степень и ученое звание, город, почтовый адрес;

– ссылки на использованные источники следует приводить в квадратных скобках[1].

Организационный взнос составляет для магистрантов и студентов

ЮКГУ им. М. Ауезова – 3000 (три тысячи) тенге, для авторов из других ВУЗов – 3500 (три тысячи пятьсот) тенге.

Взнос за публикацию научной статьи в журнале необходимо

перечислить на расчетный счет или оплатить наличными: Расчетный счет карточки Казкоммерцбанка 6762 0419 9505 7709,

удостоверение личности №011356216, выдано МВД РК 28.06.2000г., РНН 582110156357, Жақып Мырзантай Қожабайұлы.

Научные статьи и копии квитанции об оплате оргвзноса можно

отправить и по электронной почте.

После публикации статьи, автору из других городов и областей, номер журнала будет отправлен по «Казпочте».

E-mail: [email protected] или [email protected]

Наш адрес: 160012, г. Шымкент, пр. Тауке хана, 5,

ЮКГУ им. М. Ауезова, здание №3«В», кабинет 203«В».

Справки по тел.: 8 (7252) 21 19 82; +77013971713, +77021059753.


170

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ

1. Гатаулина Б.А., Сарсимбаева С.М. Особенности использования MS SQL SERVER 2005 для создания базы данных............................................3 2. Саменов Б.Т., Казиев М.Т. Интенсификация процесса обезвоживания нефти.................................................................................................................9 3. Бақтыбаев Е.А., Түсіпқалиев А.Б. Жатыр миомасы науқастарындағы эндометрий жағдайы.....................................................................................13 4. Игисинова Л., Еңсепбаева Ə., Сейтмамбетова Н.Қ. Медицина колледжі қыздары арасында кездесетін етеккір қызметінің бұзылу патологиясы...................................................................................................17 7. Машинец Е.В. Применение метода адсорбционной иммобилизации способом перемешивания в производстве биогаза....................................22 8. Танабаева Г.Ө., Көмекбаева М.К., Сейдулла Ж.С., Əскерова Ф.И., Далиева У.Б. Мұхтар Əуезовтің өмірі мен шығармашылығы..................31 9. Джусипова Ж.О. Болашақ мұғалімдердің «Қазақстандықтарды татулыққа тəрбиелеу идеясын» оқу-тəрбие үдерісінде қолдану..............34 10. Аношкина Е., Аношкина Л.В., Судьенкова Ю.Ю. Мед и медоносы Южно-Казахстанской области.....................................................................37 11. Оразбаева А., Фазылов Б.Д., Үмбетов Ə. Темекі жəне есірткі заттарының адам организміне тигізетін кері əсері....................................45 12. Исаева А., Əбдірайым А. Сұйықтардағы беттік керілу құбылысы.......................................................................................................51 13. Нұржанұлы Ə., Əлсейітова Б.С. Судың да сұрауы бар.......................59 14. Ниязова Б., Бакирова Ш. Көкмардан топырағынан шығатын ыстық судың химиялық құрамы..............................................................................62 15. Унембаева Г., Майлибектеги М., Абишева А.С. Стандарты физического развития детей и подростков школьного возраста города Шымкента......................................................................................................66 16. Мамбетов Б.Р. Табиғи биогаз. Оны зерттеудің қандай əдістері бар?.................................................................................................................72 17. Оналбаева Р.Т., Николаева С.В. Исследование факторов, влияющих на внутриутробное развитие плода и причины заболевания детей неонатального возраста.................................................................................80 18. Орынбекова Д.А., Ақкөзова Б.А. Темір жол көлігіндегі автоматика жəне телемеханика........................................................................................86 19. Манатай Ж., Медетова Ж. Дулат өлеңдерінің өзіндік ерекшеліктері.................................................................................................91 20. Тəңірбергенова Ш.Қ., Бимұратова Н.Қ., Фазылов Б.Д. Жырау Құрманбек Бекпейісов – Нартай дəстүрін жалғастырушы.......................97 21. Қоңырбайқызы Л., Арыстанов О.А. Қазақстан халқының демографиясы..............................................................................................103


171

22. Сариева А., Бақырхан М., Нұрбекова К. Оңтүстік Қазақстан облысы, Отырар ауданы халқының ашаршылық, қуғын-сүргін жылдарындағы тағдыры........................................................................................................109 23. Исламова А.М., Əлсейітова Б.С. Мұхтар Шаханов – ақын қайраткер......................................................................................................124 24. Каюпова З., Кравченко К., Курносова М.В., Рыжкова О.Б. Тюркизмы и элементы тюркского фольклора в «Слове о полку Игорове»..............127 25. Қосалбаев Б.Д., Төлегенов М.Б. Қазіргі айтыстағы мемлекеттік тіл мəселесі.........................................................................................................131 26. Момбеков С.Ə., Нышанбаева Б.О. Қазақтың халық педагогикасының даму кезеңдері..............................................................................................137 27. Манабаева Ұ.Т., Манабаева Ш. Қазақстандағы шағын жəне орта кəсіпкерлікті дамыту...................................................................................148 28. Тұрлыбек Ə.Қ., Оспанбетова Б.А. Менің ауылым.............................155 29. Марқаш Д.Ə., Байдуллаева А.Е. Отырарда туғаныма мақтанамын!.................................................................................................155 30. Ауантаева Ж., Мырзагелдиева Ұ.Қ. Есірткіден ары жүр!.................156 31. Абылаева С., Рыскиева А. Сыңғыр қақты қоңырау...........................161 32. Қайратқызы Г., Рыскиева А. Имандылық – рухани байлық.............164


172

Жас зерттеуші • Молодой исследователь •The Younge Researcher

ғылыми журнал • научный журнал • scientific journal

Жазылу индексі: 74054

Қолжазбалар əдеби өңделеді жəне қайтарылмайды. Авторлардың көзқарасы, ұстанымы сақталады.

Жарияланымдағы деректердің нақтылығына авторлар жауапты. Олардың байлам-тұжырымдары редакция көзқарасымен

сəйкеспеуі де мүмкін. Басылымда жарияланған материалдар көшіріліп басылған немесе пайдаланылған жағдайда

«Жас зерттеуші – Молодой исследователь» ғылыми журналына сілтеме жасалуы тиіс.

Біздің банктегі есепшоттарымыз:

KZT: «Зерттеуші – Исследователь» ғылыми-білім беру орталығы, 160021, Шымкент қаласы, Байтұрсынов көшесі, 75«В»-27,

есепшот 049467615, СТН 582100292957, БИК 195801307, КБЕ 18, «БТА Банк» АҚ Оңтүстік Қазақстан филиалы, «Журналда ғылыми мақала жариялау үшін».

Наши банковские реквизиты:

KZT: Научно-образовательный центр «Зерттеушi – Исследователь»,

160021, г. Шымкент, ул. Байтурсынова, 75«В»-27, р/с 049467615, РНН 582100292957, БИК 195801307, КБЕ 18,

Южно-Казахстанский филиал АО БТА Банк, «За публикацию научной статьи в журнале».

Директор Жақып М.Қ.

Журнал меншік иесіне қарасты баспа орталығында теріліп, беттелді. Басуға 27.10.2009 ж. қол қойылды.

Пішімі 60х84/16. Қаріп түрі Times New Roman. Ризографиялық басылыс.

Көлемі 10,75 шартты баспа табақ. Таралымы 500 дана.

«Нұрлы Бейне» баспаханасында басылды. Тапсырыс №2706. Шымкент қаласы, А. Байтұрсынов көшесі, 15Б/1.

Documents

Жас зерттеуші – Молодой исследовательzertteushi.kz/docs/20121127115236605.pdf · 2015-11-03 · Жас зерттеуші – Молодой исследователь,