Embed Size (px)
Citation preview
Европска унија
Ovaa bro{ura i drugi kratki, jasni objasnuvawa za EU se dostapni na veb stranicata ec.europa.eu/publications/
Evropska komisijaGeneralen direktorat za komunikaciiPublikaciiB-1049 Brisel
Rakopisot e zavr{en vo maj 2005 godina
Ilustracija na naslovnata i na poglavjata: Izvestuva~i
Evropskata komisija im se zablagodaruva na vrabotenite i u~enicite na Evropskoto u~ili{te od Voluve (Belgija), za nivniot pridones kon ovaa publikacija.
Luksemburg: Kancelarija za slu`beni izdanija na Evropskite zaednici, 2006
ISBN 978-92-79-04818-0
Evropski zaednici, 2005Dozvolena e reprodukcija.
Pe~ateno vo porane{na jugoslovenska Republika Makedonija
1
Zdravo! Dobre dojde vo Evropa - na{iot dom.
Taa e prekrasno mesto i mnogu raboti se slu~uvaat vo nea.Kolku znae{ za nea?
Dojdi so nas da ja istra`uvame Evropa zaedno! Toa }e bide pat poln so avanturi niz prostorot i vremeto i }e otkrie{ mnogu interesni raboti.
Vo tekot na patuvaweto, testiraj se sebesi za da vidi{ kolku si nau~il/a. Pojdi na na{ata veb stranica europa.eu.int/europago/explore/ i obidi se da odgovori{ na pra{awata za sekoe poglavje.
Mo`e{ da se zabavuva{ so igrawe igri i so drugi aktivnosti {to gi ima na veb-stranicata “Europa Go” http://europa.eu.int/europago/welcome.jsp
Podgotven/a si? Ajde da zapo~neme!
DA JA ISTRA@UVAME
EVROPA!
2
stranica
Kontinent za otkrivawe 3
Pro{etka 6 Klima i priroda 8 Zemjodelstvo 11
More 14
Patuvawe niz vremeto 18 ^etiriesetmina poznati li~nosti, od A do [ 27
Jazici vo Evropa 30
Semejstvo na narodi 31
Zbli`uvawe na semejstvoto: prikaznata za Evropskata unija 32 [to pravi EU 36
Evropskata unija i nejzinite sosedi 39
Kako EU donesuva odluki 42
Utre . . . i potoa 44
[to sodr`i ovaa kniga?
3
Evropa e eden od sedumte kontinenti na svetot. Drugite se: Afrika, Amerika, Antarktik, Arktik, Azija, Avstralija i Okeanija.
Evropa se prostira duri od Arktikot na sever do Sredozemnoto More na jug, i od Atlantskiot Okean na zapad do Azija na istok. Ima mnogu reki, ezera i planinski masivi. Kartata (str. 4) ti gi dava imiwata na najgolemite od niv.
Najvisokata planina vo Evropa e planinata Elbrus, vo Kavkaskite Planini, {to se nao|a na granicata me|u Rusija i Gruzija. Nejziniot najvisok vrv dostignuva 5 642 metri nadmorska viso~ina.
Najvisok vrv vo Zapadna Evropa e Mon Blan, koj se nao|a na Alpite na granicata me|u Francija i Italija. Toj se izvi{uva do 4 800 metri nadmorska viso~ina.
Na Alpite se nao|a i @enevskoto Ezero - najgolemoto prirodno ezero vo Zapadna Evropa. Se prostira me|u Francija i [vajcarija, dostignuva
dlabo~ina od 310 metri i sodr`i 89 trilioni litri voda.
Najgolemoto ezero vo Centralna Evropa e Balaton {to se nao|a vo Ungarija. Dolgo e 77 kilometri i pokriva povr{ina od okolu 600 kvadratni kilometri (km2). Severna Evropa ima u{te pogolemi ezera, me|u niv se Saima vo Finska (1 147 km2) i Vanern vo [vedska (nad 5 500 km2).
Kontinent za otkrivawe©
Van
Pary
s M
edia
/Cor
bis
NajElbnanana
Nk
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
© Ar
to H
ämäl
äine
n
Ezeroto Saima, vo Finska.
Najg{toi pkipo(1(
Ezeroto Saima, vo Finska.
© Ar
to H
ämäl
äine
n
© Sw
itze
rland
Tou
rism
By-
line:
ST/
swis
s-im
age.
ch
@enevskoto ezero, na Alpite.
o -Se va i.
@enevskoto ezero, na Alpite.
© Sw
itze
rland
Tou
rism
By-
line:
ST/
swis
s-im
age.
ch
Elbrus, najvisokata planina vo Evropa.
4
Kontinentot Evropa (karta)
© M
ap: Lo
wel
l Joh
ns L
td.
Bath
ymet
ry:
The
Brit
ish
Ocea
nogr
aphi
c Da
ta C
entr
e
5
Edna od najdolgite reki vo Evropa e Dunav. Izvira vo regionot na Crnata [uma i te~e kon istok. Vo svojot tek pominuva niz 10 zemji (Germanija, Avstrija, Slova~ka, Ungarija, Hrvatska, Srbija, Bugarija, Romanija, Moldavija i Ukraina) s$ do Romanija, kade {to formira delta na krajbre`jeto na Crnoto More. Od svojot izvor do svojata utoka minuva rastojanie od okolu 2 850 kilometri.
Drugi golemi reki se: Rona (dolga okolu 1 320 km), Elba (okolu 1 170 km) i Loara
(nad 1 000 km). Mo`e{ li da gi pronajde{ na kartata?
Golemite reki se mnogu korisni za vr{ewe transport na razni ne{ta. Sekakov vid stoka se tovari na golemi brodovi, a se prevezuvaat gore-dolu po rekite, me|u evropskite morski pristani{ta i gradovite {to se nao|aat dlaboko na kopnoto.
EdnIzko10UnRoRki
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Pelikani na Dunavskata delta, Romanija.
lua
{ ?
Dolinata na rekata Loara e poznata po ubavite zamoci.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Golevr{Sekbrpoprn
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Natovaren brod patuva po rekata Rajna.
6
Za pro{etka niz Evropa, pati{tata i `eleznicite se mnogu pokorisni otkolku rekite.
Dali znae{ deka `elezni~kite linii za prv pat bile postaveni vo Evropa? Xorx Stivenson go vovel prviot patni~ki voz vo 1825 godina. Vozot bil nare~en “Raketa” i dostignuval brzina od 25 kilometri na ~as - brzina koja za toa vreme bila navistina golema.
Dene{nite brzi elektri~ni vozovi se mnogu porazli~ni od prvite parni ma{ini. Sovremenite vozovi se mnogu udobni i se dvi`at so brzina do 330 km/~ na specijalno konstruirani {ini. Postojano se gradat novi linii, so cel da im se ovozmo`i na lu|eto da patuvaat {to e mo`no pobrzo od eden do drug golem grad vo Evropa.
Pati{tata i `eleznicite ponekoga{ moraat da minuvaat preku planinski masivi, {iroki reki, pa duri i preku more. Za taa cel in`enerite izgradile mnogu dolgi mostovi i tuneli. Najdolgiot suvozemen tunel vo Evropa e tunelot “Laerdal”, {to se nao|a vo Norve{ka, me|u Bergen i Oslo. Toj e dolg nad 24 kilometri i bil pu{ten vo upotreba vo noemvri 2000 godina.
Najdolgiot `elezni~ki tunel vo Evropa e tunelot {to minuva pod kanalot La
Man{. Niz nego se dvi`at “evrostar” brzite vozovi i toa od Kale vo
Francija do Folkstoun vo Anglija. Dolg e nad 50 km.
r u r
DaprSt18d-g
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Prvata lokomotiva za patni~ki voz – “Raketata”
na Stivenson.
pa La ”
o .
Vozovite “Evrostar” na stanicata Vaterlo (London).
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Pro{etka
7
Najvisokiot most na svetot (dostignuva viso~ina od 245 metri) e Viaduktot Milo vo Francija. Pu{ten e vo upoteba vo dekemvri 2004 godina.
Dvata najdolgi mosta vo Evropa se: Oresund, paten i `elezni~ki most (dolg 16 km) me|u Danska i [vedska, i Vasko de Gama, paten most (nad 17 km dolg) preku rekata Tagus vo Portugalija. Mostot Vasko de Gama go dobil imeto spored slavniot istra`uva~, a za nego mo`e{ da pro~ita{ pove}e vo [estoto poglavje.
Lu|eto patuvaat niz Evropa i so avion bidej}i za kuso vreme minuvaat golemi rastojanija. Eden od
najdobrite avioni vo svetot e izgraden vo Evropa. Toa e avionot “erbas”. Vo mnogu zemji od Evropa se gradat razli~nite delovi na ovoj vid avion,
a potoa tim od in`eneri go sostavuva letaloto. Najgolemiot patni~ki avion vo svetot e “erbas
A380”, proektiran taka {to mo`e da prenesuva 840 patnici. Prv pat poletal vo april 2005 godina.
“Konkord”, najbrziot avion izgraden dosega, bil proektiran od strana na tim od francuski i britanski in`eneri. Toj mo`e{e da leta so brzina od 2 160 km/~ - dva pati pogolema brzina od brzinata na zvukot - i mo`e{e da go mine Atlantikot za pomalku od tri ~asa! (Na pove}eto vidovi avioni im treba okolu osum ~asa.)
Pobrzi od koi bilo avioni se raketite. Raketata “Arijana” e zaedni~ki proekt na stru~waci od nekolku evropski zemji. So ovaa raketa ne patuvaat lu|eto: taa se koristi za lansirawe sateliti potrebni za televiziskite mre`i i mre`ite na mobilnata telefonija, kako i za nau~ni istra`uvawa i drugo. Pove}eto sateliti vo svetot denes se lansiraat so pomo{ na ovie evropski raketi.
Uspesite na ovie letala, “konkord”, “erbas” i “Arijana” poka`uva {to s$ mo`e da se postigne koga sorabotuvaat razli~ni evropski zemji.
za od a.a ,
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Najgolemiot patni~ki avion vo svetot -
“Erbas A380”.
c r r
“Konod smo`brzAtlav
Pez
© ES
A
Raketata “Arijana 5” lansira
sateliti vo vselenata.
DvpaDamPin
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Najvisokiot most vo svetot – Viaduktot
Milo (Francija).
8
Pogolemiot del od Evropa ima umerena klima - nitu e premnogu toplo nitu e premnogu studeno. Najstudenite mesta se nao|aat na dale~niot sever i na visokite planini kade {to temperaturite zime mo`at da padnat i do -40 stepeni Celziusovi. Najtoplite mesta se nao|aat na jug i jugoistok, kade {to dnevnite temperaturi vo tekot na letoto mo`at da dostignat i do +40 stepeni Celziusovi.
Vremeto e najtoplo i najsuvo vo leto (glavno od juni do septemvri), a najstudeno vo zima (glavno od dekemvri do mart). No, vo Evropa vremeto e i mnogu promenlivo i vo mnogu regioni mo`e da vrne vo koe bilo vreme od godinata.
Spravuvawe so zimata
Divite `ivotni vo studenite predeli obi~no imaat debeli krzna ili gusti perduvi za da im bide toplo, a nivnite krzna ~esto se beli za da se prikrijat vo snegot. Nekoi od niv zimata ja minuvaat vo spiewe za da za{tedat energija. Ovaa pojava se narekuva hibernacija.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Arkti~kata lisica...
Mrmotot....
...i evropskite crni me~ki `iveat vo planinite, kade {to go minuvaat svojot zimski son.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Klima i priroda
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
...i sne`niot buv mo`at dobro da se kamufliraat.
9
Mnogu vidovi ptici se hranat so insekti i sitni vodni `ivotni, ili so druga hrana do koja ne mo`at lesno da dojdat vo tekot na studenite zimski meseci. Zatoa tie naesen se selat na jug i ne se vra}aat s$ do proletta. Nekoi od niv minuvaat iljadnici kilometri, preku Sredozemnoto More i pustinata Sahara, za da ja minat zimata vo Afrika. Ova sezonsko patuvawe se narekuva migracija.
U`ivawe vo proletta i letoto
Koga proletta }e pristigne vo Evropa (od mart do maj), temperaturata zapo~nuva da se zgolemuva. Snegot i mrazot se topat. Mladite rip~iwa i larvite od insektite se pojavuvaat vo potocite i barite. Pticite preselnici se vra}aat za da gi svijat svoite gnezda i da gi odgledaat svoite semejstva. Cvetovite rascutuvaat, a p~elite go prenesuvaat polenot od edno do drugo rastenie.
Na drvjata se pojavuvaat novi listovi, so koi tie ja vpivaat son~evata svetlina i ja
koristat nejzinata energija za rastewe. Vo planinskite predeli zemjodelcite go nosat
svojot dobitok na povisokite livadi kade {to ima izobilie od sve`a treva.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Lastovicite...
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
...pa, duri i flamingosite naprolet doa|aat vo Evropa.
o to a.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Letoto e prijatno na planinskite livadi.
10
Gu{terite go sakaat toploto vreme.© Je
roen
Spe
ybro
eck
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
I osite go sakaat ovo{jeto!
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Ververicite sobiraat le{nici za vo zima.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Esenta gi prekriva {umite so raznovidni boi.
Ladnokrvnite `ivotni, kako {to se vle~ugite, imaat ista takva potreba od sonceto koe im dava energija. Vo letoto, osobeno vo ju`na Evropa, ~esto mo`ete da vidite kako se son~aat gu{teri i da slu{nete pesna na {turci i skakulci.
Esen: vreme na promeni
Na krajot od letoto i na po~etokot od esenta denovite stanuvaat s$ pokratki, a no}ite
posve`i. Mnogu vkusni plodovi zreat vo ovoj period od godinata i zemjodelcite se zafateni so nivnata berba. I le{nicite zreat naesen, a
ververi~kite gi sobiraat i gi skladiraat za vo zima.
Naesen mnogu drvja gi otfrlaat svoite listovi zatoa {to nema dovolno son~eva svetlina za tie da im bidat od polza. Tie postepeno ja menuvaat bojata od zelena vo nijansi na `olta, crvena, zlatna i kafeava. Potoa listovite pa|aat, pokrivaj}i ja zemjata so naj{aren kilim. Padnatite listovi se raspa|aat i ja zbogatuvaat po~vata i obezbeduvaat hrana za slednite generacii rastenija.
Ovoj ciklus na godi{ni vremiwa i promenite {to gi nosi gi pravat evropskite predeli ona {to se: ubavi
i mo{ne `ivopisni.
11
Drveni ku}i vo Bergen, Norve{ka.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
© Ge
tty
Imag
es
Portokalite se odgleduvaat vo topli zemji kako {to e [panija. Tie se dobri za na{eto zdravje bidej}i se bogati so vitamin C.
© EP
A PH
OTO
/ LI
BOR
ZAVO
RAL
Grozdober vo Чe{kata Republika.
© Ge
tty
Imag
es
Od ova grozje }e se dobie crveno vino.
Zemjodelstvo
Na visokite planini i vo dale~niot sever na Evropa zemjodelstvoto e nevozmo`no zatoa {to e premnogu studeno za da mo`at da rastat rastenijata. No, vo studenite zimi mo`at da pre`iveat iglolisnite drvja, kako {to se borovite i elite. Zatoa najstudenite predeli na Evropa se pokrieni so zimzeleni {umi. Lu|eto gi koristat steblata od ovie {umi za izrabotka na mnogu proizvodi od drvo - od ku}i i mebel do hartija i karton za pakuvawe.
Na jugot od Evropa se nao|a pogolemiot del od obrabotlivoto zemji{te. Na nego se odgleduvaat razli~ni
vidovi kulturi, vklu~uvaj}i `ito, p~enka, {e}erna repa, kompiri i sekakov vid ovo{je i zelen~uk.
Onamu kade {to ima mnogu son~evi denovi i re~isi nema slana (blizu do Sredozemnoto More, na primer), zemjodelcite odgleduvaat portokali, limoni, grozje i maslinki. Maslinkite sodr`at bogato maslo {to mo`e da se iscedi od niv, a potoa da se koristi za prigotvuvawe hrana. Grozjeto se gme~i za da se dobie sok od koj potoa mo`e da se napravi vino. Evropa e poznata po svoite mnogu dobri sortni vina {to se prodavaat niz celiot svet.
12
Na zemjodelskite kulturi vo su{nite predeli
im e potrebno navodnuvawe.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Ovci na pasi{tata vo [panija.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Sviwite mo`at da se ~uvaat vo
zatvorena prostorija.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Koko{kite proizveduvaat jajca, koi sodr`at
mnogu proteini i ni pomagaat da bideme zdravi.
© Ze
fa
Zemjodelcite od Sredozemnomorskite zemji odgleduvaat i mnogu drugi vidovi ovo{je i zelen~uk. Domatite, na primer, mo{ne dobro vireat na ju`noto sonce. No, zelen~ukot bara mnogu voda, zatoa zemjodelcite vo toplite, suvi oblasti ~esto moraat da gi navodnuvaat svoite kulturi. Toa zna~i deka pravat kanali za navodnuvawe od rekite ili crpat voda od dlabo~inata na zemjata.
Trevata raste onamu kade {to ima dovolno do`d, duri i koga zemjata e posna i ne e mnogu plodna. Mnogu evropski farmeri odgleduvaat
dobitok - kako na primer kravi, ovci ili kozi. Tie, pak, im obezbeduvaat mleko i meso,
no od niv se koristat i volnata i ko`ata.
Mnogu farmeri ~uvaat i sviwi i koko{ki. Ovie `ivotni mo`at da se odgleduvaat re~isi sekade zatoa {to mo`at da se ~uvaat i vo zatvoreni prostori kade {to im se dava specijalna hrana. Koko{kite obezbeduvaat, pokraj mesoto, i jajca, a nekoi farmeri sekojdnevno prodavaat iljadnici jajca.
13
Kola` od raznobojni poliwa vo Evropa.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Prirodata e sozdadena za site da mo`at da
u`ivaat vo nea.
Vo Evropa farmite se so razli~ni golemini, od mnogu golemi do mnogu mali. Nekoi od niv poseduvaat
golemi poliwa, a za tolkavi golemi obrabotlivi povr{ini potrebni im se golemi ma{ini {to }e
ovozmo`at da se sobere `etvata. Drugi, na primer vo ridestite predeli, mo`e da imaat mali poliwa.
So postavuvaweto yidovi ili ogradi me|u nivite se ovozmo`uva da se spre~i vetrot i do`dot da ja
odnesat zemjata, a tie se dobri i za divite `ivotni {to `iveat vo tie predeli.
Mnogumina {to `iveat vo golemite gradovi sakaat vikendite i praznicite da gi minuvaat vo priroda, da u`ivaat vo pejza`ite, mirot, ti{inata i sve`iot vozduh. Nie site treba da se gri`ime prirodata da ja odr`uvame ubava i ~ista.
14
Moreto
Evropa ima iljadnici kilometri prekrasno morsko krajbre`je, {to prirodata go oblikuvala na razni na~ini. Ima visoki kameni ridovi i prekrasni pla`i so pesok ili raznoboen ~akal {to moreto go formiralo so mnoguvekovno zaplisnuvawe na vodata.
Vo Norve{ka gle~erite go izrezbale krajbre`jeto vo dolini so strmni ridovi {to se narekuvaat fjordovi. Vo nekoi drugi zemji moreto i veterot go trupaat pesokot vo dini. Najvisokata dina vo Evropa (visoka 117 metri) e dinata na Pila, blizu Aran{on vo Francija.
Moreto gi oblikuvalo ovie karpi od kreda.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Gle~erite go izrezbale ovoj fjord.
© Bi
os
Edno od najretkite `ivotni vo Evropa – fokata “Monk” – `ivee vo Sredozemnoto more.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Najvisokata peso~na dina vo Evropa – Pila.
15
Mnogu vidovi morski `ivotni i ribi `iveat vo vodite na evropskoto krajbre`je. Tie se hrana za morskite ptici i cica~i, kako {to se fokite. Onamu kade {to rekite dotekuvaat vo moreto, koga nastapuva oseka, jata barski ptici doa|aat da se hranat so `ivotnite {to `iveat vo kalta.
Lu|eto i moreto
Moreto e va`no i za lu|eto. Sredozemnoto More bilo mnogu va`no i za starite Rimjani {to go narekuvale Mare nostrum: Na{e More. Vra}ajki se niz vekovite, Evropejcite plovele po moriwata na svetot, gi otkrivale drugite kontinenti, gi istra`uvale, ja razvivale trgovijata i gradele svoi domovi tamu. Vo poglavjeto “Patuvame niz vremeto” mo`e{ da pro~ita{ pove}e za ovie golemi patuvawa i otkritija.
Tovarnite brodovi od site strani na svetot prevezuvaat sekakov vid tovar (naj~esto
spakuvan vo kontejneri) do evropskite pristani{ta. Tamu stokata se pretovaruva vo
vozovi, kamioni i {leperi. Potoa brodovite se tovarat so proizvodi {to se proizvedeni vo evropskite zemji, a se prodavaat na drugi
kontinenti.
© Bi
ll Pa
ton/
ww
w.r
spb-
imag
es.c
om
“Puffin” (poseben vid pingvin) se vgnezduva
vo karpite i nurka za da ulovi riba. © An
drew
Ros
s/w
ww
.rsp
b-im
ages
.com
Jata barski ptici baraat hrana vo re~nite predeli.
ot oe oe
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Brodovi kontejneri nosat stoka vo i nadvor od Evropa.
16
Nekoi od najdobrite brodovi na svetot se gradat vo Evropa. Eden od niv e i brodot
“Kvin Meri 2”- najgolemiot patni~ki brod na svetot. Ovoj brod go realizira{e svoeto
prvo prekumorsko patuvawe vo januari 2004 godina.
Evropskite krajbre`ni letuvali{ta se odli~ni mesta za odmor. Mo`e{ da u`iva{ vo razni vidovi vodeni sportovi, od surfawe i plovewe do skijawe na voda i nurkawe. Ili, ednostavno, mo`e{ da se opu{ti{ - da se son~a{ na pla`ite i da se razladuva{ vo moreto.
Ribolov
Ribolovot otsekoga{ bil mnogu va`en za lu|eto vo Evropa. Izgradeni se golemi gradovi okolu pristani{tata i
iljadnici lu|e zarabotuvaat od lov i proda`ba na riba ili od drugi dejnosti {to se povrzani so ribarite i so
nivnite semejstva.
So modernite ribarski brodovi, kako {to se brodovite-fabriki, mo`at da se ulovat ogromen broj ribi. So cel da se osiguri deka }e ima bogat riben fond, evropskite zemji dogovorile pravila za toa kolku ribi mo`at da se ulovat i za upotrebata na mre`i za ribolov {to ovozmo`uvaat mladite ribi da izbegaat.
e t d
Najgolemiot patni~ki brod na svetot – Kralica Meri 2.
© An
drew
Ros
s
Evrza spnus
Nurkawe vo krajbre`nite vodi na Malta.© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
. ia
Evropjanite jadat razni vidovi riba. Tunata e edna od najgolemite!
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
So brrifkmd
Moderen brod-fabrika vo Roterdam (Holandija).
© Re
port
ers
17
Drug na~in da se obezbedi ribniot fond e ribata da se odgleduva. Na krajbre`jata na Severna Evropa lososot se odgleduva vo golemi kafezi postaveni vo moreto. Nekoi mekoteli i lu{parite, kako {kolkite, ligwite i rakovite, mo`at da se odgleduvaat na ist na~in.
Za{tita na evropskoto krajbre`je
Evropskoto krajbre`je i moriwata {to ja opkru`uvaat se va`ni za `ivotinskiot svet i za lu|eto. Zatoa nie morame da se gri`ime za niv. Treba da go spre~ime nivnoto zagaduvawe od otpadnite vodi od fabrikite i gradovite. Na tankerite za nafta ~estopati im se slu~uvaat havarii pri {to ispu{taat ogromni koli~estva nafta vo moreto. Ova mo`e da gi pocrni pla`ite i da ubie iljadnici morski ptici.
Evropskite zemji dejstvuvaat zaedno so cel da spre~at vakvi raboti i da
obezbedat na{eto krajbre`je da ostane ubavo i idnite generacii da mo`at da
u`ivaat vo nego.
Odgleduvawe na losos vo [kotska.
© Ze
fa
Mo`ete da odite na ribolov i bez brod!
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
tici.
no da ne da o.
Portugalija – na zapadniot kraj na Evropa.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
18
Kameno doba
Prvite Evropejci bile lovci i `iveele vo pe{teri. Na yidovite od nekoi pe{teri ima prekrasni crte`i na sceni od lov. So tekot na vremeto, toe nau~ile i da odgleduvaat `ivotni, rastenija i po~nale da `iveat vo naselbi.
Svoeto oru`je i alatite gi pravele od kamen - so ostrewe par~iwa kremen, na
primer.
Patuvawe niz vremeto
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Primitivno oru`je od kamenoto doba.
Prpepn`n
Цrte`i vo praistoriskata pe{tera vo
Lasko, Francija.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Se~ivo na bronzena sekira.
© Du
mfr
ies
and
Gallo
way
Cou
ncil
- St
ranr
aer
Mus
eum
Koristewe na metalite - Bronzeno i `elezno doba
Nekolku iljadi godini pred na{ata era (pred n.e. - pred ra|aweto na Isus Hristos), lu|eto otkrile kako se dobivaat razli~ni metali preku zagrevawe razni vidovi kamewa na mnogu silen ogan. Bronzata - me{avina od bakar i kalaj - bila dovolno cvrsta za da se pravat alatki i oru`je od nea. Zlatoto i srebroto bile meki metali, no imale mnogu ubav sjaj i mo`ele da bidat modelirani kako ukrasi.
Vo tekot na iljadnici godini Evropa zna~itelno se izmenila.Toa e fascinantna prikazna! No e i mnogu dolga, pa zatoa ovde davame samo nekoi glavni momenti od nea.
Podocna bil otkrien u{te pocvrst metal: `elezoto. Najdobroto `elezo bil ~elikot, koj bil cvrst i ne se kr{el lesno, i od nego se pravele mnogu dobri me~ovi. No, bilo mo{ne te{ko da se dobie ~elikot, pa zatoa dobrite me~ovi bile retki i skapoceni!
19
Hram od anti~ka Grcija koj i denes postoi
(vo Atina).
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Anti~ka gr~ka vazna so slika na bogot
Eros. © Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Platon, eden od najgolemite svetski misliteli.
Stara Grcija - nekade od 2.000 do 200 pred n. e.
Vo Grcija, pred okolu 4.000 godini, lu|eto po~nale da gradat gradovi. Na po~etokot so niv upravuvale kralevi. Podocna, okolu 500 godini pred n. e., gradot Atina ja vovel ‘demokratijata‘ {to zna~i ‘upravuvawe na narodot‘. (Namesto da imaat kral, lu|eto od Atina donesuvale odluki so glasawe). Demokratijata e va`no evropsko otkritie koe se pro{irilo niz svetot.
Nekoi drugi raboti {to ni gi dale starite Grci se:
Prekrasni prikazni za bogovi i heroi, vojni i avanturi;Drevni hramovi, mermerni statui i prekrasni grn~arski proizvodi;Olimpiskite igri;Ubavo izgradeni teatri i golemi pisateli ~ii{to drami i den-denes se izveduvaat;U~iteli, kako Sokrat i Platon, koi gi u~ele lu|eto kako logi~no da razmisluvaat;Matemati~ari, kako Evklid i Pitagora, koi gi formulirale modelite i pravilata vo matematikata;Nau~nici, kako Aristotel (koj gi prou~uval rastenijata i `ivotnite) i Eratosten (koj doka`al deka Zemjata e topka i presmetal kolku e golema).
••••••
•
20
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Rimski mozaik so li~nost od mitologijata.
Rimskata Imperija - od okolu 500 godina pred n. e do 500 god. od n. e. (n.e. ozna~uva na{a era)
Rim na po~etokot bil samo grad vo Italija. No, Rimjanite bile mnogu dobro organizirani, nivnata armija bila mnogu ve{ta vo borbite i postepeno gi osvoila site zemji okolu Sredozemnoto More. So tekot na vremeto, Rimskata Imperija se pro{irila od severna Anglija do pustinata Sahara i od Atlantskiot Okean do Azija.
RNniS
A
Del od stariot Rim – i kako izgledale
rimskite vojnici.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
oi
rbis
Rimski akvedukt koj postoi i denes: Gardskiot most
vo Francija.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Eve nekolku raboti {to ni gi dale Rimjanite:
Dobri, pravi pati{ta {to gi povrzuvale site delovi na Imperijata;Prekrasni ku}i so dvorovi i podovi pokrieni so mozaici;Cvrsti mostovi i akvadukti (za prenesuvawe voda na dolgi rastojanija);Polukru`ni svodovi - {to gi pravele nivnite zdanija cvrsti i trajni;Novi grade`ni materijali, kako {to se cementot i betonot;Novi oru`ja, kako {to e katapultot;Va`ni zakoni, koi mnogu evropski zemji gi koristat i denes;Latinskiot jazik;Golemi pisateli kako Ciceron i Vergilie.
•••••••••
21
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Vikinzite bile tolku dobri
mornari {to uspeale da stignat
i do Amerika (no, nikomu ne
ka`ale za toa!)
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Keltska umetnost od 700-ta godina od n.e.
2211
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Scena so borbi prika`ana na tapiserijata Bajo.
Sreden vek - od okolu 500 do 1.500 godina od n. e.
Koga Rimskata Imperija propadnala, razli~ni delovi na Evropa bile prezemeni od razli~ni plemiwa. Na primer od...
Keltite. Nivnite potomci denes glavno `iveat vo Bretawa (Francija), Kornvol (Anglija), Galicija ([panija), Irska, [kotska
i Vels. Vo ovie delovi na Evropa keltskite jazici i kultura vo golema mera se prisutni i denes.
Germanskite narodi. Ne se naselile site od niv vo Germanija:
Anglite i Saksoncite oti{le vo Anglija i upravuvale so nea do 1066 godina.Frankite osvoile golem del od Evropa, vklu~uvaj}i ja i Francija, me|u 500 i 800 godina od n. e. Nivniot najpoznat kral bil Karlo Veliki. Gotite (Vizigoti i Ostrogoti) formirale kralstva vo [panija i Italija. Vikinzite `iveele vo Skandinavija. Vo 800 i 900 godini od n. e. tie po more stignuvale do drugi zemji, kradele bogatstva, trguvale i se naseluvale onamu kade {to }e na{le dobra zemja za obrabotka.
•
•
•
•
Normanite, ili “severnite lu|e”, bile Vikinzi koi se naselile vo Francija (vo
oblasta {to nie ja narekuvame Normandija), a potoa ja osvoile Anglija vo 1066 godina. Na edna poznata normanska tapiserija se
prika`ani sceni od ova osvojuvawe. Taa se ~uva vo Muzejot vo gradot Bajo.
22
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Srednovekovnite zamoci bile gradeni za
za{tita od neprijateli.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
“Gotskata” arhitektura (kako vo
katedralata [artr) be{e golem izum
na Sredniot vek.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Del od golemata srednovekovna xamija vo Kordoba
([panija).
Slovenite se naselile vo mnogu delovi od Isto~na Evropa i se predci na dene{nite narodi {to gi zboruvaat slovenskite jazici. Me|u niv se: belorusite, bugarite, hrvatite, makedoncite, poljacite, ~esite, rusite, srbite, slovacite, slovencite i ukraincite.
Ungarcite (Maxarite) se naselile vo Isto~na Evropa i go osnovale Kralstvoto Ungarija vo 900 godina od n. e. Nivnite potomci denes `iveat vo Ungarija i vo drugi sosedni zemji.
Vo tekot na sredniot vek, kralevite i blagorodnicite od Evropa ~esto se karale
i zatoa izbuvnuvale mnogu vojni. (Ova bilo vreme koga vitezite, oble~eni vo oklopi, se
borele javaj}i na kow). Za da se odbranat od napadite, kralevite i blagorodnicite ~esto
`iveele vo cvrsti zamoci, so debeli kameni yidovi. Nekoi od ovie zamoci bile tolku cvrsti {to uspeale da opstojat do denes.
Hristijanstvoto stanalo glavna religija vo Evropa vo tekot na sredniot vek, a nasekade se gradele crkvi. Nekoi od niv se mnogu vpe~atlivi - osobeno golemite katedrali, so nivnite visoki kuli i prozorci so raznobojno staklo.
Vo ju`na [panija, kade {to islamot bil glavna religija, vladetelite izgradile
prekrasni xamii i minariwa. Denes, najpoznati se: Xamijata vo Kordoba i
Hiralda minareto vo Sevilja.
23
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Leonardo da Vin~i go nacrta ovoj “helikopter”
pred 500 godini.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Edna od najpoznatite renesansni sliki: Venera od
Boti~eli.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Edna od najpoznatite svetski statui: David od Mikelanxelo.
Renesansa - okolu 1.300 do 1.600 godina od n. e.
Vo tekot na sredniot vek pove}eto lu|e ne umeele da ~itaat ili da pi{uvaat, a go znaele samo ona {to }e go nau~ele vo crkva. Samo nekolkumina pametni u~iteli na univerzitetite imale kopii od knigite {to gi napi{ale starite Grci i Rimjanite. No, vo 1300 i 1400 godina studentite po~nale povtorno da gi otkrivaat anti~kite knigi. Tie bile voshiteni od golemite idei i znaewata {to gi na{le vo niv, i vestite po~nale da se {irat.Bogatite i u~eni lu|e, na primer vo Firenca (Italija), mnogu se zainteresirale za niv. Tie mo`ele da kupat knigi - osobeno otkako se otkrilo pe~atarstvoto vo Evropa (1445 godina) - i tie se vqubile vo Stara Grcija i Rim. Gi gradele svoite domovi spored modelot na rimskite palati, a im pla}ale na talentiranite umetnici i skulptori da gi dekoriraat so sceni od gr~kite i rimskite prikazni i so statui na nivnite bogovi, heroi i imperatori.
Nebare povtorno se rodil eden izguben svet na ubavina i mudrost. Tokmu zatoa ovoj period nie go narekuvame renesansa ({to zna~i “povtorno ra|awe”). Taa na svetot mu dala:
Golemi slikari i skulptori, kako Mikelanxelo i Boti~eli;Talentirani arhitekti, kako Brunele{i;V~udoneviduva~kiot izumitel i umetnik Leonardo da Vin~i;Golemi misliteli, kako Tomas Mor, Erazmo i Montew;Nau~nici, kako Kopernik i Galilej (koj otkril deka Zemjata i drugite planeti se dvi`at okolu Sonceto);Prekrasni zdanija, kako {to se zamocite vo dolinata na Loara;Nov interes za toa {to s$ mo`e ~ovekot da postigne.
•••••
••
24
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Kopija na brodovite na Kristofer Kolumbo.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Vasko de Gama – prviot ~ovek {to
otplovil od Evropa vo Indija.
Dodo, pticata koja ne leta, `iveela na ostrov vo Indiskiot Okean. Taa bila istrebena od strana na evropskite kolonisti.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Golemi otkritija i novi idei - od 1500 do 1900 godina od n. e.
Vo vremeto na renesansata trgovijata so dale~nite zemji stanala mnogu va`na dejnost za evropskite trgovci. Tie prodavale dobra vo Indija i ottamu nosele vredni za~ini i skapoceni kamewa. No, patuvaweto po kopno bilo mnogu te{ko i traelo mnogu dolgo, taka {to trgovcite sakale da pronajdat na~in da odat vo Indija preku more. Problemot bil vo toa {to Afrika im bila na patot - i bila mnogu golema!
Sepak, dokolku svetot e navistina trkalezen (kako {to po~nale lu|eto da veruvaat), evropskite brodovi bi trebalo da mo`at da dojdat do Indija dokolku trgnat kon zapad. Taka, vo 1492 godina, Kristofer Kolumbo i negovite mornari isplovile od [panija i go minale Antlantskiot Okean. No, namesto da stignat vo Indija, tie gi otkrile Bahamskite Ostrovi (ostrovi vo Karipskoto More, blizu krajbre`jeto na Amerika).
Drugi istra`uva~i naskoro trgnale po nivnite stapki. Vo 1497-1498 Vasko de Gama- portugalski pomorski oficer bil prviot Evropeec {to stignal vo Indija plovej}i okolu Afrika. Vo 1519-1522, drug portugalski istra`uva~ - Ferdinand Magelan, bil prviot ~ovek {to plovel okolu svetot!
Nabrgu potoa Evropejcite se zafatile so istra`uvawe na Karipskite Ostrovi i Amerika (koi tie gi narekuvale ‘Nov svet‘) i tamu osnovale kolonii. So drugi zborovi, go prezele upravuvaweto so teritoriite, tvrdej}i deka tie im pripa|aat na nivnite tatkovini vo Evropa. Taka, na novite teritorii, gi prenele i svoite veruvawa, obi~ai i jazici - denes angliskiot i francuskiot jazik se glavni jazici {to se zboruvaat vo Severna Amerika, a {panskiot i portugalskiot se zboruvaat vo Centralna i Ju`na Amerika.
Kako {to minuvalo vremeto, Evropejcite prodol`ile da plovat s$ podaleku- stignale do Kina, Japonija, Jugoisto~na Azija, Avstralija i Okeanija. Moreplovcite {to se vra}ale od dale~nite zemji zboruvale deka videle ~udni su{testva, mnogu porazli~ni od onie vo Evropa. Vakvite informacii gi pottiknale nau~nicite da zaminuvaat kon tie predeli, da gi istra`uvaat ovie mesta, i ottamu da nosat `ivotni i rastenija za evropskite muzei. Vo prvite godini od devetnaesettiot vek, evropskite istra`uva~i navlegle dlaboko vo Afrika i do 1910 godina evropskite narodi go kolonizirale celiot afrikanski kontinent.
25
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Volter, eden od golemite pisateli od
periodot na prosvetitelstvoto.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
^arls Darvin ja objavi svojata teorija za evolucijata vo 1859 godina.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Henri Besemer – pronao|a~ot na moderniot na~in za proizveduvawe ~elik.
Vo me|uvreme, vo Evropa nau~nicite s$ pove}e i pove}e doznavale kako funkcionira univerzumot. Geolozite, {to gi
prou~uvaat kamewata i fosilite, po~nale da si go postavuvaat pra{aweto za toa kako nastanala planetata Zemja i kolku e stara. Dvajca golemi nau~nici, @an Batist Lamark i ^arls
Darvin so tekot na vremeto zaklu~ile deka `ivotnite i rastenijata ‘evoluirale’- se menuvale od eden vo drug vid vo
tekot na milioni i milioni godini.
Vo prvite decenii od osumnaesettiot vek lu|eto si postavuvale i drugi va`ni pra{awa - kako treba da upravuvaat so dr`avite i kakvi prava i slobodi treba da imaat lu|eto. Francuskiot pisatel @an @ak Ruso rekol deka site lu|e treba da bidat ednakvi. Drug francuski pisatel, Volter, rekol deka svetot bi bil podobar koga razumot i znaeweto bi gi zamenile neznaeweto i sueverieto.
Ova vreme na novi idei bilo nare~eno ‘prosvetitelstvo’ i dovelo do revolucii vo nekoi zemji - na primer Francuskata revolucija se slu~ila vo 1789 godina, i toga{ na kralot i kralicata, kako i na mnogu blagorodnici im bile otse~eni glavite.
Industriska revolucija - od 1750 do 1880 godina od n. e.
Pred okolu 250 godini vo Evropa se slu~ila drug vid ‘revolucija’ - revolucija vo svetot na industrijata. S$ zapo~nalo so edna energetska kriza. Iljadnici godini lu|eto gorele drva. No, vo toa vreme, mnogu predeli od Evropa poleka ostanuvale bez {umi! [to drugo mo`elo da se koristi kako gorivo?
Odgovorot bil: jaglenot. Go imalo vo izobilie vo Evropa, pa rudarite po~nale da go iskopuvaat. Jaglenot bil gorivoto za novopronajdenite parni ma{ini. Mo`el i da se pe~e i da stane ‘koks ‘, koj e po~isto gorivo - idealno za pravewe `elezo i ~elik.
Pred okolu 150 godini, eden ~ovek po ime Henri Besemer ja izmislil ‘visokata pe~ka’ so koja mo`elo da se proizveduva golemi koli~estva ~elik i toa mo{ne evtino. Naskoro Evropa po~nala da proizveduva ogromni koli~estva ~elik, i so toa se promenil svetot! So evtiniot ~elik zapo~nale da se gradat oblakoderi, ogromni mostovi, prekuokeanski brodovi, avtomobili, fri`ideri... No, isto taka, i mo}no oru`je i bombi.
26
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Prviot telefon – izum na {kotlan|anecot Aleksander Graham Bel.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Voeni grobi{ta vo Flanders (Belgija). Samo vo
Prvata svetska vojna po~inale pove}e od osum
milioni vojnici.
Moderniot svet - od 1880 do denes
Drugi evropski pronajdoci od sedumdesettite godini na 19 vek pa do denes, pomognale da se sozdade svetot onakov kakov {to denes go poznavame.Na primer:Telefonot 1875 Televizija i avtopati 1920-titeMotorot na benzin 1886 Radarot i penkaloto 1935Prvata radioporaka 1901 Instant kafe 1937Bakelitot, prvata plastika 1909 Prviot mlazen avion 1939Neonsko svetlo 1912 Prviot kompjuter 1940-tite
Denes, okolu ~etvrtina od lu|eto {to rabotat vo Evropa proizveduvaat proizvodi {to mu se potrebni
na moderniot svet: hrana i pijaloci; mobilni telefoni i kompjuteri; obleka i mebel; ma{ini za
perewe i televizori; avtomobili, avtobusi, kamioni i mnogu drugi ne{ta.
Okolu sedummina od sekoi 10 evropski rabotnici imaat rabotno mesto {to e zavedeno pod poimot ‘uslu`na dejnost’. So drugi zborovi, tie rabotat
vo prodavnici i po{ti, banki i osiguritelni kompanii, hoteli i restorani, bolnici i u~ili{ta,
itn. - ili prodavaat ili obezbeduvaat uslugi {to im se potrebni na lu|eto.
U~ewe od istorijata
Za `al, prikaznata za Evropa ne e sostavena samo od golemite dostignuvawa na koi mo`eme da bideme gordi. Ima i mnogu ne{ta od koi treba da se sramime. Niz vekovite evropskite narodi vodele u`asni vojni edni protiv drugi. Ovie vojni obi~no se vodele za mo}, imot ili poradi religija.
Evropskite kolonizatori ubile milioni od domorodnoto naselenie na drugite kontinenti - vo borba so niv ili poradi lo{iot odnos sprema niv neposredno preku slu~ajno
prenesuvawe evropski bolesti me|u niv. Evropejcite donele vo Evropa milioni lu|e od Afrika da rabotat kako robovi.
Treba da se u~i od ovie u`asni zlodela. Trgovijata so robovi vo Evropa bila ukinata na po~etokot od devetnaesettiot vek. Koloniite se zdobile so sloboda vo dvaesettiot vek. I, kone~no, mirot zavladeal vo Evropa. Za da doznae{ kako, pro~itaj go poglavjeto: “Zbli`uvawe na semejstvoto: prikaznata za Evropskata unija”.
27
© CE
RN
Tim Berners-Li
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Nadja Komane~i
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Marija Kiri
Mnogumina od golemite svetski umetnici, kompozitori, peja~i, inovatori, nau~nici i sportisti poteknuvaat od Evropa. Nekolkumina od niv spomenavme vo prethodnite poglavja. Nevozmo`no e site da gi vklu~ime vo knigava, pa zatoa vi pretstavuvame u{te samo 40-mina od niv, naredeni po azbu~en red i od razli~ni evropski zemji, so fotografii od nekoi od niv.
Ostavivme prazno mesto na 29 stranica za da go popolni{ po sopstven izbor. Mo`e toa da bide nekoe poznato lice od tvojata zemja, ili, pak, tvojot omilen evropski sportski tim ili pop-grupa. Mo`e{ da najde{ i slika od niv, da ja zalepi{ na praznoto mesto i da vnese{ nekoi podatoci za niv.
^etiriesetmina slavni lica, od A do [
Ime Nacionalnost [to napravile
Abba [ve|ani Pop-grupa: nivnite pesni bea hitovi niz svetot vo 1970-tite godini.
[tefan Bani} Slovak Izumitel: toj go izmislil padobranot vo 1913.
Bitlsi Britanci Pop-grupa: nivnite pesni bile golemi hitovi niz svetot vo 1960-tite godini.
Henri Bekerel Francuzin Nau~nik: toj ja otkril radioaktivnosta vo 1896.
Ludvig van Betoven Germanec Kompozitor: napi{al prekrasna muzika. Odata na radosta (evropskata himna) doa|a od negovata Devetta simfonija.
Tim Berners-Li Britanec Izumitel: toj go izmislil World Wide Web, na koj se zasnova Internetot.
Nils Bor Danec Nau~nik: dobil Nobelova nagrada za fizika vo 1922 godina za negovite otkritija okolu strukturata na atomite.
Robert Bojl Irec Nau~nik: poznat po svoite eksperimenti so gasovi i otkrivaweto na Bojloviot zakon.
^arli ^aplin Britanec Filmski re`iser i eden od najsme{nite svetski akteri. Me|u negovite filmovi se vbrojuva i Moderni vremiwa.
Fridrih [open Poljak Kompozitor i pijanist: napi{al mnogu kompozicii za pijano, a me|u niv se negovite slavni Preludiumi.
Nadja Komane~i Romanka Sportistka: prvata gimnasti~arka {to uspeala da dobie maksimum bodovi (10 od 10) na Olimpiskite igri vo 1976 godina.
Marija Kiri(Marija Sklodovska)
Polja~ka Nau~nik: so nejziniot soprug Pjer taa go otkrila radiumot - radioaktiven metal. Tie dobile Nobelova nagrada za fizika vo 1903 godina.
Salvador Dali [panec Umetnik: poznat po svoite ~udni sliki, sli~ni na sonovi vo nadrealisti~ki stil.
28
Marlen Ditrih
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Albert Ajn{tajn
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Federiko Felini
© Re
uter
s
Xastin Anin-Harden
Franc List
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Ime Nacionalnost [to napravile
Marlen Ditrih Germanka Akterka: taa igrala vo mnogu filmovi, vklu~uvaj}i ja i originalnata verzija na Pat okolu svetot za 80 dena.
Antonin Dvor`ak ^eh Kompozitor: me|u negovite golemi dela e Novata svetska simfonija.
Albert Ajn{tajn Germanec Nau~nik: toj ja otkril ‘relativnosta’- so drugi zborovi, kako materijata, energijata i vremeto se me|usebno povrzani.
Federiko Felini Italijanec Filmski re`iser: me|u negovite golemi filmovi e filmot Ulicata, za koj dobil pet nagradi “Oskar”.
Milo{ Forman ^eh Filmski re`iser: dobil “Oskar” za negovite filmovi Amadeus i Let nad kukavi~inoto gnezdo.
Zigmund Frojd Avstriec Psihijatar: toj ja izmislil psihoanalizata - na~in da se objasni kako funkcionira na{iot um.
Xastin Anin Belgijka Teniserka: osvoi zlaten medal na Olimpiskite igri vo 2004 godina.
Herge (Xorx Remi) Belgiec Umetenik i pisatel: toj gi sozdade avanturite na Tintin i mnogu drugi stripovi.
Hajnrih Herc Germanec Nau~nik: vo 1888 doka`al deka postojat
radiobranovite.
Xorx-Henri Lemetr Belgiec Nau~nik: vo 1933 ja postavi ‘Big beng’ teorijata, so koja se objasnuva kako nastanal univerzumot.
Franc List Ungarec Kompozitor: gi napi{al edni od najte{kite tvorbi za pijano, kako {to se Transcedentalni studii.
Klod Mone Francuzin Umetnik: poznat po svojot impresionisti~ki stil na slikawe, vklu~uvaj}i ja i serijata Vodeni krinovi.
Volfgang Amadeus Mocart
Avstriec Kompozitor: napi{al prekrasna muzika, vklu~uvaj}i ja i operata Vol{ebnata flejta.
Isak Wutn Britanec Nau~nik: vo 1600-tite otkril kako dejstvuva gravitacijata i kako planetite se dvi`at niz vselenata.
29
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Pablo Pikaso
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
U2
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Zinedin Zidan
Ime Nacionalnost [to napravile
Alfred Nobel [ve|anec Nau~nik: toj go otkril dinamitot vo 1866 i ja osnoval Nobelovata nagrada za golemi dostignuvawa.
Erki Nol Estonec Sportist: osvoil zlaten medal vo dekatlon na Olimpiskite igri od 2000 godina.
Luj Paster Francuzin Nau~nik: otkril deka bakteriite predizvikuvaat mnogu bolesti i vo 1862 godina ja izmislil pasterizacijata, na~in na ubivawe bakterii vo hranata.
Pablo Pikaso [panec Umetnik: poznat po svoite sliki vo kubisti~ki stil, me|u niv Gospo|icite na Aviwon.
Marko Polo Hrvat/Venecijanec
Golem istra`uva~: pred pove}e od 700 godini patuval preku Azija do Kina i nazad.
Rembrant Holan|anec Umetnik: poznat po koristeweto bogati boi, svetlina i senka. Me|u negovite poznati sliki e i slikata “Bdeewe”.
Mihael [umaher Germanec Voza~ na formula: toj go osvojuval Svetskiot {ampionat nekolku godini po red.
Jan Sibelius Finec Kompozitor: me|u negovite golemi dela se vbrojuva Finlandija.
U2 Irci Rok-grupa: nivnite pesni se golemi svetski hitovi od 1980 godina.
Vinsent van Gog Holan|anec Umetnik: negovite mnogubrojni sliki vklu~uvaat i nekolku sliki Son~ogledi.
Antonio Vivaldi Italijanec Kompozitor: napi{al mnogu dela, vklu~uvaj}i go i ^etirite godi{ni vremiwa.
Alesandro Volta Italijanec Nau~nik: okolu 1799 godina ja izmislil elektri~nata baterija.
Zinedin Zidan Francuzin Fudbaler: izbran za najdobar igra~ vo 1998 i 2000 godina.
U[TE EDEN: MOJOT IZBOR
Mojot izbor
30
Jazici vo Evropa
Lu|eto vo Evropa zboruvaat mnogu razli~ni jazici. Pove}eto od niv im pripa|aat na tri golemi grupi ili semejstva: germanska,slovenska i romanska. Jazicite vo sekoja grupa imaat odreleni sli~nosti zatoa {to poteknuvaat od ista grupa jazici. Na primer, romanskite jazici poteknuvaat od latinskiot jazik {to go zboruvale Rimjanite.
Eve kako se veli “Dobro utro” ili “Zdravo” na nekolku od ovie jazici.
Germanska grupa Danski God morgen Angliski Good morningHolandski Goedemorgen Germanski Guten Morgen [vedski God morgon
Romanska grupa
Francuski BonjourItalijanski Buon giornoPortugalski Bom dia[panski Buenos días
Slovenski
^e{ki Dobre ranoPolski Dzień dobrySlova~ki Dobré ránoSlovene~ki Dobro jutro
Ne e te{ko da se vidi sli~nosta na ovie jazici preku dadenite primeri. No, ima i drugi evropski jazici koi ne se tolku bliski ili nemaat nikakvi sli~nosti me|u sebe.Eve kako se veli “Dobro utro” ili “Zdravo” na nekolku od ovie jazici.
Baskiski Egun on Ungarski Jó reggelt Bretonski Demat Irski Dia dhuitEstonski Tere hommikust Letonski LabrītFinski Hyvää huomenta Litvanski Labas RytasGalski ({kotski ) Madainn mhath Malte{ki BonjuGr~ki Kalimera Vel{ki Bore da
Na jazikot na Romite, koi `iveat vo mnogu delovi od Evropa, “Dobro utro” e Lasho dyes.
U~eweto jazici mo`e da bide mnogu zabavno i va`no na eden kontinent kako na{iot. Mnogumina od nas u`ivaat da odat na odmor vo drugi evropski zemji, da gi zapoznavaat lu|eto {to `iveat tamu. Toa e odli~na mo`nost za praktikuvawe na izrazite {to sme gi nau~ile na razli~nite jazici.
31
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Evropa vo 1945 godina.
Semejstvo na narodi
Nie, Evropejcite, pripa|ame na mnogu razli~ni zemji so razli~ni jazici, tradicii, obi~ai i veruvawa. Sepak, nie si pripa|ame eden na drug, kako edno golemo semejstvo, i toa od razni pri~ini. Eve nekoi od niv.
Nie go spodeluvame ovoj kontinent ve}e iljadnici godini.Na{ite jazici ~esto se povrzani edni so drugi.Vo sekoja od evropskite zemji ima mnogu lu|e koi poteknuvaat od drugi evropski zemji.Na{ite tradicii, obi~ai i festivali ~esto imaat isto poteklo.Nie gi spodeluvame i u`ivame vo muzikata i umetnosta, vo mnogute drami i prikazni {to lu|eto od Evropa ni gi dale vo tekot na vekovi.Re~isi site vo Evropa veruvame vo ne{tata kako {to se: fer igra, dobrososedstvo, sloboda da ima{ sopstveno mislewe, po~it sprema drugiot i gri`a za lu|eto vo nevolja.
Zna~i, nie u`ivame vo ona {to e razli~no i posebno za na{ata zemja i region oddelno, no isto taka u`ivame vo ona {to go imame zaedni~ko kako Evropejci.
Vojna i mir
Za `al, imalo i mnogu raspravii vo ramkite na evropskoto semejstvo. ^esto tie izbuvnuvale poradi sporovite {to se vodele okolu toa koj treba da upravuva so nekoja zemja, ili okolu toa koja zemja {to poseduva. Ponekoga{ nekoj vladetel sakal da se zdobie so pogolema mo}, a toa go pravel preku osvojuvawe teritorii na svoite sosedi.
Vaka ili onaka, vo tekot na stotici godini se vodele stravotni vojni vo Evropa. Vo 20 vek, dve golemi vojni zapo~nale na ovoj kontinent, koi se pro{irile i vklu~ile zemji od ostanatiot del na svetot. Tokmu zatoa i bile nare~eni svetski vojni. Vo niv bile ubieni milioni lu|e, a Evropa ja osiroma{ile i razurnale.
Mo`e li ne{to da se napravi za da se spre~i povtorno da se slu~i takvo ne{to? Dali Evropejcite }e nau~at da sednat zaedno i da gi prodiskutiraat ne{tata namesto da vojuvaat? Odgovorot e: “da”. Toa e temata na na{eto sledno poglavje: prikaznata na Evropskata unija.
•••••
•
32
©EC
@an Mone
©EC
Rober [uman
Zdru`uvawe na semejstvoto: prikaznata za Evropskata unija
Vtorata svetska vojna zavr{ila vo 1945 godina. Toa bilo vreme na stravotni razurnuvawa i ubivawa, a zapo~nala vo Evropa. Kako mo`ele voda~ite na evropskite zemji da spre~at takvi u`asni ne{ta povtorno da se slu~at? Im bil potreben navistina dobar plan, kakov {to nemalo dotoga{.
Sosem nova ideja
Eden Francuzin, koj se vikal @an Mone, mnogu razmisluval za ova. Sfatil deka ima dve ne{ta {to na edna zemja & se potrebni za da zapo~ne vojna: `elezo, za proizvodstvo na ~elik (za da pravi tenkovi, topovi, bombi i taka natamu), i jaglen za da obezbedi energija za fabrikite i `eleznicite. Evropa ima mnogu jaglen i ~elik: zatoa evropskite zemji lesno mo`ele da sozdadat oru`je i da povedat vojni.
Taka, @an Mone do{ol do edna nova i mnogu smela ideja. Negovata ideja bila vladite na Francija i Germanija - a mo`ebi i drugi evropski zemji - da ne gi vodat sami svoite industrii za jaglen i ~elik. Namesto toa, ovie industrii da bidat organizirani od strana na lu|e od site zemji, i tie da sednat na masa, da diskutiraat i da gi re{avaat rabotite zaedno. Na toj na~in vojna me|u niv bi bila nevozmo`na!
@an Mone smetal deka negoviot plan mo`e da vrodi so plod samo dokolku evropskite lideri poka`at podgotvenost
da se obidat da go storat toa. Zboruval za negovata ideja so svojot prijatel Robert [uman, koj bil minister vo
francuskata vlada. Robert [uman smetal deka idejata e brilijantna, i ja najavil vo eden va`en govor {to go
odr`al na 9 maj 1950 godina.
33
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Ma{inita kako kombajnot na slikata se
upotrebuvaat za `neewe `ito i drugi `itni
kulturi.
© Ke
ysto
ne
Zamoreni od zdodevnost ~ekaj}i na granica...
Redovite kako ovoj na slikata porano bea
sostaven del na sekojdnevniot `ivot vo
Evropa.
Odr`aniot govor gi ubedil ne samo francuskite i germanskite voda~i tuku i voda~ite na Belgija, Italija, Luksemburg i Holandija. Tie site re{ile da gi zdru`at svoite industrii na jaglen i ~elik i da formiraat klub {to go narekle Evropska zaednica za jaglen i ~elik (EZJ^). Se zalo`ile taa da raboti za miroqubivi celi i da pomogne da se obnovi Evropa od razurnuvawata na vojnata. EZJ^ bila formirana vo 1951 godina.
Zaedni~ki pazar
[este zemji tolku dobro sorabotuvale {to re{ile da osnovaat drug klub, nare~en Evropska ekonomska zaednica (EEZ). EEZ e formirana vo 1957 godina.
‘Ekonomski‘ zna~i ‘vo vrska so ekonomijata‘ - so drugi zborovi: vo vrska so pari, biznis, rabota i trgovija.
Edna od glavnite idei bila zemjite na EEZ da delat ‘zaedni~ki pazar‘ so cel da si ja olesnat trgovijata me|u sebe. Dotoga{ kamionite, vozovite i {leperite prevezuvale stoka od edna do druga zemja i sekoga{ morale da zapiraat na grani~nite premini, im se proveruvale patnite dokumenti i se pla}ale dava~ki nare~eni ‘carina‘. Ova gi zabavuvalo rabotite, a proizvodite od stranstvo poskapuvale.
Celta na zaedni~kiot pazar bila da se oslobodat od site proverki i zastoi na granicite, kako i od carinskite dava~ki, i da im se ovozmo`i na zemjite da trguvaat me|u sebe kako da se edna edinstvena zemja.
Hrana i zemjodelstvo
Vtorata svetska vojna dovela do toa da bide mnogu te{ko da se proizveduva hrana vo Evropa ili, pak, da uvezuva od drugite kontinenti. Evropa imala nedostig od hrana u{te vo ranite pedesetti godini. Taka, EEZ odlu~ila da sklu~at dogovor so zemjodelcite da proizveduvaat pove}e hrana, i vo isto vreme da im obezbedi mo`nost da ostvarat pristojna zarabotuva~ka od zemjata {to ja obrabotuvaat.
Ovoj dogovor bil nare~en ‘Zaedni~ka zemjodelska politika ‘ (ili ZZP). So dogovorot
se postignale dobri rezultati. Tolku dobri {to zemjodelcite i sto~arite na krajot po~nale
da proizveduvaat premnogu hrana, i dogovorot moral da bide izmenet! Denes KAP glavno im pla}a na zemjodelcite da se gri`at za
poliwata.
34
©EC
Priklu~uvawe na klubot. Na ovaa slika,
Danska se potpi{uva za ~lenstvo vo EU.
©EC
Za{titata na `ivotnata sredina se odnesuva i
na namaluvaweto na zagadenosta na vozduhot – na
primer, energijata od veterot mo`e da se koristi za
proizvodstvo na elektri~na energija.
© Eu
reka
slid
e
Policaec i negovoto ku~e proveruvaat dali vo kuferot ima droga
Od EEZ do Evropska unija
Zedni~kiot pazar naskoro im go olesnil `ivotot na lu|eto od EEZ. Tie imale pove}e pari za tro{ewe, pove}e hrana za jadewe i poraznovidna stoka vo svoite prodavnici. Sosednite zemji go sogledale toa i vo {eesetite godini po~nale da pra{uvaat dali i tie mo`at da mu se pridru`at na klubot. Po dolgogodi{ni diskusii, Velika Britanija, Danska i Irska se priklu~ile vo 1973 godina. Potoa, vo 1981 godina se priklu~ila Grcija. Po nea, vo 1986 godina se priklu~ile Portugalija i [panija, a Avstrija, Finska i [vedska vo 1995 godina. Taka, klubot dostignal 15 ~lenovi.
So tekot na vremeto, klubot se menuval. Na krajot na 1992 godina ja zavr{il izgradbata na ‘edinstveniot pazar‘ (i kako takov stanal poznat), a ostvaruval i niza drugi aktivnosti. Na primer, zemjite na EEZ rabotele zaedno na za{titata na prirodnata sredina, kako i na izgradbata na podobri pati{ta i `eleznici niz Evropa. Pobogatite zemji im pomagale na posiroma{nite pri izgradbata na pati{tata, no i pri drugi va`ni proekti.
So cel da im se olesni `ivotot na patnicite, pove}eto zemji gi ukinale grani~nite
kontroli. Edno lice {to `ivee vo edna zemja-~lenka mo`elo slobodno da odi da `ivee i raboti vo koja bilo druga zemja-~lenka. Vladite razgovarale i za drugi novi idei
- na primer, kako policajcite od razli~nite zemji bi mo`ele da si pomagaat vo goneweto
kriminalci, {verceri so droga i teroristi.
Nakuso, klubot stanal mnogu porazli~en i poobedinet, taka {to vo 1992 godina re{il da si go smeni imeto vo ‘Evropska unija‘ (EU).
35
Zbli`uvawe na semejstvoto
Vo me|uvreme vozbudlivi ne{ta se slu~uvale nadvor od granicite na EU. Dolgo vreme, isto~nite i zapadnite delovi na Evropa bile odvoeni. Ne bile vo vojna, tuku nivnite voda~i zna~itelno ne se soglasuvale. Voda~ite na isto~niot del veruvale vo sistemot na upravuvawe nare~en ‘komunizam‘, koj ne im daval golema sloboda na lu|eto. Poradi na~inot na koj bile upravuvani, ovie zemji bile siroma{ni vo sporedba so onie od Zapadna Evropa.
Podelbata na Istok i Zapad bila tolku silna {to ~esto bila opi{uvana i kako ‘`elezna zavesa‘. Na mnogu mesta granicata bila obele`ana so visoki ogradi ili visok yid, kako onoj {to bil podignat niz gradot Berlin i ja delel Germanija na dve. Bilo mnogu te{ko da se dobie dozvola za preminuvawe na ovaa granica.
Kone~no, vo 1989 godina podelbite i nesoglasuvawata zavr{ile. Berlinskiot yid bil urnat i ‘`eleznata zavesa‘ prestanala da postoi. Naskoro i Germanija bila obedineta. Lu|eto od Isto~na Evropa izbrale novi vladi so koi se oslobodile od stariot, strog komunisti~ki sistem. Tie kone~no bile slobodni! Toa bilo prekrasno vreme za proslavuvawe.
Zemjite koi se steknale so sloboda po~nale da se pra{uvaat za toa dali mo`at da & se priklu~at na Evropskata unija, pa naskoro se napravila dolga lista od zemji ‘kandidatki‘ za ~lenstvo vo EU.
Pred da & se pridru`i edna zemja na Evropskata unija, nejzinata ekonomija mora dobro da funkcionira. Taa, isto taka, mora da bide demokratska - so drugi zborovi, nejzinite lu|e mora da imaat sloboda da izbiraat koj }e upravuva so niv. Mora i da gi po~ituva ~ovekovite prava. (^ovekovite prava vklu~uvaat pravo da se ka`e {to se misli, pravoto da ne se bide staven vo zatvor bez pravedno sudewe, pravoto da ne se bide izma~uvan, i mnogu drugi podednakvo va`ni prava).
Zemjite-kandidatki naporno rabotele na site ovie ne{ta, i po nekolku godini deset od niv bile podgotveni. Tie & se priklu~ile na EU na 1 maj 2004 godina. Tie se: Kipar, ^e{kata Republika, Estonija, Ungarija, Letonija, Litvanija, Malta, Polska, Slova~ka i Slovenija.
Nikoga{ prethodno tolku mnogu zemji ne & se priklu~ile na EU vo isto vreme, zatoa ovoj nastan se smetal za poseben. Lu|eto bile osobeno sre}ni zatoa {to toa bilo vistinska ‘semejna sredba‘, na koja kone~no se zdru`ile isto~nite i zapadnite delovi od Evropa.
u j r j j
Niprsezakod
© Re
uter
s
1 maj 2004 godina: proslava na eden
poseben den.
u
© Re
uter
s
1989 godina: urivawe na Berlinskiot yid.
36
[to pravi EU©
Reut
ers
Zagaduvaweto gi preminuva granicite, zatoa
zemjite od EU rabotat zaedno na za{titata
na `ivotnata sredina.
© Ge
tty
Imag
es
Obu~uvaweto za novi rabotni mesta e mnogu va`no.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
EU im pomaga na studentite od razli~ni zemji
da studiraat zaedno.
EU se obiduva da go podobri `ivotot na `itelite na razni na~ini. Eve nekoi od niv...
@ivotna sredina
@ivotnata sredina im pripa|a na site, zatoa zemjite mora da rabotat zaedno za nejzinata za{tita. EU ima strogi pravila za spre~uvawe na zagaduvaweto i za za{titata na, na primer, divite ptici. Ovie pravila se primenuvaat vo site zemji- ~lenki i nivnite vladi mora da osiguraat ovie pravila da se po~ituvaat.
Rabotni mesta
Va`no e lu|eto da imaat rabota od koja se zadovolni i vo koja se dobri. Del od parite {to gi zarabotuvaat odat
za izgradba na bolnici, u~ili{ta i za gri`a za stari lica. Zatoa EU vlo`uva golemi napori za otvorawe na
novi i podobri rabotni mesta za sekoj {to mo`e i saka da raboti. Im pomaga na lu|eto da otvorat novi biznisi, no obezbeduva i pari za obuka na lu|eto za novi vidovi
rabota.
Sloboda!
Lu|eto koi `iveat vo EU se slobodni da `iveat, rabotat ili u~at vo koja bilo zemja na EU {to }e ja odberat, i EU pravi s$ {to mo`e da go poednostavi preseluvaweto od edna vo druga zemja. Koga gi minuva{ granicite me|u zemjite-~lenki na EU ve}e ne ti treba paso{. EU gi pottiknuva studentite i mladite lu|e da minat nekoe vreme vo u~ewe ili obuka vo nekoja druga evropska zemja.
37
© EC
/REG
IO
EU dava pari za izgradba na novi pati{ta.
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Evroto se koristi vo mnogu zemji na EU.
Evroto
Vo tekot na izminatite godini sekoja zemja vo Evropa imala svoi sopstveni pari ili ‘valuti‘. Sega ima samo edna valuta, a toa e evroto, koja site zemji na EU mo`at da ja kori-stat dokolku sakaat. So voveduvaweto na edna valuta se olesnuva raboteweto, patuvaweto i trgovijata niz celata Evropska unija, a pritoa nema potreba da se menuvaat parite od edna vo druga valuta.
Bile potrebni devet godini naporna rabota i vnimatelno plani-rawe za da se vovede evroto. Banknotite i monetite po~naa da se upotrebuvaat od 1 januari 2002 godina. Evroto gi zameni starite valuti vo 12 zemji-~lenki na EU. Drugite s$ u{te ne go koristat. Ako gi sporedite monetite na evroto }e zabele`ite deka od ed-
nata strana ima crte` koj ja pretstavuva zemjata vo koja e naprav-ena monetata. Drugata strana e ista za site zemji.
Pomo{ za regionite {to imaat pote{kotii
@ivotot ne e podednakvo lesen za site `iteli vo Evropa. Vo nekoi mesta nema dovolno rabotni mesta za lu|eto, zatoa {to se zatvoraat rudnici ili fabriki. Vo nekoi oblasti zem-jodelstvoto e nerazvieno poradi klimata, ili trgovijata te{ko se realizira zatoa {to nema dovolno pati{ta ili `eleznici.
EU se spravuva so ovie problemi preku sobirawe pari od site zemji-~lenki za pomo{ na regionite koi imaat pote{kotii. Na primer, pomaga da se izgradat novi pati{ta i `elezni~ki vrski, a, isto taka, im pomaga na kompaniite da obezbedat novi rabotni mesta za lu|eto.
38
© EC
/ECH
O
EU im deli hrana na lu|eto na
koi taa im e potrebna.
© EC Evropskoto zname.
Pomo{ za siroma{nite zemji
Vo mnogu zemji niz svetot lu|eto umiraat ili `iveat mnogu te{ko od razni pri~ini: vojni, bolesti, prirodni katastro-fi kako su{i ili poplavi... ^esto pati, ovie zemji nemaat dovolno pari za izgradba na novi u~ili{ta, bolnici, pati{ta i domovi {to im se potrebni na nivnite `iteli.
EU na ovie zemji im dava pomo{ vo pari, ispra}a u~iteli, doktori, in`eneri i drugi stru~waci da rabotat tamu. Isto taka, kupuva i mnogu raboti {to gi proizveduvaat siroma{nite zemji bez da im naplatuva carina. Na toj na~in siroma{nite zemji mo`at da zarabotat pove}e pari.
Mir
Evropskata unija zbli`ila i sprijatelila mnogu evropski zemji. Tie ne se soglasuvaat sekoga{ za s$, no toa e normalno. (Dali ~lenovite od tvoeto semejstvo sekoga{ za s$ se so-glasuvaat?) Dobro e {to liderite na zemjite na EU sekoga{ sednuvaat na masa i razgovaraat za toa kako da gi re{at svoite nesoglasuvawa namesto me|usebno da vojuvaat.
Taka, sonot na @an Mone i Robert [uman se ostvari: EU donese mir me|u svoite ~lenki. Raboti i na traen mir so svoite sosedi i po{iroko vo svetot. Na primer, vojnici i policaj-ci na EU pomagaat da se odr`i mirot vo zemjite na porane{na Jugoslavija, kade {to ne mnogu odamna ima{e `estoki vojni.
Ova se samo nekoi od rabotite {to gi pravi Evropskata unija, no ima u{te mnogu drugi. Vsu{nost, da se bide vo Evropskata unija nosi mo`nost za napredok vo site sferi na na{iot `ivot.
Evropa ima svoe zname i svoja sopstvena himna - kako himna e zemena Odata na radosta od Devet-
tata simfonija na Betoven. Originalnite zbo-rovi se na germanski, no koga taa se koristi kako
evropska himna nema zborovi - se slu{a samo muzikata. Mo`e{ da ja slu{ne{ na Internet:
http://europa.eu.int/abc/symbols/anthem/in-dex_en.htm
39
Evropskata unija i nejzinite sosedi
Klu~:Oboenite zemji se zemji-~lenki na Evropskata unija (EU).Zemjite so linii & se priklu~ija na Evropskata unija vo 2007 godina.Drugite zemji, vklu~uvaj}i gi i onie {to se prika`ani so mal krug, se sosedi na EU.To~kite poka`uvaat kade se glavnite gradovi.
Gradot Vatikan e vo Rim.Nekoi ostrovi i drugi teritorii {to im pripa|aat na Francija, Portugalija i [panija se, isto taka, del od EU. No, bidej}i tie se daleku od evropskoto kopno gi stavivme vo posebna tabela (gore desno).
40
Belgija(België; Belgique)
Brisel (Brussel; Bruxelles)
10,4 milioni
^e{ka Republika(Ceska Republika)
Praga (Praha)
10,2 milioni
Danska (Danmark)
Kopenhagen (Kobenhavn)
5,4 milioni
Germanija(Deutschland)
Berlin (Berlin)
82,5 milioni
Estonija(Eesti)
Talin (Tallinn)
1,4 milioni
Grcija (Ελλάδα/Ellada)
Atina (Αθήνα/Athinai)
11 milioni
[panija(España)
Madrid (Madrid)
40,7 milioni
Francija(France)
Pariz (Paris)
59,6 milioni
Irska(Ireland; Eire)
Dablin (Dublin; Baile Atha Cliath)
4 milioni
Italija(Italia)
Rim(Roma)
57,3 milioni
Kipar(Κύπρος/Kypros)(Kibris)
Nikozija (Λευκωσία/Lefkosia) (Lefkosa)
0,7 milioni
Letonija (Latvija)
Riga (Riga)
2,3 milioni
Litvanija (Lietuva)
Vilnus (Vilnius)
3,5 milioni
Zemjite na evropskata unija
Zemjite se dadeni po azbu~en red, vo zavisnost od toa kako zemjata se narekuva na nejziniot jazik ili jazici (kako {to e prika`ano me|u zagradite).
Zname Др`ава Glaven grad Население
41
Luksemburg (Luxembourg)
Luksemburg (Luxembourg)
0,5 milioni
Ungarija (Magyarország)
Budimpe{ta (Budapest)
10,1 milioni
Malta (Malta)
Valeta (Valletta)
0,4 milioni
Holandija (Nederland)
Амстердам (Amsterdam)
16,2 milioni
Avstrija (Österreich)
Viena (Wien)
8,1 milioni
Polska (Polska)
Var{ava (Warszawa)
38,2 milioni
Portugalija (Portugal)
Lisabon (Lisboa)
10,4 milioni
Slovenija (Slovenija)
Qubqana (Ljubljana)
2 milioni
Slova~ka (Slovensko)
Bratislava (Bratislava)
5,4 milioni
Finska (Suomi; Finland)
Helsinki (Helsinki; Helsingfors)
5,2 milioni
[vedska (Sverige)
Stokholm (Stockholm)
8,9 milioni
Obedineto kralstvo(*) (United Kingdom)
London(London)
59,3 milioni
(*) Celosnoto ime na ovaa zemja e ‘Obedineto Kralstvo na Velika Britanija i Severna Irska‘, no pove}eto lu|e ja narekuvaat skrateno Britanija, Obedinetoto Kralstvo ili UK (jukej). Brojot na naselenieto datira od 1 januari 2004 godina.
Izvor: Eurostat
Zname Др`ава Glaven grad Население
42
Kako EU donesuva odluki?
Kako {to mo`ete da si zamislite, potrebni se golemi napori od mnogumina za da se organizira EU i da se ovozmo`i s$ da funkcionira. Koj go pravi toa?
Evropskata komisija
Vo Brisel, 27 `eni i ma`i (po eden pretstavnik od sekoja zemja na EU) se sre}avaat sekoja sreda za da prodiskutiraat {to treba natamu da se pravi. Ovie lu|e se vikaat ‘komesari‘, i zaedno tie ja so~inuvaat Evropskata komisija. Nivnata rabota se sostoi vo toa da razmis-luvaat za toa {to e najdobro za EU kako celina i da predlagaat novi zakoni {to }e se sproveduvaat nasekade vo EU. Vo nivnata rabota im pomagaat stru~waci, pravnici, sekretari, preveduva~i itn.
Otkako edna{ }e se soglasat okolu toa koj zakon da se predlo`i, svojot predlog go ispra}aat do Evropskiot parlament i do Sovetot na Evropskata unija.
Evropskiot parlament
Evropskiot parlament gi pretstavuva site lu|e vo EU. Sekoj mesec odr`uva golema sredba vo Strazbur, za da gi prodis-kutira novite zakoni {to gi predlaga Evropskata komisija. Dokolku na Parlamentot ne mu se dopa|a nekoj predlog zakon, baraat od Komisijata da go menuva s$ dodeka Parla-mentot ne se uveri deka se raboti za dobar zakon.
Evropskiot parlament ima 732 ~lena. Tie se izbiraat na sekoi pet godini, na izbori na koi site polnoletni
gra|ani na EU imaat mo`nost da glasaat.
G-din Borel Fontel, od [panija, }e bide Pretsedatel na Evropskiot parlament do 2007 godina.
© Eu
rope
an P
arlia
men
t
preveduva~i itn.
OtzaiS
G-din Baroso, od Portugalija, }e bide Pretsedatel na
Evropskata komisija do 2009 godina.
© EC
43
Sovetot na Evropskata unija
^lenovite na Evropskiot parlament ne se edinstvenite lu|e koi re{avaat za usvojuvawe na novite zakoni na EU. Tie isto taka treba da bidat prodiskutirani i od strana na vladinite ministri na site zemji-~lenki na EU. Koga se odr`uvaat sredbite na ministrite, tie se na-rekuvaat Sovet na Evropskata unija.
Otkako }e prodiskutiraat za nekoj opredelen predlog, Sovetot glasa za nego. Ima pravila za toa kolku glasovi ima sekoja zemja, no i kolku glasovi se potrebni za da bide donesen eden zakon. Vo nekoi slu~ai pravilata velat deka eden zakon se usvojuva samo so soglasnost na site ~lenovi na Sovetot.
Otkako Sovetot i Parlamentot }e usvojat nov zakon, vladite na zemjite-~lenki na EU mora da osiguraat toj zakon da se po~ituva vo nivnite zemji.
Sudot na pravdata
Dokolku nekoja zemja-~lenka ne go primeni soodvetno opredeleniot zakon, Evropskata komisija }e ja predupredi, a mo`e za toa da se po`ali na Evropskiot sud na pravdata, {to se nao|a vo Luksemburg. Rabota na sudot e da obezbedi po~ituvawe na zakonite na EU i nivna podednakva primena nasekade niz EU. Sudot ima po eden sudija, pretstavnik od sekoja zemja-~lenka na EU.
Ima i drugi grupi (komiteti na eksperti i drugi) vklu~eni vo procesot na donesuvawe odluki zatoa
{to e va`no odlukite da bidat pravilni. Ako saka{ pove}e da doznae{ za ovie lu|e i za nivna-
ta rabota, obidi se da ja pro~ita{ bro{urata Kako raboti Evropskata unija, na
europa.eu.int/comm/publications/booklets/eu_glance/53/index_en.htm
Nameneta e za vozrasni, no ne e te{ka za ~itawe.
Otkpretoaglzaeds
Ministri od site vladi na EU se sre}avaat za
da odobrat zakoni za EU.
© Co
unci
l of
the
Euro
pean
Uni
on
gi) oa koa-a a
Sudot se gri`i site da imaat podednakov
tretman vo ramkite na zakonite na EU.
© Ph
otot
hèqu
e Co
ur d
e ju
stic
e C.
E.
44
Utre... i potoa
Svetot denes so soo~uva so mnogu golemi predizvici. Na primer:
Kako da se spre~i zagaduvaweto so koe se menuva klimata vo svetot?Kako mo`eme da gi za{titime {umite i drugite prirodni sredini vo svetot?Kako mo`eme da go podobrime `ivotot na siroma{nite i gladnite lu|e vo svetot?Kako mo`eme da doneseme mir nasekade vo svetot?Kako da izlezeme na kraj so terorizmot?
EU se zanimava so ovie problemi, no ne mo`e sama da gi re{i. Taa treba da sorabotuva so drugite zemji od svetot. I, se razbira, nejzinite voda~i treba zaedni~ki da se soglasat {to e toa {to treba da se napravi.
[to bi sakal ti da napravi EU vo vrska so najgolemite problemi vo svetot?Dali ima{ nekakvi idei za toa kako da se odvivaat rabotite podobro?Zo{to ne bi gi prodiskutiral/a svoite idei so svoeto semejstvo, prijatelite i profesorite...
Nie sme dene{nite deca na Evropa: mo{ne brzo }e staneme vozrasni Evropejci.
Za idninata treba nie da donesuvame odluki - zaedno!
•••••
eba zaedni~ki da se soglasat {to e
te
© Va
n Pa
rys
Med
ia/C
orbi
s
Idninata e vo tvoi race...
45
Drugi informacii vo vrska so Evropskata unija
Informacii na site oficijalni jazici na Evropskata unija se dostapni na veb stranicata Europa: europa.eu
Niz cela Evropa postojat stotici lokalni informativni centri na EU. Adresata na najbliskiot informativen centar }e ja najdete na veb stranicata: europa.eu.int/comm./relays/index_en.htm
EVROPA DIREKT e slu`ba koja odgovara na va{ite pra{awa za Evropskata unija. Mo`ete da stapite vo kontakt preku besplatniot telefonski broj: 00 800 6 7 8 9 10 11 (ili nadvor od EU na telefonot {to se pla}a: (32-2) 299 96 96), ili po pat na ekektronska po{ta preku europedirect.europa.eu
Informativen centar na Evropskata unija
Mar{al Tito, 121000 SkopjeTel. 02/3248-531Faks.02/3248-501Internet: www.delmkd.cec.eu.intE-mail: [email protected]
Informativna to~ka na EU - Gostivar
Bra}a Ginovski 611230 GostivarTel. 042/218-167Faks. 042/218-167E-mail: [email protected]
Informativna to~ka na EU - Ko~ani
Rade Kratovce 12300 Ko~aniTel. 033/274-045Faks. 033/279-962E-mail: [email protected]
Informativna to~ka na EU - Kumanovo
11 Oktomvri bb1300 KumanovoTel. 031/432-650Faks. 031/432-650E-mail: [email protected]
Informativna to~ka na EU - Veles
Panko Bra{nar 11400 VelesTel. 043/232-406; lok. 226Faks. 043/232-966E-mail: [email protected]
Informativna to~ka na EU - Kavadarci
Mar{al Tito bb1430 KavadarciTel. 043/416-107Faks. 043/416-107E-mail: [email protected]
Informativna to~ka na EU - Bitola
1 Maj bb7000 BitolaTel. 047/232-800Faks. 047/232-800E-mail: [email protected]
Informativna to~ka na EU - Tetovo
JNA bb1200 TetovoTel. 044/333-910Faks. 044/333-910E-mail: [email protected]
Evropski dokumentacionen centar
Ekonomski Fakultet, Univerzitet ”Sv. Kiril i Metodij”Krste Misirkov bb1000 SkopjeTel. 02/3286-835Faks. 02/3118-701Internet: www.eccf.ukim.edu.mkE-mail: [email protected]
Informacii i izdanija za Evropskata unija na angliski, makedonski i albanski jazik mo`ete da dobiete na slednive adresi:
Pretstavni{tva na Evropskata komisija i kancelarii na Evropskiot parlament ima vo site zemji na Evropskata unija. Isto taka, Evropskata komisija ima delegacii i vo drugite delovi na svetot.
Evropa e prekrasen kontinent so fascinantna istorija. Od nea poteknuvaat mnogu svetski poznati nau~nici, inovatori, umetnici i kompozitori, kako i popularni peja~i i uspe{ni sportisti.
Mnogu vojni i podelbi so vekovi ja pusto{ele Evropa. No, vo poslednite {eesetina godini zemjite na ovoj star kontinent kone~no se splotuvaat vo mir, prijatelstvo i zaedni{tvo, i rabotat zaedno za podobra Evropa i podobar svet.
Ovaa kniga e nameneta za deca na vozrast od 9 do 12 godini i ja raska`uva prikaznata na mo{ne ednostaven i jasen na~in. Polna e so interesni fakti i vpe~atlivi ilustracii, nudi `ivopisen pregled na Evropa i nakuso objasnuva {to e Evropska unijata i kako taa funkcionira.
Sekoe poglavje e povrzano so onlajn-kviz, a na veb-stranicata “Europe Go” ima i igri (http://europa.eu.int/europago/welcome.jsp)
Zabavuvajte se vo istra`uvaweto!
ISBN 978-92-79-04818-0
NA-59-04-540-MK-C
MK
