Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου 2017

Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις

στον Αόρατο του HG Wells

430 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΙΚΕΣ ΑΠΟΧΡΩΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΟΡΑΤΟ ΤΟΥ HG WELLS

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου

Περίληψη

H εργασία εξετάζει την οικειοποιητική προσέγγιση του Αλ Παπα-διαμάντη (1901) κατά την μετάφραση του έργου του Wells The Invi-sible Man (1897) σε αντιπαράθεση με την μετάφραση του Άρη Σφα-κιανάκη (1982) η οποία αποδίδει με μεγαλύτερη ευκρίνεια τις θεμα-τικές που η λογοτεχνική κριτική αποδίδει στο έργο του Wells Ο Πα-παδιαμάντης δίνει έμφαση στην lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινωνι-κού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπεδο ο Wells Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη βρίκε-ται πλησιέστερα στο πρωτότυπο κι επιβεβαιώνει την θεωρία της lsquoα-ναμετάφρασηςrsquo Λέξεις-κλειδιά

επιστημονικότητα σκοτεινός ρομαντισμός γοτθικό μυθιστόρημα πεποικιλμένη πρόζα ετερότητα αποξένωση

1 Ο Wells Ο Αόρατος Άνθρωπος και η εποχή του

O HG Wells επηρέασε σημαντικά με το έργο του την εξέλιξη της επι-στημονικής φαντασίας σε αυτόνομο και αξιόλογο λογοτεχνικό είδος (Parrinder 1970) Ο Wells ήταν ο πρώτος επαγγελματίας συγγραφέας της γενιάς του με σπουδές στον τομέα των επιστημών κι ο ρόλος της επιστήμης στη σύγχρονη κοινωνία συνιστούσε καίριο ζήτημα (Hay-nes 1980) Η επιστημονικότητα με την οποία προσεγγίζει σύγχρονα θέματα και εφευρέσεις συνέδραμε στην ανάδειξή του σε κορυφαίο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 431 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

εκπρόσωπο του νέου για την εποχή λογοτεχνικού είδους της επιστη-μονικής φαντασίας Τα δύο σημαντικότερα χαρακτηριστικά που τον κάνουν να ξεχωρίζει είναι ο λιτός επιστημονικός λόγος με τον οποίο αντιμετωπίζει θέματα του φανταστικού ndash για τα οποία όμως σχεδόν πάντα βασίζεται ή αντλεί από την πραγματικότητα ndash καθώς και ο έντονος προβληματισμός που διαπνέει το έργο του σχετικά με τις επιπτώσεις που μπορεί να έχουν στο άτομο την κοινωνία και την ανθρωπότητα οι εξελίξεις στον χώρο της επιστήμης και της τεχνολο-γίας Οι άνθρωποι-τέρατα που πρωταγωνιστούν στις ιστορίες του (Roberts 200644) αλλά και οι περιπέτειες στις οποίες εμπλέκονται προσωποποιούν τους φόβους που ο συγγραφέας σε ρόλο Κασσάν-δρας διατυπώνει καθώς διαβλέπει το μέλλον ζοφερό για τις επόμε-νες γενιές H δίψα για εξουσία και έλεγχο επί των φυσικών πραγμά-των απουσία οποιασδήποτε ηθικής ή ορίων που φαίνεται να διακα-τέχει τον άνθρωπο της εποχής κάνει τον Wells να αντιμετωπίζει με πεσιμιστική μάλλον διάθεση την πραγματικότητα Ο πεσιμισμός αυ-τός καταδεικνύεται μέσα από την συνήθη σύνδεση της επιστήμης με την καταστροφή (Suvin 1979) που σηματοδοτεί συχνά ο φυσικός θά-νατος των βασικών εμπλεκομένων ο παροξυσμός και η εγκληματική συμπεριφορά που παρουσιάζει ο ήρωας- εφευρέτης καθώς και η εξαχρείωση του κοινωνικού συνόλου Η αλαζονεία και η επιθυμία του επιστήμονα να υπερβεί τα όρια της ανθρώπινής του φύσης και να εκμεταλλευτεί τη δύναμη που του δίνεται φαίνεται να ενεργοποι-εί στο έργο του Wells τον αρχαίο μηχανισμό της ύβρεως και της τι-μωρίας (Καρπούζου 2009) προοικονομώντας έτσι τo άδοξο τέλος της lsquoμανίαςrsquo για εξουσία που έχει κατακυριεύσει τον σύγχρονο κόσμο

Ένας ήρωας-τέρας με τραγική κατάληξη είναι και ο φυσικός Γκρί-φιν ή αλλιώς ο αόρατος άνθρωπος της ιστορίας του Wells O Γκρίφιν είναι λαμπρός επιστήμονας που όμως στερείται ηθικών φραγμών και εν τέλει γίνεται ο ίδιος θύμα του υψηλού επιστημονικού του οράμα-τος και του άκρατου πάθους του για κυριαρχία Οι περιπέτειες του ξεκινούν όταν σε κάποιο από τα πειράματά του ο Γκρίφιν ανακαλύ-πτει τον τρόπο να καθιστά την ύλη αόρατη Αναλογιζόμενος τη δύ-ναμη και την ελευθερία που θα του έδινε μια αόρατη υπόσταση ο πρωταγωνιστής του Wells παίρνει την απόφαση να lsquoεξαφανίσειrsquo τον

432 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ίδιο του τον εαυτό Ωστόσο τα πράγματα αποδεικνύονται πολύ δια-φορετικά απrsquo όσο τα είχε προβλέψει Το σώμα του μπορεί να μην εί-ναι ορατό αλλά αυτό δεν σημαίνει πως παύει να υπάρχει Αν και αό-

ρατος συνεχίζει να έχει τις ίδιες βιολογικές ανάγκες και λειτουργίες που έχει οποιοδήποτε ζωντανό όν Η αδυναμία στην οποία τελικά περιέρχεται τον αναγκάζει να δημιουργήσει μια πλαστή ορατότητα (Καρπούζου 2009271) και να καταφθάσει στο μακρινό χωριό Ίπινγκ όπου και ξεκινά η ιστορία μας Εκεί βρίσκει κατάλυμα στο παν-δοχείο της κυρίας Χώλ όπου προσπαθεί απεγνωσμένα να συνεχίσει τα πειράματά του ώστε να βρει τον τρόπο να απαλλαγεί από την

αορατότητα στην οποία περιήλθε με τη βούλησή του Εκμεταλλευ-όμενος στο έπακρο τη δύναμη που του δίνει η άυλη μορφή του προ-σπαθεί να εξασφαλίσει τα χρήματα που χρειάζεται για να ζήσει και να συνεχίσει την έρευνά του Έχοντας ωστόσο ως εχέγγυο την ατι-μωρησία που θεωρεί πως του εξασφαλίζει η νέα του μορφή σκορπά εκουσίως τον πανικό στους κατοίκους του χωριού και καταφεύγει σε παραβατικές συμπεριφορές Η ιστορία τελειώνει με τον βίαιο θάνατο του Γκρίφιν από τους εξαγριωμένους κατοίκους του χωριού Μόνο νεκρός καταφέρνει ο αλλόφρων επιστήμονας να επανακτήσει τη χα-μένη του ορατότητα

Η επιλογή του ζητήματος της αορατότητας από πλευράς του συγ-γραφέα δεν είναι τυχαία O Wells γράφει το έργο ένα χρόνο μετά την εμφάνιση των ακτινών Ρέντγκεν (ακτίνες Χ) Αν και ο επιστή-μονας του έργου του Wells δηλώνει ξεκάθαρα πως η ανακάλυψή του δεν ταυτίζεται με τις ακτίνες του Ρέντγκεν τα πειράματά του παρου-σιάζουν αρκετές ομοιότητες με την ρηξικέλευθη μέθοδο του γερμα-νού φυσικού (Καρπούζου 2009) Το επίκαιρο του θέματος σε συνδυ-ασμό με την αληθοφάνεια την ζωντάνια και την αίσθηση τρόμου που αριστοτεχνικά δημιουργεί ο Wells συνιστούν τα συστατικά της τεράστιας επιτυχίας που γνώρισε το κείμενο όταν δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά σε σειρές στην εφημερίδα Pearsonrsquos Weekly Μέσα στην επόμενη δεκαετία ο Wells έγινε ένας από τους δημοφιλέστερους συγ-γραφείς παγκοσμίως ενώ η σημασία του έργου του παραμένει ανε-ξίτηλη έως σήμερα (Priest 2005)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 433 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

2 Οι ελληνικές μεταφράσεις

Εξίσου δηλωτικός με το έτος της κυκλοφορίας του πρωτοτύπου είναι και ο χρόνος που η εφημερίδα Το Ἂστυ επιλέγει να κυκλοφορήσει την μετάφραση του Αόρατου από τον Παπαδιαμάντη Το 1901 είναι

το έτος που ο γερμανός φυσικός Βίλχελμ Κόνραντ Ρέντγκεν τιμάται για την προσφορά του στο χώρο της επιστήμης με το Νόμπελ Φυσι-κής Επιπλέον οι μεταφράσεις του Παπαδιαμάντη δημοσιεύονται σε τεύχη κατά τρόπο ανάλογο με εκείνο του πρωτοτύπου Στα ελληνικά γράμματα η προσφορά του Παπαδιαμάντη ως μεταφραστή για την ανάδειξη της αγγλόφωνης και γενικότερα της ευρωπαϊκής μυθιστο-ριογραφίας στον ελλαδικό χώρο είναι ευρέως αναγνωρισμένη (Αθή-νη 2011) Το προσόν όμως του Παπαδιαμάντη που τον έκανε να ξε-χωρίζει από τους υπόλοιπους μεταφραστές ήταν η ικανότητά του να προσαρμόζει το προς μετάφραση κείμενο στις επιταγές της δικής του προσωπικής τέχνης κατά τέτοιο τρόπο που τα μεταφράσματά του να διακρίνονται και να γίνονται αγαπητά κυρίως για την τέχνη αυτή Όπως σημειώνει η Αθήνη

παρεκκλίνοντας από την επικρατούσα πρακτική της laquoπιστήςraquo μεταφοράςhellip [ο Παπαδιαμάντης] συνύφανε στις laquoεπανεγγρα-φέςraquo του αναγνωστικές εμπειρίες προσωπικές έλξεις μνήμες ιδεολογήματα και ιδιόλεκτα αφήνοντας ίχνη μεταφραστικής laquoεμφάνειαςraquo (όπ 53)

Από την άλλη πλευρά ο πολυγραφότατος Άρης Σφακιανάκης ογδό-ντα περίπου χρόνια μετά μεταφράζει το διάσημο έργο του Wells με σκοπό να ακολουθήσει μια lsquoμέσηrsquo μάλλον οδό Επηρεασμένος από την παπαδιαμαντική μετάφραση αλλά και από τις μεταφραστικές τάσεις υπέρ της πιστότητας στη μετάφραση που επικρατούν την εποχή εκείνη στη χώρα1 προχωρά άλλοτε σε προσαρμογές βάσει των

1 Το έργο του ΙΘ Κακριδή Το μεταφραστικό πρόβλημα (1936) αλλά και η προσ-

έγγιση των μεταγενέστερων ΠΘ Ζάννας και Θ Νάκας την δεκαετία 1975-1985 αποτελούν ίσως τις σπουδαιότερες εξελίξεις που σημειώνονται στην Ελ-λάδα στον τομέα της μεταφρασεολόγίας (Κουτσιβίτης 1994146-149) Γενικό-τερα παρατηρούμε πως το ενδιαφέρον των Ελλήνων μεταφρασεολόγων επι-κεντρώνεται πρώτον στο ζήτημα της εφικτότητας της μετάφρασης και δεύτε-ρον στο βαθμό που η μετάφραση συγκλίνει με την ερμηνεία Βεβαίως τόσο

434 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

λογοτεχνικών συμβάσεων του είδους του κειμένου και άλλοτε στην πιστή απόδοση του πρωτοτύπου Συχνά οι επιλογές του lsquoξενίζουνrsquo τον Έλληνα αναγνώστη Ωστόσο ο Σφακιανάκης προσπαθεί με την

απόδοση του να αναδείξει τόσο όψεις του άγγλου συγγραφέα όσο και τις θεματικές του Τα δεδομένα της παρούσας έρευνας προέρχο-νται από τις ακόλουθες εκδόσεις ΚΑ Wells HG 1879 The Invisible Man London Penguin classics KY1 Ουέλλς ΕΓ 2009 Ο Αόρατος μτφ Αλ Παπαδιαμάντης Αθή-

να Εκδόσεις Κίχλη

KY2 Γουέλς Χ Τζ 1982 Ο Αόρατος Άνθρωπος μτφ Αρ Σφακιανά-κης Αθήνα Εκδόσεις Γράμματα

Με τρόπο σχεδόν επιστημονικό τόσο ως προς τη γλώσσα όσο και ως προς τον τρόπο καταγραφής των lsquoμυθιστορηματικώνrsquo γεγονότων ο Wells εφιστά την προσοχή στον αντίκτυπο που η τεχνολογική και επιστημονική πρόοδος μπορεί να έχει για το άτομο την κοινωνία και την ανθρωπότητα όταν αυτή στερείται ορίων και ηθικής Μέσα από ένα έργο επιστημονικής φαντασίας ο κατά τον Conrad Ρεα-λιστής του Φανταστικού Wells (Parrinder 197016) καταφέρνει να πραγματευτεί κάποια από τα ζητήματα που απασχολούν την εποχή εκείνη την αγγλική κοινωνία Ο ανυπότακτος μεταφραστής (Τρια-νταφυλλόπουλος 201111) και διηγηματογράφος Παπαδιαμάντης μεταφράζει το έργο του Wells και προσφέρει ένα έργο απαράμιλλης παπαδιαμαντικής χάρης (οπ) απαύγασμα της ελληνικής παιδείας και της ρομαντικής διάθεσης που χαρακτηρίζει την τέχνη του παρα-μερίζοντας σημαντικά τις λειτουργίες του λόγου και τις κοινωνικές διαστάσεις του πρωτοτύπου Ο Σφακιανάκης ογδόντα και πλέον χρόνια μετά τον Παπαδιαμάντη κάποιες φορές παρεμβαίνει στον τρόπο έκφρασης του Wells και τον προσαρμόζει στις επιταγές μιας ρομαντικότερης προσέγγισης Ωστόσο τις περισσότερες φορές δεί-χνει να αναδεικνύει τις θεματικές του πρωτοτύπου

εγχωρίως όσο και διεθνώς οι μεταφραστικές σπουδές διερευνούν όλο και πιο συστηματικά την έννοια της πιστότητας (οπ)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 435 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

3 Σκοτεινός ρομαντισμός και ποιητικότητα

Ο Παπαδιαμάντης καλείται να μεταφράσει μια παγκόσμια επιτυχία που διακρίνεται τόσο για το προσφιλές και επίκαιρο του θέματός της όσο και για τον lsquoεπιστημονικόrsquo τρόπο με τον οποίο το προσεγγίζει ο συγγραφέας Ο τρόπος όμως που προσέγγισε το έργο του Wells δεν είναι καθrsquo όλα πιστός Κινούμενος με γνώμονα χαρακτηριστικά πα-παδιαμαντικά ndash όπως η καθαρεύουσα ο προεξέχων ρόλος της φύσης και το φανταστικό ndash αλλά και επηρεασμένος από τις λογοτεχνικές και μεταφραστικές τάσεις που επικρατούν την εποχή εκείνη στον ελλαδικό χώρο ο Σκιαθίτης διηγηματογράφος εστιάζει στις σκοτει-νές ρομαντικές πτυχές του διηγήματος του Wells και παραμερίζει τις κοινωνικές αντηχήσεις που εκφράζει το πρωτότυπο Πιο συγκεκρι-μένα την περίοδο που ο Παπαδιαμάντης μεταφράζει τον Αόρατο η μεταφραστική παραγωγή της εποχής δείχνει πως στην Ελλάδα γνωρίζουν μεγάλη απήχηση έργα των Πόε Λιούις και Σέλλευ (Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα) έργα των επιφανέστερων εκπροσώπων μιας

lsquoσκοτεινήςrsquo τάσης του ρομαντικού κινήματος γνωστής ως lsquoσκοτεινός ρομαντισμόςrsquo ή αλλιώς γοτθικό μυθιστόρημα

Τα γοτθικά μυθιστορήματα που στοχεύουν να προκαλέσουν στον αναγνώστη ένα αίσθημα φόβου και φρίκης μέσα από την εστίαση στην σατανική-σκοτεινή πλευρά της φύσης και του ανθρώπου (Προ-βατά 2008) Μέσα από την έμφαση στο στοιχείο του φανταστικού η εντύπωση που προκαλούν τα γοτθικά μυθιστορήματα στον ενήλικα αναγνώστη είναι αντίστοιχη με την εντύπωση που προκαλούν τα παραμύθια στα παιδιά (Προβατά 2008119) Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα καταπιάστηκε με μεταφράσεις αρκετών τέτοιων μυθιστο-ρημάτων με σπουδαιότερο ίσως τον Δράκουλα του Στόουκερ (Εθνι-κό Κέντρο Βιβλίου) Στο ρεύμα του γοτθικού μυθιστορήματος εντάσ-σεται μεγάλο τμήμα της συγγραφικής παραγωγής του ίδιου του Πα-παδιαμάντη Τα λεγόμενα Σκοτεινά Παραμύθια του Παπαδιαμά-ντη (Πασχάλης 200511) όπως ονομάζονται οι ιστορίες πόνου και τρόμου του Σκιαθίτη δημιουργού συνιστούν ένα σημαντικό κεφά-λαιο της πορείας του Οι ήρωες του Παπαδιαμάντη στις ιστορίες αυ-τές [ζ]ουν και πεθαίνουν απλά υποταγμένοι στο πλαίσιο του υπερ-φυσικού που το παραδέχονται ως πραγματικότητα (όπ) ζουν βίο

436 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

μονότονο και μελαγχολικό που τον τέμνει απότομα το κάθετο χτύ-πημα του κακού η απώλεια ο θάνατος η καταστροφή (όπ) Αυτό το στοιχείο που χαρακτηρίζει την προσωπική του τέχνη φαίνεται

πως ήλκυσε τον Παπαδιαμάντη να μεταφράσει Wells Τα εν λόγω στοιχεία της εμπειρίας και της γραφής του Παπαδιαμάντη είναι οι παράγοντες που κάνουν το έργο του Wells να μοιάζει περισσότερο με σκοτεινό παραμύθι στα χέρια του Σκιαθίτη δημιουργού παρά με έργο επιστημονικής φαντασίας το σκοτεινό και μυστηριακό στοιχείο σαφώς και ενυπάρχει στο κείμενο του Wells Ωστόσο αυτό δεν απο-τελεί τον πυρήνα του επιχειρήματός του Ο Wells το χρησιμοποιεί

προκειμένου να προσδώσει στο έργο του ένα χαρακτήρα συμβολικό και να μπορέσει να μιλήσει πιο ελεύθερα για τα σημεία των καιρών (Roberts 2006) Στην μετάφραση του ο Παπαδιαμάντης με τις πα-ρεμβάσεις του υπερτονίζει τη σκοτεινή πλευρά του πρωτοτύπου και υποσκιάζει τις κοινωνικές πτυχές και τον συμβολικό χαρακτήρα του αγγλικού έργου Από την άλλη ογδόντα χρόνια αργότερα ο Σφα-κιανάκης ακολουθεί μια λιγότερο οικειοποιητική στάση Τα παρα-κάτω αποσπάσματα συνιστούν αντιπροσωπευτικά δείγματα του τρό-που με το οποίο επεξεργάστηκαν το κείμενο οι μεταφραστές

Παράδειγμα 1

ΚΑ The stranger came early in February one wintry day through a biting wind and a driving snow the last snow-fall of the year over the down walking as it seemed from Bramblehurst railway station and carried a portmanteau in his thickly gloved hand (σ 5) (Ο ξένος έφτασε στις αρχές του Φλεβάρη μια χειμωνιάτικη μέρα εν μέσω τσουχτερού ανέμου και ορμητικού χιονιού η τελευταία χιονόπτωση του χρόνου πάνω από τους γηλόφους με τα πόδια όπως φαινόταν από το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπραμπλχέρστ

κρατώντας μια βαλίτσα-ιματοθήκη στο πυκνογαντωμένο χέρι του) ΚΥ 1 Ο ΞΕΝΟΣ ΕΦΤΑΣΕ κατά Φεβρουάριον μιαν ὁμιχλώδη πρω-

ίαν ἐντός ἀνεμοστρόβιλου ἀνέμου και χιόνος Ἤρχετο πεζός διά ἀμμολόφου ἀπό τόν σταθμόν τοῦ Βράμπελσορστ φέρων διά τῆς χειρός τῆς καλυπτομένης ἀπό πυκνόν χειρόκτιον μαῦρον μάρσιππον (σ 11)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 437 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ΚΥ 2 Ὁ ξένος ἒφτασε στίς ἀρχές τοῦ Φλεβάρη μια χειμωνιάτικη μέρα που ὁ τσουχτερός ἂνεμος και το τελευταῖο χιόνι τῆς χρονιᾶς σάρωναν τά πάντα Φάνηκε ἀπrsquo τή μεριά τοῦ λόφου κάνοντας ὃλο το δρόμο ἀπrsquo το σιδηροδρομικό σταθμό τοῦ Μπράμπλχαρστ με τα πόδια και κρατώντας μιά μαύρη βαλι-τσούλα στο γαντοφορεμένο χέρι του (σ 11)

Ο Παπαδιαμάντης από τις πρώτες κιόλας γραμμές επιτείνει το σκη-νικό της βαρυχειμωνιάς που συναντάμε στο πρωτότυπο Ο τρόπος με τον οποίο αποδίδει ο Παπαδιαμάντης την περιγραφή της φύσης υπερβαίνει την αναπαραστατική δύναμη του πρωτοτύπου (Καρα-τσινίδου 2011235) Η εικόνα που πλάθει ο Παπαδιαμάντης έχει διτ-τό ρόλο αφενός παρουσιάζει στον αναγνώστη το lsquoσκοτεινόrsquo και lsquoψυ-χρόrsquo που ελλοχεύει στην καρδιά του ξένου και αφετέρου προοικο-νομεί την ταραχή που επρόκειτο να γνωρίσουν οι κάτοικοι του Ίπι-νγκ Το φανταστικό η σκοτεινιά και η περιρρέουσα αίσθηση τρόμου που διαπνέει το κείμενο είναι στοιχεία που υπάρχουν και στο πρω-τότυπο Ωστόσο στον Wells ενυπάρχει μια διάθεση καταγραφής των γεγονότων όπως δηλώνει ο λιτός λόγος του και το ασύνδετο που χρησιμοποιεί (Haynes 1980) Ο Παπαδιαμάντης παραβλέπει την επιστημονική-δημοσιoγραφική ροπή που διατρέχει το λόγο του Wells Προτιμά να εστιάσει στο μυστήριο και την σύνδεση ανθρώ-που-φύσης που συχνά συναντάμε στα έργα του βάσει της θεωρίας της lsquoαναλογίαςrsquo ή της lsquoαντιστοιχίαςrsquo η οποία βλέπει τη φύση και τον άνθρωπο ως μια άρρηκτα συνδεδεμένη ενότητα όπου η έκφραση του ενός αποτελεί δήλωση του κόσμου του άλλου και αντίστροφα (Κων-σταντινίδου 1991)

Στη ρομαντικότερη ροπή του μεταφράσματος συμβάλλουν τόσο οι έντονες εικόνες όσο και η πεποικιλμένη πρόζα (Κοπιδάκης 2011 17) του διηγηματογράφου-μεταφραστή Tην lsquoπεποικιλμένηrsquo πρόζα συνιστούν η ιδιότυπη καθαρεύουσα και η ιδιάζουσα ποιητικότητα της H ποιητικότητα που αποπνέει το παπαδιαμαντικό κείμενο οφεί-λεται κυρίως στα σχήματα λόγου που διανθίζουν το λόγο του Ένα από αυτά τα σχήματα είναι και αυτό της επαναφοράς Με τον όρο επαναφορά εννοώ την επανάληψη λέξεων και καταλήξεων οι οποίες προσδίδουν στο κείμενο έναν έντονα ποιητικό χαρακτήρα μορφο-

438 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

λογικά και ηχητικά (Nάκας 2011) Στο παράδειγμα 1 αυτό πετυχαί-νεται με την επανάληψη της κατάληξης ndashον σε ομοιόπτωτες λέξεις σταθμόνhellip πυκνόν χειρόκτιον μαῦρον μάρσιππον Γενικότερα το σχή-

μα της επαναφοράς είναι ένα από τα χαρακτηριστικά που συνιστούν σήμα κατατεθέν της παπαδιαμαντικής γραφής Το χρησιμοποιεί κα-τά κόρον στη μετάφραση του Αόρατου προκειμένου να εμπλουτίσει το λόγο του πρωτοτύπου Παρεκκλίνοντας σαφώς από το πνεύμα του αρχικού κειμένου ενισχύει την ποιητικότητα του λόγου παρεμβαί-νοντας ριζικά Η επανάληψη των καταλήξεων ndashων -ον -ίαν και οι παρηχήσεις των ήχων ndashο-ι-ε στο παράδειγμα που ακολουθεί είναι

ένα μικρό δείγμα του ρομαντικού ύφους μετάφρασης που την καθι-στά μακράν ποιητικότερη οποιαδήποτε άλλης απόδοσης

Παράδειγμα 2

ΚΑ And directly the crates were unpacked the stranger went to the window and set to work not troubling in the least about the litter of straw the fire which had gone out the box of books outside nor the trunks and other luggage that had go-ne upstairs (σ 18) (Και αμέσως τα καφάσια ξεπακεταρίστηκαν ο ξένος πήγε στο παρά-θυρο και πιάστηκε στη δουλειά χωρίς να τον προβληματίζεται στο ελάχιστο για τα σκουπίδια από στάχια την φωτιά που είχε σβήσει το κουτί με τα βιβλία έξω ούτε για τα μπαούλα ή τις άλλες αποσκευ-ές που είχαν πάει στο πάνω πάτωμα)

ΚΥ 1 Το περιεχόμενων ὃλων τῶν κανίστρων τούτων μόλις ἐκκενώ-θη και ὀ ξένος ἦλθεν εἰς το παράθυρον καί ἢρχισε την ἐργα-σίαν χωρίς να τον μέλη διόλου διά τον κόσμον τον ἐκεῖ οὒτε διά το ἂχυρον ἐφrsquoοὗ ἐπάπτει οὒτε διά την φωτίαν ἡ ὁποία εἶχε σβύσει οὒτε διά την κάσσαν με τά βιβλία οὒτε

διά τά δέματα τά ὁποῖα ὁμοίως εἶχον ἀνεβάσει (σ 34) KY 2 Ἀμέσως μόλις τελείωσε το ἂδειασμα ὁ ξένος πῆγε στο παρά-

θυρο κι ἒπιασε δουλειά χωρίς να δίνει δεκάρα για το ἂχυρο για τη φωτιά πού εἶχε σβήσει γιά τό κιβώτιο με τά βιβλία πού εἶχε μείνει ἀπέξω ἢ για τά μπαοῦλα και τά διάφορα ἂλ-λα πράγματα πού εἶχαν κουβαληθεῖ ἐπάνω (σ 27)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 439 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Η απόδοση του Σφακιανάκη είναι πολύ πιο κοντά στο πρωτότυπο Μένει πιο κοντά στις επιταγές και το πνεύμα του Wells Στον Wells Ο τρόπος γραφής [hellip] ήταν το άμεσο και ίσως αναπόφευκτο αποτέ-λεσμα της επιστημονικής του κατάρτισης (Haynes 19807) Ο λιτός λόγος του Wells είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της τέχνης του και αποτέλεσε μάλιστα αρκετές φορές μομφή από τους συγχρό-νους του Ένας από τους επικριτές του ήταν και ο Henry James Προς απάντηση των κατηγοριών που δεχόταν ο Wells έδωσε την εξής απάντηση Είμαι δημοσιογράφος Αρνούμαι να παίξω το ρόλο του lsquoκαλλιτέχνηrsquo Εάν μερικές φορές γίνομαι καλλιτέχνης αυτό είναι τε-ρατουργία των θεών (Ηaynes 1980 8)

Βλέπουμε πως το δεύτερο κείμενο υποδοχής σέβεται σε μεγαλύ-τερο βαθμό τις τεχνικές και τις επιδιώξεις του πρωτοτύπου Αυτό όμως δεν συμβαίνει πάντα Το παρακάτω απόσπασμα συνιστά ένα τέτοιο παράδειγμα παρέκκλισης

Παράδειγμα 3

ΚΑ Then came an imprecation and a match was struck and the study was flooded with yellow light (σ 27) (Έπειτα ακολούθησε μια κατάρα ένα σπίρτο άναψε και το μελετη-τήριο πλημμύρισε από κίτρινο φως)

KY 1 Εἰτα μία βλασφημία ἓν πυρεῖον προσετρίβη καί τό χώρισμα ἐφωτίσθη άπό φῶς κυανοῦν (σ 49)

ΚΥ 2 Ακολούθησε μια βλαστήμια ένα σπίρτο άναψε και το γρα-φείο φωτίστηκε από μια χλωμή αδύναμη αναλαμπή (σ 40)

Όπως παρατηρούμε οι ελληνικές αποδόσεις αποκλίνουν σημαντικά από το πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης επιλέγει το lsquoκυανόrsquo φως προ-κειμένου να τονίσει το σκοτάδι που επικρατεί στο χώρο σε αντίθεση με το ζωντανό κίτρινο φως του πρωτοτύπου Προς την ίδια κατεύθυν-ση κινείται και ο Σφακιανάκης ο οποίος επιλέγει να δώσει έμφαση στο σκοτάδι τονίζοντας την ασθενική φύση της λάμψης Επίσης η lsquoβλασφημίαrsquo αντί της lsquoκατάραςrsquo δίνει στο κείμενο και μια απόχρωση θρησκευτικού χαρακτήρα η οποία επιπλέον εντείνει την αίσθηση μυ-στηρίου Ανάλογα lsquoπαιχνιδίσματαrsquo του λόγου αναδεικνύονται και

440 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

στο παρακάτω παράδειγμα όπου για μια ακόμη φορά οι εναλλαγές στη φωτεινότητα δίνουν βήμα σε μια lsquoχειμαρρώδηrsquo ρομαντικότητα Παράδειγμα 4

KA Everything was ruddy shadowy and indistinct to her the more so since she had been lighting the bar lamp and her eyes were dazzled But for a second it seemed to her that the man she looked at had an enormous mouth wide open - a vast and incredible mouth that swallowed the whole of the lower portion of his face (σ 11) (Όλα ήταν κοκκινωπά σκιερά και δυσδιάκριτα προς αυτήν περισσό-τερο από τη στιγμή που άναβε την λάμπα και τα μάτια της τυφλώ-θηκαν Αλλά για ένα δευτερόλεπτο της φάνηκε πώς ο άνδρας που κοίταξε είχε ένα πελώριο στόμα ορθάνοιχτο- ένα αχανές και απί-στευτο στόμα που κατάπινε ολόκληρο το κάτω μέρος του προσώπου του)

ΚΥ 1 Ὃλα ἦσαν ἢ ἀποτόμως φωτισμένα ἢ ἐντελῶς σκοτεινά Ἐδυ-σκολεύθη τοσούτῳ μᾶλλον νά διακρίνῃ τίποτε ὃσω εἶχεν ἀ-νάψει ἀρτίως την λυχνίαν τοῦ καπηλείου καί τά ὂμματά της ἦσαν ἀκόμη θαμβωμένα Ἀλλrsquoἐπί ἓν δευτερόλεπτον τῆς ἐφά-νη ὃτι ὃ ἀνθρωπος τόν ὁποῖον ἐκοίταζεν εἷχεν στόμα τερά-στιον χάσκον στόμα ἀπίστευτον το ὁποῖον laquoἒτρωγενraquo ὃλον τό κάτω τοῦ προσώπου του (σ 22)

ΚΥ 2 umlΌλα ἦταν κοκκινωπά οἱ σκιές τρεμόπαιζαν κι ἠ κυρία Χώλ δέν ξεχώριζε τίποτα καθώς μάλιστα μια στιγμή πρίν εἶχε ἀνάψει τή λάμπα στό μπάρ καί τά μάτια ἦταν θαμπωμένα Γιά μιά στιγμή ὃμως καθώς κοίταξε ἐκεῖνο τον ἂνθρωπο τῆς φάνηκε σά νά rsquoχε ἀνοιχτό διάπλατα ἓνα τεράστιο στόμα ἒνα ἀπίστευτα μεγάλο και βαθὐ στόμα ποῦ λές κι εἶχε καταπιεῖ ὂλο το κάτω μέρος τοῦ προσώπου του (σ 18)

Ο Παπαδιαμάντης με την απότομη εναλλαγή σκότους-φωτός που ακολουθεί δημιουργεί μια αίσθηση μυστηρίου έντασης και αγωνίας που υπερβαίνει εκείνη που συναντάμε στο πρωτότυπο Η ασθενική φωτεινότητα που δηλώνει το τρεμόπαιζαν στην απόδοση του Σφακια-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 441 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

νάκη δημιουργεί ανάλογο αποτέλεσμα Γενικότερα οι εναλλαγές σκότους-φωτός που συναντάμε στο αρχικό είναι ένα στοιχείο στο οποίο φαίνεται να επένδυσαν οι μεταφραστές προκειμένου να υπο-γραμμίσουν την ατμόσφαιρα μυστηρίου που αποπνέει το κείμενο

Πέραν του στοιχείου της φωτεινότητας στο παραπάνω απόσπα-σμα εμπλέκονται και γραμματολογικά φαινόμενα που αξιοποιού-νται διαφορετικά από τους μεταφραστές Ειδικότερα το ασύνδετο που συναντάμε και στο πρωτότυπο αλλά και στις μεταφράσεις φαίνεται να επιτελεί διαφορετικές λειτουργίες Στο έργο του Wells η χρήση του ασύνδετου δίνει έναν ρυθμό στο κείμενο κατά τρόπο ο οποίος θυμίζει περισσότερο έρευνα παρά λογοτεχνική περιγραφή Ο Σφακιανάκης προσπαθεί να συγκεράσει το ρομαντικό-εικονοπλα-στικό στοιχείο και το λιτό του Γουελσιανού λόγου ώστε να διατηρή-σει τις ισορροπίες με τρόπο ανάλογο του πρωτοτύπου Ο Παπαδια-μάντης από την άλλη προσαρμόζει τον Γουελσιανό τρόπο έκφρα-σης στις αρχές της προσωπικής του τέχνης Ο Κοπιδάκης στην ανά-λυσή του περί των στοιχείων που συνιστούν την παπαδιαμαντική έκφραση επισημαίνει πώς το ασύνδετο αποτελεί αν όχι αξονικό υφικό στοιχείο τουλάχιστον ευδιάκριτο γνώρισμα του παπαδιαμα-ντικού ύφους (όπ 23) Στον Παπαδιαμάντη

με το ασύνδετο δηλώνεται η εντύπωση της απλοϊκότητας (Λυσίας Ι 6-28) της σεμνολογίας (Πλάτωνος Πολιτεία 617 d-e)

της πλησμονής της σφοδρότητας της αύξησης του πάθους (Δημοσθένης ΧΧΙ 72) και του χαώδους και ασύστατου (όπ 24)

Μέσα από το ασύνδετο πετυχαίνει την διέγερση συγκινήσεων (Σπανδωνίδης 2005183) σαν η μεγάλη ένταση να είναι ο αυτοσκοπός τους (όπ 184) Επιπλέον όπως στα πεζογραφήματά του έτσι και δω ο λόγος του δίνει στον αναγνώστη την εντύπωση πώς γράφει κάτω υπό την επίδραση ενός ξυπνόνειρου (όπ 185) Με λίγα λόγια στην παπαδιαμαντική απόδοση κάθε ψήγμα αληθοφάνειας του πρωτοτύ-που καταπνίγεται από τον άκρατο και πηγαίο λυρισμό του Έλληνα δημιουργού Το ρομαντικό απαλείφει σχεδόν το lsquoμυθιστορηματικάrsquo πραγματικό

442 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

4 Κοινωνικές διαστάσεις

Η αληθοφάνεια και η επιστημονικότητα του λόγου του Wells δεν είναι τα μόνα στοιχεία που lsquoκαταπνίγειrsquo η επιτηδευμένη ρομαντικό-τητα του παπαδιαμαντικού λόγου Ένα ακόμη στοιχείο το οποίο σχε-δόν απαλείφεται στην παπαδιαμαντική έκδοση είναι ο πολύ-επί-πεδος χαρακτήρας του αρχικού κειμένου Πιο συγκεκριμένα αρκε-τοί είναι οι μελετητές που έχουν μιλήσει για τον συμβολικό χαρακτή-ρα της ιστορίας του Wells (Haynes 1980 Parrinder 1970 Priest 2005 Roberts 2006) Ο Αόρατος Άνθρωπός μπορεί να ερμηνευθεί διαφορετι-

κά ανάλογα με την σκοπιά από την οποία τον προσεγγίζει κανείς Σε πρώτο επίπεδο ο αναγνώστης βλέπει στη διήγηση του επιστήμονα Γκρίφιν τις επιπτώσεις που η ανεξέλεγκτη επιστημονική πρόοδος και η μανία για κυριαρχία επί των φυσικών μπορεί να έχει για το άτομο και την κοινωνία Η επιστήμη μπορεί να οδηγήσει στην lsquoαποσύνθεση της κοινωνίαςrsquo(Roberts 2006 44) και του ατόμου όπως φανερώνουν οι κακουχίες και η αποξένωση που βιώνει ο κεντρικός ήρωας η τρα-γική του κατάληξη αλλά και το όνειρό του για παντοδυναμία Σε δεύτερο επίπεδο ωστόσο ο Wells αναφέρεται στο δίπολο lsquoίδιοςάλ-λοςrsquo το οποίο κατέχει ιδιαίτερη θέση στη λογοτεχνία της εποχής Ο Wells υπήρξε με το λόγο και το έργο του πολιτικό και λογοτεχνικό υπέρμαχος της ισότητας Το 1916 στο βιβλίο What is Coming το δη-λώνει

Μισώ και απεχθάνομαι την κακότροπη καχυποψία απένα-ντι στου ξένους και στους τρόπους τους∙ ένας άνθρωπος που μπορεί να με κοιτάξει στο πρόσωπο να γελάσει μαζί μου να πει την αλήθεια και να φερθεί δίκαια είναι αδελφός μου κι ας είναι το δέρμα του τόσο μαύρο ή τόσο κίτρινο όσο ένα βραδινό ηράνθεμο (όπ 256)2

Στα παραδείγματα που ακολουθούν θα αναλύσουμε τους τρόπους και το βαθμό στον οποίο οι μεταφράσεις αναδεικνύουν τις παραπά-νω θεματικές Σε γενικές γραμμές ο Παπαδιαμάντης εμμένει στο ρο-μαντικό με αποτέλεσμα να αποκλείει τυχόν δεύτερες ερμηνείες και αναγνώσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης επιτρέπει σε ορισμένες από τις θεματικές του κειμένου αφετηρίας να αναδυθούν και να αγ-

2 Μετάφραση της συγγραφέως

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 443 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

γίξουν τον αναγνώστη Η προσέγγιση του κάθε μεταφραστή συνδέε-ται άμεσα τόσο με την προσωπικότητα του καθενός όσο και με το κοινωνικό πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο της περιόδου στην οποία μεταφράζουν Επίσης η γνωριμία του ελληνικού κοινού με την κουλτούρα αφετηρίας είναι ένας ακόμη παράγοντας που ενδεχομέ-νως θα επηρέασε τις επιλογές των μεταφραστών

Τα παρακάτω παραδείγματα αναφέρονται στον αντίκτυπο που μπορεί να επιφέρει η δίχως φραγμούς επιστημονική πρόοδος σε κοι-νωνικό-πολιτικό επίπεδο Ο ήρωας Γκρίφιν οραματίζεται να εγκα-θιδρύσει ένα δικό του καθεστώς ανάλογο με εκείνο της Τρομοκρα-τίας του Ροβεσπιέρου Παράδειγμα 5

ΚΑ Not wanton killing but a judicious slaying (σ 125) (Όχι αδικαιολόγητος σκοτωμός αλλά συνετή θανάτωση)

ΚΥ 1 Ὂχι φόνους ἀνωφελεῑς ὀχι∙ ἀλλά μίαν σφαγήν ἐπίκαιρον (σ 213)

ΚΥ 2 Δέ θα σκοτώνουμε βέβαια χωρίς λόγο ἀλλά μόνο δικαιολο-γημένα και με σύνεση (σ 158)

Παράδειγμα 6

KA The point is they know there is an Invisible Man ndash as well as we know there is an Invisible Man And that Invisible Man must now establish a Reign of Terror (σ 125) (Το θέμα είναι πως ξέρουν ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος ndash όπως εμείς ξέρουμε ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος Και αυτός ο Αόρατος Άνθρωπος πρέπει τώρα να εγκαθιδρύσει την Τρομοκρα-τία)

ΚΥ 1 Τό ζήτημα ἰδού πῶς ἐχει γνωρίζουν ὃπως γνωρίζομεν ἠμεῖς ὃτι ὐπάρχει εἷς ἂνθρωπος ἀόρατος καί ὁ Ἀόρατος αὐτός Κέμπ μέλλει νά ἐγκαθιδρύση τώρα την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Το ζήτημα ἒχει ὡς ἐξῆς Ὃλοι ξέρουν πώς ὑπάρχει ἓνας Ἀόρα-τος Ἂνθρωπος -ὂπως το ξέρουμε κι ἐμεῖς Κέμπ- κι αὐτός ὀ Ἀό-

444 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ρατος Ἂνθρωπος πρέπει τώρα να ἰδρύσει ἒνα Βασίλειο Τρό-μου (σ 158)

Παράδειγμα 7

ΚΑ Yes ndash no doubt itrsquos startling But I mean it A Reign of Terror (σ 125) (Ναι- δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι τρομακτικό Αλλά το εννοώ Μια Τρομοκρατία)

ΚΥ 1 Ναί βέβαιααὐτό προξενεῖ φρίκην πλήν λέγω καλῶς την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Ναἰ Ἀπορεῖς βέβαια ἀλλά σοῦ μιλῶ σοβαρά Ἓνα Βασίλειο Τρόμου (σ 158)

Όπως παρατηρούμε η ιστορική διάσταση των λόγων του ήρωα και η ακριβής αναφορά στην περίοδο της Τρομοκρατίας στη Γαλλία χάνο-νται στις μεταφράσεις Στο αρχικό κείμενο ο Γκρίφιν δίνει μια σαφή εικόνα της απόλυτης κυριαρχίας και της καταστροφής στην οποία αποβλέπει αναφερόμενος κατrsquo επανάληψη σε ένα ιστορικό γεγονός Το ιστορικό υπόβαθρο του λόγου δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα αλλά και αληθοφάνεια στα λόγια του εφευρέτη καθώς αναφέρεται σε γε-γονότα του προηγούμενου αιώνα Η χρήση του slaying φέρνει στο νου λαιμητόμο και τις χιλιάδες ανθρώπων που χάθηκαν στη Γαλλία την περίοδο της Τρομοκρατίας Επίσης η φράση judicious slaying θυ-

μίζει τον ορισμό της Τρομοκρατίας από τον περίφημο λόγο του Ρο-βεσπιέρου στη Συνέλευση 1794 Η Τρομοκρατία δεν είναι τίποτα άλλο από μια δικαιοσύνη άμεση αυστηρή και άτεγκτη (Haulsal 19971) Τέλος τη σημασία των λόγων του Γκρίφιν ενισχύουν οι πρώ-τες δράσεις αναρχικών-τρομοκρατικών οργανώσεων που λαμβά-νουν χώρα την περίοδο εκείνη στην Αγγλία3 Με άλλα λόγια το

3 Το 1984 έχουμε την έκρηξη βόμβας στο αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς το

οποίο καταγράφεται ως το πρώτο περιστατικό επίθεσης διεθνούς τρομοκρα-τίας στην Αγγλία Η τρομοκρατία γενικώς ενέπνευσε το έργο σημαντικών άγγλων συγγραφέων όπως ο Κόνραντ ο οποίος στο έργο του The Secret Agent

(1907) πραγματεύεται το πώς οι εξελίξεις στον επιστημονικό-τεχνολογικό το-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 445 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ιστορικό αλλά και κοινωνικό υπόβαθρο του πρωτοτύπου σε συνδυα-σμό αυξάνουν τους φόβους του αναγνωστικού κοινού της γλώσσας αφετηρίας

Στις μεταφράσεις ή αίσθηση φόβου που προκαλείται στον ανα-γνώστη περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο φαντασιακό Ο Πα-παδιαμάντης με την επιλογή τρομοκρατία εστιάζει αποκλειστικά στο αίσθημα της φρίκης που προκαλούν τα λόγια και οι ιδέες του αλλό-φρονα εφευρέτη Η απόφαση του μεταφραστή να αποκρύψει την ιστορική αναφορά που συναντάμε στο πρωτότυπο πιθανότατα οφεί-λεται στο ότι η Ελλάδα την περίοδο που γράφει ο Παπαδιαμάντης βρίσκεται ακόμη σε καθεστώς βασιλευομένης δημοκρατίας Ως εκ τούτου μια αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση θα έδινε στο μετά-φρασμα πολιτικό τόνο που μπορεί να προκαλούσε αντιδράσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης παρά τις μεταβολές στο ελληνικό πολιτικό καθεστώς με το Βασίλειο Τρόμου και την αποφυγή της χρήσης των σφαγή και τρομοκρατία δίνει μια ακόμη ήπια διάσταση στα όσα λέγο-

νται στο πρωτότυπο κείμενο Παρά το πέρασμα των χρόνων βλέ-πουμε πως ο μεταφραστής διστάζει να δώσει στο κείμενό του πολιτι-κή διάσταση Η επιλογή να αποσιωπήσουν την ιστορική διάσταση δηλώνει επιθυμία να περιοριστούν στο λογοτεχνικό κομμάτι και να δώσουν στο ελληνικό κοινό ένα μετάφρασμα που θα έχει αποκλειστι-κό σκοπό να τέρψει παρά να lsquoαφυπνίσειrsquo συνειδήσεις ή να εγείρει πολιτικούς προβληματισμούς Προσαρμόζουν την τέχνη τους στις ε-πιταγές της δίψας του αναγνωστικού κοινού για τρόμο και μυστή-ριο όπως υπόσχεται και ο πρόλογος της ελληνικής έκδοσης στην εφημερίδα Tο Άστυ

Τι περιπέτειας ἒχει η ἁνακάλυψίς του τί ὀδύσσειαν ἒχει ὁ ἐ-φευρέτης τί συνεπείας ἒχουν τα πειράματά του αὐτά μᾶς λέ-γει ὁ Οὐέλλς εἰς σειράν κεφαλαίων ὂλων δραματικῶν ὂλων παρασυρόντων τά ὀποῖα διέρχεται κανείς με ἀληθήν πυρε-τόν (Επισκόπουλος 1901 286)

μέα μπορεί να αποτελέσουν όπλο καταστροφής στα χέρια κακοποιών κατrsquo επίφαση αναρχικών στοιχείων (Mulry 2000)

446 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Έτσι χάνεται στις ελληνικές αποδόσεις ο ρόλος του Wells ως lsquoιστο-ρικού του μέλλοντοςrsquo4 κατά την προσφώνηση του Conrad καθώς για τον έλληνα αναγνώστη ο άγγλος μυθιστοριογράφος ερμηνεύεται ως

εφάμιλλος του αμερικανού Πόε Ὁ Οὐέλλς δύναται τωόντι νἀ ὀνο-μασθεί διάδοχος του Πόε και μιμητής του ἐπάξιοςraquo (Επισκόπουλος 1901284)

Διαφορετική είναι ωστόσο η προσέγγιση των δύο μεταφραστών όσον αφορά τις επιπτώσεις σε ατομικό επίπεδο Πιο συγκεκριμένα o Wells χρησιμοποιεί το ζωώδες στοιχείο που διατρέχει ποικιλοτρόπως το έργο του για να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη

αποκόβεται από τις οργανικές διαδικασίες που έχει ορίσει η φύση παράγοντας εν τέλει μορφές που μπορεί να υπάρξουν και να επιβιώ-σουν αποκλειστικά στο περιθώριο (Roberts 200645) Η μεγαλομανία του ήρωα που τροφοδοτείται από τις lsquoμυστικέςrsquo γνώσεις του τον οδη-γεί στην αυτοκαταστροφή του όπως δηλώνει η βαθμιαία αλλοτρίωση της ψυχής του η περιθωριοποίηση του και η τραγική του κατάληξη Το θέμα της αποξένωσης και της εξαχρείωσης του πρωταγωνιστή της ιστορίας εντυπώνεται χαρακτηριστικά στο παρακάτω παράδειγμα

Παράδειγμα 8

KA How can you hope to gain happiness Donrsquot be a lone wolf (σ 125) (Πώς μπορείς να ελπίζεις να ευτηχήσεις Μη γίνεσαι μοναχικός λύ-κος)

ΚΥ 1 Πῶς μπορεῖς νἀ ἐλπίζης ὃτι θα εὓρης εἰς τοῦτο τἠν ευτυχίαν Μη γίνεσαι δά λυκάνθρωπος (σ 214)

ΚΥ 2 Πῶς περιμένεις να βρεῖς ἒτσι την ευτυχία Πάψε να ζεῖς σά μοναχικός λύκος (σ 159)

Στο απόσπασμα αυτό ο Κέμπ πρώην συνάδελφος του κεντρικού ήρωα επισημαίνει στον Γκρίφιν τους κινδύνους που το επιστημονι-

4To The Secret Agent (1907) ο Conrad το αφιερώνει στον HG Wells για την προσφορά του στη λογοτεχνία Στην αφιέρωσή του μάλιστα τον οποίο απο-καλεί ldquoιστορικό των χρόνων που ακολουθούν στον οποίο αυτή η απλή ιστο-ρία του 19ου αιώνα αφιερώνεται με αγάπηraquo(Conrad 19075)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 447 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

κό του όραμα για αλλαγή μπορεί να ενέχει για τον ίδιο Χρησιμοποι-ώντας μια κλασσική αγγλική μεταφορά ο συγγραφέας με διακριτή παραστατικότητα καταδεικνύει την αλλοτρίωση της ψυχής και του τρόπου ζωής του ήρωα Η εικόνα του μοναχικού μεν αλλά λύκου δε υπογραμμίζει τον κίνδυνο της αποκτήνωσής του πρωταγωνιστή λό-γω της περιθωριοποίησής στην οποία επιλέγει αυτοβούλως να περιέ-λθει Ο άνθρωπος εξάλλου όπως λέει και ο Αριστοτέλης είναι φύσει lsquoον κοινωνικόrsquo Ο Parrinder στην κριτική του για τον Wells αναφέ-ρεται στην ευχέρεια με την οποία ο άγγλος συγγραφέα εντυπώνει στο κείμενο τους προβληματισμούς του κυρίως μέσα από το σύμβο-λο του ζώου για την ισορροπία μεταξύ πολιτισμού και κτηνωδίας (Roberts 2006) Οι παραπάνω όψεις του θέματος αναδύονται και μέσα από την μετάφραση του Σφακιανάκη ο οποίος επιλέγει να μεί-νει πιστός στο αρχικό κείμενο Ο Παπαδιαμάντης εμμένοντας στο σκοτεινά ρομαντικό υπερτονίζει το κτηνώδες και μυστηριακό με την απόδοση λυκάνθρωπος Έτσι αφαιρεί από την διατύπωση του Κεμπ

κάθε σύνδεση με την πραγματικότητα και χάνεται οποιαδήποτε ανα-φορά στον αντίκτυπο που μπορεί η επιστημονική πρόοδος να επιφέ-ρει στο άτομο και την κοινωνία Για μια ακόμη φορά ο χαρακτήρας του πρωτοτύπου ελαφραίνει και περιορίζεται στη λειτουργία του ως lsquoσκοτεινό παραμύθιrsquo

Ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας φαίνεται πως αποτελούν εξίσου σημαντικές αν και λανθάνουσες θεματικές Η Καρπούζου στην ανάλυση της το επισημαίνει

Ο φόνος της κοινωνίας απέναντι στη ριζική ετερότητα στον lsquoξένοrsquo που είναι ο Αόρατος άνθρωπος τον καθιστά τον απο-διοπομπαίο τράγο αρχικά μυστήριο που προκαλεί τη γενική περιέργεια και στη συνέχεια απειλή που συσπειρώνει τους πάντες εξιλαστήριο θύμα που εξοντώνεται με τρόπο βίαιο και απάνθρωπο (όπ 271)

Η ταυτοποίηση του ήρωα βάσει του χρώματος του δέρματός του όπως θα δούμε στα παρακάτω παραδείγματα και η συσχέτισή του με ζώα ή αντικείμενα είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Ίπινγκ προσπαθούν να κατανοήσουν τον ξένο και να τον εντάξουν στο πλαίσιο της εμπειρίας τους Οι τρόποι προσέγγισης

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

430 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΙΚΕΣ ΑΠΟΧΡΩΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΟΡΑΤΟ ΤΟΥ HG WELLS

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου

Περίληψη

H εργασία εξετάζει την οικειοποιητική προσέγγιση του Αλ Παπα-διαμάντη (1901) κατά την μετάφραση του έργου του Wells The Invi-sible Man (1897) σε αντιπαράθεση με την μετάφραση του Άρη Σφα-κιανάκη (1982) η οποία αποδίδει με μεγαλύτερη ευκρίνεια τις θεμα-τικές που η λογοτεχνική κριτική αποδίδει στο έργο του Wells Ο Πα-παδιαμάντης δίνει έμφαση στην lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινωνι-κού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπεδο ο Wells Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη βρίκε-ται πλησιέστερα στο πρωτότυπο κι επιβεβαιώνει την θεωρία της lsquoα-ναμετάφρασηςrsquo Λέξεις-κλειδιά

επιστημονικότητα σκοτεινός ρομαντισμός γοτθικό μυθιστόρημα πεποικιλμένη πρόζα ετερότητα αποξένωση

1 Ο Wells Ο Αόρατος Άνθρωπος και η εποχή του

O HG Wells επηρέασε σημαντικά με το έργο του την εξέλιξη της επι-στημονικής φαντασίας σε αυτόνομο και αξιόλογο λογοτεχνικό είδος (Parrinder 1970) Ο Wells ήταν ο πρώτος επαγγελματίας συγγραφέας της γενιάς του με σπουδές στον τομέα των επιστημών κι ο ρόλος της επιστήμης στη σύγχρονη κοινωνία συνιστούσε καίριο ζήτημα (Hay-nes 1980) Η επιστημονικότητα με την οποία προσεγγίζει σύγχρονα θέματα και εφευρέσεις συνέδραμε στην ανάδειξή του σε κορυφαίο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 431 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

εκπρόσωπο του νέου για την εποχή λογοτεχνικού είδους της επιστη-μονικής φαντασίας Τα δύο σημαντικότερα χαρακτηριστικά που τον κάνουν να ξεχωρίζει είναι ο λιτός επιστημονικός λόγος με τον οποίο αντιμετωπίζει θέματα του φανταστικού ndash για τα οποία όμως σχεδόν πάντα βασίζεται ή αντλεί από την πραγματικότητα ndash καθώς και ο έντονος προβληματισμός που διαπνέει το έργο του σχετικά με τις επιπτώσεις που μπορεί να έχουν στο άτομο την κοινωνία και την ανθρωπότητα οι εξελίξεις στον χώρο της επιστήμης και της τεχνολο-γίας Οι άνθρωποι-τέρατα που πρωταγωνιστούν στις ιστορίες του (Roberts 200644) αλλά και οι περιπέτειες στις οποίες εμπλέκονται προσωποποιούν τους φόβους που ο συγγραφέας σε ρόλο Κασσάν-δρας διατυπώνει καθώς διαβλέπει το μέλλον ζοφερό για τις επόμε-νες γενιές H δίψα για εξουσία και έλεγχο επί των φυσικών πραγμά-των απουσία οποιασδήποτε ηθικής ή ορίων που φαίνεται να διακα-τέχει τον άνθρωπο της εποχής κάνει τον Wells να αντιμετωπίζει με πεσιμιστική μάλλον διάθεση την πραγματικότητα Ο πεσιμισμός αυ-τός καταδεικνύεται μέσα από την συνήθη σύνδεση της επιστήμης με την καταστροφή (Suvin 1979) που σηματοδοτεί συχνά ο φυσικός θά-νατος των βασικών εμπλεκομένων ο παροξυσμός και η εγκληματική συμπεριφορά που παρουσιάζει ο ήρωας- εφευρέτης καθώς και η εξαχρείωση του κοινωνικού συνόλου Η αλαζονεία και η επιθυμία του επιστήμονα να υπερβεί τα όρια της ανθρώπινής του φύσης και να εκμεταλλευτεί τη δύναμη που του δίνεται φαίνεται να ενεργοποι-εί στο έργο του Wells τον αρχαίο μηχανισμό της ύβρεως και της τι-μωρίας (Καρπούζου 2009) προοικονομώντας έτσι τo άδοξο τέλος της lsquoμανίαςrsquo για εξουσία που έχει κατακυριεύσει τον σύγχρονο κόσμο

Ένας ήρωας-τέρας με τραγική κατάληξη είναι και ο φυσικός Γκρί-φιν ή αλλιώς ο αόρατος άνθρωπος της ιστορίας του Wells O Γκρίφιν είναι λαμπρός επιστήμονας που όμως στερείται ηθικών φραγμών και εν τέλει γίνεται ο ίδιος θύμα του υψηλού επιστημονικού του οράμα-τος και του άκρατου πάθους του για κυριαρχία Οι περιπέτειες του ξεκινούν όταν σε κάποιο από τα πειράματά του ο Γκρίφιν ανακαλύ-πτει τον τρόπο να καθιστά την ύλη αόρατη Αναλογιζόμενος τη δύ-ναμη και την ελευθερία που θα του έδινε μια αόρατη υπόσταση ο πρωταγωνιστής του Wells παίρνει την απόφαση να lsquoεξαφανίσειrsquo τον

432 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ίδιο του τον εαυτό Ωστόσο τα πράγματα αποδεικνύονται πολύ δια-φορετικά απrsquo όσο τα είχε προβλέψει Το σώμα του μπορεί να μην εί-ναι ορατό αλλά αυτό δεν σημαίνει πως παύει να υπάρχει Αν και αό-

ρατος συνεχίζει να έχει τις ίδιες βιολογικές ανάγκες και λειτουργίες που έχει οποιοδήποτε ζωντανό όν Η αδυναμία στην οποία τελικά περιέρχεται τον αναγκάζει να δημιουργήσει μια πλαστή ορατότητα (Καρπούζου 2009271) και να καταφθάσει στο μακρινό χωριό Ίπινγκ όπου και ξεκινά η ιστορία μας Εκεί βρίσκει κατάλυμα στο παν-δοχείο της κυρίας Χώλ όπου προσπαθεί απεγνωσμένα να συνεχίσει τα πειράματά του ώστε να βρει τον τρόπο να απαλλαγεί από την

αορατότητα στην οποία περιήλθε με τη βούλησή του Εκμεταλλευ-όμενος στο έπακρο τη δύναμη που του δίνει η άυλη μορφή του προ-σπαθεί να εξασφαλίσει τα χρήματα που χρειάζεται για να ζήσει και να συνεχίσει την έρευνά του Έχοντας ωστόσο ως εχέγγυο την ατι-μωρησία που θεωρεί πως του εξασφαλίζει η νέα του μορφή σκορπά εκουσίως τον πανικό στους κατοίκους του χωριού και καταφεύγει σε παραβατικές συμπεριφορές Η ιστορία τελειώνει με τον βίαιο θάνατο του Γκρίφιν από τους εξαγριωμένους κατοίκους του χωριού Μόνο νεκρός καταφέρνει ο αλλόφρων επιστήμονας να επανακτήσει τη χα-μένη του ορατότητα

Η επιλογή του ζητήματος της αορατότητας από πλευράς του συγ-γραφέα δεν είναι τυχαία O Wells γράφει το έργο ένα χρόνο μετά την εμφάνιση των ακτινών Ρέντγκεν (ακτίνες Χ) Αν και ο επιστή-μονας του έργου του Wells δηλώνει ξεκάθαρα πως η ανακάλυψή του δεν ταυτίζεται με τις ακτίνες του Ρέντγκεν τα πειράματά του παρου-σιάζουν αρκετές ομοιότητες με την ρηξικέλευθη μέθοδο του γερμα-νού φυσικού (Καρπούζου 2009) Το επίκαιρο του θέματος σε συνδυ-ασμό με την αληθοφάνεια την ζωντάνια και την αίσθηση τρόμου που αριστοτεχνικά δημιουργεί ο Wells συνιστούν τα συστατικά της τεράστιας επιτυχίας που γνώρισε το κείμενο όταν δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά σε σειρές στην εφημερίδα Pearsonrsquos Weekly Μέσα στην επόμενη δεκαετία ο Wells έγινε ένας από τους δημοφιλέστερους συγ-γραφείς παγκοσμίως ενώ η σημασία του έργου του παραμένει ανε-ξίτηλη έως σήμερα (Priest 2005)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 433 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

2 Οι ελληνικές μεταφράσεις

Εξίσου δηλωτικός με το έτος της κυκλοφορίας του πρωτοτύπου είναι και ο χρόνος που η εφημερίδα Το Ἂστυ επιλέγει να κυκλοφορήσει την μετάφραση του Αόρατου από τον Παπαδιαμάντη Το 1901 είναι

το έτος που ο γερμανός φυσικός Βίλχελμ Κόνραντ Ρέντγκεν τιμάται για την προσφορά του στο χώρο της επιστήμης με το Νόμπελ Φυσι-κής Επιπλέον οι μεταφράσεις του Παπαδιαμάντη δημοσιεύονται σε τεύχη κατά τρόπο ανάλογο με εκείνο του πρωτοτύπου Στα ελληνικά γράμματα η προσφορά του Παπαδιαμάντη ως μεταφραστή για την ανάδειξη της αγγλόφωνης και γενικότερα της ευρωπαϊκής μυθιστο-ριογραφίας στον ελλαδικό χώρο είναι ευρέως αναγνωρισμένη (Αθή-νη 2011) Το προσόν όμως του Παπαδιαμάντη που τον έκανε να ξε-χωρίζει από τους υπόλοιπους μεταφραστές ήταν η ικανότητά του να προσαρμόζει το προς μετάφραση κείμενο στις επιταγές της δικής του προσωπικής τέχνης κατά τέτοιο τρόπο που τα μεταφράσματά του να διακρίνονται και να γίνονται αγαπητά κυρίως για την τέχνη αυτή Όπως σημειώνει η Αθήνη

παρεκκλίνοντας από την επικρατούσα πρακτική της laquoπιστήςraquo μεταφοράςhellip [ο Παπαδιαμάντης] συνύφανε στις laquoεπανεγγρα-φέςraquo του αναγνωστικές εμπειρίες προσωπικές έλξεις μνήμες ιδεολογήματα και ιδιόλεκτα αφήνοντας ίχνη μεταφραστικής laquoεμφάνειαςraquo (όπ 53)

Από την άλλη πλευρά ο πολυγραφότατος Άρης Σφακιανάκης ογδό-ντα περίπου χρόνια μετά μεταφράζει το διάσημο έργο του Wells με σκοπό να ακολουθήσει μια lsquoμέσηrsquo μάλλον οδό Επηρεασμένος από την παπαδιαμαντική μετάφραση αλλά και από τις μεταφραστικές τάσεις υπέρ της πιστότητας στη μετάφραση που επικρατούν την εποχή εκείνη στη χώρα1 προχωρά άλλοτε σε προσαρμογές βάσει των

1 Το έργο του ΙΘ Κακριδή Το μεταφραστικό πρόβλημα (1936) αλλά και η προσ-

έγγιση των μεταγενέστερων ΠΘ Ζάννας και Θ Νάκας την δεκαετία 1975-1985 αποτελούν ίσως τις σπουδαιότερες εξελίξεις που σημειώνονται στην Ελ-λάδα στον τομέα της μεταφρασεολόγίας (Κουτσιβίτης 1994146-149) Γενικό-τερα παρατηρούμε πως το ενδιαφέρον των Ελλήνων μεταφρασεολόγων επι-κεντρώνεται πρώτον στο ζήτημα της εφικτότητας της μετάφρασης και δεύτε-ρον στο βαθμό που η μετάφραση συγκλίνει με την ερμηνεία Βεβαίως τόσο

434 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

λογοτεχνικών συμβάσεων του είδους του κειμένου και άλλοτε στην πιστή απόδοση του πρωτοτύπου Συχνά οι επιλογές του lsquoξενίζουνrsquo τον Έλληνα αναγνώστη Ωστόσο ο Σφακιανάκης προσπαθεί με την

απόδοση του να αναδείξει τόσο όψεις του άγγλου συγγραφέα όσο και τις θεματικές του Τα δεδομένα της παρούσας έρευνας προέρχο-νται από τις ακόλουθες εκδόσεις ΚΑ Wells HG 1879 The Invisible Man London Penguin classics KY1 Ουέλλς ΕΓ 2009 Ο Αόρατος μτφ Αλ Παπαδιαμάντης Αθή-

να Εκδόσεις Κίχλη

KY2 Γουέλς Χ Τζ 1982 Ο Αόρατος Άνθρωπος μτφ Αρ Σφακιανά-κης Αθήνα Εκδόσεις Γράμματα

Με τρόπο σχεδόν επιστημονικό τόσο ως προς τη γλώσσα όσο και ως προς τον τρόπο καταγραφής των lsquoμυθιστορηματικώνrsquo γεγονότων ο Wells εφιστά την προσοχή στον αντίκτυπο που η τεχνολογική και επιστημονική πρόοδος μπορεί να έχει για το άτομο την κοινωνία και την ανθρωπότητα όταν αυτή στερείται ορίων και ηθικής Μέσα από ένα έργο επιστημονικής φαντασίας ο κατά τον Conrad Ρεα-λιστής του Φανταστικού Wells (Parrinder 197016) καταφέρνει να πραγματευτεί κάποια από τα ζητήματα που απασχολούν την εποχή εκείνη την αγγλική κοινωνία Ο ανυπότακτος μεταφραστής (Τρια-νταφυλλόπουλος 201111) και διηγηματογράφος Παπαδιαμάντης μεταφράζει το έργο του Wells και προσφέρει ένα έργο απαράμιλλης παπαδιαμαντικής χάρης (οπ) απαύγασμα της ελληνικής παιδείας και της ρομαντικής διάθεσης που χαρακτηρίζει την τέχνη του παρα-μερίζοντας σημαντικά τις λειτουργίες του λόγου και τις κοινωνικές διαστάσεις του πρωτοτύπου Ο Σφακιανάκης ογδόντα και πλέον χρόνια μετά τον Παπαδιαμάντη κάποιες φορές παρεμβαίνει στον τρόπο έκφρασης του Wells και τον προσαρμόζει στις επιταγές μιας ρομαντικότερης προσέγγισης Ωστόσο τις περισσότερες φορές δεί-χνει να αναδεικνύει τις θεματικές του πρωτοτύπου

εγχωρίως όσο και διεθνώς οι μεταφραστικές σπουδές διερευνούν όλο και πιο συστηματικά την έννοια της πιστότητας (οπ)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 435 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

3 Σκοτεινός ρομαντισμός και ποιητικότητα

Ο Παπαδιαμάντης καλείται να μεταφράσει μια παγκόσμια επιτυχία που διακρίνεται τόσο για το προσφιλές και επίκαιρο του θέματός της όσο και για τον lsquoεπιστημονικόrsquo τρόπο με τον οποίο το προσεγγίζει ο συγγραφέας Ο τρόπος όμως που προσέγγισε το έργο του Wells δεν είναι καθrsquo όλα πιστός Κινούμενος με γνώμονα χαρακτηριστικά πα-παδιαμαντικά ndash όπως η καθαρεύουσα ο προεξέχων ρόλος της φύσης και το φανταστικό ndash αλλά και επηρεασμένος από τις λογοτεχνικές και μεταφραστικές τάσεις που επικρατούν την εποχή εκείνη στον ελλαδικό χώρο ο Σκιαθίτης διηγηματογράφος εστιάζει στις σκοτει-νές ρομαντικές πτυχές του διηγήματος του Wells και παραμερίζει τις κοινωνικές αντηχήσεις που εκφράζει το πρωτότυπο Πιο συγκεκρι-μένα την περίοδο που ο Παπαδιαμάντης μεταφράζει τον Αόρατο η μεταφραστική παραγωγή της εποχής δείχνει πως στην Ελλάδα γνωρίζουν μεγάλη απήχηση έργα των Πόε Λιούις και Σέλλευ (Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα) έργα των επιφανέστερων εκπροσώπων μιας

lsquoσκοτεινήςrsquo τάσης του ρομαντικού κινήματος γνωστής ως lsquoσκοτεινός ρομαντισμόςrsquo ή αλλιώς γοτθικό μυθιστόρημα

Τα γοτθικά μυθιστορήματα που στοχεύουν να προκαλέσουν στον αναγνώστη ένα αίσθημα φόβου και φρίκης μέσα από την εστίαση στην σατανική-σκοτεινή πλευρά της φύσης και του ανθρώπου (Προ-βατά 2008) Μέσα από την έμφαση στο στοιχείο του φανταστικού η εντύπωση που προκαλούν τα γοτθικά μυθιστορήματα στον ενήλικα αναγνώστη είναι αντίστοιχη με την εντύπωση που προκαλούν τα παραμύθια στα παιδιά (Προβατά 2008119) Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα καταπιάστηκε με μεταφράσεις αρκετών τέτοιων μυθιστο-ρημάτων με σπουδαιότερο ίσως τον Δράκουλα του Στόουκερ (Εθνι-κό Κέντρο Βιβλίου) Στο ρεύμα του γοτθικού μυθιστορήματος εντάσ-σεται μεγάλο τμήμα της συγγραφικής παραγωγής του ίδιου του Πα-παδιαμάντη Τα λεγόμενα Σκοτεινά Παραμύθια του Παπαδιαμά-ντη (Πασχάλης 200511) όπως ονομάζονται οι ιστορίες πόνου και τρόμου του Σκιαθίτη δημιουργού συνιστούν ένα σημαντικό κεφά-λαιο της πορείας του Οι ήρωες του Παπαδιαμάντη στις ιστορίες αυ-τές [ζ]ουν και πεθαίνουν απλά υποταγμένοι στο πλαίσιο του υπερ-φυσικού που το παραδέχονται ως πραγματικότητα (όπ) ζουν βίο

436 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

μονότονο και μελαγχολικό που τον τέμνει απότομα το κάθετο χτύ-πημα του κακού η απώλεια ο θάνατος η καταστροφή (όπ) Αυτό το στοιχείο που χαρακτηρίζει την προσωπική του τέχνη φαίνεται

πως ήλκυσε τον Παπαδιαμάντη να μεταφράσει Wells Τα εν λόγω στοιχεία της εμπειρίας και της γραφής του Παπαδιαμάντη είναι οι παράγοντες που κάνουν το έργο του Wells να μοιάζει περισσότερο με σκοτεινό παραμύθι στα χέρια του Σκιαθίτη δημιουργού παρά με έργο επιστημονικής φαντασίας το σκοτεινό και μυστηριακό στοιχείο σαφώς και ενυπάρχει στο κείμενο του Wells Ωστόσο αυτό δεν απο-τελεί τον πυρήνα του επιχειρήματός του Ο Wells το χρησιμοποιεί

προκειμένου να προσδώσει στο έργο του ένα χαρακτήρα συμβολικό και να μπορέσει να μιλήσει πιο ελεύθερα για τα σημεία των καιρών (Roberts 2006) Στην μετάφραση του ο Παπαδιαμάντης με τις πα-ρεμβάσεις του υπερτονίζει τη σκοτεινή πλευρά του πρωτοτύπου και υποσκιάζει τις κοινωνικές πτυχές και τον συμβολικό χαρακτήρα του αγγλικού έργου Από την άλλη ογδόντα χρόνια αργότερα ο Σφα-κιανάκης ακολουθεί μια λιγότερο οικειοποιητική στάση Τα παρα-κάτω αποσπάσματα συνιστούν αντιπροσωπευτικά δείγματα του τρό-που με το οποίο επεξεργάστηκαν το κείμενο οι μεταφραστές

Παράδειγμα 1

ΚΑ The stranger came early in February one wintry day through a biting wind and a driving snow the last snow-fall of the year over the down walking as it seemed from Bramblehurst railway station and carried a portmanteau in his thickly gloved hand (σ 5) (Ο ξένος έφτασε στις αρχές του Φλεβάρη μια χειμωνιάτικη μέρα εν μέσω τσουχτερού ανέμου και ορμητικού χιονιού η τελευταία χιονόπτωση του χρόνου πάνω από τους γηλόφους με τα πόδια όπως φαινόταν από το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπραμπλχέρστ

κρατώντας μια βαλίτσα-ιματοθήκη στο πυκνογαντωμένο χέρι του) ΚΥ 1 Ο ΞΕΝΟΣ ΕΦΤΑΣΕ κατά Φεβρουάριον μιαν ὁμιχλώδη πρω-

ίαν ἐντός ἀνεμοστρόβιλου ἀνέμου και χιόνος Ἤρχετο πεζός διά ἀμμολόφου ἀπό τόν σταθμόν τοῦ Βράμπελσορστ φέρων διά τῆς χειρός τῆς καλυπτομένης ἀπό πυκνόν χειρόκτιον μαῦρον μάρσιππον (σ 11)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 437 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ΚΥ 2 Ὁ ξένος ἒφτασε στίς ἀρχές τοῦ Φλεβάρη μια χειμωνιάτικη μέρα που ὁ τσουχτερός ἂνεμος και το τελευταῖο χιόνι τῆς χρονιᾶς σάρωναν τά πάντα Φάνηκε ἀπrsquo τή μεριά τοῦ λόφου κάνοντας ὃλο το δρόμο ἀπrsquo το σιδηροδρομικό σταθμό τοῦ Μπράμπλχαρστ με τα πόδια και κρατώντας μιά μαύρη βαλι-τσούλα στο γαντοφορεμένο χέρι του (σ 11)

Ο Παπαδιαμάντης από τις πρώτες κιόλας γραμμές επιτείνει το σκη-νικό της βαρυχειμωνιάς που συναντάμε στο πρωτότυπο Ο τρόπος με τον οποίο αποδίδει ο Παπαδιαμάντης την περιγραφή της φύσης υπερβαίνει την αναπαραστατική δύναμη του πρωτοτύπου (Καρα-τσινίδου 2011235) Η εικόνα που πλάθει ο Παπαδιαμάντης έχει διτ-τό ρόλο αφενός παρουσιάζει στον αναγνώστη το lsquoσκοτεινόrsquo και lsquoψυ-χρόrsquo που ελλοχεύει στην καρδιά του ξένου και αφετέρου προοικο-νομεί την ταραχή που επρόκειτο να γνωρίσουν οι κάτοικοι του Ίπι-νγκ Το φανταστικό η σκοτεινιά και η περιρρέουσα αίσθηση τρόμου που διαπνέει το κείμενο είναι στοιχεία που υπάρχουν και στο πρω-τότυπο Ωστόσο στον Wells ενυπάρχει μια διάθεση καταγραφής των γεγονότων όπως δηλώνει ο λιτός λόγος του και το ασύνδετο που χρησιμοποιεί (Haynes 1980) Ο Παπαδιαμάντης παραβλέπει την επιστημονική-δημοσιoγραφική ροπή που διατρέχει το λόγο του Wells Προτιμά να εστιάσει στο μυστήριο και την σύνδεση ανθρώ-που-φύσης που συχνά συναντάμε στα έργα του βάσει της θεωρίας της lsquoαναλογίαςrsquo ή της lsquoαντιστοιχίαςrsquo η οποία βλέπει τη φύση και τον άνθρωπο ως μια άρρηκτα συνδεδεμένη ενότητα όπου η έκφραση του ενός αποτελεί δήλωση του κόσμου του άλλου και αντίστροφα (Κων-σταντινίδου 1991)

Στη ρομαντικότερη ροπή του μεταφράσματος συμβάλλουν τόσο οι έντονες εικόνες όσο και η πεποικιλμένη πρόζα (Κοπιδάκης 2011 17) του διηγηματογράφου-μεταφραστή Tην lsquoπεποικιλμένηrsquo πρόζα συνιστούν η ιδιότυπη καθαρεύουσα και η ιδιάζουσα ποιητικότητα της H ποιητικότητα που αποπνέει το παπαδιαμαντικό κείμενο οφεί-λεται κυρίως στα σχήματα λόγου που διανθίζουν το λόγο του Ένα από αυτά τα σχήματα είναι και αυτό της επαναφοράς Με τον όρο επαναφορά εννοώ την επανάληψη λέξεων και καταλήξεων οι οποίες προσδίδουν στο κείμενο έναν έντονα ποιητικό χαρακτήρα μορφο-

438 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

λογικά και ηχητικά (Nάκας 2011) Στο παράδειγμα 1 αυτό πετυχαί-νεται με την επανάληψη της κατάληξης ndashον σε ομοιόπτωτες λέξεις σταθμόνhellip πυκνόν χειρόκτιον μαῦρον μάρσιππον Γενικότερα το σχή-

μα της επαναφοράς είναι ένα από τα χαρακτηριστικά που συνιστούν σήμα κατατεθέν της παπαδιαμαντικής γραφής Το χρησιμοποιεί κα-τά κόρον στη μετάφραση του Αόρατου προκειμένου να εμπλουτίσει το λόγο του πρωτοτύπου Παρεκκλίνοντας σαφώς από το πνεύμα του αρχικού κειμένου ενισχύει την ποιητικότητα του λόγου παρεμβαί-νοντας ριζικά Η επανάληψη των καταλήξεων ndashων -ον -ίαν και οι παρηχήσεις των ήχων ndashο-ι-ε στο παράδειγμα που ακολουθεί είναι

ένα μικρό δείγμα του ρομαντικού ύφους μετάφρασης που την καθι-στά μακράν ποιητικότερη οποιαδήποτε άλλης απόδοσης

Παράδειγμα 2

ΚΑ And directly the crates were unpacked the stranger went to the window and set to work not troubling in the least about the litter of straw the fire which had gone out the box of books outside nor the trunks and other luggage that had go-ne upstairs (σ 18) (Και αμέσως τα καφάσια ξεπακεταρίστηκαν ο ξένος πήγε στο παρά-θυρο και πιάστηκε στη δουλειά χωρίς να τον προβληματίζεται στο ελάχιστο για τα σκουπίδια από στάχια την φωτιά που είχε σβήσει το κουτί με τα βιβλία έξω ούτε για τα μπαούλα ή τις άλλες αποσκευ-ές που είχαν πάει στο πάνω πάτωμα)

ΚΥ 1 Το περιεχόμενων ὃλων τῶν κανίστρων τούτων μόλις ἐκκενώ-θη και ὀ ξένος ἦλθεν εἰς το παράθυρον καί ἢρχισε την ἐργα-σίαν χωρίς να τον μέλη διόλου διά τον κόσμον τον ἐκεῖ οὒτε διά το ἂχυρον ἐφrsquoοὗ ἐπάπτει οὒτε διά την φωτίαν ἡ ὁποία εἶχε σβύσει οὒτε διά την κάσσαν με τά βιβλία οὒτε

διά τά δέματα τά ὁποῖα ὁμοίως εἶχον ἀνεβάσει (σ 34) KY 2 Ἀμέσως μόλις τελείωσε το ἂδειασμα ὁ ξένος πῆγε στο παρά-

θυρο κι ἒπιασε δουλειά χωρίς να δίνει δεκάρα για το ἂχυρο για τη φωτιά πού εἶχε σβήσει γιά τό κιβώτιο με τά βιβλία πού εἶχε μείνει ἀπέξω ἢ για τά μπαοῦλα και τά διάφορα ἂλ-λα πράγματα πού εἶχαν κουβαληθεῖ ἐπάνω (σ 27)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 439 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Η απόδοση του Σφακιανάκη είναι πολύ πιο κοντά στο πρωτότυπο Μένει πιο κοντά στις επιταγές και το πνεύμα του Wells Στον Wells Ο τρόπος γραφής [hellip] ήταν το άμεσο και ίσως αναπόφευκτο αποτέ-λεσμα της επιστημονικής του κατάρτισης (Haynes 19807) Ο λιτός λόγος του Wells είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της τέχνης του και αποτέλεσε μάλιστα αρκετές φορές μομφή από τους συγχρό-νους του Ένας από τους επικριτές του ήταν και ο Henry James Προς απάντηση των κατηγοριών που δεχόταν ο Wells έδωσε την εξής απάντηση Είμαι δημοσιογράφος Αρνούμαι να παίξω το ρόλο του lsquoκαλλιτέχνηrsquo Εάν μερικές φορές γίνομαι καλλιτέχνης αυτό είναι τε-ρατουργία των θεών (Ηaynes 1980 8)

Βλέπουμε πως το δεύτερο κείμενο υποδοχής σέβεται σε μεγαλύ-τερο βαθμό τις τεχνικές και τις επιδιώξεις του πρωτοτύπου Αυτό όμως δεν συμβαίνει πάντα Το παρακάτω απόσπασμα συνιστά ένα τέτοιο παράδειγμα παρέκκλισης

Παράδειγμα 3

ΚΑ Then came an imprecation and a match was struck and the study was flooded with yellow light (σ 27) (Έπειτα ακολούθησε μια κατάρα ένα σπίρτο άναψε και το μελετη-τήριο πλημμύρισε από κίτρινο φως)

KY 1 Εἰτα μία βλασφημία ἓν πυρεῖον προσετρίβη καί τό χώρισμα ἐφωτίσθη άπό φῶς κυανοῦν (σ 49)

ΚΥ 2 Ακολούθησε μια βλαστήμια ένα σπίρτο άναψε και το γρα-φείο φωτίστηκε από μια χλωμή αδύναμη αναλαμπή (σ 40)

Όπως παρατηρούμε οι ελληνικές αποδόσεις αποκλίνουν σημαντικά από το πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης επιλέγει το lsquoκυανόrsquo φως προ-κειμένου να τονίσει το σκοτάδι που επικρατεί στο χώρο σε αντίθεση με το ζωντανό κίτρινο φως του πρωτοτύπου Προς την ίδια κατεύθυν-ση κινείται και ο Σφακιανάκης ο οποίος επιλέγει να δώσει έμφαση στο σκοτάδι τονίζοντας την ασθενική φύση της λάμψης Επίσης η lsquoβλασφημίαrsquo αντί της lsquoκατάραςrsquo δίνει στο κείμενο και μια απόχρωση θρησκευτικού χαρακτήρα η οποία επιπλέον εντείνει την αίσθηση μυ-στηρίου Ανάλογα lsquoπαιχνιδίσματαrsquo του λόγου αναδεικνύονται και

440 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

στο παρακάτω παράδειγμα όπου για μια ακόμη φορά οι εναλλαγές στη φωτεινότητα δίνουν βήμα σε μια lsquoχειμαρρώδηrsquo ρομαντικότητα Παράδειγμα 4

KA Everything was ruddy shadowy and indistinct to her the more so since she had been lighting the bar lamp and her eyes were dazzled But for a second it seemed to her that the man she looked at had an enormous mouth wide open - a vast and incredible mouth that swallowed the whole of the lower portion of his face (σ 11) (Όλα ήταν κοκκινωπά σκιερά και δυσδιάκριτα προς αυτήν περισσό-τερο από τη στιγμή που άναβε την λάμπα και τα μάτια της τυφλώ-θηκαν Αλλά για ένα δευτερόλεπτο της φάνηκε πώς ο άνδρας που κοίταξε είχε ένα πελώριο στόμα ορθάνοιχτο- ένα αχανές και απί-στευτο στόμα που κατάπινε ολόκληρο το κάτω μέρος του προσώπου του)

ΚΥ 1 Ὃλα ἦσαν ἢ ἀποτόμως φωτισμένα ἢ ἐντελῶς σκοτεινά Ἐδυ-σκολεύθη τοσούτῳ μᾶλλον νά διακρίνῃ τίποτε ὃσω εἶχεν ἀ-νάψει ἀρτίως την λυχνίαν τοῦ καπηλείου καί τά ὂμματά της ἦσαν ἀκόμη θαμβωμένα Ἀλλrsquoἐπί ἓν δευτερόλεπτον τῆς ἐφά-νη ὃτι ὃ ἀνθρωπος τόν ὁποῖον ἐκοίταζεν εἷχεν στόμα τερά-στιον χάσκον στόμα ἀπίστευτον το ὁποῖον laquoἒτρωγενraquo ὃλον τό κάτω τοῦ προσώπου του (σ 22)

ΚΥ 2 umlΌλα ἦταν κοκκινωπά οἱ σκιές τρεμόπαιζαν κι ἠ κυρία Χώλ δέν ξεχώριζε τίποτα καθώς μάλιστα μια στιγμή πρίν εἶχε ἀνάψει τή λάμπα στό μπάρ καί τά μάτια ἦταν θαμπωμένα Γιά μιά στιγμή ὃμως καθώς κοίταξε ἐκεῖνο τον ἂνθρωπο τῆς φάνηκε σά νά rsquoχε ἀνοιχτό διάπλατα ἓνα τεράστιο στόμα ἒνα ἀπίστευτα μεγάλο και βαθὐ στόμα ποῦ λές κι εἶχε καταπιεῖ ὂλο το κάτω μέρος τοῦ προσώπου του (σ 18)

Ο Παπαδιαμάντης με την απότομη εναλλαγή σκότους-φωτός που ακολουθεί δημιουργεί μια αίσθηση μυστηρίου έντασης και αγωνίας που υπερβαίνει εκείνη που συναντάμε στο πρωτότυπο Η ασθενική φωτεινότητα που δηλώνει το τρεμόπαιζαν στην απόδοση του Σφακια-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 441 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

νάκη δημιουργεί ανάλογο αποτέλεσμα Γενικότερα οι εναλλαγές σκότους-φωτός που συναντάμε στο αρχικό είναι ένα στοιχείο στο οποίο φαίνεται να επένδυσαν οι μεταφραστές προκειμένου να υπο-γραμμίσουν την ατμόσφαιρα μυστηρίου που αποπνέει το κείμενο

Πέραν του στοιχείου της φωτεινότητας στο παραπάνω απόσπα-σμα εμπλέκονται και γραμματολογικά φαινόμενα που αξιοποιού-νται διαφορετικά από τους μεταφραστές Ειδικότερα το ασύνδετο που συναντάμε και στο πρωτότυπο αλλά και στις μεταφράσεις φαίνεται να επιτελεί διαφορετικές λειτουργίες Στο έργο του Wells η χρήση του ασύνδετου δίνει έναν ρυθμό στο κείμενο κατά τρόπο ο οποίος θυμίζει περισσότερο έρευνα παρά λογοτεχνική περιγραφή Ο Σφακιανάκης προσπαθεί να συγκεράσει το ρομαντικό-εικονοπλα-στικό στοιχείο και το λιτό του Γουελσιανού λόγου ώστε να διατηρή-σει τις ισορροπίες με τρόπο ανάλογο του πρωτοτύπου Ο Παπαδια-μάντης από την άλλη προσαρμόζει τον Γουελσιανό τρόπο έκφρα-σης στις αρχές της προσωπικής του τέχνης Ο Κοπιδάκης στην ανά-λυσή του περί των στοιχείων που συνιστούν την παπαδιαμαντική έκφραση επισημαίνει πώς το ασύνδετο αποτελεί αν όχι αξονικό υφικό στοιχείο τουλάχιστον ευδιάκριτο γνώρισμα του παπαδιαμα-ντικού ύφους (όπ 23) Στον Παπαδιαμάντη

με το ασύνδετο δηλώνεται η εντύπωση της απλοϊκότητας (Λυσίας Ι 6-28) της σεμνολογίας (Πλάτωνος Πολιτεία 617 d-e)

της πλησμονής της σφοδρότητας της αύξησης του πάθους (Δημοσθένης ΧΧΙ 72) και του χαώδους και ασύστατου (όπ 24)

Μέσα από το ασύνδετο πετυχαίνει την διέγερση συγκινήσεων (Σπανδωνίδης 2005183) σαν η μεγάλη ένταση να είναι ο αυτοσκοπός τους (όπ 184) Επιπλέον όπως στα πεζογραφήματά του έτσι και δω ο λόγος του δίνει στον αναγνώστη την εντύπωση πώς γράφει κάτω υπό την επίδραση ενός ξυπνόνειρου (όπ 185) Με λίγα λόγια στην παπαδιαμαντική απόδοση κάθε ψήγμα αληθοφάνειας του πρωτοτύ-που καταπνίγεται από τον άκρατο και πηγαίο λυρισμό του Έλληνα δημιουργού Το ρομαντικό απαλείφει σχεδόν το lsquoμυθιστορηματικάrsquo πραγματικό

442 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

4 Κοινωνικές διαστάσεις

Η αληθοφάνεια και η επιστημονικότητα του λόγου του Wells δεν είναι τα μόνα στοιχεία που lsquoκαταπνίγειrsquo η επιτηδευμένη ρομαντικό-τητα του παπαδιαμαντικού λόγου Ένα ακόμη στοιχείο το οποίο σχε-δόν απαλείφεται στην παπαδιαμαντική έκδοση είναι ο πολύ-επί-πεδος χαρακτήρας του αρχικού κειμένου Πιο συγκεκριμένα αρκε-τοί είναι οι μελετητές που έχουν μιλήσει για τον συμβολικό χαρακτή-ρα της ιστορίας του Wells (Haynes 1980 Parrinder 1970 Priest 2005 Roberts 2006) Ο Αόρατος Άνθρωπός μπορεί να ερμηνευθεί διαφορετι-

κά ανάλογα με την σκοπιά από την οποία τον προσεγγίζει κανείς Σε πρώτο επίπεδο ο αναγνώστης βλέπει στη διήγηση του επιστήμονα Γκρίφιν τις επιπτώσεις που η ανεξέλεγκτη επιστημονική πρόοδος και η μανία για κυριαρχία επί των φυσικών μπορεί να έχει για το άτομο και την κοινωνία Η επιστήμη μπορεί να οδηγήσει στην lsquoαποσύνθεση της κοινωνίαςrsquo(Roberts 2006 44) και του ατόμου όπως φανερώνουν οι κακουχίες και η αποξένωση που βιώνει ο κεντρικός ήρωας η τρα-γική του κατάληξη αλλά και το όνειρό του για παντοδυναμία Σε δεύτερο επίπεδο ωστόσο ο Wells αναφέρεται στο δίπολο lsquoίδιοςάλ-λοςrsquo το οποίο κατέχει ιδιαίτερη θέση στη λογοτεχνία της εποχής Ο Wells υπήρξε με το λόγο και το έργο του πολιτικό και λογοτεχνικό υπέρμαχος της ισότητας Το 1916 στο βιβλίο What is Coming το δη-λώνει

Μισώ και απεχθάνομαι την κακότροπη καχυποψία απένα-ντι στου ξένους και στους τρόπους τους∙ ένας άνθρωπος που μπορεί να με κοιτάξει στο πρόσωπο να γελάσει μαζί μου να πει την αλήθεια και να φερθεί δίκαια είναι αδελφός μου κι ας είναι το δέρμα του τόσο μαύρο ή τόσο κίτρινο όσο ένα βραδινό ηράνθεμο (όπ 256)2

Στα παραδείγματα που ακολουθούν θα αναλύσουμε τους τρόπους και το βαθμό στον οποίο οι μεταφράσεις αναδεικνύουν τις παραπά-νω θεματικές Σε γενικές γραμμές ο Παπαδιαμάντης εμμένει στο ρο-μαντικό με αποτέλεσμα να αποκλείει τυχόν δεύτερες ερμηνείες και αναγνώσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης επιτρέπει σε ορισμένες από τις θεματικές του κειμένου αφετηρίας να αναδυθούν και να αγ-

2 Μετάφραση της συγγραφέως

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 443 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

γίξουν τον αναγνώστη Η προσέγγιση του κάθε μεταφραστή συνδέε-ται άμεσα τόσο με την προσωπικότητα του καθενός όσο και με το κοινωνικό πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο της περιόδου στην οποία μεταφράζουν Επίσης η γνωριμία του ελληνικού κοινού με την κουλτούρα αφετηρίας είναι ένας ακόμη παράγοντας που ενδεχομέ-νως θα επηρέασε τις επιλογές των μεταφραστών

Τα παρακάτω παραδείγματα αναφέρονται στον αντίκτυπο που μπορεί να επιφέρει η δίχως φραγμούς επιστημονική πρόοδος σε κοι-νωνικό-πολιτικό επίπεδο Ο ήρωας Γκρίφιν οραματίζεται να εγκα-θιδρύσει ένα δικό του καθεστώς ανάλογο με εκείνο της Τρομοκρα-τίας του Ροβεσπιέρου Παράδειγμα 5

ΚΑ Not wanton killing but a judicious slaying (σ 125) (Όχι αδικαιολόγητος σκοτωμός αλλά συνετή θανάτωση)

ΚΥ 1 Ὂχι φόνους ἀνωφελεῑς ὀχι∙ ἀλλά μίαν σφαγήν ἐπίκαιρον (σ 213)

ΚΥ 2 Δέ θα σκοτώνουμε βέβαια χωρίς λόγο ἀλλά μόνο δικαιολο-γημένα και με σύνεση (σ 158)

Παράδειγμα 6

KA The point is they know there is an Invisible Man ndash as well as we know there is an Invisible Man And that Invisible Man must now establish a Reign of Terror (σ 125) (Το θέμα είναι πως ξέρουν ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος ndash όπως εμείς ξέρουμε ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος Και αυτός ο Αόρατος Άνθρωπος πρέπει τώρα να εγκαθιδρύσει την Τρομοκρα-τία)

ΚΥ 1 Τό ζήτημα ἰδού πῶς ἐχει γνωρίζουν ὃπως γνωρίζομεν ἠμεῖς ὃτι ὐπάρχει εἷς ἂνθρωπος ἀόρατος καί ὁ Ἀόρατος αὐτός Κέμπ μέλλει νά ἐγκαθιδρύση τώρα την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Το ζήτημα ἒχει ὡς ἐξῆς Ὃλοι ξέρουν πώς ὑπάρχει ἓνας Ἀόρα-τος Ἂνθρωπος -ὂπως το ξέρουμε κι ἐμεῖς Κέμπ- κι αὐτός ὀ Ἀό-

444 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ρατος Ἂνθρωπος πρέπει τώρα να ἰδρύσει ἒνα Βασίλειο Τρό-μου (σ 158)

Παράδειγμα 7

ΚΑ Yes ndash no doubt itrsquos startling But I mean it A Reign of Terror (σ 125) (Ναι- δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι τρομακτικό Αλλά το εννοώ Μια Τρομοκρατία)

ΚΥ 1 Ναί βέβαιααὐτό προξενεῖ φρίκην πλήν λέγω καλῶς την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Ναἰ Ἀπορεῖς βέβαια ἀλλά σοῦ μιλῶ σοβαρά Ἓνα Βασίλειο Τρόμου (σ 158)

Όπως παρατηρούμε η ιστορική διάσταση των λόγων του ήρωα και η ακριβής αναφορά στην περίοδο της Τρομοκρατίας στη Γαλλία χάνο-νται στις μεταφράσεις Στο αρχικό κείμενο ο Γκρίφιν δίνει μια σαφή εικόνα της απόλυτης κυριαρχίας και της καταστροφής στην οποία αποβλέπει αναφερόμενος κατrsquo επανάληψη σε ένα ιστορικό γεγονός Το ιστορικό υπόβαθρο του λόγου δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα αλλά και αληθοφάνεια στα λόγια του εφευρέτη καθώς αναφέρεται σε γε-γονότα του προηγούμενου αιώνα Η χρήση του slaying φέρνει στο νου λαιμητόμο και τις χιλιάδες ανθρώπων που χάθηκαν στη Γαλλία την περίοδο της Τρομοκρατίας Επίσης η φράση judicious slaying θυ-

μίζει τον ορισμό της Τρομοκρατίας από τον περίφημο λόγο του Ρο-βεσπιέρου στη Συνέλευση 1794 Η Τρομοκρατία δεν είναι τίποτα άλλο από μια δικαιοσύνη άμεση αυστηρή και άτεγκτη (Haulsal 19971) Τέλος τη σημασία των λόγων του Γκρίφιν ενισχύουν οι πρώ-τες δράσεις αναρχικών-τρομοκρατικών οργανώσεων που λαμβά-νουν χώρα την περίοδο εκείνη στην Αγγλία3 Με άλλα λόγια το

3 Το 1984 έχουμε την έκρηξη βόμβας στο αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς το

οποίο καταγράφεται ως το πρώτο περιστατικό επίθεσης διεθνούς τρομοκρα-τίας στην Αγγλία Η τρομοκρατία γενικώς ενέπνευσε το έργο σημαντικών άγγλων συγγραφέων όπως ο Κόνραντ ο οποίος στο έργο του The Secret Agent

(1907) πραγματεύεται το πώς οι εξελίξεις στον επιστημονικό-τεχνολογικό το-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 445 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ιστορικό αλλά και κοινωνικό υπόβαθρο του πρωτοτύπου σε συνδυα-σμό αυξάνουν τους φόβους του αναγνωστικού κοινού της γλώσσας αφετηρίας

Στις μεταφράσεις ή αίσθηση φόβου που προκαλείται στον ανα-γνώστη περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο φαντασιακό Ο Πα-παδιαμάντης με την επιλογή τρομοκρατία εστιάζει αποκλειστικά στο αίσθημα της φρίκης που προκαλούν τα λόγια και οι ιδέες του αλλό-φρονα εφευρέτη Η απόφαση του μεταφραστή να αποκρύψει την ιστορική αναφορά που συναντάμε στο πρωτότυπο πιθανότατα οφεί-λεται στο ότι η Ελλάδα την περίοδο που γράφει ο Παπαδιαμάντης βρίσκεται ακόμη σε καθεστώς βασιλευομένης δημοκρατίας Ως εκ τούτου μια αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση θα έδινε στο μετά-φρασμα πολιτικό τόνο που μπορεί να προκαλούσε αντιδράσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης παρά τις μεταβολές στο ελληνικό πολιτικό καθεστώς με το Βασίλειο Τρόμου και την αποφυγή της χρήσης των σφαγή και τρομοκρατία δίνει μια ακόμη ήπια διάσταση στα όσα λέγο-

νται στο πρωτότυπο κείμενο Παρά το πέρασμα των χρόνων βλέ-πουμε πως ο μεταφραστής διστάζει να δώσει στο κείμενό του πολιτι-κή διάσταση Η επιλογή να αποσιωπήσουν την ιστορική διάσταση δηλώνει επιθυμία να περιοριστούν στο λογοτεχνικό κομμάτι και να δώσουν στο ελληνικό κοινό ένα μετάφρασμα που θα έχει αποκλειστι-κό σκοπό να τέρψει παρά να lsquoαφυπνίσειrsquo συνειδήσεις ή να εγείρει πολιτικούς προβληματισμούς Προσαρμόζουν την τέχνη τους στις ε-πιταγές της δίψας του αναγνωστικού κοινού για τρόμο και μυστή-ριο όπως υπόσχεται και ο πρόλογος της ελληνικής έκδοσης στην εφημερίδα Tο Άστυ

Τι περιπέτειας ἒχει η ἁνακάλυψίς του τί ὀδύσσειαν ἒχει ὁ ἐ-φευρέτης τί συνεπείας ἒχουν τα πειράματά του αὐτά μᾶς λέ-γει ὁ Οὐέλλς εἰς σειράν κεφαλαίων ὂλων δραματικῶν ὂλων παρασυρόντων τά ὀποῖα διέρχεται κανείς με ἀληθήν πυρε-τόν (Επισκόπουλος 1901 286)

μέα μπορεί να αποτελέσουν όπλο καταστροφής στα χέρια κακοποιών κατrsquo επίφαση αναρχικών στοιχείων (Mulry 2000)

446 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Έτσι χάνεται στις ελληνικές αποδόσεις ο ρόλος του Wells ως lsquoιστο-ρικού του μέλλοντοςrsquo4 κατά την προσφώνηση του Conrad καθώς για τον έλληνα αναγνώστη ο άγγλος μυθιστοριογράφος ερμηνεύεται ως

εφάμιλλος του αμερικανού Πόε Ὁ Οὐέλλς δύναται τωόντι νἀ ὀνο-μασθεί διάδοχος του Πόε και μιμητής του ἐπάξιοςraquo (Επισκόπουλος 1901284)

Διαφορετική είναι ωστόσο η προσέγγιση των δύο μεταφραστών όσον αφορά τις επιπτώσεις σε ατομικό επίπεδο Πιο συγκεκριμένα o Wells χρησιμοποιεί το ζωώδες στοιχείο που διατρέχει ποικιλοτρόπως το έργο του για να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη

αποκόβεται από τις οργανικές διαδικασίες που έχει ορίσει η φύση παράγοντας εν τέλει μορφές που μπορεί να υπάρξουν και να επιβιώ-σουν αποκλειστικά στο περιθώριο (Roberts 200645) Η μεγαλομανία του ήρωα που τροφοδοτείται από τις lsquoμυστικέςrsquo γνώσεις του τον οδη-γεί στην αυτοκαταστροφή του όπως δηλώνει η βαθμιαία αλλοτρίωση της ψυχής του η περιθωριοποίηση του και η τραγική του κατάληξη Το θέμα της αποξένωσης και της εξαχρείωσης του πρωταγωνιστή της ιστορίας εντυπώνεται χαρακτηριστικά στο παρακάτω παράδειγμα

Παράδειγμα 8

KA How can you hope to gain happiness Donrsquot be a lone wolf (σ 125) (Πώς μπορείς να ελπίζεις να ευτηχήσεις Μη γίνεσαι μοναχικός λύ-κος)

ΚΥ 1 Πῶς μπορεῖς νἀ ἐλπίζης ὃτι θα εὓρης εἰς τοῦτο τἠν ευτυχίαν Μη γίνεσαι δά λυκάνθρωπος (σ 214)

ΚΥ 2 Πῶς περιμένεις να βρεῖς ἒτσι την ευτυχία Πάψε να ζεῖς σά μοναχικός λύκος (σ 159)

Στο απόσπασμα αυτό ο Κέμπ πρώην συνάδελφος του κεντρικού ήρωα επισημαίνει στον Γκρίφιν τους κινδύνους που το επιστημονι-

4To The Secret Agent (1907) ο Conrad το αφιερώνει στον HG Wells για την προσφορά του στη λογοτεχνία Στην αφιέρωσή του μάλιστα τον οποίο απο-καλεί ldquoιστορικό των χρόνων που ακολουθούν στον οποίο αυτή η απλή ιστο-ρία του 19ου αιώνα αφιερώνεται με αγάπηraquo(Conrad 19075)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 447 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

κό του όραμα για αλλαγή μπορεί να ενέχει για τον ίδιο Χρησιμοποι-ώντας μια κλασσική αγγλική μεταφορά ο συγγραφέας με διακριτή παραστατικότητα καταδεικνύει την αλλοτρίωση της ψυχής και του τρόπου ζωής του ήρωα Η εικόνα του μοναχικού μεν αλλά λύκου δε υπογραμμίζει τον κίνδυνο της αποκτήνωσής του πρωταγωνιστή λό-γω της περιθωριοποίησής στην οποία επιλέγει αυτοβούλως να περιέ-λθει Ο άνθρωπος εξάλλου όπως λέει και ο Αριστοτέλης είναι φύσει lsquoον κοινωνικόrsquo Ο Parrinder στην κριτική του για τον Wells αναφέ-ρεται στην ευχέρεια με την οποία ο άγγλος συγγραφέα εντυπώνει στο κείμενο τους προβληματισμούς του κυρίως μέσα από το σύμβο-λο του ζώου για την ισορροπία μεταξύ πολιτισμού και κτηνωδίας (Roberts 2006) Οι παραπάνω όψεις του θέματος αναδύονται και μέσα από την μετάφραση του Σφακιανάκη ο οποίος επιλέγει να μεί-νει πιστός στο αρχικό κείμενο Ο Παπαδιαμάντης εμμένοντας στο σκοτεινά ρομαντικό υπερτονίζει το κτηνώδες και μυστηριακό με την απόδοση λυκάνθρωπος Έτσι αφαιρεί από την διατύπωση του Κεμπ

κάθε σύνδεση με την πραγματικότητα και χάνεται οποιαδήποτε ανα-φορά στον αντίκτυπο που μπορεί η επιστημονική πρόοδος να επιφέ-ρει στο άτομο και την κοινωνία Για μια ακόμη φορά ο χαρακτήρας του πρωτοτύπου ελαφραίνει και περιορίζεται στη λειτουργία του ως lsquoσκοτεινό παραμύθιrsquo

Ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας φαίνεται πως αποτελούν εξίσου σημαντικές αν και λανθάνουσες θεματικές Η Καρπούζου στην ανάλυση της το επισημαίνει

Ο φόνος της κοινωνίας απέναντι στη ριζική ετερότητα στον lsquoξένοrsquo που είναι ο Αόρατος άνθρωπος τον καθιστά τον απο-διοπομπαίο τράγο αρχικά μυστήριο που προκαλεί τη γενική περιέργεια και στη συνέχεια απειλή που συσπειρώνει τους πάντες εξιλαστήριο θύμα που εξοντώνεται με τρόπο βίαιο και απάνθρωπο (όπ 271)

Η ταυτοποίηση του ήρωα βάσει του χρώματος του δέρματός του όπως θα δούμε στα παρακάτω παραδείγματα και η συσχέτισή του με ζώα ή αντικείμενα είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Ίπινγκ προσπαθούν να κατανοήσουν τον ξένο και να τον εντάξουν στο πλαίσιο της εμπειρίας τους Οι τρόποι προσέγγισης

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 431 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

εκπρόσωπο του νέου για την εποχή λογοτεχνικού είδους της επιστη-μονικής φαντασίας Τα δύο σημαντικότερα χαρακτηριστικά που τον κάνουν να ξεχωρίζει είναι ο λιτός επιστημονικός λόγος με τον οποίο αντιμετωπίζει θέματα του φανταστικού ndash για τα οποία όμως σχεδόν πάντα βασίζεται ή αντλεί από την πραγματικότητα ndash καθώς και ο έντονος προβληματισμός που διαπνέει το έργο του σχετικά με τις επιπτώσεις που μπορεί να έχουν στο άτομο την κοινωνία και την ανθρωπότητα οι εξελίξεις στον χώρο της επιστήμης και της τεχνολο-γίας Οι άνθρωποι-τέρατα που πρωταγωνιστούν στις ιστορίες του (Roberts 200644) αλλά και οι περιπέτειες στις οποίες εμπλέκονται προσωποποιούν τους φόβους που ο συγγραφέας σε ρόλο Κασσάν-δρας διατυπώνει καθώς διαβλέπει το μέλλον ζοφερό για τις επόμε-νες γενιές H δίψα για εξουσία και έλεγχο επί των φυσικών πραγμά-των απουσία οποιασδήποτε ηθικής ή ορίων που φαίνεται να διακα-τέχει τον άνθρωπο της εποχής κάνει τον Wells να αντιμετωπίζει με πεσιμιστική μάλλον διάθεση την πραγματικότητα Ο πεσιμισμός αυ-τός καταδεικνύεται μέσα από την συνήθη σύνδεση της επιστήμης με την καταστροφή (Suvin 1979) που σηματοδοτεί συχνά ο φυσικός θά-νατος των βασικών εμπλεκομένων ο παροξυσμός και η εγκληματική συμπεριφορά που παρουσιάζει ο ήρωας- εφευρέτης καθώς και η εξαχρείωση του κοινωνικού συνόλου Η αλαζονεία και η επιθυμία του επιστήμονα να υπερβεί τα όρια της ανθρώπινής του φύσης και να εκμεταλλευτεί τη δύναμη που του δίνεται φαίνεται να ενεργοποι-εί στο έργο του Wells τον αρχαίο μηχανισμό της ύβρεως και της τι-μωρίας (Καρπούζου 2009) προοικονομώντας έτσι τo άδοξο τέλος της lsquoμανίαςrsquo για εξουσία που έχει κατακυριεύσει τον σύγχρονο κόσμο

Ένας ήρωας-τέρας με τραγική κατάληξη είναι και ο φυσικός Γκρί-φιν ή αλλιώς ο αόρατος άνθρωπος της ιστορίας του Wells O Γκρίφιν είναι λαμπρός επιστήμονας που όμως στερείται ηθικών φραγμών και εν τέλει γίνεται ο ίδιος θύμα του υψηλού επιστημονικού του οράμα-τος και του άκρατου πάθους του για κυριαρχία Οι περιπέτειες του ξεκινούν όταν σε κάποιο από τα πειράματά του ο Γκρίφιν ανακαλύ-πτει τον τρόπο να καθιστά την ύλη αόρατη Αναλογιζόμενος τη δύ-ναμη και την ελευθερία που θα του έδινε μια αόρατη υπόσταση ο πρωταγωνιστής του Wells παίρνει την απόφαση να lsquoεξαφανίσειrsquo τον

432 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ίδιο του τον εαυτό Ωστόσο τα πράγματα αποδεικνύονται πολύ δια-φορετικά απrsquo όσο τα είχε προβλέψει Το σώμα του μπορεί να μην εί-ναι ορατό αλλά αυτό δεν σημαίνει πως παύει να υπάρχει Αν και αό-

ρατος συνεχίζει να έχει τις ίδιες βιολογικές ανάγκες και λειτουργίες που έχει οποιοδήποτε ζωντανό όν Η αδυναμία στην οποία τελικά περιέρχεται τον αναγκάζει να δημιουργήσει μια πλαστή ορατότητα (Καρπούζου 2009271) και να καταφθάσει στο μακρινό χωριό Ίπινγκ όπου και ξεκινά η ιστορία μας Εκεί βρίσκει κατάλυμα στο παν-δοχείο της κυρίας Χώλ όπου προσπαθεί απεγνωσμένα να συνεχίσει τα πειράματά του ώστε να βρει τον τρόπο να απαλλαγεί από την

αορατότητα στην οποία περιήλθε με τη βούλησή του Εκμεταλλευ-όμενος στο έπακρο τη δύναμη που του δίνει η άυλη μορφή του προ-σπαθεί να εξασφαλίσει τα χρήματα που χρειάζεται για να ζήσει και να συνεχίσει την έρευνά του Έχοντας ωστόσο ως εχέγγυο την ατι-μωρησία που θεωρεί πως του εξασφαλίζει η νέα του μορφή σκορπά εκουσίως τον πανικό στους κατοίκους του χωριού και καταφεύγει σε παραβατικές συμπεριφορές Η ιστορία τελειώνει με τον βίαιο θάνατο του Γκρίφιν από τους εξαγριωμένους κατοίκους του χωριού Μόνο νεκρός καταφέρνει ο αλλόφρων επιστήμονας να επανακτήσει τη χα-μένη του ορατότητα

Η επιλογή του ζητήματος της αορατότητας από πλευράς του συγ-γραφέα δεν είναι τυχαία O Wells γράφει το έργο ένα χρόνο μετά την εμφάνιση των ακτινών Ρέντγκεν (ακτίνες Χ) Αν και ο επιστή-μονας του έργου του Wells δηλώνει ξεκάθαρα πως η ανακάλυψή του δεν ταυτίζεται με τις ακτίνες του Ρέντγκεν τα πειράματά του παρου-σιάζουν αρκετές ομοιότητες με την ρηξικέλευθη μέθοδο του γερμα-νού φυσικού (Καρπούζου 2009) Το επίκαιρο του θέματος σε συνδυ-ασμό με την αληθοφάνεια την ζωντάνια και την αίσθηση τρόμου που αριστοτεχνικά δημιουργεί ο Wells συνιστούν τα συστατικά της τεράστιας επιτυχίας που γνώρισε το κείμενο όταν δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά σε σειρές στην εφημερίδα Pearsonrsquos Weekly Μέσα στην επόμενη δεκαετία ο Wells έγινε ένας από τους δημοφιλέστερους συγ-γραφείς παγκοσμίως ενώ η σημασία του έργου του παραμένει ανε-ξίτηλη έως σήμερα (Priest 2005)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 433 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

2 Οι ελληνικές μεταφράσεις

Εξίσου δηλωτικός με το έτος της κυκλοφορίας του πρωτοτύπου είναι και ο χρόνος που η εφημερίδα Το Ἂστυ επιλέγει να κυκλοφορήσει την μετάφραση του Αόρατου από τον Παπαδιαμάντη Το 1901 είναι

το έτος που ο γερμανός φυσικός Βίλχελμ Κόνραντ Ρέντγκεν τιμάται για την προσφορά του στο χώρο της επιστήμης με το Νόμπελ Φυσι-κής Επιπλέον οι μεταφράσεις του Παπαδιαμάντη δημοσιεύονται σε τεύχη κατά τρόπο ανάλογο με εκείνο του πρωτοτύπου Στα ελληνικά γράμματα η προσφορά του Παπαδιαμάντη ως μεταφραστή για την ανάδειξη της αγγλόφωνης και γενικότερα της ευρωπαϊκής μυθιστο-ριογραφίας στον ελλαδικό χώρο είναι ευρέως αναγνωρισμένη (Αθή-νη 2011) Το προσόν όμως του Παπαδιαμάντη που τον έκανε να ξε-χωρίζει από τους υπόλοιπους μεταφραστές ήταν η ικανότητά του να προσαρμόζει το προς μετάφραση κείμενο στις επιταγές της δικής του προσωπικής τέχνης κατά τέτοιο τρόπο που τα μεταφράσματά του να διακρίνονται και να γίνονται αγαπητά κυρίως για την τέχνη αυτή Όπως σημειώνει η Αθήνη

παρεκκλίνοντας από την επικρατούσα πρακτική της laquoπιστήςraquo μεταφοράςhellip [ο Παπαδιαμάντης] συνύφανε στις laquoεπανεγγρα-φέςraquo του αναγνωστικές εμπειρίες προσωπικές έλξεις μνήμες ιδεολογήματα και ιδιόλεκτα αφήνοντας ίχνη μεταφραστικής laquoεμφάνειαςraquo (όπ 53)

Από την άλλη πλευρά ο πολυγραφότατος Άρης Σφακιανάκης ογδό-ντα περίπου χρόνια μετά μεταφράζει το διάσημο έργο του Wells με σκοπό να ακολουθήσει μια lsquoμέσηrsquo μάλλον οδό Επηρεασμένος από την παπαδιαμαντική μετάφραση αλλά και από τις μεταφραστικές τάσεις υπέρ της πιστότητας στη μετάφραση που επικρατούν την εποχή εκείνη στη χώρα1 προχωρά άλλοτε σε προσαρμογές βάσει των

1 Το έργο του ΙΘ Κακριδή Το μεταφραστικό πρόβλημα (1936) αλλά και η προσ-

έγγιση των μεταγενέστερων ΠΘ Ζάννας και Θ Νάκας την δεκαετία 1975-1985 αποτελούν ίσως τις σπουδαιότερες εξελίξεις που σημειώνονται στην Ελ-λάδα στον τομέα της μεταφρασεολόγίας (Κουτσιβίτης 1994146-149) Γενικό-τερα παρατηρούμε πως το ενδιαφέρον των Ελλήνων μεταφρασεολόγων επι-κεντρώνεται πρώτον στο ζήτημα της εφικτότητας της μετάφρασης και δεύτε-ρον στο βαθμό που η μετάφραση συγκλίνει με την ερμηνεία Βεβαίως τόσο

434 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

λογοτεχνικών συμβάσεων του είδους του κειμένου και άλλοτε στην πιστή απόδοση του πρωτοτύπου Συχνά οι επιλογές του lsquoξενίζουνrsquo τον Έλληνα αναγνώστη Ωστόσο ο Σφακιανάκης προσπαθεί με την

απόδοση του να αναδείξει τόσο όψεις του άγγλου συγγραφέα όσο και τις θεματικές του Τα δεδομένα της παρούσας έρευνας προέρχο-νται από τις ακόλουθες εκδόσεις ΚΑ Wells HG 1879 The Invisible Man London Penguin classics KY1 Ουέλλς ΕΓ 2009 Ο Αόρατος μτφ Αλ Παπαδιαμάντης Αθή-

να Εκδόσεις Κίχλη

KY2 Γουέλς Χ Τζ 1982 Ο Αόρατος Άνθρωπος μτφ Αρ Σφακιανά-κης Αθήνα Εκδόσεις Γράμματα

Με τρόπο σχεδόν επιστημονικό τόσο ως προς τη γλώσσα όσο και ως προς τον τρόπο καταγραφής των lsquoμυθιστορηματικώνrsquo γεγονότων ο Wells εφιστά την προσοχή στον αντίκτυπο που η τεχνολογική και επιστημονική πρόοδος μπορεί να έχει για το άτομο την κοινωνία και την ανθρωπότητα όταν αυτή στερείται ορίων και ηθικής Μέσα από ένα έργο επιστημονικής φαντασίας ο κατά τον Conrad Ρεα-λιστής του Φανταστικού Wells (Parrinder 197016) καταφέρνει να πραγματευτεί κάποια από τα ζητήματα που απασχολούν την εποχή εκείνη την αγγλική κοινωνία Ο ανυπότακτος μεταφραστής (Τρια-νταφυλλόπουλος 201111) και διηγηματογράφος Παπαδιαμάντης μεταφράζει το έργο του Wells και προσφέρει ένα έργο απαράμιλλης παπαδιαμαντικής χάρης (οπ) απαύγασμα της ελληνικής παιδείας και της ρομαντικής διάθεσης που χαρακτηρίζει την τέχνη του παρα-μερίζοντας σημαντικά τις λειτουργίες του λόγου και τις κοινωνικές διαστάσεις του πρωτοτύπου Ο Σφακιανάκης ογδόντα και πλέον χρόνια μετά τον Παπαδιαμάντη κάποιες φορές παρεμβαίνει στον τρόπο έκφρασης του Wells και τον προσαρμόζει στις επιταγές μιας ρομαντικότερης προσέγγισης Ωστόσο τις περισσότερες φορές δεί-χνει να αναδεικνύει τις θεματικές του πρωτοτύπου

εγχωρίως όσο και διεθνώς οι μεταφραστικές σπουδές διερευνούν όλο και πιο συστηματικά την έννοια της πιστότητας (οπ)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 435 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

3 Σκοτεινός ρομαντισμός και ποιητικότητα

Ο Παπαδιαμάντης καλείται να μεταφράσει μια παγκόσμια επιτυχία που διακρίνεται τόσο για το προσφιλές και επίκαιρο του θέματός της όσο και για τον lsquoεπιστημονικόrsquo τρόπο με τον οποίο το προσεγγίζει ο συγγραφέας Ο τρόπος όμως που προσέγγισε το έργο του Wells δεν είναι καθrsquo όλα πιστός Κινούμενος με γνώμονα χαρακτηριστικά πα-παδιαμαντικά ndash όπως η καθαρεύουσα ο προεξέχων ρόλος της φύσης και το φανταστικό ndash αλλά και επηρεασμένος από τις λογοτεχνικές και μεταφραστικές τάσεις που επικρατούν την εποχή εκείνη στον ελλαδικό χώρο ο Σκιαθίτης διηγηματογράφος εστιάζει στις σκοτει-νές ρομαντικές πτυχές του διηγήματος του Wells και παραμερίζει τις κοινωνικές αντηχήσεις που εκφράζει το πρωτότυπο Πιο συγκεκρι-μένα την περίοδο που ο Παπαδιαμάντης μεταφράζει τον Αόρατο η μεταφραστική παραγωγή της εποχής δείχνει πως στην Ελλάδα γνωρίζουν μεγάλη απήχηση έργα των Πόε Λιούις και Σέλλευ (Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα) έργα των επιφανέστερων εκπροσώπων μιας

lsquoσκοτεινήςrsquo τάσης του ρομαντικού κινήματος γνωστής ως lsquoσκοτεινός ρομαντισμόςrsquo ή αλλιώς γοτθικό μυθιστόρημα

Τα γοτθικά μυθιστορήματα που στοχεύουν να προκαλέσουν στον αναγνώστη ένα αίσθημα φόβου και φρίκης μέσα από την εστίαση στην σατανική-σκοτεινή πλευρά της φύσης και του ανθρώπου (Προ-βατά 2008) Μέσα από την έμφαση στο στοιχείο του φανταστικού η εντύπωση που προκαλούν τα γοτθικά μυθιστορήματα στον ενήλικα αναγνώστη είναι αντίστοιχη με την εντύπωση που προκαλούν τα παραμύθια στα παιδιά (Προβατά 2008119) Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα καταπιάστηκε με μεταφράσεις αρκετών τέτοιων μυθιστο-ρημάτων με σπουδαιότερο ίσως τον Δράκουλα του Στόουκερ (Εθνι-κό Κέντρο Βιβλίου) Στο ρεύμα του γοτθικού μυθιστορήματος εντάσ-σεται μεγάλο τμήμα της συγγραφικής παραγωγής του ίδιου του Πα-παδιαμάντη Τα λεγόμενα Σκοτεινά Παραμύθια του Παπαδιαμά-ντη (Πασχάλης 200511) όπως ονομάζονται οι ιστορίες πόνου και τρόμου του Σκιαθίτη δημιουργού συνιστούν ένα σημαντικό κεφά-λαιο της πορείας του Οι ήρωες του Παπαδιαμάντη στις ιστορίες αυ-τές [ζ]ουν και πεθαίνουν απλά υποταγμένοι στο πλαίσιο του υπερ-φυσικού που το παραδέχονται ως πραγματικότητα (όπ) ζουν βίο

436 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

μονότονο και μελαγχολικό που τον τέμνει απότομα το κάθετο χτύ-πημα του κακού η απώλεια ο θάνατος η καταστροφή (όπ) Αυτό το στοιχείο που χαρακτηρίζει την προσωπική του τέχνη φαίνεται

πως ήλκυσε τον Παπαδιαμάντη να μεταφράσει Wells Τα εν λόγω στοιχεία της εμπειρίας και της γραφής του Παπαδιαμάντη είναι οι παράγοντες που κάνουν το έργο του Wells να μοιάζει περισσότερο με σκοτεινό παραμύθι στα χέρια του Σκιαθίτη δημιουργού παρά με έργο επιστημονικής φαντασίας το σκοτεινό και μυστηριακό στοιχείο σαφώς και ενυπάρχει στο κείμενο του Wells Ωστόσο αυτό δεν απο-τελεί τον πυρήνα του επιχειρήματός του Ο Wells το χρησιμοποιεί

προκειμένου να προσδώσει στο έργο του ένα χαρακτήρα συμβολικό και να μπορέσει να μιλήσει πιο ελεύθερα για τα σημεία των καιρών (Roberts 2006) Στην μετάφραση του ο Παπαδιαμάντης με τις πα-ρεμβάσεις του υπερτονίζει τη σκοτεινή πλευρά του πρωτοτύπου και υποσκιάζει τις κοινωνικές πτυχές και τον συμβολικό χαρακτήρα του αγγλικού έργου Από την άλλη ογδόντα χρόνια αργότερα ο Σφα-κιανάκης ακολουθεί μια λιγότερο οικειοποιητική στάση Τα παρα-κάτω αποσπάσματα συνιστούν αντιπροσωπευτικά δείγματα του τρό-που με το οποίο επεξεργάστηκαν το κείμενο οι μεταφραστές

Παράδειγμα 1

ΚΑ The stranger came early in February one wintry day through a biting wind and a driving snow the last snow-fall of the year over the down walking as it seemed from Bramblehurst railway station and carried a portmanteau in his thickly gloved hand (σ 5) (Ο ξένος έφτασε στις αρχές του Φλεβάρη μια χειμωνιάτικη μέρα εν μέσω τσουχτερού ανέμου και ορμητικού χιονιού η τελευταία χιονόπτωση του χρόνου πάνω από τους γηλόφους με τα πόδια όπως φαινόταν από το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπραμπλχέρστ

κρατώντας μια βαλίτσα-ιματοθήκη στο πυκνογαντωμένο χέρι του) ΚΥ 1 Ο ΞΕΝΟΣ ΕΦΤΑΣΕ κατά Φεβρουάριον μιαν ὁμιχλώδη πρω-

ίαν ἐντός ἀνεμοστρόβιλου ἀνέμου και χιόνος Ἤρχετο πεζός διά ἀμμολόφου ἀπό τόν σταθμόν τοῦ Βράμπελσορστ φέρων διά τῆς χειρός τῆς καλυπτομένης ἀπό πυκνόν χειρόκτιον μαῦρον μάρσιππον (σ 11)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 437 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ΚΥ 2 Ὁ ξένος ἒφτασε στίς ἀρχές τοῦ Φλεβάρη μια χειμωνιάτικη μέρα που ὁ τσουχτερός ἂνεμος και το τελευταῖο χιόνι τῆς χρονιᾶς σάρωναν τά πάντα Φάνηκε ἀπrsquo τή μεριά τοῦ λόφου κάνοντας ὃλο το δρόμο ἀπrsquo το σιδηροδρομικό σταθμό τοῦ Μπράμπλχαρστ με τα πόδια και κρατώντας μιά μαύρη βαλι-τσούλα στο γαντοφορεμένο χέρι του (σ 11)

Ο Παπαδιαμάντης από τις πρώτες κιόλας γραμμές επιτείνει το σκη-νικό της βαρυχειμωνιάς που συναντάμε στο πρωτότυπο Ο τρόπος με τον οποίο αποδίδει ο Παπαδιαμάντης την περιγραφή της φύσης υπερβαίνει την αναπαραστατική δύναμη του πρωτοτύπου (Καρα-τσινίδου 2011235) Η εικόνα που πλάθει ο Παπαδιαμάντης έχει διτ-τό ρόλο αφενός παρουσιάζει στον αναγνώστη το lsquoσκοτεινόrsquo και lsquoψυ-χρόrsquo που ελλοχεύει στην καρδιά του ξένου και αφετέρου προοικο-νομεί την ταραχή που επρόκειτο να γνωρίσουν οι κάτοικοι του Ίπι-νγκ Το φανταστικό η σκοτεινιά και η περιρρέουσα αίσθηση τρόμου που διαπνέει το κείμενο είναι στοιχεία που υπάρχουν και στο πρω-τότυπο Ωστόσο στον Wells ενυπάρχει μια διάθεση καταγραφής των γεγονότων όπως δηλώνει ο λιτός λόγος του και το ασύνδετο που χρησιμοποιεί (Haynes 1980) Ο Παπαδιαμάντης παραβλέπει την επιστημονική-δημοσιoγραφική ροπή που διατρέχει το λόγο του Wells Προτιμά να εστιάσει στο μυστήριο και την σύνδεση ανθρώ-που-φύσης που συχνά συναντάμε στα έργα του βάσει της θεωρίας της lsquoαναλογίαςrsquo ή της lsquoαντιστοιχίαςrsquo η οποία βλέπει τη φύση και τον άνθρωπο ως μια άρρηκτα συνδεδεμένη ενότητα όπου η έκφραση του ενός αποτελεί δήλωση του κόσμου του άλλου και αντίστροφα (Κων-σταντινίδου 1991)

Στη ρομαντικότερη ροπή του μεταφράσματος συμβάλλουν τόσο οι έντονες εικόνες όσο και η πεποικιλμένη πρόζα (Κοπιδάκης 2011 17) του διηγηματογράφου-μεταφραστή Tην lsquoπεποικιλμένηrsquo πρόζα συνιστούν η ιδιότυπη καθαρεύουσα και η ιδιάζουσα ποιητικότητα της H ποιητικότητα που αποπνέει το παπαδιαμαντικό κείμενο οφεί-λεται κυρίως στα σχήματα λόγου που διανθίζουν το λόγο του Ένα από αυτά τα σχήματα είναι και αυτό της επαναφοράς Με τον όρο επαναφορά εννοώ την επανάληψη λέξεων και καταλήξεων οι οποίες προσδίδουν στο κείμενο έναν έντονα ποιητικό χαρακτήρα μορφο-

438 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

λογικά και ηχητικά (Nάκας 2011) Στο παράδειγμα 1 αυτό πετυχαί-νεται με την επανάληψη της κατάληξης ndashον σε ομοιόπτωτες λέξεις σταθμόνhellip πυκνόν χειρόκτιον μαῦρον μάρσιππον Γενικότερα το σχή-

μα της επαναφοράς είναι ένα από τα χαρακτηριστικά που συνιστούν σήμα κατατεθέν της παπαδιαμαντικής γραφής Το χρησιμοποιεί κα-τά κόρον στη μετάφραση του Αόρατου προκειμένου να εμπλουτίσει το λόγο του πρωτοτύπου Παρεκκλίνοντας σαφώς από το πνεύμα του αρχικού κειμένου ενισχύει την ποιητικότητα του λόγου παρεμβαί-νοντας ριζικά Η επανάληψη των καταλήξεων ndashων -ον -ίαν και οι παρηχήσεις των ήχων ndashο-ι-ε στο παράδειγμα που ακολουθεί είναι

ένα μικρό δείγμα του ρομαντικού ύφους μετάφρασης που την καθι-στά μακράν ποιητικότερη οποιαδήποτε άλλης απόδοσης

Παράδειγμα 2

ΚΑ And directly the crates were unpacked the stranger went to the window and set to work not troubling in the least about the litter of straw the fire which had gone out the box of books outside nor the trunks and other luggage that had go-ne upstairs (σ 18) (Και αμέσως τα καφάσια ξεπακεταρίστηκαν ο ξένος πήγε στο παρά-θυρο και πιάστηκε στη δουλειά χωρίς να τον προβληματίζεται στο ελάχιστο για τα σκουπίδια από στάχια την φωτιά που είχε σβήσει το κουτί με τα βιβλία έξω ούτε για τα μπαούλα ή τις άλλες αποσκευ-ές που είχαν πάει στο πάνω πάτωμα)

ΚΥ 1 Το περιεχόμενων ὃλων τῶν κανίστρων τούτων μόλις ἐκκενώ-θη και ὀ ξένος ἦλθεν εἰς το παράθυρον καί ἢρχισε την ἐργα-σίαν χωρίς να τον μέλη διόλου διά τον κόσμον τον ἐκεῖ οὒτε διά το ἂχυρον ἐφrsquoοὗ ἐπάπτει οὒτε διά την φωτίαν ἡ ὁποία εἶχε σβύσει οὒτε διά την κάσσαν με τά βιβλία οὒτε

διά τά δέματα τά ὁποῖα ὁμοίως εἶχον ἀνεβάσει (σ 34) KY 2 Ἀμέσως μόλις τελείωσε το ἂδειασμα ὁ ξένος πῆγε στο παρά-

θυρο κι ἒπιασε δουλειά χωρίς να δίνει δεκάρα για το ἂχυρο για τη φωτιά πού εἶχε σβήσει γιά τό κιβώτιο με τά βιβλία πού εἶχε μείνει ἀπέξω ἢ για τά μπαοῦλα και τά διάφορα ἂλ-λα πράγματα πού εἶχαν κουβαληθεῖ ἐπάνω (σ 27)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 439 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Η απόδοση του Σφακιανάκη είναι πολύ πιο κοντά στο πρωτότυπο Μένει πιο κοντά στις επιταγές και το πνεύμα του Wells Στον Wells Ο τρόπος γραφής [hellip] ήταν το άμεσο και ίσως αναπόφευκτο αποτέ-λεσμα της επιστημονικής του κατάρτισης (Haynes 19807) Ο λιτός λόγος του Wells είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της τέχνης του και αποτέλεσε μάλιστα αρκετές φορές μομφή από τους συγχρό-νους του Ένας από τους επικριτές του ήταν και ο Henry James Προς απάντηση των κατηγοριών που δεχόταν ο Wells έδωσε την εξής απάντηση Είμαι δημοσιογράφος Αρνούμαι να παίξω το ρόλο του lsquoκαλλιτέχνηrsquo Εάν μερικές φορές γίνομαι καλλιτέχνης αυτό είναι τε-ρατουργία των θεών (Ηaynes 1980 8)

Βλέπουμε πως το δεύτερο κείμενο υποδοχής σέβεται σε μεγαλύ-τερο βαθμό τις τεχνικές και τις επιδιώξεις του πρωτοτύπου Αυτό όμως δεν συμβαίνει πάντα Το παρακάτω απόσπασμα συνιστά ένα τέτοιο παράδειγμα παρέκκλισης

Παράδειγμα 3

ΚΑ Then came an imprecation and a match was struck and the study was flooded with yellow light (σ 27) (Έπειτα ακολούθησε μια κατάρα ένα σπίρτο άναψε και το μελετη-τήριο πλημμύρισε από κίτρινο φως)

KY 1 Εἰτα μία βλασφημία ἓν πυρεῖον προσετρίβη καί τό χώρισμα ἐφωτίσθη άπό φῶς κυανοῦν (σ 49)

ΚΥ 2 Ακολούθησε μια βλαστήμια ένα σπίρτο άναψε και το γρα-φείο φωτίστηκε από μια χλωμή αδύναμη αναλαμπή (σ 40)

Όπως παρατηρούμε οι ελληνικές αποδόσεις αποκλίνουν σημαντικά από το πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης επιλέγει το lsquoκυανόrsquo φως προ-κειμένου να τονίσει το σκοτάδι που επικρατεί στο χώρο σε αντίθεση με το ζωντανό κίτρινο φως του πρωτοτύπου Προς την ίδια κατεύθυν-ση κινείται και ο Σφακιανάκης ο οποίος επιλέγει να δώσει έμφαση στο σκοτάδι τονίζοντας την ασθενική φύση της λάμψης Επίσης η lsquoβλασφημίαrsquo αντί της lsquoκατάραςrsquo δίνει στο κείμενο και μια απόχρωση θρησκευτικού χαρακτήρα η οποία επιπλέον εντείνει την αίσθηση μυ-στηρίου Ανάλογα lsquoπαιχνιδίσματαrsquo του λόγου αναδεικνύονται και

440 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

στο παρακάτω παράδειγμα όπου για μια ακόμη φορά οι εναλλαγές στη φωτεινότητα δίνουν βήμα σε μια lsquoχειμαρρώδηrsquo ρομαντικότητα Παράδειγμα 4

KA Everything was ruddy shadowy and indistinct to her the more so since she had been lighting the bar lamp and her eyes were dazzled But for a second it seemed to her that the man she looked at had an enormous mouth wide open - a vast and incredible mouth that swallowed the whole of the lower portion of his face (σ 11) (Όλα ήταν κοκκινωπά σκιερά και δυσδιάκριτα προς αυτήν περισσό-τερο από τη στιγμή που άναβε την λάμπα και τα μάτια της τυφλώ-θηκαν Αλλά για ένα δευτερόλεπτο της φάνηκε πώς ο άνδρας που κοίταξε είχε ένα πελώριο στόμα ορθάνοιχτο- ένα αχανές και απί-στευτο στόμα που κατάπινε ολόκληρο το κάτω μέρος του προσώπου του)

ΚΥ 1 Ὃλα ἦσαν ἢ ἀποτόμως φωτισμένα ἢ ἐντελῶς σκοτεινά Ἐδυ-σκολεύθη τοσούτῳ μᾶλλον νά διακρίνῃ τίποτε ὃσω εἶχεν ἀ-νάψει ἀρτίως την λυχνίαν τοῦ καπηλείου καί τά ὂμματά της ἦσαν ἀκόμη θαμβωμένα Ἀλλrsquoἐπί ἓν δευτερόλεπτον τῆς ἐφά-νη ὃτι ὃ ἀνθρωπος τόν ὁποῖον ἐκοίταζεν εἷχεν στόμα τερά-στιον χάσκον στόμα ἀπίστευτον το ὁποῖον laquoἒτρωγενraquo ὃλον τό κάτω τοῦ προσώπου του (σ 22)

ΚΥ 2 umlΌλα ἦταν κοκκινωπά οἱ σκιές τρεμόπαιζαν κι ἠ κυρία Χώλ δέν ξεχώριζε τίποτα καθώς μάλιστα μια στιγμή πρίν εἶχε ἀνάψει τή λάμπα στό μπάρ καί τά μάτια ἦταν θαμπωμένα Γιά μιά στιγμή ὃμως καθώς κοίταξε ἐκεῖνο τον ἂνθρωπο τῆς φάνηκε σά νά rsquoχε ἀνοιχτό διάπλατα ἓνα τεράστιο στόμα ἒνα ἀπίστευτα μεγάλο και βαθὐ στόμα ποῦ λές κι εἶχε καταπιεῖ ὂλο το κάτω μέρος τοῦ προσώπου του (σ 18)

Ο Παπαδιαμάντης με την απότομη εναλλαγή σκότους-φωτός που ακολουθεί δημιουργεί μια αίσθηση μυστηρίου έντασης και αγωνίας που υπερβαίνει εκείνη που συναντάμε στο πρωτότυπο Η ασθενική φωτεινότητα που δηλώνει το τρεμόπαιζαν στην απόδοση του Σφακια-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 441 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

νάκη δημιουργεί ανάλογο αποτέλεσμα Γενικότερα οι εναλλαγές σκότους-φωτός που συναντάμε στο αρχικό είναι ένα στοιχείο στο οποίο φαίνεται να επένδυσαν οι μεταφραστές προκειμένου να υπο-γραμμίσουν την ατμόσφαιρα μυστηρίου που αποπνέει το κείμενο

Πέραν του στοιχείου της φωτεινότητας στο παραπάνω απόσπα-σμα εμπλέκονται και γραμματολογικά φαινόμενα που αξιοποιού-νται διαφορετικά από τους μεταφραστές Ειδικότερα το ασύνδετο που συναντάμε και στο πρωτότυπο αλλά και στις μεταφράσεις φαίνεται να επιτελεί διαφορετικές λειτουργίες Στο έργο του Wells η χρήση του ασύνδετου δίνει έναν ρυθμό στο κείμενο κατά τρόπο ο οποίος θυμίζει περισσότερο έρευνα παρά λογοτεχνική περιγραφή Ο Σφακιανάκης προσπαθεί να συγκεράσει το ρομαντικό-εικονοπλα-στικό στοιχείο και το λιτό του Γουελσιανού λόγου ώστε να διατηρή-σει τις ισορροπίες με τρόπο ανάλογο του πρωτοτύπου Ο Παπαδια-μάντης από την άλλη προσαρμόζει τον Γουελσιανό τρόπο έκφρα-σης στις αρχές της προσωπικής του τέχνης Ο Κοπιδάκης στην ανά-λυσή του περί των στοιχείων που συνιστούν την παπαδιαμαντική έκφραση επισημαίνει πώς το ασύνδετο αποτελεί αν όχι αξονικό υφικό στοιχείο τουλάχιστον ευδιάκριτο γνώρισμα του παπαδιαμα-ντικού ύφους (όπ 23) Στον Παπαδιαμάντη

με το ασύνδετο δηλώνεται η εντύπωση της απλοϊκότητας (Λυσίας Ι 6-28) της σεμνολογίας (Πλάτωνος Πολιτεία 617 d-e)

της πλησμονής της σφοδρότητας της αύξησης του πάθους (Δημοσθένης ΧΧΙ 72) και του χαώδους και ασύστατου (όπ 24)

Μέσα από το ασύνδετο πετυχαίνει την διέγερση συγκινήσεων (Σπανδωνίδης 2005183) σαν η μεγάλη ένταση να είναι ο αυτοσκοπός τους (όπ 184) Επιπλέον όπως στα πεζογραφήματά του έτσι και δω ο λόγος του δίνει στον αναγνώστη την εντύπωση πώς γράφει κάτω υπό την επίδραση ενός ξυπνόνειρου (όπ 185) Με λίγα λόγια στην παπαδιαμαντική απόδοση κάθε ψήγμα αληθοφάνειας του πρωτοτύ-που καταπνίγεται από τον άκρατο και πηγαίο λυρισμό του Έλληνα δημιουργού Το ρομαντικό απαλείφει σχεδόν το lsquoμυθιστορηματικάrsquo πραγματικό

442 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

4 Κοινωνικές διαστάσεις

Η αληθοφάνεια και η επιστημονικότητα του λόγου του Wells δεν είναι τα μόνα στοιχεία που lsquoκαταπνίγειrsquo η επιτηδευμένη ρομαντικό-τητα του παπαδιαμαντικού λόγου Ένα ακόμη στοιχείο το οποίο σχε-δόν απαλείφεται στην παπαδιαμαντική έκδοση είναι ο πολύ-επί-πεδος χαρακτήρας του αρχικού κειμένου Πιο συγκεκριμένα αρκε-τοί είναι οι μελετητές που έχουν μιλήσει για τον συμβολικό χαρακτή-ρα της ιστορίας του Wells (Haynes 1980 Parrinder 1970 Priest 2005 Roberts 2006) Ο Αόρατος Άνθρωπός μπορεί να ερμηνευθεί διαφορετι-

κά ανάλογα με την σκοπιά από την οποία τον προσεγγίζει κανείς Σε πρώτο επίπεδο ο αναγνώστης βλέπει στη διήγηση του επιστήμονα Γκρίφιν τις επιπτώσεις που η ανεξέλεγκτη επιστημονική πρόοδος και η μανία για κυριαρχία επί των φυσικών μπορεί να έχει για το άτομο και την κοινωνία Η επιστήμη μπορεί να οδηγήσει στην lsquoαποσύνθεση της κοινωνίαςrsquo(Roberts 2006 44) και του ατόμου όπως φανερώνουν οι κακουχίες και η αποξένωση που βιώνει ο κεντρικός ήρωας η τρα-γική του κατάληξη αλλά και το όνειρό του για παντοδυναμία Σε δεύτερο επίπεδο ωστόσο ο Wells αναφέρεται στο δίπολο lsquoίδιοςάλ-λοςrsquo το οποίο κατέχει ιδιαίτερη θέση στη λογοτεχνία της εποχής Ο Wells υπήρξε με το λόγο και το έργο του πολιτικό και λογοτεχνικό υπέρμαχος της ισότητας Το 1916 στο βιβλίο What is Coming το δη-λώνει

Μισώ και απεχθάνομαι την κακότροπη καχυποψία απένα-ντι στου ξένους και στους τρόπους τους∙ ένας άνθρωπος που μπορεί να με κοιτάξει στο πρόσωπο να γελάσει μαζί μου να πει την αλήθεια και να φερθεί δίκαια είναι αδελφός μου κι ας είναι το δέρμα του τόσο μαύρο ή τόσο κίτρινο όσο ένα βραδινό ηράνθεμο (όπ 256)2

Στα παραδείγματα που ακολουθούν θα αναλύσουμε τους τρόπους και το βαθμό στον οποίο οι μεταφράσεις αναδεικνύουν τις παραπά-νω θεματικές Σε γενικές γραμμές ο Παπαδιαμάντης εμμένει στο ρο-μαντικό με αποτέλεσμα να αποκλείει τυχόν δεύτερες ερμηνείες και αναγνώσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης επιτρέπει σε ορισμένες από τις θεματικές του κειμένου αφετηρίας να αναδυθούν και να αγ-

2 Μετάφραση της συγγραφέως

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 443 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

γίξουν τον αναγνώστη Η προσέγγιση του κάθε μεταφραστή συνδέε-ται άμεσα τόσο με την προσωπικότητα του καθενός όσο και με το κοινωνικό πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο της περιόδου στην οποία μεταφράζουν Επίσης η γνωριμία του ελληνικού κοινού με την κουλτούρα αφετηρίας είναι ένας ακόμη παράγοντας που ενδεχομέ-νως θα επηρέασε τις επιλογές των μεταφραστών

Τα παρακάτω παραδείγματα αναφέρονται στον αντίκτυπο που μπορεί να επιφέρει η δίχως φραγμούς επιστημονική πρόοδος σε κοι-νωνικό-πολιτικό επίπεδο Ο ήρωας Γκρίφιν οραματίζεται να εγκα-θιδρύσει ένα δικό του καθεστώς ανάλογο με εκείνο της Τρομοκρα-τίας του Ροβεσπιέρου Παράδειγμα 5

ΚΑ Not wanton killing but a judicious slaying (σ 125) (Όχι αδικαιολόγητος σκοτωμός αλλά συνετή θανάτωση)

ΚΥ 1 Ὂχι φόνους ἀνωφελεῑς ὀχι∙ ἀλλά μίαν σφαγήν ἐπίκαιρον (σ 213)

ΚΥ 2 Δέ θα σκοτώνουμε βέβαια χωρίς λόγο ἀλλά μόνο δικαιολο-γημένα και με σύνεση (σ 158)

Παράδειγμα 6

KA The point is they know there is an Invisible Man ndash as well as we know there is an Invisible Man And that Invisible Man must now establish a Reign of Terror (σ 125) (Το θέμα είναι πως ξέρουν ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος ndash όπως εμείς ξέρουμε ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος Και αυτός ο Αόρατος Άνθρωπος πρέπει τώρα να εγκαθιδρύσει την Τρομοκρα-τία)

ΚΥ 1 Τό ζήτημα ἰδού πῶς ἐχει γνωρίζουν ὃπως γνωρίζομεν ἠμεῖς ὃτι ὐπάρχει εἷς ἂνθρωπος ἀόρατος καί ὁ Ἀόρατος αὐτός Κέμπ μέλλει νά ἐγκαθιδρύση τώρα την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Το ζήτημα ἒχει ὡς ἐξῆς Ὃλοι ξέρουν πώς ὑπάρχει ἓνας Ἀόρα-τος Ἂνθρωπος -ὂπως το ξέρουμε κι ἐμεῖς Κέμπ- κι αὐτός ὀ Ἀό-

444 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ρατος Ἂνθρωπος πρέπει τώρα να ἰδρύσει ἒνα Βασίλειο Τρό-μου (σ 158)

Παράδειγμα 7

ΚΑ Yes ndash no doubt itrsquos startling But I mean it A Reign of Terror (σ 125) (Ναι- δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι τρομακτικό Αλλά το εννοώ Μια Τρομοκρατία)

ΚΥ 1 Ναί βέβαιααὐτό προξενεῖ φρίκην πλήν λέγω καλῶς την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Ναἰ Ἀπορεῖς βέβαια ἀλλά σοῦ μιλῶ σοβαρά Ἓνα Βασίλειο Τρόμου (σ 158)

Όπως παρατηρούμε η ιστορική διάσταση των λόγων του ήρωα και η ακριβής αναφορά στην περίοδο της Τρομοκρατίας στη Γαλλία χάνο-νται στις μεταφράσεις Στο αρχικό κείμενο ο Γκρίφιν δίνει μια σαφή εικόνα της απόλυτης κυριαρχίας και της καταστροφής στην οποία αποβλέπει αναφερόμενος κατrsquo επανάληψη σε ένα ιστορικό γεγονός Το ιστορικό υπόβαθρο του λόγου δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα αλλά και αληθοφάνεια στα λόγια του εφευρέτη καθώς αναφέρεται σε γε-γονότα του προηγούμενου αιώνα Η χρήση του slaying φέρνει στο νου λαιμητόμο και τις χιλιάδες ανθρώπων που χάθηκαν στη Γαλλία την περίοδο της Τρομοκρατίας Επίσης η φράση judicious slaying θυ-

μίζει τον ορισμό της Τρομοκρατίας από τον περίφημο λόγο του Ρο-βεσπιέρου στη Συνέλευση 1794 Η Τρομοκρατία δεν είναι τίποτα άλλο από μια δικαιοσύνη άμεση αυστηρή και άτεγκτη (Haulsal 19971) Τέλος τη σημασία των λόγων του Γκρίφιν ενισχύουν οι πρώ-τες δράσεις αναρχικών-τρομοκρατικών οργανώσεων που λαμβά-νουν χώρα την περίοδο εκείνη στην Αγγλία3 Με άλλα λόγια το

3 Το 1984 έχουμε την έκρηξη βόμβας στο αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς το

οποίο καταγράφεται ως το πρώτο περιστατικό επίθεσης διεθνούς τρομοκρα-τίας στην Αγγλία Η τρομοκρατία γενικώς ενέπνευσε το έργο σημαντικών άγγλων συγγραφέων όπως ο Κόνραντ ο οποίος στο έργο του The Secret Agent

(1907) πραγματεύεται το πώς οι εξελίξεις στον επιστημονικό-τεχνολογικό το-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 445 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ιστορικό αλλά και κοινωνικό υπόβαθρο του πρωτοτύπου σε συνδυα-σμό αυξάνουν τους φόβους του αναγνωστικού κοινού της γλώσσας αφετηρίας

Στις μεταφράσεις ή αίσθηση φόβου που προκαλείται στον ανα-γνώστη περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο φαντασιακό Ο Πα-παδιαμάντης με την επιλογή τρομοκρατία εστιάζει αποκλειστικά στο αίσθημα της φρίκης που προκαλούν τα λόγια και οι ιδέες του αλλό-φρονα εφευρέτη Η απόφαση του μεταφραστή να αποκρύψει την ιστορική αναφορά που συναντάμε στο πρωτότυπο πιθανότατα οφεί-λεται στο ότι η Ελλάδα την περίοδο που γράφει ο Παπαδιαμάντης βρίσκεται ακόμη σε καθεστώς βασιλευομένης δημοκρατίας Ως εκ τούτου μια αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση θα έδινε στο μετά-φρασμα πολιτικό τόνο που μπορεί να προκαλούσε αντιδράσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης παρά τις μεταβολές στο ελληνικό πολιτικό καθεστώς με το Βασίλειο Τρόμου και την αποφυγή της χρήσης των σφαγή και τρομοκρατία δίνει μια ακόμη ήπια διάσταση στα όσα λέγο-

νται στο πρωτότυπο κείμενο Παρά το πέρασμα των χρόνων βλέ-πουμε πως ο μεταφραστής διστάζει να δώσει στο κείμενό του πολιτι-κή διάσταση Η επιλογή να αποσιωπήσουν την ιστορική διάσταση δηλώνει επιθυμία να περιοριστούν στο λογοτεχνικό κομμάτι και να δώσουν στο ελληνικό κοινό ένα μετάφρασμα που θα έχει αποκλειστι-κό σκοπό να τέρψει παρά να lsquoαφυπνίσειrsquo συνειδήσεις ή να εγείρει πολιτικούς προβληματισμούς Προσαρμόζουν την τέχνη τους στις ε-πιταγές της δίψας του αναγνωστικού κοινού για τρόμο και μυστή-ριο όπως υπόσχεται και ο πρόλογος της ελληνικής έκδοσης στην εφημερίδα Tο Άστυ

Τι περιπέτειας ἒχει η ἁνακάλυψίς του τί ὀδύσσειαν ἒχει ὁ ἐ-φευρέτης τί συνεπείας ἒχουν τα πειράματά του αὐτά μᾶς λέ-γει ὁ Οὐέλλς εἰς σειράν κεφαλαίων ὂλων δραματικῶν ὂλων παρασυρόντων τά ὀποῖα διέρχεται κανείς με ἀληθήν πυρε-τόν (Επισκόπουλος 1901 286)

μέα μπορεί να αποτελέσουν όπλο καταστροφής στα χέρια κακοποιών κατrsquo επίφαση αναρχικών στοιχείων (Mulry 2000)

446 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Έτσι χάνεται στις ελληνικές αποδόσεις ο ρόλος του Wells ως lsquoιστο-ρικού του μέλλοντοςrsquo4 κατά την προσφώνηση του Conrad καθώς για τον έλληνα αναγνώστη ο άγγλος μυθιστοριογράφος ερμηνεύεται ως

εφάμιλλος του αμερικανού Πόε Ὁ Οὐέλλς δύναται τωόντι νἀ ὀνο-μασθεί διάδοχος του Πόε και μιμητής του ἐπάξιοςraquo (Επισκόπουλος 1901284)

Διαφορετική είναι ωστόσο η προσέγγιση των δύο μεταφραστών όσον αφορά τις επιπτώσεις σε ατομικό επίπεδο Πιο συγκεκριμένα o Wells χρησιμοποιεί το ζωώδες στοιχείο που διατρέχει ποικιλοτρόπως το έργο του για να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη

αποκόβεται από τις οργανικές διαδικασίες που έχει ορίσει η φύση παράγοντας εν τέλει μορφές που μπορεί να υπάρξουν και να επιβιώ-σουν αποκλειστικά στο περιθώριο (Roberts 200645) Η μεγαλομανία του ήρωα που τροφοδοτείται από τις lsquoμυστικέςrsquo γνώσεις του τον οδη-γεί στην αυτοκαταστροφή του όπως δηλώνει η βαθμιαία αλλοτρίωση της ψυχής του η περιθωριοποίηση του και η τραγική του κατάληξη Το θέμα της αποξένωσης και της εξαχρείωσης του πρωταγωνιστή της ιστορίας εντυπώνεται χαρακτηριστικά στο παρακάτω παράδειγμα

Παράδειγμα 8

KA How can you hope to gain happiness Donrsquot be a lone wolf (σ 125) (Πώς μπορείς να ελπίζεις να ευτηχήσεις Μη γίνεσαι μοναχικός λύ-κος)

ΚΥ 1 Πῶς μπορεῖς νἀ ἐλπίζης ὃτι θα εὓρης εἰς τοῦτο τἠν ευτυχίαν Μη γίνεσαι δά λυκάνθρωπος (σ 214)

ΚΥ 2 Πῶς περιμένεις να βρεῖς ἒτσι την ευτυχία Πάψε να ζεῖς σά μοναχικός λύκος (σ 159)

Στο απόσπασμα αυτό ο Κέμπ πρώην συνάδελφος του κεντρικού ήρωα επισημαίνει στον Γκρίφιν τους κινδύνους που το επιστημονι-

4To The Secret Agent (1907) ο Conrad το αφιερώνει στον HG Wells για την προσφορά του στη λογοτεχνία Στην αφιέρωσή του μάλιστα τον οποίο απο-καλεί ldquoιστορικό των χρόνων που ακολουθούν στον οποίο αυτή η απλή ιστο-ρία του 19ου αιώνα αφιερώνεται με αγάπηraquo(Conrad 19075)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 447 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

κό του όραμα για αλλαγή μπορεί να ενέχει για τον ίδιο Χρησιμοποι-ώντας μια κλασσική αγγλική μεταφορά ο συγγραφέας με διακριτή παραστατικότητα καταδεικνύει την αλλοτρίωση της ψυχής και του τρόπου ζωής του ήρωα Η εικόνα του μοναχικού μεν αλλά λύκου δε υπογραμμίζει τον κίνδυνο της αποκτήνωσής του πρωταγωνιστή λό-γω της περιθωριοποίησής στην οποία επιλέγει αυτοβούλως να περιέ-λθει Ο άνθρωπος εξάλλου όπως λέει και ο Αριστοτέλης είναι φύσει lsquoον κοινωνικόrsquo Ο Parrinder στην κριτική του για τον Wells αναφέ-ρεται στην ευχέρεια με την οποία ο άγγλος συγγραφέα εντυπώνει στο κείμενο τους προβληματισμούς του κυρίως μέσα από το σύμβο-λο του ζώου για την ισορροπία μεταξύ πολιτισμού και κτηνωδίας (Roberts 2006) Οι παραπάνω όψεις του θέματος αναδύονται και μέσα από την μετάφραση του Σφακιανάκη ο οποίος επιλέγει να μεί-νει πιστός στο αρχικό κείμενο Ο Παπαδιαμάντης εμμένοντας στο σκοτεινά ρομαντικό υπερτονίζει το κτηνώδες και μυστηριακό με την απόδοση λυκάνθρωπος Έτσι αφαιρεί από την διατύπωση του Κεμπ

κάθε σύνδεση με την πραγματικότητα και χάνεται οποιαδήποτε ανα-φορά στον αντίκτυπο που μπορεί η επιστημονική πρόοδος να επιφέ-ρει στο άτομο και την κοινωνία Για μια ακόμη φορά ο χαρακτήρας του πρωτοτύπου ελαφραίνει και περιορίζεται στη λειτουργία του ως lsquoσκοτεινό παραμύθιrsquo

Ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας φαίνεται πως αποτελούν εξίσου σημαντικές αν και λανθάνουσες θεματικές Η Καρπούζου στην ανάλυση της το επισημαίνει

Ο φόνος της κοινωνίας απέναντι στη ριζική ετερότητα στον lsquoξένοrsquo που είναι ο Αόρατος άνθρωπος τον καθιστά τον απο-διοπομπαίο τράγο αρχικά μυστήριο που προκαλεί τη γενική περιέργεια και στη συνέχεια απειλή που συσπειρώνει τους πάντες εξιλαστήριο θύμα που εξοντώνεται με τρόπο βίαιο και απάνθρωπο (όπ 271)

Η ταυτοποίηση του ήρωα βάσει του χρώματος του δέρματός του όπως θα δούμε στα παρακάτω παραδείγματα και η συσχέτισή του με ζώα ή αντικείμενα είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Ίπινγκ προσπαθούν να κατανοήσουν τον ξένο και να τον εντάξουν στο πλαίσιο της εμπειρίας τους Οι τρόποι προσέγγισης

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

432 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ίδιο του τον εαυτό Ωστόσο τα πράγματα αποδεικνύονται πολύ δια-φορετικά απrsquo όσο τα είχε προβλέψει Το σώμα του μπορεί να μην εί-ναι ορατό αλλά αυτό δεν σημαίνει πως παύει να υπάρχει Αν και αό-

ρατος συνεχίζει να έχει τις ίδιες βιολογικές ανάγκες και λειτουργίες που έχει οποιοδήποτε ζωντανό όν Η αδυναμία στην οποία τελικά περιέρχεται τον αναγκάζει να δημιουργήσει μια πλαστή ορατότητα (Καρπούζου 2009271) και να καταφθάσει στο μακρινό χωριό Ίπινγκ όπου και ξεκινά η ιστορία μας Εκεί βρίσκει κατάλυμα στο παν-δοχείο της κυρίας Χώλ όπου προσπαθεί απεγνωσμένα να συνεχίσει τα πειράματά του ώστε να βρει τον τρόπο να απαλλαγεί από την

αορατότητα στην οποία περιήλθε με τη βούλησή του Εκμεταλλευ-όμενος στο έπακρο τη δύναμη που του δίνει η άυλη μορφή του προ-σπαθεί να εξασφαλίσει τα χρήματα που χρειάζεται για να ζήσει και να συνεχίσει την έρευνά του Έχοντας ωστόσο ως εχέγγυο την ατι-μωρησία που θεωρεί πως του εξασφαλίζει η νέα του μορφή σκορπά εκουσίως τον πανικό στους κατοίκους του χωριού και καταφεύγει σε παραβατικές συμπεριφορές Η ιστορία τελειώνει με τον βίαιο θάνατο του Γκρίφιν από τους εξαγριωμένους κατοίκους του χωριού Μόνο νεκρός καταφέρνει ο αλλόφρων επιστήμονας να επανακτήσει τη χα-μένη του ορατότητα

Η επιλογή του ζητήματος της αορατότητας από πλευράς του συγ-γραφέα δεν είναι τυχαία O Wells γράφει το έργο ένα χρόνο μετά την εμφάνιση των ακτινών Ρέντγκεν (ακτίνες Χ) Αν και ο επιστή-μονας του έργου του Wells δηλώνει ξεκάθαρα πως η ανακάλυψή του δεν ταυτίζεται με τις ακτίνες του Ρέντγκεν τα πειράματά του παρου-σιάζουν αρκετές ομοιότητες με την ρηξικέλευθη μέθοδο του γερμα-νού φυσικού (Καρπούζου 2009) Το επίκαιρο του θέματος σε συνδυ-ασμό με την αληθοφάνεια την ζωντάνια και την αίσθηση τρόμου που αριστοτεχνικά δημιουργεί ο Wells συνιστούν τα συστατικά της τεράστιας επιτυχίας που γνώρισε το κείμενο όταν δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά σε σειρές στην εφημερίδα Pearsonrsquos Weekly Μέσα στην επόμενη δεκαετία ο Wells έγινε ένας από τους δημοφιλέστερους συγ-γραφείς παγκοσμίως ενώ η σημασία του έργου του παραμένει ανε-ξίτηλη έως σήμερα (Priest 2005)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 433 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

2 Οι ελληνικές μεταφράσεις

Εξίσου δηλωτικός με το έτος της κυκλοφορίας του πρωτοτύπου είναι και ο χρόνος που η εφημερίδα Το Ἂστυ επιλέγει να κυκλοφορήσει την μετάφραση του Αόρατου από τον Παπαδιαμάντη Το 1901 είναι

το έτος που ο γερμανός φυσικός Βίλχελμ Κόνραντ Ρέντγκεν τιμάται για την προσφορά του στο χώρο της επιστήμης με το Νόμπελ Φυσι-κής Επιπλέον οι μεταφράσεις του Παπαδιαμάντη δημοσιεύονται σε τεύχη κατά τρόπο ανάλογο με εκείνο του πρωτοτύπου Στα ελληνικά γράμματα η προσφορά του Παπαδιαμάντη ως μεταφραστή για την ανάδειξη της αγγλόφωνης και γενικότερα της ευρωπαϊκής μυθιστο-ριογραφίας στον ελλαδικό χώρο είναι ευρέως αναγνωρισμένη (Αθή-νη 2011) Το προσόν όμως του Παπαδιαμάντη που τον έκανε να ξε-χωρίζει από τους υπόλοιπους μεταφραστές ήταν η ικανότητά του να προσαρμόζει το προς μετάφραση κείμενο στις επιταγές της δικής του προσωπικής τέχνης κατά τέτοιο τρόπο που τα μεταφράσματά του να διακρίνονται και να γίνονται αγαπητά κυρίως για την τέχνη αυτή Όπως σημειώνει η Αθήνη

παρεκκλίνοντας από την επικρατούσα πρακτική της laquoπιστήςraquo μεταφοράςhellip [ο Παπαδιαμάντης] συνύφανε στις laquoεπανεγγρα-φέςraquo του αναγνωστικές εμπειρίες προσωπικές έλξεις μνήμες ιδεολογήματα και ιδιόλεκτα αφήνοντας ίχνη μεταφραστικής laquoεμφάνειαςraquo (όπ 53)

Από την άλλη πλευρά ο πολυγραφότατος Άρης Σφακιανάκης ογδό-ντα περίπου χρόνια μετά μεταφράζει το διάσημο έργο του Wells με σκοπό να ακολουθήσει μια lsquoμέσηrsquo μάλλον οδό Επηρεασμένος από την παπαδιαμαντική μετάφραση αλλά και από τις μεταφραστικές τάσεις υπέρ της πιστότητας στη μετάφραση που επικρατούν την εποχή εκείνη στη χώρα1 προχωρά άλλοτε σε προσαρμογές βάσει των

1 Το έργο του ΙΘ Κακριδή Το μεταφραστικό πρόβλημα (1936) αλλά και η προσ-

έγγιση των μεταγενέστερων ΠΘ Ζάννας και Θ Νάκας την δεκαετία 1975-1985 αποτελούν ίσως τις σπουδαιότερες εξελίξεις που σημειώνονται στην Ελ-λάδα στον τομέα της μεταφρασεολόγίας (Κουτσιβίτης 1994146-149) Γενικό-τερα παρατηρούμε πως το ενδιαφέρον των Ελλήνων μεταφρασεολόγων επι-κεντρώνεται πρώτον στο ζήτημα της εφικτότητας της μετάφρασης και δεύτε-ρον στο βαθμό που η μετάφραση συγκλίνει με την ερμηνεία Βεβαίως τόσο

434 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

λογοτεχνικών συμβάσεων του είδους του κειμένου και άλλοτε στην πιστή απόδοση του πρωτοτύπου Συχνά οι επιλογές του lsquoξενίζουνrsquo τον Έλληνα αναγνώστη Ωστόσο ο Σφακιανάκης προσπαθεί με την

απόδοση του να αναδείξει τόσο όψεις του άγγλου συγγραφέα όσο και τις θεματικές του Τα δεδομένα της παρούσας έρευνας προέρχο-νται από τις ακόλουθες εκδόσεις ΚΑ Wells HG 1879 The Invisible Man London Penguin classics KY1 Ουέλλς ΕΓ 2009 Ο Αόρατος μτφ Αλ Παπαδιαμάντης Αθή-

να Εκδόσεις Κίχλη

KY2 Γουέλς Χ Τζ 1982 Ο Αόρατος Άνθρωπος μτφ Αρ Σφακιανά-κης Αθήνα Εκδόσεις Γράμματα

Με τρόπο σχεδόν επιστημονικό τόσο ως προς τη γλώσσα όσο και ως προς τον τρόπο καταγραφής των lsquoμυθιστορηματικώνrsquo γεγονότων ο Wells εφιστά την προσοχή στον αντίκτυπο που η τεχνολογική και επιστημονική πρόοδος μπορεί να έχει για το άτομο την κοινωνία και την ανθρωπότητα όταν αυτή στερείται ορίων και ηθικής Μέσα από ένα έργο επιστημονικής φαντασίας ο κατά τον Conrad Ρεα-λιστής του Φανταστικού Wells (Parrinder 197016) καταφέρνει να πραγματευτεί κάποια από τα ζητήματα που απασχολούν την εποχή εκείνη την αγγλική κοινωνία Ο ανυπότακτος μεταφραστής (Τρια-νταφυλλόπουλος 201111) και διηγηματογράφος Παπαδιαμάντης μεταφράζει το έργο του Wells και προσφέρει ένα έργο απαράμιλλης παπαδιαμαντικής χάρης (οπ) απαύγασμα της ελληνικής παιδείας και της ρομαντικής διάθεσης που χαρακτηρίζει την τέχνη του παρα-μερίζοντας σημαντικά τις λειτουργίες του λόγου και τις κοινωνικές διαστάσεις του πρωτοτύπου Ο Σφακιανάκης ογδόντα και πλέον χρόνια μετά τον Παπαδιαμάντη κάποιες φορές παρεμβαίνει στον τρόπο έκφρασης του Wells και τον προσαρμόζει στις επιταγές μιας ρομαντικότερης προσέγγισης Ωστόσο τις περισσότερες φορές δεί-χνει να αναδεικνύει τις θεματικές του πρωτοτύπου

εγχωρίως όσο και διεθνώς οι μεταφραστικές σπουδές διερευνούν όλο και πιο συστηματικά την έννοια της πιστότητας (οπ)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 435 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

3 Σκοτεινός ρομαντισμός και ποιητικότητα

Ο Παπαδιαμάντης καλείται να μεταφράσει μια παγκόσμια επιτυχία που διακρίνεται τόσο για το προσφιλές και επίκαιρο του θέματός της όσο και για τον lsquoεπιστημονικόrsquo τρόπο με τον οποίο το προσεγγίζει ο συγγραφέας Ο τρόπος όμως που προσέγγισε το έργο του Wells δεν είναι καθrsquo όλα πιστός Κινούμενος με γνώμονα χαρακτηριστικά πα-παδιαμαντικά ndash όπως η καθαρεύουσα ο προεξέχων ρόλος της φύσης και το φανταστικό ndash αλλά και επηρεασμένος από τις λογοτεχνικές και μεταφραστικές τάσεις που επικρατούν την εποχή εκείνη στον ελλαδικό χώρο ο Σκιαθίτης διηγηματογράφος εστιάζει στις σκοτει-νές ρομαντικές πτυχές του διηγήματος του Wells και παραμερίζει τις κοινωνικές αντηχήσεις που εκφράζει το πρωτότυπο Πιο συγκεκρι-μένα την περίοδο που ο Παπαδιαμάντης μεταφράζει τον Αόρατο η μεταφραστική παραγωγή της εποχής δείχνει πως στην Ελλάδα γνωρίζουν μεγάλη απήχηση έργα των Πόε Λιούις και Σέλλευ (Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα) έργα των επιφανέστερων εκπροσώπων μιας

lsquoσκοτεινήςrsquo τάσης του ρομαντικού κινήματος γνωστής ως lsquoσκοτεινός ρομαντισμόςrsquo ή αλλιώς γοτθικό μυθιστόρημα

Τα γοτθικά μυθιστορήματα που στοχεύουν να προκαλέσουν στον αναγνώστη ένα αίσθημα φόβου και φρίκης μέσα από την εστίαση στην σατανική-σκοτεινή πλευρά της φύσης και του ανθρώπου (Προ-βατά 2008) Μέσα από την έμφαση στο στοιχείο του φανταστικού η εντύπωση που προκαλούν τα γοτθικά μυθιστορήματα στον ενήλικα αναγνώστη είναι αντίστοιχη με την εντύπωση που προκαλούν τα παραμύθια στα παιδιά (Προβατά 2008119) Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα καταπιάστηκε με μεταφράσεις αρκετών τέτοιων μυθιστο-ρημάτων με σπουδαιότερο ίσως τον Δράκουλα του Στόουκερ (Εθνι-κό Κέντρο Βιβλίου) Στο ρεύμα του γοτθικού μυθιστορήματος εντάσ-σεται μεγάλο τμήμα της συγγραφικής παραγωγής του ίδιου του Πα-παδιαμάντη Τα λεγόμενα Σκοτεινά Παραμύθια του Παπαδιαμά-ντη (Πασχάλης 200511) όπως ονομάζονται οι ιστορίες πόνου και τρόμου του Σκιαθίτη δημιουργού συνιστούν ένα σημαντικό κεφά-λαιο της πορείας του Οι ήρωες του Παπαδιαμάντη στις ιστορίες αυ-τές [ζ]ουν και πεθαίνουν απλά υποταγμένοι στο πλαίσιο του υπερ-φυσικού που το παραδέχονται ως πραγματικότητα (όπ) ζουν βίο

436 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

μονότονο και μελαγχολικό που τον τέμνει απότομα το κάθετο χτύ-πημα του κακού η απώλεια ο θάνατος η καταστροφή (όπ) Αυτό το στοιχείο που χαρακτηρίζει την προσωπική του τέχνη φαίνεται

πως ήλκυσε τον Παπαδιαμάντη να μεταφράσει Wells Τα εν λόγω στοιχεία της εμπειρίας και της γραφής του Παπαδιαμάντη είναι οι παράγοντες που κάνουν το έργο του Wells να μοιάζει περισσότερο με σκοτεινό παραμύθι στα χέρια του Σκιαθίτη δημιουργού παρά με έργο επιστημονικής φαντασίας το σκοτεινό και μυστηριακό στοιχείο σαφώς και ενυπάρχει στο κείμενο του Wells Ωστόσο αυτό δεν απο-τελεί τον πυρήνα του επιχειρήματός του Ο Wells το χρησιμοποιεί

προκειμένου να προσδώσει στο έργο του ένα χαρακτήρα συμβολικό και να μπορέσει να μιλήσει πιο ελεύθερα για τα σημεία των καιρών (Roberts 2006) Στην μετάφραση του ο Παπαδιαμάντης με τις πα-ρεμβάσεις του υπερτονίζει τη σκοτεινή πλευρά του πρωτοτύπου και υποσκιάζει τις κοινωνικές πτυχές και τον συμβολικό χαρακτήρα του αγγλικού έργου Από την άλλη ογδόντα χρόνια αργότερα ο Σφα-κιανάκης ακολουθεί μια λιγότερο οικειοποιητική στάση Τα παρα-κάτω αποσπάσματα συνιστούν αντιπροσωπευτικά δείγματα του τρό-που με το οποίο επεξεργάστηκαν το κείμενο οι μεταφραστές

Παράδειγμα 1

ΚΑ The stranger came early in February one wintry day through a biting wind and a driving snow the last snow-fall of the year over the down walking as it seemed from Bramblehurst railway station and carried a portmanteau in his thickly gloved hand (σ 5) (Ο ξένος έφτασε στις αρχές του Φλεβάρη μια χειμωνιάτικη μέρα εν μέσω τσουχτερού ανέμου και ορμητικού χιονιού η τελευταία χιονόπτωση του χρόνου πάνω από τους γηλόφους με τα πόδια όπως φαινόταν από το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπραμπλχέρστ

κρατώντας μια βαλίτσα-ιματοθήκη στο πυκνογαντωμένο χέρι του) ΚΥ 1 Ο ΞΕΝΟΣ ΕΦΤΑΣΕ κατά Φεβρουάριον μιαν ὁμιχλώδη πρω-

ίαν ἐντός ἀνεμοστρόβιλου ἀνέμου και χιόνος Ἤρχετο πεζός διά ἀμμολόφου ἀπό τόν σταθμόν τοῦ Βράμπελσορστ φέρων διά τῆς χειρός τῆς καλυπτομένης ἀπό πυκνόν χειρόκτιον μαῦρον μάρσιππον (σ 11)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 437 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ΚΥ 2 Ὁ ξένος ἒφτασε στίς ἀρχές τοῦ Φλεβάρη μια χειμωνιάτικη μέρα που ὁ τσουχτερός ἂνεμος και το τελευταῖο χιόνι τῆς χρονιᾶς σάρωναν τά πάντα Φάνηκε ἀπrsquo τή μεριά τοῦ λόφου κάνοντας ὃλο το δρόμο ἀπrsquo το σιδηροδρομικό σταθμό τοῦ Μπράμπλχαρστ με τα πόδια και κρατώντας μιά μαύρη βαλι-τσούλα στο γαντοφορεμένο χέρι του (σ 11)

Ο Παπαδιαμάντης από τις πρώτες κιόλας γραμμές επιτείνει το σκη-νικό της βαρυχειμωνιάς που συναντάμε στο πρωτότυπο Ο τρόπος με τον οποίο αποδίδει ο Παπαδιαμάντης την περιγραφή της φύσης υπερβαίνει την αναπαραστατική δύναμη του πρωτοτύπου (Καρα-τσινίδου 2011235) Η εικόνα που πλάθει ο Παπαδιαμάντης έχει διτ-τό ρόλο αφενός παρουσιάζει στον αναγνώστη το lsquoσκοτεινόrsquo και lsquoψυ-χρόrsquo που ελλοχεύει στην καρδιά του ξένου και αφετέρου προοικο-νομεί την ταραχή που επρόκειτο να γνωρίσουν οι κάτοικοι του Ίπι-νγκ Το φανταστικό η σκοτεινιά και η περιρρέουσα αίσθηση τρόμου που διαπνέει το κείμενο είναι στοιχεία που υπάρχουν και στο πρω-τότυπο Ωστόσο στον Wells ενυπάρχει μια διάθεση καταγραφής των γεγονότων όπως δηλώνει ο λιτός λόγος του και το ασύνδετο που χρησιμοποιεί (Haynes 1980) Ο Παπαδιαμάντης παραβλέπει την επιστημονική-δημοσιoγραφική ροπή που διατρέχει το λόγο του Wells Προτιμά να εστιάσει στο μυστήριο και την σύνδεση ανθρώ-που-φύσης που συχνά συναντάμε στα έργα του βάσει της θεωρίας της lsquoαναλογίαςrsquo ή της lsquoαντιστοιχίαςrsquo η οποία βλέπει τη φύση και τον άνθρωπο ως μια άρρηκτα συνδεδεμένη ενότητα όπου η έκφραση του ενός αποτελεί δήλωση του κόσμου του άλλου και αντίστροφα (Κων-σταντινίδου 1991)

Στη ρομαντικότερη ροπή του μεταφράσματος συμβάλλουν τόσο οι έντονες εικόνες όσο και η πεποικιλμένη πρόζα (Κοπιδάκης 2011 17) του διηγηματογράφου-μεταφραστή Tην lsquoπεποικιλμένηrsquo πρόζα συνιστούν η ιδιότυπη καθαρεύουσα και η ιδιάζουσα ποιητικότητα της H ποιητικότητα που αποπνέει το παπαδιαμαντικό κείμενο οφεί-λεται κυρίως στα σχήματα λόγου που διανθίζουν το λόγο του Ένα από αυτά τα σχήματα είναι και αυτό της επαναφοράς Με τον όρο επαναφορά εννοώ την επανάληψη λέξεων και καταλήξεων οι οποίες προσδίδουν στο κείμενο έναν έντονα ποιητικό χαρακτήρα μορφο-

438 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

λογικά και ηχητικά (Nάκας 2011) Στο παράδειγμα 1 αυτό πετυχαί-νεται με την επανάληψη της κατάληξης ndashον σε ομοιόπτωτες λέξεις σταθμόνhellip πυκνόν χειρόκτιον μαῦρον μάρσιππον Γενικότερα το σχή-

μα της επαναφοράς είναι ένα από τα χαρακτηριστικά που συνιστούν σήμα κατατεθέν της παπαδιαμαντικής γραφής Το χρησιμοποιεί κα-τά κόρον στη μετάφραση του Αόρατου προκειμένου να εμπλουτίσει το λόγο του πρωτοτύπου Παρεκκλίνοντας σαφώς από το πνεύμα του αρχικού κειμένου ενισχύει την ποιητικότητα του λόγου παρεμβαί-νοντας ριζικά Η επανάληψη των καταλήξεων ndashων -ον -ίαν και οι παρηχήσεις των ήχων ndashο-ι-ε στο παράδειγμα που ακολουθεί είναι

ένα μικρό δείγμα του ρομαντικού ύφους μετάφρασης που την καθι-στά μακράν ποιητικότερη οποιαδήποτε άλλης απόδοσης

Παράδειγμα 2

ΚΑ And directly the crates were unpacked the stranger went to the window and set to work not troubling in the least about the litter of straw the fire which had gone out the box of books outside nor the trunks and other luggage that had go-ne upstairs (σ 18) (Και αμέσως τα καφάσια ξεπακεταρίστηκαν ο ξένος πήγε στο παρά-θυρο και πιάστηκε στη δουλειά χωρίς να τον προβληματίζεται στο ελάχιστο για τα σκουπίδια από στάχια την φωτιά που είχε σβήσει το κουτί με τα βιβλία έξω ούτε για τα μπαούλα ή τις άλλες αποσκευ-ές που είχαν πάει στο πάνω πάτωμα)

ΚΥ 1 Το περιεχόμενων ὃλων τῶν κανίστρων τούτων μόλις ἐκκενώ-θη και ὀ ξένος ἦλθεν εἰς το παράθυρον καί ἢρχισε την ἐργα-σίαν χωρίς να τον μέλη διόλου διά τον κόσμον τον ἐκεῖ οὒτε διά το ἂχυρον ἐφrsquoοὗ ἐπάπτει οὒτε διά την φωτίαν ἡ ὁποία εἶχε σβύσει οὒτε διά την κάσσαν με τά βιβλία οὒτε

διά τά δέματα τά ὁποῖα ὁμοίως εἶχον ἀνεβάσει (σ 34) KY 2 Ἀμέσως μόλις τελείωσε το ἂδειασμα ὁ ξένος πῆγε στο παρά-

θυρο κι ἒπιασε δουλειά χωρίς να δίνει δεκάρα για το ἂχυρο για τη φωτιά πού εἶχε σβήσει γιά τό κιβώτιο με τά βιβλία πού εἶχε μείνει ἀπέξω ἢ για τά μπαοῦλα και τά διάφορα ἂλ-λα πράγματα πού εἶχαν κουβαληθεῖ ἐπάνω (σ 27)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 439 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Η απόδοση του Σφακιανάκη είναι πολύ πιο κοντά στο πρωτότυπο Μένει πιο κοντά στις επιταγές και το πνεύμα του Wells Στον Wells Ο τρόπος γραφής [hellip] ήταν το άμεσο και ίσως αναπόφευκτο αποτέ-λεσμα της επιστημονικής του κατάρτισης (Haynes 19807) Ο λιτός λόγος του Wells είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της τέχνης του και αποτέλεσε μάλιστα αρκετές φορές μομφή από τους συγχρό-νους του Ένας από τους επικριτές του ήταν και ο Henry James Προς απάντηση των κατηγοριών που δεχόταν ο Wells έδωσε την εξής απάντηση Είμαι δημοσιογράφος Αρνούμαι να παίξω το ρόλο του lsquoκαλλιτέχνηrsquo Εάν μερικές φορές γίνομαι καλλιτέχνης αυτό είναι τε-ρατουργία των θεών (Ηaynes 1980 8)

Βλέπουμε πως το δεύτερο κείμενο υποδοχής σέβεται σε μεγαλύ-τερο βαθμό τις τεχνικές και τις επιδιώξεις του πρωτοτύπου Αυτό όμως δεν συμβαίνει πάντα Το παρακάτω απόσπασμα συνιστά ένα τέτοιο παράδειγμα παρέκκλισης

Παράδειγμα 3

ΚΑ Then came an imprecation and a match was struck and the study was flooded with yellow light (σ 27) (Έπειτα ακολούθησε μια κατάρα ένα σπίρτο άναψε και το μελετη-τήριο πλημμύρισε από κίτρινο φως)

KY 1 Εἰτα μία βλασφημία ἓν πυρεῖον προσετρίβη καί τό χώρισμα ἐφωτίσθη άπό φῶς κυανοῦν (σ 49)

ΚΥ 2 Ακολούθησε μια βλαστήμια ένα σπίρτο άναψε και το γρα-φείο φωτίστηκε από μια χλωμή αδύναμη αναλαμπή (σ 40)

Όπως παρατηρούμε οι ελληνικές αποδόσεις αποκλίνουν σημαντικά από το πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης επιλέγει το lsquoκυανόrsquo φως προ-κειμένου να τονίσει το σκοτάδι που επικρατεί στο χώρο σε αντίθεση με το ζωντανό κίτρινο φως του πρωτοτύπου Προς την ίδια κατεύθυν-ση κινείται και ο Σφακιανάκης ο οποίος επιλέγει να δώσει έμφαση στο σκοτάδι τονίζοντας την ασθενική φύση της λάμψης Επίσης η lsquoβλασφημίαrsquo αντί της lsquoκατάραςrsquo δίνει στο κείμενο και μια απόχρωση θρησκευτικού χαρακτήρα η οποία επιπλέον εντείνει την αίσθηση μυ-στηρίου Ανάλογα lsquoπαιχνιδίσματαrsquo του λόγου αναδεικνύονται και

440 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

στο παρακάτω παράδειγμα όπου για μια ακόμη φορά οι εναλλαγές στη φωτεινότητα δίνουν βήμα σε μια lsquoχειμαρρώδηrsquo ρομαντικότητα Παράδειγμα 4

KA Everything was ruddy shadowy and indistinct to her the more so since she had been lighting the bar lamp and her eyes were dazzled But for a second it seemed to her that the man she looked at had an enormous mouth wide open - a vast and incredible mouth that swallowed the whole of the lower portion of his face (σ 11) (Όλα ήταν κοκκινωπά σκιερά και δυσδιάκριτα προς αυτήν περισσό-τερο από τη στιγμή που άναβε την λάμπα και τα μάτια της τυφλώ-θηκαν Αλλά για ένα δευτερόλεπτο της φάνηκε πώς ο άνδρας που κοίταξε είχε ένα πελώριο στόμα ορθάνοιχτο- ένα αχανές και απί-στευτο στόμα που κατάπινε ολόκληρο το κάτω μέρος του προσώπου του)

ΚΥ 1 Ὃλα ἦσαν ἢ ἀποτόμως φωτισμένα ἢ ἐντελῶς σκοτεινά Ἐδυ-σκολεύθη τοσούτῳ μᾶλλον νά διακρίνῃ τίποτε ὃσω εἶχεν ἀ-νάψει ἀρτίως την λυχνίαν τοῦ καπηλείου καί τά ὂμματά της ἦσαν ἀκόμη θαμβωμένα Ἀλλrsquoἐπί ἓν δευτερόλεπτον τῆς ἐφά-νη ὃτι ὃ ἀνθρωπος τόν ὁποῖον ἐκοίταζεν εἷχεν στόμα τερά-στιον χάσκον στόμα ἀπίστευτον το ὁποῖον laquoἒτρωγενraquo ὃλον τό κάτω τοῦ προσώπου του (σ 22)

ΚΥ 2 umlΌλα ἦταν κοκκινωπά οἱ σκιές τρεμόπαιζαν κι ἠ κυρία Χώλ δέν ξεχώριζε τίποτα καθώς μάλιστα μια στιγμή πρίν εἶχε ἀνάψει τή λάμπα στό μπάρ καί τά μάτια ἦταν θαμπωμένα Γιά μιά στιγμή ὃμως καθώς κοίταξε ἐκεῖνο τον ἂνθρωπο τῆς φάνηκε σά νά rsquoχε ἀνοιχτό διάπλατα ἓνα τεράστιο στόμα ἒνα ἀπίστευτα μεγάλο και βαθὐ στόμα ποῦ λές κι εἶχε καταπιεῖ ὂλο το κάτω μέρος τοῦ προσώπου του (σ 18)

Ο Παπαδιαμάντης με την απότομη εναλλαγή σκότους-φωτός που ακολουθεί δημιουργεί μια αίσθηση μυστηρίου έντασης και αγωνίας που υπερβαίνει εκείνη που συναντάμε στο πρωτότυπο Η ασθενική φωτεινότητα που δηλώνει το τρεμόπαιζαν στην απόδοση του Σφακια-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 441 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

νάκη δημιουργεί ανάλογο αποτέλεσμα Γενικότερα οι εναλλαγές σκότους-φωτός που συναντάμε στο αρχικό είναι ένα στοιχείο στο οποίο φαίνεται να επένδυσαν οι μεταφραστές προκειμένου να υπο-γραμμίσουν την ατμόσφαιρα μυστηρίου που αποπνέει το κείμενο

Πέραν του στοιχείου της φωτεινότητας στο παραπάνω απόσπα-σμα εμπλέκονται και γραμματολογικά φαινόμενα που αξιοποιού-νται διαφορετικά από τους μεταφραστές Ειδικότερα το ασύνδετο που συναντάμε και στο πρωτότυπο αλλά και στις μεταφράσεις φαίνεται να επιτελεί διαφορετικές λειτουργίες Στο έργο του Wells η χρήση του ασύνδετου δίνει έναν ρυθμό στο κείμενο κατά τρόπο ο οποίος θυμίζει περισσότερο έρευνα παρά λογοτεχνική περιγραφή Ο Σφακιανάκης προσπαθεί να συγκεράσει το ρομαντικό-εικονοπλα-στικό στοιχείο και το λιτό του Γουελσιανού λόγου ώστε να διατηρή-σει τις ισορροπίες με τρόπο ανάλογο του πρωτοτύπου Ο Παπαδια-μάντης από την άλλη προσαρμόζει τον Γουελσιανό τρόπο έκφρα-σης στις αρχές της προσωπικής του τέχνης Ο Κοπιδάκης στην ανά-λυσή του περί των στοιχείων που συνιστούν την παπαδιαμαντική έκφραση επισημαίνει πώς το ασύνδετο αποτελεί αν όχι αξονικό υφικό στοιχείο τουλάχιστον ευδιάκριτο γνώρισμα του παπαδιαμα-ντικού ύφους (όπ 23) Στον Παπαδιαμάντη

με το ασύνδετο δηλώνεται η εντύπωση της απλοϊκότητας (Λυσίας Ι 6-28) της σεμνολογίας (Πλάτωνος Πολιτεία 617 d-e)

της πλησμονής της σφοδρότητας της αύξησης του πάθους (Δημοσθένης ΧΧΙ 72) και του χαώδους και ασύστατου (όπ 24)

Μέσα από το ασύνδετο πετυχαίνει την διέγερση συγκινήσεων (Σπανδωνίδης 2005183) σαν η μεγάλη ένταση να είναι ο αυτοσκοπός τους (όπ 184) Επιπλέον όπως στα πεζογραφήματά του έτσι και δω ο λόγος του δίνει στον αναγνώστη την εντύπωση πώς γράφει κάτω υπό την επίδραση ενός ξυπνόνειρου (όπ 185) Με λίγα λόγια στην παπαδιαμαντική απόδοση κάθε ψήγμα αληθοφάνειας του πρωτοτύ-που καταπνίγεται από τον άκρατο και πηγαίο λυρισμό του Έλληνα δημιουργού Το ρομαντικό απαλείφει σχεδόν το lsquoμυθιστορηματικάrsquo πραγματικό

442 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

4 Κοινωνικές διαστάσεις

Η αληθοφάνεια και η επιστημονικότητα του λόγου του Wells δεν είναι τα μόνα στοιχεία που lsquoκαταπνίγειrsquo η επιτηδευμένη ρομαντικό-τητα του παπαδιαμαντικού λόγου Ένα ακόμη στοιχείο το οποίο σχε-δόν απαλείφεται στην παπαδιαμαντική έκδοση είναι ο πολύ-επί-πεδος χαρακτήρας του αρχικού κειμένου Πιο συγκεκριμένα αρκε-τοί είναι οι μελετητές που έχουν μιλήσει για τον συμβολικό χαρακτή-ρα της ιστορίας του Wells (Haynes 1980 Parrinder 1970 Priest 2005 Roberts 2006) Ο Αόρατος Άνθρωπός μπορεί να ερμηνευθεί διαφορετι-

κά ανάλογα με την σκοπιά από την οποία τον προσεγγίζει κανείς Σε πρώτο επίπεδο ο αναγνώστης βλέπει στη διήγηση του επιστήμονα Γκρίφιν τις επιπτώσεις που η ανεξέλεγκτη επιστημονική πρόοδος και η μανία για κυριαρχία επί των φυσικών μπορεί να έχει για το άτομο και την κοινωνία Η επιστήμη μπορεί να οδηγήσει στην lsquoαποσύνθεση της κοινωνίαςrsquo(Roberts 2006 44) και του ατόμου όπως φανερώνουν οι κακουχίες και η αποξένωση που βιώνει ο κεντρικός ήρωας η τρα-γική του κατάληξη αλλά και το όνειρό του για παντοδυναμία Σε δεύτερο επίπεδο ωστόσο ο Wells αναφέρεται στο δίπολο lsquoίδιοςάλ-λοςrsquo το οποίο κατέχει ιδιαίτερη θέση στη λογοτεχνία της εποχής Ο Wells υπήρξε με το λόγο και το έργο του πολιτικό και λογοτεχνικό υπέρμαχος της ισότητας Το 1916 στο βιβλίο What is Coming το δη-λώνει

Μισώ και απεχθάνομαι την κακότροπη καχυποψία απένα-ντι στου ξένους και στους τρόπους τους∙ ένας άνθρωπος που μπορεί να με κοιτάξει στο πρόσωπο να γελάσει μαζί μου να πει την αλήθεια και να φερθεί δίκαια είναι αδελφός μου κι ας είναι το δέρμα του τόσο μαύρο ή τόσο κίτρινο όσο ένα βραδινό ηράνθεμο (όπ 256)2

Στα παραδείγματα που ακολουθούν θα αναλύσουμε τους τρόπους και το βαθμό στον οποίο οι μεταφράσεις αναδεικνύουν τις παραπά-νω θεματικές Σε γενικές γραμμές ο Παπαδιαμάντης εμμένει στο ρο-μαντικό με αποτέλεσμα να αποκλείει τυχόν δεύτερες ερμηνείες και αναγνώσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης επιτρέπει σε ορισμένες από τις θεματικές του κειμένου αφετηρίας να αναδυθούν και να αγ-

2 Μετάφραση της συγγραφέως

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 443 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

γίξουν τον αναγνώστη Η προσέγγιση του κάθε μεταφραστή συνδέε-ται άμεσα τόσο με την προσωπικότητα του καθενός όσο και με το κοινωνικό πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο της περιόδου στην οποία μεταφράζουν Επίσης η γνωριμία του ελληνικού κοινού με την κουλτούρα αφετηρίας είναι ένας ακόμη παράγοντας που ενδεχομέ-νως θα επηρέασε τις επιλογές των μεταφραστών

Τα παρακάτω παραδείγματα αναφέρονται στον αντίκτυπο που μπορεί να επιφέρει η δίχως φραγμούς επιστημονική πρόοδος σε κοι-νωνικό-πολιτικό επίπεδο Ο ήρωας Γκρίφιν οραματίζεται να εγκα-θιδρύσει ένα δικό του καθεστώς ανάλογο με εκείνο της Τρομοκρα-τίας του Ροβεσπιέρου Παράδειγμα 5

ΚΑ Not wanton killing but a judicious slaying (σ 125) (Όχι αδικαιολόγητος σκοτωμός αλλά συνετή θανάτωση)

ΚΥ 1 Ὂχι φόνους ἀνωφελεῑς ὀχι∙ ἀλλά μίαν σφαγήν ἐπίκαιρον (σ 213)

ΚΥ 2 Δέ θα σκοτώνουμε βέβαια χωρίς λόγο ἀλλά μόνο δικαιολο-γημένα και με σύνεση (σ 158)

Παράδειγμα 6

KA The point is they know there is an Invisible Man ndash as well as we know there is an Invisible Man And that Invisible Man must now establish a Reign of Terror (σ 125) (Το θέμα είναι πως ξέρουν ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος ndash όπως εμείς ξέρουμε ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος Και αυτός ο Αόρατος Άνθρωπος πρέπει τώρα να εγκαθιδρύσει την Τρομοκρα-τία)

ΚΥ 1 Τό ζήτημα ἰδού πῶς ἐχει γνωρίζουν ὃπως γνωρίζομεν ἠμεῖς ὃτι ὐπάρχει εἷς ἂνθρωπος ἀόρατος καί ὁ Ἀόρατος αὐτός Κέμπ μέλλει νά ἐγκαθιδρύση τώρα την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Το ζήτημα ἒχει ὡς ἐξῆς Ὃλοι ξέρουν πώς ὑπάρχει ἓνας Ἀόρα-τος Ἂνθρωπος -ὂπως το ξέρουμε κι ἐμεῖς Κέμπ- κι αὐτός ὀ Ἀό-

444 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ρατος Ἂνθρωπος πρέπει τώρα να ἰδρύσει ἒνα Βασίλειο Τρό-μου (σ 158)

Παράδειγμα 7

ΚΑ Yes ndash no doubt itrsquos startling But I mean it A Reign of Terror (σ 125) (Ναι- δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι τρομακτικό Αλλά το εννοώ Μια Τρομοκρατία)

ΚΥ 1 Ναί βέβαιααὐτό προξενεῖ φρίκην πλήν λέγω καλῶς την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Ναἰ Ἀπορεῖς βέβαια ἀλλά σοῦ μιλῶ σοβαρά Ἓνα Βασίλειο Τρόμου (σ 158)

Όπως παρατηρούμε η ιστορική διάσταση των λόγων του ήρωα και η ακριβής αναφορά στην περίοδο της Τρομοκρατίας στη Γαλλία χάνο-νται στις μεταφράσεις Στο αρχικό κείμενο ο Γκρίφιν δίνει μια σαφή εικόνα της απόλυτης κυριαρχίας και της καταστροφής στην οποία αποβλέπει αναφερόμενος κατrsquo επανάληψη σε ένα ιστορικό γεγονός Το ιστορικό υπόβαθρο του λόγου δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα αλλά και αληθοφάνεια στα λόγια του εφευρέτη καθώς αναφέρεται σε γε-γονότα του προηγούμενου αιώνα Η χρήση του slaying φέρνει στο νου λαιμητόμο και τις χιλιάδες ανθρώπων που χάθηκαν στη Γαλλία την περίοδο της Τρομοκρατίας Επίσης η φράση judicious slaying θυ-

μίζει τον ορισμό της Τρομοκρατίας από τον περίφημο λόγο του Ρο-βεσπιέρου στη Συνέλευση 1794 Η Τρομοκρατία δεν είναι τίποτα άλλο από μια δικαιοσύνη άμεση αυστηρή και άτεγκτη (Haulsal 19971) Τέλος τη σημασία των λόγων του Γκρίφιν ενισχύουν οι πρώ-τες δράσεις αναρχικών-τρομοκρατικών οργανώσεων που λαμβά-νουν χώρα την περίοδο εκείνη στην Αγγλία3 Με άλλα λόγια το

3 Το 1984 έχουμε την έκρηξη βόμβας στο αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς το

οποίο καταγράφεται ως το πρώτο περιστατικό επίθεσης διεθνούς τρομοκρα-τίας στην Αγγλία Η τρομοκρατία γενικώς ενέπνευσε το έργο σημαντικών άγγλων συγγραφέων όπως ο Κόνραντ ο οποίος στο έργο του The Secret Agent

(1907) πραγματεύεται το πώς οι εξελίξεις στον επιστημονικό-τεχνολογικό το-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 445 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ιστορικό αλλά και κοινωνικό υπόβαθρο του πρωτοτύπου σε συνδυα-σμό αυξάνουν τους φόβους του αναγνωστικού κοινού της γλώσσας αφετηρίας

Στις μεταφράσεις ή αίσθηση φόβου που προκαλείται στον ανα-γνώστη περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο φαντασιακό Ο Πα-παδιαμάντης με την επιλογή τρομοκρατία εστιάζει αποκλειστικά στο αίσθημα της φρίκης που προκαλούν τα λόγια και οι ιδέες του αλλό-φρονα εφευρέτη Η απόφαση του μεταφραστή να αποκρύψει την ιστορική αναφορά που συναντάμε στο πρωτότυπο πιθανότατα οφεί-λεται στο ότι η Ελλάδα την περίοδο που γράφει ο Παπαδιαμάντης βρίσκεται ακόμη σε καθεστώς βασιλευομένης δημοκρατίας Ως εκ τούτου μια αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση θα έδινε στο μετά-φρασμα πολιτικό τόνο που μπορεί να προκαλούσε αντιδράσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης παρά τις μεταβολές στο ελληνικό πολιτικό καθεστώς με το Βασίλειο Τρόμου και την αποφυγή της χρήσης των σφαγή και τρομοκρατία δίνει μια ακόμη ήπια διάσταση στα όσα λέγο-

νται στο πρωτότυπο κείμενο Παρά το πέρασμα των χρόνων βλέ-πουμε πως ο μεταφραστής διστάζει να δώσει στο κείμενό του πολιτι-κή διάσταση Η επιλογή να αποσιωπήσουν την ιστορική διάσταση δηλώνει επιθυμία να περιοριστούν στο λογοτεχνικό κομμάτι και να δώσουν στο ελληνικό κοινό ένα μετάφρασμα που θα έχει αποκλειστι-κό σκοπό να τέρψει παρά να lsquoαφυπνίσειrsquo συνειδήσεις ή να εγείρει πολιτικούς προβληματισμούς Προσαρμόζουν την τέχνη τους στις ε-πιταγές της δίψας του αναγνωστικού κοινού για τρόμο και μυστή-ριο όπως υπόσχεται και ο πρόλογος της ελληνικής έκδοσης στην εφημερίδα Tο Άστυ

Τι περιπέτειας ἒχει η ἁνακάλυψίς του τί ὀδύσσειαν ἒχει ὁ ἐ-φευρέτης τί συνεπείας ἒχουν τα πειράματά του αὐτά μᾶς λέ-γει ὁ Οὐέλλς εἰς σειράν κεφαλαίων ὂλων δραματικῶν ὂλων παρασυρόντων τά ὀποῖα διέρχεται κανείς με ἀληθήν πυρε-τόν (Επισκόπουλος 1901 286)

μέα μπορεί να αποτελέσουν όπλο καταστροφής στα χέρια κακοποιών κατrsquo επίφαση αναρχικών στοιχείων (Mulry 2000)

446 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Έτσι χάνεται στις ελληνικές αποδόσεις ο ρόλος του Wells ως lsquoιστο-ρικού του μέλλοντοςrsquo4 κατά την προσφώνηση του Conrad καθώς για τον έλληνα αναγνώστη ο άγγλος μυθιστοριογράφος ερμηνεύεται ως

εφάμιλλος του αμερικανού Πόε Ὁ Οὐέλλς δύναται τωόντι νἀ ὀνο-μασθεί διάδοχος του Πόε και μιμητής του ἐπάξιοςraquo (Επισκόπουλος 1901284)

Διαφορετική είναι ωστόσο η προσέγγιση των δύο μεταφραστών όσον αφορά τις επιπτώσεις σε ατομικό επίπεδο Πιο συγκεκριμένα o Wells χρησιμοποιεί το ζωώδες στοιχείο που διατρέχει ποικιλοτρόπως το έργο του για να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη

αποκόβεται από τις οργανικές διαδικασίες που έχει ορίσει η φύση παράγοντας εν τέλει μορφές που μπορεί να υπάρξουν και να επιβιώ-σουν αποκλειστικά στο περιθώριο (Roberts 200645) Η μεγαλομανία του ήρωα που τροφοδοτείται από τις lsquoμυστικέςrsquo γνώσεις του τον οδη-γεί στην αυτοκαταστροφή του όπως δηλώνει η βαθμιαία αλλοτρίωση της ψυχής του η περιθωριοποίηση του και η τραγική του κατάληξη Το θέμα της αποξένωσης και της εξαχρείωσης του πρωταγωνιστή της ιστορίας εντυπώνεται χαρακτηριστικά στο παρακάτω παράδειγμα

Παράδειγμα 8

KA How can you hope to gain happiness Donrsquot be a lone wolf (σ 125) (Πώς μπορείς να ελπίζεις να ευτηχήσεις Μη γίνεσαι μοναχικός λύ-κος)

ΚΥ 1 Πῶς μπορεῖς νἀ ἐλπίζης ὃτι θα εὓρης εἰς τοῦτο τἠν ευτυχίαν Μη γίνεσαι δά λυκάνθρωπος (σ 214)

ΚΥ 2 Πῶς περιμένεις να βρεῖς ἒτσι την ευτυχία Πάψε να ζεῖς σά μοναχικός λύκος (σ 159)

Στο απόσπασμα αυτό ο Κέμπ πρώην συνάδελφος του κεντρικού ήρωα επισημαίνει στον Γκρίφιν τους κινδύνους που το επιστημονι-

4To The Secret Agent (1907) ο Conrad το αφιερώνει στον HG Wells για την προσφορά του στη λογοτεχνία Στην αφιέρωσή του μάλιστα τον οποίο απο-καλεί ldquoιστορικό των χρόνων που ακολουθούν στον οποίο αυτή η απλή ιστο-ρία του 19ου αιώνα αφιερώνεται με αγάπηraquo(Conrad 19075)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 447 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

κό του όραμα για αλλαγή μπορεί να ενέχει για τον ίδιο Χρησιμοποι-ώντας μια κλασσική αγγλική μεταφορά ο συγγραφέας με διακριτή παραστατικότητα καταδεικνύει την αλλοτρίωση της ψυχής και του τρόπου ζωής του ήρωα Η εικόνα του μοναχικού μεν αλλά λύκου δε υπογραμμίζει τον κίνδυνο της αποκτήνωσής του πρωταγωνιστή λό-γω της περιθωριοποίησής στην οποία επιλέγει αυτοβούλως να περιέ-λθει Ο άνθρωπος εξάλλου όπως λέει και ο Αριστοτέλης είναι φύσει lsquoον κοινωνικόrsquo Ο Parrinder στην κριτική του για τον Wells αναφέ-ρεται στην ευχέρεια με την οποία ο άγγλος συγγραφέα εντυπώνει στο κείμενο τους προβληματισμούς του κυρίως μέσα από το σύμβο-λο του ζώου για την ισορροπία μεταξύ πολιτισμού και κτηνωδίας (Roberts 2006) Οι παραπάνω όψεις του θέματος αναδύονται και μέσα από την μετάφραση του Σφακιανάκη ο οποίος επιλέγει να μεί-νει πιστός στο αρχικό κείμενο Ο Παπαδιαμάντης εμμένοντας στο σκοτεινά ρομαντικό υπερτονίζει το κτηνώδες και μυστηριακό με την απόδοση λυκάνθρωπος Έτσι αφαιρεί από την διατύπωση του Κεμπ

κάθε σύνδεση με την πραγματικότητα και χάνεται οποιαδήποτε ανα-φορά στον αντίκτυπο που μπορεί η επιστημονική πρόοδος να επιφέ-ρει στο άτομο και την κοινωνία Για μια ακόμη φορά ο χαρακτήρας του πρωτοτύπου ελαφραίνει και περιορίζεται στη λειτουργία του ως lsquoσκοτεινό παραμύθιrsquo

Ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας φαίνεται πως αποτελούν εξίσου σημαντικές αν και λανθάνουσες θεματικές Η Καρπούζου στην ανάλυση της το επισημαίνει

Ο φόνος της κοινωνίας απέναντι στη ριζική ετερότητα στον lsquoξένοrsquo που είναι ο Αόρατος άνθρωπος τον καθιστά τον απο-διοπομπαίο τράγο αρχικά μυστήριο που προκαλεί τη γενική περιέργεια και στη συνέχεια απειλή που συσπειρώνει τους πάντες εξιλαστήριο θύμα που εξοντώνεται με τρόπο βίαιο και απάνθρωπο (όπ 271)

Η ταυτοποίηση του ήρωα βάσει του χρώματος του δέρματός του όπως θα δούμε στα παρακάτω παραδείγματα και η συσχέτισή του με ζώα ή αντικείμενα είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Ίπινγκ προσπαθούν να κατανοήσουν τον ξένο και να τον εντάξουν στο πλαίσιο της εμπειρίας τους Οι τρόποι προσέγγισης

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 433 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

2 Οι ελληνικές μεταφράσεις

Εξίσου δηλωτικός με το έτος της κυκλοφορίας του πρωτοτύπου είναι και ο χρόνος που η εφημερίδα Το Ἂστυ επιλέγει να κυκλοφορήσει την μετάφραση του Αόρατου από τον Παπαδιαμάντη Το 1901 είναι

το έτος που ο γερμανός φυσικός Βίλχελμ Κόνραντ Ρέντγκεν τιμάται για την προσφορά του στο χώρο της επιστήμης με το Νόμπελ Φυσι-κής Επιπλέον οι μεταφράσεις του Παπαδιαμάντη δημοσιεύονται σε τεύχη κατά τρόπο ανάλογο με εκείνο του πρωτοτύπου Στα ελληνικά γράμματα η προσφορά του Παπαδιαμάντη ως μεταφραστή για την ανάδειξη της αγγλόφωνης και γενικότερα της ευρωπαϊκής μυθιστο-ριογραφίας στον ελλαδικό χώρο είναι ευρέως αναγνωρισμένη (Αθή-νη 2011) Το προσόν όμως του Παπαδιαμάντη που τον έκανε να ξε-χωρίζει από τους υπόλοιπους μεταφραστές ήταν η ικανότητά του να προσαρμόζει το προς μετάφραση κείμενο στις επιταγές της δικής του προσωπικής τέχνης κατά τέτοιο τρόπο που τα μεταφράσματά του να διακρίνονται και να γίνονται αγαπητά κυρίως για την τέχνη αυτή Όπως σημειώνει η Αθήνη

παρεκκλίνοντας από την επικρατούσα πρακτική της laquoπιστήςraquo μεταφοράςhellip [ο Παπαδιαμάντης] συνύφανε στις laquoεπανεγγρα-φέςraquo του αναγνωστικές εμπειρίες προσωπικές έλξεις μνήμες ιδεολογήματα και ιδιόλεκτα αφήνοντας ίχνη μεταφραστικής laquoεμφάνειαςraquo (όπ 53)

Από την άλλη πλευρά ο πολυγραφότατος Άρης Σφακιανάκης ογδό-ντα περίπου χρόνια μετά μεταφράζει το διάσημο έργο του Wells με σκοπό να ακολουθήσει μια lsquoμέσηrsquo μάλλον οδό Επηρεασμένος από την παπαδιαμαντική μετάφραση αλλά και από τις μεταφραστικές τάσεις υπέρ της πιστότητας στη μετάφραση που επικρατούν την εποχή εκείνη στη χώρα1 προχωρά άλλοτε σε προσαρμογές βάσει των

1 Το έργο του ΙΘ Κακριδή Το μεταφραστικό πρόβλημα (1936) αλλά και η προσ-

έγγιση των μεταγενέστερων ΠΘ Ζάννας και Θ Νάκας την δεκαετία 1975-1985 αποτελούν ίσως τις σπουδαιότερες εξελίξεις που σημειώνονται στην Ελ-λάδα στον τομέα της μεταφρασεολόγίας (Κουτσιβίτης 1994146-149) Γενικό-τερα παρατηρούμε πως το ενδιαφέρον των Ελλήνων μεταφρασεολόγων επι-κεντρώνεται πρώτον στο ζήτημα της εφικτότητας της μετάφρασης και δεύτε-ρον στο βαθμό που η μετάφραση συγκλίνει με την ερμηνεία Βεβαίως τόσο

434 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

λογοτεχνικών συμβάσεων του είδους του κειμένου και άλλοτε στην πιστή απόδοση του πρωτοτύπου Συχνά οι επιλογές του lsquoξενίζουνrsquo τον Έλληνα αναγνώστη Ωστόσο ο Σφακιανάκης προσπαθεί με την

απόδοση του να αναδείξει τόσο όψεις του άγγλου συγγραφέα όσο και τις θεματικές του Τα δεδομένα της παρούσας έρευνας προέρχο-νται από τις ακόλουθες εκδόσεις ΚΑ Wells HG 1879 The Invisible Man London Penguin classics KY1 Ουέλλς ΕΓ 2009 Ο Αόρατος μτφ Αλ Παπαδιαμάντης Αθή-

να Εκδόσεις Κίχλη

KY2 Γουέλς Χ Τζ 1982 Ο Αόρατος Άνθρωπος μτφ Αρ Σφακιανά-κης Αθήνα Εκδόσεις Γράμματα

Με τρόπο σχεδόν επιστημονικό τόσο ως προς τη γλώσσα όσο και ως προς τον τρόπο καταγραφής των lsquoμυθιστορηματικώνrsquo γεγονότων ο Wells εφιστά την προσοχή στον αντίκτυπο που η τεχνολογική και επιστημονική πρόοδος μπορεί να έχει για το άτομο την κοινωνία και την ανθρωπότητα όταν αυτή στερείται ορίων και ηθικής Μέσα από ένα έργο επιστημονικής φαντασίας ο κατά τον Conrad Ρεα-λιστής του Φανταστικού Wells (Parrinder 197016) καταφέρνει να πραγματευτεί κάποια από τα ζητήματα που απασχολούν την εποχή εκείνη την αγγλική κοινωνία Ο ανυπότακτος μεταφραστής (Τρια-νταφυλλόπουλος 201111) και διηγηματογράφος Παπαδιαμάντης μεταφράζει το έργο του Wells και προσφέρει ένα έργο απαράμιλλης παπαδιαμαντικής χάρης (οπ) απαύγασμα της ελληνικής παιδείας και της ρομαντικής διάθεσης που χαρακτηρίζει την τέχνη του παρα-μερίζοντας σημαντικά τις λειτουργίες του λόγου και τις κοινωνικές διαστάσεις του πρωτοτύπου Ο Σφακιανάκης ογδόντα και πλέον χρόνια μετά τον Παπαδιαμάντη κάποιες φορές παρεμβαίνει στον τρόπο έκφρασης του Wells και τον προσαρμόζει στις επιταγές μιας ρομαντικότερης προσέγγισης Ωστόσο τις περισσότερες φορές δεί-χνει να αναδεικνύει τις θεματικές του πρωτοτύπου

εγχωρίως όσο και διεθνώς οι μεταφραστικές σπουδές διερευνούν όλο και πιο συστηματικά την έννοια της πιστότητας (οπ)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 435 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

3 Σκοτεινός ρομαντισμός και ποιητικότητα

Ο Παπαδιαμάντης καλείται να μεταφράσει μια παγκόσμια επιτυχία που διακρίνεται τόσο για το προσφιλές και επίκαιρο του θέματός της όσο και για τον lsquoεπιστημονικόrsquo τρόπο με τον οποίο το προσεγγίζει ο συγγραφέας Ο τρόπος όμως που προσέγγισε το έργο του Wells δεν είναι καθrsquo όλα πιστός Κινούμενος με γνώμονα χαρακτηριστικά πα-παδιαμαντικά ndash όπως η καθαρεύουσα ο προεξέχων ρόλος της φύσης και το φανταστικό ndash αλλά και επηρεασμένος από τις λογοτεχνικές και μεταφραστικές τάσεις που επικρατούν την εποχή εκείνη στον ελλαδικό χώρο ο Σκιαθίτης διηγηματογράφος εστιάζει στις σκοτει-νές ρομαντικές πτυχές του διηγήματος του Wells και παραμερίζει τις κοινωνικές αντηχήσεις που εκφράζει το πρωτότυπο Πιο συγκεκρι-μένα την περίοδο που ο Παπαδιαμάντης μεταφράζει τον Αόρατο η μεταφραστική παραγωγή της εποχής δείχνει πως στην Ελλάδα γνωρίζουν μεγάλη απήχηση έργα των Πόε Λιούις και Σέλλευ (Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα) έργα των επιφανέστερων εκπροσώπων μιας

lsquoσκοτεινήςrsquo τάσης του ρομαντικού κινήματος γνωστής ως lsquoσκοτεινός ρομαντισμόςrsquo ή αλλιώς γοτθικό μυθιστόρημα

Τα γοτθικά μυθιστορήματα που στοχεύουν να προκαλέσουν στον αναγνώστη ένα αίσθημα φόβου και φρίκης μέσα από την εστίαση στην σατανική-σκοτεινή πλευρά της φύσης και του ανθρώπου (Προ-βατά 2008) Μέσα από την έμφαση στο στοιχείο του φανταστικού η εντύπωση που προκαλούν τα γοτθικά μυθιστορήματα στον ενήλικα αναγνώστη είναι αντίστοιχη με την εντύπωση που προκαλούν τα παραμύθια στα παιδιά (Προβατά 2008119) Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα καταπιάστηκε με μεταφράσεις αρκετών τέτοιων μυθιστο-ρημάτων με σπουδαιότερο ίσως τον Δράκουλα του Στόουκερ (Εθνι-κό Κέντρο Βιβλίου) Στο ρεύμα του γοτθικού μυθιστορήματος εντάσ-σεται μεγάλο τμήμα της συγγραφικής παραγωγής του ίδιου του Πα-παδιαμάντη Τα λεγόμενα Σκοτεινά Παραμύθια του Παπαδιαμά-ντη (Πασχάλης 200511) όπως ονομάζονται οι ιστορίες πόνου και τρόμου του Σκιαθίτη δημιουργού συνιστούν ένα σημαντικό κεφά-λαιο της πορείας του Οι ήρωες του Παπαδιαμάντη στις ιστορίες αυ-τές [ζ]ουν και πεθαίνουν απλά υποταγμένοι στο πλαίσιο του υπερ-φυσικού που το παραδέχονται ως πραγματικότητα (όπ) ζουν βίο

436 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

μονότονο και μελαγχολικό που τον τέμνει απότομα το κάθετο χτύ-πημα του κακού η απώλεια ο θάνατος η καταστροφή (όπ) Αυτό το στοιχείο που χαρακτηρίζει την προσωπική του τέχνη φαίνεται

πως ήλκυσε τον Παπαδιαμάντη να μεταφράσει Wells Τα εν λόγω στοιχεία της εμπειρίας και της γραφής του Παπαδιαμάντη είναι οι παράγοντες που κάνουν το έργο του Wells να μοιάζει περισσότερο με σκοτεινό παραμύθι στα χέρια του Σκιαθίτη δημιουργού παρά με έργο επιστημονικής φαντασίας το σκοτεινό και μυστηριακό στοιχείο σαφώς και ενυπάρχει στο κείμενο του Wells Ωστόσο αυτό δεν απο-τελεί τον πυρήνα του επιχειρήματός του Ο Wells το χρησιμοποιεί

προκειμένου να προσδώσει στο έργο του ένα χαρακτήρα συμβολικό και να μπορέσει να μιλήσει πιο ελεύθερα για τα σημεία των καιρών (Roberts 2006) Στην μετάφραση του ο Παπαδιαμάντης με τις πα-ρεμβάσεις του υπερτονίζει τη σκοτεινή πλευρά του πρωτοτύπου και υποσκιάζει τις κοινωνικές πτυχές και τον συμβολικό χαρακτήρα του αγγλικού έργου Από την άλλη ογδόντα χρόνια αργότερα ο Σφα-κιανάκης ακολουθεί μια λιγότερο οικειοποιητική στάση Τα παρα-κάτω αποσπάσματα συνιστούν αντιπροσωπευτικά δείγματα του τρό-που με το οποίο επεξεργάστηκαν το κείμενο οι μεταφραστές

Παράδειγμα 1

ΚΑ The stranger came early in February one wintry day through a biting wind and a driving snow the last snow-fall of the year over the down walking as it seemed from Bramblehurst railway station and carried a portmanteau in his thickly gloved hand (σ 5) (Ο ξένος έφτασε στις αρχές του Φλεβάρη μια χειμωνιάτικη μέρα εν μέσω τσουχτερού ανέμου και ορμητικού χιονιού η τελευταία χιονόπτωση του χρόνου πάνω από τους γηλόφους με τα πόδια όπως φαινόταν από το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπραμπλχέρστ

κρατώντας μια βαλίτσα-ιματοθήκη στο πυκνογαντωμένο χέρι του) ΚΥ 1 Ο ΞΕΝΟΣ ΕΦΤΑΣΕ κατά Φεβρουάριον μιαν ὁμιχλώδη πρω-

ίαν ἐντός ἀνεμοστρόβιλου ἀνέμου και χιόνος Ἤρχετο πεζός διά ἀμμολόφου ἀπό τόν σταθμόν τοῦ Βράμπελσορστ φέρων διά τῆς χειρός τῆς καλυπτομένης ἀπό πυκνόν χειρόκτιον μαῦρον μάρσιππον (σ 11)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 437 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ΚΥ 2 Ὁ ξένος ἒφτασε στίς ἀρχές τοῦ Φλεβάρη μια χειμωνιάτικη μέρα που ὁ τσουχτερός ἂνεμος και το τελευταῖο χιόνι τῆς χρονιᾶς σάρωναν τά πάντα Φάνηκε ἀπrsquo τή μεριά τοῦ λόφου κάνοντας ὃλο το δρόμο ἀπrsquo το σιδηροδρομικό σταθμό τοῦ Μπράμπλχαρστ με τα πόδια και κρατώντας μιά μαύρη βαλι-τσούλα στο γαντοφορεμένο χέρι του (σ 11)

Ο Παπαδιαμάντης από τις πρώτες κιόλας γραμμές επιτείνει το σκη-νικό της βαρυχειμωνιάς που συναντάμε στο πρωτότυπο Ο τρόπος με τον οποίο αποδίδει ο Παπαδιαμάντης την περιγραφή της φύσης υπερβαίνει την αναπαραστατική δύναμη του πρωτοτύπου (Καρα-τσινίδου 2011235) Η εικόνα που πλάθει ο Παπαδιαμάντης έχει διτ-τό ρόλο αφενός παρουσιάζει στον αναγνώστη το lsquoσκοτεινόrsquo και lsquoψυ-χρόrsquo που ελλοχεύει στην καρδιά του ξένου και αφετέρου προοικο-νομεί την ταραχή που επρόκειτο να γνωρίσουν οι κάτοικοι του Ίπι-νγκ Το φανταστικό η σκοτεινιά και η περιρρέουσα αίσθηση τρόμου που διαπνέει το κείμενο είναι στοιχεία που υπάρχουν και στο πρω-τότυπο Ωστόσο στον Wells ενυπάρχει μια διάθεση καταγραφής των γεγονότων όπως δηλώνει ο λιτός λόγος του και το ασύνδετο που χρησιμοποιεί (Haynes 1980) Ο Παπαδιαμάντης παραβλέπει την επιστημονική-δημοσιoγραφική ροπή που διατρέχει το λόγο του Wells Προτιμά να εστιάσει στο μυστήριο και την σύνδεση ανθρώ-που-φύσης που συχνά συναντάμε στα έργα του βάσει της θεωρίας της lsquoαναλογίαςrsquo ή της lsquoαντιστοιχίαςrsquo η οποία βλέπει τη φύση και τον άνθρωπο ως μια άρρηκτα συνδεδεμένη ενότητα όπου η έκφραση του ενός αποτελεί δήλωση του κόσμου του άλλου και αντίστροφα (Κων-σταντινίδου 1991)

Στη ρομαντικότερη ροπή του μεταφράσματος συμβάλλουν τόσο οι έντονες εικόνες όσο και η πεποικιλμένη πρόζα (Κοπιδάκης 2011 17) του διηγηματογράφου-μεταφραστή Tην lsquoπεποικιλμένηrsquo πρόζα συνιστούν η ιδιότυπη καθαρεύουσα και η ιδιάζουσα ποιητικότητα της H ποιητικότητα που αποπνέει το παπαδιαμαντικό κείμενο οφεί-λεται κυρίως στα σχήματα λόγου που διανθίζουν το λόγο του Ένα από αυτά τα σχήματα είναι και αυτό της επαναφοράς Με τον όρο επαναφορά εννοώ την επανάληψη λέξεων και καταλήξεων οι οποίες προσδίδουν στο κείμενο έναν έντονα ποιητικό χαρακτήρα μορφο-

438 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

λογικά και ηχητικά (Nάκας 2011) Στο παράδειγμα 1 αυτό πετυχαί-νεται με την επανάληψη της κατάληξης ndashον σε ομοιόπτωτες λέξεις σταθμόνhellip πυκνόν χειρόκτιον μαῦρον μάρσιππον Γενικότερα το σχή-

μα της επαναφοράς είναι ένα από τα χαρακτηριστικά που συνιστούν σήμα κατατεθέν της παπαδιαμαντικής γραφής Το χρησιμοποιεί κα-τά κόρον στη μετάφραση του Αόρατου προκειμένου να εμπλουτίσει το λόγο του πρωτοτύπου Παρεκκλίνοντας σαφώς από το πνεύμα του αρχικού κειμένου ενισχύει την ποιητικότητα του λόγου παρεμβαί-νοντας ριζικά Η επανάληψη των καταλήξεων ndashων -ον -ίαν και οι παρηχήσεις των ήχων ndashο-ι-ε στο παράδειγμα που ακολουθεί είναι

ένα μικρό δείγμα του ρομαντικού ύφους μετάφρασης που την καθι-στά μακράν ποιητικότερη οποιαδήποτε άλλης απόδοσης

Παράδειγμα 2

ΚΑ And directly the crates were unpacked the stranger went to the window and set to work not troubling in the least about the litter of straw the fire which had gone out the box of books outside nor the trunks and other luggage that had go-ne upstairs (σ 18) (Και αμέσως τα καφάσια ξεπακεταρίστηκαν ο ξένος πήγε στο παρά-θυρο και πιάστηκε στη δουλειά χωρίς να τον προβληματίζεται στο ελάχιστο για τα σκουπίδια από στάχια την φωτιά που είχε σβήσει το κουτί με τα βιβλία έξω ούτε για τα μπαούλα ή τις άλλες αποσκευ-ές που είχαν πάει στο πάνω πάτωμα)

ΚΥ 1 Το περιεχόμενων ὃλων τῶν κανίστρων τούτων μόλις ἐκκενώ-θη και ὀ ξένος ἦλθεν εἰς το παράθυρον καί ἢρχισε την ἐργα-σίαν χωρίς να τον μέλη διόλου διά τον κόσμον τον ἐκεῖ οὒτε διά το ἂχυρον ἐφrsquoοὗ ἐπάπτει οὒτε διά την φωτίαν ἡ ὁποία εἶχε σβύσει οὒτε διά την κάσσαν με τά βιβλία οὒτε

διά τά δέματα τά ὁποῖα ὁμοίως εἶχον ἀνεβάσει (σ 34) KY 2 Ἀμέσως μόλις τελείωσε το ἂδειασμα ὁ ξένος πῆγε στο παρά-

θυρο κι ἒπιασε δουλειά χωρίς να δίνει δεκάρα για το ἂχυρο για τη φωτιά πού εἶχε σβήσει γιά τό κιβώτιο με τά βιβλία πού εἶχε μείνει ἀπέξω ἢ για τά μπαοῦλα και τά διάφορα ἂλ-λα πράγματα πού εἶχαν κουβαληθεῖ ἐπάνω (σ 27)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 439 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Η απόδοση του Σφακιανάκη είναι πολύ πιο κοντά στο πρωτότυπο Μένει πιο κοντά στις επιταγές και το πνεύμα του Wells Στον Wells Ο τρόπος γραφής [hellip] ήταν το άμεσο και ίσως αναπόφευκτο αποτέ-λεσμα της επιστημονικής του κατάρτισης (Haynes 19807) Ο λιτός λόγος του Wells είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της τέχνης του και αποτέλεσε μάλιστα αρκετές φορές μομφή από τους συγχρό-νους του Ένας από τους επικριτές του ήταν και ο Henry James Προς απάντηση των κατηγοριών που δεχόταν ο Wells έδωσε την εξής απάντηση Είμαι δημοσιογράφος Αρνούμαι να παίξω το ρόλο του lsquoκαλλιτέχνηrsquo Εάν μερικές φορές γίνομαι καλλιτέχνης αυτό είναι τε-ρατουργία των θεών (Ηaynes 1980 8)

Βλέπουμε πως το δεύτερο κείμενο υποδοχής σέβεται σε μεγαλύ-τερο βαθμό τις τεχνικές και τις επιδιώξεις του πρωτοτύπου Αυτό όμως δεν συμβαίνει πάντα Το παρακάτω απόσπασμα συνιστά ένα τέτοιο παράδειγμα παρέκκλισης

Παράδειγμα 3

ΚΑ Then came an imprecation and a match was struck and the study was flooded with yellow light (σ 27) (Έπειτα ακολούθησε μια κατάρα ένα σπίρτο άναψε και το μελετη-τήριο πλημμύρισε από κίτρινο φως)

KY 1 Εἰτα μία βλασφημία ἓν πυρεῖον προσετρίβη καί τό χώρισμα ἐφωτίσθη άπό φῶς κυανοῦν (σ 49)

ΚΥ 2 Ακολούθησε μια βλαστήμια ένα σπίρτο άναψε και το γρα-φείο φωτίστηκε από μια χλωμή αδύναμη αναλαμπή (σ 40)

Όπως παρατηρούμε οι ελληνικές αποδόσεις αποκλίνουν σημαντικά από το πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης επιλέγει το lsquoκυανόrsquo φως προ-κειμένου να τονίσει το σκοτάδι που επικρατεί στο χώρο σε αντίθεση με το ζωντανό κίτρινο φως του πρωτοτύπου Προς την ίδια κατεύθυν-ση κινείται και ο Σφακιανάκης ο οποίος επιλέγει να δώσει έμφαση στο σκοτάδι τονίζοντας την ασθενική φύση της λάμψης Επίσης η lsquoβλασφημίαrsquo αντί της lsquoκατάραςrsquo δίνει στο κείμενο και μια απόχρωση θρησκευτικού χαρακτήρα η οποία επιπλέον εντείνει την αίσθηση μυ-στηρίου Ανάλογα lsquoπαιχνιδίσματαrsquo του λόγου αναδεικνύονται και

440 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

στο παρακάτω παράδειγμα όπου για μια ακόμη φορά οι εναλλαγές στη φωτεινότητα δίνουν βήμα σε μια lsquoχειμαρρώδηrsquo ρομαντικότητα Παράδειγμα 4

KA Everything was ruddy shadowy and indistinct to her the more so since she had been lighting the bar lamp and her eyes were dazzled But for a second it seemed to her that the man she looked at had an enormous mouth wide open - a vast and incredible mouth that swallowed the whole of the lower portion of his face (σ 11) (Όλα ήταν κοκκινωπά σκιερά και δυσδιάκριτα προς αυτήν περισσό-τερο από τη στιγμή που άναβε την λάμπα και τα μάτια της τυφλώ-θηκαν Αλλά για ένα δευτερόλεπτο της φάνηκε πώς ο άνδρας που κοίταξε είχε ένα πελώριο στόμα ορθάνοιχτο- ένα αχανές και απί-στευτο στόμα που κατάπινε ολόκληρο το κάτω μέρος του προσώπου του)

ΚΥ 1 Ὃλα ἦσαν ἢ ἀποτόμως φωτισμένα ἢ ἐντελῶς σκοτεινά Ἐδυ-σκολεύθη τοσούτῳ μᾶλλον νά διακρίνῃ τίποτε ὃσω εἶχεν ἀ-νάψει ἀρτίως την λυχνίαν τοῦ καπηλείου καί τά ὂμματά της ἦσαν ἀκόμη θαμβωμένα Ἀλλrsquoἐπί ἓν δευτερόλεπτον τῆς ἐφά-νη ὃτι ὃ ἀνθρωπος τόν ὁποῖον ἐκοίταζεν εἷχεν στόμα τερά-στιον χάσκον στόμα ἀπίστευτον το ὁποῖον laquoἒτρωγενraquo ὃλον τό κάτω τοῦ προσώπου του (σ 22)

ΚΥ 2 umlΌλα ἦταν κοκκινωπά οἱ σκιές τρεμόπαιζαν κι ἠ κυρία Χώλ δέν ξεχώριζε τίποτα καθώς μάλιστα μια στιγμή πρίν εἶχε ἀνάψει τή λάμπα στό μπάρ καί τά μάτια ἦταν θαμπωμένα Γιά μιά στιγμή ὃμως καθώς κοίταξε ἐκεῖνο τον ἂνθρωπο τῆς φάνηκε σά νά rsquoχε ἀνοιχτό διάπλατα ἓνα τεράστιο στόμα ἒνα ἀπίστευτα μεγάλο και βαθὐ στόμα ποῦ λές κι εἶχε καταπιεῖ ὂλο το κάτω μέρος τοῦ προσώπου του (σ 18)

Ο Παπαδιαμάντης με την απότομη εναλλαγή σκότους-φωτός που ακολουθεί δημιουργεί μια αίσθηση μυστηρίου έντασης και αγωνίας που υπερβαίνει εκείνη που συναντάμε στο πρωτότυπο Η ασθενική φωτεινότητα που δηλώνει το τρεμόπαιζαν στην απόδοση του Σφακια-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 441 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

νάκη δημιουργεί ανάλογο αποτέλεσμα Γενικότερα οι εναλλαγές σκότους-φωτός που συναντάμε στο αρχικό είναι ένα στοιχείο στο οποίο φαίνεται να επένδυσαν οι μεταφραστές προκειμένου να υπο-γραμμίσουν την ατμόσφαιρα μυστηρίου που αποπνέει το κείμενο

Πέραν του στοιχείου της φωτεινότητας στο παραπάνω απόσπα-σμα εμπλέκονται και γραμματολογικά φαινόμενα που αξιοποιού-νται διαφορετικά από τους μεταφραστές Ειδικότερα το ασύνδετο που συναντάμε και στο πρωτότυπο αλλά και στις μεταφράσεις φαίνεται να επιτελεί διαφορετικές λειτουργίες Στο έργο του Wells η χρήση του ασύνδετου δίνει έναν ρυθμό στο κείμενο κατά τρόπο ο οποίος θυμίζει περισσότερο έρευνα παρά λογοτεχνική περιγραφή Ο Σφακιανάκης προσπαθεί να συγκεράσει το ρομαντικό-εικονοπλα-στικό στοιχείο και το λιτό του Γουελσιανού λόγου ώστε να διατηρή-σει τις ισορροπίες με τρόπο ανάλογο του πρωτοτύπου Ο Παπαδια-μάντης από την άλλη προσαρμόζει τον Γουελσιανό τρόπο έκφρα-σης στις αρχές της προσωπικής του τέχνης Ο Κοπιδάκης στην ανά-λυσή του περί των στοιχείων που συνιστούν την παπαδιαμαντική έκφραση επισημαίνει πώς το ασύνδετο αποτελεί αν όχι αξονικό υφικό στοιχείο τουλάχιστον ευδιάκριτο γνώρισμα του παπαδιαμα-ντικού ύφους (όπ 23) Στον Παπαδιαμάντη

με το ασύνδετο δηλώνεται η εντύπωση της απλοϊκότητας (Λυσίας Ι 6-28) της σεμνολογίας (Πλάτωνος Πολιτεία 617 d-e)

της πλησμονής της σφοδρότητας της αύξησης του πάθους (Δημοσθένης ΧΧΙ 72) και του χαώδους και ασύστατου (όπ 24)

Μέσα από το ασύνδετο πετυχαίνει την διέγερση συγκινήσεων (Σπανδωνίδης 2005183) σαν η μεγάλη ένταση να είναι ο αυτοσκοπός τους (όπ 184) Επιπλέον όπως στα πεζογραφήματά του έτσι και δω ο λόγος του δίνει στον αναγνώστη την εντύπωση πώς γράφει κάτω υπό την επίδραση ενός ξυπνόνειρου (όπ 185) Με λίγα λόγια στην παπαδιαμαντική απόδοση κάθε ψήγμα αληθοφάνειας του πρωτοτύ-που καταπνίγεται από τον άκρατο και πηγαίο λυρισμό του Έλληνα δημιουργού Το ρομαντικό απαλείφει σχεδόν το lsquoμυθιστορηματικάrsquo πραγματικό

442 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

4 Κοινωνικές διαστάσεις

Η αληθοφάνεια και η επιστημονικότητα του λόγου του Wells δεν είναι τα μόνα στοιχεία που lsquoκαταπνίγειrsquo η επιτηδευμένη ρομαντικό-τητα του παπαδιαμαντικού λόγου Ένα ακόμη στοιχείο το οποίο σχε-δόν απαλείφεται στην παπαδιαμαντική έκδοση είναι ο πολύ-επί-πεδος χαρακτήρας του αρχικού κειμένου Πιο συγκεκριμένα αρκε-τοί είναι οι μελετητές που έχουν μιλήσει για τον συμβολικό χαρακτή-ρα της ιστορίας του Wells (Haynes 1980 Parrinder 1970 Priest 2005 Roberts 2006) Ο Αόρατος Άνθρωπός μπορεί να ερμηνευθεί διαφορετι-

κά ανάλογα με την σκοπιά από την οποία τον προσεγγίζει κανείς Σε πρώτο επίπεδο ο αναγνώστης βλέπει στη διήγηση του επιστήμονα Γκρίφιν τις επιπτώσεις που η ανεξέλεγκτη επιστημονική πρόοδος και η μανία για κυριαρχία επί των φυσικών μπορεί να έχει για το άτομο και την κοινωνία Η επιστήμη μπορεί να οδηγήσει στην lsquoαποσύνθεση της κοινωνίαςrsquo(Roberts 2006 44) και του ατόμου όπως φανερώνουν οι κακουχίες και η αποξένωση που βιώνει ο κεντρικός ήρωας η τρα-γική του κατάληξη αλλά και το όνειρό του για παντοδυναμία Σε δεύτερο επίπεδο ωστόσο ο Wells αναφέρεται στο δίπολο lsquoίδιοςάλ-λοςrsquo το οποίο κατέχει ιδιαίτερη θέση στη λογοτεχνία της εποχής Ο Wells υπήρξε με το λόγο και το έργο του πολιτικό και λογοτεχνικό υπέρμαχος της ισότητας Το 1916 στο βιβλίο What is Coming το δη-λώνει

Μισώ και απεχθάνομαι την κακότροπη καχυποψία απένα-ντι στου ξένους και στους τρόπους τους∙ ένας άνθρωπος που μπορεί να με κοιτάξει στο πρόσωπο να γελάσει μαζί μου να πει την αλήθεια και να φερθεί δίκαια είναι αδελφός μου κι ας είναι το δέρμα του τόσο μαύρο ή τόσο κίτρινο όσο ένα βραδινό ηράνθεμο (όπ 256)2

Στα παραδείγματα που ακολουθούν θα αναλύσουμε τους τρόπους και το βαθμό στον οποίο οι μεταφράσεις αναδεικνύουν τις παραπά-νω θεματικές Σε γενικές γραμμές ο Παπαδιαμάντης εμμένει στο ρο-μαντικό με αποτέλεσμα να αποκλείει τυχόν δεύτερες ερμηνείες και αναγνώσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης επιτρέπει σε ορισμένες από τις θεματικές του κειμένου αφετηρίας να αναδυθούν και να αγ-

2 Μετάφραση της συγγραφέως

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 443 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

γίξουν τον αναγνώστη Η προσέγγιση του κάθε μεταφραστή συνδέε-ται άμεσα τόσο με την προσωπικότητα του καθενός όσο και με το κοινωνικό πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο της περιόδου στην οποία μεταφράζουν Επίσης η γνωριμία του ελληνικού κοινού με την κουλτούρα αφετηρίας είναι ένας ακόμη παράγοντας που ενδεχομέ-νως θα επηρέασε τις επιλογές των μεταφραστών

Τα παρακάτω παραδείγματα αναφέρονται στον αντίκτυπο που μπορεί να επιφέρει η δίχως φραγμούς επιστημονική πρόοδος σε κοι-νωνικό-πολιτικό επίπεδο Ο ήρωας Γκρίφιν οραματίζεται να εγκα-θιδρύσει ένα δικό του καθεστώς ανάλογο με εκείνο της Τρομοκρα-τίας του Ροβεσπιέρου Παράδειγμα 5

ΚΑ Not wanton killing but a judicious slaying (σ 125) (Όχι αδικαιολόγητος σκοτωμός αλλά συνετή θανάτωση)

ΚΥ 1 Ὂχι φόνους ἀνωφελεῑς ὀχι∙ ἀλλά μίαν σφαγήν ἐπίκαιρον (σ 213)

ΚΥ 2 Δέ θα σκοτώνουμε βέβαια χωρίς λόγο ἀλλά μόνο δικαιολο-γημένα και με σύνεση (σ 158)

Παράδειγμα 6

KA The point is they know there is an Invisible Man ndash as well as we know there is an Invisible Man And that Invisible Man must now establish a Reign of Terror (σ 125) (Το θέμα είναι πως ξέρουν ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος ndash όπως εμείς ξέρουμε ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος Και αυτός ο Αόρατος Άνθρωπος πρέπει τώρα να εγκαθιδρύσει την Τρομοκρα-τία)

ΚΥ 1 Τό ζήτημα ἰδού πῶς ἐχει γνωρίζουν ὃπως γνωρίζομεν ἠμεῖς ὃτι ὐπάρχει εἷς ἂνθρωπος ἀόρατος καί ὁ Ἀόρατος αὐτός Κέμπ μέλλει νά ἐγκαθιδρύση τώρα την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Το ζήτημα ἒχει ὡς ἐξῆς Ὃλοι ξέρουν πώς ὑπάρχει ἓνας Ἀόρα-τος Ἂνθρωπος -ὂπως το ξέρουμε κι ἐμεῖς Κέμπ- κι αὐτός ὀ Ἀό-

444 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ρατος Ἂνθρωπος πρέπει τώρα να ἰδρύσει ἒνα Βασίλειο Τρό-μου (σ 158)

Παράδειγμα 7

ΚΑ Yes ndash no doubt itrsquos startling But I mean it A Reign of Terror (σ 125) (Ναι- δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι τρομακτικό Αλλά το εννοώ Μια Τρομοκρατία)

ΚΥ 1 Ναί βέβαιααὐτό προξενεῖ φρίκην πλήν λέγω καλῶς την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Ναἰ Ἀπορεῖς βέβαια ἀλλά σοῦ μιλῶ σοβαρά Ἓνα Βασίλειο Τρόμου (σ 158)

Όπως παρατηρούμε η ιστορική διάσταση των λόγων του ήρωα και η ακριβής αναφορά στην περίοδο της Τρομοκρατίας στη Γαλλία χάνο-νται στις μεταφράσεις Στο αρχικό κείμενο ο Γκρίφιν δίνει μια σαφή εικόνα της απόλυτης κυριαρχίας και της καταστροφής στην οποία αποβλέπει αναφερόμενος κατrsquo επανάληψη σε ένα ιστορικό γεγονός Το ιστορικό υπόβαθρο του λόγου δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα αλλά και αληθοφάνεια στα λόγια του εφευρέτη καθώς αναφέρεται σε γε-γονότα του προηγούμενου αιώνα Η χρήση του slaying φέρνει στο νου λαιμητόμο και τις χιλιάδες ανθρώπων που χάθηκαν στη Γαλλία την περίοδο της Τρομοκρατίας Επίσης η φράση judicious slaying θυ-

μίζει τον ορισμό της Τρομοκρατίας από τον περίφημο λόγο του Ρο-βεσπιέρου στη Συνέλευση 1794 Η Τρομοκρατία δεν είναι τίποτα άλλο από μια δικαιοσύνη άμεση αυστηρή και άτεγκτη (Haulsal 19971) Τέλος τη σημασία των λόγων του Γκρίφιν ενισχύουν οι πρώ-τες δράσεις αναρχικών-τρομοκρατικών οργανώσεων που λαμβά-νουν χώρα την περίοδο εκείνη στην Αγγλία3 Με άλλα λόγια το

3 Το 1984 έχουμε την έκρηξη βόμβας στο αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς το

οποίο καταγράφεται ως το πρώτο περιστατικό επίθεσης διεθνούς τρομοκρα-τίας στην Αγγλία Η τρομοκρατία γενικώς ενέπνευσε το έργο σημαντικών άγγλων συγγραφέων όπως ο Κόνραντ ο οποίος στο έργο του The Secret Agent

(1907) πραγματεύεται το πώς οι εξελίξεις στον επιστημονικό-τεχνολογικό το-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 445 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ιστορικό αλλά και κοινωνικό υπόβαθρο του πρωτοτύπου σε συνδυα-σμό αυξάνουν τους φόβους του αναγνωστικού κοινού της γλώσσας αφετηρίας

Στις μεταφράσεις ή αίσθηση φόβου που προκαλείται στον ανα-γνώστη περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο φαντασιακό Ο Πα-παδιαμάντης με την επιλογή τρομοκρατία εστιάζει αποκλειστικά στο αίσθημα της φρίκης που προκαλούν τα λόγια και οι ιδέες του αλλό-φρονα εφευρέτη Η απόφαση του μεταφραστή να αποκρύψει την ιστορική αναφορά που συναντάμε στο πρωτότυπο πιθανότατα οφεί-λεται στο ότι η Ελλάδα την περίοδο που γράφει ο Παπαδιαμάντης βρίσκεται ακόμη σε καθεστώς βασιλευομένης δημοκρατίας Ως εκ τούτου μια αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση θα έδινε στο μετά-φρασμα πολιτικό τόνο που μπορεί να προκαλούσε αντιδράσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης παρά τις μεταβολές στο ελληνικό πολιτικό καθεστώς με το Βασίλειο Τρόμου και την αποφυγή της χρήσης των σφαγή και τρομοκρατία δίνει μια ακόμη ήπια διάσταση στα όσα λέγο-

νται στο πρωτότυπο κείμενο Παρά το πέρασμα των χρόνων βλέ-πουμε πως ο μεταφραστής διστάζει να δώσει στο κείμενό του πολιτι-κή διάσταση Η επιλογή να αποσιωπήσουν την ιστορική διάσταση δηλώνει επιθυμία να περιοριστούν στο λογοτεχνικό κομμάτι και να δώσουν στο ελληνικό κοινό ένα μετάφρασμα που θα έχει αποκλειστι-κό σκοπό να τέρψει παρά να lsquoαφυπνίσειrsquo συνειδήσεις ή να εγείρει πολιτικούς προβληματισμούς Προσαρμόζουν την τέχνη τους στις ε-πιταγές της δίψας του αναγνωστικού κοινού για τρόμο και μυστή-ριο όπως υπόσχεται και ο πρόλογος της ελληνικής έκδοσης στην εφημερίδα Tο Άστυ

Τι περιπέτειας ἒχει η ἁνακάλυψίς του τί ὀδύσσειαν ἒχει ὁ ἐ-φευρέτης τί συνεπείας ἒχουν τα πειράματά του αὐτά μᾶς λέ-γει ὁ Οὐέλλς εἰς σειράν κεφαλαίων ὂλων δραματικῶν ὂλων παρασυρόντων τά ὀποῖα διέρχεται κανείς με ἀληθήν πυρε-τόν (Επισκόπουλος 1901 286)

μέα μπορεί να αποτελέσουν όπλο καταστροφής στα χέρια κακοποιών κατrsquo επίφαση αναρχικών στοιχείων (Mulry 2000)

446 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Έτσι χάνεται στις ελληνικές αποδόσεις ο ρόλος του Wells ως lsquoιστο-ρικού του μέλλοντοςrsquo4 κατά την προσφώνηση του Conrad καθώς για τον έλληνα αναγνώστη ο άγγλος μυθιστοριογράφος ερμηνεύεται ως

εφάμιλλος του αμερικανού Πόε Ὁ Οὐέλλς δύναται τωόντι νἀ ὀνο-μασθεί διάδοχος του Πόε και μιμητής του ἐπάξιοςraquo (Επισκόπουλος 1901284)

Διαφορετική είναι ωστόσο η προσέγγιση των δύο μεταφραστών όσον αφορά τις επιπτώσεις σε ατομικό επίπεδο Πιο συγκεκριμένα o Wells χρησιμοποιεί το ζωώδες στοιχείο που διατρέχει ποικιλοτρόπως το έργο του για να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη

αποκόβεται από τις οργανικές διαδικασίες που έχει ορίσει η φύση παράγοντας εν τέλει μορφές που μπορεί να υπάρξουν και να επιβιώ-σουν αποκλειστικά στο περιθώριο (Roberts 200645) Η μεγαλομανία του ήρωα που τροφοδοτείται από τις lsquoμυστικέςrsquo γνώσεις του τον οδη-γεί στην αυτοκαταστροφή του όπως δηλώνει η βαθμιαία αλλοτρίωση της ψυχής του η περιθωριοποίηση του και η τραγική του κατάληξη Το θέμα της αποξένωσης και της εξαχρείωσης του πρωταγωνιστή της ιστορίας εντυπώνεται χαρακτηριστικά στο παρακάτω παράδειγμα

Παράδειγμα 8

KA How can you hope to gain happiness Donrsquot be a lone wolf (σ 125) (Πώς μπορείς να ελπίζεις να ευτηχήσεις Μη γίνεσαι μοναχικός λύ-κος)

ΚΥ 1 Πῶς μπορεῖς νἀ ἐλπίζης ὃτι θα εὓρης εἰς τοῦτο τἠν ευτυχίαν Μη γίνεσαι δά λυκάνθρωπος (σ 214)

ΚΥ 2 Πῶς περιμένεις να βρεῖς ἒτσι την ευτυχία Πάψε να ζεῖς σά μοναχικός λύκος (σ 159)

Στο απόσπασμα αυτό ο Κέμπ πρώην συνάδελφος του κεντρικού ήρωα επισημαίνει στον Γκρίφιν τους κινδύνους που το επιστημονι-

4To The Secret Agent (1907) ο Conrad το αφιερώνει στον HG Wells για την προσφορά του στη λογοτεχνία Στην αφιέρωσή του μάλιστα τον οποίο απο-καλεί ldquoιστορικό των χρόνων που ακολουθούν στον οποίο αυτή η απλή ιστο-ρία του 19ου αιώνα αφιερώνεται με αγάπηraquo(Conrad 19075)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 447 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

κό του όραμα για αλλαγή μπορεί να ενέχει για τον ίδιο Χρησιμοποι-ώντας μια κλασσική αγγλική μεταφορά ο συγγραφέας με διακριτή παραστατικότητα καταδεικνύει την αλλοτρίωση της ψυχής και του τρόπου ζωής του ήρωα Η εικόνα του μοναχικού μεν αλλά λύκου δε υπογραμμίζει τον κίνδυνο της αποκτήνωσής του πρωταγωνιστή λό-γω της περιθωριοποίησής στην οποία επιλέγει αυτοβούλως να περιέ-λθει Ο άνθρωπος εξάλλου όπως λέει και ο Αριστοτέλης είναι φύσει lsquoον κοινωνικόrsquo Ο Parrinder στην κριτική του για τον Wells αναφέ-ρεται στην ευχέρεια με την οποία ο άγγλος συγγραφέα εντυπώνει στο κείμενο τους προβληματισμούς του κυρίως μέσα από το σύμβο-λο του ζώου για την ισορροπία μεταξύ πολιτισμού και κτηνωδίας (Roberts 2006) Οι παραπάνω όψεις του θέματος αναδύονται και μέσα από την μετάφραση του Σφακιανάκη ο οποίος επιλέγει να μεί-νει πιστός στο αρχικό κείμενο Ο Παπαδιαμάντης εμμένοντας στο σκοτεινά ρομαντικό υπερτονίζει το κτηνώδες και μυστηριακό με την απόδοση λυκάνθρωπος Έτσι αφαιρεί από την διατύπωση του Κεμπ

κάθε σύνδεση με την πραγματικότητα και χάνεται οποιαδήποτε ανα-φορά στον αντίκτυπο που μπορεί η επιστημονική πρόοδος να επιφέ-ρει στο άτομο και την κοινωνία Για μια ακόμη φορά ο χαρακτήρας του πρωτοτύπου ελαφραίνει και περιορίζεται στη λειτουργία του ως lsquoσκοτεινό παραμύθιrsquo

Ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας φαίνεται πως αποτελούν εξίσου σημαντικές αν και λανθάνουσες θεματικές Η Καρπούζου στην ανάλυση της το επισημαίνει

Ο φόνος της κοινωνίας απέναντι στη ριζική ετερότητα στον lsquoξένοrsquo που είναι ο Αόρατος άνθρωπος τον καθιστά τον απο-διοπομπαίο τράγο αρχικά μυστήριο που προκαλεί τη γενική περιέργεια και στη συνέχεια απειλή που συσπειρώνει τους πάντες εξιλαστήριο θύμα που εξοντώνεται με τρόπο βίαιο και απάνθρωπο (όπ 271)

Η ταυτοποίηση του ήρωα βάσει του χρώματος του δέρματός του όπως θα δούμε στα παρακάτω παραδείγματα και η συσχέτισή του με ζώα ή αντικείμενα είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Ίπινγκ προσπαθούν να κατανοήσουν τον ξένο και να τον εντάξουν στο πλαίσιο της εμπειρίας τους Οι τρόποι προσέγγισης

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

434 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

λογοτεχνικών συμβάσεων του είδους του κειμένου και άλλοτε στην πιστή απόδοση του πρωτοτύπου Συχνά οι επιλογές του lsquoξενίζουνrsquo τον Έλληνα αναγνώστη Ωστόσο ο Σφακιανάκης προσπαθεί με την

απόδοση του να αναδείξει τόσο όψεις του άγγλου συγγραφέα όσο και τις θεματικές του Τα δεδομένα της παρούσας έρευνας προέρχο-νται από τις ακόλουθες εκδόσεις ΚΑ Wells HG 1879 The Invisible Man London Penguin classics KY1 Ουέλλς ΕΓ 2009 Ο Αόρατος μτφ Αλ Παπαδιαμάντης Αθή-

να Εκδόσεις Κίχλη

KY2 Γουέλς Χ Τζ 1982 Ο Αόρατος Άνθρωπος μτφ Αρ Σφακιανά-κης Αθήνα Εκδόσεις Γράμματα

Με τρόπο σχεδόν επιστημονικό τόσο ως προς τη γλώσσα όσο και ως προς τον τρόπο καταγραφής των lsquoμυθιστορηματικώνrsquo γεγονότων ο Wells εφιστά την προσοχή στον αντίκτυπο που η τεχνολογική και επιστημονική πρόοδος μπορεί να έχει για το άτομο την κοινωνία και την ανθρωπότητα όταν αυτή στερείται ορίων και ηθικής Μέσα από ένα έργο επιστημονικής φαντασίας ο κατά τον Conrad Ρεα-λιστής του Φανταστικού Wells (Parrinder 197016) καταφέρνει να πραγματευτεί κάποια από τα ζητήματα που απασχολούν την εποχή εκείνη την αγγλική κοινωνία Ο ανυπότακτος μεταφραστής (Τρια-νταφυλλόπουλος 201111) και διηγηματογράφος Παπαδιαμάντης μεταφράζει το έργο του Wells και προσφέρει ένα έργο απαράμιλλης παπαδιαμαντικής χάρης (οπ) απαύγασμα της ελληνικής παιδείας και της ρομαντικής διάθεσης που χαρακτηρίζει την τέχνη του παρα-μερίζοντας σημαντικά τις λειτουργίες του λόγου και τις κοινωνικές διαστάσεις του πρωτοτύπου Ο Σφακιανάκης ογδόντα και πλέον χρόνια μετά τον Παπαδιαμάντη κάποιες φορές παρεμβαίνει στον τρόπο έκφρασης του Wells και τον προσαρμόζει στις επιταγές μιας ρομαντικότερης προσέγγισης Ωστόσο τις περισσότερες φορές δεί-χνει να αναδεικνύει τις θεματικές του πρωτοτύπου

εγχωρίως όσο και διεθνώς οι μεταφραστικές σπουδές διερευνούν όλο και πιο συστηματικά την έννοια της πιστότητας (οπ)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 435 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

3 Σκοτεινός ρομαντισμός και ποιητικότητα

Ο Παπαδιαμάντης καλείται να μεταφράσει μια παγκόσμια επιτυχία που διακρίνεται τόσο για το προσφιλές και επίκαιρο του θέματός της όσο και για τον lsquoεπιστημονικόrsquo τρόπο με τον οποίο το προσεγγίζει ο συγγραφέας Ο τρόπος όμως που προσέγγισε το έργο του Wells δεν είναι καθrsquo όλα πιστός Κινούμενος με γνώμονα χαρακτηριστικά πα-παδιαμαντικά ndash όπως η καθαρεύουσα ο προεξέχων ρόλος της φύσης και το φανταστικό ndash αλλά και επηρεασμένος από τις λογοτεχνικές και μεταφραστικές τάσεις που επικρατούν την εποχή εκείνη στον ελλαδικό χώρο ο Σκιαθίτης διηγηματογράφος εστιάζει στις σκοτει-νές ρομαντικές πτυχές του διηγήματος του Wells και παραμερίζει τις κοινωνικές αντηχήσεις που εκφράζει το πρωτότυπο Πιο συγκεκρι-μένα την περίοδο που ο Παπαδιαμάντης μεταφράζει τον Αόρατο η μεταφραστική παραγωγή της εποχής δείχνει πως στην Ελλάδα γνωρίζουν μεγάλη απήχηση έργα των Πόε Λιούις και Σέλλευ (Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα) έργα των επιφανέστερων εκπροσώπων μιας

lsquoσκοτεινήςrsquo τάσης του ρομαντικού κινήματος γνωστής ως lsquoσκοτεινός ρομαντισμόςrsquo ή αλλιώς γοτθικό μυθιστόρημα

Τα γοτθικά μυθιστορήματα που στοχεύουν να προκαλέσουν στον αναγνώστη ένα αίσθημα φόβου και φρίκης μέσα από την εστίαση στην σατανική-σκοτεινή πλευρά της φύσης και του ανθρώπου (Προ-βατά 2008) Μέσα από την έμφαση στο στοιχείο του φανταστικού η εντύπωση που προκαλούν τα γοτθικά μυθιστορήματα στον ενήλικα αναγνώστη είναι αντίστοιχη με την εντύπωση που προκαλούν τα παραμύθια στα παιδιά (Προβατά 2008119) Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα καταπιάστηκε με μεταφράσεις αρκετών τέτοιων μυθιστο-ρημάτων με σπουδαιότερο ίσως τον Δράκουλα του Στόουκερ (Εθνι-κό Κέντρο Βιβλίου) Στο ρεύμα του γοτθικού μυθιστορήματος εντάσ-σεται μεγάλο τμήμα της συγγραφικής παραγωγής του ίδιου του Πα-παδιαμάντη Τα λεγόμενα Σκοτεινά Παραμύθια του Παπαδιαμά-ντη (Πασχάλης 200511) όπως ονομάζονται οι ιστορίες πόνου και τρόμου του Σκιαθίτη δημιουργού συνιστούν ένα σημαντικό κεφά-λαιο της πορείας του Οι ήρωες του Παπαδιαμάντη στις ιστορίες αυ-τές [ζ]ουν και πεθαίνουν απλά υποταγμένοι στο πλαίσιο του υπερ-φυσικού που το παραδέχονται ως πραγματικότητα (όπ) ζουν βίο

436 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

μονότονο και μελαγχολικό που τον τέμνει απότομα το κάθετο χτύ-πημα του κακού η απώλεια ο θάνατος η καταστροφή (όπ) Αυτό το στοιχείο που χαρακτηρίζει την προσωπική του τέχνη φαίνεται

πως ήλκυσε τον Παπαδιαμάντη να μεταφράσει Wells Τα εν λόγω στοιχεία της εμπειρίας και της γραφής του Παπαδιαμάντη είναι οι παράγοντες που κάνουν το έργο του Wells να μοιάζει περισσότερο με σκοτεινό παραμύθι στα χέρια του Σκιαθίτη δημιουργού παρά με έργο επιστημονικής φαντασίας το σκοτεινό και μυστηριακό στοιχείο σαφώς και ενυπάρχει στο κείμενο του Wells Ωστόσο αυτό δεν απο-τελεί τον πυρήνα του επιχειρήματός του Ο Wells το χρησιμοποιεί

προκειμένου να προσδώσει στο έργο του ένα χαρακτήρα συμβολικό και να μπορέσει να μιλήσει πιο ελεύθερα για τα σημεία των καιρών (Roberts 2006) Στην μετάφραση του ο Παπαδιαμάντης με τις πα-ρεμβάσεις του υπερτονίζει τη σκοτεινή πλευρά του πρωτοτύπου και υποσκιάζει τις κοινωνικές πτυχές και τον συμβολικό χαρακτήρα του αγγλικού έργου Από την άλλη ογδόντα χρόνια αργότερα ο Σφα-κιανάκης ακολουθεί μια λιγότερο οικειοποιητική στάση Τα παρα-κάτω αποσπάσματα συνιστούν αντιπροσωπευτικά δείγματα του τρό-που με το οποίο επεξεργάστηκαν το κείμενο οι μεταφραστές

Παράδειγμα 1

ΚΑ The stranger came early in February one wintry day through a biting wind and a driving snow the last snow-fall of the year over the down walking as it seemed from Bramblehurst railway station and carried a portmanteau in his thickly gloved hand (σ 5) (Ο ξένος έφτασε στις αρχές του Φλεβάρη μια χειμωνιάτικη μέρα εν μέσω τσουχτερού ανέμου και ορμητικού χιονιού η τελευταία χιονόπτωση του χρόνου πάνω από τους γηλόφους με τα πόδια όπως φαινόταν από το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπραμπλχέρστ

κρατώντας μια βαλίτσα-ιματοθήκη στο πυκνογαντωμένο χέρι του) ΚΥ 1 Ο ΞΕΝΟΣ ΕΦΤΑΣΕ κατά Φεβρουάριον μιαν ὁμιχλώδη πρω-

ίαν ἐντός ἀνεμοστρόβιλου ἀνέμου και χιόνος Ἤρχετο πεζός διά ἀμμολόφου ἀπό τόν σταθμόν τοῦ Βράμπελσορστ φέρων διά τῆς χειρός τῆς καλυπτομένης ἀπό πυκνόν χειρόκτιον μαῦρον μάρσιππον (σ 11)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 437 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ΚΥ 2 Ὁ ξένος ἒφτασε στίς ἀρχές τοῦ Φλεβάρη μια χειμωνιάτικη μέρα που ὁ τσουχτερός ἂνεμος και το τελευταῖο χιόνι τῆς χρονιᾶς σάρωναν τά πάντα Φάνηκε ἀπrsquo τή μεριά τοῦ λόφου κάνοντας ὃλο το δρόμο ἀπrsquo το σιδηροδρομικό σταθμό τοῦ Μπράμπλχαρστ με τα πόδια και κρατώντας μιά μαύρη βαλι-τσούλα στο γαντοφορεμένο χέρι του (σ 11)

Ο Παπαδιαμάντης από τις πρώτες κιόλας γραμμές επιτείνει το σκη-νικό της βαρυχειμωνιάς που συναντάμε στο πρωτότυπο Ο τρόπος με τον οποίο αποδίδει ο Παπαδιαμάντης την περιγραφή της φύσης υπερβαίνει την αναπαραστατική δύναμη του πρωτοτύπου (Καρα-τσινίδου 2011235) Η εικόνα που πλάθει ο Παπαδιαμάντης έχει διτ-τό ρόλο αφενός παρουσιάζει στον αναγνώστη το lsquoσκοτεινόrsquo και lsquoψυ-χρόrsquo που ελλοχεύει στην καρδιά του ξένου και αφετέρου προοικο-νομεί την ταραχή που επρόκειτο να γνωρίσουν οι κάτοικοι του Ίπι-νγκ Το φανταστικό η σκοτεινιά και η περιρρέουσα αίσθηση τρόμου που διαπνέει το κείμενο είναι στοιχεία που υπάρχουν και στο πρω-τότυπο Ωστόσο στον Wells ενυπάρχει μια διάθεση καταγραφής των γεγονότων όπως δηλώνει ο λιτός λόγος του και το ασύνδετο που χρησιμοποιεί (Haynes 1980) Ο Παπαδιαμάντης παραβλέπει την επιστημονική-δημοσιoγραφική ροπή που διατρέχει το λόγο του Wells Προτιμά να εστιάσει στο μυστήριο και την σύνδεση ανθρώ-που-φύσης που συχνά συναντάμε στα έργα του βάσει της θεωρίας της lsquoαναλογίαςrsquo ή της lsquoαντιστοιχίαςrsquo η οποία βλέπει τη φύση και τον άνθρωπο ως μια άρρηκτα συνδεδεμένη ενότητα όπου η έκφραση του ενός αποτελεί δήλωση του κόσμου του άλλου και αντίστροφα (Κων-σταντινίδου 1991)

Στη ρομαντικότερη ροπή του μεταφράσματος συμβάλλουν τόσο οι έντονες εικόνες όσο και η πεποικιλμένη πρόζα (Κοπιδάκης 2011 17) του διηγηματογράφου-μεταφραστή Tην lsquoπεποικιλμένηrsquo πρόζα συνιστούν η ιδιότυπη καθαρεύουσα και η ιδιάζουσα ποιητικότητα της H ποιητικότητα που αποπνέει το παπαδιαμαντικό κείμενο οφεί-λεται κυρίως στα σχήματα λόγου που διανθίζουν το λόγο του Ένα από αυτά τα σχήματα είναι και αυτό της επαναφοράς Με τον όρο επαναφορά εννοώ την επανάληψη λέξεων και καταλήξεων οι οποίες προσδίδουν στο κείμενο έναν έντονα ποιητικό χαρακτήρα μορφο-

438 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

λογικά και ηχητικά (Nάκας 2011) Στο παράδειγμα 1 αυτό πετυχαί-νεται με την επανάληψη της κατάληξης ndashον σε ομοιόπτωτες λέξεις σταθμόνhellip πυκνόν χειρόκτιον μαῦρον μάρσιππον Γενικότερα το σχή-

μα της επαναφοράς είναι ένα από τα χαρακτηριστικά που συνιστούν σήμα κατατεθέν της παπαδιαμαντικής γραφής Το χρησιμοποιεί κα-τά κόρον στη μετάφραση του Αόρατου προκειμένου να εμπλουτίσει το λόγο του πρωτοτύπου Παρεκκλίνοντας σαφώς από το πνεύμα του αρχικού κειμένου ενισχύει την ποιητικότητα του λόγου παρεμβαί-νοντας ριζικά Η επανάληψη των καταλήξεων ndashων -ον -ίαν και οι παρηχήσεις των ήχων ndashο-ι-ε στο παράδειγμα που ακολουθεί είναι

ένα μικρό δείγμα του ρομαντικού ύφους μετάφρασης που την καθι-στά μακράν ποιητικότερη οποιαδήποτε άλλης απόδοσης

Παράδειγμα 2

ΚΑ And directly the crates were unpacked the stranger went to the window and set to work not troubling in the least about the litter of straw the fire which had gone out the box of books outside nor the trunks and other luggage that had go-ne upstairs (σ 18) (Και αμέσως τα καφάσια ξεπακεταρίστηκαν ο ξένος πήγε στο παρά-θυρο και πιάστηκε στη δουλειά χωρίς να τον προβληματίζεται στο ελάχιστο για τα σκουπίδια από στάχια την φωτιά που είχε σβήσει το κουτί με τα βιβλία έξω ούτε για τα μπαούλα ή τις άλλες αποσκευ-ές που είχαν πάει στο πάνω πάτωμα)

ΚΥ 1 Το περιεχόμενων ὃλων τῶν κανίστρων τούτων μόλις ἐκκενώ-θη και ὀ ξένος ἦλθεν εἰς το παράθυρον καί ἢρχισε την ἐργα-σίαν χωρίς να τον μέλη διόλου διά τον κόσμον τον ἐκεῖ οὒτε διά το ἂχυρον ἐφrsquoοὗ ἐπάπτει οὒτε διά την φωτίαν ἡ ὁποία εἶχε σβύσει οὒτε διά την κάσσαν με τά βιβλία οὒτε

διά τά δέματα τά ὁποῖα ὁμοίως εἶχον ἀνεβάσει (σ 34) KY 2 Ἀμέσως μόλις τελείωσε το ἂδειασμα ὁ ξένος πῆγε στο παρά-

θυρο κι ἒπιασε δουλειά χωρίς να δίνει δεκάρα για το ἂχυρο για τη φωτιά πού εἶχε σβήσει γιά τό κιβώτιο με τά βιβλία πού εἶχε μείνει ἀπέξω ἢ για τά μπαοῦλα και τά διάφορα ἂλ-λα πράγματα πού εἶχαν κουβαληθεῖ ἐπάνω (σ 27)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 439 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Η απόδοση του Σφακιανάκη είναι πολύ πιο κοντά στο πρωτότυπο Μένει πιο κοντά στις επιταγές και το πνεύμα του Wells Στον Wells Ο τρόπος γραφής [hellip] ήταν το άμεσο και ίσως αναπόφευκτο αποτέ-λεσμα της επιστημονικής του κατάρτισης (Haynes 19807) Ο λιτός λόγος του Wells είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της τέχνης του και αποτέλεσε μάλιστα αρκετές φορές μομφή από τους συγχρό-νους του Ένας από τους επικριτές του ήταν και ο Henry James Προς απάντηση των κατηγοριών που δεχόταν ο Wells έδωσε την εξής απάντηση Είμαι δημοσιογράφος Αρνούμαι να παίξω το ρόλο του lsquoκαλλιτέχνηrsquo Εάν μερικές φορές γίνομαι καλλιτέχνης αυτό είναι τε-ρατουργία των θεών (Ηaynes 1980 8)

Βλέπουμε πως το δεύτερο κείμενο υποδοχής σέβεται σε μεγαλύ-τερο βαθμό τις τεχνικές και τις επιδιώξεις του πρωτοτύπου Αυτό όμως δεν συμβαίνει πάντα Το παρακάτω απόσπασμα συνιστά ένα τέτοιο παράδειγμα παρέκκλισης

Παράδειγμα 3

ΚΑ Then came an imprecation and a match was struck and the study was flooded with yellow light (σ 27) (Έπειτα ακολούθησε μια κατάρα ένα σπίρτο άναψε και το μελετη-τήριο πλημμύρισε από κίτρινο φως)

KY 1 Εἰτα μία βλασφημία ἓν πυρεῖον προσετρίβη καί τό χώρισμα ἐφωτίσθη άπό φῶς κυανοῦν (σ 49)

ΚΥ 2 Ακολούθησε μια βλαστήμια ένα σπίρτο άναψε και το γρα-φείο φωτίστηκε από μια χλωμή αδύναμη αναλαμπή (σ 40)

Όπως παρατηρούμε οι ελληνικές αποδόσεις αποκλίνουν σημαντικά από το πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης επιλέγει το lsquoκυανόrsquo φως προ-κειμένου να τονίσει το σκοτάδι που επικρατεί στο χώρο σε αντίθεση με το ζωντανό κίτρινο φως του πρωτοτύπου Προς την ίδια κατεύθυν-ση κινείται και ο Σφακιανάκης ο οποίος επιλέγει να δώσει έμφαση στο σκοτάδι τονίζοντας την ασθενική φύση της λάμψης Επίσης η lsquoβλασφημίαrsquo αντί της lsquoκατάραςrsquo δίνει στο κείμενο και μια απόχρωση θρησκευτικού χαρακτήρα η οποία επιπλέον εντείνει την αίσθηση μυ-στηρίου Ανάλογα lsquoπαιχνιδίσματαrsquo του λόγου αναδεικνύονται και

440 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

στο παρακάτω παράδειγμα όπου για μια ακόμη φορά οι εναλλαγές στη φωτεινότητα δίνουν βήμα σε μια lsquoχειμαρρώδηrsquo ρομαντικότητα Παράδειγμα 4

KA Everything was ruddy shadowy and indistinct to her the more so since she had been lighting the bar lamp and her eyes were dazzled But for a second it seemed to her that the man she looked at had an enormous mouth wide open - a vast and incredible mouth that swallowed the whole of the lower portion of his face (σ 11) (Όλα ήταν κοκκινωπά σκιερά και δυσδιάκριτα προς αυτήν περισσό-τερο από τη στιγμή που άναβε την λάμπα και τα μάτια της τυφλώ-θηκαν Αλλά για ένα δευτερόλεπτο της φάνηκε πώς ο άνδρας που κοίταξε είχε ένα πελώριο στόμα ορθάνοιχτο- ένα αχανές και απί-στευτο στόμα που κατάπινε ολόκληρο το κάτω μέρος του προσώπου του)

ΚΥ 1 Ὃλα ἦσαν ἢ ἀποτόμως φωτισμένα ἢ ἐντελῶς σκοτεινά Ἐδυ-σκολεύθη τοσούτῳ μᾶλλον νά διακρίνῃ τίποτε ὃσω εἶχεν ἀ-νάψει ἀρτίως την λυχνίαν τοῦ καπηλείου καί τά ὂμματά της ἦσαν ἀκόμη θαμβωμένα Ἀλλrsquoἐπί ἓν δευτερόλεπτον τῆς ἐφά-νη ὃτι ὃ ἀνθρωπος τόν ὁποῖον ἐκοίταζεν εἷχεν στόμα τερά-στιον χάσκον στόμα ἀπίστευτον το ὁποῖον laquoἒτρωγενraquo ὃλον τό κάτω τοῦ προσώπου του (σ 22)

ΚΥ 2 umlΌλα ἦταν κοκκινωπά οἱ σκιές τρεμόπαιζαν κι ἠ κυρία Χώλ δέν ξεχώριζε τίποτα καθώς μάλιστα μια στιγμή πρίν εἶχε ἀνάψει τή λάμπα στό μπάρ καί τά μάτια ἦταν θαμπωμένα Γιά μιά στιγμή ὃμως καθώς κοίταξε ἐκεῖνο τον ἂνθρωπο τῆς φάνηκε σά νά rsquoχε ἀνοιχτό διάπλατα ἓνα τεράστιο στόμα ἒνα ἀπίστευτα μεγάλο και βαθὐ στόμα ποῦ λές κι εἶχε καταπιεῖ ὂλο το κάτω μέρος τοῦ προσώπου του (σ 18)

Ο Παπαδιαμάντης με την απότομη εναλλαγή σκότους-φωτός που ακολουθεί δημιουργεί μια αίσθηση μυστηρίου έντασης και αγωνίας που υπερβαίνει εκείνη που συναντάμε στο πρωτότυπο Η ασθενική φωτεινότητα που δηλώνει το τρεμόπαιζαν στην απόδοση του Σφακια-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 441 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

νάκη δημιουργεί ανάλογο αποτέλεσμα Γενικότερα οι εναλλαγές σκότους-φωτός που συναντάμε στο αρχικό είναι ένα στοιχείο στο οποίο φαίνεται να επένδυσαν οι μεταφραστές προκειμένου να υπο-γραμμίσουν την ατμόσφαιρα μυστηρίου που αποπνέει το κείμενο

Πέραν του στοιχείου της φωτεινότητας στο παραπάνω απόσπα-σμα εμπλέκονται και γραμματολογικά φαινόμενα που αξιοποιού-νται διαφορετικά από τους μεταφραστές Ειδικότερα το ασύνδετο που συναντάμε και στο πρωτότυπο αλλά και στις μεταφράσεις φαίνεται να επιτελεί διαφορετικές λειτουργίες Στο έργο του Wells η χρήση του ασύνδετου δίνει έναν ρυθμό στο κείμενο κατά τρόπο ο οποίος θυμίζει περισσότερο έρευνα παρά λογοτεχνική περιγραφή Ο Σφακιανάκης προσπαθεί να συγκεράσει το ρομαντικό-εικονοπλα-στικό στοιχείο και το λιτό του Γουελσιανού λόγου ώστε να διατηρή-σει τις ισορροπίες με τρόπο ανάλογο του πρωτοτύπου Ο Παπαδια-μάντης από την άλλη προσαρμόζει τον Γουελσιανό τρόπο έκφρα-σης στις αρχές της προσωπικής του τέχνης Ο Κοπιδάκης στην ανά-λυσή του περί των στοιχείων που συνιστούν την παπαδιαμαντική έκφραση επισημαίνει πώς το ασύνδετο αποτελεί αν όχι αξονικό υφικό στοιχείο τουλάχιστον ευδιάκριτο γνώρισμα του παπαδιαμα-ντικού ύφους (όπ 23) Στον Παπαδιαμάντη

με το ασύνδετο δηλώνεται η εντύπωση της απλοϊκότητας (Λυσίας Ι 6-28) της σεμνολογίας (Πλάτωνος Πολιτεία 617 d-e)

της πλησμονής της σφοδρότητας της αύξησης του πάθους (Δημοσθένης ΧΧΙ 72) και του χαώδους και ασύστατου (όπ 24)

Μέσα από το ασύνδετο πετυχαίνει την διέγερση συγκινήσεων (Σπανδωνίδης 2005183) σαν η μεγάλη ένταση να είναι ο αυτοσκοπός τους (όπ 184) Επιπλέον όπως στα πεζογραφήματά του έτσι και δω ο λόγος του δίνει στον αναγνώστη την εντύπωση πώς γράφει κάτω υπό την επίδραση ενός ξυπνόνειρου (όπ 185) Με λίγα λόγια στην παπαδιαμαντική απόδοση κάθε ψήγμα αληθοφάνειας του πρωτοτύ-που καταπνίγεται από τον άκρατο και πηγαίο λυρισμό του Έλληνα δημιουργού Το ρομαντικό απαλείφει σχεδόν το lsquoμυθιστορηματικάrsquo πραγματικό

442 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

4 Κοινωνικές διαστάσεις

Η αληθοφάνεια και η επιστημονικότητα του λόγου του Wells δεν είναι τα μόνα στοιχεία που lsquoκαταπνίγειrsquo η επιτηδευμένη ρομαντικό-τητα του παπαδιαμαντικού λόγου Ένα ακόμη στοιχείο το οποίο σχε-δόν απαλείφεται στην παπαδιαμαντική έκδοση είναι ο πολύ-επί-πεδος χαρακτήρας του αρχικού κειμένου Πιο συγκεκριμένα αρκε-τοί είναι οι μελετητές που έχουν μιλήσει για τον συμβολικό χαρακτή-ρα της ιστορίας του Wells (Haynes 1980 Parrinder 1970 Priest 2005 Roberts 2006) Ο Αόρατος Άνθρωπός μπορεί να ερμηνευθεί διαφορετι-

κά ανάλογα με την σκοπιά από την οποία τον προσεγγίζει κανείς Σε πρώτο επίπεδο ο αναγνώστης βλέπει στη διήγηση του επιστήμονα Γκρίφιν τις επιπτώσεις που η ανεξέλεγκτη επιστημονική πρόοδος και η μανία για κυριαρχία επί των φυσικών μπορεί να έχει για το άτομο και την κοινωνία Η επιστήμη μπορεί να οδηγήσει στην lsquoαποσύνθεση της κοινωνίαςrsquo(Roberts 2006 44) και του ατόμου όπως φανερώνουν οι κακουχίες και η αποξένωση που βιώνει ο κεντρικός ήρωας η τρα-γική του κατάληξη αλλά και το όνειρό του για παντοδυναμία Σε δεύτερο επίπεδο ωστόσο ο Wells αναφέρεται στο δίπολο lsquoίδιοςάλ-λοςrsquo το οποίο κατέχει ιδιαίτερη θέση στη λογοτεχνία της εποχής Ο Wells υπήρξε με το λόγο και το έργο του πολιτικό και λογοτεχνικό υπέρμαχος της ισότητας Το 1916 στο βιβλίο What is Coming το δη-λώνει

Μισώ και απεχθάνομαι την κακότροπη καχυποψία απένα-ντι στου ξένους και στους τρόπους τους∙ ένας άνθρωπος που μπορεί να με κοιτάξει στο πρόσωπο να γελάσει μαζί μου να πει την αλήθεια και να φερθεί δίκαια είναι αδελφός μου κι ας είναι το δέρμα του τόσο μαύρο ή τόσο κίτρινο όσο ένα βραδινό ηράνθεμο (όπ 256)2

Στα παραδείγματα που ακολουθούν θα αναλύσουμε τους τρόπους και το βαθμό στον οποίο οι μεταφράσεις αναδεικνύουν τις παραπά-νω θεματικές Σε γενικές γραμμές ο Παπαδιαμάντης εμμένει στο ρο-μαντικό με αποτέλεσμα να αποκλείει τυχόν δεύτερες ερμηνείες και αναγνώσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης επιτρέπει σε ορισμένες από τις θεματικές του κειμένου αφετηρίας να αναδυθούν και να αγ-

2 Μετάφραση της συγγραφέως

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 443 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

γίξουν τον αναγνώστη Η προσέγγιση του κάθε μεταφραστή συνδέε-ται άμεσα τόσο με την προσωπικότητα του καθενός όσο και με το κοινωνικό πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο της περιόδου στην οποία μεταφράζουν Επίσης η γνωριμία του ελληνικού κοινού με την κουλτούρα αφετηρίας είναι ένας ακόμη παράγοντας που ενδεχομέ-νως θα επηρέασε τις επιλογές των μεταφραστών

Τα παρακάτω παραδείγματα αναφέρονται στον αντίκτυπο που μπορεί να επιφέρει η δίχως φραγμούς επιστημονική πρόοδος σε κοι-νωνικό-πολιτικό επίπεδο Ο ήρωας Γκρίφιν οραματίζεται να εγκα-θιδρύσει ένα δικό του καθεστώς ανάλογο με εκείνο της Τρομοκρα-τίας του Ροβεσπιέρου Παράδειγμα 5

ΚΑ Not wanton killing but a judicious slaying (σ 125) (Όχι αδικαιολόγητος σκοτωμός αλλά συνετή θανάτωση)

ΚΥ 1 Ὂχι φόνους ἀνωφελεῑς ὀχι∙ ἀλλά μίαν σφαγήν ἐπίκαιρον (σ 213)

ΚΥ 2 Δέ θα σκοτώνουμε βέβαια χωρίς λόγο ἀλλά μόνο δικαιολο-γημένα και με σύνεση (σ 158)

Παράδειγμα 6

KA The point is they know there is an Invisible Man ndash as well as we know there is an Invisible Man And that Invisible Man must now establish a Reign of Terror (σ 125) (Το θέμα είναι πως ξέρουν ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος ndash όπως εμείς ξέρουμε ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος Και αυτός ο Αόρατος Άνθρωπος πρέπει τώρα να εγκαθιδρύσει την Τρομοκρα-τία)

ΚΥ 1 Τό ζήτημα ἰδού πῶς ἐχει γνωρίζουν ὃπως γνωρίζομεν ἠμεῖς ὃτι ὐπάρχει εἷς ἂνθρωπος ἀόρατος καί ὁ Ἀόρατος αὐτός Κέμπ μέλλει νά ἐγκαθιδρύση τώρα την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Το ζήτημα ἒχει ὡς ἐξῆς Ὃλοι ξέρουν πώς ὑπάρχει ἓνας Ἀόρα-τος Ἂνθρωπος -ὂπως το ξέρουμε κι ἐμεῖς Κέμπ- κι αὐτός ὀ Ἀό-

444 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ρατος Ἂνθρωπος πρέπει τώρα να ἰδρύσει ἒνα Βασίλειο Τρό-μου (σ 158)

Παράδειγμα 7

ΚΑ Yes ndash no doubt itrsquos startling But I mean it A Reign of Terror (σ 125) (Ναι- δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι τρομακτικό Αλλά το εννοώ Μια Τρομοκρατία)

ΚΥ 1 Ναί βέβαιααὐτό προξενεῖ φρίκην πλήν λέγω καλῶς την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Ναἰ Ἀπορεῖς βέβαια ἀλλά σοῦ μιλῶ σοβαρά Ἓνα Βασίλειο Τρόμου (σ 158)

Όπως παρατηρούμε η ιστορική διάσταση των λόγων του ήρωα και η ακριβής αναφορά στην περίοδο της Τρομοκρατίας στη Γαλλία χάνο-νται στις μεταφράσεις Στο αρχικό κείμενο ο Γκρίφιν δίνει μια σαφή εικόνα της απόλυτης κυριαρχίας και της καταστροφής στην οποία αποβλέπει αναφερόμενος κατrsquo επανάληψη σε ένα ιστορικό γεγονός Το ιστορικό υπόβαθρο του λόγου δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα αλλά και αληθοφάνεια στα λόγια του εφευρέτη καθώς αναφέρεται σε γε-γονότα του προηγούμενου αιώνα Η χρήση του slaying φέρνει στο νου λαιμητόμο και τις χιλιάδες ανθρώπων που χάθηκαν στη Γαλλία την περίοδο της Τρομοκρατίας Επίσης η φράση judicious slaying θυ-

μίζει τον ορισμό της Τρομοκρατίας από τον περίφημο λόγο του Ρο-βεσπιέρου στη Συνέλευση 1794 Η Τρομοκρατία δεν είναι τίποτα άλλο από μια δικαιοσύνη άμεση αυστηρή και άτεγκτη (Haulsal 19971) Τέλος τη σημασία των λόγων του Γκρίφιν ενισχύουν οι πρώ-τες δράσεις αναρχικών-τρομοκρατικών οργανώσεων που λαμβά-νουν χώρα την περίοδο εκείνη στην Αγγλία3 Με άλλα λόγια το

3 Το 1984 έχουμε την έκρηξη βόμβας στο αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς το

οποίο καταγράφεται ως το πρώτο περιστατικό επίθεσης διεθνούς τρομοκρα-τίας στην Αγγλία Η τρομοκρατία γενικώς ενέπνευσε το έργο σημαντικών άγγλων συγγραφέων όπως ο Κόνραντ ο οποίος στο έργο του The Secret Agent

(1907) πραγματεύεται το πώς οι εξελίξεις στον επιστημονικό-τεχνολογικό το-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 445 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ιστορικό αλλά και κοινωνικό υπόβαθρο του πρωτοτύπου σε συνδυα-σμό αυξάνουν τους φόβους του αναγνωστικού κοινού της γλώσσας αφετηρίας

Στις μεταφράσεις ή αίσθηση φόβου που προκαλείται στον ανα-γνώστη περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο φαντασιακό Ο Πα-παδιαμάντης με την επιλογή τρομοκρατία εστιάζει αποκλειστικά στο αίσθημα της φρίκης που προκαλούν τα λόγια και οι ιδέες του αλλό-φρονα εφευρέτη Η απόφαση του μεταφραστή να αποκρύψει την ιστορική αναφορά που συναντάμε στο πρωτότυπο πιθανότατα οφεί-λεται στο ότι η Ελλάδα την περίοδο που γράφει ο Παπαδιαμάντης βρίσκεται ακόμη σε καθεστώς βασιλευομένης δημοκρατίας Ως εκ τούτου μια αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση θα έδινε στο μετά-φρασμα πολιτικό τόνο που μπορεί να προκαλούσε αντιδράσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης παρά τις μεταβολές στο ελληνικό πολιτικό καθεστώς με το Βασίλειο Τρόμου και την αποφυγή της χρήσης των σφαγή και τρομοκρατία δίνει μια ακόμη ήπια διάσταση στα όσα λέγο-

νται στο πρωτότυπο κείμενο Παρά το πέρασμα των χρόνων βλέ-πουμε πως ο μεταφραστής διστάζει να δώσει στο κείμενό του πολιτι-κή διάσταση Η επιλογή να αποσιωπήσουν την ιστορική διάσταση δηλώνει επιθυμία να περιοριστούν στο λογοτεχνικό κομμάτι και να δώσουν στο ελληνικό κοινό ένα μετάφρασμα που θα έχει αποκλειστι-κό σκοπό να τέρψει παρά να lsquoαφυπνίσειrsquo συνειδήσεις ή να εγείρει πολιτικούς προβληματισμούς Προσαρμόζουν την τέχνη τους στις ε-πιταγές της δίψας του αναγνωστικού κοινού για τρόμο και μυστή-ριο όπως υπόσχεται και ο πρόλογος της ελληνικής έκδοσης στην εφημερίδα Tο Άστυ

Τι περιπέτειας ἒχει η ἁνακάλυψίς του τί ὀδύσσειαν ἒχει ὁ ἐ-φευρέτης τί συνεπείας ἒχουν τα πειράματά του αὐτά μᾶς λέ-γει ὁ Οὐέλλς εἰς σειράν κεφαλαίων ὂλων δραματικῶν ὂλων παρασυρόντων τά ὀποῖα διέρχεται κανείς με ἀληθήν πυρε-τόν (Επισκόπουλος 1901 286)

μέα μπορεί να αποτελέσουν όπλο καταστροφής στα χέρια κακοποιών κατrsquo επίφαση αναρχικών στοιχείων (Mulry 2000)

446 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Έτσι χάνεται στις ελληνικές αποδόσεις ο ρόλος του Wells ως lsquoιστο-ρικού του μέλλοντοςrsquo4 κατά την προσφώνηση του Conrad καθώς για τον έλληνα αναγνώστη ο άγγλος μυθιστοριογράφος ερμηνεύεται ως

εφάμιλλος του αμερικανού Πόε Ὁ Οὐέλλς δύναται τωόντι νἀ ὀνο-μασθεί διάδοχος του Πόε και μιμητής του ἐπάξιοςraquo (Επισκόπουλος 1901284)

Διαφορετική είναι ωστόσο η προσέγγιση των δύο μεταφραστών όσον αφορά τις επιπτώσεις σε ατομικό επίπεδο Πιο συγκεκριμένα o Wells χρησιμοποιεί το ζωώδες στοιχείο που διατρέχει ποικιλοτρόπως το έργο του για να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη

αποκόβεται από τις οργανικές διαδικασίες που έχει ορίσει η φύση παράγοντας εν τέλει μορφές που μπορεί να υπάρξουν και να επιβιώ-σουν αποκλειστικά στο περιθώριο (Roberts 200645) Η μεγαλομανία του ήρωα που τροφοδοτείται από τις lsquoμυστικέςrsquo γνώσεις του τον οδη-γεί στην αυτοκαταστροφή του όπως δηλώνει η βαθμιαία αλλοτρίωση της ψυχής του η περιθωριοποίηση του και η τραγική του κατάληξη Το θέμα της αποξένωσης και της εξαχρείωσης του πρωταγωνιστή της ιστορίας εντυπώνεται χαρακτηριστικά στο παρακάτω παράδειγμα

Παράδειγμα 8

KA How can you hope to gain happiness Donrsquot be a lone wolf (σ 125) (Πώς μπορείς να ελπίζεις να ευτηχήσεις Μη γίνεσαι μοναχικός λύ-κος)

ΚΥ 1 Πῶς μπορεῖς νἀ ἐλπίζης ὃτι θα εὓρης εἰς τοῦτο τἠν ευτυχίαν Μη γίνεσαι δά λυκάνθρωπος (σ 214)

ΚΥ 2 Πῶς περιμένεις να βρεῖς ἒτσι την ευτυχία Πάψε να ζεῖς σά μοναχικός λύκος (σ 159)

Στο απόσπασμα αυτό ο Κέμπ πρώην συνάδελφος του κεντρικού ήρωα επισημαίνει στον Γκρίφιν τους κινδύνους που το επιστημονι-

4To The Secret Agent (1907) ο Conrad το αφιερώνει στον HG Wells για την προσφορά του στη λογοτεχνία Στην αφιέρωσή του μάλιστα τον οποίο απο-καλεί ldquoιστορικό των χρόνων που ακολουθούν στον οποίο αυτή η απλή ιστο-ρία του 19ου αιώνα αφιερώνεται με αγάπηraquo(Conrad 19075)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 447 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

κό του όραμα για αλλαγή μπορεί να ενέχει για τον ίδιο Χρησιμοποι-ώντας μια κλασσική αγγλική μεταφορά ο συγγραφέας με διακριτή παραστατικότητα καταδεικνύει την αλλοτρίωση της ψυχής και του τρόπου ζωής του ήρωα Η εικόνα του μοναχικού μεν αλλά λύκου δε υπογραμμίζει τον κίνδυνο της αποκτήνωσής του πρωταγωνιστή λό-γω της περιθωριοποίησής στην οποία επιλέγει αυτοβούλως να περιέ-λθει Ο άνθρωπος εξάλλου όπως λέει και ο Αριστοτέλης είναι φύσει lsquoον κοινωνικόrsquo Ο Parrinder στην κριτική του για τον Wells αναφέ-ρεται στην ευχέρεια με την οποία ο άγγλος συγγραφέα εντυπώνει στο κείμενο τους προβληματισμούς του κυρίως μέσα από το σύμβο-λο του ζώου για την ισορροπία μεταξύ πολιτισμού και κτηνωδίας (Roberts 2006) Οι παραπάνω όψεις του θέματος αναδύονται και μέσα από την μετάφραση του Σφακιανάκη ο οποίος επιλέγει να μεί-νει πιστός στο αρχικό κείμενο Ο Παπαδιαμάντης εμμένοντας στο σκοτεινά ρομαντικό υπερτονίζει το κτηνώδες και μυστηριακό με την απόδοση λυκάνθρωπος Έτσι αφαιρεί από την διατύπωση του Κεμπ

κάθε σύνδεση με την πραγματικότητα και χάνεται οποιαδήποτε ανα-φορά στον αντίκτυπο που μπορεί η επιστημονική πρόοδος να επιφέ-ρει στο άτομο και την κοινωνία Για μια ακόμη φορά ο χαρακτήρας του πρωτοτύπου ελαφραίνει και περιορίζεται στη λειτουργία του ως lsquoσκοτεινό παραμύθιrsquo

Ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας φαίνεται πως αποτελούν εξίσου σημαντικές αν και λανθάνουσες θεματικές Η Καρπούζου στην ανάλυση της το επισημαίνει

Ο φόνος της κοινωνίας απέναντι στη ριζική ετερότητα στον lsquoξένοrsquo που είναι ο Αόρατος άνθρωπος τον καθιστά τον απο-διοπομπαίο τράγο αρχικά μυστήριο που προκαλεί τη γενική περιέργεια και στη συνέχεια απειλή που συσπειρώνει τους πάντες εξιλαστήριο θύμα που εξοντώνεται με τρόπο βίαιο και απάνθρωπο (όπ 271)

Η ταυτοποίηση του ήρωα βάσει του χρώματος του δέρματός του όπως θα δούμε στα παρακάτω παραδείγματα και η συσχέτισή του με ζώα ή αντικείμενα είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Ίπινγκ προσπαθούν να κατανοήσουν τον ξένο και να τον εντάξουν στο πλαίσιο της εμπειρίας τους Οι τρόποι προσέγγισης

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 435 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

3 Σκοτεινός ρομαντισμός και ποιητικότητα

Ο Παπαδιαμάντης καλείται να μεταφράσει μια παγκόσμια επιτυχία που διακρίνεται τόσο για το προσφιλές και επίκαιρο του θέματός της όσο και για τον lsquoεπιστημονικόrsquo τρόπο με τον οποίο το προσεγγίζει ο συγγραφέας Ο τρόπος όμως που προσέγγισε το έργο του Wells δεν είναι καθrsquo όλα πιστός Κινούμενος με γνώμονα χαρακτηριστικά πα-παδιαμαντικά ndash όπως η καθαρεύουσα ο προεξέχων ρόλος της φύσης και το φανταστικό ndash αλλά και επηρεασμένος από τις λογοτεχνικές και μεταφραστικές τάσεις που επικρατούν την εποχή εκείνη στον ελλαδικό χώρο ο Σκιαθίτης διηγηματογράφος εστιάζει στις σκοτει-νές ρομαντικές πτυχές του διηγήματος του Wells και παραμερίζει τις κοινωνικές αντηχήσεις που εκφράζει το πρωτότυπο Πιο συγκεκρι-μένα την περίοδο που ο Παπαδιαμάντης μεταφράζει τον Αόρατο η μεταφραστική παραγωγή της εποχής δείχνει πως στην Ελλάδα γνωρίζουν μεγάλη απήχηση έργα των Πόε Λιούις και Σέλλευ (Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα) έργα των επιφανέστερων εκπροσώπων μιας

lsquoσκοτεινήςrsquo τάσης του ρομαντικού κινήματος γνωστής ως lsquoσκοτεινός ρομαντισμόςrsquo ή αλλιώς γοτθικό μυθιστόρημα

Τα γοτθικά μυθιστορήματα που στοχεύουν να προκαλέσουν στον αναγνώστη ένα αίσθημα φόβου και φρίκης μέσα από την εστίαση στην σατανική-σκοτεινή πλευρά της φύσης και του ανθρώπου (Προ-βατά 2008) Μέσα από την έμφαση στο στοιχείο του φανταστικού η εντύπωση που προκαλούν τα γοτθικά μυθιστορήματα στον ενήλικα αναγνώστη είναι αντίστοιχη με την εντύπωση που προκαλούν τα παραμύθια στα παιδιά (Προβατά 2008119) Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα καταπιάστηκε με μεταφράσεις αρκετών τέτοιων μυθιστο-ρημάτων με σπουδαιότερο ίσως τον Δράκουλα του Στόουκερ (Εθνι-κό Κέντρο Βιβλίου) Στο ρεύμα του γοτθικού μυθιστορήματος εντάσ-σεται μεγάλο τμήμα της συγγραφικής παραγωγής του ίδιου του Πα-παδιαμάντη Τα λεγόμενα Σκοτεινά Παραμύθια του Παπαδιαμά-ντη (Πασχάλης 200511) όπως ονομάζονται οι ιστορίες πόνου και τρόμου του Σκιαθίτη δημιουργού συνιστούν ένα σημαντικό κεφά-λαιο της πορείας του Οι ήρωες του Παπαδιαμάντη στις ιστορίες αυ-τές [ζ]ουν και πεθαίνουν απλά υποταγμένοι στο πλαίσιο του υπερ-φυσικού που το παραδέχονται ως πραγματικότητα (όπ) ζουν βίο

436 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

μονότονο και μελαγχολικό που τον τέμνει απότομα το κάθετο χτύ-πημα του κακού η απώλεια ο θάνατος η καταστροφή (όπ) Αυτό το στοιχείο που χαρακτηρίζει την προσωπική του τέχνη φαίνεται

πως ήλκυσε τον Παπαδιαμάντη να μεταφράσει Wells Τα εν λόγω στοιχεία της εμπειρίας και της γραφής του Παπαδιαμάντη είναι οι παράγοντες που κάνουν το έργο του Wells να μοιάζει περισσότερο με σκοτεινό παραμύθι στα χέρια του Σκιαθίτη δημιουργού παρά με έργο επιστημονικής φαντασίας το σκοτεινό και μυστηριακό στοιχείο σαφώς και ενυπάρχει στο κείμενο του Wells Ωστόσο αυτό δεν απο-τελεί τον πυρήνα του επιχειρήματός του Ο Wells το χρησιμοποιεί

προκειμένου να προσδώσει στο έργο του ένα χαρακτήρα συμβολικό και να μπορέσει να μιλήσει πιο ελεύθερα για τα σημεία των καιρών (Roberts 2006) Στην μετάφραση του ο Παπαδιαμάντης με τις πα-ρεμβάσεις του υπερτονίζει τη σκοτεινή πλευρά του πρωτοτύπου και υποσκιάζει τις κοινωνικές πτυχές και τον συμβολικό χαρακτήρα του αγγλικού έργου Από την άλλη ογδόντα χρόνια αργότερα ο Σφα-κιανάκης ακολουθεί μια λιγότερο οικειοποιητική στάση Τα παρα-κάτω αποσπάσματα συνιστούν αντιπροσωπευτικά δείγματα του τρό-που με το οποίο επεξεργάστηκαν το κείμενο οι μεταφραστές

Παράδειγμα 1

ΚΑ The stranger came early in February one wintry day through a biting wind and a driving snow the last snow-fall of the year over the down walking as it seemed from Bramblehurst railway station and carried a portmanteau in his thickly gloved hand (σ 5) (Ο ξένος έφτασε στις αρχές του Φλεβάρη μια χειμωνιάτικη μέρα εν μέσω τσουχτερού ανέμου και ορμητικού χιονιού η τελευταία χιονόπτωση του χρόνου πάνω από τους γηλόφους με τα πόδια όπως φαινόταν από το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπραμπλχέρστ

κρατώντας μια βαλίτσα-ιματοθήκη στο πυκνογαντωμένο χέρι του) ΚΥ 1 Ο ΞΕΝΟΣ ΕΦΤΑΣΕ κατά Φεβρουάριον μιαν ὁμιχλώδη πρω-

ίαν ἐντός ἀνεμοστρόβιλου ἀνέμου και χιόνος Ἤρχετο πεζός διά ἀμμολόφου ἀπό τόν σταθμόν τοῦ Βράμπελσορστ φέρων διά τῆς χειρός τῆς καλυπτομένης ἀπό πυκνόν χειρόκτιον μαῦρον μάρσιππον (σ 11)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 437 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ΚΥ 2 Ὁ ξένος ἒφτασε στίς ἀρχές τοῦ Φλεβάρη μια χειμωνιάτικη μέρα που ὁ τσουχτερός ἂνεμος και το τελευταῖο χιόνι τῆς χρονιᾶς σάρωναν τά πάντα Φάνηκε ἀπrsquo τή μεριά τοῦ λόφου κάνοντας ὃλο το δρόμο ἀπrsquo το σιδηροδρομικό σταθμό τοῦ Μπράμπλχαρστ με τα πόδια και κρατώντας μιά μαύρη βαλι-τσούλα στο γαντοφορεμένο χέρι του (σ 11)

Ο Παπαδιαμάντης από τις πρώτες κιόλας γραμμές επιτείνει το σκη-νικό της βαρυχειμωνιάς που συναντάμε στο πρωτότυπο Ο τρόπος με τον οποίο αποδίδει ο Παπαδιαμάντης την περιγραφή της φύσης υπερβαίνει την αναπαραστατική δύναμη του πρωτοτύπου (Καρα-τσινίδου 2011235) Η εικόνα που πλάθει ο Παπαδιαμάντης έχει διτ-τό ρόλο αφενός παρουσιάζει στον αναγνώστη το lsquoσκοτεινόrsquo και lsquoψυ-χρόrsquo που ελλοχεύει στην καρδιά του ξένου και αφετέρου προοικο-νομεί την ταραχή που επρόκειτο να γνωρίσουν οι κάτοικοι του Ίπι-νγκ Το φανταστικό η σκοτεινιά και η περιρρέουσα αίσθηση τρόμου που διαπνέει το κείμενο είναι στοιχεία που υπάρχουν και στο πρω-τότυπο Ωστόσο στον Wells ενυπάρχει μια διάθεση καταγραφής των γεγονότων όπως δηλώνει ο λιτός λόγος του και το ασύνδετο που χρησιμοποιεί (Haynes 1980) Ο Παπαδιαμάντης παραβλέπει την επιστημονική-δημοσιoγραφική ροπή που διατρέχει το λόγο του Wells Προτιμά να εστιάσει στο μυστήριο και την σύνδεση ανθρώ-που-φύσης που συχνά συναντάμε στα έργα του βάσει της θεωρίας της lsquoαναλογίαςrsquo ή της lsquoαντιστοιχίαςrsquo η οποία βλέπει τη φύση και τον άνθρωπο ως μια άρρηκτα συνδεδεμένη ενότητα όπου η έκφραση του ενός αποτελεί δήλωση του κόσμου του άλλου και αντίστροφα (Κων-σταντινίδου 1991)

Στη ρομαντικότερη ροπή του μεταφράσματος συμβάλλουν τόσο οι έντονες εικόνες όσο και η πεποικιλμένη πρόζα (Κοπιδάκης 2011 17) του διηγηματογράφου-μεταφραστή Tην lsquoπεποικιλμένηrsquo πρόζα συνιστούν η ιδιότυπη καθαρεύουσα και η ιδιάζουσα ποιητικότητα της H ποιητικότητα που αποπνέει το παπαδιαμαντικό κείμενο οφεί-λεται κυρίως στα σχήματα λόγου που διανθίζουν το λόγο του Ένα από αυτά τα σχήματα είναι και αυτό της επαναφοράς Με τον όρο επαναφορά εννοώ την επανάληψη λέξεων και καταλήξεων οι οποίες προσδίδουν στο κείμενο έναν έντονα ποιητικό χαρακτήρα μορφο-

438 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

λογικά και ηχητικά (Nάκας 2011) Στο παράδειγμα 1 αυτό πετυχαί-νεται με την επανάληψη της κατάληξης ndashον σε ομοιόπτωτες λέξεις σταθμόνhellip πυκνόν χειρόκτιον μαῦρον μάρσιππον Γενικότερα το σχή-

μα της επαναφοράς είναι ένα από τα χαρακτηριστικά που συνιστούν σήμα κατατεθέν της παπαδιαμαντικής γραφής Το χρησιμοποιεί κα-τά κόρον στη μετάφραση του Αόρατου προκειμένου να εμπλουτίσει το λόγο του πρωτοτύπου Παρεκκλίνοντας σαφώς από το πνεύμα του αρχικού κειμένου ενισχύει την ποιητικότητα του λόγου παρεμβαί-νοντας ριζικά Η επανάληψη των καταλήξεων ndashων -ον -ίαν και οι παρηχήσεις των ήχων ndashο-ι-ε στο παράδειγμα που ακολουθεί είναι

ένα μικρό δείγμα του ρομαντικού ύφους μετάφρασης που την καθι-στά μακράν ποιητικότερη οποιαδήποτε άλλης απόδοσης

Παράδειγμα 2

ΚΑ And directly the crates were unpacked the stranger went to the window and set to work not troubling in the least about the litter of straw the fire which had gone out the box of books outside nor the trunks and other luggage that had go-ne upstairs (σ 18) (Και αμέσως τα καφάσια ξεπακεταρίστηκαν ο ξένος πήγε στο παρά-θυρο και πιάστηκε στη δουλειά χωρίς να τον προβληματίζεται στο ελάχιστο για τα σκουπίδια από στάχια την φωτιά που είχε σβήσει το κουτί με τα βιβλία έξω ούτε για τα μπαούλα ή τις άλλες αποσκευ-ές που είχαν πάει στο πάνω πάτωμα)

ΚΥ 1 Το περιεχόμενων ὃλων τῶν κανίστρων τούτων μόλις ἐκκενώ-θη και ὀ ξένος ἦλθεν εἰς το παράθυρον καί ἢρχισε την ἐργα-σίαν χωρίς να τον μέλη διόλου διά τον κόσμον τον ἐκεῖ οὒτε διά το ἂχυρον ἐφrsquoοὗ ἐπάπτει οὒτε διά την φωτίαν ἡ ὁποία εἶχε σβύσει οὒτε διά την κάσσαν με τά βιβλία οὒτε

διά τά δέματα τά ὁποῖα ὁμοίως εἶχον ἀνεβάσει (σ 34) KY 2 Ἀμέσως μόλις τελείωσε το ἂδειασμα ὁ ξένος πῆγε στο παρά-

θυρο κι ἒπιασε δουλειά χωρίς να δίνει δεκάρα για το ἂχυρο για τη φωτιά πού εἶχε σβήσει γιά τό κιβώτιο με τά βιβλία πού εἶχε μείνει ἀπέξω ἢ για τά μπαοῦλα και τά διάφορα ἂλ-λα πράγματα πού εἶχαν κουβαληθεῖ ἐπάνω (σ 27)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 439 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Η απόδοση του Σφακιανάκη είναι πολύ πιο κοντά στο πρωτότυπο Μένει πιο κοντά στις επιταγές και το πνεύμα του Wells Στον Wells Ο τρόπος γραφής [hellip] ήταν το άμεσο και ίσως αναπόφευκτο αποτέ-λεσμα της επιστημονικής του κατάρτισης (Haynes 19807) Ο λιτός λόγος του Wells είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της τέχνης του και αποτέλεσε μάλιστα αρκετές φορές μομφή από τους συγχρό-νους του Ένας από τους επικριτές του ήταν και ο Henry James Προς απάντηση των κατηγοριών που δεχόταν ο Wells έδωσε την εξής απάντηση Είμαι δημοσιογράφος Αρνούμαι να παίξω το ρόλο του lsquoκαλλιτέχνηrsquo Εάν μερικές φορές γίνομαι καλλιτέχνης αυτό είναι τε-ρατουργία των θεών (Ηaynes 1980 8)

Βλέπουμε πως το δεύτερο κείμενο υποδοχής σέβεται σε μεγαλύ-τερο βαθμό τις τεχνικές και τις επιδιώξεις του πρωτοτύπου Αυτό όμως δεν συμβαίνει πάντα Το παρακάτω απόσπασμα συνιστά ένα τέτοιο παράδειγμα παρέκκλισης

Παράδειγμα 3

ΚΑ Then came an imprecation and a match was struck and the study was flooded with yellow light (σ 27) (Έπειτα ακολούθησε μια κατάρα ένα σπίρτο άναψε και το μελετη-τήριο πλημμύρισε από κίτρινο φως)

KY 1 Εἰτα μία βλασφημία ἓν πυρεῖον προσετρίβη καί τό χώρισμα ἐφωτίσθη άπό φῶς κυανοῦν (σ 49)

ΚΥ 2 Ακολούθησε μια βλαστήμια ένα σπίρτο άναψε και το γρα-φείο φωτίστηκε από μια χλωμή αδύναμη αναλαμπή (σ 40)

Όπως παρατηρούμε οι ελληνικές αποδόσεις αποκλίνουν σημαντικά από το πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης επιλέγει το lsquoκυανόrsquo φως προ-κειμένου να τονίσει το σκοτάδι που επικρατεί στο χώρο σε αντίθεση με το ζωντανό κίτρινο φως του πρωτοτύπου Προς την ίδια κατεύθυν-ση κινείται και ο Σφακιανάκης ο οποίος επιλέγει να δώσει έμφαση στο σκοτάδι τονίζοντας την ασθενική φύση της λάμψης Επίσης η lsquoβλασφημίαrsquo αντί της lsquoκατάραςrsquo δίνει στο κείμενο και μια απόχρωση θρησκευτικού χαρακτήρα η οποία επιπλέον εντείνει την αίσθηση μυ-στηρίου Ανάλογα lsquoπαιχνιδίσματαrsquo του λόγου αναδεικνύονται και

440 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

στο παρακάτω παράδειγμα όπου για μια ακόμη φορά οι εναλλαγές στη φωτεινότητα δίνουν βήμα σε μια lsquoχειμαρρώδηrsquo ρομαντικότητα Παράδειγμα 4

KA Everything was ruddy shadowy and indistinct to her the more so since she had been lighting the bar lamp and her eyes were dazzled But for a second it seemed to her that the man she looked at had an enormous mouth wide open - a vast and incredible mouth that swallowed the whole of the lower portion of his face (σ 11) (Όλα ήταν κοκκινωπά σκιερά και δυσδιάκριτα προς αυτήν περισσό-τερο από τη στιγμή που άναβε την λάμπα και τα μάτια της τυφλώ-θηκαν Αλλά για ένα δευτερόλεπτο της φάνηκε πώς ο άνδρας που κοίταξε είχε ένα πελώριο στόμα ορθάνοιχτο- ένα αχανές και απί-στευτο στόμα που κατάπινε ολόκληρο το κάτω μέρος του προσώπου του)

ΚΥ 1 Ὃλα ἦσαν ἢ ἀποτόμως φωτισμένα ἢ ἐντελῶς σκοτεινά Ἐδυ-σκολεύθη τοσούτῳ μᾶλλον νά διακρίνῃ τίποτε ὃσω εἶχεν ἀ-νάψει ἀρτίως την λυχνίαν τοῦ καπηλείου καί τά ὂμματά της ἦσαν ἀκόμη θαμβωμένα Ἀλλrsquoἐπί ἓν δευτερόλεπτον τῆς ἐφά-νη ὃτι ὃ ἀνθρωπος τόν ὁποῖον ἐκοίταζεν εἷχεν στόμα τερά-στιον χάσκον στόμα ἀπίστευτον το ὁποῖον laquoἒτρωγενraquo ὃλον τό κάτω τοῦ προσώπου του (σ 22)

ΚΥ 2 umlΌλα ἦταν κοκκινωπά οἱ σκιές τρεμόπαιζαν κι ἠ κυρία Χώλ δέν ξεχώριζε τίποτα καθώς μάλιστα μια στιγμή πρίν εἶχε ἀνάψει τή λάμπα στό μπάρ καί τά μάτια ἦταν θαμπωμένα Γιά μιά στιγμή ὃμως καθώς κοίταξε ἐκεῖνο τον ἂνθρωπο τῆς φάνηκε σά νά rsquoχε ἀνοιχτό διάπλατα ἓνα τεράστιο στόμα ἒνα ἀπίστευτα μεγάλο και βαθὐ στόμα ποῦ λές κι εἶχε καταπιεῖ ὂλο το κάτω μέρος τοῦ προσώπου του (σ 18)

Ο Παπαδιαμάντης με την απότομη εναλλαγή σκότους-φωτός που ακολουθεί δημιουργεί μια αίσθηση μυστηρίου έντασης και αγωνίας που υπερβαίνει εκείνη που συναντάμε στο πρωτότυπο Η ασθενική φωτεινότητα που δηλώνει το τρεμόπαιζαν στην απόδοση του Σφακια-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 441 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

νάκη δημιουργεί ανάλογο αποτέλεσμα Γενικότερα οι εναλλαγές σκότους-φωτός που συναντάμε στο αρχικό είναι ένα στοιχείο στο οποίο φαίνεται να επένδυσαν οι μεταφραστές προκειμένου να υπο-γραμμίσουν την ατμόσφαιρα μυστηρίου που αποπνέει το κείμενο

Πέραν του στοιχείου της φωτεινότητας στο παραπάνω απόσπα-σμα εμπλέκονται και γραμματολογικά φαινόμενα που αξιοποιού-νται διαφορετικά από τους μεταφραστές Ειδικότερα το ασύνδετο που συναντάμε και στο πρωτότυπο αλλά και στις μεταφράσεις φαίνεται να επιτελεί διαφορετικές λειτουργίες Στο έργο του Wells η χρήση του ασύνδετου δίνει έναν ρυθμό στο κείμενο κατά τρόπο ο οποίος θυμίζει περισσότερο έρευνα παρά λογοτεχνική περιγραφή Ο Σφακιανάκης προσπαθεί να συγκεράσει το ρομαντικό-εικονοπλα-στικό στοιχείο και το λιτό του Γουελσιανού λόγου ώστε να διατηρή-σει τις ισορροπίες με τρόπο ανάλογο του πρωτοτύπου Ο Παπαδια-μάντης από την άλλη προσαρμόζει τον Γουελσιανό τρόπο έκφρα-σης στις αρχές της προσωπικής του τέχνης Ο Κοπιδάκης στην ανά-λυσή του περί των στοιχείων που συνιστούν την παπαδιαμαντική έκφραση επισημαίνει πώς το ασύνδετο αποτελεί αν όχι αξονικό υφικό στοιχείο τουλάχιστον ευδιάκριτο γνώρισμα του παπαδιαμα-ντικού ύφους (όπ 23) Στον Παπαδιαμάντη

με το ασύνδετο δηλώνεται η εντύπωση της απλοϊκότητας (Λυσίας Ι 6-28) της σεμνολογίας (Πλάτωνος Πολιτεία 617 d-e)

της πλησμονής της σφοδρότητας της αύξησης του πάθους (Δημοσθένης ΧΧΙ 72) και του χαώδους και ασύστατου (όπ 24)

Μέσα από το ασύνδετο πετυχαίνει την διέγερση συγκινήσεων (Σπανδωνίδης 2005183) σαν η μεγάλη ένταση να είναι ο αυτοσκοπός τους (όπ 184) Επιπλέον όπως στα πεζογραφήματά του έτσι και δω ο λόγος του δίνει στον αναγνώστη την εντύπωση πώς γράφει κάτω υπό την επίδραση ενός ξυπνόνειρου (όπ 185) Με λίγα λόγια στην παπαδιαμαντική απόδοση κάθε ψήγμα αληθοφάνειας του πρωτοτύ-που καταπνίγεται από τον άκρατο και πηγαίο λυρισμό του Έλληνα δημιουργού Το ρομαντικό απαλείφει σχεδόν το lsquoμυθιστορηματικάrsquo πραγματικό

442 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

4 Κοινωνικές διαστάσεις

Η αληθοφάνεια και η επιστημονικότητα του λόγου του Wells δεν είναι τα μόνα στοιχεία που lsquoκαταπνίγειrsquo η επιτηδευμένη ρομαντικό-τητα του παπαδιαμαντικού λόγου Ένα ακόμη στοιχείο το οποίο σχε-δόν απαλείφεται στην παπαδιαμαντική έκδοση είναι ο πολύ-επί-πεδος χαρακτήρας του αρχικού κειμένου Πιο συγκεκριμένα αρκε-τοί είναι οι μελετητές που έχουν μιλήσει για τον συμβολικό χαρακτή-ρα της ιστορίας του Wells (Haynes 1980 Parrinder 1970 Priest 2005 Roberts 2006) Ο Αόρατος Άνθρωπός μπορεί να ερμηνευθεί διαφορετι-

κά ανάλογα με την σκοπιά από την οποία τον προσεγγίζει κανείς Σε πρώτο επίπεδο ο αναγνώστης βλέπει στη διήγηση του επιστήμονα Γκρίφιν τις επιπτώσεις που η ανεξέλεγκτη επιστημονική πρόοδος και η μανία για κυριαρχία επί των φυσικών μπορεί να έχει για το άτομο και την κοινωνία Η επιστήμη μπορεί να οδηγήσει στην lsquoαποσύνθεση της κοινωνίαςrsquo(Roberts 2006 44) και του ατόμου όπως φανερώνουν οι κακουχίες και η αποξένωση που βιώνει ο κεντρικός ήρωας η τρα-γική του κατάληξη αλλά και το όνειρό του για παντοδυναμία Σε δεύτερο επίπεδο ωστόσο ο Wells αναφέρεται στο δίπολο lsquoίδιοςάλ-λοςrsquo το οποίο κατέχει ιδιαίτερη θέση στη λογοτεχνία της εποχής Ο Wells υπήρξε με το λόγο και το έργο του πολιτικό και λογοτεχνικό υπέρμαχος της ισότητας Το 1916 στο βιβλίο What is Coming το δη-λώνει

Μισώ και απεχθάνομαι την κακότροπη καχυποψία απένα-ντι στου ξένους και στους τρόπους τους∙ ένας άνθρωπος που μπορεί να με κοιτάξει στο πρόσωπο να γελάσει μαζί μου να πει την αλήθεια και να φερθεί δίκαια είναι αδελφός μου κι ας είναι το δέρμα του τόσο μαύρο ή τόσο κίτρινο όσο ένα βραδινό ηράνθεμο (όπ 256)2

Στα παραδείγματα που ακολουθούν θα αναλύσουμε τους τρόπους και το βαθμό στον οποίο οι μεταφράσεις αναδεικνύουν τις παραπά-νω θεματικές Σε γενικές γραμμές ο Παπαδιαμάντης εμμένει στο ρο-μαντικό με αποτέλεσμα να αποκλείει τυχόν δεύτερες ερμηνείες και αναγνώσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης επιτρέπει σε ορισμένες από τις θεματικές του κειμένου αφετηρίας να αναδυθούν και να αγ-

2 Μετάφραση της συγγραφέως

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 443 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

γίξουν τον αναγνώστη Η προσέγγιση του κάθε μεταφραστή συνδέε-ται άμεσα τόσο με την προσωπικότητα του καθενός όσο και με το κοινωνικό πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο της περιόδου στην οποία μεταφράζουν Επίσης η γνωριμία του ελληνικού κοινού με την κουλτούρα αφετηρίας είναι ένας ακόμη παράγοντας που ενδεχομέ-νως θα επηρέασε τις επιλογές των μεταφραστών

Τα παρακάτω παραδείγματα αναφέρονται στον αντίκτυπο που μπορεί να επιφέρει η δίχως φραγμούς επιστημονική πρόοδος σε κοι-νωνικό-πολιτικό επίπεδο Ο ήρωας Γκρίφιν οραματίζεται να εγκα-θιδρύσει ένα δικό του καθεστώς ανάλογο με εκείνο της Τρομοκρα-τίας του Ροβεσπιέρου Παράδειγμα 5

ΚΑ Not wanton killing but a judicious slaying (σ 125) (Όχι αδικαιολόγητος σκοτωμός αλλά συνετή θανάτωση)

ΚΥ 1 Ὂχι φόνους ἀνωφελεῑς ὀχι∙ ἀλλά μίαν σφαγήν ἐπίκαιρον (σ 213)

ΚΥ 2 Δέ θα σκοτώνουμε βέβαια χωρίς λόγο ἀλλά μόνο δικαιολο-γημένα και με σύνεση (σ 158)

Παράδειγμα 6

KA The point is they know there is an Invisible Man ndash as well as we know there is an Invisible Man And that Invisible Man must now establish a Reign of Terror (σ 125) (Το θέμα είναι πως ξέρουν ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος ndash όπως εμείς ξέρουμε ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος Και αυτός ο Αόρατος Άνθρωπος πρέπει τώρα να εγκαθιδρύσει την Τρομοκρα-τία)

ΚΥ 1 Τό ζήτημα ἰδού πῶς ἐχει γνωρίζουν ὃπως γνωρίζομεν ἠμεῖς ὃτι ὐπάρχει εἷς ἂνθρωπος ἀόρατος καί ὁ Ἀόρατος αὐτός Κέμπ μέλλει νά ἐγκαθιδρύση τώρα την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Το ζήτημα ἒχει ὡς ἐξῆς Ὃλοι ξέρουν πώς ὑπάρχει ἓνας Ἀόρα-τος Ἂνθρωπος -ὂπως το ξέρουμε κι ἐμεῖς Κέμπ- κι αὐτός ὀ Ἀό-

444 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ρατος Ἂνθρωπος πρέπει τώρα να ἰδρύσει ἒνα Βασίλειο Τρό-μου (σ 158)

Παράδειγμα 7

ΚΑ Yes ndash no doubt itrsquos startling But I mean it A Reign of Terror (σ 125) (Ναι- δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι τρομακτικό Αλλά το εννοώ Μια Τρομοκρατία)

ΚΥ 1 Ναί βέβαιααὐτό προξενεῖ φρίκην πλήν λέγω καλῶς την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Ναἰ Ἀπορεῖς βέβαια ἀλλά σοῦ μιλῶ σοβαρά Ἓνα Βασίλειο Τρόμου (σ 158)

Όπως παρατηρούμε η ιστορική διάσταση των λόγων του ήρωα και η ακριβής αναφορά στην περίοδο της Τρομοκρατίας στη Γαλλία χάνο-νται στις μεταφράσεις Στο αρχικό κείμενο ο Γκρίφιν δίνει μια σαφή εικόνα της απόλυτης κυριαρχίας και της καταστροφής στην οποία αποβλέπει αναφερόμενος κατrsquo επανάληψη σε ένα ιστορικό γεγονός Το ιστορικό υπόβαθρο του λόγου δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα αλλά και αληθοφάνεια στα λόγια του εφευρέτη καθώς αναφέρεται σε γε-γονότα του προηγούμενου αιώνα Η χρήση του slaying φέρνει στο νου λαιμητόμο και τις χιλιάδες ανθρώπων που χάθηκαν στη Γαλλία την περίοδο της Τρομοκρατίας Επίσης η φράση judicious slaying θυ-

μίζει τον ορισμό της Τρομοκρατίας από τον περίφημο λόγο του Ρο-βεσπιέρου στη Συνέλευση 1794 Η Τρομοκρατία δεν είναι τίποτα άλλο από μια δικαιοσύνη άμεση αυστηρή και άτεγκτη (Haulsal 19971) Τέλος τη σημασία των λόγων του Γκρίφιν ενισχύουν οι πρώ-τες δράσεις αναρχικών-τρομοκρατικών οργανώσεων που λαμβά-νουν χώρα την περίοδο εκείνη στην Αγγλία3 Με άλλα λόγια το

3 Το 1984 έχουμε την έκρηξη βόμβας στο αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς το

οποίο καταγράφεται ως το πρώτο περιστατικό επίθεσης διεθνούς τρομοκρα-τίας στην Αγγλία Η τρομοκρατία γενικώς ενέπνευσε το έργο σημαντικών άγγλων συγγραφέων όπως ο Κόνραντ ο οποίος στο έργο του The Secret Agent

(1907) πραγματεύεται το πώς οι εξελίξεις στον επιστημονικό-τεχνολογικό το-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 445 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ιστορικό αλλά και κοινωνικό υπόβαθρο του πρωτοτύπου σε συνδυα-σμό αυξάνουν τους φόβους του αναγνωστικού κοινού της γλώσσας αφετηρίας

Στις μεταφράσεις ή αίσθηση φόβου που προκαλείται στον ανα-γνώστη περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο φαντασιακό Ο Πα-παδιαμάντης με την επιλογή τρομοκρατία εστιάζει αποκλειστικά στο αίσθημα της φρίκης που προκαλούν τα λόγια και οι ιδέες του αλλό-φρονα εφευρέτη Η απόφαση του μεταφραστή να αποκρύψει την ιστορική αναφορά που συναντάμε στο πρωτότυπο πιθανότατα οφεί-λεται στο ότι η Ελλάδα την περίοδο που γράφει ο Παπαδιαμάντης βρίσκεται ακόμη σε καθεστώς βασιλευομένης δημοκρατίας Ως εκ τούτου μια αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση θα έδινε στο μετά-φρασμα πολιτικό τόνο που μπορεί να προκαλούσε αντιδράσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης παρά τις μεταβολές στο ελληνικό πολιτικό καθεστώς με το Βασίλειο Τρόμου και την αποφυγή της χρήσης των σφαγή και τρομοκρατία δίνει μια ακόμη ήπια διάσταση στα όσα λέγο-

νται στο πρωτότυπο κείμενο Παρά το πέρασμα των χρόνων βλέ-πουμε πως ο μεταφραστής διστάζει να δώσει στο κείμενό του πολιτι-κή διάσταση Η επιλογή να αποσιωπήσουν την ιστορική διάσταση δηλώνει επιθυμία να περιοριστούν στο λογοτεχνικό κομμάτι και να δώσουν στο ελληνικό κοινό ένα μετάφρασμα που θα έχει αποκλειστι-κό σκοπό να τέρψει παρά να lsquoαφυπνίσειrsquo συνειδήσεις ή να εγείρει πολιτικούς προβληματισμούς Προσαρμόζουν την τέχνη τους στις ε-πιταγές της δίψας του αναγνωστικού κοινού για τρόμο και μυστή-ριο όπως υπόσχεται και ο πρόλογος της ελληνικής έκδοσης στην εφημερίδα Tο Άστυ

Τι περιπέτειας ἒχει η ἁνακάλυψίς του τί ὀδύσσειαν ἒχει ὁ ἐ-φευρέτης τί συνεπείας ἒχουν τα πειράματά του αὐτά μᾶς λέ-γει ὁ Οὐέλλς εἰς σειράν κεφαλαίων ὂλων δραματικῶν ὂλων παρασυρόντων τά ὀποῖα διέρχεται κανείς με ἀληθήν πυρε-τόν (Επισκόπουλος 1901 286)

μέα μπορεί να αποτελέσουν όπλο καταστροφής στα χέρια κακοποιών κατrsquo επίφαση αναρχικών στοιχείων (Mulry 2000)

446 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Έτσι χάνεται στις ελληνικές αποδόσεις ο ρόλος του Wells ως lsquoιστο-ρικού του μέλλοντοςrsquo4 κατά την προσφώνηση του Conrad καθώς για τον έλληνα αναγνώστη ο άγγλος μυθιστοριογράφος ερμηνεύεται ως

εφάμιλλος του αμερικανού Πόε Ὁ Οὐέλλς δύναται τωόντι νἀ ὀνο-μασθεί διάδοχος του Πόε και μιμητής του ἐπάξιοςraquo (Επισκόπουλος 1901284)

Διαφορετική είναι ωστόσο η προσέγγιση των δύο μεταφραστών όσον αφορά τις επιπτώσεις σε ατομικό επίπεδο Πιο συγκεκριμένα o Wells χρησιμοποιεί το ζωώδες στοιχείο που διατρέχει ποικιλοτρόπως το έργο του για να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη

αποκόβεται από τις οργανικές διαδικασίες που έχει ορίσει η φύση παράγοντας εν τέλει μορφές που μπορεί να υπάρξουν και να επιβιώ-σουν αποκλειστικά στο περιθώριο (Roberts 200645) Η μεγαλομανία του ήρωα που τροφοδοτείται από τις lsquoμυστικέςrsquo γνώσεις του τον οδη-γεί στην αυτοκαταστροφή του όπως δηλώνει η βαθμιαία αλλοτρίωση της ψυχής του η περιθωριοποίηση του και η τραγική του κατάληξη Το θέμα της αποξένωσης και της εξαχρείωσης του πρωταγωνιστή της ιστορίας εντυπώνεται χαρακτηριστικά στο παρακάτω παράδειγμα

Παράδειγμα 8

KA How can you hope to gain happiness Donrsquot be a lone wolf (σ 125) (Πώς μπορείς να ελπίζεις να ευτηχήσεις Μη γίνεσαι μοναχικός λύ-κος)

ΚΥ 1 Πῶς μπορεῖς νἀ ἐλπίζης ὃτι θα εὓρης εἰς τοῦτο τἠν ευτυχίαν Μη γίνεσαι δά λυκάνθρωπος (σ 214)

ΚΥ 2 Πῶς περιμένεις να βρεῖς ἒτσι την ευτυχία Πάψε να ζεῖς σά μοναχικός λύκος (σ 159)

Στο απόσπασμα αυτό ο Κέμπ πρώην συνάδελφος του κεντρικού ήρωα επισημαίνει στον Γκρίφιν τους κινδύνους που το επιστημονι-

4To The Secret Agent (1907) ο Conrad το αφιερώνει στον HG Wells για την προσφορά του στη λογοτεχνία Στην αφιέρωσή του μάλιστα τον οποίο απο-καλεί ldquoιστορικό των χρόνων που ακολουθούν στον οποίο αυτή η απλή ιστο-ρία του 19ου αιώνα αφιερώνεται με αγάπηraquo(Conrad 19075)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 447 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

κό του όραμα για αλλαγή μπορεί να ενέχει για τον ίδιο Χρησιμοποι-ώντας μια κλασσική αγγλική μεταφορά ο συγγραφέας με διακριτή παραστατικότητα καταδεικνύει την αλλοτρίωση της ψυχής και του τρόπου ζωής του ήρωα Η εικόνα του μοναχικού μεν αλλά λύκου δε υπογραμμίζει τον κίνδυνο της αποκτήνωσής του πρωταγωνιστή λό-γω της περιθωριοποίησής στην οποία επιλέγει αυτοβούλως να περιέ-λθει Ο άνθρωπος εξάλλου όπως λέει και ο Αριστοτέλης είναι φύσει lsquoον κοινωνικόrsquo Ο Parrinder στην κριτική του για τον Wells αναφέ-ρεται στην ευχέρεια με την οποία ο άγγλος συγγραφέα εντυπώνει στο κείμενο τους προβληματισμούς του κυρίως μέσα από το σύμβο-λο του ζώου για την ισορροπία μεταξύ πολιτισμού και κτηνωδίας (Roberts 2006) Οι παραπάνω όψεις του θέματος αναδύονται και μέσα από την μετάφραση του Σφακιανάκη ο οποίος επιλέγει να μεί-νει πιστός στο αρχικό κείμενο Ο Παπαδιαμάντης εμμένοντας στο σκοτεινά ρομαντικό υπερτονίζει το κτηνώδες και μυστηριακό με την απόδοση λυκάνθρωπος Έτσι αφαιρεί από την διατύπωση του Κεμπ

κάθε σύνδεση με την πραγματικότητα και χάνεται οποιαδήποτε ανα-φορά στον αντίκτυπο που μπορεί η επιστημονική πρόοδος να επιφέ-ρει στο άτομο και την κοινωνία Για μια ακόμη φορά ο χαρακτήρας του πρωτοτύπου ελαφραίνει και περιορίζεται στη λειτουργία του ως lsquoσκοτεινό παραμύθιrsquo

Ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας φαίνεται πως αποτελούν εξίσου σημαντικές αν και λανθάνουσες θεματικές Η Καρπούζου στην ανάλυση της το επισημαίνει

Ο φόνος της κοινωνίας απέναντι στη ριζική ετερότητα στον lsquoξένοrsquo που είναι ο Αόρατος άνθρωπος τον καθιστά τον απο-διοπομπαίο τράγο αρχικά μυστήριο που προκαλεί τη γενική περιέργεια και στη συνέχεια απειλή που συσπειρώνει τους πάντες εξιλαστήριο θύμα που εξοντώνεται με τρόπο βίαιο και απάνθρωπο (όπ 271)

Η ταυτοποίηση του ήρωα βάσει του χρώματος του δέρματός του όπως θα δούμε στα παρακάτω παραδείγματα και η συσχέτισή του με ζώα ή αντικείμενα είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Ίπινγκ προσπαθούν να κατανοήσουν τον ξένο και να τον εντάξουν στο πλαίσιο της εμπειρίας τους Οι τρόποι προσέγγισης

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

436 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

μονότονο και μελαγχολικό που τον τέμνει απότομα το κάθετο χτύ-πημα του κακού η απώλεια ο θάνατος η καταστροφή (όπ) Αυτό το στοιχείο που χαρακτηρίζει την προσωπική του τέχνη φαίνεται

πως ήλκυσε τον Παπαδιαμάντη να μεταφράσει Wells Τα εν λόγω στοιχεία της εμπειρίας και της γραφής του Παπαδιαμάντη είναι οι παράγοντες που κάνουν το έργο του Wells να μοιάζει περισσότερο με σκοτεινό παραμύθι στα χέρια του Σκιαθίτη δημιουργού παρά με έργο επιστημονικής φαντασίας το σκοτεινό και μυστηριακό στοιχείο σαφώς και ενυπάρχει στο κείμενο του Wells Ωστόσο αυτό δεν απο-τελεί τον πυρήνα του επιχειρήματός του Ο Wells το χρησιμοποιεί

προκειμένου να προσδώσει στο έργο του ένα χαρακτήρα συμβολικό και να μπορέσει να μιλήσει πιο ελεύθερα για τα σημεία των καιρών (Roberts 2006) Στην μετάφραση του ο Παπαδιαμάντης με τις πα-ρεμβάσεις του υπερτονίζει τη σκοτεινή πλευρά του πρωτοτύπου και υποσκιάζει τις κοινωνικές πτυχές και τον συμβολικό χαρακτήρα του αγγλικού έργου Από την άλλη ογδόντα χρόνια αργότερα ο Σφα-κιανάκης ακολουθεί μια λιγότερο οικειοποιητική στάση Τα παρα-κάτω αποσπάσματα συνιστούν αντιπροσωπευτικά δείγματα του τρό-που με το οποίο επεξεργάστηκαν το κείμενο οι μεταφραστές

Παράδειγμα 1

ΚΑ The stranger came early in February one wintry day through a biting wind and a driving snow the last snow-fall of the year over the down walking as it seemed from Bramblehurst railway station and carried a portmanteau in his thickly gloved hand (σ 5) (Ο ξένος έφτασε στις αρχές του Φλεβάρη μια χειμωνιάτικη μέρα εν μέσω τσουχτερού ανέμου και ορμητικού χιονιού η τελευταία χιονόπτωση του χρόνου πάνω από τους γηλόφους με τα πόδια όπως φαινόταν από το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπραμπλχέρστ

κρατώντας μια βαλίτσα-ιματοθήκη στο πυκνογαντωμένο χέρι του) ΚΥ 1 Ο ΞΕΝΟΣ ΕΦΤΑΣΕ κατά Φεβρουάριον μιαν ὁμιχλώδη πρω-

ίαν ἐντός ἀνεμοστρόβιλου ἀνέμου και χιόνος Ἤρχετο πεζός διά ἀμμολόφου ἀπό τόν σταθμόν τοῦ Βράμπελσορστ φέρων διά τῆς χειρός τῆς καλυπτομένης ἀπό πυκνόν χειρόκτιον μαῦρον μάρσιππον (σ 11)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 437 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ΚΥ 2 Ὁ ξένος ἒφτασε στίς ἀρχές τοῦ Φλεβάρη μια χειμωνιάτικη μέρα που ὁ τσουχτερός ἂνεμος και το τελευταῖο χιόνι τῆς χρονιᾶς σάρωναν τά πάντα Φάνηκε ἀπrsquo τή μεριά τοῦ λόφου κάνοντας ὃλο το δρόμο ἀπrsquo το σιδηροδρομικό σταθμό τοῦ Μπράμπλχαρστ με τα πόδια και κρατώντας μιά μαύρη βαλι-τσούλα στο γαντοφορεμένο χέρι του (σ 11)

Ο Παπαδιαμάντης από τις πρώτες κιόλας γραμμές επιτείνει το σκη-νικό της βαρυχειμωνιάς που συναντάμε στο πρωτότυπο Ο τρόπος με τον οποίο αποδίδει ο Παπαδιαμάντης την περιγραφή της φύσης υπερβαίνει την αναπαραστατική δύναμη του πρωτοτύπου (Καρα-τσινίδου 2011235) Η εικόνα που πλάθει ο Παπαδιαμάντης έχει διτ-τό ρόλο αφενός παρουσιάζει στον αναγνώστη το lsquoσκοτεινόrsquo και lsquoψυ-χρόrsquo που ελλοχεύει στην καρδιά του ξένου και αφετέρου προοικο-νομεί την ταραχή που επρόκειτο να γνωρίσουν οι κάτοικοι του Ίπι-νγκ Το φανταστικό η σκοτεινιά και η περιρρέουσα αίσθηση τρόμου που διαπνέει το κείμενο είναι στοιχεία που υπάρχουν και στο πρω-τότυπο Ωστόσο στον Wells ενυπάρχει μια διάθεση καταγραφής των γεγονότων όπως δηλώνει ο λιτός λόγος του και το ασύνδετο που χρησιμοποιεί (Haynes 1980) Ο Παπαδιαμάντης παραβλέπει την επιστημονική-δημοσιoγραφική ροπή που διατρέχει το λόγο του Wells Προτιμά να εστιάσει στο μυστήριο και την σύνδεση ανθρώ-που-φύσης που συχνά συναντάμε στα έργα του βάσει της θεωρίας της lsquoαναλογίαςrsquo ή της lsquoαντιστοιχίαςrsquo η οποία βλέπει τη φύση και τον άνθρωπο ως μια άρρηκτα συνδεδεμένη ενότητα όπου η έκφραση του ενός αποτελεί δήλωση του κόσμου του άλλου και αντίστροφα (Κων-σταντινίδου 1991)

Στη ρομαντικότερη ροπή του μεταφράσματος συμβάλλουν τόσο οι έντονες εικόνες όσο και η πεποικιλμένη πρόζα (Κοπιδάκης 2011 17) του διηγηματογράφου-μεταφραστή Tην lsquoπεποικιλμένηrsquo πρόζα συνιστούν η ιδιότυπη καθαρεύουσα και η ιδιάζουσα ποιητικότητα της H ποιητικότητα που αποπνέει το παπαδιαμαντικό κείμενο οφεί-λεται κυρίως στα σχήματα λόγου που διανθίζουν το λόγο του Ένα από αυτά τα σχήματα είναι και αυτό της επαναφοράς Με τον όρο επαναφορά εννοώ την επανάληψη λέξεων και καταλήξεων οι οποίες προσδίδουν στο κείμενο έναν έντονα ποιητικό χαρακτήρα μορφο-

438 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

λογικά και ηχητικά (Nάκας 2011) Στο παράδειγμα 1 αυτό πετυχαί-νεται με την επανάληψη της κατάληξης ndashον σε ομοιόπτωτες λέξεις σταθμόνhellip πυκνόν χειρόκτιον μαῦρον μάρσιππον Γενικότερα το σχή-

μα της επαναφοράς είναι ένα από τα χαρακτηριστικά που συνιστούν σήμα κατατεθέν της παπαδιαμαντικής γραφής Το χρησιμοποιεί κα-τά κόρον στη μετάφραση του Αόρατου προκειμένου να εμπλουτίσει το λόγο του πρωτοτύπου Παρεκκλίνοντας σαφώς από το πνεύμα του αρχικού κειμένου ενισχύει την ποιητικότητα του λόγου παρεμβαί-νοντας ριζικά Η επανάληψη των καταλήξεων ndashων -ον -ίαν και οι παρηχήσεις των ήχων ndashο-ι-ε στο παράδειγμα που ακολουθεί είναι

ένα μικρό δείγμα του ρομαντικού ύφους μετάφρασης που την καθι-στά μακράν ποιητικότερη οποιαδήποτε άλλης απόδοσης

Παράδειγμα 2

ΚΑ And directly the crates were unpacked the stranger went to the window and set to work not troubling in the least about the litter of straw the fire which had gone out the box of books outside nor the trunks and other luggage that had go-ne upstairs (σ 18) (Και αμέσως τα καφάσια ξεπακεταρίστηκαν ο ξένος πήγε στο παρά-θυρο και πιάστηκε στη δουλειά χωρίς να τον προβληματίζεται στο ελάχιστο για τα σκουπίδια από στάχια την φωτιά που είχε σβήσει το κουτί με τα βιβλία έξω ούτε για τα μπαούλα ή τις άλλες αποσκευ-ές που είχαν πάει στο πάνω πάτωμα)

ΚΥ 1 Το περιεχόμενων ὃλων τῶν κανίστρων τούτων μόλις ἐκκενώ-θη και ὀ ξένος ἦλθεν εἰς το παράθυρον καί ἢρχισε την ἐργα-σίαν χωρίς να τον μέλη διόλου διά τον κόσμον τον ἐκεῖ οὒτε διά το ἂχυρον ἐφrsquoοὗ ἐπάπτει οὒτε διά την φωτίαν ἡ ὁποία εἶχε σβύσει οὒτε διά την κάσσαν με τά βιβλία οὒτε

διά τά δέματα τά ὁποῖα ὁμοίως εἶχον ἀνεβάσει (σ 34) KY 2 Ἀμέσως μόλις τελείωσε το ἂδειασμα ὁ ξένος πῆγε στο παρά-

θυρο κι ἒπιασε δουλειά χωρίς να δίνει δεκάρα για το ἂχυρο για τη φωτιά πού εἶχε σβήσει γιά τό κιβώτιο με τά βιβλία πού εἶχε μείνει ἀπέξω ἢ για τά μπαοῦλα και τά διάφορα ἂλ-λα πράγματα πού εἶχαν κουβαληθεῖ ἐπάνω (σ 27)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 439 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Η απόδοση του Σφακιανάκη είναι πολύ πιο κοντά στο πρωτότυπο Μένει πιο κοντά στις επιταγές και το πνεύμα του Wells Στον Wells Ο τρόπος γραφής [hellip] ήταν το άμεσο και ίσως αναπόφευκτο αποτέ-λεσμα της επιστημονικής του κατάρτισης (Haynes 19807) Ο λιτός λόγος του Wells είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της τέχνης του και αποτέλεσε μάλιστα αρκετές φορές μομφή από τους συγχρό-νους του Ένας από τους επικριτές του ήταν και ο Henry James Προς απάντηση των κατηγοριών που δεχόταν ο Wells έδωσε την εξής απάντηση Είμαι δημοσιογράφος Αρνούμαι να παίξω το ρόλο του lsquoκαλλιτέχνηrsquo Εάν μερικές φορές γίνομαι καλλιτέχνης αυτό είναι τε-ρατουργία των θεών (Ηaynes 1980 8)

Βλέπουμε πως το δεύτερο κείμενο υποδοχής σέβεται σε μεγαλύ-τερο βαθμό τις τεχνικές και τις επιδιώξεις του πρωτοτύπου Αυτό όμως δεν συμβαίνει πάντα Το παρακάτω απόσπασμα συνιστά ένα τέτοιο παράδειγμα παρέκκλισης

Παράδειγμα 3

ΚΑ Then came an imprecation and a match was struck and the study was flooded with yellow light (σ 27) (Έπειτα ακολούθησε μια κατάρα ένα σπίρτο άναψε και το μελετη-τήριο πλημμύρισε από κίτρινο φως)

KY 1 Εἰτα μία βλασφημία ἓν πυρεῖον προσετρίβη καί τό χώρισμα ἐφωτίσθη άπό φῶς κυανοῦν (σ 49)

ΚΥ 2 Ακολούθησε μια βλαστήμια ένα σπίρτο άναψε και το γρα-φείο φωτίστηκε από μια χλωμή αδύναμη αναλαμπή (σ 40)

Όπως παρατηρούμε οι ελληνικές αποδόσεις αποκλίνουν σημαντικά από το πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης επιλέγει το lsquoκυανόrsquo φως προ-κειμένου να τονίσει το σκοτάδι που επικρατεί στο χώρο σε αντίθεση με το ζωντανό κίτρινο φως του πρωτοτύπου Προς την ίδια κατεύθυν-ση κινείται και ο Σφακιανάκης ο οποίος επιλέγει να δώσει έμφαση στο σκοτάδι τονίζοντας την ασθενική φύση της λάμψης Επίσης η lsquoβλασφημίαrsquo αντί της lsquoκατάραςrsquo δίνει στο κείμενο και μια απόχρωση θρησκευτικού χαρακτήρα η οποία επιπλέον εντείνει την αίσθηση μυ-στηρίου Ανάλογα lsquoπαιχνιδίσματαrsquo του λόγου αναδεικνύονται και

440 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

στο παρακάτω παράδειγμα όπου για μια ακόμη φορά οι εναλλαγές στη φωτεινότητα δίνουν βήμα σε μια lsquoχειμαρρώδηrsquo ρομαντικότητα Παράδειγμα 4

KA Everything was ruddy shadowy and indistinct to her the more so since she had been lighting the bar lamp and her eyes were dazzled But for a second it seemed to her that the man she looked at had an enormous mouth wide open - a vast and incredible mouth that swallowed the whole of the lower portion of his face (σ 11) (Όλα ήταν κοκκινωπά σκιερά και δυσδιάκριτα προς αυτήν περισσό-τερο από τη στιγμή που άναβε την λάμπα και τα μάτια της τυφλώ-θηκαν Αλλά για ένα δευτερόλεπτο της φάνηκε πώς ο άνδρας που κοίταξε είχε ένα πελώριο στόμα ορθάνοιχτο- ένα αχανές και απί-στευτο στόμα που κατάπινε ολόκληρο το κάτω μέρος του προσώπου του)

ΚΥ 1 Ὃλα ἦσαν ἢ ἀποτόμως φωτισμένα ἢ ἐντελῶς σκοτεινά Ἐδυ-σκολεύθη τοσούτῳ μᾶλλον νά διακρίνῃ τίποτε ὃσω εἶχεν ἀ-νάψει ἀρτίως την λυχνίαν τοῦ καπηλείου καί τά ὂμματά της ἦσαν ἀκόμη θαμβωμένα Ἀλλrsquoἐπί ἓν δευτερόλεπτον τῆς ἐφά-νη ὃτι ὃ ἀνθρωπος τόν ὁποῖον ἐκοίταζεν εἷχεν στόμα τερά-στιον χάσκον στόμα ἀπίστευτον το ὁποῖον laquoἒτρωγενraquo ὃλον τό κάτω τοῦ προσώπου του (σ 22)

ΚΥ 2 umlΌλα ἦταν κοκκινωπά οἱ σκιές τρεμόπαιζαν κι ἠ κυρία Χώλ δέν ξεχώριζε τίποτα καθώς μάλιστα μια στιγμή πρίν εἶχε ἀνάψει τή λάμπα στό μπάρ καί τά μάτια ἦταν θαμπωμένα Γιά μιά στιγμή ὃμως καθώς κοίταξε ἐκεῖνο τον ἂνθρωπο τῆς φάνηκε σά νά rsquoχε ἀνοιχτό διάπλατα ἓνα τεράστιο στόμα ἒνα ἀπίστευτα μεγάλο και βαθὐ στόμα ποῦ λές κι εἶχε καταπιεῖ ὂλο το κάτω μέρος τοῦ προσώπου του (σ 18)

Ο Παπαδιαμάντης με την απότομη εναλλαγή σκότους-φωτός που ακολουθεί δημιουργεί μια αίσθηση μυστηρίου έντασης και αγωνίας που υπερβαίνει εκείνη που συναντάμε στο πρωτότυπο Η ασθενική φωτεινότητα που δηλώνει το τρεμόπαιζαν στην απόδοση του Σφακια-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 441 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

νάκη δημιουργεί ανάλογο αποτέλεσμα Γενικότερα οι εναλλαγές σκότους-φωτός που συναντάμε στο αρχικό είναι ένα στοιχείο στο οποίο φαίνεται να επένδυσαν οι μεταφραστές προκειμένου να υπο-γραμμίσουν την ατμόσφαιρα μυστηρίου που αποπνέει το κείμενο

Πέραν του στοιχείου της φωτεινότητας στο παραπάνω απόσπα-σμα εμπλέκονται και γραμματολογικά φαινόμενα που αξιοποιού-νται διαφορετικά από τους μεταφραστές Ειδικότερα το ασύνδετο που συναντάμε και στο πρωτότυπο αλλά και στις μεταφράσεις φαίνεται να επιτελεί διαφορετικές λειτουργίες Στο έργο του Wells η χρήση του ασύνδετου δίνει έναν ρυθμό στο κείμενο κατά τρόπο ο οποίος θυμίζει περισσότερο έρευνα παρά λογοτεχνική περιγραφή Ο Σφακιανάκης προσπαθεί να συγκεράσει το ρομαντικό-εικονοπλα-στικό στοιχείο και το λιτό του Γουελσιανού λόγου ώστε να διατηρή-σει τις ισορροπίες με τρόπο ανάλογο του πρωτοτύπου Ο Παπαδια-μάντης από την άλλη προσαρμόζει τον Γουελσιανό τρόπο έκφρα-σης στις αρχές της προσωπικής του τέχνης Ο Κοπιδάκης στην ανά-λυσή του περί των στοιχείων που συνιστούν την παπαδιαμαντική έκφραση επισημαίνει πώς το ασύνδετο αποτελεί αν όχι αξονικό υφικό στοιχείο τουλάχιστον ευδιάκριτο γνώρισμα του παπαδιαμα-ντικού ύφους (όπ 23) Στον Παπαδιαμάντη

με το ασύνδετο δηλώνεται η εντύπωση της απλοϊκότητας (Λυσίας Ι 6-28) της σεμνολογίας (Πλάτωνος Πολιτεία 617 d-e)

της πλησμονής της σφοδρότητας της αύξησης του πάθους (Δημοσθένης ΧΧΙ 72) και του χαώδους και ασύστατου (όπ 24)

Μέσα από το ασύνδετο πετυχαίνει την διέγερση συγκινήσεων (Σπανδωνίδης 2005183) σαν η μεγάλη ένταση να είναι ο αυτοσκοπός τους (όπ 184) Επιπλέον όπως στα πεζογραφήματά του έτσι και δω ο λόγος του δίνει στον αναγνώστη την εντύπωση πώς γράφει κάτω υπό την επίδραση ενός ξυπνόνειρου (όπ 185) Με λίγα λόγια στην παπαδιαμαντική απόδοση κάθε ψήγμα αληθοφάνειας του πρωτοτύ-που καταπνίγεται από τον άκρατο και πηγαίο λυρισμό του Έλληνα δημιουργού Το ρομαντικό απαλείφει σχεδόν το lsquoμυθιστορηματικάrsquo πραγματικό

442 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

4 Κοινωνικές διαστάσεις

Η αληθοφάνεια και η επιστημονικότητα του λόγου του Wells δεν είναι τα μόνα στοιχεία που lsquoκαταπνίγειrsquo η επιτηδευμένη ρομαντικό-τητα του παπαδιαμαντικού λόγου Ένα ακόμη στοιχείο το οποίο σχε-δόν απαλείφεται στην παπαδιαμαντική έκδοση είναι ο πολύ-επί-πεδος χαρακτήρας του αρχικού κειμένου Πιο συγκεκριμένα αρκε-τοί είναι οι μελετητές που έχουν μιλήσει για τον συμβολικό χαρακτή-ρα της ιστορίας του Wells (Haynes 1980 Parrinder 1970 Priest 2005 Roberts 2006) Ο Αόρατος Άνθρωπός μπορεί να ερμηνευθεί διαφορετι-

κά ανάλογα με την σκοπιά από την οποία τον προσεγγίζει κανείς Σε πρώτο επίπεδο ο αναγνώστης βλέπει στη διήγηση του επιστήμονα Γκρίφιν τις επιπτώσεις που η ανεξέλεγκτη επιστημονική πρόοδος και η μανία για κυριαρχία επί των φυσικών μπορεί να έχει για το άτομο και την κοινωνία Η επιστήμη μπορεί να οδηγήσει στην lsquoαποσύνθεση της κοινωνίαςrsquo(Roberts 2006 44) και του ατόμου όπως φανερώνουν οι κακουχίες και η αποξένωση που βιώνει ο κεντρικός ήρωας η τρα-γική του κατάληξη αλλά και το όνειρό του για παντοδυναμία Σε δεύτερο επίπεδο ωστόσο ο Wells αναφέρεται στο δίπολο lsquoίδιοςάλ-λοςrsquo το οποίο κατέχει ιδιαίτερη θέση στη λογοτεχνία της εποχής Ο Wells υπήρξε με το λόγο και το έργο του πολιτικό και λογοτεχνικό υπέρμαχος της ισότητας Το 1916 στο βιβλίο What is Coming το δη-λώνει

Μισώ και απεχθάνομαι την κακότροπη καχυποψία απένα-ντι στου ξένους και στους τρόπους τους∙ ένας άνθρωπος που μπορεί να με κοιτάξει στο πρόσωπο να γελάσει μαζί μου να πει την αλήθεια και να φερθεί δίκαια είναι αδελφός μου κι ας είναι το δέρμα του τόσο μαύρο ή τόσο κίτρινο όσο ένα βραδινό ηράνθεμο (όπ 256)2

Στα παραδείγματα που ακολουθούν θα αναλύσουμε τους τρόπους και το βαθμό στον οποίο οι μεταφράσεις αναδεικνύουν τις παραπά-νω θεματικές Σε γενικές γραμμές ο Παπαδιαμάντης εμμένει στο ρο-μαντικό με αποτέλεσμα να αποκλείει τυχόν δεύτερες ερμηνείες και αναγνώσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης επιτρέπει σε ορισμένες από τις θεματικές του κειμένου αφετηρίας να αναδυθούν και να αγ-

2 Μετάφραση της συγγραφέως

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 443 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

γίξουν τον αναγνώστη Η προσέγγιση του κάθε μεταφραστή συνδέε-ται άμεσα τόσο με την προσωπικότητα του καθενός όσο και με το κοινωνικό πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο της περιόδου στην οποία μεταφράζουν Επίσης η γνωριμία του ελληνικού κοινού με την κουλτούρα αφετηρίας είναι ένας ακόμη παράγοντας που ενδεχομέ-νως θα επηρέασε τις επιλογές των μεταφραστών

Τα παρακάτω παραδείγματα αναφέρονται στον αντίκτυπο που μπορεί να επιφέρει η δίχως φραγμούς επιστημονική πρόοδος σε κοι-νωνικό-πολιτικό επίπεδο Ο ήρωας Γκρίφιν οραματίζεται να εγκα-θιδρύσει ένα δικό του καθεστώς ανάλογο με εκείνο της Τρομοκρα-τίας του Ροβεσπιέρου Παράδειγμα 5

ΚΑ Not wanton killing but a judicious slaying (σ 125) (Όχι αδικαιολόγητος σκοτωμός αλλά συνετή θανάτωση)

ΚΥ 1 Ὂχι φόνους ἀνωφελεῑς ὀχι∙ ἀλλά μίαν σφαγήν ἐπίκαιρον (σ 213)

ΚΥ 2 Δέ θα σκοτώνουμε βέβαια χωρίς λόγο ἀλλά μόνο δικαιολο-γημένα και με σύνεση (σ 158)

Παράδειγμα 6

KA The point is they know there is an Invisible Man ndash as well as we know there is an Invisible Man And that Invisible Man must now establish a Reign of Terror (σ 125) (Το θέμα είναι πως ξέρουν ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος ndash όπως εμείς ξέρουμε ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος Και αυτός ο Αόρατος Άνθρωπος πρέπει τώρα να εγκαθιδρύσει την Τρομοκρα-τία)

ΚΥ 1 Τό ζήτημα ἰδού πῶς ἐχει γνωρίζουν ὃπως γνωρίζομεν ἠμεῖς ὃτι ὐπάρχει εἷς ἂνθρωπος ἀόρατος καί ὁ Ἀόρατος αὐτός Κέμπ μέλλει νά ἐγκαθιδρύση τώρα την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Το ζήτημα ἒχει ὡς ἐξῆς Ὃλοι ξέρουν πώς ὑπάρχει ἓνας Ἀόρα-τος Ἂνθρωπος -ὂπως το ξέρουμε κι ἐμεῖς Κέμπ- κι αὐτός ὀ Ἀό-

444 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ρατος Ἂνθρωπος πρέπει τώρα να ἰδρύσει ἒνα Βασίλειο Τρό-μου (σ 158)

Παράδειγμα 7

ΚΑ Yes ndash no doubt itrsquos startling But I mean it A Reign of Terror (σ 125) (Ναι- δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι τρομακτικό Αλλά το εννοώ Μια Τρομοκρατία)

ΚΥ 1 Ναί βέβαιααὐτό προξενεῖ φρίκην πλήν λέγω καλῶς την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Ναἰ Ἀπορεῖς βέβαια ἀλλά σοῦ μιλῶ σοβαρά Ἓνα Βασίλειο Τρόμου (σ 158)

Όπως παρατηρούμε η ιστορική διάσταση των λόγων του ήρωα και η ακριβής αναφορά στην περίοδο της Τρομοκρατίας στη Γαλλία χάνο-νται στις μεταφράσεις Στο αρχικό κείμενο ο Γκρίφιν δίνει μια σαφή εικόνα της απόλυτης κυριαρχίας και της καταστροφής στην οποία αποβλέπει αναφερόμενος κατrsquo επανάληψη σε ένα ιστορικό γεγονός Το ιστορικό υπόβαθρο του λόγου δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα αλλά και αληθοφάνεια στα λόγια του εφευρέτη καθώς αναφέρεται σε γε-γονότα του προηγούμενου αιώνα Η χρήση του slaying φέρνει στο νου λαιμητόμο και τις χιλιάδες ανθρώπων που χάθηκαν στη Γαλλία την περίοδο της Τρομοκρατίας Επίσης η φράση judicious slaying θυ-

μίζει τον ορισμό της Τρομοκρατίας από τον περίφημο λόγο του Ρο-βεσπιέρου στη Συνέλευση 1794 Η Τρομοκρατία δεν είναι τίποτα άλλο από μια δικαιοσύνη άμεση αυστηρή και άτεγκτη (Haulsal 19971) Τέλος τη σημασία των λόγων του Γκρίφιν ενισχύουν οι πρώ-τες δράσεις αναρχικών-τρομοκρατικών οργανώσεων που λαμβά-νουν χώρα την περίοδο εκείνη στην Αγγλία3 Με άλλα λόγια το

3 Το 1984 έχουμε την έκρηξη βόμβας στο αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς το

οποίο καταγράφεται ως το πρώτο περιστατικό επίθεσης διεθνούς τρομοκρα-τίας στην Αγγλία Η τρομοκρατία γενικώς ενέπνευσε το έργο σημαντικών άγγλων συγγραφέων όπως ο Κόνραντ ο οποίος στο έργο του The Secret Agent

(1907) πραγματεύεται το πώς οι εξελίξεις στον επιστημονικό-τεχνολογικό το-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 445 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ιστορικό αλλά και κοινωνικό υπόβαθρο του πρωτοτύπου σε συνδυα-σμό αυξάνουν τους φόβους του αναγνωστικού κοινού της γλώσσας αφετηρίας

Στις μεταφράσεις ή αίσθηση φόβου που προκαλείται στον ανα-γνώστη περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο φαντασιακό Ο Πα-παδιαμάντης με την επιλογή τρομοκρατία εστιάζει αποκλειστικά στο αίσθημα της φρίκης που προκαλούν τα λόγια και οι ιδέες του αλλό-φρονα εφευρέτη Η απόφαση του μεταφραστή να αποκρύψει την ιστορική αναφορά που συναντάμε στο πρωτότυπο πιθανότατα οφεί-λεται στο ότι η Ελλάδα την περίοδο που γράφει ο Παπαδιαμάντης βρίσκεται ακόμη σε καθεστώς βασιλευομένης δημοκρατίας Ως εκ τούτου μια αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση θα έδινε στο μετά-φρασμα πολιτικό τόνο που μπορεί να προκαλούσε αντιδράσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης παρά τις μεταβολές στο ελληνικό πολιτικό καθεστώς με το Βασίλειο Τρόμου και την αποφυγή της χρήσης των σφαγή και τρομοκρατία δίνει μια ακόμη ήπια διάσταση στα όσα λέγο-

νται στο πρωτότυπο κείμενο Παρά το πέρασμα των χρόνων βλέ-πουμε πως ο μεταφραστής διστάζει να δώσει στο κείμενό του πολιτι-κή διάσταση Η επιλογή να αποσιωπήσουν την ιστορική διάσταση δηλώνει επιθυμία να περιοριστούν στο λογοτεχνικό κομμάτι και να δώσουν στο ελληνικό κοινό ένα μετάφρασμα που θα έχει αποκλειστι-κό σκοπό να τέρψει παρά να lsquoαφυπνίσειrsquo συνειδήσεις ή να εγείρει πολιτικούς προβληματισμούς Προσαρμόζουν την τέχνη τους στις ε-πιταγές της δίψας του αναγνωστικού κοινού για τρόμο και μυστή-ριο όπως υπόσχεται και ο πρόλογος της ελληνικής έκδοσης στην εφημερίδα Tο Άστυ

Τι περιπέτειας ἒχει η ἁνακάλυψίς του τί ὀδύσσειαν ἒχει ὁ ἐ-φευρέτης τί συνεπείας ἒχουν τα πειράματά του αὐτά μᾶς λέ-γει ὁ Οὐέλλς εἰς σειράν κεφαλαίων ὂλων δραματικῶν ὂλων παρασυρόντων τά ὀποῖα διέρχεται κανείς με ἀληθήν πυρε-τόν (Επισκόπουλος 1901 286)

μέα μπορεί να αποτελέσουν όπλο καταστροφής στα χέρια κακοποιών κατrsquo επίφαση αναρχικών στοιχείων (Mulry 2000)

446 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Έτσι χάνεται στις ελληνικές αποδόσεις ο ρόλος του Wells ως lsquoιστο-ρικού του μέλλοντοςrsquo4 κατά την προσφώνηση του Conrad καθώς για τον έλληνα αναγνώστη ο άγγλος μυθιστοριογράφος ερμηνεύεται ως

εφάμιλλος του αμερικανού Πόε Ὁ Οὐέλλς δύναται τωόντι νἀ ὀνο-μασθεί διάδοχος του Πόε και μιμητής του ἐπάξιοςraquo (Επισκόπουλος 1901284)

Διαφορετική είναι ωστόσο η προσέγγιση των δύο μεταφραστών όσον αφορά τις επιπτώσεις σε ατομικό επίπεδο Πιο συγκεκριμένα o Wells χρησιμοποιεί το ζωώδες στοιχείο που διατρέχει ποικιλοτρόπως το έργο του για να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη

αποκόβεται από τις οργανικές διαδικασίες που έχει ορίσει η φύση παράγοντας εν τέλει μορφές που μπορεί να υπάρξουν και να επιβιώ-σουν αποκλειστικά στο περιθώριο (Roberts 200645) Η μεγαλομανία του ήρωα που τροφοδοτείται από τις lsquoμυστικέςrsquo γνώσεις του τον οδη-γεί στην αυτοκαταστροφή του όπως δηλώνει η βαθμιαία αλλοτρίωση της ψυχής του η περιθωριοποίηση του και η τραγική του κατάληξη Το θέμα της αποξένωσης και της εξαχρείωσης του πρωταγωνιστή της ιστορίας εντυπώνεται χαρακτηριστικά στο παρακάτω παράδειγμα

Παράδειγμα 8

KA How can you hope to gain happiness Donrsquot be a lone wolf (σ 125) (Πώς μπορείς να ελπίζεις να ευτηχήσεις Μη γίνεσαι μοναχικός λύ-κος)

ΚΥ 1 Πῶς μπορεῖς νἀ ἐλπίζης ὃτι θα εὓρης εἰς τοῦτο τἠν ευτυχίαν Μη γίνεσαι δά λυκάνθρωπος (σ 214)

ΚΥ 2 Πῶς περιμένεις να βρεῖς ἒτσι την ευτυχία Πάψε να ζεῖς σά μοναχικός λύκος (σ 159)

Στο απόσπασμα αυτό ο Κέμπ πρώην συνάδελφος του κεντρικού ήρωα επισημαίνει στον Γκρίφιν τους κινδύνους που το επιστημονι-

4To The Secret Agent (1907) ο Conrad το αφιερώνει στον HG Wells για την προσφορά του στη λογοτεχνία Στην αφιέρωσή του μάλιστα τον οποίο απο-καλεί ldquoιστορικό των χρόνων που ακολουθούν στον οποίο αυτή η απλή ιστο-ρία του 19ου αιώνα αφιερώνεται με αγάπηraquo(Conrad 19075)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 447 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

κό του όραμα για αλλαγή μπορεί να ενέχει για τον ίδιο Χρησιμοποι-ώντας μια κλασσική αγγλική μεταφορά ο συγγραφέας με διακριτή παραστατικότητα καταδεικνύει την αλλοτρίωση της ψυχής και του τρόπου ζωής του ήρωα Η εικόνα του μοναχικού μεν αλλά λύκου δε υπογραμμίζει τον κίνδυνο της αποκτήνωσής του πρωταγωνιστή λό-γω της περιθωριοποίησής στην οποία επιλέγει αυτοβούλως να περιέ-λθει Ο άνθρωπος εξάλλου όπως λέει και ο Αριστοτέλης είναι φύσει lsquoον κοινωνικόrsquo Ο Parrinder στην κριτική του για τον Wells αναφέ-ρεται στην ευχέρεια με την οποία ο άγγλος συγγραφέα εντυπώνει στο κείμενο τους προβληματισμούς του κυρίως μέσα από το σύμβο-λο του ζώου για την ισορροπία μεταξύ πολιτισμού και κτηνωδίας (Roberts 2006) Οι παραπάνω όψεις του θέματος αναδύονται και μέσα από την μετάφραση του Σφακιανάκη ο οποίος επιλέγει να μεί-νει πιστός στο αρχικό κείμενο Ο Παπαδιαμάντης εμμένοντας στο σκοτεινά ρομαντικό υπερτονίζει το κτηνώδες και μυστηριακό με την απόδοση λυκάνθρωπος Έτσι αφαιρεί από την διατύπωση του Κεμπ

κάθε σύνδεση με την πραγματικότητα και χάνεται οποιαδήποτε ανα-φορά στον αντίκτυπο που μπορεί η επιστημονική πρόοδος να επιφέ-ρει στο άτομο και την κοινωνία Για μια ακόμη φορά ο χαρακτήρας του πρωτοτύπου ελαφραίνει και περιορίζεται στη λειτουργία του ως lsquoσκοτεινό παραμύθιrsquo

Ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας φαίνεται πως αποτελούν εξίσου σημαντικές αν και λανθάνουσες θεματικές Η Καρπούζου στην ανάλυση της το επισημαίνει

Ο φόνος της κοινωνίας απέναντι στη ριζική ετερότητα στον lsquoξένοrsquo που είναι ο Αόρατος άνθρωπος τον καθιστά τον απο-διοπομπαίο τράγο αρχικά μυστήριο που προκαλεί τη γενική περιέργεια και στη συνέχεια απειλή που συσπειρώνει τους πάντες εξιλαστήριο θύμα που εξοντώνεται με τρόπο βίαιο και απάνθρωπο (όπ 271)

Η ταυτοποίηση του ήρωα βάσει του χρώματος του δέρματός του όπως θα δούμε στα παρακάτω παραδείγματα και η συσχέτισή του με ζώα ή αντικείμενα είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Ίπινγκ προσπαθούν να κατανοήσουν τον ξένο και να τον εντάξουν στο πλαίσιο της εμπειρίας τους Οι τρόποι προσέγγισης

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 437 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ΚΥ 2 Ὁ ξένος ἒφτασε στίς ἀρχές τοῦ Φλεβάρη μια χειμωνιάτικη μέρα που ὁ τσουχτερός ἂνεμος και το τελευταῖο χιόνι τῆς χρονιᾶς σάρωναν τά πάντα Φάνηκε ἀπrsquo τή μεριά τοῦ λόφου κάνοντας ὃλο το δρόμο ἀπrsquo το σιδηροδρομικό σταθμό τοῦ Μπράμπλχαρστ με τα πόδια και κρατώντας μιά μαύρη βαλι-τσούλα στο γαντοφορεμένο χέρι του (σ 11)

Ο Παπαδιαμάντης από τις πρώτες κιόλας γραμμές επιτείνει το σκη-νικό της βαρυχειμωνιάς που συναντάμε στο πρωτότυπο Ο τρόπος με τον οποίο αποδίδει ο Παπαδιαμάντης την περιγραφή της φύσης υπερβαίνει την αναπαραστατική δύναμη του πρωτοτύπου (Καρα-τσινίδου 2011235) Η εικόνα που πλάθει ο Παπαδιαμάντης έχει διτ-τό ρόλο αφενός παρουσιάζει στον αναγνώστη το lsquoσκοτεινόrsquo και lsquoψυ-χρόrsquo που ελλοχεύει στην καρδιά του ξένου και αφετέρου προοικο-νομεί την ταραχή που επρόκειτο να γνωρίσουν οι κάτοικοι του Ίπι-νγκ Το φανταστικό η σκοτεινιά και η περιρρέουσα αίσθηση τρόμου που διαπνέει το κείμενο είναι στοιχεία που υπάρχουν και στο πρω-τότυπο Ωστόσο στον Wells ενυπάρχει μια διάθεση καταγραφής των γεγονότων όπως δηλώνει ο λιτός λόγος του και το ασύνδετο που χρησιμοποιεί (Haynes 1980) Ο Παπαδιαμάντης παραβλέπει την επιστημονική-δημοσιoγραφική ροπή που διατρέχει το λόγο του Wells Προτιμά να εστιάσει στο μυστήριο και την σύνδεση ανθρώ-που-φύσης που συχνά συναντάμε στα έργα του βάσει της θεωρίας της lsquoαναλογίαςrsquo ή της lsquoαντιστοιχίαςrsquo η οποία βλέπει τη φύση και τον άνθρωπο ως μια άρρηκτα συνδεδεμένη ενότητα όπου η έκφραση του ενός αποτελεί δήλωση του κόσμου του άλλου και αντίστροφα (Κων-σταντινίδου 1991)

Στη ρομαντικότερη ροπή του μεταφράσματος συμβάλλουν τόσο οι έντονες εικόνες όσο και η πεποικιλμένη πρόζα (Κοπιδάκης 2011 17) του διηγηματογράφου-μεταφραστή Tην lsquoπεποικιλμένηrsquo πρόζα συνιστούν η ιδιότυπη καθαρεύουσα και η ιδιάζουσα ποιητικότητα της H ποιητικότητα που αποπνέει το παπαδιαμαντικό κείμενο οφεί-λεται κυρίως στα σχήματα λόγου που διανθίζουν το λόγο του Ένα από αυτά τα σχήματα είναι και αυτό της επαναφοράς Με τον όρο επαναφορά εννοώ την επανάληψη λέξεων και καταλήξεων οι οποίες προσδίδουν στο κείμενο έναν έντονα ποιητικό χαρακτήρα μορφο-

438 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

λογικά και ηχητικά (Nάκας 2011) Στο παράδειγμα 1 αυτό πετυχαί-νεται με την επανάληψη της κατάληξης ndashον σε ομοιόπτωτες λέξεις σταθμόνhellip πυκνόν χειρόκτιον μαῦρον μάρσιππον Γενικότερα το σχή-

μα της επαναφοράς είναι ένα από τα χαρακτηριστικά που συνιστούν σήμα κατατεθέν της παπαδιαμαντικής γραφής Το χρησιμοποιεί κα-τά κόρον στη μετάφραση του Αόρατου προκειμένου να εμπλουτίσει το λόγο του πρωτοτύπου Παρεκκλίνοντας σαφώς από το πνεύμα του αρχικού κειμένου ενισχύει την ποιητικότητα του λόγου παρεμβαί-νοντας ριζικά Η επανάληψη των καταλήξεων ndashων -ον -ίαν και οι παρηχήσεις των ήχων ndashο-ι-ε στο παράδειγμα που ακολουθεί είναι

ένα μικρό δείγμα του ρομαντικού ύφους μετάφρασης που την καθι-στά μακράν ποιητικότερη οποιαδήποτε άλλης απόδοσης

Παράδειγμα 2

ΚΑ And directly the crates were unpacked the stranger went to the window and set to work not troubling in the least about the litter of straw the fire which had gone out the box of books outside nor the trunks and other luggage that had go-ne upstairs (σ 18) (Και αμέσως τα καφάσια ξεπακεταρίστηκαν ο ξένος πήγε στο παρά-θυρο και πιάστηκε στη δουλειά χωρίς να τον προβληματίζεται στο ελάχιστο για τα σκουπίδια από στάχια την φωτιά που είχε σβήσει το κουτί με τα βιβλία έξω ούτε για τα μπαούλα ή τις άλλες αποσκευ-ές που είχαν πάει στο πάνω πάτωμα)

ΚΥ 1 Το περιεχόμενων ὃλων τῶν κανίστρων τούτων μόλις ἐκκενώ-θη και ὀ ξένος ἦλθεν εἰς το παράθυρον καί ἢρχισε την ἐργα-σίαν χωρίς να τον μέλη διόλου διά τον κόσμον τον ἐκεῖ οὒτε διά το ἂχυρον ἐφrsquoοὗ ἐπάπτει οὒτε διά την φωτίαν ἡ ὁποία εἶχε σβύσει οὒτε διά την κάσσαν με τά βιβλία οὒτε

διά τά δέματα τά ὁποῖα ὁμοίως εἶχον ἀνεβάσει (σ 34) KY 2 Ἀμέσως μόλις τελείωσε το ἂδειασμα ὁ ξένος πῆγε στο παρά-

θυρο κι ἒπιασε δουλειά χωρίς να δίνει δεκάρα για το ἂχυρο για τη φωτιά πού εἶχε σβήσει γιά τό κιβώτιο με τά βιβλία πού εἶχε μείνει ἀπέξω ἢ για τά μπαοῦλα και τά διάφορα ἂλ-λα πράγματα πού εἶχαν κουβαληθεῖ ἐπάνω (σ 27)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 439 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Η απόδοση του Σφακιανάκη είναι πολύ πιο κοντά στο πρωτότυπο Μένει πιο κοντά στις επιταγές και το πνεύμα του Wells Στον Wells Ο τρόπος γραφής [hellip] ήταν το άμεσο και ίσως αναπόφευκτο αποτέ-λεσμα της επιστημονικής του κατάρτισης (Haynes 19807) Ο λιτός λόγος του Wells είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της τέχνης του και αποτέλεσε μάλιστα αρκετές φορές μομφή από τους συγχρό-νους του Ένας από τους επικριτές του ήταν και ο Henry James Προς απάντηση των κατηγοριών που δεχόταν ο Wells έδωσε την εξής απάντηση Είμαι δημοσιογράφος Αρνούμαι να παίξω το ρόλο του lsquoκαλλιτέχνηrsquo Εάν μερικές φορές γίνομαι καλλιτέχνης αυτό είναι τε-ρατουργία των θεών (Ηaynes 1980 8)

Βλέπουμε πως το δεύτερο κείμενο υποδοχής σέβεται σε μεγαλύ-τερο βαθμό τις τεχνικές και τις επιδιώξεις του πρωτοτύπου Αυτό όμως δεν συμβαίνει πάντα Το παρακάτω απόσπασμα συνιστά ένα τέτοιο παράδειγμα παρέκκλισης

Παράδειγμα 3

ΚΑ Then came an imprecation and a match was struck and the study was flooded with yellow light (σ 27) (Έπειτα ακολούθησε μια κατάρα ένα σπίρτο άναψε και το μελετη-τήριο πλημμύρισε από κίτρινο φως)

KY 1 Εἰτα μία βλασφημία ἓν πυρεῖον προσετρίβη καί τό χώρισμα ἐφωτίσθη άπό φῶς κυανοῦν (σ 49)

ΚΥ 2 Ακολούθησε μια βλαστήμια ένα σπίρτο άναψε και το γρα-φείο φωτίστηκε από μια χλωμή αδύναμη αναλαμπή (σ 40)

Όπως παρατηρούμε οι ελληνικές αποδόσεις αποκλίνουν σημαντικά από το πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης επιλέγει το lsquoκυανόrsquo φως προ-κειμένου να τονίσει το σκοτάδι που επικρατεί στο χώρο σε αντίθεση με το ζωντανό κίτρινο φως του πρωτοτύπου Προς την ίδια κατεύθυν-ση κινείται και ο Σφακιανάκης ο οποίος επιλέγει να δώσει έμφαση στο σκοτάδι τονίζοντας την ασθενική φύση της λάμψης Επίσης η lsquoβλασφημίαrsquo αντί της lsquoκατάραςrsquo δίνει στο κείμενο και μια απόχρωση θρησκευτικού χαρακτήρα η οποία επιπλέον εντείνει την αίσθηση μυ-στηρίου Ανάλογα lsquoπαιχνιδίσματαrsquo του λόγου αναδεικνύονται και

440 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

στο παρακάτω παράδειγμα όπου για μια ακόμη φορά οι εναλλαγές στη φωτεινότητα δίνουν βήμα σε μια lsquoχειμαρρώδηrsquo ρομαντικότητα Παράδειγμα 4

KA Everything was ruddy shadowy and indistinct to her the more so since she had been lighting the bar lamp and her eyes were dazzled But for a second it seemed to her that the man she looked at had an enormous mouth wide open - a vast and incredible mouth that swallowed the whole of the lower portion of his face (σ 11) (Όλα ήταν κοκκινωπά σκιερά και δυσδιάκριτα προς αυτήν περισσό-τερο από τη στιγμή που άναβε την λάμπα και τα μάτια της τυφλώ-θηκαν Αλλά για ένα δευτερόλεπτο της φάνηκε πώς ο άνδρας που κοίταξε είχε ένα πελώριο στόμα ορθάνοιχτο- ένα αχανές και απί-στευτο στόμα που κατάπινε ολόκληρο το κάτω μέρος του προσώπου του)

ΚΥ 1 Ὃλα ἦσαν ἢ ἀποτόμως φωτισμένα ἢ ἐντελῶς σκοτεινά Ἐδυ-σκολεύθη τοσούτῳ μᾶλλον νά διακρίνῃ τίποτε ὃσω εἶχεν ἀ-νάψει ἀρτίως την λυχνίαν τοῦ καπηλείου καί τά ὂμματά της ἦσαν ἀκόμη θαμβωμένα Ἀλλrsquoἐπί ἓν δευτερόλεπτον τῆς ἐφά-νη ὃτι ὃ ἀνθρωπος τόν ὁποῖον ἐκοίταζεν εἷχεν στόμα τερά-στιον χάσκον στόμα ἀπίστευτον το ὁποῖον laquoἒτρωγενraquo ὃλον τό κάτω τοῦ προσώπου του (σ 22)

ΚΥ 2 umlΌλα ἦταν κοκκινωπά οἱ σκιές τρεμόπαιζαν κι ἠ κυρία Χώλ δέν ξεχώριζε τίποτα καθώς μάλιστα μια στιγμή πρίν εἶχε ἀνάψει τή λάμπα στό μπάρ καί τά μάτια ἦταν θαμπωμένα Γιά μιά στιγμή ὃμως καθώς κοίταξε ἐκεῖνο τον ἂνθρωπο τῆς φάνηκε σά νά rsquoχε ἀνοιχτό διάπλατα ἓνα τεράστιο στόμα ἒνα ἀπίστευτα μεγάλο και βαθὐ στόμα ποῦ λές κι εἶχε καταπιεῖ ὂλο το κάτω μέρος τοῦ προσώπου του (σ 18)

Ο Παπαδιαμάντης με την απότομη εναλλαγή σκότους-φωτός που ακολουθεί δημιουργεί μια αίσθηση μυστηρίου έντασης και αγωνίας που υπερβαίνει εκείνη που συναντάμε στο πρωτότυπο Η ασθενική φωτεινότητα που δηλώνει το τρεμόπαιζαν στην απόδοση του Σφακια-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 441 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

νάκη δημιουργεί ανάλογο αποτέλεσμα Γενικότερα οι εναλλαγές σκότους-φωτός που συναντάμε στο αρχικό είναι ένα στοιχείο στο οποίο φαίνεται να επένδυσαν οι μεταφραστές προκειμένου να υπο-γραμμίσουν την ατμόσφαιρα μυστηρίου που αποπνέει το κείμενο

Πέραν του στοιχείου της φωτεινότητας στο παραπάνω απόσπα-σμα εμπλέκονται και γραμματολογικά φαινόμενα που αξιοποιού-νται διαφορετικά από τους μεταφραστές Ειδικότερα το ασύνδετο που συναντάμε και στο πρωτότυπο αλλά και στις μεταφράσεις φαίνεται να επιτελεί διαφορετικές λειτουργίες Στο έργο του Wells η χρήση του ασύνδετου δίνει έναν ρυθμό στο κείμενο κατά τρόπο ο οποίος θυμίζει περισσότερο έρευνα παρά λογοτεχνική περιγραφή Ο Σφακιανάκης προσπαθεί να συγκεράσει το ρομαντικό-εικονοπλα-στικό στοιχείο και το λιτό του Γουελσιανού λόγου ώστε να διατηρή-σει τις ισορροπίες με τρόπο ανάλογο του πρωτοτύπου Ο Παπαδια-μάντης από την άλλη προσαρμόζει τον Γουελσιανό τρόπο έκφρα-σης στις αρχές της προσωπικής του τέχνης Ο Κοπιδάκης στην ανά-λυσή του περί των στοιχείων που συνιστούν την παπαδιαμαντική έκφραση επισημαίνει πώς το ασύνδετο αποτελεί αν όχι αξονικό υφικό στοιχείο τουλάχιστον ευδιάκριτο γνώρισμα του παπαδιαμα-ντικού ύφους (όπ 23) Στον Παπαδιαμάντη

με το ασύνδετο δηλώνεται η εντύπωση της απλοϊκότητας (Λυσίας Ι 6-28) της σεμνολογίας (Πλάτωνος Πολιτεία 617 d-e)

της πλησμονής της σφοδρότητας της αύξησης του πάθους (Δημοσθένης ΧΧΙ 72) και του χαώδους και ασύστατου (όπ 24)

Μέσα από το ασύνδετο πετυχαίνει την διέγερση συγκινήσεων (Σπανδωνίδης 2005183) σαν η μεγάλη ένταση να είναι ο αυτοσκοπός τους (όπ 184) Επιπλέον όπως στα πεζογραφήματά του έτσι και δω ο λόγος του δίνει στον αναγνώστη την εντύπωση πώς γράφει κάτω υπό την επίδραση ενός ξυπνόνειρου (όπ 185) Με λίγα λόγια στην παπαδιαμαντική απόδοση κάθε ψήγμα αληθοφάνειας του πρωτοτύ-που καταπνίγεται από τον άκρατο και πηγαίο λυρισμό του Έλληνα δημιουργού Το ρομαντικό απαλείφει σχεδόν το lsquoμυθιστορηματικάrsquo πραγματικό

442 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

4 Κοινωνικές διαστάσεις

Η αληθοφάνεια και η επιστημονικότητα του λόγου του Wells δεν είναι τα μόνα στοιχεία που lsquoκαταπνίγειrsquo η επιτηδευμένη ρομαντικό-τητα του παπαδιαμαντικού λόγου Ένα ακόμη στοιχείο το οποίο σχε-δόν απαλείφεται στην παπαδιαμαντική έκδοση είναι ο πολύ-επί-πεδος χαρακτήρας του αρχικού κειμένου Πιο συγκεκριμένα αρκε-τοί είναι οι μελετητές που έχουν μιλήσει για τον συμβολικό χαρακτή-ρα της ιστορίας του Wells (Haynes 1980 Parrinder 1970 Priest 2005 Roberts 2006) Ο Αόρατος Άνθρωπός μπορεί να ερμηνευθεί διαφορετι-

κά ανάλογα με την σκοπιά από την οποία τον προσεγγίζει κανείς Σε πρώτο επίπεδο ο αναγνώστης βλέπει στη διήγηση του επιστήμονα Γκρίφιν τις επιπτώσεις που η ανεξέλεγκτη επιστημονική πρόοδος και η μανία για κυριαρχία επί των φυσικών μπορεί να έχει για το άτομο και την κοινωνία Η επιστήμη μπορεί να οδηγήσει στην lsquoαποσύνθεση της κοινωνίαςrsquo(Roberts 2006 44) και του ατόμου όπως φανερώνουν οι κακουχίες και η αποξένωση που βιώνει ο κεντρικός ήρωας η τρα-γική του κατάληξη αλλά και το όνειρό του για παντοδυναμία Σε δεύτερο επίπεδο ωστόσο ο Wells αναφέρεται στο δίπολο lsquoίδιοςάλ-λοςrsquo το οποίο κατέχει ιδιαίτερη θέση στη λογοτεχνία της εποχής Ο Wells υπήρξε με το λόγο και το έργο του πολιτικό και λογοτεχνικό υπέρμαχος της ισότητας Το 1916 στο βιβλίο What is Coming το δη-λώνει

Μισώ και απεχθάνομαι την κακότροπη καχυποψία απένα-ντι στου ξένους και στους τρόπους τους∙ ένας άνθρωπος που μπορεί να με κοιτάξει στο πρόσωπο να γελάσει μαζί μου να πει την αλήθεια και να φερθεί δίκαια είναι αδελφός μου κι ας είναι το δέρμα του τόσο μαύρο ή τόσο κίτρινο όσο ένα βραδινό ηράνθεμο (όπ 256)2

Στα παραδείγματα που ακολουθούν θα αναλύσουμε τους τρόπους και το βαθμό στον οποίο οι μεταφράσεις αναδεικνύουν τις παραπά-νω θεματικές Σε γενικές γραμμές ο Παπαδιαμάντης εμμένει στο ρο-μαντικό με αποτέλεσμα να αποκλείει τυχόν δεύτερες ερμηνείες και αναγνώσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης επιτρέπει σε ορισμένες από τις θεματικές του κειμένου αφετηρίας να αναδυθούν και να αγ-

2 Μετάφραση της συγγραφέως

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 443 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

γίξουν τον αναγνώστη Η προσέγγιση του κάθε μεταφραστή συνδέε-ται άμεσα τόσο με την προσωπικότητα του καθενός όσο και με το κοινωνικό πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο της περιόδου στην οποία μεταφράζουν Επίσης η γνωριμία του ελληνικού κοινού με την κουλτούρα αφετηρίας είναι ένας ακόμη παράγοντας που ενδεχομέ-νως θα επηρέασε τις επιλογές των μεταφραστών

Τα παρακάτω παραδείγματα αναφέρονται στον αντίκτυπο που μπορεί να επιφέρει η δίχως φραγμούς επιστημονική πρόοδος σε κοι-νωνικό-πολιτικό επίπεδο Ο ήρωας Γκρίφιν οραματίζεται να εγκα-θιδρύσει ένα δικό του καθεστώς ανάλογο με εκείνο της Τρομοκρα-τίας του Ροβεσπιέρου Παράδειγμα 5

ΚΑ Not wanton killing but a judicious slaying (σ 125) (Όχι αδικαιολόγητος σκοτωμός αλλά συνετή θανάτωση)

ΚΥ 1 Ὂχι φόνους ἀνωφελεῑς ὀχι∙ ἀλλά μίαν σφαγήν ἐπίκαιρον (σ 213)

ΚΥ 2 Δέ θα σκοτώνουμε βέβαια χωρίς λόγο ἀλλά μόνο δικαιολο-γημένα και με σύνεση (σ 158)

Παράδειγμα 6

KA The point is they know there is an Invisible Man ndash as well as we know there is an Invisible Man And that Invisible Man must now establish a Reign of Terror (σ 125) (Το θέμα είναι πως ξέρουν ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος ndash όπως εμείς ξέρουμε ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος Και αυτός ο Αόρατος Άνθρωπος πρέπει τώρα να εγκαθιδρύσει την Τρομοκρα-τία)

ΚΥ 1 Τό ζήτημα ἰδού πῶς ἐχει γνωρίζουν ὃπως γνωρίζομεν ἠμεῖς ὃτι ὐπάρχει εἷς ἂνθρωπος ἀόρατος καί ὁ Ἀόρατος αὐτός Κέμπ μέλλει νά ἐγκαθιδρύση τώρα την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Το ζήτημα ἒχει ὡς ἐξῆς Ὃλοι ξέρουν πώς ὑπάρχει ἓνας Ἀόρα-τος Ἂνθρωπος -ὂπως το ξέρουμε κι ἐμεῖς Κέμπ- κι αὐτός ὀ Ἀό-

444 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ρατος Ἂνθρωπος πρέπει τώρα να ἰδρύσει ἒνα Βασίλειο Τρό-μου (σ 158)

Παράδειγμα 7

ΚΑ Yes ndash no doubt itrsquos startling But I mean it A Reign of Terror (σ 125) (Ναι- δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι τρομακτικό Αλλά το εννοώ Μια Τρομοκρατία)

ΚΥ 1 Ναί βέβαιααὐτό προξενεῖ φρίκην πλήν λέγω καλῶς την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Ναἰ Ἀπορεῖς βέβαια ἀλλά σοῦ μιλῶ σοβαρά Ἓνα Βασίλειο Τρόμου (σ 158)

Όπως παρατηρούμε η ιστορική διάσταση των λόγων του ήρωα και η ακριβής αναφορά στην περίοδο της Τρομοκρατίας στη Γαλλία χάνο-νται στις μεταφράσεις Στο αρχικό κείμενο ο Γκρίφιν δίνει μια σαφή εικόνα της απόλυτης κυριαρχίας και της καταστροφής στην οποία αποβλέπει αναφερόμενος κατrsquo επανάληψη σε ένα ιστορικό γεγονός Το ιστορικό υπόβαθρο του λόγου δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα αλλά και αληθοφάνεια στα λόγια του εφευρέτη καθώς αναφέρεται σε γε-γονότα του προηγούμενου αιώνα Η χρήση του slaying φέρνει στο νου λαιμητόμο και τις χιλιάδες ανθρώπων που χάθηκαν στη Γαλλία την περίοδο της Τρομοκρατίας Επίσης η φράση judicious slaying θυ-

μίζει τον ορισμό της Τρομοκρατίας από τον περίφημο λόγο του Ρο-βεσπιέρου στη Συνέλευση 1794 Η Τρομοκρατία δεν είναι τίποτα άλλο από μια δικαιοσύνη άμεση αυστηρή και άτεγκτη (Haulsal 19971) Τέλος τη σημασία των λόγων του Γκρίφιν ενισχύουν οι πρώ-τες δράσεις αναρχικών-τρομοκρατικών οργανώσεων που λαμβά-νουν χώρα την περίοδο εκείνη στην Αγγλία3 Με άλλα λόγια το

3 Το 1984 έχουμε την έκρηξη βόμβας στο αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς το

οποίο καταγράφεται ως το πρώτο περιστατικό επίθεσης διεθνούς τρομοκρα-τίας στην Αγγλία Η τρομοκρατία γενικώς ενέπνευσε το έργο σημαντικών άγγλων συγγραφέων όπως ο Κόνραντ ο οποίος στο έργο του The Secret Agent

(1907) πραγματεύεται το πώς οι εξελίξεις στον επιστημονικό-τεχνολογικό το-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 445 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ιστορικό αλλά και κοινωνικό υπόβαθρο του πρωτοτύπου σε συνδυα-σμό αυξάνουν τους φόβους του αναγνωστικού κοινού της γλώσσας αφετηρίας

Στις μεταφράσεις ή αίσθηση φόβου που προκαλείται στον ανα-γνώστη περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο φαντασιακό Ο Πα-παδιαμάντης με την επιλογή τρομοκρατία εστιάζει αποκλειστικά στο αίσθημα της φρίκης που προκαλούν τα λόγια και οι ιδέες του αλλό-φρονα εφευρέτη Η απόφαση του μεταφραστή να αποκρύψει την ιστορική αναφορά που συναντάμε στο πρωτότυπο πιθανότατα οφεί-λεται στο ότι η Ελλάδα την περίοδο που γράφει ο Παπαδιαμάντης βρίσκεται ακόμη σε καθεστώς βασιλευομένης δημοκρατίας Ως εκ τούτου μια αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση θα έδινε στο μετά-φρασμα πολιτικό τόνο που μπορεί να προκαλούσε αντιδράσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης παρά τις μεταβολές στο ελληνικό πολιτικό καθεστώς με το Βασίλειο Τρόμου και την αποφυγή της χρήσης των σφαγή και τρομοκρατία δίνει μια ακόμη ήπια διάσταση στα όσα λέγο-

νται στο πρωτότυπο κείμενο Παρά το πέρασμα των χρόνων βλέ-πουμε πως ο μεταφραστής διστάζει να δώσει στο κείμενό του πολιτι-κή διάσταση Η επιλογή να αποσιωπήσουν την ιστορική διάσταση δηλώνει επιθυμία να περιοριστούν στο λογοτεχνικό κομμάτι και να δώσουν στο ελληνικό κοινό ένα μετάφρασμα που θα έχει αποκλειστι-κό σκοπό να τέρψει παρά να lsquoαφυπνίσειrsquo συνειδήσεις ή να εγείρει πολιτικούς προβληματισμούς Προσαρμόζουν την τέχνη τους στις ε-πιταγές της δίψας του αναγνωστικού κοινού για τρόμο και μυστή-ριο όπως υπόσχεται και ο πρόλογος της ελληνικής έκδοσης στην εφημερίδα Tο Άστυ

Τι περιπέτειας ἒχει η ἁνακάλυψίς του τί ὀδύσσειαν ἒχει ὁ ἐ-φευρέτης τί συνεπείας ἒχουν τα πειράματά του αὐτά μᾶς λέ-γει ὁ Οὐέλλς εἰς σειράν κεφαλαίων ὂλων δραματικῶν ὂλων παρασυρόντων τά ὀποῖα διέρχεται κανείς με ἀληθήν πυρε-τόν (Επισκόπουλος 1901 286)

μέα μπορεί να αποτελέσουν όπλο καταστροφής στα χέρια κακοποιών κατrsquo επίφαση αναρχικών στοιχείων (Mulry 2000)

446 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Έτσι χάνεται στις ελληνικές αποδόσεις ο ρόλος του Wells ως lsquoιστο-ρικού του μέλλοντοςrsquo4 κατά την προσφώνηση του Conrad καθώς για τον έλληνα αναγνώστη ο άγγλος μυθιστοριογράφος ερμηνεύεται ως

εφάμιλλος του αμερικανού Πόε Ὁ Οὐέλλς δύναται τωόντι νἀ ὀνο-μασθεί διάδοχος του Πόε και μιμητής του ἐπάξιοςraquo (Επισκόπουλος 1901284)

Διαφορετική είναι ωστόσο η προσέγγιση των δύο μεταφραστών όσον αφορά τις επιπτώσεις σε ατομικό επίπεδο Πιο συγκεκριμένα o Wells χρησιμοποιεί το ζωώδες στοιχείο που διατρέχει ποικιλοτρόπως το έργο του για να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη

αποκόβεται από τις οργανικές διαδικασίες που έχει ορίσει η φύση παράγοντας εν τέλει μορφές που μπορεί να υπάρξουν και να επιβιώ-σουν αποκλειστικά στο περιθώριο (Roberts 200645) Η μεγαλομανία του ήρωα που τροφοδοτείται από τις lsquoμυστικέςrsquo γνώσεις του τον οδη-γεί στην αυτοκαταστροφή του όπως δηλώνει η βαθμιαία αλλοτρίωση της ψυχής του η περιθωριοποίηση του και η τραγική του κατάληξη Το θέμα της αποξένωσης και της εξαχρείωσης του πρωταγωνιστή της ιστορίας εντυπώνεται χαρακτηριστικά στο παρακάτω παράδειγμα

Παράδειγμα 8

KA How can you hope to gain happiness Donrsquot be a lone wolf (σ 125) (Πώς μπορείς να ελπίζεις να ευτηχήσεις Μη γίνεσαι μοναχικός λύ-κος)

ΚΥ 1 Πῶς μπορεῖς νἀ ἐλπίζης ὃτι θα εὓρης εἰς τοῦτο τἠν ευτυχίαν Μη γίνεσαι δά λυκάνθρωπος (σ 214)

ΚΥ 2 Πῶς περιμένεις να βρεῖς ἒτσι την ευτυχία Πάψε να ζεῖς σά μοναχικός λύκος (σ 159)

Στο απόσπασμα αυτό ο Κέμπ πρώην συνάδελφος του κεντρικού ήρωα επισημαίνει στον Γκρίφιν τους κινδύνους που το επιστημονι-

4To The Secret Agent (1907) ο Conrad το αφιερώνει στον HG Wells για την προσφορά του στη λογοτεχνία Στην αφιέρωσή του μάλιστα τον οποίο απο-καλεί ldquoιστορικό των χρόνων που ακολουθούν στον οποίο αυτή η απλή ιστο-ρία του 19ου αιώνα αφιερώνεται με αγάπηraquo(Conrad 19075)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 447 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

κό του όραμα για αλλαγή μπορεί να ενέχει για τον ίδιο Χρησιμοποι-ώντας μια κλασσική αγγλική μεταφορά ο συγγραφέας με διακριτή παραστατικότητα καταδεικνύει την αλλοτρίωση της ψυχής και του τρόπου ζωής του ήρωα Η εικόνα του μοναχικού μεν αλλά λύκου δε υπογραμμίζει τον κίνδυνο της αποκτήνωσής του πρωταγωνιστή λό-γω της περιθωριοποίησής στην οποία επιλέγει αυτοβούλως να περιέ-λθει Ο άνθρωπος εξάλλου όπως λέει και ο Αριστοτέλης είναι φύσει lsquoον κοινωνικόrsquo Ο Parrinder στην κριτική του για τον Wells αναφέ-ρεται στην ευχέρεια με την οποία ο άγγλος συγγραφέα εντυπώνει στο κείμενο τους προβληματισμούς του κυρίως μέσα από το σύμβο-λο του ζώου για την ισορροπία μεταξύ πολιτισμού και κτηνωδίας (Roberts 2006) Οι παραπάνω όψεις του θέματος αναδύονται και μέσα από την μετάφραση του Σφακιανάκη ο οποίος επιλέγει να μεί-νει πιστός στο αρχικό κείμενο Ο Παπαδιαμάντης εμμένοντας στο σκοτεινά ρομαντικό υπερτονίζει το κτηνώδες και μυστηριακό με την απόδοση λυκάνθρωπος Έτσι αφαιρεί από την διατύπωση του Κεμπ

κάθε σύνδεση με την πραγματικότητα και χάνεται οποιαδήποτε ανα-φορά στον αντίκτυπο που μπορεί η επιστημονική πρόοδος να επιφέ-ρει στο άτομο και την κοινωνία Για μια ακόμη φορά ο χαρακτήρας του πρωτοτύπου ελαφραίνει και περιορίζεται στη λειτουργία του ως lsquoσκοτεινό παραμύθιrsquo

Ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας φαίνεται πως αποτελούν εξίσου σημαντικές αν και λανθάνουσες θεματικές Η Καρπούζου στην ανάλυση της το επισημαίνει

Ο φόνος της κοινωνίας απέναντι στη ριζική ετερότητα στον lsquoξένοrsquo που είναι ο Αόρατος άνθρωπος τον καθιστά τον απο-διοπομπαίο τράγο αρχικά μυστήριο που προκαλεί τη γενική περιέργεια και στη συνέχεια απειλή που συσπειρώνει τους πάντες εξιλαστήριο θύμα που εξοντώνεται με τρόπο βίαιο και απάνθρωπο (όπ 271)

Η ταυτοποίηση του ήρωα βάσει του χρώματος του δέρματός του όπως θα δούμε στα παρακάτω παραδείγματα και η συσχέτισή του με ζώα ή αντικείμενα είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Ίπινγκ προσπαθούν να κατανοήσουν τον ξένο και να τον εντάξουν στο πλαίσιο της εμπειρίας τους Οι τρόποι προσέγγισης

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

438 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

λογικά και ηχητικά (Nάκας 2011) Στο παράδειγμα 1 αυτό πετυχαί-νεται με την επανάληψη της κατάληξης ndashον σε ομοιόπτωτες λέξεις σταθμόνhellip πυκνόν χειρόκτιον μαῦρον μάρσιππον Γενικότερα το σχή-

μα της επαναφοράς είναι ένα από τα χαρακτηριστικά που συνιστούν σήμα κατατεθέν της παπαδιαμαντικής γραφής Το χρησιμοποιεί κα-τά κόρον στη μετάφραση του Αόρατου προκειμένου να εμπλουτίσει το λόγο του πρωτοτύπου Παρεκκλίνοντας σαφώς από το πνεύμα του αρχικού κειμένου ενισχύει την ποιητικότητα του λόγου παρεμβαί-νοντας ριζικά Η επανάληψη των καταλήξεων ndashων -ον -ίαν και οι παρηχήσεις των ήχων ndashο-ι-ε στο παράδειγμα που ακολουθεί είναι

ένα μικρό δείγμα του ρομαντικού ύφους μετάφρασης που την καθι-στά μακράν ποιητικότερη οποιαδήποτε άλλης απόδοσης

Παράδειγμα 2

ΚΑ And directly the crates were unpacked the stranger went to the window and set to work not troubling in the least about the litter of straw the fire which had gone out the box of books outside nor the trunks and other luggage that had go-ne upstairs (σ 18) (Και αμέσως τα καφάσια ξεπακεταρίστηκαν ο ξένος πήγε στο παρά-θυρο και πιάστηκε στη δουλειά χωρίς να τον προβληματίζεται στο ελάχιστο για τα σκουπίδια από στάχια την φωτιά που είχε σβήσει το κουτί με τα βιβλία έξω ούτε για τα μπαούλα ή τις άλλες αποσκευ-ές που είχαν πάει στο πάνω πάτωμα)

ΚΥ 1 Το περιεχόμενων ὃλων τῶν κανίστρων τούτων μόλις ἐκκενώ-θη και ὀ ξένος ἦλθεν εἰς το παράθυρον καί ἢρχισε την ἐργα-σίαν χωρίς να τον μέλη διόλου διά τον κόσμον τον ἐκεῖ οὒτε διά το ἂχυρον ἐφrsquoοὗ ἐπάπτει οὒτε διά την φωτίαν ἡ ὁποία εἶχε σβύσει οὒτε διά την κάσσαν με τά βιβλία οὒτε

διά τά δέματα τά ὁποῖα ὁμοίως εἶχον ἀνεβάσει (σ 34) KY 2 Ἀμέσως μόλις τελείωσε το ἂδειασμα ὁ ξένος πῆγε στο παρά-

θυρο κι ἒπιασε δουλειά χωρίς να δίνει δεκάρα για το ἂχυρο για τη φωτιά πού εἶχε σβήσει γιά τό κιβώτιο με τά βιβλία πού εἶχε μείνει ἀπέξω ἢ για τά μπαοῦλα και τά διάφορα ἂλ-λα πράγματα πού εἶχαν κουβαληθεῖ ἐπάνω (σ 27)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 439 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Η απόδοση του Σφακιανάκη είναι πολύ πιο κοντά στο πρωτότυπο Μένει πιο κοντά στις επιταγές και το πνεύμα του Wells Στον Wells Ο τρόπος γραφής [hellip] ήταν το άμεσο και ίσως αναπόφευκτο αποτέ-λεσμα της επιστημονικής του κατάρτισης (Haynes 19807) Ο λιτός λόγος του Wells είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της τέχνης του και αποτέλεσε μάλιστα αρκετές φορές μομφή από τους συγχρό-νους του Ένας από τους επικριτές του ήταν και ο Henry James Προς απάντηση των κατηγοριών που δεχόταν ο Wells έδωσε την εξής απάντηση Είμαι δημοσιογράφος Αρνούμαι να παίξω το ρόλο του lsquoκαλλιτέχνηrsquo Εάν μερικές φορές γίνομαι καλλιτέχνης αυτό είναι τε-ρατουργία των θεών (Ηaynes 1980 8)

Βλέπουμε πως το δεύτερο κείμενο υποδοχής σέβεται σε μεγαλύ-τερο βαθμό τις τεχνικές και τις επιδιώξεις του πρωτοτύπου Αυτό όμως δεν συμβαίνει πάντα Το παρακάτω απόσπασμα συνιστά ένα τέτοιο παράδειγμα παρέκκλισης

Παράδειγμα 3

ΚΑ Then came an imprecation and a match was struck and the study was flooded with yellow light (σ 27) (Έπειτα ακολούθησε μια κατάρα ένα σπίρτο άναψε και το μελετη-τήριο πλημμύρισε από κίτρινο φως)

KY 1 Εἰτα μία βλασφημία ἓν πυρεῖον προσετρίβη καί τό χώρισμα ἐφωτίσθη άπό φῶς κυανοῦν (σ 49)

ΚΥ 2 Ακολούθησε μια βλαστήμια ένα σπίρτο άναψε και το γρα-φείο φωτίστηκε από μια χλωμή αδύναμη αναλαμπή (σ 40)

Όπως παρατηρούμε οι ελληνικές αποδόσεις αποκλίνουν σημαντικά από το πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης επιλέγει το lsquoκυανόrsquo φως προ-κειμένου να τονίσει το σκοτάδι που επικρατεί στο χώρο σε αντίθεση με το ζωντανό κίτρινο φως του πρωτοτύπου Προς την ίδια κατεύθυν-ση κινείται και ο Σφακιανάκης ο οποίος επιλέγει να δώσει έμφαση στο σκοτάδι τονίζοντας την ασθενική φύση της λάμψης Επίσης η lsquoβλασφημίαrsquo αντί της lsquoκατάραςrsquo δίνει στο κείμενο και μια απόχρωση θρησκευτικού χαρακτήρα η οποία επιπλέον εντείνει την αίσθηση μυ-στηρίου Ανάλογα lsquoπαιχνιδίσματαrsquo του λόγου αναδεικνύονται και

440 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

στο παρακάτω παράδειγμα όπου για μια ακόμη φορά οι εναλλαγές στη φωτεινότητα δίνουν βήμα σε μια lsquoχειμαρρώδηrsquo ρομαντικότητα Παράδειγμα 4

KA Everything was ruddy shadowy and indistinct to her the more so since she had been lighting the bar lamp and her eyes were dazzled But for a second it seemed to her that the man she looked at had an enormous mouth wide open - a vast and incredible mouth that swallowed the whole of the lower portion of his face (σ 11) (Όλα ήταν κοκκινωπά σκιερά και δυσδιάκριτα προς αυτήν περισσό-τερο από τη στιγμή που άναβε την λάμπα και τα μάτια της τυφλώ-θηκαν Αλλά για ένα δευτερόλεπτο της φάνηκε πώς ο άνδρας που κοίταξε είχε ένα πελώριο στόμα ορθάνοιχτο- ένα αχανές και απί-στευτο στόμα που κατάπινε ολόκληρο το κάτω μέρος του προσώπου του)

ΚΥ 1 Ὃλα ἦσαν ἢ ἀποτόμως φωτισμένα ἢ ἐντελῶς σκοτεινά Ἐδυ-σκολεύθη τοσούτῳ μᾶλλον νά διακρίνῃ τίποτε ὃσω εἶχεν ἀ-νάψει ἀρτίως την λυχνίαν τοῦ καπηλείου καί τά ὂμματά της ἦσαν ἀκόμη θαμβωμένα Ἀλλrsquoἐπί ἓν δευτερόλεπτον τῆς ἐφά-νη ὃτι ὃ ἀνθρωπος τόν ὁποῖον ἐκοίταζεν εἷχεν στόμα τερά-στιον χάσκον στόμα ἀπίστευτον το ὁποῖον laquoἒτρωγενraquo ὃλον τό κάτω τοῦ προσώπου του (σ 22)

ΚΥ 2 umlΌλα ἦταν κοκκινωπά οἱ σκιές τρεμόπαιζαν κι ἠ κυρία Χώλ δέν ξεχώριζε τίποτα καθώς μάλιστα μια στιγμή πρίν εἶχε ἀνάψει τή λάμπα στό μπάρ καί τά μάτια ἦταν θαμπωμένα Γιά μιά στιγμή ὃμως καθώς κοίταξε ἐκεῖνο τον ἂνθρωπο τῆς φάνηκε σά νά rsquoχε ἀνοιχτό διάπλατα ἓνα τεράστιο στόμα ἒνα ἀπίστευτα μεγάλο και βαθὐ στόμα ποῦ λές κι εἶχε καταπιεῖ ὂλο το κάτω μέρος τοῦ προσώπου του (σ 18)

Ο Παπαδιαμάντης με την απότομη εναλλαγή σκότους-φωτός που ακολουθεί δημιουργεί μια αίσθηση μυστηρίου έντασης και αγωνίας που υπερβαίνει εκείνη που συναντάμε στο πρωτότυπο Η ασθενική φωτεινότητα που δηλώνει το τρεμόπαιζαν στην απόδοση του Σφακια-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 441 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

νάκη δημιουργεί ανάλογο αποτέλεσμα Γενικότερα οι εναλλαγές σκότους-φωτός που συναντάμε στο αρχικό είναι ένα στοιχείο στο οποίο φαίνεται να επένδυσαν οι μεταφραστές προκειμένου να υπο-γραμμίσουν την ατμόσφαιρα μυστηρίου που αποπνέει το κείμενο

Πέραν του στοιχείου της φωτεινότητας στο παραπάνω απόσπα-σμα εμπλέκονται και γραμματολογικά φαινόμενα που αξιοποιού-νται διαφορετικά από τους μεταφραστές Ειδικότερα το ασύνδετο που συναντάμε και στο πρωτότυπο αλλά και στις μεταφράσεις φαίνεται να επιτελεί διαφορετικές λειτουργίες Στο έργο του Wells η χρήση του ασύνδετου δίνει έναν ρυθμό στο κείμενο κατά τρόπο ο οποίος θυμίζει περισσότερο έρευνα παρά λογοτεχνική περιγραφή Ο Σφακιανάκης προσπαθεί να συγκεράσει το ρομαντικό-εικονοπλα-στικό στοιχείο και το λιτό του Γουελσιανού λόγου ώστε να διατηρή-σει τις ισορροπίες με τρόπο ανάλογο του πρωτοτύπου Ο Παπαδια-μάντης από την άλλη προσαρμόζει τον Γουελσιανό τρόπο έκφρα-σης στις αρχές της προσωπικής του τέχνης Ο Κοπιδάκης στην ανά-λυσή του περί των στοιχείων που συνιστούν την παπαδιαμαντική έκφραση επισημαίνει πώς το ασύνδετο αποτελεί αν όχι αξονικό υφικό στοιχείο τουλάχιστον ευδιάκριτο γνώρισμα του παπαδιαμα-ντικού ύφους (όπ 23) Στον Παπαδιαμάντη

με το ασύνδετο δηλώνεται η εντύπωση της απλοϊκότητας (Λυσίας Ι 6-28) της σεμνολογίας (Πλάτωνος Πολιτεία 617 d-e)

της πλησμονής της σφοδρότητας της αύξησης του πάθους (Δημοσθένης ΧΧΙ 72) και του χαώδους και ασύστατου (όπ 24)

Μέσα από το ασύνδετο πετυχαίνει την διέγερση συγκινήσεων (Σπανδωνίδης 2005183) σαν η μεγάλη ένταση να είναι ο αυτοσκοπός τους (όπ 184) Επιπλέον όπως στα πεζογραφήματά του έτσι και δω ο λόγος του δίνει στον αναγνώστη την εντύπωση πώς γράφει κάτω υπό την επίδραση ενός ξυπνόνειρου (όπ 185) Με λίγα λόγια στην παπαδιαμαντική απόδοση κάθε ψήγμα αληθοφάνειας του πρωτοτύ-που καταπνίγεται από τον άκρατο και πηγαίο λυρισμό του Έλληνα δημιουργού Το ρομαντικό απαλείφει σχεδόν το lsquoμυθιστορηματικάrsquo πραγματικό

442 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

4 Κοινωνικές διαστάσεις

Η αληθοφάνεια και η επιστημονικότητα του λόγου του Wells δεν είναι τα μόνα στοιχεία που lsquoκαταπνίγειrsquo η επιτηδευμένη ρομαντικό-τητα του παπαδιαμαντικού λόγου Ένα ακόμη στοιχείο το οποίο σχε-δόν απαλείφεται στην παπαδιαμαντική έκδοση είναι ο πολύ-επί-πεδος χαρακτήρας του αρχικού κειμένου Πιο συγκεκριμένα αρκε-τοί είναι οι μελετητές που έχουν μιλήσει για τον συμβολικό χαρακτή-ρα της ιστορίας του Wells (Haynes 1980 Parrinder 1970 Priest 2005 Roberts 2006) Ο Αόρατος Άνθρωπός μπορεί να ερμηνευθεί διαφορετι-

κά ανάλογα με την σκοπιά από την οποία τον προσεγγίζει κανείς Σε πρώτο επίπεδο ο αναγνώστης βλέπει στη διήγηση του επιστήμονα Γκρίφιν τις επιπτώσεις που η ανεξέλεγκτη επιστημονική πρόοδος και η μανία για κυριαρχία επί των φυσικών μπορεί να έχει για το άτομο και την κοινωνία Η επιστήμη μπορεί να οδηγήσει στην lsquoαποσύνθεση της κοινωνίαςrsquo(Roberts 2006 44) και του ατόμου όπως φανερώνουν οι κακουχίες και η αποξένωση που βιώνει ο κεντρικός ήρωας η τρα-γική του κατάληξη αλλά και το όνειρό του για παντοδυναμία Σε δεύτερο επίπεδο ωστόσο ο Wells αναφέρεται στο δίπολο lsquoίδιοςάλ-λοςrsquo το οποίο κατέχει ιδιαίτερη θέση στη λογοτεχνία της εποχής Ο Wells υπήρξε με το λόγο και το έργο του πολιτικό και λογοτεχνικό υπέρμαχος της ισότητας Το 1916 στο βιβλίο What is Coming το δη-λώνει

Μισώ και απεχθάνομαι την κακότροπη καχυποψία απένα-ντι στου ξένους και στους τρόπους τους∙ ένας άνθρωπος που μπορεί να με κοιτάξει στο πρόσωπο να γελάσει μαζί μου να πει την αλήθεια και να φερθεί δίκαια είναι αδελφός μου κι ας είναι το δέρμα του τόσο μαύρο ή τόσο κίτρινο όσο ένα βραδινό ηράνθεμο (όπ 256)2

Στα παραδείγματα που ακολουθούν θα αναλύσουμε τους τρόπους και το βαθμό στον οποίο οι μεταφράσεις αναδεικνύουν τις παραπά-νω θεματικές Σε γενικές γραμμές ο Παπαδιαμάντης εμμένει στο ρο-μαντικό με αποτέλεσμα να αποκλείει τυχόν δεύτερες ερμηνείες και αναγνώσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης επιτρέπει σε ορισμένες από τις θεματικές του κειμένου αφετηρίας να αναδυθούν και να αγ-

2 Μετάφραση της συγγραφέως

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 443 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

γίξουν τον αναγνώστη Η προσέγγιση του κάθε μεταφραστή συνδέε-ται άμεσα τόσο με την προσωπικότητα του καθενός όσο και με το κοινωνικό πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο της περιόδου στην οποία μεταφράζουν Επίσης η γνωριμία του ελληνικού κοινού με την κουλτούρα αφετηρίας είναι ένας ακόμη παράγοντας που ενδεχομέ-νως θα επηρέασε τις επιλογές των μεταφραστών

Τα παρακάτω παραδείγματα αναφέρονται στον αντίκτυπο που μπορεί να επιφέρει η δίχως φραγμούς επιστημονική πρόοδος σε κοι-νωνικό-πολιτικό επίπεδο Ο ήρωας Γκρίφιν οραματίζεται να εγκα-θιδρύσει ένα δικό του καθεστώς ανάλογο με εκείνο της Τρομοκρα-τίας του Ροβεσπιέρου Παράδειγμα 5

ΚΑ Not wanton killing but a judicious slaying (σ 125) (Όχι αδικαιολόγητος σκοτωμός αλλά συνετή θανάτωση)

ΚΥ 1 Ὂχι φόνους ἀνωφελεῑς ὀχι∙ ἀλλά μίαν σφαγήν ἐπίκαιρον (σ 213)

ΚΥ 2 Δέ θα σκοτώνουμε βέβαια χωρίς λόγο ἀλλά μόνο δικαιολο-γημένα και με σύνεση (σ 158)

Παράδειγμα 6

KA The point is they know there is an Invisible Man ndash as well as we know there is an Invisible Man And that Invisible Man must now establish a Reign of Terror (σ 125) (Το θέμα είναι πως ξέρουν ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος ndash όπως εμείς ξέρουμε ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος Και αυτός ο Αόρατος Άνθρωπος πρέπει τώρα να εγκαθιδρύσει την Τρομοκρα-τία)

ΚΥ 1 Τό ζήτημα ἰδού πῶς ἐχει γνωρίζουν ὃπως γνωρίζομεν ἠμεῖς ὃτι ὐπάρχει εἷς ἂνθρωπος ἀόρατος καί ὁ Ἀόρατος αὐτός Κέμπ μέλλει νά ἐγκαθιδρύση τώρα την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Το ζήτημα ἒχει ὡς ἐξῆς Ὃλοι ξέρουν πώς ὑπάρχει ἓνας Ἀόρα-τος Ἂνθρωπος -ὂπως το ξέρουμε κι ἐμεῖς Κέμπ- κι αὐτός ὀ Ἀό-

444 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ρατος Ἂνθρωπος πρέπει τώρα να ἰδρύσει ἒνα Βασίλειο Τρό-μου (σ 158)

Παράδειγμα 7

ΚΑ Yes ndash no doubt itrsquos startling But I mean it A Reign of Terror (σ 125) (Ναι- δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι τρομακτικό Αλλά το εννοώ Μια Τρομοκρατία)

ΚΥ 1 Ναί βέβαιααὐτό προξενεῖ φρίκην πλήν λέγω καλῶς την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Ναἰ Ἀπορεῖς βέβαια ἀλλά σοῦ μιλῶ σοβαρά Ἓνα Βασίλειο Τρόμου (σ 158)

Όπως παρατηρούμε η ιστορική διάσταση των λόγων του ήρωα και η ακριβής αναφορά στην περίοδο της Τρομοκρατίας στη Γαλλία χάνο-νται στις μεταφράσεις Στο αρχικό κείμενο ο Γκρίφιν δίνει μια σαφή εικόνα της απόλυτης κυριαρχίας και της καταστροφής στην οποία αποβλέπει αναφερόμενος κατrsquo επανάληψη σε ένα ιστορικό γεγονός Το ιστορικό υπόβαθρο του λόγου δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα αλλά και αληθοφάνεια στα λόγια του εφευρέτη καθώς αναφέρεται σε γε-γονότα του προηγούμενου αιώνα Η χρήση του slaying φέρνει στο νου λαιμητόμο και τις χιλιάδες ανθρώπων που χάθηκαν στη Γαλλία την περίοδο της Τρομοκρατίας Επίσης η φράση judicious slaying θυ-

μίζει τον ορισμό της Τρομοκρατίας από τον περίφημο λόγο του Ρο-βεσπιέρου στη Συνέλευση 1794 Η Τρομοκρατία δεν είναι τίποτα άλλο από μια δικαιοσύνη άμεση αυστηρή και άτεγκτη (Haulsal 19971) Τέλος τη σημασία των λόγων του Γκρίφιν ενισχύουν οι πρώ-τες δράσεις αναρχικών-τρομοκρατικών οργανώσεων που λαμβά-νουν χώρα την περίοδο εκείνη στην Αγγλία3 Με άλλα λόγια το

3 Το 1984 έχουμε την έκρηξη βόμβας στο αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς το

οποίο καταγράφεται ως το πρώτο περιστατικό επίθεσης διεθνούς τρομοκρα-τίας στην Αγγλία Η τρομοκρατία γενικώς ενέπνευσε το έργο σημαντικών άγγλων συγγραφέων όπως ο Κόνραντ ο οποίος στο έργο του The Secret Agent

(1907) πραγματεύεται το πώς οι εξελίξεις στον επιστημονικό-τεχνολογικό το-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 445 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ιστορικό αλλά και κοινωνικό υπόβαθρο του πρωτοτύπου σε συνδυα-σμό αυξάνουν τους φόβους του αναγνωστικού κοινού της γλώσσας αφετηρίας

Στις μεταφράσεις ή αίσθηση φόβου που προκαλείται στον ανα-γνώστη περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο φαντασιακό Ο Πα-παδιαμάντης με την επιλογή τρομοκρατία εστιάζει αποκλειστικά στο αίσθημα της φρίκης που προκαλούν τα λόγια και οι ιδέες του αλλό-φρονα εφευρέτη Η απόφαση του μεταφραστή να αποκρύψει την ιστορική αναφορά που συναντάμε στο πρωτότυπο πιθανότατα οφεί-λεται στο ότι η Ελλάδα την περίοδο που γράφει ο Παπαδιαμάντης βρίσκεται ακόμη σε καθεστώς βασιλευομένης δημοκρατίας Ως εκ τούτου μια αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση θα έδινε στο μετά-φρασμα πολιτικό τόνο που μπορεί να προκαλούσε αντιδράσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης παρά τις μεταβολές στο ελληνικό πολιτικό καθεστώς με το Βασίλειο Τρόμου και την αποφυγή της χρήσης των σφαγή και τρομοκρατία δίνει μια ακόμη ήπια διάσταση στα όσα λέγο-

νται στο πρωτότυπο κείμενο Παρά το πέρασμα των χρόνων βλέ-πουμε πως ο μεταφραστής διστάζει να δώσει στο κείμενό του πολιτι-κή διάσταση Η επιλογή να αποσιωπήσουν την ιστορική διάσταση δηλώνει επιθυμία να περιοριστούν στο λογοτεχνικό κομμάτι και να δώσουν στο ελληνικό κοινό ένα μετάφρασμα που θα έχει αποκλειστι-κό σκοπό να τέρψει παρά να lsquoαφυπνίσειrsquo συνειδήσεις ή να εγείρει πολιτικούς προβληματισμούς Προσαρμόζουν την τέχνη τους στις ε-πιταγές της δίψας του αναγνωστικού κοινού για τρόμο και μυστή-ριο όπως υπόσχεται και ο πρόλογος της ελληνικής έκδοσης στην εφημερίδα Tο Άστυ

Τι περιπέτειας ἒχει η ἁνακάλυψίς του τί ὀδύσσειαν ἒχει ὁ ἐ-φευρέτης τί συνεπείας ἒχουν τα πειράματά του αὐτά μᾶς λέ-γει ὁ Οὐέλλς εἰς σειράν κεφαλαίων ὂλων δραματικῶν ὂλων παρασυρόντων τά ὀποῖα διέρχεται κανείς με ἀληθήν πυρε-τόν (Επισκόπουλος 1901 286)

μέα μπορεί να αποτελέσουν όπλο καταστροφής στα χέρια κακοποιών κατrsquo επίφαση αναρχικών στοιχείων (Mulry 2000)

446 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Έτσι χάνεται στις ελληνικές αποδόσεις ο ρόλος του Wells ως lsquoιστο-ρικού του μέλλοντοςrsquo4 κατά την προσφώνηση του Conrad καθώς για τον έλληνα αναγνώστη ο άγγλος μυθιστοριογράφος ερμηνεύεται ως

εφάμιλλος του αμερικανού Πόε Ὁ Οὐέλλς δύναται τωόντι νἀ ὀνο-μασθεί διάδοχος του Πόε και μιμητής του ἐπάξιοςraquo (Επισκόπουλος 1901284)

Διαφορετική είναι ωστόσο η προσέγγιση των δύο μεταφραστών όσον αφορά τις επιπτώσεις σε ατομικό επίπεδο Πιο συγκεκριμένα o Wells χρησιμοποιεί το ζωώδες στοιχείο που διατρέχει ποικιλοτρόπως το έργο του για να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη

αποκόβεται από τις οργανικές διαδικασίες που έχει ορίσει η φύση παράγοντας εν τέλει μορφές που μπορεί να υπάρξουν και να επιβιώ-σουν αποκλειστικά στο περιθώριο (Roberts 200645) Η μεγαλομανία του ήρωα που τροφοδοτείται από τις lsquoμυστικέςrsquo γνώσεις του τον οδη-γεί στην αυτοκαταστροφή του όπως δηλώνει η βαθμιαία αλλοτρίωση της ψυχής του η περιθωριοποίηση του και η τραγική του κατάληξη Το θέμα της αποξένωσης και της εξαχρείωσης του πρωταγωνιστή της ιστορίας εντυπώνεται χαρακτηριστικά στο παρακάτω παράδειγμα

Παράδειγμα 8

KA How can you hope to gain happiness Donrsquot be a lone wolf (σ 125) (Πώς μπορείς να ελπίζεις να ευτηχήσεις Μη γίνεσαι μοναχικός λύ-κος)

ΚΥ 1 Πῶς μπορεῖς νἀ ἐλπίζης ὃτι θα εὓρης εἰς τοῦτο τἠν ευτυχίαν Μη γίνεσαι δά λυκάνθρωπος (σ 214)

ΚΥ 2 Πῶς περιμένεις να βρεῖς ἒτσι την ευτυχία Πάψε να ζεῖς σά μοναχικός λύκος (σ 159)

Στο απόσπασμα αυτό ο Κέμπ πρώην συνάδελφος του κεντρικού ήρωα επισημαίνει στον Γκρίφιν τους κινδύνους που το επιστημονι-

4To The Secret Agent (1907) ο Conrad το αφιερώνει στον HG Wells για την προσφορά του στη λογοτεχνία Στην αφιέρωσή του μάλιστα τον οποίο απο-καλεί ldquoιστορικό των χρόνων που ακολουθούν στον οποίο αυτή η απλή ιστο-ρία του 19ου αιώνα αφιερώνεται με αγάπηraquo(Conrad 19075)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 447 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

κό του όραμα για αλλαγή μπορεί να ενέχει για τον ίδιο Χρησιμοποι-ώντας μια κλασσική αγγλική μεταφορά ο συγγραφέας με διακριτή παραστατικότητα καταδεικνύει την αλλοτρίωση της ψυχής και του τρόπου ζωής του ήρωα Η εικόνα του μοναχικού μεν αλλά λύκου δε υπογραμμίζει τον κίνδυνο της αποκτήνωσής του πρωταγωνιστή λό-γω της περιθωριοποίησής στην οποία επιλέγει αυτοβούλως να περιέ-λθει Ο άνθρωπος εξάλλου όπως λέει και ο Αριστοτέλης είναι φύσει lsquoον κοινωνικόrsquo Ο Parrinder στην κριτική του για τον Wells αναφέ-ρεται στην ευχέρεια με την οποία ο άγγλος συγγραφέα εντυπώνει στο κείμενο τους προβληματισμούς του κυρίως μέσα από το σύμβο-λο του ζώου για την ισορροπία μεταξύ πολιτισμού και κτηνωδίας (Roberts 2006) Οι παραπάνω όψεις του θέματος αναδύονται και μέσα από την μετάφραση του Σφακιανάκη ο οποίος επιλέγει να μεί-νει πιστός στο αρχικό κείμενο Ο Παπαδιαμάντης εμμένοντας στο σκοτεινά ρομαντικό υπερτονίζει το κτηνώδες και μυστηριακό με την απόδοση λυκάνθρωπος Έτσι αφαιρεί από την διατύπωση του Κεμπ

κάθε σύνδεση με την πραγματικότητα και χάνεται οποιαδήποτε ανα-φορά στον αντίκτυπο που μπορεί η επιστημονική πρόοδος να επιφέ-ρει στο άτομο και την κοινωνία Για μια ακόμη φορά ο χαρακτήρας του πρωτοτύπου ελαφραίνει και περιορίζεται στη λειτουργία του ως lsquoσκοτεινό παραμύθιrsquo

Ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας φαίνεται πως αποτελούν εξίσου σημαντικές αν και λανθάνουσες θεματικές Η Καρπούζου στην ανάλυση της το επισημαίνει

Ο φόνος της κοινωνίας απέναντι στη ριζική ετερότητα στον lsquoξένοrsquo που είναι ο Αόρατος άνθρωπος τον καθιστά τον απο-διοπομπαίο τράγο αρχικά μυστήριο που προκαλεί τη γενική περιέργεια και στη συνέχεια απειλή που συσπειρώνει τους πάντες εξιλαστήριο θύμα που εξοντώνεται με τρόπο βίαιο και απάνθρωπο (όπ 271)

Η ταυτοποίηση του ήρωα βάσει του χρώματος του δέρματός του όπως θα δούμε στα παρακάτω παραδείγματα και η συσχέτισή του με ζώα ή αντικείμενα είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Ίπινγκ προσπαθούν να κατανοήσουν τον ξένο και να τον εντάξουν στο πλαίσιο της εμπειρίας τους Οι τρόποι προσέγγισης

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 439 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Η απόδοση του Σφακιανάκη είναι πολύ πιο κοντά στο πρωτότυπο Μένει πιο κοντά στις επιταγές και το πνεύμα του Wells Στον Wells Ο τρόπος γραφής [hellip] ήταν το άμεσο και ίσως αναπόφευκτο αποτέ-λεσμα της επιστημονικής του κατάρτισης (Haynes 19807) Ο λιτός λόγος του Wells είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της τέχνης του και αποτέλεσε μάλιστα αρκετές φορές μομφή από τους συγχρό-νους του Ένας από τους επικριτές του ήταν και ο Henry James Προς απάντηση των κατηγοριών που δεχόταν ο Wells έδωσε την εξής απάντηση Είμαι δημοσιογράφος Αρνούμαι να παίξω το ρόλο του lsquoκαλλιτέχνηrsquo Εάν μερικές φορές γίνομαι καλλιτέχνης αυτό είναι τε-ρατουργία των θεών (Ηaynes 1980 8)

Βλέπουμε πως το δεύτερο κείμενο υποδοχής σέβεται σε μεγαλύ-τερο βαθμό τις τεχνικές και τις επιδιώξεις του πρωτοτύπου Αυτό όμως δεν συμβαίνει πάντα Το παρακάτω απόσπασμα συνιστά ένα τέτοιο παράδειγμα παρέκκλισης

Παράδειγμα 3

ΚΑ Then came an imprecation and a match was struck and the study was flooded with yellow light (σ 27) (Έπειτα ακολούθησε μια κατάρα ένα σπίρτο άναψε και το μελετη-τήριο πλημμύρισε από κίτρινο φως)

KY 1 Εἰτα μία βλασφημία ἓν πυρεῖον προσετρίβη καί τό χώρισμα ἐφωτίσθη άπό φῶς κυανοῦν (σ 49)

ΚΥ 2 Ακολούθησε μια βλαστήμια ένα σπίρτο άναψε και το γρα-φείο φωτίστηκε από μια χλωμή αδύναμη αναλαμπή (σ 40)

Όπως παρατηρούμε οι ελληνικές αποδόσεις αποκλίνουν σημαντικά από το πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης επιλέγει το lsquoκυανόrsquo φως προ-κειμένου να τονίσει το σκοτάδι που επικρατεί στο χώρο σε αντίθεση με το ζωντανό κίτρινο φως του πρωτοτύπου Προς την ίδια κατεύθυν-ση κινείται και ο Σφακιανάκης ο οποίος επιλέγει να δώσει έμφαση στο σκοτάδι τονίζοντας την ασθενική φύση της λάμψης Επίσης η lsquoβλασφημίαrsquo αντί της lsquoκατάραςrsquo δίνει στο κείμενο και μια απόχρωση θρησκευτικού χαρακτήρα η οποία επιπλέον εντείνει την αίσθηση μυ-στηρίου Ανάλογα lsquoπαιχνιδίσματαrsquo του λόγου αναδεικνύονται και

440 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

στο παρακάτω παράδειγμα όπου για μια ακόμη φορά οι εναλλαγές στη φωτεινότητα δίνουν βήμα σε μια lsquoχειμαρρώδηrsquo ρομαντικότητα Παράδειγμα 4

KA Everything was ruddy shadowy and indistinct to her the more so since she had been lighting the bar lamp and her eyes were dazzled But for a second it seemed to her that the man she looked at had an enormous mouth wide open - a vast and incredible mouth that swallowed the whole of the lower portion of his face (σ 11) (Όλα ήταν κοκκινωπά σκιερά και δυσδιάκριτα προς αυτήν περισσό-τερο από τη στιγμή που άναβε την λάμπα και τα μάτια της τυφλώ-θηκαν Αλλά για ένα δευτερόλεπτο της φάνηκε πώς ο άνδρας που κοίταξε είχε ένα πελώριο στόμα ορθάνοιχτο- ένα αχανές και απί-στευτο στόμα που κατάπινε ολόκληρο το κάτω μέρος του προσώπου του)

ΚΥ 1 Ὃλα ἦσαν ἢ ἀποτόμως φωτισμένα ἢ ἐντελῶς σκοτεινά Ἐδυ-σκολεύθη τοσούτῳ μᾶλλον νά διακρίνῃ τίποτε ὃσω εἶχεν ἀ-νάψει ἀρτίως την λυχνίαν τοῦ καπηλείου καί τά ὂμματά της ἦσαν ἀκόμη θαμβωμένα Ἀλλrsquoἐπί ἓν δευτερόλεπτον τῆς ἐφά-νη ὃτι ὃ ἀνθρωπος τόν ὁποῖον ἐκοίταζεν εἷχεν στόμα τερά-στιον χάσκον στόμα ἀπίστευτον το ὁποῖον laquoἒτρωγενraquo ὃλον τό κάτω τοῦ προσώπου του (σ 22)

ΚΥ 2 umlΌλα ἦταν κοκκινωπά οἱ σκιές τρεμόπαιζαν κι ἠ κυρία Χώλ δέν ξεχώριζε τίποτα καθώς μάλιστα μια στιγμή πρίν εἶχε ἀνάψει τή λάμπα στό μπάρ καί τά μάτια ἦταν θαμπωμένα Γιά μιά στιγμή ὃμως καθώς κοίταξε ἐκεῖνο τον ἂνθρωπο τῆς φάνηκε σά νά rsquoχε ἀνοιχτό διάπλατα ἓνα τεράστιο στόμα ἒνα ἀπίστευτα μεγάλο και βαθὐ στόμα ποῦ λές κι εἶχε καταπιεῖ ὂλο το κάτω μέρος τοῦ προσώπου του (σ 18)

Ο Παπαδιαμάντης με την απότομη εναλλαγή σκότους-φωτός που ακολουθεί δημιουργεί μια αίσθηση μυστηρίου έντασης και αγωνίας που υπερβαίνει εκείνη που συναντάμε στο πρωτότυπο Η ασθενική φωτεινότητα που δηλώνει το τρεμόπαιζαν στην απόδοση του Σφακια-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 441 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

νάκη δημιουργεί ανάλογο αποτέλεσμα Γενικότερα οι εναλλαγές σκότους-φωτός που συναντάμε στο αρχικό είναι ένα στοιχείο στο οποίο φαίνεται να επένδυσαν οι μεταφραστές προκειμένου να υπο-γραμμίσουν την ατμόσφαιρα μυστηρίου που αποπνέει το κείμενο

Πέραν του στοιχείου της φωτεινότητας στο παραπάνω απόσπα-σμα εμπλέκονται και γραμματολογικά φαινόμενα που αξιοποιού-νται διαφορετικά από τους μεταφραστές Ειδικότερα το ασύνδετο που συναντάμε και στο πρωτότυπο αλλά και στις μεταφράσεις φαίνεται να επιτελεί διαφορετικές λειτουργίες Στο έργο του Wells η χρήση του ασύνδετου δίνει έναν ρυθμό στο κείμενο κατά τρόπο ο οποίος θυμίζει περισσότερο έρευνα παρά λογοτεχνική περιγραφή Ο Σφακιανάκης προσπαθεί να συγκεράσει το ρομαντικό-εικονοπλα-στικό στοιχείο και το λιτό του Γουελσιανού λόγου ώστε να διατηρή-σει τις ισορροπίες με τρόπο ανάλογο του πρωτοτύπου Ο Παπαδια-μάντης από την άλλη προσαρμόζει τον Γουελσιανό τρόπο έκφρα-σης στις αρχές της προσωπικής του τέχνης Ο Κοπιδάκης στην ανά-λυσή του περί των στοιχείων που συνιστούν την παπαδιαμαντική έκφραση επισημαίνει πώς το ασύνδετο αποτελεί αν όχι αξονικό υφικό στοιχείο τουλάχιστον ευδιάκριτο γνώρισμα του παπαδιαμα-ντικού ύφους (όπ 23) Στον Παπαδιαμάντη

με το ασύνδετο δηλώνεται η εντύπωση της απλοϊκότητας (Λυσίας Ι 6-28) της σεμνολογίας (Πλάτωνος Πολιτεία 617 d-e)

της πλησμονής της σφοδρότητας της αύξησης του πάθους (Δημοσθένης ΧΧΙ 72) και του χαώδους και ασύστατου (όπ 24)

Μέσα από το ασύνδετο πετυχαίνει την διέγερση συγκινήσεων (Σπανδωνίδης 2005183) σαν η μεγάλη ένταση να είναι ο αυτοσκοπός τους (όπ 184) Επιπλέον όπως στα πεζογραφήματά του έτσι και δω ο λόγος του δίνει στον αναγνώστη την εντύπωση πώς γράφει κάτω υπό την επίδραση ενός ξυπνόνειρου (όπ 185) Με λίγα λόγια στην παπαδιαμαντική απόδοση κάθε ψήγμα αληθοφάνειας του πρωτοτύ-που καταπνίγεται από τον άκρατο και πηγαίο λυρισμό του Έλληνα δημιουργού Το ρομαντικό απαλείφει σχεδόν το lsquoμυθιστορηματικάrsquo πραγματικό

442 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

4 Κοινωνικές διαστάσεις

Η αληθοφάνεια και η επιστημονικότητα του λόγου του Wells δεν είναι τα μόνα στοιχεία που lsquoκαταπνίγειrsquo η επιτηδευμένη ρομαντικό-τητα του παπαδιαμαντικού λόγου Ένα ακόμη στοιχείο το οποίο σχε-δόν απαλείφεται στην παπαδιαμαντική έκδοση είναι ο πολύ-επί-πεδος χαρακτήρας του αρχικού κειμένου Πιο συγκεκριμένα αρκε-τοί είναι οι μελετητές που έχουν μιλήσει για τον συμβολικό χαρακτή-ρα της ιστορίας του Wells (Haynes 1980 Parrinder 1970 Priest 2005 Roberts 2006) Ο Αόρατος Άνθρωπός μπορεί να ερμηνευθεί διαφορετι-

κά ανάλογα με την σκοπιά από την οποία τον προσεγγίζει κανείς Σε πρώτο επίπεδο ο αναγνώστης βλέπει στη διήγηση του επιστήμονα Γκρίφιν τις επιπτώσεις που η ανεξέλεγκτη επιστημονική πρόοδος και η μανία για κυριαρχία επί των φυσικών μπορεί να έχει για το άτομο και την κοινωνία Η επιστήμη μπορεί να οδηγήσει στην lsquoαποσύνθεση της κοινωνίαςrsquo(Roberts 2006 44) και του ατόμου όπως φανερώνουν οι κακουχίες και η αποξένωση που βιώνει ο κεντρικός ήρωας η τρα-γική του κατάληξη αλλά και το όνειρό του για παντοδυναμία Σε δεύτερο επίπεδο ωστόσο ο Wells αναφέρεται στο δίπολο lsquoίδιοςάλ-λοςrsquo το οποίο κατέχει ιδιαίτερη θέση στη λογοτεχνία της εποχής Ο Wells υπήρξε με το λόγο και το έργο του πολιτικό και λογοτεχνικό υπέρμαχος της ισότητας Το 1916 στο βιβλίο What is Coming το δη-λώνει

Μισώ και απεχθάνομαι την κακότροπη καχυποψία απένα-ντι στου ξένους και στους τρόπους τους∙ ένας άνθρωπος που μπορεί να με κοιτάξει στο πρόσωπο να γελάσει μαζί μου να πει την αλήθεια και να φερθεί δίκαια είναι αδελφός μου κι ας είναι το δέρμα του τόσο μαύρο ή τόσο κίτρινο όσο ένα βραδινό ηράνθεμο (όπ 256)2

Στα παραδείγματα που ακολουθούν θα αναλύσουμε τους τρόπους και το βαθμό στον οποίο οι μεταφράσεις αναδεικνύουν τις παραπά-νω θεματικές Σε γενικές γραμμές ο Παπαδιαμάντης εμμένει στο ρο-μαντικό με αποτέλεσμα να αποκλείει τυχόν δεύτερες ερμηνείες και αναγνώσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης επιτρέπει σε ορισμένες από τις θεματικές του κειμένου αφετηρίας να αναδυθούν και να αγ-

2 Μετάφραση της συγγραφέως

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 443 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

γίξουν τον αναγνώστη Η προσέγγιση του κάθε μεταφραστή συνδέε-ται άμεσα τόσο με την προσωπικότητα του καθενός όσο και με το κοινωνικό πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο της περιόδου στην οποία μεταφράζουν Επίσης η γνωριμία του ελληνικού κοινού με την κουλτούρα αφετηρίας είναι ένας ακόμη παράγοντας που ενδεχομέ-νως θα επηρέασε τις επιλογές των μεταφραστών

Τα παρακάτω παραδείγματα αναφέρονται στον αντίκτυπο που μπορεί να επιφέρει η δίχως φραγμούς επιστημονική πρόοδος σε κοι-νωνικό-πολιτικό επίπεδο Ο ήρωας Γκρίφιν οραματίζεται να εγκα-θιδρύσει ένα δικό του καθεστώς ανάλογο με εκείνο της Τρομοκρα-τίας του Ροβεσπιέρου Παράδειγμα 5

ΚΑ Not wanton killing but a judicious slaying (σ 125) (Όχι αδικαιολόγητος σκοτωμός αλλά συνετή θανάτωση)

ΚΥ 1 Ὂχι φόνους ἀνωφελεῑς ὀχι∙ ἀλλά μίαν σφαγήν ἐπίκαιρον (σ 213)

ΚΥ 2 Δέ θα σκοτώνουμε βέβαια χωρίς λόγο ἀλλά μόνο δικαιολο-γημένα και με σύνεση (σ 158)

Παράδειγμα 6

KA The point is they know there is an Invisible Man ndash as well as we know there is an Invisible Man And that Invisible Man must now establish a Reign of Terror (σ 125) (Το θέμα είναι πως ξέρουν ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος ndash όπως εμείς ξέρουμε ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος Και αυτός ο Αόρατος Άνθρωπος πρέπει τώρα να εγκαθιδρύσει την Τρομοκρα-τία)

ΚΥ 1 Τό ζήτημα ἰδού πῶς ἐχει γνωρίζουν ὃπως γνωρίζομεν ἠμεῖς ὃτι ὐπάρχει εἷς ἂνθρωπος ἀόρατος καί ὁ Ἀόρατος αὐτός Κέμπ μέλλει νά ἐγκαθιδρύση τώρα την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Το ζήτημα ἒχει ὡς ἐξῆς Ὃλοι ξέρουν πώς ὑπάρχει ἓνας Ἀόρα-τος Ἂνθρωπος -ὂπως το ξέρουμε κι ἐμεῖς Κέμπ- κι αὐτός ὀ Ἀό-

444 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ρατος Ἂνθρωπος πρέπει τώρα να ἰδρύσει ἒνα Βασίλειο Τρό-μου (σ 158)

Παράδειγμα 7

ΚΑ Yes ndash no doubt itrsquos startling But I mean it A Reign of Terror (σ 125) (Ναι- δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι τρομακτικό Αλλά το εννοώ Μια Τρομοκρατία)

ΚΥ 1 Ναί βέβαιααὐτό προξενεῖ φρίκην πλήν λέγω καλῶς την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Ναἰ Ἀπορεῖς βέβαια ἀλλά σοῦ μιλῶ σοβαρά Ἓνα Βασίλειο Τρόμου (σ 158)

Όπως παρατηρούμε η ιστορική διάσταση των λόγων του ήρωα και η ακριβής αναφορά στην περίοδο της Τρομοκρατίας στη Γαλλία χάνο-νται στις μεταφράσεις Στο αρχικό κείμενο ο Γκρίφιν δίνει μια σαφή εικόνα της απόλυτης κυριαρχίας και της καταστροφής στην οποία αποβλέπει αναφερόμενος κατrsquo επανάληψη σε ένα ιστορικό γεγονός Το ιστορικό υπόβαθρο του λόγου δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα αλλά και αληθοφάνεια στα λόγια του εφευρέτη καθώς αναφέρεται σε γε-γονότα του προηγούμενου αιώνα Η χρήση του slaying φέρνει στο νου λαιμητόμο και τις χιλιάδες ανθρώπων που χάθηκαν στη Γαλλία την περίοδο της Τρομοκρατίας Επίσης η φράση judicious slaying θυ-

μίζει τον ορισμό της Τρομοκρατίας από τον περίφημο λόγο του Ρο-βεσπιέρου στη Συνέλευση 1794 Η Τρομοκρατία δεν είναι τίποτα άλλο από μια δικαιοσύνη άμεση αυστηρή και άτεγκτη (Haulsal 19971) Τέλος τη σημασία των λόγων του Γκρίφιν ενισχύουν οι πρώ-τες δράσεις αναρχικών-τρομοκρατικών οργανώσεων που λαμβά-νουν χώρα την περίοδο εκείνη στην Αγγλία3 Με άλλα λόγια το

3 Το 1984 έχουμε την έκρηξη βόμβας στο αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς το

οποίο καταγράφεται ως το πρώτο περιστατικό επίθεσης διεθνούς τρομοκρα-τίας στην Αγγλία Η τρομοκρατία γενικώς ενέπνευσε το έργο σημαντικών άγγλων συγγραφέων όπως ο Κόνραντ ο οποίος στο έργο του The Secret Agent

(1907) πραγματεύεται το πώς οι εξελίξεις στον επιστημονικό-τεχνολογικό το-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 445 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ιστορικό αλλά και κοινωνικό υπόβαθρο του πρωτοτύπου σε συνδυα-σμό αυξάνουν τους φόβους του αναγνωστικού κοινού της γλώσσας αφετηρίας

Στις μεταφράσεις ή αίσθηση φόβου που προκαλείται στον ανα-γνώστη περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο φαντασιακό Ο Πα-παδιαμάντης με την επιλογή τρομοκρατία εστιάζει αποκλειστικά στο αίσθημα της φρίκης που προκαλούν τα λόγια και οι ιδέες του αλλό-φρονα εφευρέτη Η απόφαση του μεταφραστή να αποκρύψει την ιστορική αναφορά που συναντάμε στο πρωτότυπο πιθανότατα οφεί-λεται στο ότι η Ελλάδα την περίοδο που γράφει ο Παπαδιαμάντης βρίσκεται ακόμη σε καθεστώς βασιλευομένης δημοκρατίας Ως εκ τούτου μια αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση θα έδινε στο μετά-φρασμα πολιτικό τόνο που μπορεί να προκαλούσε αντιδράσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης παρά τις μεταβολές στο ελληνικό πολιτικό καθεστώς με το Βασίλειο Τρόμου και την αποφυγή της χρήσης των σφαγή και τρομοκρατία δίνει μια ακόμη ήπια διάσταση στα όσα λέγο-

νται στο πρωτότυπο κείμενο Παρά το πέρασμα των χρόνων βλέ-πουμε πως ο μεταφραστής διστάζει να δώσει στο κείμενό του πολιτι-κή διάσταση Η επιλογή να αποσιωπήσουν την ιστορική διάσταση δηλώνει επιθυμία να περιοριστούν στο λογοτεχνικό κομμάτι και να δώσουν στο ελληνικό κοινό ένα μετάφρασμα που θα έχει αποκλειστι-κό σκοπό να τέρψει παρά να lsquoαφυπνίσειrsquo συνειδήσεις ή να εγείρει πολιτικούς προβληματισμούς Προσαρμόζουν την τέχνη τους στις ε-πιταγές της δίψας του αναγνωστικού κοινού για τρόμο και μυστή-ριο όπως υπόσχεται και ο πρόλογος της ελληνικής έκδοσης στην εφημερίδα Tο Άστυ

Τι περιπέτειας ἒχει η ἁνακάλυψίς του τί ὀδύσσειαν ἒχει ὁ ἐ-φευρέτης τί συνεπείας ἒχουν τα πειράματά του αὐτά μᾶς λέ-γει ὁ Οὐέλλς εἰς σειράν κεφαλαίων ὂλων δραματικῶν ὂλων παρασυρόντων τά ὀποῖα διέρχεται κανείς με ἀληθήν πυρε-τόν (Επισκόπουλος 1901 286)

μέα μπορεί να αποτελέσουν όπλο καταστροφής στα χέρια κακοποιών κατrsquo επίφαση αναρχικών στοιχείων (Mulry 2000)

446 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Έτσι χάνεται στις ελληνικές αποδόσεις ο ρόλος του Wells ως lsquoιστο-ρικού του μέλλοντοςrsquo4 κατά την προσφώνηση του Conrad καθώς για τον έλληνα αναγνώστη ο άγγλος μυθιστοριογράφος ερμηνεύεται ως

εφάμιλλος του αμερικανού Πόε Ὁ Οὐέλλς δύναται τωόντι νἀ ὀνο-μασθεί διάδοχος του Πόε και μιμητής του ἐπάξιοςraquo (Επισκόπουλος 1901284)

Διαφορετική είναι ωστόσο η προσέγγιση των δύο μεταφραστών όσον αφορά τις επιπτώσεις σε ατομικό επίπεδο Πιο συγκεκριμένα o Wells χρησιμοποιεί το ζωώδες στοιχείο που διατρέχει ποικιλοτρόπως το έργο του για να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη

αποκόβεται από τις οργανικές διαδικασίες που έχει ορίσει η φύση παράγοντας εν τέλει μορφές που μπορεί να υπάρξουν και να επιβιώ-σουν αποκλειστικά στο περιθώριο (Roberts 200645) Η μεγαλομανία του ήρωα που τροφοδοτείται από τις lsquoμυστικέςrsquo γνώσεις του τον οδη-γεί στην αυτοκαταστροφή του όπως δηλώνει η βαθμιαία αλλοτρίωση της ψυχής του η περιθωριοποίηση του και η τραγική του κατάληξη Το θέμα της αποξένωσης και της εξαχρείωσης του πρωταγωνιστή της ιστορίας εντυπώνεται χαρακτηριστικά στο παρακάτω παράδειγμα

Παράδειγμα 8

KA How can you hope to gain happiness Donrsquot be a lone wolf (σ 125) (Πώς μπορείς να ελπίζεις να ευτηχήσεις Μη γίνεσαι μοναχικός λύ-κος)

ΚΥ 1 Πῶς μπορεῖς νἀ ἐλπίζης ὃτι θα εὓρης εἰς τοῦτο τἠν ευτυχίαν Μη γίνεσαι δά λυκάνθρωπος (σ 214)

ΚΥ 2 Πῶς περιμένεις να βρεῖς ἒτσι την ευτυχία Πάψε να ζεῖς σά μοναχικός λύκος (σ 159)

Στο απόσπασμα αυτό ο Κέμπ πρώην συνάδελφος του κεντρικού ήρωα επισημαίνει στον Γκρίφιν τους κινδύνους που το επιστημονι-

4To The Secret Agent (1907) ο Conrad το αφιερώνει στον HG Wells για την προσφορά του στη λογοτεχνία Στην αφιέρωσή του μάλιστα τον οποίο απο-καλεί ldquoιστορικό των χρόνων που ακολουθούν στον οποίο αυτή η απλή ιστο-ρία του 19ου αιώνα αφιερώνεται με αγάπηraquo(Conrad 19075)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 447 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

κό του όραμα για αλλαγή μπορεί να ενέχει για τον ίδιο Χρησιμοποι-ώντας μια κλασσική αγγλική μεταφορά ο συγγραφέας με διακριτή παραστατικότητα καταδεικνύει την αλλοτρίωση της ψυχής και του τρόπου ζωής του ήρωα Η εικόνα του μοναχικού μεν αλλά λύκου δε υπογραμμίζει τον κίνδυνο της αποκτήνωσής του πρωταγωνιστή λό-γω της περιθωριοποίησής στην οποία επιλέγει αυτοβούλως να περιέ-λθει Ο άνθρωπος εξάλλου όπως λέει και ο Αριστοτέλης είναι φύσει lsquoον κοινωνικόrsquo Ο Parrinder στην κριτική του για τον Wells αναφέ-ρεται στην ευχέρεια με την οποία ο άγγλος συγγραφέα εντυπώνει στο κείμενο τους προβληματισμούς του κυρίως μέσα από το σύμβο-λο του ζώου για την ισορροπία μεταξύ πολιτισμού και κτηνωδίας (Roberts 2006) Οι παραπάνω όψεις του θέματος αναδύονται και μέσα από την μετάφραση του Σφακιανάκη ο οποίος επιλέγει να μεί-νει πιστός στο αρχικό κείμενο Ο Παπαδιαμάντης εμμένοντας στο σκοτεινά ρομαντικό υπερτονίζει το κτηνώδες και μυστηριακό με την απόδοση λυκάνθρωπος Έτσι αφαιρεί από την διατύπωση του Κεμπ

κάθε σύνδεση με την πραγματικότητα και χάνεται οποιαδήποτε ανα-φορά στον αντίκτυπο που μπορεί η επιστημονική πρόοδος να επιφέ-ρει στο άτομο και την κοινωνία Για μια ακόμη φορά ο χαρακτήρας του πρωτοτύπου ελαφραίνει και περιορίζεται στη λειτουργία του ως lsquoσκοτεινό παραμύθιrsquo

Ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας φαίνεται πως αποτελούν εξίσου σημαντικές αν και λανθάνουσες θεματικές Η Καρπούζου στην ανάλυση της το επισημαίνει

Ο φόνος της κοινωνίας απέναντι στη ριζική ετερότητα στον lsquoξένοrsquo που είναι ο Αόρατος άνθρωπος τον καθιστά τον απο-διοπομπαίο τράγο αρχικά μυστήριο που προκαλεί τη γενική περιέργεια και στη συνέχεια απειλή που συσπειρώνει τους πάντες εξιλαστήριο θύμα που εξοντώνεται με τρόπο βίαιο και απάνθρωπο (όπ 271)

Η ταυτοποίηση του ήρωα βάσει του χρώματος του δέρματός του όπως θα δούμε στα παρακάτω παραδείγματα και η συσχέτισή του με ζώα ή αντικείμενα είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Ίπινγκ προσπαθούν να κατανοήσουν τον ξένο και να τον εντάξουν στο πλαίσιο της εμπειρίας τους Οι τρόποι προσέγγισης

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

440 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

στο παρακάτω παράδειγμα όπου για μια ακόμη φορά οι εναλλαγές στη φωτεινότητα δίνουν βήμα σε μια lsquoχειμαρρώδηrsquo ρομαντικότητα Παράδειγμα 4

KA Everything was ruddy shadowy and indistinct to her the more so since she had been lighting the bar lamp and her eyes were dazzled But for a second it seemed to her that the man she looked at had an enormous mouth wide open - a vast and incredible mouth that swallowed the whole of the lower portion of his face (σ 11) (Όλα ήταν κοκκινωπά σκιερά και δυσδιάκριτα προς αυτήν περισσό-τερο από τη στιγμή που άναβε την λάμπα και τα μάτια της τυφλώ-θηκαν Αλλά για ένα δευτερόλεπτο της φάνηκε πώς ο άνδρας που κοίταξε είχε ένα πελώριο στόμα ορθάνοιχτο- ένα αχανές και απί-στευτο στόμα που κατάπινε ολόκληρο το κάτω μέρος του προσώπου του)

ΚΥ 1 Ὃλα ἦσαν ἢ ἀποτόμως φωτισμένα ἢ ἐντελῶς σκοτεινά Ἐδυ-σκολεύθη τοσούτῳ μᾶλλον νά διακρίνῃ τίποτε ὃσω εἶχεν ἀ-νάψει ἀρτίως την λυχνίαν τοῦ καπηλείου καί τά ὂμματά της ἦσαν ἀκόμη θαμβωμένα Ἀλλrsquoἐπί ἓν δευτερόλεπτον τῆς ἐφά-νη ὃτι ὃ ἀνθρωπος τόν ὁποῖον ἐκοίταζεν εἷχεν στόμα τερά-στιον χάσκον στόμα ἀπίστευτον το ὁποῖον laquoἒτρωγενraquo ὃλον τό κάτω τοῦ προσώπου του (σ 22)

ΚΥ 2 umlΌλα ἦταν κοκκινωπά οἱ σκιές τρεμόπαιζαν κι ἠ κυρία Χώλ δέν ξεχώριζε τίποτα καθώς μάλιστα μια στιγμή πρίν εἶχε ἀνάψει τή λάμπα στό μπάρ καί τά μάτια ἦταν θαμπωμένα Γιά μιά στιγμή ὃμως καθώς κοίταξε ἐκεῖνο τον ἂνθρωπο τῆς φάνηκε σά νά rsquoχε ἀνοιχτό διάπλατα ἓνα τεράστιο στόμα ἒνα ἀπίστευτα μεγάλο και βαθὐ στόμα ποῦ λές κι εἶχε καταπιεῖ ὂλο το κάτω μέρος τοῦ προσώπου του (σ 18)

Ο Παπαδιαμάντης με την απότομη εναλλαγή σκότους-φωτός που ακολουθεί δημιουργεί μια αίσθηση μυστηρίου έντασης και αγωνίας που υπερβαίνει εκείνη που συναντάμε στο πρωτότυπο Η ασθενική φωτεινότητα που δηλώνει το τρεμόπαιζαν στην απόδοση του Σφακια-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 441 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

νάκη δημιουργεί ανάλογο αποτέλεσμα Γενικότερα οι εναλλαγές σκότους-φωτός που συναντάμε στο αρχικό είναι ένα στοιχείο στο οποίο φαίνεται να επένδυσαν οι μεταφραστές προκειμένου να υπο-γραμμίσουν την ατμόσφαιρα μυστηρίου που αποπνέει το κείμενο

Πέραν του στοιχείου της φωτεινότητας στο παραπάνω απόσπα-σμα εμπλέκονται και γραμματολογικά φαινόμενα που αξιοποιού-νται διαφορετικά από τους μεταφραστές Ειδικότερα το ασύνδετο που συναντάμε και στο πρωτότυπο αλλά και στις μεταφράσεις φαίνεται να επιτελεί διαφορετικές λειτουργίες Στο έργο του Wells η χρήση του ασύνδετου δίνει έναν ρυθμό στο κείμενο κατά τρόπο ο οποίος θυμίζει περισσότερο έρευνα παρά λογοτεχνική περιγραφή Ο Σφακιανάκης προσπαθεί να συγκεράσει το ρομαντικό-εικονοπλα-στικό στοιχείο και το λιτό του Γουελσιανού λόγου ώστε να διατηρή-σει τις ισορροπίες με τρόπο ανάλογο του πρωτοτύπου Ο Παπαδια-μάντης από την άλλη προσαρμόζει τον Γουελσιανό τρόπο έκφρα-σης στις αρχές της προσωπικής του τέχνης Ο Κοπιδάκης στην ανά-λυσή του περί των στοιχείων που συνιστούν την παπαδιαμαντική έκφραση επισημαίνει πώς το ασύνδετο αποτελεί αν όχι αξονικό υφικό στοιχείο τουλάχιστον ευδιάκριτο γνώρισμα του παπαδιαμα-ντικού ύφους (όπ 23) Στον Παπαδιαμάντη

με το ασύνδετο δηλώνεται η εντύπωση της απλοϊκότητας (Λυσίας Ι 6-28) της σεμνολογίας (Πλάτωνος Πολιτεία 617 d-e)

της πλησμονής της σφοδρότητας της αύξησης του πάθους (Δημοσθένης ΧΧΙ 72) και του χαώδους και ασύστατου (όπ 24)

Μέσα από το ασύνδετο πετυχαίνει την διέγερση συγκινήσεων (Σπανδωνίδης 2005183) σαν η μεγάλη ένταση να είναι ο αυτοσκοπός τους (όπ 184) Επιπλέον όπως στα πεζογραφήματά του έτσι και δω ο λόγος του δίνει στον αναγνώστη την εντύπωση πώς γράφει κάτω υπό την επίδραση ενός ξυπνόνειρου (όπ 185) Με λίγα λόγια στην παπαδιαμαντική απόδοση κάθε ψήγμα αληθοφάνειας του πρωτοτύ-που καταπνίγεται από τον άκρατο και πηγαίο λυρισμό του Έλληνα δημιουργού Το ρομαντικό απαλείφει σχεδόν το lsquoμυθιστορηματικάrsquo πραγματικό

442 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

4 Κοινωνικές διαστάσεις

Η αληθοφάνεια και η επιστημονικότητα του λόγου του Wells δεν είναι τα μόνα στοιχεία που lsquoκαταπνίγειrsquo η επιτηδευμένη ρομαντικό-τητα του παπαδιαμαντικού λόγου Ένα ακόμη στοιχείο το οποίο σχε-δόν απαλείφεται στην παπαδιαμαντική έκδοση είναι ο πολύ-επί-πεδος χαρακτήρας του αρχικού κειμένου Πιο συγκεκριμένα αρκε-τοί είναι οι μελετητές που έχουν μιλήσει για τον συμβολικό χαρακτή-ρα της ιστορίας του Wells (Haynes 1980 Parrinder 1970 Priest 2005 Roberts 2006) Ο Αόρατος Άνθρωπός μπορεί να ερμηνευθεί διαφορετι-

κά ανάλογα με την σκοπιά από την οποία τον προσεγγίζει κανείς Σε πρώτο επίπεδο ο αναγνώστης βλέπει στη διήγηση του επιστήμονα Γκρίφιν τις επιπτώσεις που η ανεξέλεγκτη επιστημονική πρόοδος και η μανία για κυριαρχία επί των φυσικών μπορεί να έχει για το άτομο και την κοινωνία Η επιστήμη μπορεί να οδηγήσει στην lsquoαποσύνθεση της κοινωνίαςrsquo(Roberts 2006 44) και του ατόμου όπως φανερώνουν οι κακουχίες και η αποξένωση που βιώνει ο κεντρικός ήρωας η τρα-γική του κατάληξη αλλά και το όνειρό του για παντοδυναμία Σε δεύτερο επίπεδο ωστόσο ο Wells αναφέρεται στο δίπολο lsquoίδιοςάλ-λοςrsquo το οποίο κατέχει ιδιαίτερη θέση στη λογοτεχνία της εποχής Ο Wells υπήρξε με το λόγο και το έργο του πολιτικό και λογοτεχνικό υπέρμαχος της ισότητας Το 1916 στο βιβλίο What is Coming το δη-λώνει

Μισώ και απεχθάνομαι την κακότροπη καχυποψία απένα-ντι στου ξένους και στους τρόπους τους∙ ένας άνθρωπος που μπορεί να με κοιτάξει στο πρόσωπο να γελάσει μαζί μου να πει την αλήθεια και να φερθεί δίκαια είναι αδελφός μου κι ας είναι το δέρμα του τόσο μαύρο ή τόσο κίτρινο όσο ένα βραδινό ηράνθεμο (όπ 256)2

Στα παραδείγματα που ακολουθούν θα αναλύσουμε τους τρόπους και το βαθμό στον οποίο οι μεταφράσεις αναδεικνύουν τις παραπά-νω θεματικές Σε γενικές γραμμές ο Παπαδιαμάντης εμμένει στο ρο-μαντικό με αποτέλεσμα να αποκλείει τυχόν δεύτερες ερμηνείες και αναγνώσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης επιτρέπει σε ορισμένες από τις θεματικές του κειμένου αφετηρίας να αναδυθούν και να αγ-

2 Μετάφραση της συγγραφέως

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 443 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

γίξουν τον αναγνώστη Η προσέγγιση του κάθε μεταφραστή συνδέε-ται άμεσα τόσο με την προσωπικότητα του καθενός όσο και με το κοινωνικό πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο της περιόδου στην οποία μεταφράζουν Επίσης η γνωριμία του ελληνικού κοινού με την κουλτούρα αφετηρίας είναι ένας ακόμη παράγοντας που ενδεχομέ-νως θα επηρέασε τις επιλογές των μεταφραστών

Τα παρακάτω παραδείγματα αναφέρονται στον αντίκτυπο που μπορεί να επιφέρει η δίχως φραγμούς επιστημονική πρόοδος σε κοι-νωνικό-πολιτικό επίπεδο Ο ήρωας Γκρίφιν οραματίζεται να εγκα-θιδρύσει ένα δικό του καθεστώς ανάλογο με εκείνο της Τρομοκρα-τίας του Ροβεσπιέρου Παράδειγμα 5

ΚΑ Not wanton killing but a judicious slaying (σ 125) (Όχι αδικαιολόγητος σκοτωμός αλλά συνετή θανάτωση)

ΚΥ 1 Ὂχι φόνους ἀνωφελεῑς ὀχι∙ ἀλλά μίαν σφαγήν ἐπίκαιρον (σ 213)

ΚΥ 2 Δέ θα σκοτώνουμε βέβαια χωρίς λόγο ἀλλά μόνο δικαιολο-γημένα και με σύνεση (σ 158)

Παράδειγμα 6

KA The point is they know there is an Invisible Man ndash as well as we know there is an Invisible Man And that Invisible Man must now establish a Reign of Terror (σ 125) (Το θέμα είναι πως ξέρουν ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος ndash όπως εμείς ξέρουμε ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος Και αυτός ο Αόρατος Άνθρωπος πρέπει τώρα να εγκαθιδρύσει την Τρομοκρα-τία)

ΚΥ 1 Τό ζήτημα ἰδού πῶς ἐχει γνωρίζουν ὃπως γνωρίζομεν ἠμεῖς ὃτι ὐπάρχει εἷς ἂνθρωπος ἀόρατος καί ὁ Ἀόρατος αὐτός Κέμπ μέλλει νά ἐγκαθιδρύση τώρα την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Το ζήτημα ἒχει ὡς ἐξῆς Ὃλοι ξέρουν πώς ὑπάρχει ἓνας Ἀόρα-τος Ἂνθρωπος -ὂπως το ξέρουμε κι ἐμεῖς Κέμπ- κι αὐτός ὀ Ἀό-

444 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ρατος Ἂνθρωπος πρέπει τώρα να ἰδρύσει ἒνα Βασίλειο Τρό-μου (σ 158)

Παράδειγμα 7

ΚΑ Yes ndash no doubt itrsquos startling But I mean it A Reign of Terror (σ 125) (Ναι- δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι τρομακτικό Αλλά το εννοώ Μια Τρομοκρατία)

ΚΥ 1 Ναί βέβαιααὐτό προξενεῖ φρίκην πλήν λέγω καλῶς την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Ναἰ Ἀπορεῖς βέβαια ἀλλά σοῦ μιλῶ σοβαρά Ἓνα Βασίλειο Τρόμου (σ 158)

Όπως παρατηρούμε η ιστορική διάσταση των λόγων του ήρωα και η ακριβής αναφορά στην περίοδο της Τρομοκρατίας στη Γαλλία χάνο-νται στις μεταφράσεις Στο αρχικό κείμενο ο Γκρίφιν δίνει μια σαφή εικόνα της απόλυτης κυριαρχίας και της καταστροφής στην οποία αποβλέπει αναφερόμενος κατrsquo επανάληψη σε ένα ιστορικό γεγονός Το ιστορικό υπόβαθρο του λόγου δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα αλλά και αληθοφάνεια στα λόγια του εφευρέτη καθώς αναφέρεται σε γε-γονότα του προηγούμενου αιώνα Η χρήση του slaying φέρνει στο νου λαιμητόμο και τις χιλιάδες ανθρώπων που χάθηκαν στη Γαλλία την περίοδο της Τρομοκρατίας Επίσης η φράση judicious slaying θυ-

μίζει τον ορισμό της Τρομοκρατίας από τον περίφημο λόγο του Ρο-βεσπιέρου στη Συνέλευση 1794 Η Τρομοκρατία δεν είναι τίποτα άλλο από μια δικαιοσύνη άμεση αυστηρή και άτεγκτη (Haulsal 19971) Τέλος τη σημασία των λόγων του Γκρίφιν ενισχύουν οι πρώ-τες δράσεις αναρχικών-τρομοκρατικών οργανώσεων που λαμβά-νουν χώρα την περίοδο εκείνη στην Αγγλία3 Με άλλα λόγια το

3 Το 1984 έχουμε την έκρηξη βόμβας στο αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς το

οποίο καταγράφεται ως το πρώτο περιστατικό επίθεσης διεθνούς τρομοκρα-τίας στην Αγγλία Η τρομοκρατία γενικώς ενέπνευσε το έργο σημαντικών άγγλων συγγραφέων όπως ο Κόνραντ ο οποίος στο έργο του The Secret Agent

(1907) πραγματεύεται το πώς οι εξελίξεις στον επιστημονικό-τεχνολογικό το-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 445 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ιστορικό αλλά και κοινωνικό υπόβαθρο του πρωτοτύπου σε συνδυα-σμό αυξάνουν τους φόβους του αναγνωστικού κοινού της γλώσσας αφετηρίας

Στις μεταφράσεις ή αίσθηση φόβου που προκαλείται στον ανα-γνώστη περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο φαντασιακό Ο Πα-παδιαμάντης με την επιλογή τρομοκρατία εστιάζει αποκλειστικά στο αίσθημα της φρίκης που προκαλούν τα λόγια και οι ιδέες του αλλό-φρονα εφευρέτη Η απόφαση του μεταφραστή να αποκρύψει την ιστορική αναφορά που συναντάμε στο πρωτότυπο πιθανότατα οφεί-λεται στο ότι η Ελλάδα την περίοδο που γράφει ο Παπαδιαμάντης βρίσκεται ακόμη σε καθεστώς βασιλευομένης δημοκρατίας Ως εκ τούτου μια αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση θα έδινε στο μετά-φρασμα πολιτικό τόνο που μπορεί να προκαλούσε αντιδράσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης παρά τις μεταβολές στο ελληνικό πολιτικό καθεστώς με το Βασίλειο Τρόμου και την αποφυγή της χρήσης των σφαγή και τρομοκρατία δίνει μια ακόμη ήπια διάσταση στα όσα λέγο-

νται στο πρωτότυπο κείμενο Παρά το πέρασμα των χρόνων βλέ-πουμε πως ο μεταφραστής διστάζει να δώσει στο κείμενό του πολιτι-κή διάσταση Η επιλογή να αποσιωπήσουν την ιστορική διάσταση δηλώνει επιθυμία να περιοριστούν στο λογοτεχνικό κομμάτι και να δώσουν στο ελληνικό κοινό ένα μετάφρασμα που θα έχει αποκλειστι-κό σκοπό να τέρψει παρά να lsquoαφυπνίσειrsquo συνειδήσεις ή να εγείρει πολιτικούς προβληματισμούς Προσαρμόζουν την τέχνη τους στις ε-πιταγές της δίψας του αναγνωστικού κοινού για τρόμο και μυστή-ριο όπως υπόσχεται και ο πρόλογος της ελληνικής έκδοσης στην εφημερίδα Tο Άστυ

Τι περιπέτειας ἒχει η ἁνακάλυψίς του τί ὀδύσσειαν ἒχει ὁ ἐ-φευρέτης τί συνεπείας ἒχουν τα πειράματά του αὐτά μᾶς λέ-γει ὁ Οὐέλλς εἰς σειράν κεφαλαίων ὂλων δραματικῶν ὂλων παρασυρόντων τά ὀποῖα διέρχεται κανείς με ἀληθήν πυρε-τόν (Επισκόπουλος 1901 286)

μέα μπορεί να αποτελέσουν όπλο καταστροφής στα χέρια κακοποιών κατrsquo επίφαση αναρχικών στοιχείων (Mulry 2000)

446 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Έτσι χάνεται στις ελληνικές αποδόσεις ο ρόλος του Wells ως lsquoιστο-ρικού του μέλλοντοςrsquo4 κατά την προσφώνηση του Conrad καθώς για τον έλληνα αναγνώστη ο άγγλος μυθιστοριογράφος ερμηνεύεται ως

εφάμιλλος του αμερικανού Πόε Ὁ Οὐέλλς δύναται τωόντι νἀ ὀνο-μασθεί διάδοχος του Πόε και μιμητής του ἐπάξιοςraquo (Επισκόπουλος 1901284)

Διαφορετική είναι ωστόσο η προσέγγιση των δύο μεταφραστών όσον αφορά τις επιπτώσεις σε ατομικό επίπεδο Πιο συγκεκριμένα o Wells χρησιμοποιεί το ζωώδες στοιχείο που διατρέχει ποικιλοτρόπως το έργο του για να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη

αποκόβεται από τις οργανικές διαδικασίες που έχει ορίσει η φύση παράγοντας εν τέλει μορφές που μπορεί να υπάρξουν και να επιβιώ-σουν αποκλειστικά στο περιθώριο (Roberts 200645) Η μεγαλομανία του ήρωα που τροφοδοτείται από τις lsquoμυστικέςrsquo γνώσεις του τον οδη-γεί στην αυτοκαταστροφή του όπως δηλώνει η βαθμιαία αλλοτρίωση της ψυχής του η περιθωριοποίηση του και η τραγική του κατάληξη Το θέμα της αποξένωσης και της εξαχρείωσης του πρωταγωνιστή της ιστορίας εντυπώνεται χαρακτηριστικά στο παρακάτω παράδειγμα

Παράδειγμα 8

KA How can you hope to gain happiness Donrsquot be a lone wolf (σ 125) (Πώς μπορείς να ελπίζεις να ευτηχήσεις Μη γίνεσαι μοναχικός λύ-κος)

ΚΥ 1 Πῶς μπορεῖς νἀ ἐλπίζης ὃτι θα εὓρης εἰς τοῦτο τἠν ευτυχίαν Μη γίνεσαι δά λυκάνθρωπος (σ 214)

ΚΥ 2 Πῶς περιμένεις να βρεῖς ἒτσι την ευτυχία Πάψε να ζεῖς σά μοναχικός λύκος (σ 159)

Στο απόσπασμα αυτό ο Κέμπ πρώην συνάδελφος του κεντρικού ήρωα επισημαίνει στον Γκρίφιν τους κινδύνους που το επιστημονι-

4To The Secret Agent (1907) ο Conrad το αφιερώνει στον HG Wells για την προσφορά του στη λογοτεχνία Στην αφιέρωσή του μάλιστα τον οποίο απο-καλεί ldquoιστορικό των χρόνων που ακολουθούν στον οποίο αυτή η απλή ιστο-ρία του 19ου αιώνα αφιερώνεται με αγάπηraquo(Conrad 19075)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 447 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

κό του όραμα για αλλαγή μπορεί να ενέχει για τον ίδιο Χρησιμοποι-ώντας μια κλασσική αγγλική μεταφορά ο συγγραφέας με διακριτή παραστατικότητα καταδεικνύει την αλλοτρίωση της ψυχής και του τρόπου ζωής του ήρωα Η εικόνα του μοναχικού μεν αλλά λύκου δε υπογραμμίζει τον κίνδυνο της αποκτήνωσής του πρωταγωνιστή λό-γω της περιθωριοποίησής στην οποία επιλέγει αυτοβούλως να περιέ-λθει Ο άνθρωπος εξάλλου όπως λέει και ο Αριστοτέλης είναι φύσει lsquoον κοινωνικόrsquo Ο Parrinder στην κριτική του για τον Wells αναφέ-ρεται στην ευχέρεια με την οποία ο άγγλος συγγραφέα εντυπώνει στο κείμενο τους προβληματισμούς του κυρίως μέσα από το σύμβο-λο του ζώου για την ισορροπία μεταξύ πολιτισμού και κτηνωδίας (Roberts 2006) Οι παραπάνω όψεις του θέματος αναδύονται και μέσα από την μετάφραση του Σφακιανάκη ο οποίος επιλέγει να μεί-νει πιστός στο αρχικό κείμενο Ο Παπαδιαμάντης εμμένοντας στο σκοτεινά ρομαντικό υπερτονίζει το κτηνώδες και μυστηριακό με την απόδοση λυκάνθρωπος Έτσι αφαιρεί από την διατύπωση του Κεμπ

κάθε σύνδεση με την πραγματικότητα και χάνεται οποιαδήποτε ανα-φορά στον αντίκτυπο που μπορεί η επιστημονική πρόοδος να επιφέ-ρει στο άτομο και την κοινωνία Για μια ακόμη φορά ο χαρακτήρας του πρωτοτύπου ελαφραίνει και περιορίζεται στη λειτουργία του ως lsquoσκοτεινό παραμύθιrsquo

Ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας φαίνεται πως αποτελούν εξίσου σημαντικές αν και λανθάνουσες θεματικές Η Καρπούζου στην ανάλυση της το επισημαίνει

Ο φόνος της κοινωνίας απέναντι στη ριζική ετερότητα στον lsquoξένοrsquo που είναι ο Αόρατος άνθρωπος τον καθιστά τον απο-διοπομπαίο τράγο αρχικά μυστήριο που προκαλεί τη γενική περιέργεια και στη συνέχεια απειλή που συσπειρώνει τους πάντες εξιλαστήριο θύμα που εξοντώνεται με τρόπο βίαιο και απάνθρωπο (όπ 271)

Η ταυτοποίηση του ήρωα βάσει του χρώματος του δέρματός του όπως θα δούμε στα παρακάτω παραδείγματα και η συσχέτισή του με ζώα ή αντικείμενα είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Ίπινγκ προσπαθούν να κατανοήσουν τον ξένο και να τον εντάξουν στο πλαίσιο της εμπειρίας τους Οι τρόποι προσέγγισης

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 441 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

νάκη δημιουργεί ανάλογο αποτέλεσμα Γενικότερα οι εναλλαγές σκότους-φωτός που συναντάμε στο αρχικό είναι ένα στοιχείο στο οποίο φαίνεται να επένδυσαν οι μεταφραστές προκειμένου να υπο-γραμμίσουν την ατμόσφαιρα μυστηρίου που αποπνέει το κείμενο

Πέραν του στοιχείου της φωτεινότητας στο παραπάνω απόσπα-σμα εμπλέκονται και γραμματολογικά φαινόμενα που αξιοποιού-νται διαφορετικά από τους μεταφραστές Ειδικότερα το ασύνδετο που συναντάμε και στο πρωτότυπο αλλά και στις μεταφράσεις φαίνεται να επιτελεί διαφορετικές λειτουργίες Στο έργο του Wells η χρήση του ασύνδετου δίνει έναν ρυθμό στο κείμενο κατά τρόπο ο οποίος θυμίζει περισσότερο έρευνα παρά λογοτεχνική περιγραφή Ο Σφακιανάκης προσπαθεί να συγκεράσει το ρομαντικό-εικονοπλα-στικό στοιχείο και το λιτό του Γουελσιανού λόγου ώστε να διατηρή-σει τις ισορροπίες με τρόπο ανάλογο του πρωτοτύπου Ο Παπαδια-μάντης από την άλλη προσαρμόζει τον Γουελσιανό τρόπο έκφρα-σης στις αρχές της προσωπικής του τέχνης Ο Κοπιδάκης στην ανά-λυσή του περί των στοιχείων που συνιστούν την παπαδιαμαντική έκφραση επισημαίνει πώς το ασύνδετο αποτελεί αν όχι αξονικό υφικό στοιχείο τουλάχιστον ευδιάκριτο γνώρισμα του παπαδιαμα-ντικού ύφους (όπ 23) Στον Παπαδιαμάντη

με το ασύνδετο δηλώνεται η εντύπωση της απλοϊκότητας (Λυσίας Ι 6-28) της σεμνολογίας (Πλάτωνος Πολιτεία 617 d-e)

της πλησμονής της σφοδρότητας της αύξησης του πάθους (Δημοσθένης ΧΧΙ 72) και του χαώδους και ασύστατου (όπ 24)

Μέσα από το ασύνδετο πετυχαίνει την διέγερση συγκινήσεων (Σπανδωνίδης 2005183) σαν η μεγάλη ένταση να είναι ο αυτοσκοπός τους (όπ 184) Επιπλέον όπως στα πεζογραφήματά του έτσι και δω ο λόγος του δίνει στον αναγνώστη την εντύπωση πώς γράφει κάτω υπό την επίδραση ενός ξυπνόνειρου (όπ 185) Με λίγα λόγια στην παπαδιαμαντική απόδοση κάθε ψήγμα αληθοφάνειας του πρωτοτύ-που καταπνίγεται από τον άκρατο και πηγαίο λυρισμό του Έλληνα δημιουργού Το ρομαντικό απαλείφει σχεδόν το lsquoμυθιστορηματικάrsquo πραγματικό

442 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

4 Κοινωνικές διαστάσεις

Η αληθοφάνεια και η επιστημονικότητα του λόγου του Wells δεν είναι τα μόνα στοιχεία που lsquoκαταπνίγειrsquo η επιτηδευμένη ρομαντικό-τητα του παπαδιαμαντικού λόγου Ένα ακόμη στοιχείο το οποίο σχε-δόν απαλείφεται στην παπαδιαμαντική έκδοση είναι ο πολύ-επί-πεδος χαρακτήρας του αρχικού κειμένου Πιο συγκεκριμένα αρκε-τοί είναι οι μελετητές που έχουν μιλήσει για τον συμβολικό χαρακτή-ρα της ιστορίας του Wells (Haynes 1980 Parrinder 1970 Priest 2005 Roberts 2006) Ο Αόρατος Άνθρωπός μπορεί να ερμηνευθεί διαφορετι-

κά ανάλογα με την σκοπιά από την οποία τον προσεγγίζει κανείς Σε πρώτο επίπεδο ο αναγνώστης βλέπει στη διήγηση του επιστήμονα Γκρίφιν τις επιπτώσεις που η ανεξέλεγκτη επιστημονική πρόοδος και η μανία για κυριαρχία επί των φυσικών μπορεί να έχει για το άτομο και την κοινωνία Η επιστήμη μπορεί να οδηγήσει στην lsquoαποσύνθεση της κοινωνίαςrsquo(Roberts 2006 44) και του ατόμου όπως φανερώνουν οι κακουχίες και η αποξένωση που βιώνει ο κεντρικός ήρωας η τρα-γική του κατάληξη αλλά και το όνειρό του για παντοδυναμία Σε δεύτερο επίπεδο ωστόσο ο Wells αναφέρεται στο δίπολο lsquoίδιοςάλ-λοςrsquo το οποίο κατέχει ιδιαίτερη θέση στη λογοτεχνία της εποχής Ο Wells υπήρξε με το λόγο και το έργο του πολιτικό και λογοτεχνικό υπέρμαχος της ισότητας Το 1916 στο βιβλίο What is Coming το δη-λώνει

Μισώ και απεχθάνομαι την κακότροπη καχυποψία απένα-ντι στου ξένους και στους τρόπους τους∙ ένας άνθρωπος που μπορεί να με κοιτάξει στο πρόσωπο να γελάσει μαζί μου να πει την αλήθεια και να φερθεί δίκαια είναι αδελφός μου κι ας είναι το δέρμα του τόσο μαύρο ή τόσο κίτρινο όσο ένα βραδινό ηράνθεμο (όπ 256)2

Στα παραδείγματα που ακολουθούν θα αναλύσουμε τους τρόπους και το βαθμό στον οποίο οι μεταφράσεις αναδεικνύουν τις παραπά-νω θεματικές Σε γενικές γραμμές ο Παπαδιαμάντης εμμένει στο ρο-μαντικό με αποτέλεσμα να αποκλείει τυχόν δεύτερες ερμηνείες και αναγνώσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης επιτρέπει σε ορισμένες από τις θεματικές του κειμένου αφετηρίας να αναδυθούν και να αγ-

2 Μετάφραση της συγγραφέως

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 443 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

γίξουν τον αναγνώστη Η προσέγγιση του κάθε μεταφραστή συνδέε-ται άμεσα τόσο με την προσωπικότητα του καθενός όσο και με το κοινωνικό πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο της περιόδου στην οποία μεταφράζουν Επίσης η γνωριμία του ελληνικού κοινού με την κουλτούρα αφετηρίας είναι ένας ακόμη παράγοντας που ενδεχομέ-νως θα επηρέασε τις επιλογές των μεταφραστών

Τα παρακάτω παραδείγματα αναφέρονται στον αντίκτυπο που μπορεί να επιφέρει η δίχως φραγμούς επιστημονική πρόοδος σε κοι-νωνικό-πολιτικό επίπεδο Ο ήρωας Γκρίφιν οραματίζεται να εγκα-θιδρύσει ένα δικό του καθεστώς ανάλογο με εκείνο της Τρομοκρα-τίας του Ροβεσπιέρου Παράδειγμα 5

ΚΑ Not wanton killing but a judicious slaying (σ 125) (Όχι αδικαιολόγητος σκοτωμός αλλά συνετή θανάτωση)

ΚΥ 1 Ὂχι φόνους ἀνωφελεῑς ὀχι∙ ἀλλά μίαν σφαγήν ἐπίκαιρον (σ 213)

ΚΥ 2 Δέ θα σκοτώνουμε βέβαια χωρίς λόγο ἀλλά μόνο δικαιολο-γημένα και με σύνεση (σ 158)

Παράδειγμα 6

KA The point is they know there is an Invisible Man ndash as well as we know there is an Invisible Man And that Invisible Man must now establish a Reign of Terror (σ 125) (Το θέμα είναι πως ξέρουν ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος ndash όπως εμείς ξέρουμε ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος Και αυτός ο Αόρατος Άνθρωπος πρέπει τώρα να εγκαθιδρύσει την Τρομοκρα-τία)

ΚΥ 1 Τό ζήτημα ἰδού πῶς ἐχει γνωρίζουν ὃπως γνωρίζομεν ἠμεῖς ὃτι ὐπάρχει εἷς ἂνθρωπος ἀόρατος καί ὁ Ἀόρατος αὐτός Κέμπ μέλλει νά ἐγκαθιδρύση τώρα την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Το ζήτημα ἒχει ὡς ἐξῆς Ὃλοι ξέρουν πώς ὑπάρχει ἓνας Ἀόρα-τος Ἂνθρωπος -ὂπως το ξέρουμε κι ἐμεῖς Κέμπ- κι αὐτός ὀ Ἀό-

444 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ρατος Ἂνθρωπος πρέπει τώρα να ἰδρύσει ἒνα Βασίλειο Τρό-μου (σ 158)

Παράδειγμα 7

ΚΑ Yes ndash no doubt itrsquos startling But I mean it A Reign of Terror (σ 125) (Ναι- δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι τρομακτικό Αλλά το εννοώ Μια Τρομοκρατία)

ΚΥ 1 Ναί βέβαιααὐτό προξενεῖ φρίκην πλήν λέγω καλῶς την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Ναἰ Ἀπορεῖς βέβαια ἀλλά σοῦ μιλῶ σοβαρά Ἓνα Βασίλειο Τρόμου (σ 158)

Όπως παρατηρούμε η ιστορική διάσταση των λόγων του ήρωα και η ακριβής αναφορά στην περίοδο της Τρομοκρατίας στη Γαλλία χάνο-νται στις μεταφράσεις Στο αρχικό κείμενο ο Γκρίφιν δίνει μια σαφή εικόνα της απόλυτης κυριαρχίας και της καταστροφής στην οποία αποβλέπει αναφερόμενος κατrsquo επανάληψη σε ένα ιστορικό γεγονός Το ιστορικό υπόβαθρο του λόγου δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα αλλά και αληθοφάνεια στα λόγια του εφευρέτη καθώς αναφέρεται σε γε-γονότα του προηγούμενου αιώνα Η χρήση του slaying φέρνει στο νου λαιμητόμο και τις χιλιάδες ανθρώπων που χάθηκαν στη Γαλλία την περίοδο της Τρομοκρατίας Επίσης η φράση judicious slaying θυ-

μίζει τον ορισμό της Τρομοκρατίας από τον περίφημο λόγο του Ρο-βεσπιέρου στη Συνέλευση 1794 Η Τρομοκρατία δεν είναι τίποτα άλλο από μια δικαιοσύνη άμεση αυστηρή και άτεγκτη (Haulsal 19971) Τέλος τη σημασία των λόγων του Γκρίφιν ενισχύουν οι πρώ-τες δράσεις αναρχικών-τρομοκρατικών οργανώσεων που λαμβά-νουν χώρα την περίοδο εκείνη στην Αγγλία3 Με άλλα λόγια το

3 Το 1984 έχουμε την έκρηξη βόμβας στο αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς το

οποίο καταγράφεται ως το πρώτο περιστατικό επίθεσης διεθνούς τρομοκρα-τίας στην Αγγλία Η τρομοκρατία γενικώς ενέπνευσε το έργο σημαντικών άγγλων συγγραφέων όπως ο Κόνραντ ο οποίος στο έργο του The Secret Agent

(1907) πραγματεύεται το πώς οι εξελίξεις στον επιστημονικό-τεχνολογικό το-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 445 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ιστορικό αλλά και κοινωνικό υπόβαθρο του πρωτοτύπου σε συνδυα-σμό αυξάνουν τους φόβους του αναγνωστικού κοινού της γλώσσας αφετηρίας

Στις μεταφράσεις ή αίσθηση φόβου που προκαλείται στον ανα-γνώστη περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο φαντασιακό Ο Πα-παδιαμάντης με την επιλογή τρομοκρατία εστιάζει αποκλειστικά στο αίσθημα της φρίκης που προκαλούν τα λόγια και οι ιδέες του αλλό-φρονα εφευρέτη Η απόφαση του μεταφραστή να αποκρύψει την ιστορική αναφορά που συναντάμε στο πρωτότυπο πιθανότατα οφεί-λεται στο ότι η Ελλάδα την περίοδο που γράφει ο Παπαδιαμάντης βρίσκεται ακόμη σε καθεστώς βασιλευομένης δημοκρατίας Ως εκ τούτου μια αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση θα έδινε στο μετά-φρασμα πολιτικό τόνο που μπορεί να προκαλούσε αντιδράσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης παρά τις μεταβολές στο ελληνικό πολιτικό καθεστώς με το Βασίλειο Τρόμου και την αποφυγή της χρήσης των σφαγή και τρομοκρατία δίνει μια ακόμη ήπια διάσταση στα όσα λέγο-

νται στο πρωτότυπο κείμενο Παρά το πέρασμα των χρόνων βλέ-πουμε πως ο μεταφραστής διστάζει να δώσει στο κείμενό του πολιτι-κή διάσταση Η επιλογή να αποσιωπήσουν την ιστορική διάσταση δηλώνει επιθυμία να περιοριστούν στο λογοτεχνικό κομμάτι και να δώσουν στο ελληνικό κοινό ένα μετάφρασμα που θα έχει αποκλειστι-κό σκοπό να τέρψει παρά να lsquoαφυπνίσειrsquo συνειδήσεις ή να εγείρει πολιτικούς προβληματισμούς Προσαρμόζουν την τέχνη τους στις ε-πιταγές της δίψας του αναγνωστικού κοινού για τρόμο και μυστή-ριο όπως υπόσχεται και ο πρόλογος της ελληνικής έκδοσης στην εφημερίδα Tο Άστυ

Τι περιπέτειας ἒχει η ἁνακάλυψίς του τί ὀδύσσειαν ἒχει ὁ ἐ-φευρέτης τί συνεπείας ἒχουν τα πειράματά του αὐτά μᾶς λέ-γει ὁ Οὐέλλς εἰς σειράν κεφαλαίων ὂλων δραματικῶν ὂλων παρασυρόντων τά ὀποῖα διέρχεται κανείς με ἀληθήν πυρε-τόν (Επισκόπουλος 1901 286)

μέα μπορεί να αποτελέσουν όπλο καταστροφής στα χέρια κακοποιών κατrsquo επίφαση αναρχικών στοιχείων (Mulry 2000)

446 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Έτσι χάνεται στις ελληνικές αποδόσεις ο ρόλος του Wells ως lsquoιστο-ρικού του μέλλοντοςrsquo4 κατά την προσφώνηση του Conrad καθώς για τον έλληνα αναγνώστη ο άγγλος μυθιστοριογράφος ερμηνεύεται ως

εφάμιλλος του αμερικανού Πόε Ὁ Οὐέλλς δύναται τωόντι νἀ ὀνο-μασθεί διάδοχος του Πόε και μιμητής του ἐπάξιοςraquo (Επισκόπουλος 1901284)

Διαφορετική είναι ωστόσο η προσέγγιση των δύο μεταφραστών όσον αφορά τις επιπτώσεις σε ατομικό επίπεδο Πιο συγκεκριμένα o Wells χρησιμοποιεί το ζωώδες στοιχείο που διατρέχει ποικιλοτρόπως το έργο του για να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη

αποκόβεται από τις οργανικές διαδικασίες που έχει ορίσει η φύση παράγοντας εν τέλει μορφές που μπορεί να υπάρξουν και να επιβιώ-σουν αποκλειστικά στο περιθώριο (Roberts 200645) Η μεγαλομανία του ήρωα που τροφοδοτείται από τις lsquoμυστικέςrsquo γνώσεις του τον οδη-γεί στην αυτοκαταστροφή του όπως δηλώνει η βαθμιαία αλλοτρίωση της ψυχής του η περιθωριοποίηση του και η τραγική του κατάληξη Το θέμα της αποξένωσης και της εξαχρείωσης του πρωταγωνιστή της ιστορίας εντυπώνεται χαρακτηριστικά στο παρακάτω παράδειγμα

Παράδειγμα 8

KA How can you hope to gain happiness Donrsquot be a lone wolf (σ 125) (Πώς μπορείς να ελπίζεις να ευτηχήσεις Μη γίνεσαι μοναχικός λύ-κος)

ΚΥ 1 Πῶς μπορεῖς νἀ ἐλπίζης ὃτι θα εὓρης εἰς τοῦτο τἠν ευτυχίαν Μη γίνεσαι δά λυκάνθρωπος (σ 214)

ΚΥ 2 Πῶς περιμένεις να βρεῖς ἒτσι την ευτυχία Πάψε να ζεῖς σά μοναχικός λύκος (σ 159)

Στο απόσπασμα αυτό ο Κέμπ πρώην συνάδελφος του κεντρικού ήρωα επισημαίνει στον Γκρίφιν τους κινδύνους που το επιστημονι-

4To The Secret Agent (1907) ο Conrad το αφιερώνει στον HG Wells για την προσφορά του στη λογοτεχνία Στην αφιέρωσή του μάλιστα τον οποίο απο-καλεί ldquoιστορικό των χρόνων που ακολουθούν στον οποίο αυτή η απλή ιστο-ρία του 19ου αιώνα αφιερώνεται με αγάπηraquo(Conrad 19075)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 447 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

κό του όραμα για αλλαγή μπορεί να ενέχει για τον ίδιο Χρησιμοποι-ώντας μια κλασσική αγγλική μεταφορά ο συγγραφέας με διακριτή παραστατικότητα καταδεικνύει την αλλοτρίωση της ψυχής και του τρόπου ζωής του ήρωα Η εικόνα του μοναχικού μεν αλλά λύκου δε υπογραμμίζει τον κίνδυνο της αποκτήνωσής του πρωταγωνιστή λό-γω της περιθωριοποίησής στην οποία επιλέγει αυτοβούλως να περιέ-λθει Ο άνθρωπος εξάλλου όπως λέει και ο Αριστοτέλης είναι φύσει lsquoον κοινωνικόrsquo Ο Parrinder στην κριτική του για τον Wells αναφέ-ρεται στην ευχέρεια με την οποία ο άγγλος συγγραφέα εντυπώνει στο κείμενο τους προβληματισμούς του κυρίως μέσα από το σύμβο-λο του ζώου για την ισορροπία μεταξύ πολιτισμού και κτηνωδίας (Roberts 2006) Οι παραπάνω όψεις του θέματος αναδύονται και μέσα από την μετάφραση του Σφακιανάκη ο οποίος επιλέγει να μεί-νει πιστός στο αρχικό κείμενο Ο Παπαδιαμάντης εμμένοντας στο σκοτεινά ρομαντικό υπερτονίζει το κτηνώδες και μυστηριακό με την απόδοση λυκάνθρωπος Έτσι αφαιρεί από την διατύπωση του Κεμπ

κάθε σύνδεση με την πραγματικότητα και χάνεται οποιαδήποτε ανα-φορά στον αντίκτυπο που μπορεί η επιστημονική πρόοδος να επιφέ-ρει στο άτομο και την κοινωνία Για μια ακόμη φορά ο χαρακτήρας του πρωτοτύπου ελαφραίνει και περιορίζεται στη λειτουργία του ως lsquoσκοτεινό παραμύθιrsquo

Ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας φαίνεται πως αποτελούν εξίσου σημαντικές αν και λανθάνουσες θεματικές Η Καρπούζου στην ανάλυση της το επισημαίνει

Ο φόνος της κοινωνίας απέναντι στη ριζική ετερότητα στον lsquoξένοrsquo που είναι ο Αόρατος άνθρωπος τον καθιστά τον απο-διοπομπαίο τράγο αρχικά μυστήριο που προκαλεί τη γενική περιέργεια και στη συνέχεια απειλή που συσπειρώνει τους πάντες εξιλαστήριο θύμα που εξοντώνεται με τρόπο βίαιο και απάνθρωπο (όπ 271)

Η ταυτοποίηση του ήρωα βάσει του χρώματος του δέρματός του όπως θα δούμε στα παρακάτω παραδείγματα και η συσχέτισή του με ζώα ή αντικείμενα είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Ίπινγκ προσπαθούν να κατανοήσουν τον ξένο και να τον εντάξουν στο πλαίσιο της εμπειρίας τους Οι τρόποι προσέγγισης

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

442 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

4 Κοινωνικές διαστάσεις

Η αληθοφάνεια και η επιστημονικότητα του λόγου του Wells δεν είναι τα μόνα στοιχεία που lsquoκαταπνίγειrsquo η επιτηδευμένη ρομαντικό-τητα του παπαδιαμαντικού λόγου Ένα ακόμη στοιχείο το οποίο σχε-δόν απαλείφεται στην παπαδιαμαντική έκδοση είναι ο πολύ-επί-πεδος χαρακτήρας του αρχικού κειμένου Πιο συγκεκριμένα αρκε-τοί είναι οι μελετητές που έχουν μιλήσει για τον συμβολικό χαρακτή-ρα της ιστορίας του Wells (Haynes 1980 Parrinder 1970 Priest 2005 Roberts 2006) Ο Αόρατος Άνθρωπός μπορεί να ερμηνευθεί διαφορετι-

κά ανάλογα με την σκοπιά από την οποία τον προσεγγίζει κανείς Σε πρώτο επίπεδο ο αναγνώστης βλέπει στη διήγηση του επιστήμονα Γκρίφιν τις επιπτώσεις που η ανεξέλεγκτη επιστημονική πρόοδος και η μανία για κυριαρχία επί των φυσικών μπορεί να έχει για το άτομο και την κοινωνία Η επιστήμη μπορεί να οδηγήσει στην lsquoαποσύνθεση της κοινωνίαςrsquo(Roberts 2006 44) και του ατόμου όπως φανερώνουν οι κακουχίες και η αποξένωση που βιώνει ο κεντρικός ήρωας η τρα-γική του κατάληξη αλλά και το όνειρό του για παντοδυναμία Σε δεύτερο επίπεδο ωστόσο ο Wells αναφέρεται στο δίπολο lsquoίδιοςάλ-λοςrsquo το οποίο κατέχει ιδιαίτερη θέση στη λογοτεχνία της εποχής Ο Wells υπήρξε με το λόγο και το έργο του πολιτικό και λογοτεχνικό υπέρμαχος της ισότητας Το 1916 στο βιβλίο What is Coming το δη-λώνει

Μισώ και απεχθάνομαι την κακότροπη καχυποψία απένα-ντι στου ξένους και στους τρόπους τους∙ ένας άνθρωπος που μπορεί να με κοιτάξει στο πρόσωπο να γελάσει μαζί μου να πει την αλήθεια και να φερθεί δίκαια είναι αδελφός μου κι ας είναι το δέρμα του τόσο μαύρο ή τόσο κίτρινο όσο ένα βραδινό ηράνθεμο (όπ 256)2

Στα παραδείγματα που ακολουθούν θα αναλύσουμε τους τρόπους και το βαθμό στον οποίο οι μεταφράσεις αναδεικνύουν τις παραπά-νω θεματικές Σε γενικές γραμμές ο Παπαδιαμάντης εμμένει στο ρο-μαντικό με αποτέλεσμα να αποκλείει τυχόν δεύτερες ερμηνείες και αναγνώσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης επιτρέπει σε ορισμένες από τις θεματικές του κειμένου αφετηρίας να αναδυθούν και να αγ-

2 Μετάφραση της συγγραφέως

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 443 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

γίξουν τον αναγνώστη Η προσέγγιση του κάθε μεταφραστή συνδέε-ται άμεσα τόσο με την προσωπικότητα του καθενός όσο και με το κοινωνικό πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο της περιόδου στην οποία μεταφράζουν Επίσης η γνωριμία του ελληνικού κοινού με την κουλτούρα αφετηρίας είναι ένας ακόμη παράγοντας που ενδεχομέ-νως θα επηρέασε τις επιλογές των μεταφραστών

Τα παρακάτω παραδείγματα αναφέρονται στον αντίκτυπο που μπορεί να επιφέρει η δίχως φραγμούς επιστημονική πρόοδος σε κοι-νωνικό-πολιτικό επίπεδο Ο ήρωας Γκρίφιν οραματίζεται να εγκα-θιδρύσει ένα δικό του καθεστώς ανάλογο με εκείνο της Τρομοκρα-τίας του Ροβεσπιέρου Παράδειγμα 5

ΚΑ Not wanton killing but a judicious slaying (σ 125) (Όχι αδικαιολόγητος σκοτωμός αλλά συνετή θανάτωση)

ΚΥ 1 Ὂχι φόνους ἀνωφελεῑς ὀχι∙ ἀλλά μίαν σφαγήν ἐπίκαιρον (σ 213)

ΚΥ 2 Δέ θα σκοτώνουμε βέβαια χωρίς λόγο ἀλλά μόνο δικαιολο-γημένα και με σύνεση (σ 158)

Παράδειγμα 6

KA The point is they know there is an Invisible Man ndash as well as we know there is an Invisible Man And that Invisible Man must now establish a Reign of Terror (σ 125) (Το θέμα είναι πως ξέρουν ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος ndash όπως εμείς ξέρουμε ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος Και αυτός ο Αόρατος Άνθρωπος πρέπει τώρα να εγκαθιδρύσει την Τρομοκρα-τία)

ΚΥ 1 Τό ζήτημα ἰδού πῶς ἐχει γνωρίζουν ὃπως γνωρίζομεν ἠμεῖς ὃτι ὐπάρχει εἷς ἂνθρωπος ἀόρατος καί ὁ Ἀόρατος αὐτός Κέμπ μέλλει νά ἐγκαθιδρύση τώρα την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Το ζήτημα ἒχει ὡς ἐξῆς Ὃλοι ξέρουν πώς ὑπάρχει ἓνας Ἀόρα-τος Ἂνθρωπος -ὂπως το ξέρουμε κι ἐμεῖς Κέμπ- κι αὐτός ὀ Ἀό-

444 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ρατος Ἂνθρωπος πρέπει τώρα να ἰδρύσει ἒνα Βασίλειο Τρό-μου (σ 158)

Παράδειγμα 7

ΚΑ Yes ndash no doubt itrsquos startling But I mean it A Reign of Terror (σ 125) (Ναι- δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι τρομακτικό Αλλά το εννοώ Μια Τρομοκρατία)

ΚΥ 1 Ναί βέβαιααὐτό προξενεῖ φρίκην πλήν λέγω καλῶς την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Ναἰ Ἀπορεῖς βέβαια ἀλλά σοῦ μιλῶ σοβαρά Ἓνα Βασίλειο Τρόμου (σ 158)

Όπως παρατηρούμε η ιστορική διάσταση των λόγων του ήρωα και η ακριβής αναφορά στην περίοδο της Τρομοκρατίας στη Γαλλία χάνο-νται στις μεταφράσεις Στο αρχικό κείμενο ο Γκρίφιν δίνει μια σαφή εικόνα της απόλυτης κυριαρχίας και της καταστροφής στην οποία αποβλέπει αναφερόμενος κατrsquo επανάληψη σε ένα ιστορικό γεγονός Το ιστορικό υπόβαθρο του λόγου δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα αλλά και αληθοφάνεια στα λόγια του εφευρέτη καθώς αναφέρεται σε γε-γονότα του προηγούμενου αιώνα Η χρήση του slaying φέρνει στο νου λαιμητόμο και τις χιλιάδες ανθρώπων που χάθηκαν στη Γαλλία την περίοδο της Τρομοκρατίας Επίσης η φράση judicious slaying θυ-

μίζει τον ορισμό της Τρομοκρατίας από τον περίφημο λόγο του Ρο-βεσπιέρου στη Συνέλευση 1794 Η Τρομοκρατία δεν είναι τίποτα άλλο από μια δικαιοσύνη άμεση αυστηρή και άτεγκτη (Haulsal 19971) Τέλος τη σημασία των λόγων του Γκρίφιν ενισχύουν οι πρώ-τες δράσεις αναρχικών-τρομοκρατικών οργανώσεων που λαμβά-νουν χώρα την περίοδο εκείνη στην Αγγλία3 Με άλλα λόγια το

3 Το 1984 έχουμε την έκρηξη βόμβας στο αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς το

οποίο καταγράφεται ως το πρώτο περιστατικό επίθεσης διεθνούς τρομοκρα-τίας στην Αγγλία Η τρομοκρατία γενικώς ενέπνευσε το έργο σημαντικών άγγλων συγγραφέων όπως ο Κόνραντ ο οποίος στο έργο του The Secret Agent

(1907) πραγματεύεται το πώς οι εξελίξεις στον επιστημονικό-τεχνολογικό το-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 445 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ιστορικό αλλά και κοινωνικό υπόβαθρο του πρωτοτύπου σε συνδυα-σμό αυξάνουν τους φόβους του αναγνωστικού κοινού της γλώσσας αφετηρίας

Στις μεταφράσεις ή αίσθηση φόβου που προκαλείται στον ανα-γνώστη περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο φαντασιακό Ο Πα-παδιαμάντης με την επιλογή τρομοκρατία εστιάζει αποκλειστικά στο αίσθημα της φρίκης που προκαλούν τα λόγια και οι ιδέες του αλλό-φρονα εφευρέτη Η απόφαση του μεταφραστή να αποκρύψει την ιστορική αναφορά που συναντάμε στο πρωτότυπο πιθανότατα οφεί-λεται στο ότι η Ελλάδα την περίοδο που γράφει ο Παπαδιαμάντης βρίσκεται ακόμη σε καθεστώς βασιλευομένης δημοκρατίας Ως εκ τούτου μια αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση θα έδινε στο μετά-φρασμα πολιτικό τόνο που μπορεί να προκαλούσε αντιδράσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης παρά τις μεταβολές στο ελληνικό πολιτικό καθεστώς με το Βασίλειο Τρόμου και την αποφυγή της χρήσης των σφαγή και τρομοκρατία δίνει μια ακόμη ήπια διάσταση στα όσα λέγο-

νται στο πρωτότυπο κείμενο Παρά το πέρασμα των χρόνων βλέ-πουμε πως ο μεταφραστής διστάζει να δώσει στο κείμενό του πολιτι-κή διάσταση Η επιλογή να αποσιωπήσουν την ιστορική διάσταση δηλώνει επιθυμία να περιοριστούν στο λογοτεχνικό κομμάτι και να δώσουν στο ελληνικό κοινό ένα μετάφρασμα που θα έχει αποκλειστι-κό σκοπό να τέρψει παρά να lsquoαφυπνίσειrsquo συνειδήσεις ή να εγείρει πολιτικούς προβληματισμούς Προσαρμόζουν την τέχνη τους στις ε-πιταγές της δίψας του αναγνωστικού κοινού για τρόμο και μυστή-ριο όπως υπόσχεται και ο πρόλογος της ελληνικής έκδοσης στην εφημερίδα Tο Άστυ

Τι περιπέτειας ἒχει η ἁνακάλυψίς του τί ὀδύσσειαν ἒχει ὁ ἐ-φευρέτης τί συνεπείας ἒχουν τα πειράματά του αὐτά μᾶς λέ-γει ὁ Οὐέλλς εἰς σειράν κεφαλαίων ὂλων δραματικῶν ὂλων παρασυρόντων τά ὀποῖα διέρχεται κανείς με ἀληθήν πυρε-τόν (Επισκόπουλος 1901 286)

μέα μπορεί να αποτελέσουν όπλο καταστροφής στα χέρια κακοποιών κατrsquo επίφαση αναρχικών στοιχείων (Mulry 2000)

446 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Έτσι χάνεται στις ελληνικές αποδόσεις ο ρόλος του Wells ως lsquoιστο-ρικού του μέλλοντοςrsquo4 κατά την προσφώνηση του Conrad καθώς για τον έλληνα αναγνώστη ο άγγλος μυθιστοριογράφος ερμηνεύεται ως

εφάμιλλος του αμερικανού Πόε Ὁ Οὐέλλς δύναται τωόντι νἀ ὀνο-μασθεί διάδοχος του Πόε και μιμητής του ἐπάξιοςraquo (Επισκόπουλος 1901284)

Διαφορετική είναι ωστόσο η προσέγγιση των δύο μεταφραστών όσον αφορά τις επιπτώσεις σε ατομικό επίπεδο Πιο συγκεκριμένα o Wells χρησιμοποιεί το ζωώδες στοιχείο που διατρέχει ποικιλοτρόπως το έργο του για να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη

αποκόβεται από τις οργανικές διαδικασίες που έχει ορίσει η φύση παράγοντας εν τέλει μορφές που μπορεί να υπάρξουν και να επιβιώ-σουν αποκλειστικά στο περιθώριο (Roberts 200645) Η μεγαλομανία του ήρωα που τροφοδοτείται από τις lsquoμυστικέςrsquo γνώσεις του τον οδη-γεί στην αυτοκαταστροφή του όπως δηλώνει η βαθμιαία αλλοτρίωση της ψυχής του η περιθωριοποίηση του και η τραγική του κατάληξη Το θέμα της αποξένωσης και της εξαχρείωσης του πρωταγωνιστή της ιστορίας εντυπώνεται χαρακτηριστικά στο παρακάτω παράδειγμα

Παράδειγμα 8

KA How can you hope to gain happiness Donrsquot be a lone wolf (σ 125) (Πώς μπορείς να ελπίζεις να ευτηχήσεις Μη γίνεσαι μοναχικός λύ-κος)

ΚΥ 1 Πῶς μπορεῖς νἀ ἐλπίζης ὃτι θα εὓρης εἰς τοῦτο τἠν ευτυχίαν Μη γίνεσαι δά λυκάνθρωπος (σ 214)

ΚΥ 2 Πῶς περιμένεις να βρεῖς ἒτσι την ευτυχία Πάψε να ζεῖς σά μοναχικός λύκος (σ 159)

Στο απόσπασμα αυτό ο Κέμπ πρώην συνάδελφος του κεντρικού ήρωα επισημαίνει στον Γκρίφιν τους κινδύνους που το επιστημονι-

4To The Secret Agent (1907) ο Conrad το αφιερώνει στον HG Wells για την προσφορά του στη λογοτεχνία Στην αφιέρωσή του μάλιστα τον οποίο απο-καλεί ldquoιστορικό των χρόνων που ακολουθούν στον οποίο αυτή η απλή ιστο-ρία του 19ου αιώνα αφιερώνεται με αγάπηraquo(Conrad 19075)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 447 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

κό του όραμα για αλλαγή μπορεί να ενέχει για τον ίδιο Χρησιμοποι-ώντας μια κλασσική αγγλική μεταφορά ο συγγραφέας με διακριτή παραστατικότητα καταδεικνύει την αλλοτρίωση της ψυχής και του τρόπου ζωής του ήρωα Η εικόνα του μοναχικού μεν αλλά λύκου δε υπογραμμίζει τον κίνδυνο της αποκτήνωσής του πρωταγωνιστή λό-γω της περιθωριοποίησής στην οποία επιλέγει αυτοβούλως να περιέ-λθει Ο άνθρωπος εξάλλου όπως λέει και ο Αριστοτέλης είναι φύσει lsquoον κοινωνικόrsquo Ο Parrinder στην κριτική του για τον Wells αναφέ-ρεται στην ευχέρεια με την οποία ο άγγλος συγγραφέα εντυπώνει στο κείμενο τους προβληματισμούς του κυρίως μέσα από το σύμβο-λο του ζώου για την ισορροπία μεταξύ πολιτισμού και κτηνωδίας (Roberts 2006) Οι παραπάνω όψεις του θέματος αναδύονται και μέσα από την μετάφραση του Σφακιανάκη ο οποίος επιλέγει να μεί-νει πιστός στο αρχικό κείμενο Ο Παπαδιαμάντης εμμένοντας στο σκοτεινά ρομαντικό υπερτονίζει το κτηνώδες και μυστηριακό με την απόδοση λυκάνθρωπος Έτσι αφαιρεί από την διατύπωση του Κεμπ

κάθε σύνδεση με την πραγματικότητα και χάνεται οποιαδήποτε ανα-φορά στον αντίκτυπο που μπορεί η επιστημονική πρόοδος να επιφέ-ρει στο άτομο και την κοινωνία Για μια ακόμη φορά ο χαρακτήρας του πρωτοτύπου ελαφραίνει και περιορίζεται στη λειτουργία του ως lsquoσκοτεινό παραμύθιrsquo

Ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας φαίνεται πως αποτελούν εξίσου σημαντικές αν και λανθάνουσες θεματικές Η Καρπούζου στην ανάλυση της το επισημαίνει

Ο φόνος της κοινωνίας απέναντι στη ριζική ετερότητα στον lsquoξένοrsquo που είναι ο Αόρατος άνθρωπος τον καθιστά τον απο-διοπομπαίο τράγο αρχικά μυστήριο που προκαλεί τη γενική περιέργεια και στη συνέχεια απειλή που συσπειρώνει τους πάντες εξιλαστήριο θύμα που εξοντώνεται με τρόπο βίαιο και απάνθρωπο (όπ 271)

Η ταυτοποίηση του ήρωα βάσει του χρώματος του δέρματός του όπως θα δούμε στα παρακάτω παραδείγματα και η συσχέτισή του με ζώα ή αντικείμενα είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Ίπινγκ προσπαθούν να κατανοήσουν τον ξένο και να τον εντάξουν στο πλαίσιο της εμπειρίας τους Οι τρόποι προσέγγισης

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 443 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

γίξουν τον αναγνώστη Η προσέγγιση του κάθε μεταφραστή συνδέε-ται άμεσα τόσο με την προσωπικότητα του καθενός όσο και με το κοινωνικό πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο της περιόδου στην οποία μεταφράζουν Επίσης η γνωριμία του ελληνικού κοινού με την κουλτούρα αφετηρίας είναι ένας ακόμη παράγοντας που ενδεχομέ-νως θα επηρέασε τις επιλογές των μεταφραστών

Τα παρακάτω παραδείγματα αναφέρονται στον αντίκτυπο που μπορεί να επιφέρει η δίχως φραγμούς επιστημονική πρόοδος σε κοι-νωνικό-πολιτικό επίπεδο Ο ήρωας Γκρίφιν οραματίζεται να εγκα-θιδρύσει ένα δικό του καθεστώς ανάλογο με εκείνο της Τρομοκρα-τίας του Ροβεσπιέρου Παράδειγμα 5

ΚΑ Not wanton killing but a judicious slaying (σ 125) (Όχι αδικαιολόγητος σκοτωμός αλλά συνετή θανάτωση)

ΚΥ 1 Ὂχι φόνους ἀνωφελεῑς ὀχι∙ ἀλλά μίαν σφαγήν ἐπίκαιρον (σ 213)

ΚΥ 2 Δέ θα σκοτώνουμε βέβαια χωρίς λόγο ἀλλά μόνο δικαιολο-γημένα και με σύνεση (σ 158)

Παράδειγμα 6

KA The point is they know there is an Invisible Man ndash as well as we know there is an Invisible Man And that Invisible Man must now establish a Reign of Terror (σ 125) (Το θέμα είναι πως ξέρουν ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος ndash όπως εμείς ξέρουμε ότι υπάρχει ένας Αόρατος Άνθρωπος Και αυτός ο Αόρατος Άνθρωπος πρέπει τώρα να εγκαθιδρύσει την Τρομοκρα-τία)

ΚΥ 1 Τό ζήτημα ἰδού πῶς ἐχει γνωρίζουν ὃπως γνωρίζομεν ἠμεῖς ὃτι ὐπάρχει εἷς ἂνθρωπος ἀόρατος καί ὁ Ἀόρατος αὐτός Κέμπ μέλλει νά ἐγκαθιδρύση τώρα την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Το ζήτημα ἒχει ὡς ἐξῆς Ὃλοι ξέρουν πώς ὑπάρχει ἓνας Ἀόρα-τος Ἂνθρωπος -ὂπως το ξέρουμε κι ἐμεῖς Κέμπ- κι αὐτός ὀ Ἀό-

444 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ρατος Ἂνθρωπος πρέπει τώρα να ἰδρύσει ἒνα Βασίλειο Τρό-μου (σ 158)

Παράδειγμα 7

ΚΑ Yes ndash no doubt itrsquos startling But I mean it A Reign of Terror (σ 125) (Ναι- δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι τρομακτικό Αλλά το εννοώ Μια Τρομοκρατία)

ΚΥ 1 Ναί βέβαιααὐτό προξενεῖ φρίκην πλήν λέγω καλῶς την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Ναἰ Ἀπορεῖς βέβαια ἀλλά σοῦ μιλῶ σοβαρά Ἓνα Βασίλειο Τρόμου (σ 158)

Όπως παρατηρούμε η ιστορική διάσταση των λόγων του ήρωα και η ακριβής αναφορά στην περίοδο της Τρομοκρατίας στη Γαλλία χάνο-νται στις μεταφράσεις Στο αρχικό κείμενο ο Γκρίφιν δίνει μια σαφή εικόνα της απόλυτης κυριαρχίας και της καταστροφής στην οποία αποβλέπει αναφερόμενος κατrsquo επανάληψη σε ένα ιστορικό γεγονός Το ιστορικό υπόβαθρο του λόγου δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα αλλά και αληθοφάνεια στα λόγια του εφευρέτη καθώς αναφέρεται σε γε-γονότα του προηγούμενου αιώνα Η χρήση του slaying φέρνει στο νου λαιμητόμο και τις χιλιάδες ανθρώπων που χάθηκαν στη Γαλλία την περίοδο της Τρομοκρατίας Επίσης η φράση judicious slaying θυ-

μίζει τον ορισμό της Τρομοκρατίας από τον περίφημο λόγο του Ρο-βεσπιέρου στη Συνέλευση 1794 Η Τρομοκρατία δεν είναι τίποτα άλλο από μια δικαιοσύνη άμεση αυστηρή και άτεγκτη (Haulsal 19971) Τέλος τη σημασία των λόγων του Γκρίφιν ενισχύουν οι πρώ-τες δράσεις αναρχικών-τρομοκρατικών οργανώσεων που λαμβά-νουν χώρα την περίοδο εκείνη στην Αγγλία3 Με άλλα λόγια το

3 Το 1984 έχουμε την έκρηξη βόμβας στο αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς το

οποίο καταγράφεται ως το πρώτο περιστατικό επίθεσης διεθνούς τρομοκρα-τίας στην Αγγλία Η τρομοκρατία γενικώς ενέπνευσε το έργο σημαντικών άγγλων συγγραφέων όπως ο Κόνραντ ο οποίος στο έργο του The Secret Agent

(1907) πραγματεύεται το πώς οι εξελίξεις στον επιστημονικό-τεχνολογικό το-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 445 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ιστορικό αλλά και κοινωνικό υπόβαθρο του πρωτοτύπου σε συνδυα-σμό αυξάνουν τους φόβους του αναγνωστικού κοινού της γλώσσας αφετηρίας

Στις μεταφράσεις ή αίσθηση φόβου που προκαλείται στον ανα-γνώστη περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο φαντασιακό Ο Πα-παδιαμάντης με την επιλογή τρομοκρατία εστιάζει αποκλειστικά στο αίσθημα της φρίκης που προκαλούν τα λόγια και οι ιδέες του αλλό-φρονα εφευρέτη Η απόφαση του μεταφραστή να αποκρύψει την ιστορική αναφορά που συναντάμε στο πρωτότυπο πιθανότατα οφεί-λεται στο ότι η Ελλάδα την περίοδο που γράφει ο Παπαδιαμάντης βρίσκεται ακόμη σε καθεστώς βασιλευομένης δημοκρατίας Ως εκ τούτου μια αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση θα έδινε στο μετά-φρασμα πολιτικό τόνο που μπορεί να προκαλούσε αντιδράσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης παρά τις μεταβολές στο ελληνικό πολιτικό καθεστώς με το Βασίλειο Τρόμου και την αποφυγή της χρήσης των σφαγή και τρομοκρατία δίνει μια ακόμη ήπια διάσταση στα όσα λέγο-

νται στο πρωτότυπο κείμενο Παρά το πέρασμα των χρόνων βλέ-πουμε πως ο μεταφραστής διστάζει να δώσει στο κείμενό του πολιτι-κή διάσταση Η επιλογή να αποσιωπήσουν την ιστορική διάσταση δηλώνει επιθυμία να περιοριστούν στο λογοτεχνικό κομμάτι και να δώσουν στο ελληνικό κοινό ένα μετάφρασμα που θα έχει αποκλειστι-κό σκοπό να τέρψει παρά να lsquoαφυπνίσειrsquo συνειδήσεις ή να εγείρει πολιτικούς προβληματισμούς Προσαρμόζουν την τέχνη τους στις ε-πιταγές της δίψας του αναγνωστικού κοινού για τρόμο και μυστή-ριο όπως υπόσχεται και ο πρόλογος της ελληνικής έκδοσης στην εφημερίδα Tο Άστυ

Τι περιπέτειας ἒχει η ἁνακάλυψίς του τί ὀδύσσειαν ἒχει ὁ ἐ-φευρέτης τί συνεπείας ἒχουν τα πειράματά του αὐτά μᾶς λέ-γει ὁ Οὐέλλς εἰς σειράν κεφαλαίων ὂλων δραματικῶν ὂλων παρασυρόντων τά ὀποῖα διέρχεται κανείς με ἀληθήν πυρε-τόν (Επισκόπουλος 1901 286)

μέα μπορεί να αποτελέσουν όπλο καταστροφής στα χέρια κακοποιών κατrsquo επίφαση αναρχικών στοιχείων (Mulry 2000)

446 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Έτσι χάνεται στις ελληνικές αποδόσεις ο ρόλος του Wells ως lsquoιστο-ρικού του μέλλοντοςrsquo4 κατά την προσφώνηση του Conrad καθώς για τον έλληνα αναγνώστη ο άγγλος μυθιστοριογράφος ερμηνεύεται ως

εφάμιλλος του αμερικανού Πόε Ὁ Οὐέλλς δύναται τωόντι νἀ ὀνο-μασθεί διάδοχος του Πόε και μιμητής του ἐπάξιοςraquo (Επισκόπουλος 1901284)

Διαφορετική είναι ωστόσο η προσέγγιση των δύο μεταφραστών όσον αφορά τις επιπτώσεις σε ατομικό επίπεδο Πιο συγκεκριμένα o Wells χρησιμοποιεί το ζωώδες στοιχείο που διατρέχει ποικιλοτρόπως το έργο του για να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη

αποκόβεται από τις οργανικές διαδικασίες που έχει ορίσει η φύση παράγοντας εν τέλει μορφές που μπορεί να υπάρξουν και να επιβιώ-σουν αποκλειστικά στο περιθώριο (Roberts 200645) Η μεγαλομανία του ήρωα που τροφοδοτείται από τις lsquoμυστικέςrsquo γνώσεις του τον οδη-γεί στην αυτοκαταστροφή του όπως δηλώνει η βαθμιαία αλλοτρίωση της ψυχής του η περιθωριοποίηση του και η τραγική του κατάληξη Το θέμα της αποξένωσης και της εξαχρείωσης του πρωταγωνιστή της ιστορίας εντυπώνεται χαρακτηριστικά στο παρακάτω παράδειγμα

Παράδειγμα 8

KA How can you hope to gain happiness Donrsquot be a lone wolf (σ 125) (Πώς μπορείς να ελπίζεις να ευτηχήσεις Μη γίνεσαι μοναχικός λύ-κος)

ΚΥ 1 Πῶς μπορεῖς νἀ ἐλπίζης ὃτι θα εὓρης εἰς τοῦτο τἠν ευτυχίαν Μη γίνεσαι δά λυκάνθρωπος (σ 214)

ΚΥ 2 Πῶς περιμένεις να βρεῖς ἒτσι την ευτυχία Πάψε να ζεῖς σά μοναχικός λύκος (σ 159)

Στο απόσπασμα αυτό ο Κέμπ πρώην συνάδελφος του κεντρικού ήρωα επισημαίνει στον Γκρίφιν τους κινδύνους που το επιστημονι-

4To The Secret Agent (1907) ο Conrad το αφιερώνει στον HG Wells για την προσφορά του στη λογοτεχνία Στην αφιέρωσή του μάλιστα τον οποίο απο-καλεί ldquoιστορικό των χρόνων που ακολουθούν στον οποίο αυτή η απλή ιστο-ρία του 19ου αιώνα αφιερώνεται με αγάπηraquo(Conrad 19075)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 447 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

κό του όραμα για αλλαγή μπορεί να ενέχει για τον ίδιο Χρησιμοποι-ώντας μια κλασσική αγγλική μεταφορά ο συγγραφέας με διακριτή παραστατικότητα καταδεικνύει την αλλοτρίωση της ψυχής και του τρόπου ζωής του ήρωα Η εικόνα του μοναχικού μεν αλλά λύκου δε υπογραμμίζει τον κίνδυνο της αποκτήνωσής του πρωταγωνιστή λό-γω της περιθωριοποίησής στην οποία επιλέγει αυτοβούλως να περιέ-λθει Ο άνθρωπος εξάλλου όπως λέει και ο Αριστοτέλης είναι φύσει lsquoον κοινωνικόrsquo Ο Parrinder στην κριτική του για τον Wells αναφέ-ρεται στην ευχέρεια με την οποία ο άγγλος συγγραφέα εντυπώνει στο κείμενο τους προβληματισμούς του κυρίως μέσα από το σύμβο-λο του ζώου για την ισορροπία μεταξύ πολιτισμού και κτηνωδίας (Roberts 2006) Οι παραπάνω όψεις του θέματος αναδύονται και μέσα από την μετάφραση του Σφακιανάκη ο οποίος επιλέγει να μεί-νει πιστός στο αρχικό κείμενο Ο Παπαδιαμάντης εμμένοντας στο σκοτεινά ρομαντικό υπερτονίζει το κτηνώδες και μυστηριακό με την απόδοση λυκάνθρωπος Έτσι αφαιρεί από την διατύπωση του Κεμπ

κάθε σύνδεση με την πραγματικότητα και χάνεται οποιαδήποτε ανα-φορά στον αντίκτυπο που μπορεί η επιστημονική πρόοδος να επιφέ-ρει στο άτομο και την κοινωνία Για μια ακόμη φορά ο χαρακτήρας του πρωτοτύπου ελαφραίνει και περιορίζεται στη λειτουργία του ως lsquoσκοτεινό παραμύθιrsquo

Ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας φαίνεται πως αποτελούν εξίσου σημαντικές αν και λανθάνουσες θεματικές Η Καρπούζου στην ανάλυση της το επισημαίνει

Ο φόνος της κοινωνίας απέναντι στη ριζική ετερότητα στον lsquoξένοrsquo που είναι ο Αόρατος άνθρωπος τον καθιστά τον απο-διοπομπαίο τράγο αρχικά μυστήριο που προκαλεί τη γενική περιέργεια και στη συνέχεια απειλή που συσπειρώνει τους πάντες εξιλαστήριο θύμα που εξοντώνεται με τρόπο βίαιο και απάνθρωπο (όπ 271)

Η ταυτοποίηση του ήρωα βάσει του χρώματος του δέρματός του όπως θα δούμε στα παρακάτω παραδείγματα και η συσχέτισή του με ζώα ή αντικείμενα είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Ίπινγκ προσπαθούν να κατανοήσουν τον ξένο και να τον εντάξουν στο πλαίσιο της εμπειρίας τους Οι τρόποι προσέγγισης

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

444 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

ρατος Ἂνθρωπος πρέπει τώρα να ἰδρύσει ἒνα Βασίλειο Τρό-μου (σ 158)

Παράδειγμα 7

ΚΑ Yes ndash no doubt itrsquos startling But I mean it A Reign of Terror (σ 125) (Ναι- δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι τρομακτικό Αλλά το εννοώ Μια Τρομοκρατία)

ΚΥ 1 Ναί βέβαιααὐτό προξενεῖ φρίκην πλήν λέγω καλῶς την τρομοκρατίαν (σ 213)

ΚΥ 2 Ναἰ Ἀπορεῖς βέβαια ἀλλά σοῦ μιλῶ σοβαρά Ἓνα Βασίλειο Τρόμου (σ 158)

Όπως παρατηρούμε η ιστορική διάσταση των λόγων του ήρωα και η ακριβής αναφορά στην περίοδο της Τρομοκρατίας στη Γαλλία χάνο-νται στις μεταφράσεις Στο αρχικό κείμενο ο Γκρίφιν δίνει μια σαφή εικόνα της απόλυτης κυριαρχίας και της καταστροφής στην οποία αποβλέπει αναφερόμενος κατrsquo επανάληψη σε ένα ιστορικό γεγονός Το ιστορικό υπόβαθρο του λόγου δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα αλλά και αληθοφάνεια στα λόγια του εφευρέτη καθώς αναφέρεται σε γε-γονότα του προηγούμενου αιώνα Η χρήση του slaying φέρνει στο νου λαιμητόμο και τις χιλιάδες ανθρώπων που χάθηκαν στη Γαλλία την περίοδο της Τρομοκρατίας Επίσης η φράση judicious slaying θυ-

μίζει τον ορισμό της Τρομοκρατίας από τον περίφημο λόγο του Ρο-βεσπιέρου στη Συνέλευση 1794 Η Τρομοκρατία δεν είναι τίποτα άλλο από μια δικαιοσύνη άμεση αυστηρή και άτεγκτη (Haulsal 19971) Τέλος τη σημασία των λόγων του Γκρίφιν ενισχύουν οι πρώ-τες δράσεις αναρχικών-τρομοκρατικών οργανώσεων που λαμβά-νουν χώρα την περίοδο εκείνη στην Αγγλία3 Με άλλα λόγια το

3 Το 1984 έχουμε την έκρηξη βόμβας στο αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς το

οποίο καταγράφεται ως το πρώτο περιστατικό επίθεσης διεθνούς τρομοκρα-τίας στην Αγγλία Η τρομοκρατία γενικώς ενέπνευσε το έργο σημαντικών άγγλων συγγραφέων όπως ο Κόνραντ ο οποίος στο έργο του The Secret Agent

(1907) πραγματεύεται το πώς οι εξελίξεις στον επιστημονικό-τεχνολογικό το-

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 445 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ιστορικό αλλά και κοινωνικό υπόβαθρο του πρωτοτύπου σε συνδυα-σμό αυξάνουν τους φόβους του αναγνωστικού κοινού της γλώσσας αφετηρίας

Στις μεταφράσεις ή αίσθηση φόβου που προκαλείται στον ανα-γνώστη περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο φαντασιακό Ο Πα-παδιαμάντης με την επιλογή τρομοκρατία εστιάζει αποκλειστικά στο αίσθημα της φρίκης που προκαλούν τα λόγια και οι ιδέες του αλλό-φρονα εφευρέτη Η απόφαση του μεταφραστή να αποκρύψει την ιστορική αναφορά που συναντάμε στο πρωτότυπο πιθανότατα οφεί-λεται στο ότι η Ελλάδα την περίοδο που γράφει ο Παπαδιαμάντης βρίσκεται ακόμη σε καθεστώς βασιλευομένης δημοκρατίας Ως εκ τούτου μια αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση θα έδινε στο μετά-φρασμα πολιτικό τόνο που μπορεί να προκαλούσε αντιδράσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης παρά τις μεταβολές στο ελληνικό πολιτικό καθεστώς με το Βασίλειο Τρόμου και την αποφυγή της χρήσης των σφαγή και τρομοκρατία δίνει μια ακόμη ήπια διάσταση στα όσα λέγο-

νται στο πρωτότυπο κείμενο Παρά το πέρασμα των χρόνων βλέ-πουμε πως ο μεταφραστής διστάζει να δώσει στο κείμενό του πολιτι-κή διάσταση Η επιλογή να αποσιωπήσουν την ιστορική διάσταση δηλώνει επιθυμία να περιοριστούν στο λογοτεχνικό κομμάτι και να δώσουν στο ελληνικό κοινό ένα μετάφρασμα που θα έχει αποκλειστι-κό σκοπό να τέρψει παρά να lsquoαφυπνίσειrsquo συνειδήσεις ή να εγείρει πολιτικούς προβληματισμούς Προσαρμόζουν την τέχνη τους στις ε-πιταγές της δίψας του αναγνωστικού κοινού για τρόμο και μυστή-ριο όπως υπόσχεται και ο πρόλογος της ελληνικής έκδοσης στην εφημερίδα Tο Άστυ

Τι περιπέτειας ἒχει η ἁνακάλυψίς του τί ὀδύσσειαν ἒχει ὁ ἐ-φευρέτης τί συνεπείας ἒχουν τα πειράματά του αὐτά μᾶς λέ-γει ὁ Οὐέλλς εἰς σειράν κεφαλαίων ὂλων δραματικῶν ὂλων παρασυρόντων τά ὀποῖα διέρχεται κανείς με ἀληθήν πυρε-τόν (Επισκόπουλος 1901 286)

μέα μπορεί να αποτελέσουν όπλο καταστροφής στα χέρια κακοποιών κατrsquo επίφαση αναρχικών στοιχείων (Mulry 2000)

446 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Έτσι χάνεται στις ελληνικές αποδόσεις ο ρόλος του Wells ως lsquoιστο-ρικού του μέλλοντοςrsquo4 κατά την προσφώνηση του Conrad καθώς για τον έλληνα αναγνώστη ο άγγλος μυθιστοριογράφος ερμηνεύεται ως

εφάμιλλος του αμερικανού Πόε Ὁ Οὐέλλς δύναται τωόντι νἀ ὀνο-μασθεί διάδοχος του Πόε και μιμητής του ἐπάξιοςraquo (Επισκόπουλος 1901284)

Διαφορετική είναι ωστόσο η προσέγγιση των δύο μεταφραστών όσον αφορά τις επιπτώσεις σε ατομικό επίπεδο Πιο συγκεκριμένα o Wells χρησιμοποιεί το ζωώδες στοιχείο που διατρέχει ποικιλοτρόπως το έργο του για να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη

αποκόβεται από τις οργανικές διαδικασίες που έχει ορίσει η φύση παράγοντας εν τέλει μορφές που μπορεί να υπάρξουν και να επιβιώ-σουν αποκλειστικά στο περιθώριο (Roberts 200645) Η μεγαλομανία του ήρωα που τροφοδοτείται από τις lsquoμυστικέςrsquo γνώσεις του τον οδη-γεί στην αυτοκαταστροφή του όπως δηλώνει η βαθμιαία αλλοτρίωση της ψυχής του η περιθωριοποίηση του και η τραγική του κατάληξη Το θέμα της αποξένωσης και της εξαχρείωσης του πρωταγωνιστή της ιστορίας εντυπώνεται χαρακτηριστικά στο παρακάτω παράδειγμα

Παράδειγμα 8

KA How can you hope to gain happiness Donrsquot be a lone wolf (σ 125) (Πώς μπορείς να ελπίζεις να ευτηχήσεις Μη γίνεσαι μοναχικός λύ-κος)

ΚΥ 1 Πῶς μπορεῖς νἀ ἐλπίζης ὃτι θα εὓρης εἰς τοῦτο τἠν ευτυχίαν Μη γίνεσαι δά λυκάνθρωπος (σ 214)

ΚΥ 2 Πῶς περιμένεις να βρεῖς ἒτσι την ευτυχία Πάψε να ζεῖς σά μοναχικός λύκος (σ 159)

Στο απόσπασμα αυτό ο Κέμπ πρώην συνάδελφος του κεντρικού ήρωα επισημαίνει στον Γκρίφιν τους κινδύνους που το επιστημονι-

4To The Secret Agent (1907) ο Conrad το αφιερώνει στον HG Wells για την προσφορά του στη λογοτεχνία Στην αφιέρωσή του μάλιστα τον οποίο απο-καλεί ldquoιστορικό των χρόνων που ακολουθούν στον οποίο αυτή η απλή ιστο-ρία του 19ου αιώνα αφιερώνεται με αγάπηraquo(Conrad 19075)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 447 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

κό του όραμα για αλλαγή μπορεί να ενέχει για τον ίδιο Χρησιμοποι-ώντας μια κλασσική αγγλική μεταφορά ο συγγραφέας με διακριτή παραστατικότητα καταδεικνύει την αλλοτρίωση της ψυχής και του τρόπου ζωής του ήρωα Η εικόνα του μοναχικού μεν αλλά λύκου δε υπογραμμίζει τον κίνδυνο της αποκτήνωσής του πρωταγωνιστή λό-γω της περιθωριοποίησής στην οποία επιλέγει αυτοβούλως να περιέ-λθει Ο άνθρωπος εξάλλου όπως λέει και ο Αριστοτέλης είναι φύσει lsquoον κοινωνικόrsquo Ο Parrinder στην κριτική του για τον Wells αναφέ-ρεται στην ευχέρεια με την οποία ο άγγλος συγγραφέα εντυπώνει στο κείμενο τους προβληματισμούς του κυρίως μέσα από το σύμβο-λο του ζώου για την ισορροπία μεταξύ πολιτισμού και κτηνωδίας (Roberts 2006) Οι παραπάνω όψεις του θέματος αναδύονται και μέσα από την μετάφραση του Σφακιανάκη ο οποίος επιλέγει να μεί-νει πιστός στο αρχικό κείμενο Ο Παπαδιαμάντης εμμένοντας στο σκοτεινά ρομαντικό υπερτονίζει το κτηνώδες και μυστηριακό με την απόδοση λυκάνθρωπος Έτσι αφαιρεί από την διατύπωση του Κεμπ

κάθε σύνδεση με την πραγματικότητα και χάνεται οποιαδήποτε ανα-φορά στον αντίκτυπο που μπορεί η επιστημονική πρόοδος να επιφέ-ρει στο άτομο και την κοινωνία Για μια ακόμη φορά ο χαρακτήρας του πρωτοτύπου ελαφραίνει και περιορίζεται στη λειτουργία του ως lsquoσκοτεινό παραμύθιrsquo

Ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας φαίνεται πως αποτελούν εξίσου σημαντικές αν και λανθάνουσες θεματικές Η Καρπούζου στην ανάλυση της το επισημαίνει

Ο φόνος της κοινωνίας απέναντι στη ριζική ετερότητα στον lsquoξένοrsquo που είναι ο Αόρατος άνθρωπος τον καθιστά τον απο-διοπομπαίο τράγο αρχικά μυστήριο που προκαλεί τη γενική περιέργεια και στη συνέχεια απειλή που συσπειρώνει τους πάντες εξιλαστήριο θύμα που εξοντώνεται με τρόπο βίαιο και απάνθρωπο (όπ 271)

Η ταυτοποίηση του ήρωα βάσει του χρώματος του δέρματός του όπως θα δούμε στα παρακάτω παραδείγματα και η συσχέτισή του με ζώα ή αντικείμενα είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Ίπινγκ προσπαθούν να κατανοήσουν τον ξένο και να τον εντάξουν στο πλαίσιο της εμπειρίας τους Οι τρόποι προσέγγισης

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 445 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

ιστορικό αλλά και κοινωνικό υπόβαθρο του πρωτοτύπου σε συνδυα-σμό αυξάνουν τους φόβους του αναγνωστικού κοινού της γλώσσας αφετηρίας

Στις μεταφράσεις ή αίσθηση φόβου που προκαλείται στον ανα-γνώστη περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο φαντασιακό Ο Πα-παδιαμάντης με την επιλογή τρομοκρατία εστιάζει αποκλειστικά στο αίσθημα της φρίκης που προκαλούν τα λόγια και οι ιδέες του αλλό-φρονα εφευρέτη Η απόφαση του μεταφραστή να αποκρύψει την ιστορική αναφορά που συναντάμε στο πρωτότυπο πιθανότατα οφεί-λεται στο ότι η Ελλάδα την περίοδο που γράφει ο Παπαδιαμάντης βρίσκεται ακόμη σε καθεστώς βασιλευομένης δημοκρατίας Ως εκ τούτου μια αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση θα έδινε στο μετά-φρασμα πολιτικό τόνο που μπορεί να προκαλούσε αντιδράσεις Από την άλλη ο Σφακιανάκης παρά τις μεταβολές στο ελληνικό πολιτικό καθεστώς με το Βασίλειο Τρόμου και την αποφυγή της χρήσης των σφαγή και τρομοκρατία δίνει μια ακόμη ήπια διάσταση στα όσα λέγο-

νται στο πρωτότυπο κείμενο Παρά το πέρασμα των χρόνων βλέ-πουμε πως ο μεταφραστής διστάζει να δώσει στο κείμενό του πολιτι-κή διάσταση Η επιλογή να αποσιωπήσουν την ιστορική διάσταση δηλώνει επιθυμία να περιοριστούν στο λογοτεχνικό κομμάτι και να δώσουν στο ελληνικό κοινό ένα μετάφρασμα που θα έχει αποκλειστι-κό σκοπό να τέρψει παρά να lsquoαφυπνίσειrsquo συνειδήσεις ή να εγείρει πολιτικούς προβληματισμούς Προσαρμόζουν την τέχνη τους στις ε-πιταγές της δίψας του αναγνωστικού κοινού για τρόμο και μυστή-ριο όπως υπόσχεται και ο πρόλογος της ελληνικής έκδοσης στην εφημερίδα Tο Άστυ

Τι περιπέτειας ἒχει η ἁνακάλυψίς του τί ὀδύσσειαν ἒχει ὁ ἐ-φευρέτης τί συνεπείας ἒχουν τα πειράματά του αὐτά μᾶς λέ-γει ὁ Οὐέλλς εἰς σειράν κεφαλαίων ὂλων δραματικῶν ὂλων παρασυρόντων τά ὀποῖα διέρχεται κανείς με ἀληθήν πυρε-τόν (Επισκόπουλος 1901 286)

μέα μπορεί να αποτελέσουν όπλο καταστροφής στα χέρια κακοποιών κατrsquo επίφαση αναρχικών στοιχείων (Mulry 2000)

446 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Έτσι χάνεται στις ελληνικές αποδόσεις ο ρόλος του Wells ως lsquoιστο-ρικού του μέλλοντοςrsquo4 κατά την προσφώνηση του Conrad καθώς για τον έλληνα αναγνώστη ο άγγλος μυθιστοριογράφος ερμηνεύεται ως

εφάμιλλος του αμερικανού Πόε Ὁ Οὐέλλς δύναται τωόντι νἀ ὀνο-μασθεί διάδοχος του Πόε και μιμητής του ἐπάξιοςraquo (Επισκόπουλος 1901284)

Διαφορετική είναι ωστόσο η προσέγγιση των δύο μεταφραστών όσον αφορά τις επιπτώσεις σε ατομικό επίπεδο Πιο συγκεκριμένα o Wells χρησιμοποιεί το ζωώδες στοιχείο που διατρέχει ποικιλοτρόπως το έργο του για να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη

αποκόβεται από τις οργανικές διαδικασίες που έχει ορίσει η φύση παράγοντας εν τέλει μορφές που μπορεί να υπάρξουν και να επιβιώ-σουν αποκλειστικά στο περιθώριο (Roberts 200645) Η μεγαλομανία του ήρωα που τροφοδοτείται από τις lsquoμυστικέςrsquo γνώσεις του τον οδη-γεί στην αυτοκαταστροφή του όπως δηλώνει η βαθμιαία αλλοτρίωση της ψυχής του η περιθωριοποίηση του και η τραγική του κατάληξη Το θέμα της αποξένωσης και της εξαχρείωσης του πρωταγωνιστή της ιστορίας εντυπώνεται χαρακτηριστικά στο παρακάτω παράδειγμα

Παράδειγμα 8

KA How can you hope to gain happiness Donrsquot be a lone wolf (σ 125) (Πώς μπορείς να ελπίζεις να ευτηχήσεις Μη γίνεσαι μοναχικός λύ-κος)

ΚΥ 1 Πῶς μπορεῖς νἀ ἐλπίζης ὃτι θα εὓρης εἰς τοῦτο τἠν ευτυχίαν Μη γίνεσαι δά λυκάνθρωπος (σ 214)

ΚΥ 2 Πῶς περιμένεις να βρεῖς ἒτσι την ευτυχία Πάψε να ζεῖς σά μοναχικός λύκος (σ 159)

Στο απόσπασμα αυτό ο Κέμπ πρώην συνάδελφος του κεντρικού ήρωα επισημαίνει στον Γκρίφιν τους κινδύνους που το επιστημονι-

4To The Secret Agent (1907) ο Conrad το αφιερώνει στον HG Wells για την προσφορά του στη λογοτεχνία Στην αφιέρωσή του μάλιστα τον οποίο απο-καλεί ldquoιστορικό των χρόνων που ακολουθούν στον οποίο αυτή η απλή ιστο-ρία του 19ου αιώνα αφιερώνεται με αγάπηraquo(Conrad 19075)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 447 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

κό του όραμα για αλλαγή μπορεί να ενέχει για τον ίδιο Χρησιμοποι-ώντας μια κλασσική αγγλική μεταφορά ο συγγραφέας με διακριτή παραστατικότητα καταδεικνύει την αλλοτρίωση της ψυχής και του τρόπου ζωής του ήρωα Η εικόνα του μοναχικού μεν αλλά λύκου δε υπογραμμίζει τον κίνδυνο της αποκτήνωσής του πρωταγωνιστή λό-γω της περιθωριοποίησής στην οποία επιλέγει αυτοβούλως να περιέ-λθει Ο άνθρωπος εξάλλου όπως λέει και ο Αριστοτέλης είναι φύσει lsquoον κοινωνικόrsquo Ο Parrinder στην κριτική του για τον Wells αναφέ-ρεται στην ευχέρεια με την οποία ο άγγλος συγγραφέα εντυπώνει στο κείμενο τους προβληματισμούς του κυρίως μέσα από το σύμβο-λο του ζώου για την ισορροπία μεταξύ πολιτισμού και κτηνωδίας (Roberts 2006) Οι παραπάνω όψεις του θέματος αναδύονται και μέσα από την μετάφραση του Σφακιανάκη ο οποίος επιλέγει να μεί-νει πιστός στο αρχικό κείμενο Ο Παπαδιαμάντης εμμένοντας στο σκοτεινά ρομαντικό υπερτονίζει το κτηνώδες και μυστηριακό με την απόδοση λυκάνθρωπος Έτσι αφαιρεί από την διατύπωση του Κεμπ

κάθε σύνδεση με την πραγματικότητα και χάνεται οποιαδήποτε ανα-φορά στον αντίκτυπο που μπορεί η επιστημονική πρόοδος να επιφέ-ρει στο άτομο και την κοινωνία Για μια ακόμη φορά ο χαρακτήρας του πρωτοτύπου ελαφραίνει και περιορίζεται στη λειτουργία του ως lsquoσκοτεινό παραμύθιrsquo

Ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας φαίνεται πως αποτελούν εξίσου σημαντικές αν και λανθάνουσες θεματικές Η Καρπούζου στην ανάλυση της το επισημαίνει

Ο φόνος της κοινωνίας απέναντι στη ριζική ετερότητα στον lsquoξένοrsquo που είναι ο Αόρατος άνθρωπος τον καθιστά τον απο-διοπομπαίο τράγο αρχικά μυστήριο που προκαλεί τη γενική περιέργεια και στη συνέχεια απειλή που συσπειρώνει τους πάντες εξιλαστήριο θύμα που εξοντώνεται με τρόπο βίαιο και απάνθρωπο (όπ 271)

Η ταυτοποίηση του ήρωα βάσει του χρώματος του δέρματός του όπως θα δούμε στα παρακάτω παραδείγματα και η συσχέτισή του με ζώα ή αντικείμενα είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Ίπινγκ προσπαθούν να κατανοήσουν τον ξένο και να τον εντάξουν στο πλαίσιο της εμπειρίας τους Οι τρόποι προσέγγισης

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

446 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Έτσι χάνεται στις ελληνικές αποδόσεις ο ρόλος του Wells ως lsquoιστο-ρικού του μέλλοντοςrsquo4 κατά την προσφώνηση του Conrad καθώς για τον έλληνα αναγνώστη ο άγγλος μυθιστοριογράφος ερμηνεύεται ως

εφάμιλλος του αμερικανού Πόε Ὁ Οὐέλλς δύναται τωόντι νἀ ὀνο-μασθεί διάδοχος του Πόε και μιμητής του ἐπάξιοςraquo (Επισκόπουλος 1901284)

Διαφορετική είναι ωστόσο η προσέγγιση των δύο μεταφραστών όσον αφορά τις επιπτώσεις σε ατομικό επίπεδο Πιο συγκεκριμένα o Wells χρησιμοποιεί το ζωώδες στοιχείο που διατρέχει ποικιλοτρόπως το έργο του για να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη

αποκόβεται από τις οργανικές διαδικασίες που έχει ορίσει η φύση παράγοντας εν τέλει μορφές που μπορεί να υπάρξουν και να επιβιώ-σουν αποκλειστικά στο περιθώριο (Roberts 200645) Η μεγαλομανία του ήρωα που τροφοδοτείται από τις lsquoμυστικέςrsquo γνώσεις του τον οδη-γεί στην αυτοκαταστροφή του όπως δηλώνει η βαθμιαία αλλοτρίωση της ψυχής του η περιθωριοποίηση του και η τραγική του κατάληξη Το θέμα της αποξένωσης και της εξαχρείωσης του πρωταγωνιστή της ιστορίας εντυπώνεται χαρακτηριστικά στο παρακάτω παράδειγμα

Παράδειγμα 8

KA How can you hope to gain happiness Donrsquot be a lone wolf (σ 125) (Πώς μπορείς να ελπίζεις να ευτηχήσεις Μη γίνεσαι μοναχικός λύ-κος)

ΚΥ 1 Πῶς μπορεῖς νἀ ἐλπίζης ὃτι θα εὓρης εἰς τοῦτο τἠν ευτυχίαν Μη γίνεσαι δά λυκάνθρωπος (σ 214)

ΚΥ 2 Πῶς περιμένεις να βρεῖς ἒτσι την ευτυχία Πάψε να ζεῖς σά μοναχικός λύκος (σ 159)

Στο απόσπασμα αυτό ο Κέμπ πρώην συνάδελφος του κεντρικού ήρωα επισημαίνει στον Γκρίφιν τους κινδύνους που το επιστημονι-

4To The Secret Agent (1907) ο Conrad το αφιερώνει στον HG Wells για την προσφορά του στη λογοτεχνία Στην αφιέρωσή του μάλιστα τον οποίο απο-καλεί ldquoιστορικό των χρόνων που ακολουθούν στον οποίο αυτή η απλή ιστο-ρία του 19ου αιώνα αφιερώνεται με αγάπηraquo(Conrad 19075)

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 447 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

κό του όραμα για αλλαγή μπορεί να ενέχει για τον ίδιο Χρησιμοποι-ώντας μια κλασσική αγγλική μεταφορά ο συγγραφέας με διακριτή παραστατικότητα καταδεικνύει την αλλοτρίωση της ψυχής και του τρόπου ζωής του ήρωα Η εικόνα του μοναχικού μεν αλλά λύκου δε υπογραμμίζει τον κίνδυνο της αποκτήνωσής του πρωταγωνιστή λό-γω της περιθωριοποίησής στην οποία επιλέγει αυτοβούλως να περιέ-λθει Ο άνθρωπος εξάλλου όπως λέει και ο Αριστοτέλης είναι φύσει lsquoον κοινωνικόrsquo Ο Parrinder στην κριτική του για τον Wells αναφέ-ρεται στην ευχέρεια με την οποία ο άγγλος συγγραφέα εντυπώνει στο κείμενο τους προβληματισμούς του κυρίως μέσα από το σύμβο-λο του ζώου για την ισορροπία μεταξύ πολιτισμού και κτηνωδίας (Roberts 2006) Οι παραπάνω όψεις του θέματος αναδύονται και μέσα από την μετάφραση του Σφακιανάκη ο οποίος επιλέγει να μεί-νει πιστός στο αρχικό κείμενο Ο Παπαδιαμάντης εμμένοντας στο σκοτεινά ρομαντικό υπερτονίζει το κτηνώδες και μυστηριακό με την απόδοση λυκάνθρωπος Έτσι αφαιρεί από την διατύπωση του Κεμπ

κάθε σύνδεση με την πραγματικότητα και χάνεται οποιαδήποτε ανα-φορά στον αντίκτυπο που μπορεί η επιστημονική πρόοδος να επιφέ-ρει στο άτομο και την κοινωνία Για μια ακόμη φορά ο χαρακτήρας του πρωτοτύπου ελαφραίνει και περιορίζεται στη λειτουργία του ως lsquoσκοτεινό παραμύθιrsquo

Ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας φαίνεται πως αποτελούν εξίσου σημαντικές αν και λανθάνουσες θεματικές Η Καρπούζου στην ανάλυση της το επισημαίνει

Ο φόνος της κοινωνίας απέναντι στη ριζική ετερότητα στον lsquoξένοrsquo που είναι ο Αόρατος άνθρωπος τον καθιστά τον απο-διοπομπαίο τράγο αρχικά μυστήριο που προκαλεί τη γενική περιέργεια και στη συνέχεια απειλή που συσπειρώνει τους πάντες εξιλαστήριο θύμα που εξοντώνεται με τρόπο βίαιο και απάνθρωπο (όπ 271)

Η ταυτοποίηση του ήρωα βάσει του χρώματος του δέρματός του όπως θα δούμε στα παρακάτω παραδείγματα και η συσχέτισή του με ζώα ή αντικείμενα είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Ίπινγκ προσπαθούν να κατανοήσουν τον ξένο και να τον εντάξουν στο πλαίσιο της εμπειρίας τους Οι τρόποι προσέγγισης

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 447 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

κό του όραμα για αλλαγή μπορεί να ενέχει για τον ίδιο Χρησιμοποι-ώντας μια κλασσική αγγλική μεταφορά ο συγγραφέας με διακριτή παραστατικότητα καταδεικνύει την αλλοτρίωση της ψυχής και του τρόπου ζωής του ήρωα Η εικόνα του μοναχικού μεν αλλά λύκου δε υπογραμμίζει τον κίνδυνο της αποκτήνωσής του πρωταγωνιστή λό-γω της περιθωριοποίησής στην οποία επιλέγει αυτοβούλως να περιέ-λθει Ο άνθρωπος εξάλλου όπως λέει και ο Αριστοτέλης είναι φύσει lsquoον κοινωνικόrsquo Ο Parrinder στην κριτική του για τον Wells αναφέ-ρεται στην ευχέρεια με την οποία ο άγγλος συγγραφέα εντυπώνει στο κείμενο τους προβληματισμούς του κυρίως μέσα από το σύμβο-λο του ζώου για την ισορροπία μεταξύ πολιτισμού και κτηνωδίας (Roberts 2006) Οι παραπάνω όψεις του θέματος αναδύονται και μέσα από την μετάφραση του Σφακιανάκη ο οποίος επιλέγει να μεί-νει πιστός στο αρχικό κείμενο Ο Παπαδιαμάντης εμμένοντας στο σκοτεινά ρομαντικό υπερτονίζει το κτηνώδες και μυστηριακό με την απόδοση λυκάνθρωπος Έτσι αφαιρεί από την διατύπωση του Κεμπ

κάθε σύνδεση με την πραγματικότητα και χάνεται οποιαδήποτε ανα-φορά στον αντίκτυπο που μπορεί η επιστημονική πρόοδος να επιφέ-ρει στο άτομο και την κοινωνία Για μια ακόμη φορά ο χαρακτήρας του πρωτοτύπου ελαφραίνει και περιορίζεται στη λειτουργία του ως lsquoσκοτεινό παραμύθιrsquo

Ζητήματα όπως αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας φαίνεται πως αποτελούν εξίσου σημαντικές αν και λανθάνουσες θεματικές Η Καρπούζου στην ανάλυση της το επισημαίνει

Ο φόνος της κοινωνίας απέναντι στη ριζική ετερότητα στον lsquoξένοrsquo που είναι ο Αόρατος άνθρωπος τον καθιστά τον απο-διοπομπαίο τράγο αρχικά μυστήριο που προκαλεί τη γενική περιέργεια και στη συνέχεια απειλή που συσπειρώνει τους πάντες εξιλαστήριο θύμα που εξοντώνεται με τρόπο βίαιο και απάνθρωπο (όπ 271)

Η ταυτοποίηση του ήρωα βάσει του χρώματος του δέρματός του όπως θα δούμε στα παρακάτω παραδείγματα και η συσχέτισή του με ζώα ή αντικείμενα είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Ίπινγκ προσπαθούν να κατανοήσουν τον ξένο και να τον εντάξουν στο πλαίσιο της εμπειρίας τους Οι τρόποι προσέγγισης

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

448 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

και αντίληψης του ξένου όπως εντυπώνονται στο λόγο και στις αντι-δράσεις των κατοίκων του χωριού λειτουργούν ως μια μικρογραφία των μέσων που η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία επιστρατεύει για

να lsquoορίσειrsquo τον ξένοάλλο και τελικά να τον οδηγήσει στην φυσική εξόντωσή του Παράδειγμα 9

KA lsquoThis chap yoursquore speaking of what my dog bit Well- hersquos black Leastways his legs arehellip Just blackness I tell you hersquos as black as my hat lsquoMy sakesrsquo said Henfrey (σ 20) (Αυτός ο φίλος για τον οποίο μιλάς αυτόν που δάγκωσε ο σκύλος μου Λοιπόν- αυτός είναι μαύρος Τουλάχιστον τα πόδια του είναιhellip Σκέτη μαυρίλα Στο λέω είναι τόσο μαύρος όσο το καπέλο μου -Θεέ μου είπε ο Χένφρυ)

KY 1 - Ἐκεῖνος πού λέτε πού τόν ἐδάγκωσε τό σκυλί μου εἷναι ἀ-ράπης Τουλάχιστον οἰ γάμπες του εἷναι μαῦρεςhellip Μαῦρο

κατάμαυρο τό πετσί του Σᾶς βεβαιῶ εἶναι μαῦρο σαν τό κα-πέλλο μου - Τοῦ διαβόλου ὀ γυιός ἀνέκραξεν ὁ Ἐμφρεϋ (σ 37)

ΚΥ 2 - Γιrsquo αὐτόν τό φιλαράκο πού μοῦ ειπες αύτόν πού δάγκωσε ὁ σκύλος μου Λοιπόν ndash είναι μαῦρος Τουλάχιστον τά πόδια τουhellip Μαυρίλα σκέτη Είναι μαῦρος σάν το καπέλο μουraquo laquoΤί μοῦ λέςraquo ἒκανε ὀ Χένφευ (σ 29-30)

Παράδειγμα 10

KA lsquoI knows that And I tell lsquoe what Irsquom thinking That marnrsquos a piebald Teddy Black here and white there ndash in patches And hersquos ashamed of it Hersquos a kind of half-breed and the colourrsquos come off patchy instead of mixing Irsquove heard of such things before And itrsquos the common way with horses as any one can seersquo (σ 20) (Εγώ ξέρω αυτό Και σας λέω αυτό που νομίζω Αυτός ο τυπάς είναι παρδαλός Τέντυ Μαύρος εδώ και άσπρος εκεί ndash με βούλες Και ντρέπεται γιrsquo αυτό Είναι κάτι σαν μιγάς και το χρώμα του είναι σε βούλες αντί να αναμιχθεί Έχω ξανακούσει τέτοια πράγματα Και

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 449 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

είναι και ο συνήθης τρόπος με τα άλογα όπως μπορεί να δει κα-νείςrsquo)

ΚΥ 1 Μά λέγω κεῖνο που πιστεύω αὐτός ὁ ἂνθρωπος εἶναι σάν τήν καρακάξα Τέδδυ μαῦρος ἐδώ ἀσπρος ἐκεῖ βοῦλλες- βοῦλλες Καί γιrsquo αυτό ντρέπεται Εἶναι σμιγός ἀπὀ ἂσπρον και ἀρἀπισσα γεννημένος ἡ μπογιά τοῦ ἦρθε βοῦλλες-βοῦλ-λες άντί νά συγχωνευθῆ Ἒχω άκούσει κιrsquoάλλη φορά νά λέν ἒνα τέτοιο Αὐτό γίνεται κοινῶς καί στrsquoἂλογα καθῶς το ξέ-ρουν ὃλοι (σ 37)

ΚΥ 2 laquoΤό ξέρω Και θά σοῦ πῶ τη γνώμη μου πάνω σrsquo αυτό Ὁ ἂν-θρωπος αὐτός είναι ἀσπρόμαυρος Τέντυ∙ μαῦρος ἐδῶ ἂσ-προς ἐκεῖ μπαλώματα μπαλώματα Και ντρέπεται γιrsquoαὐτό Θά είναι κάτι σαν κρεολός που λένε μόνο που το χρῶμα του αὐτουνοῦ είναι δυό λογιῶν ἀντί να είναι ἀνακατεμένο Ἒχω άκούστά τέτοιο πράγμα Το ίδιο γίνεται καί στα ἂλογα ὃπως μπορεῖ να δεῖ ὁ καθέναςraquo (σ 30)

Όπως προκύπτει από τα αποσπάσματα το ζωικό στοιχείο εμπλέκεται με το φυλετικό φέρνοντας στην επιφάνεια το δίπολο ίδιοςάλλο το οποίο κατέχει σημαντικότατη θέση στη λογοτεχνία της βικτωριανής εποχής Στην προκειμένη περίπτωση ο Γκρίφιν είναι ο lsquoάλλοςrsquo που έχει lsquoδαιμονοποιηθείrsquo λόγω της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της κοινωνίας του χωριού Η εμμονή των κατοίκων με το lsquoμαύροrsquo τη ράτσα και ο συσχετισμός με χαρακτηριστικά που φέρουν συνήθως τα ζώα καταδεικνύει τον φύσει lsquoρατσισμόrsquo θα λέγαμε με σύγχρονους όρους με τον οποίο οι άνθρωποι γενικά τείνουν να προσεγγίζουν το διαφορετικό Επιπλέον η σύγκριση του μαύρου χρώματος του δέρ-ματος του ήρωα με το μαύρο χρώμα ενός αντικειμένου όπως είναι το καπέλο δεν είναι τυχαία Eίναι μια από τις θεμελιώδεις τακτικές της αποικιοκρατίας Με λίγα λόγια ο λαμπρός επιστήμονας Γκρίφιν μοιάζει να είναι η ενσάρκωση της διαφορετικότητας (Roberts 2006 44) Τα παραπάνω μας υποδεικνύουν πως η διάκριση κάτοικοι Ίπινγκ (ίδιος)ξένος (άλλος) συνεπάγεται μια σειρά από άλλα δίπολα όπως∙ λευκοίμαύρος μελετητέςαντικείμενο προς μελέτη άνθρωποιζώο-πράγμα καθαρόαιμοιημίαιμος όπου πάντα το ένα σκέλος επικρα-

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

450 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

τεί και υπερτερεί καθώς ταυτίζεται με την αρχή το σωστό το ανώτε-ρο (Edgar and Sedgwick 1999)

Συνοπτικά θα λέγαμε πως ο Wells εκθέτει στα ανωτέρω αποσπά-

σματα τους τρόπους με τους οποίους οι αποικιοκρατικές δυνάμεις θέτουν το διαφορετικό σε θέση υποτέλειας Το σύνολο οικοδομεί τη δική του ταυτότητα παρά εκείνη του ξένου ξεχωρίζοντας τον εαυτό του από το άγνωστο και το διαφορετικό και επιβεβαιώνοντας την ανωτερότητά του μέσω της έμμεσης ταύτισης αυτού με το λευκό το ανθρώπινο τον μελετητή το γνήσιο Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια μικρογραφία-σχόλιο της στρατηγικής που η Βρετανική Αυτο-

κρατορία χρησιμοποιεί για την υλοποίηση της ιμπεριαλιστικής της πολιτικής Η στρατηγική αυτή ωστόσο δεν αποφέρει καρπούς Οι παρατηρήσεις των κατοίκων του Ίπινγκ βρίσκονται πολύ μακριά από την πραγματικότητα καθώς δεν φαίνεται να μπορούν να συλ-λάβουν την lsquoουσίαrsquo του ήρωα Ας σημειωθεί ότι Griffin σημαίνει ιπ-πόγρυπας∙ μυθικό ζώο διασταύρωση λέοντα και αετού ή αλλιώς τον δύο πιο ευγενικών μορφών του ζωικού βασιλείου Ο θετικός συμβο-λισμός του Γκρίφιν βεβαίως έρχεται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του στο βιβλίο Η παρέκκλιση δηλώνει την επιθυμία του συγγραφέα να εκθέσει συνολικά τα ζητήματα που απασχολούν την βικτωριανή κοινωνία με αντικειμενικότητα όπως θα έκανε ένας επιστήμονας

Όλες αυτές οι πτυχές του πρωτοτύπου χάνουν την ισχύ του στις ελληνικές μεταφράσεις Στον Παπαδιαμάντη οι φυλετικές αναφορές δεν φέρουν την ίδια βαρύνουσα σημασία καθώς το ανιμαλιστικό εγ-γράφεται στο σκοτεινό ρομαντικό και έτσι οι κοινωνικές του προ-εκτάσεις γίνονται μάλλον δυσδιάκριτες Επίσης το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη δεν επιτρέπει ανάλογες ερμηνείες Το ΚΥ1 εστιάζει περισσότερο στο φόβο και τον αρνητισμό που προκαλεί το ξένο Η χρήση υποτιμητικών εκφράσεων όπως αράπης αράπισσα διαβόλου γιος εκφράζει το φόβο αυτό των κα-τοίκων απέναντι στο ξένο Επίσης η εικόνα της καρακάξας που προστί-θεται στην παπαδιαμαντική εκδοχή επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση καθώς πρόκειται για ένα ζώο που στην ελληνική λαογραφία και παράδοση ερμηνεύεται ως κακός οιωνός Επιπλεόν η lsquoκλέφτραrsquo καρακάξα ίσως προοικονομεί την ληστρική συμπεριφορά του ήρωα όπως παρουσιάζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου Θα λέγαμε

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 451 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

πως στο παπαδιαμαντικό μετάφρασμα βλέπουμε μια lsquoσοφίαrsquo στα λόγια των χωριατών την οποία όμως δεν συναντάμε στο πρωτότυπο Ο Παπαδιαμάντης γενικότερα θα λέγαμε πως αξιοποιεί τις συμβά-σεις της γοτθικής λογοτεχνίας

Οι παρομοιώσεις ανθρώπινων φυσιογνωμικών χαρακτηρι-στικών με αντίστοιχα ζώαhellip αποτελεί τεχνική του γκροτέ-σκουhellip η οποία αποτελεί μια μέθοδο αποκάλυψης της υπο-κρισίας και του δόλου που υποκρύπτονταιhellip και συνεπώς αντικατοπτρίζει την ηθική τους Πρόκειται για μια τεχνική η οποία παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση της ζωομορφοποίησηςhellipενώ αργό-τερα εμπλουτίζεται από την παράδοση του γερμανικού ρο-μαντισμού ή ακόμα και της γοτθικής λογοτεχνίας Η απόδο-ση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών λειτουργεί ως δεί-κτης του εσωτερικού κόσμου των περιγραφόμενων προσώ-πων (Παπαγεωργοπούλου 200284)

Από την άλλη η θεματική της ετερότητας και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών αναδύεται σε μεγαλύτερο βαθμό στη μετάφραση του Σφακιανάκη καθώς πλέον η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί ζήτημα και για την ελληνική κοινωνία Η πιστότερη απόδοση και η χρήση του κρεολός αποδεικνύουν επίσης πως με το πέρασμα των χρόνων η ελληνική κοινωνία είναι πιο ενήμερη για τα προβλήματα που απασχολούσαν τότε την αγγλική κοινωνία 5 Συμπεράσματα

Το προσωπικό ύφος η ιδιοσυγκρασία και οι επιδιώξεις των μεταφρα-στών ανά εποχή επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίζουν το έργο τους Η εποχή επίσης στην οποία εκτελείται η μετά-φραση αποτελεί καταλυτικό παράγοντα Τα λογοτεχνικά ρεύματα και οι μεταφραστικές θεωρίες που επικρατούν καθορίζουν σε ση-μαντικό βαθμό τις επιλογές και τον βαθμό παρέμβασης των μετα-φραστών Ο Παπαδιαμάντης φύσει ρομαντικός αλλά και επηρεα-σμένος από τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα του ιδίου και του ελληνι-κού αναγνωστικού κοινού προσαρμόζει το έργο του Wells στις α-παιτήσεις τόσο του ιδίου όσο και των αναγνωστών του Έτσι διακρί-

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

452 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

νουμε την έμφαση που δίνεται στη lsquoσκοτεινήrsquo ρομαντική πλευρά του έργου και την παρέκκλιση από τον δημοσιογραφικό λόγο του πρω-τότυπου Επίσης εμφανής είναι και ο παραγκωνισμός του κοινω-

νικού χαρακτήρα και προβληματισμού που εκθέτει σε δεύτερο επίπε-δο ο Wells

Η λογοτεχνική παραγωγή του Παπαδιαμάντη την περίοδο που καταπιάνεται με την μετάφραση του Αόρατου αλλά και τα μετέπειτα διηγήματά του επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις της έρευνας Οι Μάγισ-σες (1900) η Τρελή Βραδιά (1901) το Ὑπό τήν Βασιλικήν δρῡν (1901) Ὁ Αλιβάνιστος (1903) είναι μερικά από τα γνωστά ως lsquoσκοτεινά παρα-

μύθιαrsquo του Επίσης η Ελένη Κουτριανού μέσα από την έρευνά της με τίτλο Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφραση του Αόρατου του και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη ανιχνεύει τους μεταφραστικούς ισο-μορφισμούς που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο έργα και καταδεικνύει πώς η επαφή με το έργο του Wells ενέπνευσε και εμπλούτισε τη νόη-ση και το έργο του Παπαδιαμάντη Αυτή είναι μία από τις έρευνες που ισχυρίζονται πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη γε-νικά λειτούργησε ως μήτρα παραγωγής (Καρατσινίδου 2011236) για πολλά από τα διηγήματά του Πολλές από τις εικόνες και θέμα-τα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συνιστούν έκτυπα της μετά-φρασης επιβεβαιώνοντας τη στενή και δυναμική σχέση ανάμεσα στις μεταφράσεις και το πρωτογενές έργο του (Καρατσινίδου 2011 236) Έτσι στον Αόρατο του Παπαδιαμάντη έχουμε μια συμπλοκή με-τάφρασης και δημιουργίας [hellip] καθώς η γραφή γίνεται μετάφραση και ο αφηγητής μεσολαβεί ανάμεσα στον αναγνώστη και τα αιτή-ματα του κόσμου (Αρετάκη 200168) Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η πρόεδρος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών Φαρίνου-Μαλαματάρη

Ο Παπαδιαμάντης διαθέτει τη γλώσσα του lsquoθησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείαςrsquo και τον ιδιότυπο ρυθμό της και απορροφά από τα ξένα έργα εικόνες και ιδέες που επεξεργάζεται και αφομοιώνει στο έργο του με τους πιο απρόσμενους τρόπους (Αρχείο Πολιτισμού 20132)

Έτσι και στην μετάφραση του Wells επιλέγει να προσδώσει έμφαση στο σκοτεινό ρομαντικό στοιχείο

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 453 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Από την άλλη ο μεταγενέστερος Σφακιανάκης πλησιάζει περισ-σότερο το αρχικό κείμενο Αν και διακρίνουμε σε ορισμένες περι-πτώσεις μια πιο ρομαντική αύρα να διαποτίζει το έργο του σε γενι-κές γραμμές παραμένει πιστός στο ύφος και τις θεματικές του πρωτο-τύπου Η λιγότερο οικειοποιητική απόδοση του Σφακιανάκη επιβε-βαιώνει την θεωρία της lsquoαναμετάφρασηςrsquo σύμφωνα με την οποία οι νέες μεταφράσεις ενός κειμένου που έχει ήδη μεταφραστεί τείνουν να είναι πιο κοντά στο lsquoγράμμαrsquo του αρχικού κειμένου αναδεικνύ-οντας τη μοναδικότητα της γλώσσας και κουλτούρας αφετηρίας (Guumlrccedilağlar 2008233) Η αναμετάφραση βάσει της θεωρίας λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχουν σημειωθεί μεταβολές στις νόρμες λογοτεχνικές και μεταφραστικές καθώς και στο κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον της κουλτούρας υποδοχής Αυτή είναι μια ακόμη υπόθεση που επιβεβαιώνει η παρούσα μελέτη Κλείνοντας αξίζει να σημειωθεί πως παρά την πιστότερη απόδοση του Σφακια-νάκη η παπαδιαμαντική εκδοχή του Αόρατου συνεχίζει να είναι

ακόμη και σήμερα η δημοφιλέστερη στα ελληνικά γράμματα Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Ashcroft Bill and Pal Ahluwalia 1999 ldquoCulture as Imperialismrdquo στο Edward Said 85-116 London Routledge

Conrad Joseph 1907 The Secret Agent London Penguin Classics

Edgar Andrew and Peter Sedgwick (επιμ) 2008 ldquoBinary Opposi-tionrdquo στο Cultural Theory The Key Concepts 27-28 London Routle-dge

Guumlrccedilağlar Şehnaz Tahir 2008 ldquoRetranslationrdquo στο Baker Mona and Gabriela Saldanha (επιμ) The Routledge Encyclopedia of Translation Studies 232 -235 London Routledge

Haynes Rosalyn 1980 HG Wells Discoverer of the Future The Influ-ence of Science on his Thought London The Macmillan Press

Mulry David 2000 Popular Accounts of the Greenwich Bombing and Conrads The Secret Agent στο Rocky Mountain Review of

Language and Literature 54 (2) 43ndash64 Parrinder Patrick 1970 HG Wells Edinburgh Oliver amp Boyd

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

454 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Priest Christopher 2005 ldquoIntroductionrdquo στο HG Wells 1897 The Invisible Man London Penguin Classics

Roberts Adam 2006 Science Fiction New York Routledge

Suvin Darko 1979 Metamorphoses of Science Fiction On the Poetics and History of a Literary Genre New Haven Yale University Press

Wells HG 1916 What is Coming A Forecast of Things after the War London Cassel

Ελληνική βιβλιογραφία

Αρετάκη Μαρίνα 2001 lsquoΜετάφρασηrsquo και lsquoμεταφραστήςrsquo μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα του Αλ Παπαδιμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 55-68 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Αθήνη Στέση 2001Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδηraquo στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 29-53 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Επισκόπουλος Νίκος 1901 Ο Αόρατος στο Ε Γ Γουέλς Ο Αόρα-

τος 283-286 Μτφ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αθήνα Κίχλη Καρατσινίδου-Παπαθανασίου Χρυσή 2011 Οι μεταφράσεις εκ του

γαλλικού και η επίδρασή τους στη διηγηματογραφία του Παπα-διαμάντη στο Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τόμος Βrsquo 231-242 Αθήνα Εκδόσεις Δομός

Καρπούζου Πέγκυ 2009 Ο Αόρατος Άνθρωπος του HG Wells και ο Προβληματισμός για τα Όρια Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ και Λαμπρινή Τριαναταφυλλοπούλου (επιμ) Ο Αόρατος 263-274 Αθήνα Κίχλη

Κοπιδάκης ΜΖ 2011 Η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Το ασύνδετο στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 17-27 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Koυτριανού Ελένη 2001 Η Αλληγορία της Όρασης Η Μετάφρα-ση του laquoΑόρατουraquo και η laquoΦόνισσαraquo του Αλ Παπαδιαμάντη στο Πρακτικά Γrsquo Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Τό-

μος Βrsquo Αθήνα Εκδόσεις Δομός Κουτσιβίτης Βασίλης 1994 Θεωρία της Μετάφρασης Αθήνα Ελληνι-

κές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου ndash 455 Παπαδιαμαντικές αποχρώσεις στον Αόρατο του HG Wells

_______________________________________________________

Διαγλωσσικές Θεωρήσεις 2017 (429-456) ndash ISBN 978-960-466-025-4

Κωνσταντινίδου Ελισάβετ 1991 Ο Παπαδιαμάντης και η παράδο-ση του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού στο ΦαρίνουndashΜαλαματάρη Γ (επιμ)Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 389-406 Ηρά-

κλειο Κρήτης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Νάκας Θανάσης 2011 Επαναφορά και άλλα σχήματα λόγου στον

Παπαδιαμάντη στο Ρητορικός Παπαδιαμάντης 43-251 Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πασχάλης Στρατής 2005 laquoΕισαγωγήraquo στο Τα Σκοτεινά Παραμύθια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 9-17 Αθήνα Μεταίχμιο

Προβατά Δ 2008 Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα Ρομαντισμός στο Προβατά Δέσποινα και Δημήτρης Καργιώτης (επιμ) Ιστορία της Ευρωπαικής Λογοτεχνίας από τις Αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό

αιώνα 79-146 Πάτρα Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σπανδωνίδης Πέτρος 2005 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο Θεα-

τής της Γης στο Φαρίνου ndashΜαλαματάρη Γ (επιμ) Εισαγωγή στην Πεζογραφία του Παπαδιαμάντη 183-188 Ηράκλειο Κρήτης Πανεπι-

στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηλεκτρονικές πηγές Hausal Paul 1997 ldquoMaximilien Robespierre On the Principles of

Political Morality February1794rdquo httpslegacyfordhameduhalsallmod1794robespierreasp

[ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιουνίου 2016] Παπαγεωργοπούλου Αγγελική 2002 Η παρουσία του γκροτέσκου

στη διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Charles Dickens στο Σύγκριση 13 73-79 lthttpgclaphiluoagrnewfilessyngrisi_23119-132pdfgt

[ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαίου 2016] Τριανταφυλλόπουλος ΝΔ 2011 Συνοπτικό σημείωμα για τον

Μεταφραστή Παπαδιαμάντη Ελευθεροτυπία httpwwwenetgri=newselarticleampid=270688 [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Βιογραφικό Σημείωμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) Εθνικό Κέντρο Βιβλίου lthttpwwwekebigrgt [ημερομηνία πρόσβασης 27 Μαίου 2016]

456 ndash Διαγλωσσικές Θεωρήσεις ndash μεταφρασεολογικός η-τόμος Interlingual Perspectives ndash translation e-volume ____________________________________________________________

copy Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Αρχείο Πολιτισμού Ο Παπαδιαμάντης Γοητεύει Ακόμη

lthttpwwwkathimerinigrgt

[ημερομηνία πρόσβασης 26 Μαίου 2016] Λογοτεχνικές Μεταφράσεις προς τη Νέα Ελληνική Η

πεντηκονταετία 1880-1930 Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα

lthttpwwwgreek-languagegrgt [ημερομηνία πρόσβασης 24 Απρ 2016]

Για τη συγγραφέα

Η Βασιλική-Αικατερίνη Στέφου είναι πτυχιούχος Πολιτικών Επιστη-μών από το Πανεπιστήμιο του Έσσεξ Μεγάλη Βρετανία και κάτοχος διατμηματικού μεταπτυχιακού διπλώματος με τίτλο laquoΗ Θεωρία και Πράξη Ανθρωπίνων Δικαιωμάτωνraquo από το ίδιο πανεπιστήμιο Πα-ρακολούθησε το Διατμηματικό Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Μετά-φραση-Μεταφρασεολογία του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπ-ιστημίου Αθηνών Είναι φυσική ομιλήτρια αγγλικής και ελληνικής και επίσης μιλά αφρικάανς ιταλικά και ισπανικά Εργάζεται ως καθηγήτρια και μεταφράστρια Η συμβολή της στον ηλεκτρονικό τόμο Διαγλωσσικές Θεωρήσεις είναι μια επιμελημένη εκδοχή της έρευ-νάς της στο μεταπτυχιακό μάθημα laquoΜεθοδολογία Μεταφραστικής Έρευναςraquo με διδάσκουσα την επιμελήτρια του η-τόμου