ζ1Υ1 ἕμΜ‹9Ε”ὴ^γ­Ξ'ν¦ἕῇἱἱἴἔμἔΧἔῃᾶ­ΒΚ¬›ε”ὶ.7«"2>\ἹΨΪΕΏὐ_›‹ηῃΜ›ἩΜ¦§ω ιηἕἴἘ·ἱἔἘἕ ἶΣνγ'ἹὲΞ1¦%φἱ›ἐηἑἔ¬ὲἔΕἕἔ“°

Τό ὰόρατοχρονολόγιοτῆς σκέψης

Ἀπαντήσεις σέ 28 ἐρωτήματα

Παναγιώτης Κονδύλης

ΤΟ ΑΟ ΡΑΤΟΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟΤΗΣ ΣΚΒΨΗΣἈπαντἠσεις σέ 28 ἐρωτήματα

© Παναγιώτης Κονδύλης & Ἑκδόσεις ΝΕΦΕΛΗἈωαηπωο 6, Αθηνα ωε 80 ­ Τηπ 3607744 ΜΧ 2623093 ΑΘΗΝΑ 1998

Η ιν Ἡ„.Δ;...

Χἦὲἔῶταἦὶἶκ εἴ „

ΠΒΡΙΕΧΟΜΒΝΑ

Α Ἀπαντἠσεις σέ δέκα ἐρωτἠματα τοῦ Μειτὶτι Τετρεττει .... ..

Β Ἀπαντἠσεις σέ ὀκτώ ἐρωτἡματα τοῦ Σπύρου Τσακνιᾶ .

Γ Ἀπαντἡσεις σέ δέκα ἐρωτἠματα τοῦ Σπύρου Κουτρούλη

Βασικὴ ἐργογραφία ........................................................ ..

Αι

Πρωτοδημοσιεύθηκε στό περιοδικό Πειιιεςλιο Ζειι­ιειιιιρχιιιειιιωοριιειιαιιοιιιι), 683­οοι. Μια φλα­μανδικη μεταφραση εμφανίσθηκε στό περιοδικό ΠεΠιἰνειπ Μιιιειςνα Ηίἰθθἰι/5), ΙΟΒ­120, καί μία ἑλ­ληνικη στό περιοδικό Λεόιάθαν ΙΒΗΘΘ4), Η­27. Τίςερωτησεις διετύπωσε ὁ Μειτιη Τοτρεττο.

Κύριε Κονδύλη, είσθε κατ, αρχήν συγγραφέας μερικων, / #8 | / Ϊ | ονεκτεταμενων μελετων πανω σέ σημαντικες εποψεις τηςόυτικἦς ιίστοριρις τῶν ίόεῶν καί τῆς όυτικἦς σκέψης. Γρά­ψατε για φιλοσόφους καί γιά τούς στοχασμούς τους, καιἐπιμεληθήκατε δύο ἀνθολογιες μέ κειμενα φιλοσόφων. (Όμωςἔχετε γράφει καί ἕνα συστηματικό ἔργο, πού εκθέτει τιςόασικές φιλοσοφικές σας θέσεις. 'Βπί πλέον, πρό παντόςστα τελευταἴα χρόνια, πήρατε τόν λόγο καί σέ πολιτικέςσυζητήσεις. Πῶς θά χαρακτηρίζατε περισσότερο τόν ἑαυτόσας: ὡς ιστορικό, ὡς φιλόσοφο ὡς πολιτικό στοχαστή;Κι ἄν μπορεἴτε νά ταυτισετε τόν ἑαυτό σας μέ καθέναν αποτούς τρεἴς αὐτούς τύπους, πῶς ξεπερνατε τιίς αναπόφευκτεςεντάσεις ἀνάμεσα σέ τουτες τις ἐπιστῆμες; Δ

| #¬ | Ϊ | ἔ / „ Ι ­ΝΤο πως χαρακτηριζει κανεις τον εαυτο του η το πωςχαρακτηρίζεται από τούς ἄλλους είναι δευτερευον καί

| σ¬σ | Ώ Ώ ἰ| 7 Ι | | | |συχνα τυχαιο. Πανω απ ολα ενδιαφερει το τι λεει καιτό όιν ἔχει κάτι να πεῖ. Στό πλαίσιο της επιστημονι­

··­· 'Ξ' ει : ­κης μου δραστηριότητας ειμαι ενας παρατηρητης τωνανθρωπίνων πραγματων, ένας ὰναλυτης της ανθρώπι­

9

κ

Ι

νης σμμπεμίφσοασ μέσα σέ σννκεκονμένεσ κασασσα­ · ζητημα πραγματωσης «της» φιλοσοφίας ­ καί κατιοειἐ­ ‹ΩοΤοοο δέν ἐπιθομῶ νά κοΤΤοινοἠσω καί να τέτοιο πρέπει να αναμένεται τόσο λιγότερο, όσο περισ­

παμανσίασω Τὴν ανθρώπινη σμμπεμνφσμα από σθ σκο­ σότερο οἱ φιλοσοφικές θεωρίες ἐμφανίζονται ὡς κανο­

πία «Τῆς» φνλοοοφίαἐι «Τακ» κολῃικἦἐι «Τῆς» κοντ νιστικές ἑπιταγές. Τό ἴδιο πεπρωμένο θα έχουν καί

νωνίολσγίασ «Τῆς» ἰο'ΤοΡία€ι ἀλλά ὰκοιὅῶἐ Το οΤνΤί­ πολιτικές κοινωνικές θεωρίες, οἱ ὁποἶες καθοδηγοῦ­

σσοσφσ: πμόθεσθ μου εἶναι να καμω πρόδθααι σθν ἑνόσησα ι νται από κανονιστικές αντιληψεις καί ἐπιθυμίες.

Τῶν ὅασίκῶν ΤὉΩ δομῶν καί Τκιν ἐοώΤεΡὉ λογική Τἦἐ Άν απεναντίας ξεκόψει κανείς απ, αὐτές τίς τε­

ἐκδίπλωσθσ σνιἔ σΤοο€ Τομεἶἐ Τἦἐ φιλοσοοικἦἐι πολι­ λευταἶες καί διαπιστώσει τόν ἑνιαῖο χαρακτηρα της

Ήκαια κανωνίκἦσ καί ἱσσομνκῆἐ ποαξησ­ ­Όσΐαν οἱ ανθρώπινης πραξης μέ την παραπανω ἔννοια, τότε μπορεἶ

ανθρωποι δραστηριοποιοῦνται φιλοσοφικα δέν συμπερι­ να χρησιμοποιησει μιαν ἑνιαία έννοιολογία καί να διαρ­

φέρονται διαφορετικα απ, ό,τι όταν ἐνεργοῦν πολιτικα ρἠξει τα όρια μεταξυ τῶν ἐπιστημῶν, θεωρώντας τες

καί κοινωνικα· Τί κανουν δθλαδίιἑ Λαμσανσνν μία θέσθ> κατα καποιον τρόπο όλες μαζί ἐκ τῶν έξω. Αυτό δέν

κι οποία σομφωνεἶ μέ Τίἐ θέοονἑ μοοικῶν ἀνθρώπων καί σημαίνει όέόαια ότι πρέπει να χρησιμοποιοδνται οἱ ίδιοι

σμναμα σσθέφεααί ἐνανσίον αλλων. δέν οπαοχεκ αλλον­ τεχνικοί όροι ανεξαρτητα από τόν ίδιαίτερο τομέα, τόν

στα λόγος Ύνα νὰ οίοθετησει να πρωτοδιατυπώσει ὁποῖο πραγματευεσαι ἑκαστοτε. ,Επίσης δέν ἐπιτρέπε­

κὰποιοἐ μια θέση, αν δέν θεωρεἶ ορισμένες ἄλλες ὼἐ ται να αναμιγνύονται κατα όοόληση καί αρέσκεια τα

ἐσφαλμένεἐ ολοίοεοέἐ­ Ἀπ, αοΤο κοΤΤοΤλοΤοοΤίνοομε Υνοσα παντα μέ τα παντα· ό μεταμοντέρνος χυλός εἶναι ευ­

ποτέ δέν πρόκειται να ἐκπληρωθεἶ τό όνειρο αξίω­ αρλρχώνρμτρρ, ὅμωρ δέν απραρχρῖ θρεπτική Τροφή.

ση ίσχύος τῶν (πλείστων) φιλοσόφων, οί όποἶοι πι­ “Οιρανδπερι­γραφουμε Τὴν ἑκαρ­ααα: συμπεριφορα) ανα­

σαεύσμν αα «αι» φίλσσσ(Ρία¬ ὡς ποσνσμνσύΰία δοασσνι­ ζητοῦμε καί διερμηνευουμε ­για να μιλησουμε μέ τόν

ριότητα ευὶ ἔειτετὶε, θα μποροῦσε να δείξει στόν υπό­ ΜΗΧ ννοηθνῇ Τό νόημα πού συνδέει μαζί της τό αντί­

λονκο κοσμο Τνιν οδο Τἦἐ ὰομονίοκ­ (Η δομη Τἦἐ (Ρο στοιχο ὑποκείμενο, καί ακριόῶς αὐτό τό νόημα αρθρώ­

λοσσφνκαισ πίααξκιἐ οκοοφοίλοσννίζεν Τίἐ Φῦλοδοἔίεἐ οσων νεται σέ έννοιες, πρό παντός όταν πρόκειται για πραξη

ΤΤΡοΤΤΤοον ὡς φιλοσοφοι­ Παοα Τίς οί­αοεοοοώσονἐ ἐκοί­ υπό μορφη θεωρίας. Κινουμαστε ἔτσι ταυτόχρονα πανω

νων, οί όποἶοι έπιδιώκουν για τόν ἑαυτό τους τό μο­ σέ δύο ἐπίπρδαγ ὅμως αραὁ δέν γεννα αναγκαστικα

νοπώλίο Τἦἐ ἑομηνείαἐ καί ἐΥΘίοοον Τἠ Φωνίι Τοοἐ ο“Το καποιον φαῦλο κυκλο. Ποιές έννοιες πρέπει, τώρα, να

ὅνομα «Τἦ€» Φίλοοοφίαἐι δέν οκἦοξε ἴοσμε σίιμσοα χρησιμοποιηθοῦν στό περιγραφικό μεταεπίπεδο; Τουτο

ἑνιαία φιλοσοφία· ἢδη για αυτόν τόν λόγο δέν τίθεται απραρχρῖ για μένα καθαρα ζήτημα Τρχνραγρ σκοπιμό­

1ο ιι

τητας. Τίς περίπλοκες όρολογίες, πού μοιαζουν μέ γματικῶν διαδικασιῶν. Φυσικα, γι, αύτα τα πραγματα7 5 Δ ‹ › ο ε

κινεζικα, τίς έχω σέ μικρη υπόληψη· όμως, από την δέν υπαρχουν συνταγές καί μεθοδολογικές οδηγίες, πούν : ι Η › ± ~ Η , ,.. .„αλλη μερια, ακριόως αν καποιος επισκοπει καμποσες θα μπορουσαν να εφαρμοσθουν καί να γίνουν κοινό κτημα7 τ· λ 7 # Ι › κ κ › ι › ν ν › ν ν α ιεπιστημες ταυτοχρονα και εργαζεται στον ιδιαιτερο τομεα ανεξαρτητα απο την ατομικη ποιοτητα, δηλαδη την

! | | .Ϊ | δ | | 7 Ω | Αα

τους, εχει την υποχρεωση να ειναι καλα εξοικειωμενος παιδεια, την εναισθητικη ικανότητα καί τον πλουτοδ ·¬· Ν ~ Ν Ν ›

μέ τό ειδικό τους λεξιλόγιο· λογιστικη της σύγχρο­ συνειρμων του καθε έρευνητη. Μέτρο της επιτυχίας'Ὁ Ϊ ΐ | / | 7 7 | 3

νης διεξαγωγης πολεμου δεν περιγραφεται με τα εν­ παραμένει τό αποτελεσμα. Καί τό αποτέλεσμα μετριέ­νοιολογικα εργαλεια της εγελιανης Λογικης, μολονότι ται μέ την απαντηση στό ερώτημα: πόσα καί πόσο

Ἄ | ,| Κ , Ε

αυτη εχει αξιώσεις καθολικότητας. Οι κεντρικές ἔν­ σημαντικα εμπειρικα φαινόμενα, πόση ζωντανη ιστορία'~ 'ν | | ἔ Α· ,| Ϊ Ἱ Ϊ

νοιες|του περιγραφικου μεταεπιπεδου, τις οποιες εχω καταφερα να καμω μ αυτόν τόν τρόπο πιο κατανοη­Ϊ Ἡ / | , / | | 3 5 Φ­τ Ἄ >­< ΰ |

αναλυσει στο θιόλιο μου [σχυς και Απόφαση, κατα τη; Τό ερώτημα τουτο μπορει να ηχει αφελες στακανόνα είναι τέτοιες, ὥστε συνηθίζονται λίγο­πολύ ακρως ἐκλεπτυσμένα αυτια τῶν σύγχρονων ἐπιστημο­

Φ < κ ­ . › Ν › ‹ › › Νσ όλες τις εειειτεεε Ιτιιιτιειιιτεε καί ευτυχως δέν έχουν λόγων καί μεθοδολόγων, όμως εγώ θα επιθυμούσα να

7 # 7 Ι π π κ # 2 ~ › Ν :χασει την επαφη τους με τη ζωντανη γλωσσικη χρη­ κρατηθω σέ ἐρωτηματα αφελη καί στοιχειωδη.

/ ?ση. Βεόαιως, το περιγραφικό τους νόημα πρέπει ναἐξηγηθεἶ ίδιαίτερα, έφ) όσον μαλιστα, έξ αἰτίας της Τά μαλλω ίσΐῳίχά ἔύρία ἔοι/α σαἱς πραι/ἔίαἶεύονἶαίμερίχαἶ

προϊστορίας τους, έχουν ηθικη­κανονιστικη φόρτιση. μἶλ/άλα φαίνόμενα Της σχἶψης ίξεσα στην ίσωρία Της: Τη/

Μια τελευταία παρατηρηση: όποιος αντιλαμθανε­ 7/Ξηεση Τῆς δίαλεχἶίχῆἶί ἶοιφαίνομἶνθ Τοῦ Δίαφοὶῖίσμω χα!ν ν ι ι Ν ε του συντηρητισμου, την εξελιξη της κριτικης της μεταφυ­

ται τις θεωριες ως μορφες συμπεριφορας δικαιουται ε ν ν ε Η ν ε, , , , „ σικης στην πορεια των αιωνων. Τι σας ὥθησε νά έρευνή­

πολυ λίγοτἶθο απο ἶίλλους να λησμονεί Τον Τελνητο” σετε αύτα είδικά τα φαινόμενα; Διαφαίνεται κάποια συνά­ε . Ν , ς Νπλασματικο χαρακτηρα των εννοιων και των νοητικων φεγα μεταξύ Τους;

κατασκευων. (Ως ανθρωπος ωστόσο, δηλαδη ὡς πεπε­ρασμένος νοὕς, δέν μπορεί να τόν ξεπερασει ὁλότελα, Τα ίστορικα μου έργα περιέχουν μια θεωρία τῶν εύρω­

| # Ν κ κ ~ 2 2 | › κ κ ιι Ν ν α › Ν ‹ ρ › ν

το ιδιο οπως και δεν μπορει να πηδηξει πανω απο τον παικων Νεων Χρονων. Αποτελούν εκαστοτε αναλυ­ίσκιο του. Τό μόνο πού όοηθεἶ έδῶ είναι παντοτε σεις θασικῶν πνευματικῶν καί κοινωνικοπολιτικῶν” ~ › ν ~ › ~ Η σ ε

αγρυπνη συνείδηση της πλασματικότητας, αυστηρη απόψεων της εκπληκτικης αύτης εξέλιξης, οποία| / ἴ Ϊ , τ

διακριση και η κατα το δυνατόν εναργης αντιδιαστολη εκόαλλει στη σημερινη πλανητικη μας ἱστορία. Στίς­ν › κ Ν › 3 ~ υ Ν ο Ν Ν

του επιπεδου της αναλυσης από τό έπίπεδο των πρα­ εργασίες μου για την παρακμη του αστικου πολιτισμού

12 13

καί για την πλανητικη πολιτικη μετα την καταρρευση διεξοδικότητα τῶν ίστορικῶν μου έργων όφείλεται στηντοῦ κομμουνισμού ύπεισηλθα λεπτομερέστερα στό πλαίσιο ἐπιδίωξη μου να καταδείξω τη γονιμότητα της μεθο­της κοινωνικης ἱστορίας, μέσα στό ὁποῖο θα πρέπει να δολογικης προσέγγισης φωτίζοντας ὁλότητες. Μονα­τοποθετηθοὕν οἱ προγενέστερες αναλύσεις μου πανω χα όπου ένα όλο ερμηνεύεται δίχως κενα μπορεἶ κανείςστην ἱστορία τῶν ἰδεῶν, καί ανέφερα τούς λόγους πού να έχει ὥς ἔναν ὅαθμό πεισθεἶ για τη όασιμότητα καίἐπιτρέπουν τό συμπέρασμα ότι οἱ εύρωπαϊκοί Νέοι τη νηφαλιότητα της ὲρμηνείαἐι ἐνῶ Οί προκαταλἠψείἔιΧρόνοι, ὡς ίστορικη ἐποχη μέ είδοποια γνωρίσματα, εἴτε συναπτονται μέ κανονιστικα ζητηματα εἴτε ανα­τελείωσαν, μολονότι οἱ όαθύρριζες πνευματικές μας ἔξεις φέρονται σέ ζητηματα περιεχομένου, κατα κανόναδέν θέλουν να τό αντιληφθούν αύτό. Ἀλλα τοῦτο απο­ συμθαδίζουν μέ την ἐπιλεκτικη διαπραγματευση τοῦ

τελεἶ ξεχωριστό ζητημα. Για να απαντησω στό ἐρώ­ υλικού. Αύτό συνεπαγεται ότι μια ἐνδεχόμενη­ ανα­

τημα σας, προσθέτω ότι ένα όασικό μου μέλημα στα σκευη τῶν πορισματων μου νομιμοποιεἶται μοναχα πανω

ίστορικα μου ἔργα εἶναι να τεκμηριώσω χειροπιαστα στη όαση τουλαχιστον ἐξ ἴσου ἐκτεταμένων αναλύ­τηνίἑρμηνευτικη γονιμότητα της γενικης μου θεώρη­ σεων του υλικού.σης τῶν ανθρωπίνων πραγματων. Άν μια ὁρισμένη Μια λέξη για την ἐργασία μου πανω στη γένεση

θεώρηση καταφέρει να ύπαγαγει σα έναν κοινό παρο­ της ὲγελιανης διαλεκτικης, την ὁποία αναφέρατε. ,Βδῶ

νομαστη καί να συλλαἔει μέ ἑνιαἶο τρόπο θέματα καί αρχικα προεῖχε τό ἐνδιαφέρον μου να φωτίσω τηνφαινόμενα πού από πρώτη όψη απέχουν πολύ μεταξύ προϊστορία του μαρξισμού καί τῶν κοσμοθεωρητικῶντους, τότε προφανῶς έχει πολλα πλεονεκτηματα. Μια προϋποθέσεων της μαρξιστικἦἐ φίλοσοφίαἐ Τἦἐ ἱσῖθτμεθοδολογικα προσανατολισμένη σύγκριση έργων όπως ρίας. (Η θετικη καί αρνητικη αντιπαραθεση μέ τόν

Ὁ Βύρωπαίκός Διαφωτισμός, Συντηρητισμόςη Θεω­ μαρξισμό στό επίπεδο της θεωρίας καί μέ τό κομμου­ρία του Πολέμου θα έδειχνε, πιστεύω, στόν προσεκτι­ νιστικό κίνημα στό έπίπεδο της πολιτικης πραξης ύπηρξε

κό αναγνώστη πῶς ἐπιχειρῶ τη διαρρηξη τῶν ὁρίων κεντρικη έμπειρία στην πνευματικη καί προσωπικη

μεταξύ τῶν ἐπιστημῶν, για την ὁποία μίλησα προη­ μου ζωη. (Όποιος έχει παρόμοιες ἐμπέιρίεἐ θά ὅΡετγουμένως. Ἡδῶ όέὅαια δέν πρόκειται μοναχα, καί εύκολα τα ίχνη της αντιπαραθεσης αύτης μέσα στααφηρημένα, για την «ὀρθη μέθοδο»° τό ουσιαστικό σημεἶο κείμενα μου.εἶναι οἱ ἐμπραγματες θέσεις πού στέκουν πίσω από τημέθοδο καί πού μόνον Οώτές Τὴν καθίστων γόνιμη· (Η Στήν είσαγωγή του ὅιἔλίου σας γιά τόν Διαφωτισμό ἔρί­καποτε αποθαρρυντικη για τόν αναγνώστη έκταση καί σκι;­ται φράση: «ἡ σκέψη εἶναι από τή φύση της πολε­

.

μικη». Σέ τούτη τη φραση, πού σογγενεύει μέ τήν αποψη 4 ηθικη­κανονιστικη «ὀρθολογικότητα», παρα συνίστα­του Ποτ! Ξοιτιηιιι ὅτι οι πολιτικές έννοιες εἶναι ὡς ἐκ της ται στην έπιχειρηματολογικα όρθη αναπτυξη μιας θέσης,

ιιἶιωιι/ωι/ῆς Τοιιἔ πολει­ιιχέἕι ἔιαίνἴιαιασάνιά προιλιιἰθέιεἶε όπου όρθότητα μετριέται μέ τυπικα κριτηρια, λ.χ.τον πολεμικο χαρακτηρα ολων των εννοιών. Στην ιδιοι ει­ Τὴν ἔλλειψη λογικών ὰλμἀτωνυ δίσημων ὕρων κτλσαλ/ωγη μεμφεσθε Ολίωἦ Ήἶν ίἶθλεμϋῃί χρηση Τηἶ σχεψίλς Μπορει λοιπόν να κρίνει κανείς αν μια θεμελιώδηςτου Διοιςοωτισμοὔ, την οποια εκαμοιν αλλοι. Σας ερμηνευω Ϊ Ἄ Ϊ | , | 8 |σωστά ὅταν απ, αὐτό συμπεροιίνω ὅτι για σας σκέψη καθ) κοσμ·ΟθεωΡηΤιχὉ απΟφΟισὉ θθωρητικοποιηθηκε ορθοι απο

ἑοιυτήν εἶναι μπορεί να εἶναι ουδέτερη, έστω κι ἄν γίνεται λογική ὅιποψηι ὕμωἐ ὰπΟΤιμ­ὉΘΉ ΤὉΞ «ὀΡθΟλΟ”Υι­κό­

χρηση ἦ κατάχρηση της μέ πολεμική πρόθεση ἐκ μέρους τητας» της εἶναι έντελῶς αλλο ζητημα. (Η ηθικη­Των φιλοσόφων; Μέ ἄλλα λόι/ιαι ὺπάρχειι παράλληλα μέ κανονιστικη καί αξιολογικα έλεύθερη­περιγραφικητην πολεμικη συνέπεια,καιλμιαουνέπειοι λογική,~τἦς όποιας σκέψη μποροῦν ἐξ ἴσου νι ὰναπωχθουν λογικά. ·Η

μπορἶί να λίνἶί ἶίαταχιἶηση σε ὅεὅἶμενες σθνθηχεςἑ Ποἴς λογικη μπορεἶ να τεθεἶ στην υπηρεσία όλων τῶν δυ­σχετιζοντοιι οι δυο συνέπειες μεταξυ τους; Ως «καθοιρη» ~ ι ι Ν , ι ι ι ι , ι ικαί «ἐφαρμωμένη» σχέψη; νατων θεσεων ακριόως επειδη δεν τις παραγει· απο την

αποψη αυτη λογικη, καί λογικη σκέψη έν γένει,

Κατ) αρχην ας μου έπιτραπεἶ να παρατηρησω ότι δέν ειναι ΟὐδέΤεΡε€­ Ὁ χΟιΡΟιιΤΤίιΡα€ μιᾶἐ σκέψιιἐ δέν κρι­«μέμφθηκα», παρα απλῶς διαπίστωσα την πολεμικη νεΤΟιι ἀπό Τό ζἢΤημΟι Τἦἐ λωιικἦἐι ἀλλά ἀπό Τό ζή­χρηση της σκέψης του Διαφωτισμοῦ από μέρους αλ­ τημα τῶν κοινονιστικῶν αρχων καί τῶν αξιών. Τό

λων. ”Ο,τι θα μπορουσε ίσως να δώσει στόν αναγνώ­ ἐθώιγιιιοι δγιλαδιθ ειναι ἄν Τό νογἴιικό ἐγΧειΡΥιιι·α καθο­στη την έντύπωση ‹‹μομφ~ῖ·ις›› δέν εἶναι τίποτε αλλο δ”ηγ€ἶΤ0ιι ρητα σιωπηρα από κανονιστικές αρχές καί

παρα έμφατικη καταδειξη της διαστασης αναμεσα ὰξίεἐ ἄν Τό νΘηΤικό ἐγχείρημα θεωρῦἶ ΤέΤΟιΘ€ ὁιιϋχέἐ

στίς πεζές πραξεις καί στην έξιδανικευμένη εικόνα τῶν και άξιες) καθώἑ και ιἠ σωναφλθ θεωθθιικἠ συμπεθι”πραττόντων για τόν ἑαυτό τους. Άλλωστε θα αποροῦ­ ιΡΟΡόι› ὡἐ ὁινΤικΘίμΘνό ΤΟΟ­

σα πολύ αν δέν ηταν οι) ονο πολεμικη μια σκέψη που ΜιιλΟνόΤι Τώρα πολεμική και λογική συνέπειαθητευει σέ μιαν ηθικη­κανονιστικη θεμελιώδη απόψα­ και ἀρχὴν δέν ὰπωιλείουν μια Τὴν ὅιλλ`θ= στὴν ιστο­ση Άν δσηιισ ἔσσι σόι πράγματα) σόσσ πσλσιιικἠ δέν ρία τῶν ἰδεῶν έμφανίζεται συχνα τό φαινόμενο πρώ­

εἴναι κσισόιχρησηι πσιρσι φυσιολογική χρήση σῆς τη να παραγκωνίζει τη δευτερη. Τοῦτο συμόαίνει όταν

σκέψησ Τό ὰνσιθσσσ σῆς λσγικἦς σκέψης δέν ειναι καποιος θέλει να καταπολεμησει μιαν τοποθέτηση

πολεμικη σκέψη, αλλα μη λογικη λογικά ἐσφσιλ­ ἐσωτερικα αντιφατικη καί σέ καθε σκέλος της αντί­μένη σκέψη. (Η λογικη διόλου δέν ταυτίζεται μέ την φασηἐ 0ιὐΤἦ€ ἀν”ιιπ®ιΡαθέ”ιει ἕνα σκέλος Τἦἔ ὰν”ιίσ”ιΡΟΤ

16 17

φης αντίφασης° στίς εργασίες μου ἔχω αναλύσει μερι­ Ἰ ἐνάντια στό ρευμα, προτιμώντας τήν αληθεια από τίς πα­

κα τέτοια σημαντικα παραδείγματα από την ἱστορία Ρηἴόρίεςἰ Κἦί μήπἶλς αἔπόἶήν ἄπθψλλαὐτή ὅίξή ξῖαἔ

τῶν ίδεῶν. .Η περιγραφικη καί αξιολογικα έλεύθερη «πἶρη/ραφίχίί θεωρἴί Της απἶφασηῖ» αποπλεί την Ολο­

σκέψθ μποθεἶ ἐπίσγιἐ να έκδιπλωθεἶ μλθ λοΥικα, όμωε χληρωση Τωτης Της αλοι/Μηἔ ·συνΞπείας»;

στην περίπτωση αυτη ὁ λόγος δέν έγκειται στην έπι­ Στην ερώτηση μπορῶ να απαντησω καί μί ένα απλό

κρατηση τοῦ πολεμικού στοιχείου. Γενικα, οί έννοιες «ναί». Ώστόσο θα ηθελα να τονίσω δύο σημεἶα. Πρῶτον,εἶναι πολεμικές λόγω τοῦ κανονιστικοῦ τους προσανα­ αμφιόολία για την αντικειμενικότητα τῶν κανονιστι­τολισμοῦ. Ἀκριόῶς επίκληση κανονιστικῶν αρχῶν κῶν αρχῶν καί τῶν αξιῶν έκφρασθηκε όχι μόνον στηκαί αξιῶν της «ὀρθης» ερμηνείας τους) από μέρους Δύση καί όχι μόνον στούς Νέους Χρόνους. ¦Η ίνδικηόλων τῶν παραταξεων ἐπιτείνει την πολεμικη καί τόν καί κινεζικη σκέψη γνωρίζουν ηδη παρόμοιες τασεις,αγώνα ­ ηθικη μέ αξιώσεις κοινωνικης ἐπιόολης, ἐνῶ στην ελληνικη αρχαιότητα σοφιστικη ἐπεξεργα­όχι ὁ αὐταρκης σκεπτικισμός, κανει τούς ανθρώπους σθηκε την ἴδια θέση πανω στη όαση της αντίθεσηςανταγωνιστές καί ἐχθρούς. Τό ίδιο όμως μποροῦν να νόμου καί φύσεως. (Η φιλοσοφία του Πλατωνος ουσια­

καμουν καί έννοιες, οἱ ὁποἶες ρτιιτιει ἴειοὶε δέν φαίνονται στικα ηταν ένα μεγαλεπηόολο εγχείρημα νί αντιμετω­να συνεπαγονται καποιαν κανονιστικη αρχη. Πρόκει­ πισθεῖ ὁ σοφιστικός σχετικισμός μέ έσχατα, δηλαδη

ται για την περίπτωση όπου μια παραταξη συνδέει ὀντολογικα καί μεταφυσικα ἐπιχειρηματα. (Όποια φι­συμόολικα την ταυτότητα της μέ μιαν έννοια, έτσι λοσοφία προασπίζει την αντικειμενικότητα έστω τηὥστε ἐπικρατηση ηττα τούτης της έννοιας γενικη δεσμευτικότητα τῶν κανονιστικῶν αρχῶν καίἐκπροσωπεἶ συμόολικα μέσα στό πνευματικό φασμα τῶν αξιῶν εἶναι υποχρεωμένη να υίοθετησει πλατωνι­την ἐπικρατησηητην ηττοι της αντίστοιχης παραταξης. κα στοιχεἶα, αδιαφορο μέ ποια μορφη καί σέ ποια

δοσολογία. Οἱ διαπιστώσεις αυτές ­η κοινωνικη ἐπι­Ἀπό την Ἀναγέννηση καί μετά (ίδιαίτερα μέ τούς Μασίιια­ κράτηση της ἠθικῆς­κανονισωγκῆς θεώρησης καί ὁ παμ­νεΖΖι, Ηοόόεε καί δριιιοεα) αναπτύσσονται ίδέες, οί όποἴες πὰχαγος ὰνιῖαρτοπόχεμος ἐνανπίον „ῦης__ ἔχουν μεγἀχηΪ #8 | / | | | | |

δ δ λ δ ­ =

Οθηλίων «με λολίίχη συνεπεία» σἶον μη ἶνίο­μοι ίζ α η ἶτην σημασία, αν θέλουμε να κατανοησουμε, πέρα από τααρνηση αντικειμενικῶν κανονιστικων αρχων καίἀξιων. Μηπως ι ν τ ι ι ν ι ι. ν ι ν ιν ν ν ν εκαστοτε ιστορικα συμόεόηκοτα, τον χαρακτηρα καιολοκληρη η μεταμεσαιωνικη η μεταθεολογικη σκεψη, και , Ι

όχι μόνον ό Διαφωτισμός, αποτελεἶ προσπάθεια διαφυγης Ἐκ εῃουργίεἶ Τηςγ φι Οσοφυῖης Ο­κεψηἶ Ο­Τίς αμίγείἔαπό τούτη τη «λογικη συνέπεια», ἐνῶ μονάχα λίγοι στο­ ανθθωπολογίκεἔ καί κοινωνικα της σ®ναφείες= δηλαδηχαστές (όπως οι” παραπάνω) τόλμησαν νά κολομπησουν ὡς ἐκλεπτυσμένη έκφραση της προσπαθειας τῶν αν­

18 19

υ ~ : 7 ~ ι 5 ­ι ¦

τεστ Νεστ Χεσνστ σεεθτιχσν σνσγκσσμενστ τσ πσλεμσῦν κές». Τό πραγματι δελεαστικό ερώτημα εἶναι τό εξης:ρω Ϊ Ϊ #§# ) ­Ψ >¬0 | ηο

συνεχως εναντιον του αξιολογικου σχετικισμου και του γιατί σκέψη δέν παραμένει στις καθησυχαστικέςνων Ἰ

μτισεντσμσυ επετσἡ τι σίσθσλσγτσττχἠ τουσ τσττσθεττιστι ὅεὅαιότητες της τόσο χρησιμης στη ζωη κανονιστικηςἘ' › Ν ν ι ν υ ‹ κ τ

7

ετλε σῳθεωθετ με τετστσν τΡσττσ= ωστε τὶ λσγτκα σ®νε“ θεώρησης, παρα αποτολμα καπου­καπου τό περιδια­Ϊ ? Ϊ Ϊ ΰ Ϊ Ϊ εν | Ϊ 9 Ε

τττἰσ εκστττλωστὶ της σττελτἰΐε σσεετσωε στσν μηδεντσμσ· ὅασμα σέ τόσο επικίνδυνα μονοπατια; Αλλα η απα­› ν » υ ι ι ~ › ν , !

Βναντια στην αριστοτελικη μεταφυσικη της ουσιας ντηση σ Οωιῦό θὰ μας Οδγγγωσε πολύ μακριά·

ἐπιστρατευθηκε ἔννοια της λειτουργίας, καί τότε ὁΝ Κ Ν 3 ~ | ν κ ~ ν Ν 7' εκ Ζ

κίνδυνο; της διάλυσης όλων των Ουσιων μεσα σέ με· Αφετηρια των ερευνων σας ειναι, οπως συχνα σημειωσατε,Ἡ Έ Αϋ ( Ϊ ,Μ Ϊ Ϊ σ Ϊ Ϊ

ταἔλητές λειτουργίες χρειασθηκε ν αντιμετωπισθει μέ η παρατηρηση των ποαἔεων συ)/ιεειιιοιιι­Θνων ανθρωπνἴν μεσα' / / Ϊ ( ΪΪ Ι

την επινόηση καινουργιων υποστασεων: η «Φύση», ὁ σεησσἴκεἰφτμενες χαἶσστἶεσετς· Οἔ ανσεωπστ αστστ ἐτησα«Άνθρωπος» καί «Ἱστορία» διαδέχθηχαν ἔτσι τόν σπιζορν τις διαρορετικες επιμαρίεςνθεσεις τους, μεταξυ α ων:

ν ν ν . ν Ν ιν ι ιν ς με λογια και ιδεες. Κατα την αποψη σας, τα φιλοσοφικαΘεο και το (υπερὅατικο) Πνευμα. Ομως η εννοια της ν .ν . ν ν 7 ν .

Ν συστηματα η οι κοσμοεικονες δεν ειναι παρα η συστημα­Ϊ , Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ

ε ω κα ν ο εια ο ι ­ ε ιλεῃἔυργιας παρατησε Ολοχἶδηρ Ή σἶη π Ρ Τ Η τική επεξεργασια σκέψεων ριζωμένων μέσα σ αυτην την

3 Ϊ Ϊ Ϊ ΪἙθου αι. και στο πλαισιο μιας ανατροπης πλανητικου ¿σΤΟ (κά συ χα Ζ έν πολε Μ ×· Τό ἐ ώτ ά Ουγ. ὁγχ ×

| 7 ισ λ ισμ η ισ· 7? ισ ηὅελἢνεχθϋἐ (Ψϋῆν περιγραφῆ ΘΦΘΤὉΩ Τἢἐ δταδτκασεαἑ σας θεώρηση δέν ριζώνει κι αυτή σέ τέτοιες ιστορικα συγ­

εἰναι αφιερωμένα τα ὅιἔλία μου για τόν Διαφωτισμό, κεκριμένες συνθηκες καίδέναποτελεἴ επίσης μιαν κοσμοει­

για την κριτικη της μεταιρυσικης στους Νέους Χρό­ κόνα αναμεσα σέ ἄλλες; Στο εργο σας Ισχυς και ΑπόφασηΪ Ϊ Ϊ ε Ϊ 7 Ϊ Ϊ | (Ϊ Ϊ Ϊ

νους και .γιὰ Τὴν παρακμή του ασππχου πΟλγΉΟ.μ¦Ου)­ φαινεται να~το επιὅεὅαιωνετε ὁαυτο. Ἰἔἕει/ονο€ι|οτι η θεω

. ι α 'να α ικ εν υπο ωνει ιαν κοσ οει­Δεότερον, αποδίδω ιδιαίτερη σημασία στη διευκρί­ ρτση ῖἶ ε Ξ!! ζ περα)/το φ! τῇ η ~ / μ, ι

ν ιν ν ν ν ιν ι κονα οπου η περιγραςοικη μεθοδος θεωρειται ανωτερη απονιση σας οτι μηδενισμος σημαινει την «αρνηση αντι­ ν νς Ν ιν ν ν ι λα ς

ς Ι ι την κανονιστικη, Θεωρειτε οτι μια τετοια αξιο ογηση μπορεικειμενικων κανονιστικων αρχων». Επομενως ο μηδε­ × ~ κνα νομιμοποιηθει επιστημονικά;νισμος δεν μπορει να σημαινει παρότρυνση προς κατα­

στεσφἠ τῶν πότντωλϋ Ύτσττ τότε καταστροφή θὰ Μέσα στό ερώτημα σας κρυἔεται ἕνα αλλο, τό ὁποῖο

σνσγσεεσότσν σε κστνσύρττσ κσνσντσττκἡ σελττ πεσσ μπορεἶ να διατυπωθεἶ ως εξης: «Άν οι κοσμοεικόνες

Ύμα μὴ λσἴτχσ· Άλλωστε στ Χετεστείσεε κστσστεσφεεἔ σχετικοποιοῦνται μέ την καταδειξη τῶν ἰστορικῶν τους

στήν ἴσαμε τώρα τστσείσ εγτνσν στό σνσμσ κσνσντσττ” προσδιορισμῶν, τί σώζει τη δικη σας κοσμοεικόνα από

κῶν ὰελῶν καί σξτῶνγ σστσφσίσσ στν σ εκστστστε σωττ­ τη σχετικοποίηση;›› Παρόμοια όμως εἶναι καί τα

σο 21

συνηθισμένα έπιχειρήματα έναντίον τῶν σκεπτικιστῶν: Πίστορική κατασταση έχει δύο πλεοοέςι ΥιαΤί σέ κάθε

από πού συναγει ὁ σκεπτικιστής τή όεόαιότητα της κατασταση τό Ἀνθρώπινο, αν τό δοῦμε δομικα, ἐκτυ­

σιχσγς σσσ θέσης) αν, ὅπως λέει σ ῖσισσγ δέν μπσρσημε λίσσεται καί διαδραματίζεται στήν όλότητα του, όμως

να γνωσίσσσμε σίπσσα σέσανσ; αυτό γίνεται ύπό τόν μανδύα κανονιστικῶν πεποιθή­

ΕΗ ἐπιχειρηματολογία αὐτή εἶναι λογικα αόασιμη. σεων) σι ὁποῖος είναι σλΞΤιπ­ές και παοοδιπές­ Πῶς

Άν σἠ διασσπώσσσμσ σέ μσσφνγ κλασσικση σσλλσ­να ἐξηγεἶται αλλιῶς τό ότι όρισμένοι θεμελιώδεις τύποι

σμοῦ, τότε μείζων πρόταση καί τό συμπέρασμα ανθρώπινης σνμπεθίφορας παοέιιιειναν σέ Υενιπές Υοαιιμές

αντιφασκουν, ήτοι στή μείζονα πρόταση γίνεται δεκτή σταθεροί μέσα στή γνωστή μας ισΤοΡια› ἐνῶ μέσα σΤό

αγ αλήθεια μιας θέσγγση ἐνῶ σσσ συμπέρασμα ἴδια ίδιο χρονικό διαστημα αλλαξαν έπανειλημμένα οί εκα­

θέση θεωρεῖται ἐσφαλμένη, “Εχουμε δηλαδή; ‹‹”Η θεωρία στοτε κυρίαρχες ίδεολογίες καί οἱ κοινωνικοί κανόνες;

σας, ότι οι κοσμοεικόνες εἶναι σχετικές, αληθεύει, αρα Γιατί π.χ. πολιτική συμπεριφορα τῶν σογχοονων

ή θεωρία σας, ὡς κοσμοεικόνα, είναι σχετική καί ψευ­ Τοῦ Θσνπνδίαη ιι­ας ΤΡαιν€Ται Υνωσπἶἠ καί ιῇκείαι μολο­

δής». ”Οχι, έτσι δέν ανασκευαζονται οί σκεπτικιστικές νότι θρησκεία καί ήθική τους μας ειναι ξἐνσςἐ

θέσεις. Τό ότι θεωρία μου, όπως καί καθε αλλη, Δέν θεωρῶ τόν ἑαυτό μου σπΞπΤιπιΟ”Τθ μέ Τὴν

εἶναι ίστορικα προσδιορισμένη, δέν αποδεικνύει τή σχε­ τρέχουσα έννοια. Κοιτα τήν πεποίθησή μου, γνώση

τικότητα της, αλλα έπιόεόαιώνει (καί) στό δικό της Τῶν ανθοωπίνων πΡαΥμἀΤων εἰναι κατ) ὰθλθν δυνααἡ

παραδειγμα τή γενική αρχή τοῦ ιστορικού προσδιορι­ _ ὑπό Τήν ποοϋπόθεσιο μιας σονεπους αποποπἦς από

σμοῦ. (Ἀντίθετοι, μία θεωρία πού αύτοθεωρεἶται από­ Τήν αιθιπἠ­πανονιστιπή σπἐιί­ιο. ΚΗ διαπισΤωσὉ Τιἦς

λυτη καί ανεξαρτητη από ίστορικούς προσδιορισμούς σχετικότητας τῶν κανονιστικῶν αρχῶν καί τῶν αξιῶν

δέν εἶναι καν σέ θέση να εξηγήσει πῶς εἶναι δυνατόν μοναχα στα ματια τῶν ήθικιστῶν αποτελει έκφραση

να ύπαρχουν καί αλλες θεωρίες ἐκτός από τήν ἴδια). σκεπτικισμοῦ. Για μένα ίδια αύτή διαπίστωση απο­

Τήν αλήθεια τῶν θεωριῶν πανω στα ανθρώπινα πρα­ Τελεἶ απλῶς ἐιι­πςιοιπα Τεπιιποιωμ­ένο παί αποδειξιιιιη

γματα δέν τήν παρακωλύειή ίστορική τους ἐξαρτηση, γνώση. Καί έρχομαι έτσι στό τελικό σας ερώτημα.

αλλα νγθικἠ­κανσνισσσνἠ σσσσ δέσμσσσγγ 'Ο Θσσκσ­ Φυσικα εἶναι τέτοιες αξιολογικα έλεύθερες γνώσεις καί

δίδης δέν έχει χασει τό παραμικρό από τήν έπικαιρό­ τέτοιες πεθιγραφίκέέ μεθοδεύσεις ανώΤσοες _ ὕιι­ως

τητα του ­καί πανω στό έργο του μπορεἶ να χτισθεἶ ανώτερες είναι μοναχα μέσα σΤίιν ποοοπΤιπιί1 Τῆς

μια αναλυση της σύγχρονής μας πολιτικής­, όμως δέν ἐπιστήμης ὡς αναζἠΤΤ1σὉς Τἦἑ αλίιθειαςι (Η πεθινοατ

ίσχύει τό ίδιο για τούς Νόμους τοῦ Πλατωνος. Καθε ςοιπή αἔιολογικα έλεύθερη ἔρευνα θα γινόταν ασυνεπής

22 23

μόνον έαν θα προσπαθοῦσε να αυτονομιμοποιηθει μέ Δ Φοι. πώ πρυσπαθυὕν νά ἐἔ0ρ%ιοὉον Τό Ϊαϋιαιιι Τῆς ίσχὐος,ο | τατόν ισχυρισμό ότι ἐπιστημη καί ηαξιολογικα ἐλεύ­ θεοελίωοαν τή σκέψη πάνω οοίο είιοονουοίλεἔ χαιαοολοο οοἔ

7 / 7/ Ϊ / | |· ι ι ­ = × ι = < × × ανθ ωποτ τα . Β ει ‹‹ ονο ε εια» σας ονα α πολε ι­θερη αληθεια αποτελει, εν γενει και καθ εαυτην, την ρ , , η Ζ ~η ,μ μ ρ μ , μ,

χὅζ αί”­ἰἶίεζ ΪἙὉΠ μπθρθυν να νΰμίμηπθἔηθουν λολ/ίχα, Τ! νθμιπ| 9 | ἶ| | θ Ἱ | |υ ιστ α ια. Ο ω ονα α οι θικε ­κανονιστικε . . α Μψ Ὁ ξ μ ς Β χ ι 7] ι ιι Η ι ζετε για τις ειρηνοφιλες καταἔολές των κοσμοεικόνων,θέσεις αυτονομιμοποιουνται με την αντιληψη οτι οι

δικές τους κανονιστικές αρχές ἔχουν γενικη ισχύ καί Για τίς ειρηνόφιλες καταοολές τῶν κοσμοεικόνων δένδεσμευτικότητα. (Η έπιστημονικη γνώση ­καί μαλι­ μπορεις να έχεις υψηλη ιδέα, αν έχεις ασχοληθει σοὅαραστα ακριὅῶς στόν οαθμό όπου παραμένει έπιστημονι­ μέ τη δομικη αναλυση τῶν ἰστορικα μαρτυρημένωνκη­ δέν μπορει να ειναι πρακτικα δεσμευτικη για κοσμοεικόνων καί ἔχεις διαπιστώσει δύο πραγματα: α)κανέναν, επειδη δέν ἔχει να προσφέρει ηθικό­κανονιστι­ ότι καθε κοσμοεικόνα γεννιέται ως αρνηση καί ὡςκό προσανατολισμό· αλλωστε ἴδια συγκροτειται αντιστροφη μιας αλλης ο) ότι καμμια κοσμοεικόνα δένακριἐἶῶς παραμερίζοντας την ἐπιθυμία παρόμοιων προσ­ αντεπεξέρχεται στίς λειτουργίες της χωρίς καποιανανατολισμῶν, οι οποιοι σέ τελευταία αναλυση εἶναι αντίληψη για τό «κακό» σέ οποιαδηποτε μορφη (αμαρ­θέμα γουστου, ητοι διόλου δέν ἐξαρτῶνται από την τία, καταπίεση, αλλοτρίωση κτλ), τό οποιο πρέπει ναἐπιστημοσόνη. Και έκτός αὐτοῦ ἐπιστημονικη γνώ­ νικηθει να χαλιναγωγηθει από τό «καλό». Ἀκόμαση καθε αλλο παρα αποτελει την κυρίαρχη μορφη καί κοσμοεικόνες ουτοπίες, οι οποιες διαγραφουν μιανσκέψης μέσα σέ μια κοινωνία. κατασταση ἰδεώδους αρμονίας, περιέχουν την παρα­

σταση μιας ξεπερασμένης πια καταστασης συγκρου­| ρ ν ›­ › Ν κ ε 2 Ι

(Η εικονα σας για τον ανθρωπο παρουσιαζει ορισμένη όμοιο­ σεων χω' πθνοω' Δεν μπορω εδω να υπεισελθω στουςτητα μέ την ανθρωπολογια του ίἶιαιισοιινια, ὅπως την πε­ λογους πού ἔσπθωχναν πάντα Τούθ ὰνθθώπους προς Τό| | | ,__ οι ~ ρ ρ Η ‹ 2 |ριγραφετε στο ὅιἔλιο σας για τη θεωρια του πολέμου. Θεμέλιο ονειρο Τγιἑ μ¬ε'ΥαλὉ€ και Τολείωοίκγιἐ οίομονιαἐ­ Ποεπει/ ~ , / 3. ¦ | Ι­Ο ) / Ϊ! | Ϊ | Ϊ | | 7τοντος της ανθρωπολογιας ειναι 0 διχασιιος της ανθρωπι· μόνο να παρατηρησω οτι και αυτο ακομα το ονειρο| , / Έ Ϊ/ | | Ώ

Μο §οοοι7ς·' απο Το οίά ο ανθρωπος ιοέπεί προς την αοέοο ὕχει μιαν πολεμικη αίχμη, έφ, όσον στρέφεται έναντίον| Ϊ , / / Ϊ/ 7 / ,/ /μια ,ἔωιτ ,ηιι αχαυιοι τα ςιποηι ειια ειοιιοη Οι απο .ηιισιοιιενων «εεινῶν›› και εφ· ιι­Ον επι πλέον αν ιιτην αλλη ομως ειναι διατεθειμενος η και αναγκασμένος, οταν.ν Ι ε ν .ν ι ν . ν ι | ι ι ονειρεόονται όλοι μέ τόν ἴδιο τρόπο, έτσι ὥστε καθεαλλοι απειλουν την υπαρξη του, να αποφασιζει με τον αγωνα , , , , , , , ~την ἔκὅαση τῶν συγκρούσεων. Στις έργασιἔ­3: σας τονι/ζετε θθμα προς την πθαγμαιωση Τοξο λίἔννοα Το ζηιηψαα ἶηςκυρίως τις συνέπειες της αγωνιστικης ανθρώπινης πραγμα­ οιομ­εο”"κὉἔ εομηνειαἔ Τοοι Το οποιο ωἔ γνωστον εωαιτικοτητας στον χὥρο τῶν ίδεῶν. Ἀντίθετα, πολλοί φιλόσο­ ιἶητημα ισχύος. (Όπως ἔλέπετε, ἐπίκληση τῶν

24 25 ι

«ειρηνόφγλων Μα­Εαἐολῶο της ανθρωπότητοις» διόλου Η λαμὅανει σοἔαρα κοινωνία στό σύνολό της. κή­

δεν ἐπαρκεἶ για να τελειώσουν οί συγκρούσεις. ρυξη πολεμου εναντιον μιοιγς π0ιραΤαξὉ€|σ:Πιἕαίνεί ἶοΕἶναι ὀρθη παρατηρηση σας ότι στίς αναλύσεις ίρεο τον σχηματισμό μἑας αλλης, δηλαδη ενος συνδῖ­

μου προτασσω τό στοιχεῖο τοῦ αγώνα. Αυτό δεν το σμου φιλων; Παλαια ειναι η ποιργατηρηση οτι τοιαι­

ὅλέπω ως μονομέρεια, αλλα ὡς μεθοδολογικη ανα­ σθημα κοινρτητας δυναμώνει σε εποχη πολεμου εναῖ

γκαιότητα. Περιγραφω δυναμικές ίστορικές διαδικα· ντιον μιας αλλης κοινότητας. Τούτη η συνύπαρξη και

σίες, καί τέτοιες διαδικασίες, όπως καί να τό κανουμε, πολλαπλησύμμιξη εχθρότητας ϋῖ­αι Φγιλιαἐ ανἶίστοίχεἔ

προωθούνται από συγκρούσεις καί αντιθέσεις, οί όποιες δομιγκαγγστο ιανειο |προσωπ|ο της ανθρωπινης φνσηἐιγτθ

γεννούν αδιακοπες καί συνεχῶς αναπροσδιοριζομενες οποιο αλλωστε δεν επεσημανε μοναχα ο Οίειυεεννιτη,

αλλαγές στίς ανθρώπινες σχέσεις. ,Έτσι όμως διολου αλλα και αλλοι μεγαλοι πολιτικοι στοχαστες (πχ. ο

δέν ἐξαλείφεται τό στοιχεῖο της σύμπραξηςητης συν­ Μερὶτιεινεθι και ο Ηοθθεελ Σε σχεση (με την κοινώ­

ῳγασίοις καί φιλίας. Πρέπει να τονίσω εμφατικο­ νικη συμθιωση γενικα, αγυτο Νσημαινα: η κοινωνια των

τατα τό εξης: μοναχα στην ηθικιστικη καί κανονιστιῖ ανθρωπων δεν μπορει να ζει δφαρκως”σε κατασταση

κη προοπτικη εμφανίζεται ἐχθρότητα ὡς τό απλο πρλεμου χωρις να διαλυθεί, ταυτοχροναγομως δεν μπορει

ὰνειοεεο της φιλίας· στην ποοοπτιφίι της τεοινοαφικοε να ιι­ιι νεννει αεταιφιτητα απο τθνε κολπουἦ ῆγιεγσξιεἱστορίας καί κοινωνιολογίας απιπελθυν ὰμφότερες φαιῖ κρουσεις ίαιἑι­αΤὉΡες| και Η φιλία ζω" Ϊίθγιλίθ

νόμενα πού αναγκαστικα υπαρχουν παραλληλα και ανηκουνες ισγου στην ε,ιτιφειτιοΠ ίπυιηειιιτἶ οσο η εχθρο­

προσδιορίζονται αμοιόαῖα. (Όπου ανεόαίνει ἔνταση τητα και ο πολεμος.|Αυτο δενγαποτελειγ καποιο αρθρο

της εχθρότητας, ἐκεῖ ανεόαίνει καί ἔνταση της φιλίας, πιστεωἐι παρα κωνοἶοπγι αἶ\Ὁ(ἶείἶί› που τη Βαθαίνει

όπως καί αντίστροφα. Τούτο ἐξηγεἶται εύκολα. (Όποιος κανείς διαόαζονταςγκοιθε πρωι τις εφημεριδεἦ­ ΟΪΟΦΟΩ

καταπολεμα αλλους επιδιώκοντας δημόσιους σκοπούς δεν μπορεί να την αντιληφθεινκαι να τη χωνεψει, ισως

(π.χ. πολιτικούς σκοπούς, αλλα καί πνευματικούς, οι να είναι μεγαλος προφητη; χαι Η­ἕ'Υαλῖ)€ φιλοσοφθἐ

ὁποἶοι αποόλέπουν στην αλλαγη γενικῶν τρόπων σκέ­ κοινωνικος θεωρητικός Τ ομως ειναι ακαταλληλος

ψης καί συμπεριφορας), αύτός αργα γρηγορα θα ως αναλυτης των ανθρώπινων πραγματων.

καταληξει στό φρενοκομεῖο αν παραμείνει για παντα

μόνος του να φωναζει ­ αν δηλαδη δεν θρει ίπθλῃΐίῖ ὉΑτκιικΜοΙτΖετ σας χαρακτήρισε «Ἀντιί­ΡιιΙαιναιιισ››. Ίσως

κούς) φίλους, πού μπορεἶ να Τθύἐ κινἢλΐθποίίὶσεί για αυτό νά εἶναι σωστό από μιαν αποψη. (Ωστόσο διαφαινεται

τού; σκοπούς του° μοναχα αν ἔχει πληθος φίλων τόν και/ μιά ὁμοιότητα ανάμεσα στή δική σας σκεψη και στη

26 27

αν , Ε/ , ~ | __, π › › ι ‹ :

σκέψη του Ριιἰαιναιπα σ ο,τι αφορα τη σημασία των δια­ ν­Οϋνωντχεἐ τθϋἐ αναφοθέἐι έτσι ώστε Ὁ χΡὉσὉ τονἐ| | λα Αα ῇι Ἱ Ϊ ί

νοουμενων και των πολιτικων τους ιδεων για τήν πολιτικη έγινε αυθαίρετη, καί μαλιστα ἐναλλακτικη. Η καταρ­~ κ κ κ Ν κ › ; ~ __ α

ς

ταν αελλσντσἔ· Ϊα αεμαΐἶι της σκεψη: εἕαντληθηκαν! Από ρευση του κομμουνισμου έκαμε τίς πολιτικές μας έν­) Α' 7 ν ἶ |

ταν ἶπἔψη αυταὅσεαςδελ; ῖαθε αίνστερσ απαίσίαασξσςυαπσ νοιες ακόμη πιό περιττές. Γιατί μόλις τώρα, μετα τό

τον ιι ιι οπια. ω : ι Ν 9 Ν

„ αι μ Ε ασ Ξ ῖτρα?/ματ! τας ἴνωμνς ἶτί η εξαιρετικα δραματικό κοσμοιστορικό επεισόδιο τουεκλειψη της πολιτικης σημασιας ιδεολογιων οπως του φι­ Η ι ιι α ι ι ι ι

λ λ θ ε ν α ε ν ιι , Ψυχρου Πολέμου, ερχονται στην επιφανεια οι ὅαθυτε­ε ευ ερισμου και του κομμουνισμου κανει ασκοπη καθε , , „ ~ „

παραπέρα προσπάθεια να σκεφθοῦμε έξ αρχης καί παλι τις Θες Μνιαηριἶς ­δννἴμεας της μελλοναακηἐ πλανητικης| | |

παρααααγακές παλγιααές γιαέεα πολιτικης, οι οποιες συσσωρευονταν, πολλες φορες

ανεπαίσθητα, κατω από τη θυελλώδη πολιτικη ἱστορία

Οί απολογητές τοῦ δυτικοῦ συστηματος, ποό πανηγυ­ τσσ αθσσ αἱ· Μτα τσσαααττκτθ ἔνταση αημτσνσνσττατ

ρίξουν τη νίκη του πανω στόν κομμουνισμό, διαιωνί­ τώρα από τα ντναντωμα μταζτκσατίμσνῳαττκσσν ττσσσδα

ζουν την τωρινη στιγμη καί μιλοὕν για τό τέλος της ααῶν σέ πανχόσμαα κλίμαχα¬ ἐνῶ ττασααανιλα σ πλα­

ίστορίας. Τό συναφές μέ τοῦτο εδώ τέλος τῶν ίδεολο­ ντθτησ νίνστατ στενόττθσσ ἐξ αἱτίασ ττισ ττλθθυσμαακτισ

γιῶν θα έρθει, όπως λέγεται, επειδη μία από τίς ίδεο­ ἔαῳθξτὶσ καί ττἰσ δτανθαφόμενθσ σττανησ σἰχσλσντκσαν

λογίες αότές ἐπιὅληθηκε ταγα καί ἐξαλειψε τίς ίιπό­ καί λοιπῶν αγαθῶν. Πρέπει λοιπόν να αναμένονται ὅίαιοι

λοιπες° αν νικηφόρα ηδωλοη­ία θα ἰσχύεγ εἰς Τούς ανταγωνισμοί καί συγκρούσεις, καί μέσα σα όλα αυτα

αἰώνας τῶν αίώνων, τότε προφανῶς οί διανοούμενοι θα ὡς σ Χετρὁτσσσσ ναναννσσ ἴσωσ δέν θα αττσααχθετ καν

έχουν λίγα πραγματα να καμουν. (Η δικη μου διαγνω­ ὁ πόλσμσα παρα στα αταρκτθσ καταστασνι αχαλίνωττισ

ση διαφέρει ριζικα από τέτοιες κατασκευές. Κατα τη ανσμίασ· Δέν απσκλαετατ ττσλτττκνν αφσυ ἔχετ αιατι

γνώμη μου οὔτε η ίστορία τελείωσε οὔτε στό μέλλον λασττ σααανσμτκό ΧαΡακτθΡα= να λασετ στα μέλλον λα”

θα εκλείψει απολογητικη πολεμικη δραστηριο­ Ρακτθθα στσλσντντα σέ ττσθίτττωστθ αττσσ θα ανανκαζό”

ποίηση τῶν διανοουμένων. Στό τέλος της έφτασε απλῶς ταν να σνρίστκνωθστ στθν αατανσμτθ ζωττκων αναθων·‹ 3

ν | | ν | | #8 | Ϊ | ,Ϊ

μία ιστορική εποχνγγ καί μαζί της σασέρεψαν Τώρα Τα Αν στο πλαισιο αυτο θα γεννηθουν νεες ιδεολογιες η7

>¬# Ρ­ .τν |

τρία μεγαλα πολιτικα­ιδεολογικα ρεύματα που τη να Χσθσατσττσαιθσνν καταλαττα των τταλατων σε νέαξ | ς

| Ϊ / 7 #¬# , | | Ϊ | | | ἶ|

χαρακτηρισαν: ο συντηρητισμος, ο φιλελευθερισμός καί σνσκευασται αστσ σξαθττατατ απο την νφτι κατ την εντασθ Κ

τσ. α .Η | .Ν (Ι

ο σοσιαλισμός (η κοινωνικη δημοκρατία). Στα πολιτι­ των σννκσσνσεων· Δνσκσλα απορω να φαντασθω στι7 ,

ι › Ι

κα μου έργα εξηγησα διεξοδικα πως οι ιδεολογίες αυτες να ντταίσξσνν πολλα ττσστθώίατα ντα ταεσλσντκη αΡασττι“„ ι ν ι υ › Ν κ Ι

εχασαν θαθμηδόν τοός κοινωνικους τους φορεις καί τίς Ρτσττὶτα αν στ ανθσωττστ ανανκασθσυν να ττσλεμνισσνν

28 29

για τροφή, νερό καί αέρα ήδη σήμερα οί λεγόμενοι στή «φωτεινή» (μεταμοντερνισμός) καί στή «σκοτεινή»

«οἰκονομικοί πρόσφυγες» δέν διαθέτουν καποιαν εό­ (Ψασίσι­ως) πλευρα Τηἔ ίδίας αντίαστίχΰἔ σχεψηἔἐ~

κρινη ἰδεολογία. ,Άν ωστόσο, μέσα σέ πιό υποφερτέςκαταστασεις,διαμορφωθοῦν καινούργιες ίδεολογίες,τότε Τό παραπανω έργο επικεντρώθηκε στήν ἰδεοτυπική

ή μορφή καί τό περιεχόμενό τους θα προσδιορισθοὕν ανασυγκρότηση τῶν όαθότερων δομῶν τής κοινωνικής

από τόν χαρακτήρα τῶν υποκειμένων καί τῶν συνο­ ἱστορίας καί τής ἱστορίας τῶν ἰδεῶν, ἐνῶ πολιτική

μαδώσεων τής πλανητικής πολιτικής: θα εἶναι αραγε ἱστορία έμεινε προγραμματικα απ, έξω. Στήν προοπτι­” | Ψ | Ι 7 Μ | (| | Η _. Ϊ | ~ |εθνη, θα ειναι πολιτισμοι, θα ειναι ισως φυλες; Ο,τι κη της πολιτικης ιστοριας δεν μπορουν να κατανοη­

κι αν είναι παντως, θα υπαρξουν διανοούμενοι πού θα θοῦν τα φαινόμενα πού σημαδεψαν ευκρινέστερα τήπ οσ έ ουν τίς ἰδεολο ικές τους υπ εσίες στίν ἑκα­ ιεταόασ από τόν αστικό ιλελευθε ισ όστί συ~ και­

Υὶ ίκ ι 7 ‹ ·;· ‹

στοτε «δικαια υπόθεσ ››. Ειναι σί ε α όδα να πα­ ινί α α ικί δ οκ ατία όπω ειναι λ. . ο κατα­Ρ γι Ὁ = ς

Αν Ι ( .Ν Ώ ε·­# 3 Ἰ Ἑ | ΟΝ

ραπονιουνται οι παντες, κατόπιν εορτης, για τήν εύκο­ κερματισμός της κοινωνίας σέ ατομα εξ αιτιας του

λη ἰδεολογική παραπλανηση τῶν «πνευματικῶν αν­ ακρωςπερίπλοκου καταμερισμοῦ τής ἐργασίας καί τής

θρώπων» καί να καυτηριαζουν σέ νέες παραλλαγές ακρας κινητικότητας ριζική «αλλαγή παραδεί­

τήν ττειίπίεοιτ ἀεε οὶετοε. Άλλα αυτός ήταν ανέκαθεν ὁ γματος» σέ όλους τούς τομεἶς τής πνευματικής πα­! | | Ϊ | | ( Κ Ϊ | | | |

ρόλος τῶν διανοουμενων: να παραγουν ιδεολογια,

‹Ω

ραγωγής, η οποια συντελεσθηκε γυρω στο 1900 και

προσφέρουν συνθήματα αξιοποιήσιμα στήν πραξη. Για­ ακόμα κατεξουσιαζει τόν αθό αί. Ἀπό τήν αλλη μερια,

τί θα έπρεπε να εἶναι να γίνουν αλλιῶς τα πραγμα­ πολιτική ἱστορία δέν αποτελεἶ απλή επιφανεια του

τα, Καί στό κατω­κατω μόνον διανοούμενοι ίσχυρίζο­ συνολικοῦ ἱστορικοῦ γίγνεσθαι, πού μπορεῖς καί να τήν

νται ότι οἱ διανοούμενοι καταλαόαίνουν τόν κόσμο πεταξεις να τήν αλλαξεις μέ μιαν ὁποιανδήποτε αλλη,

καλύτερα από τούς αλλους. ιαλλα παραμένει συνυφασμένη μαζί του· μοναχα τεχνι­κοί λόγοι παρουσίασης μποροῦν να δικαιολογήσουν τόν

| / | / ἔ| / / |Σἶίγὅίὅλίοἶρίσία του ἶἶαγτο ειολη σἶίςγπανω σἶην ΐἶἔίραχμῇ χωρισμό της πολιτικής από τήν κοινωνική ή ιδεολο­του αστικου πολιτισμου οΗεΖηιιιι Κοπής σημειωνει οτι στην ν ιν ν ν ν ν ι Ε ε ι ι„ , „ , , , ~ Ν „ , , . γικη εποψη. Για τον τροπο, με τον οποιο πρεπει ναανασυγκρότηση των εξελιξεων αυτου του αιωνα λειπει η , , , , „ „ , , „

ι ι Ν ε ιι ι ι ι ι ν ιι­υλλαόουμε τη συναφεια αυτων των εποψεων, εχουν«εποχη του φασισμου». Εχει αυτο καποιο όαθυτερο νοη­

. ­ ι = ο α ισα . ω πο ωμα, Πως όλέπετε τή μορφολογική ή πολεμική ομοιότητα "τς γνωση ν ἶιπωθει ῖϋο ίξε σἶἶμερα μ: Ρ

ὅ | |αναμεσα σε προαστικές καί μετααστικές μορφές σκέψης να παΡα”σὉΡ`ηΟ”ω μοναχα ΟΉ Το ζὉ”ι?Ὁμ­α αιῃο Ήθεῖαί; | κ | , / ‹ | | | Ε Ϊ

και ζωής; Εἶναι φανερή καποια χτυπητή συνάφεια αναμεσα διαφορετικα απο ιστορικη περιπτωση σε ιστορικη πε­

3ο 31

ρίπτωση καί επίσης λύνεται διαφορετικα, αναλογα μέ ι ν ν ν ι ι ν ι ν

Βν πασ πε ιπτωσει κα ια εθνικ πολιτικ ιστο ια7 γί

τα εκαστοτε γνωστικα ενδιαφέροντα καί τα ἑκαστοτε ν Η ν Ν ι ι ι ι, „ , δεν μπορει να συναχθει ολοκληρωτικα κι αδιαμεσολα­

προσοντα των ερευνητῶν. Κατα την αντίληψη μου, τα ι ν ν ν ν ~

μεγαλα πολιτικα κινηματα του Ἑθοῦ αί. ­δηλαδηκομμουνισμός, ὁ έθνικοσοσιαλισμός φασισμός καί

οκΦα­

ὅητα απο τις κινητηριες δυναμεις της παγκόσμιαςἱστορίας. Ἀλλα πρέπει καί να θυμοόμαστε ἐξ ίσου ότι,μέ δεδομένο τόν ὅαθμό πυκνότητας, στόν ὁποῖο έφθα­

φιλελεωθερισμός μεθερμηνευόμενος ἑξίσωῖίχὰ μέ Τήν σε πλανητικη πολιτικη στόν Ώθό αί. καμμία ἐθνικηεννοια του «κοινωνικου κρατουςν­ προωθησαν, σε ι ι _ ν ν Η ν ν ιι ν

πολιτικη ιστορια δεν μπορει να παρακαμψει η ναεκαστοτε διαφορετικό μέτρο καί ρυθμό, μέ ἑκαστοτδιαφορετικη αίτιολογία καί σκοπιμότητα καί κατω απ ί

Ξ

Ο

καταστρατηγησει οίκουμενικές κοινωνικές τασεις.

ν ιδιαφορετικες έμπρακτα πιέσείςι μαζακοδημοκθαῖίκές ”Η πολιτική τοῦ μέλλοντος θα εἶναι, ἔτσι αλλιὥς, ἕνας

τασειει ότοι παραμέρισαν παραδοσιακές (πατριαρχικές ισως ανελέητοε αγώνας για την κατανομή τῶν πρώτων

η αστικές) ίεραρχίες καί συνέδεσαν τό ίδεῶδες της ὑλων καί τοῦ πλούτου του κόσμου: ἕνας αγώνας για ξωτικα

τυπικης ίσότητας μέ την ίδέα τῶν υλικων δικαιωμα~ συμἦέιοξνἶα· ἔζαίνούέη/#0 ζτέν ἀιώναβὐἴέν εἶνἶί ”Γό,π0ἶδύ“

των. Άν δουμε τό συνολικό αυτό ίστορικό αποτέλε­ ίἶολἴ Τἶ Οἶέ αλ/αῖαλίαζεί ,ολοχληρον τον χοσμἶ' (Αν ϋἰθετοζ

σμα, τότε τό ζητημα της πολιτικης έλευθερίας, όπως Ξοθα τα” απἶψη ἶαἔῖ μαἱζίκἔὁδιιμοχρἶῃαη Ορνολυι/ία θᾶξς ιατηρησει μεσα σ αυτον τον αγωνα τη σημασια της για

| , | | | | ο Κ |ινεται αντιλ π ­ . ν . . ν .. ιν ι

Υ Ὁ το σημερα στη Δυσγθ ειχε υποδεεστε τό έλλον, αν και υπό τίν ε ατικ π ουπόθεσ οτιμ 7? μφ η ιο 7? 7)Ά : υ εκ κ ν η |

θη μονο σημασίαι Οσο κι αν ὅρεθηχε (ΠΟ επίκεντρο σημασια τούτη μπορεί να προσδιορισθεἴ να πραγματωθεἴηθικῶν π οόλ ατισ ῶν καί ίδεολο ικῶν α ώνων. ιονα α έσα από τις σ έσεις ίσ ύος. Ἀλλα πιστεύετε ότιί Ζ μ Ζ Χε ~ › εἴ ι κ ‹ | κ κ κ 2 Ζ

Οπως παροιτηρειτε εύστοχα) ειναι «φανερή» κὰπωα αποκλειεται οι σημερινοι και μελλοντικοι κυριαρχοι να μην

«συναφεια» αναμεσα στίς φωτεινές καί στίς σκοτεινές~ ¬ ~ ισω ε οντα και να τ ν υτ ετ σουν ε τον ο ο­ εκου­

πλευρές των αντιαστικων τοποθετησεων μέσα στόν ς ς η ίηρ Ὁ ία 7ασκήσουν απόλυτα την ίσχύ τους, παρα να παραιτηθουν ­

Ι / ἴ/ | / / , | ,| /σια απο ενα μερος της, για να αποδωσουν ετσι δικαιοσυνη

2Οό αί., ‹‹ υ |›› ί ί ί “ ' ν ιν . ιν ν ν Ν ι ι εχτ πητι στο ματι γίνεται Ομως μοναχα στους ανισχυρους; Με αλλα λογια: το θεωρειτε εξ υπαρχης

Η Ψ ι α » ι › ρ

Οταν απελευθεθωθει κανεις απο μεθίκεἔ ευθυτατα δια­ αδύνατο (καί αν ναιζ γιατιξ) ότι γνήσιοι κυριαρχοι καθοδη­| |

δεδθμενεἐ πΡΟκαΤαλὉψΘ!€­ γοῦνται από ηθικές ίδέες, οί όποἴες δέν καθορίζονται απο~

Γιατί τώρα ορισμένα ἔθνη ακολούθησαν αυτόν τόν ιιλειστοιά από τήν ὁομή τἦ: αὐτοαυντἠοηαης από Τήν__, 3 , ι κ κ ~ : κ α υ 5 < κ

πολιτικό δρόμο ένω αλλα τόν αλλον; Ί­ἶιδω μπορει να ιπίδίωξθ ὅίευρυνσθἔ της ίσχυοςα παρα εχουν καθ εαυτες

μας ὁδηγησει παραπέρα μοναχα πολυστρώματη Μίστίχή ἔλλολ/Ὁ ἀξίὰἔ

αναλυση της εκαστοτε συγκεκριμένης καταστασης

32

Ί! ερώτηση σας προυποθέτει την τρέχουσα αντιδια­

εε α

Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ | Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Νϋ , Ϊ (Ϊ ,Ϊ Ἄ Ϊστολη ισχυος και δικαιου, αυτοσυντηρησης και Λο­ απο τα μεσα μαζικης ενημερωσης οπως αλλοτε απο

#9 7 “Ο θ , Ϊ θ )

γου. Λέν μπορω να αποδεχθω την αντιδιαστολη αυτη. τούς ιεροκηρυκες στόν αμόωνα­ στοχαζεται όέόαια'Ψ : ›| › κ ι κ κ ›

Ειπα προηγουμενως (καί εχω εξηγησει πολλές φορες κατα τροπο τόσο αυτονόητο μέ όαση τίς νοητικέςΪ ΪΪ (Ϊ 9 Ϊ Ϊ < , Ϊ Ϊ η# ) ς

στα εργα μου) οτι ακομα και η καθολικη επικληση κατηγοριες των κυρίαρχων ιδεολογηματων, ώστε δέν

του Λόγου καί του δικαίου διόλου δέν έπαρκεἶ καθ, θέλει καθόλου ν, ακούει τέτοια έπιχειρηματα καί τέ­ἑαυτην για να φέρει την ὁμόνοια αναμεσα στους αν­ τοιες προγνώσεις. Φυσικα, ὁ φλυαρος καί δακρυόρε­

θ ώπους. Τί σταθε ί ό όνοια τί δ ιου εἴ π ῶτα­ κτος ευδοανθ ωπισ ό ὁὁποἶο α ακτ ί ει σύ ε­Ύ Ρ θ Θ ἔ Χ Ρ μ·

'Η ἶ Ϊ #8 !

πρωτα η κοινοτητα των συμφερόντων, οπότε περιτ­ ρα τόν δημόσιο λόγο στη Λύση, δέν σημαίνει καί καποια

τευουν οἱ πολλές αναφορές στόν Λόγο καί στό δίκαιο. χειροπιαστη διαθεση δραστικης παγκόσμιας ανακατα­ν Ι Ι Ι 1 # Έ' ε ­< Ν Η ‹ Ν ι ν 7

Ωστε το μονο ρεαλιστικό ερωτημα ειναι τό εξης: νομης της υλικης ευημερίας. Λλλα ας αφησουμε στηνΪ Η Αα ­ο

δια α εται σ ε α σέ πα κόσ ια κλί ακα ια τέ­ ακ τό ίτ α τ υποκει ενικ έντι ότ τα καίὉ ημ· ης μ· ης μ· ςΪ (Ϊ Ι < . Ϊ ρω 7 #­# Ϊ ,

τοια κοινοτητα συμφερόντων, ωστε η ομόνοια μεταξυ της ηθικης συνέπειας. Τό ακρως επικίνδυνο παραδοξο

τῶν ανθρώπων να φαίνεται πιθανότερη απ, όσο στό της πλανητικης καταστασης έγκειται ακριόῶς στό ότι

παρελθόν, Άν πραγματι αυτό συμόαίνει, τότε δέν θα ακόμα καί οί δίκαιες λύσεις, ακόμα καί μια αυταπαρ­

χρειαζονται τα μεγαλα ­καί τετριμμένα­ λόγια περί νηση δίχως ἰστορικό προηγούμενο δέν θα πρόσφερεἸ #9 , ( Ϊ (Ϊ Ἄ

Χ ( πω Ρ” Ί

Λόγου καί ηθικης. Βικαζω ωστοσο οτι θα εξακολου­ μακροπρόθεσμη διέξοδο. Άν ο πλουτος των Βθθ εκα­

θησουν να χρησιμοποιούνται καί στό μέλλον, καί ότι ιτομμυρίων μοιρασθεῖ σέ θ δισεκατομμύρια, απλῶς θα

αύτη ακριόῶς χρηση τους θα αποτελεῖ ένδειξη όξυν­ γίνουν όλοι αδέρφια μέσα στη φτώχεια ­ καί αντί­

σ ς τῶν δι ο νω ιῶν υ ω από έ π α ατα τί­ στ ο α: αν ό Κινέ ος ό ,Ινδός καί ὁ Ά ικανό κα­± φ ἔ

ματα καί έπίσης ένδειξη έπίτασης τῶν αγώνων κατα­ ιαναλώσουν κατα κεφαλην τόσες πρῶτες όλες καί τόση

νομης. Στην ἐργασία μου για την πλανητικη πολιτικη ενέργεια όπως ὁ Βορειοαμερικανός, αυτό θα μπορουσε

μετα τόν Ψυχρό Πόλεμο ανέλυσα τους λόγους για τους να συνεπιφέρει την οίκολογικη καταρρευση. Τί μπορεί

ὁποίους δ διαδοσ τῶν οίκου ενικῶν ανθ ωπίνων δι­ λοιπόν να σ αίνει συ κεκ ι ένα καί π ακτικα ί δι­ία Ύ Ρ μ· Ρ θΪ Ϊ Κ Ϊ , Ϊ Ϊ ῇσ Ε

καιωματων και η συνεπης τους εφαρμογη, πέρα και καιοσυνη μέσα στίς δεδομένες συνθηκες; Οι παγκό­

πανω από την κρατικη κυριαρχία, θα όδηγησει ανα­ ομιες υλικές προσδοκίες προσανατολίζονται τώρα πια

γκαστικα σέ σημαντικη αυξηση τῶν διεθνῶν έντασεων ιι ιό πρότυπο της δυτικης μαζικης δημοκρατίας, ένῶ

καί θα ένισχύσει την παγκόσμια ταση πρός την ανο­ ιι ίιτουν οί υλικές προυποθέσεις για την ίκανοποίηση

μία. (Η μεγαλη πλειοψηφία ­καθοδηγουμενη σημερα ιους. Λυτα όλα συνιστούν μιαν ἐξαιρετικα ευαίσθητη

34 ξἔὅ

Ἰ |)\ | | ν Θ | | | /_μου αντι ηψη για τον αν ρωπο και τον κοσμο κατε

ἐκρηκτίχἡ ὕλη ξ καί ὰχριὅῶς ὰπ, Οώῖἠν Τήν ὕλη πρέπεί ληξα περνώντας από αλλους ευθεἶς καί πλαγιους δρό­| ~ Ν ~να πλασθει η πλανητικη πολιτικη του μέλλοντος. Πως ι ι Ν ιι ι ι ­ι ι ι

~ ι ι ι ι ι ιι ι Ν μους, οι οποιοι αλλωστε συχνα δεν ειχαν σχεση μεμπορει λοιπον να ελπιζει κανεις οτι ακριὅως στην εποχη ι ι ι ι ι . ι ι .

γ ίιιθλια και διαθασματα. Τον $ρ1ΠοΖει τον ξανασυναντη­| ~ : › ι­ιι Νμας θα πραγματωθουν τα ιδεώδη εκεινα του Λογου ι ι ιι ι ι ιι . . ι ι ι

ι Μ . Η ι ι σα ­με την ιδια παλια χαρα­ οταν η αντιληψη αυτηθ 7 Ν › Κ | | Κ | Ν νι Ν ‹ π 2 ι ι

και Της Ὁ Μη; Τα οποια σ Ολοχληαη την ιστορια ειχε ηδη διαμορφωθει. Ωστοσο η πνευματικη συγγε­εκ ρ , ,ισαμε σημερα δέν ευοδώθηκαν; Αναμφισὅητητα) ο ιι ι ι ι ι ι ι ι ι ι

νεια η εγγυτητα, την οποια υπαινισσεσθε, δεν ειναιπ ε › 7

ΔΟΥΟ€ι Ώ ηθική καί τα ανθρώπινα δικαιώματα δεσπό­ ι ι ι ι ι ι ι Η ι

τυχαια. Στα δυο μου κειμενα για τη σκεψη του δρι­|ί | Ι 7 κ Ν

ζθυν στο συγκαιρινο ας λεξιλο ιο. Αλλα τουτο συ ­ . Ν Ν6 ι ι ι ι , , Υ , , | 7 μ ιιοΖει (εννοω το κεφαλαιο στην Κριτικη της Μεταφυ­αινει μονο και μονο επειδη τα συνθηματα αυτα απο­ ε ι ι ι ι ι ι ι ι ι

Τελών Τούς ἄξονες Τες ὁ. „ ,δ λ | Σ| "Μ σικης και το δοκιμιο «Οι φιλοσοφοι και η ισχυς››)ικς αςιεοοια. εα ε ι ι ι ιι ι

η 77 μ Υ Ω ς προσπαθησα να εξηγησω ότι φερνει μέ συνέπεια ως το) ι ν )

εποχες επιανε κανείς στό στόμα του μέ ίση τουλαχι­ ι ι ι ι ι Ν ι Ν Ητερμα της την εσωτερη ταση του ορθολογισμου των

| | | )στον θερμη τον Θεο καί τό θέλημα του. Άλλα αρκεσε Νι Χ ι ι Η ι .

ι ι ι ι ι ι ι ι Ν . ι ι Ν εων ιρονων, μολονοτι χρησιμοποιει μιαν απαρχαιω­αυτο για να γινει η εντολη της αγαπης γνωμονας των ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι

ι θ ι ι μενη οντολογικη εννοιολογια. Η αυτοσυντηρηση και ηαν εωπινων πραἔεων; . ι ι ι ι .ι ι ι ι

ισχυς αναγκαστικα γινονται εννοιες­κλειδια για τηνΙ' | Ν· Ἄ | Ϊ ,| Ϊ

Μου ἔκανε ἐντὐπωση πόσο οι! σκέψεις σας μοιάζουν σέ ερμηνἶια των ααθἶἶωπινωιν πδραγμἶωων Οῖν .ἶωωεις πζἴ· × ­ ­ Ν Ν . . ι α ε ισει ιικα ολε τι υα ιε και ολου τουορισμενα σημεια μέ εκεινες του ὁριποεα, πρό παντος στό Ρ μ Ρ ρἔ υ ς γ ς ρχ Ω | γ ς Ω

| / | ι­ιι › κι ._

τριτο και τεταρτο ὅιἔλίο της Ηθικης και/ τήν ΙΙΟχιΉκἠ πλοιτωνισμους, ολες τις Νπαραδοσιακες διακρισεις μει , Ι | ι Φ › ι π

Πμαγματείαῇ Αλλά στγς εργιασγ/ες σας δεν δηλωνεταγ γὁγαμ ταξυ Βκειθεν και Βντευθεν, ιδεωδους και πραγματιΙ κ „ , ι , | ι › : ι

τερως καποια συγγενεια μέ τον δριιιοπι. Βλαχιστα αναφε­ κόΤὉΤα§ι νόὉσὉ€ καί ὅΟύλὉσὉἐ­ Πέρα απ αυΐόι με; , | Ν # κ › › ι ‹ ιι ιι.

ρεσθε ρ αυτον. Μπορει να υποθέσει κανεις γι αυτόν τόν τόν Βριοοπι μέ συνδέει η αισθηση ζωης που συμθα­( κ › χ | |

λοἶθ ΟΠ θα ἶξπωίἔωαῖἶ Τ" χαθαχΐηρίσμο του ασπίνϋζιτ δίζει μέ μια τέτοια φιλοσοφικη τοποθέτηση. Άν ξεπε­στηιι; Πως εξηγειτε το πράγμα; Η ι ι ι ι ι ι ι

ρασθουν οι χριστιανικες και ιδεαλιστικες δυαρχιες, τοτεεξαφανίζονται καί οι αντίστοιχες φοὅίες καί ελπίδες,

Διαθασα για π ώτ ο α τ'ν )Ηι9ιχ ί ” ”οταν ιι ουν ι ~ ιι ι

Ρ Ὁ φ Ρ Ὁ 77 Ιμ” θουθαίνονται οι θρηνοι καί οι ύμνοι. Μέ αρχαία­στωικηΖ 3 ι­ι , 7 )

δεκατεσσαρων ετων, καί έκτοτε δέν αλλαξε ουτε στό ι ~ ~ ι ι Η ι 7φαιδροτητα ψυχης μπορεις τωρα να θεασαι το Βιναι

|παραμικρο Ὁ πεποίθησή μου ὅῖί ὁ ΒΡΠἹΟΖΗ ὰνἡκεί σάς καί τό Γιγνεσθαι να νιώθεις συμπόνοια για τόν αγώνα

° 7 κ ι › ι | , Ε

ευγενεστερες και πιο αδεκαστες μορφες μέσα σ ολό­ ι ι ι ιό 8 ε ιι ξ ι λι­κλ Τιν ἱστο ία Τε λ ι Ἀλλγ | και τον πονο κα ε παρο ικης υπαρ ης και χαμογε ω

θθγι ΥἸ Ρ ὉΩ φι οσοφιας. α στη δικη37

36

ν ί ~ # # ι υ ετας να κατανοεις με επιεικεια ολους, όσοι ­έπικα­ Β”| ια ει | | ,

Μυμενω Ὁ ΟΧΦ Τον Λόγο καί τήν ηθική­ επιδιωκουνΙ π ν ω Έ­

την ισχυ. ετσι ειναι, τα πλασματα της Φύσης) καί δέν

μπορουν να καμουν αλλιῶς. Πρωτοδημοσιευθήκε στό περιοδικό Διαόάζω 384

(Ἀπρίλιος 1998), 122­137. Τίς ἐρωτήσεις διετυπω­

σε ὁ Σπυρος Τσακνιᾶς.

Ὁ αναγνώστης τῶν ὅιἔλίων και/ τῶν αρθρων σας παρατήρεἴ

τελευταἴα ἕνα εἶδος στροφής του στοχασμοὕ σας πρός τήν

πολιτική ανάλυσή. Που ἀποδίδετε αυτή τή στροφή;

Τό αόρατο χρονολόγιο τής σκέψης δέν συμπίπτει ανα­

γκαστικα μέ τήν ὁρατή χρονολογική σειρα τῶν δημο­

σιεύσεων. Τα πρῶτα μου όιθλία πραγματευονταν, θέ­

ὅαια, θέματα που συμφωνα μέ τίς συχνα παραπλανη­

τικές τρέχουσες ταξινομήσεις θεωρουνται «φιλοσοφι­

κα» παντως «θεωρητικόι». (Όμως στήν πραγμα­

τευση αὐτῶν τῶν θεματων δέν μέ ὥθησε τό αποκλει­

στικό ένδιαφέρον για τή «φιλοσοφία» καί ανυπαρξία

πολιτικῶν ἐνδιαφερόντων, αλλα πολυ περισσότερο ένας

προὅληματισμός συνυφασμένος έξ αρχής μέ τήν πολι­

τική, τόσο υπό τήν ευρεία όσο καί υπό τήν στενότερη

έννοια του όρου. (Η Γένεση τής Διαλεκτικής, όπου

ψιλοκοσκινίζονται οἱ πιό αφηρημένες φιλοσοφικές ἔν­

νοιες του μετακαντιανου γερμανικοῦ ίδεαλισμοῦ, προέ­

κυψε π.χ. από τήν ἐπίμονη διερεύνηση τῶν πνευματι­

κῶν ριζῶν καί προϋποθέσεων τοῦ μαρξισμου, ὁποία

έν πορεία έγινε διερεύνηση τής προιστορίας του ἑγελια­

38 39

νισμού ως μιᾶς από τίς μήτρες τού μαρξισμού. Στό σία μου για τόν Μοῃτεεαυἰευ, ὁποία εἶχε σχεδιασθεἶπαραδειγμα αύτό γίνεται ίδιαίτερα ἐμφανές, νομίζω, πολύ πρίν από τή συγγραφή καί τή δημοσίευσή της.πῶς πολιτικα ενδιαφέροντα μετοχετεύονται φυσικότα­ Ίθή γέφυρα αναμεσα στή μελέτη τής πολιτικής θεω­τα σέ φιλοσοφικές αναζητήσεις ακόμα καί μέ τήν πιό ρίας καί στήν αδιαλειπτη παρακολούθηση τῶν πολι­τεχνική ἔννοια τού όρου ­ αν, έννοεἶται, αναγκη τής τικοστρατιωτικῶν εξελίξεων τήν έριχνε ενασχόλησηἑμόαθυνσης καί τής διεύρυνσης γίνεται ἐπιτακτικα μέ τούς καλύτερους σύγχρονους μελετητές τῶν διε­αίσθήτή. Μολονότι τα ἑξωτερικα ερεθίσματα δέν δρούν θνῶν σχέσεων· αναμεσα τους αξίζει ίδιαίτερή μνείααπό μόνα τους όπου λείπουν οί προσωπικές προδιαθέ­ Ιἐιιγιηοηεἰ Ατοτι, όχι μόνο για τή νηφαλιότητα καί τοσεις καί κλίσεις, όφείλω να πῶ ότι ενασχόληση μέ ύφηλό πνευματικό του ήθος, αλλα καί για τήν εύρύ­τή μαρξιστική θεωρία, εφ, όσον δέν αποτελούσε απλῶς τερη κοινωνιολογική καί φιλοσοφική του παιδεία. Σχε­

ωῦιν

κ κ κ κ › Η › Ν κκ ± | κ › κ σ › »τροφή για τον κορεσμο ιδεολογικων­εσχατολογικων οον αναποδραστα και ανεπαισθητα συντελεσθηκε αποαναγκων, παρειχε ένα περιεκτικό πνευματικό πλαίσιο, δῶ καί πέρα αύξουσα έξοικείωσή μου μέ τα προόλή­

| / ( Ν' | · Ϊ ρω Β. σωι ρω νωμεσα στο οποιο η συνυπαρξη καί η αλληλοσυμπλήρω­ ματα της στρατηγικής, της γεωπολιτικής καί τηςση φιλοσοφικῶν καί πολιτικῶν ἐνδιαφερόντων ήταν στρατιωτικής ἱστορίας. Τό όιόλίο μου για τή Θεωρια

ί 7 | ~ κ κ π κ κπεριπου αυτονοητη. του Πολέμου (πρωτοδήμοσιευθηκε στη Γερμανια το‹ Ι › κ υ ε Η ‹ ­¬ Ι κ κ ­< ι Ν κ Ι ‹ | ..ιΩστοσο εικαζω οτι εσεις υπονοειτε κατι πιο συγ­ Ν88) δεν συνιστα απλως μια νεα ερμηνεια του Πευ­

κεκριμένο, δηλαδή τίς αναλύσειςέτής πλανήτικής πο­ εεννίτΖ καί έναν επαναπροσδιορισμό τῶν όασικῶν μορ­λιτικής πού δημοσίευσα μετα τό τέλος τού Ψυχρού φῶν τού νεώτερου πολέμου, αλλα καί μιαν εφαρμογή

κ ·­× σ › Ν › # κ κ Ν Ν Η | υ | ΙΠολέμου. Προτού φτασω εκει, επιόαλλεται και μια της θεωρητικής συγκομιδής σε ουσιωδη στρατηγικα2 › | < ~ Η κδευτερη εισαγωγική παρατήρησή. Τα παλαιότατα ζητήματα του Ψυχρου Πολέμου, όπως π.χ. τέθηκαν

πολιτικα ενδιαφέροντα, για τα ὁποῖα μίλησα, δέν εἶχαν κατα τή διαμόρφωση τού τότε ίσχύοντος σοόιετικούἐξαντληθεἶ στήν έπισταμένή παρακολούθηση τής τρέ­ στρατιωτικού δόγματος.χουσας εγχώριας καί διεθνούς πολιτικής, αλλα εἶχαν ”Ωστε «στροφή» πρός τήν πολιτική αναλυση,7 ­¬· κ κ › Ν › ‹ › ·;·επεκταθει σε μιαν ουσιαστική μελέτη της αρχαίας καί όπως τήν ονομαζετε, δέν ήταν ποτέ στροφή μέ τήννεώτερης πολιτικής θεωρίας, οί καρποί τής ὁποίας έννοια τής αίφνίδιας μεταίἶασης από έναν κύκλο ένδια­συγκεντρώθήκαν σέ μιαν εκτεταμένη μελέτη για τόν φερόντων σα έναν αλλο, λίγο πολύ ξένο πρός τόν

· ­ σ › π ... › ς­ ~ ιΜειεὶπιεινείὶι και αργοτερα στή μονογραφία μου για τήν πρωτο. Καί επί πλέον ειχε ἐπιτελεσθει, ακόμα καί| , Ϊ Ἡ , Κ Φ 3 7 λεσυντηρητική ιδεολογια· στόν ίδιο κύκλο ανήκει η έργα­ υπό μορφή δημοσιεύσεων, ήδη πρίν από τό τέλος του

40 41

Ψυχρού Πολέμου. (Όμως καταρρευση του κομμου­ όπως την αποτίμηση της νέας κοσμο­ιστορικης έποχηςνισμου καί απαρχη της αμερικανικης ηγεμονίας στην όπτικη ὁρισμένης φιλοσοφίας της ἱστορίας ταδημιούργησε μια κατασταση στό έπακρο ἐρεθιστικη «ανθρώπινα δικαιώματα» στη διπλη ίδεολογικη καίγια τόν στοχασμό ­ τουλαχιστον τόν στοχασμό πού πολιτικη τους λειτουργία. Άλλα πέρα από τίς θεωρη­ακουμπαει πανω στην καταλληλη προπαιδεία. Καθε τικές προεκτασεις, πού παίρνει θέλοντας καί μηανοιχτη κατασταση σέ όαζει στόν πειρασμό να κανεις ανατομία της πλανητικης συγκυρίας αν θέλει να εύ­προόλέψεις, αλλα οί προόλέψεις όφείλουν να απορρέουν Ο­τοιθεῖ, ἔχουμε να κανουμε πρῶτα­πρῶτα μέ Τη δία­από μια σοόαρη αναλυση τῶν κινητηρίων δυναμεων, κρίὅωση καί την ίεραρχηση τῶν πραγματικών στοι­τῶν μακροπρόθεσμων, τουλαχιστον, συντελεστών της χείων, τού τί συμόαίνει στην οίκονομία, στη διπλωμα­ἐξέλιξγιἐ· Μέ Τη σαρα Τθυἐι παλα ΤέΤαΘ€ αναλύσεις τία, στούς εξοπλισμούς. Στό όιόλίο μου Πλανητικησυμπλέκονται αμεσα έμμεσα μέ γενικότερα θεωρη­ Πολιτική μετά τόν Ψυχρό Πόλεμο ἐπιχείρησα μια πρώτη

Τικα ζὉΤημαΤα. Ἀναφέρω δύο παραδείγματα. 'Η κυ­ σύνθεση μεταξύ πραγματολογικης διαγνωσης καί θεω­ρίαρχη μετα τόν Ψυχρό Πόλεμο δυτικη ίδεολογία δια­ ρητικῶν προεκτασεων. Σημερα, ἑφτα χρόνια μετα τητείνεται ότι στό έξης τό οίκονομικό στοιχεἶο αποκτα συγγραφη του κειμένου, δέν μπορω να μην αἰσθανθὥαπόλυτη προτεραιότητα καί θα αμόλύνει τίς κλασσι­ καποιαν ἰκανοποίηση διαπιστώνοντας ότι δέν χρειαζε­κέἐ μ­Ορφέἐ Τῶν συγκρούσεων ὸδηΥώνΤα€ σα ἶέναν ἑνιαἶο ται να αλλαξω ούτε λέξη. Τούτο δέν στερείται σημα­κόσμο. ΚΗ αποδοχη απόρριψη της αντίληψης τούτης σίας, αν αναλογισθοῦμε πόσες προόλέψεις αλλων ανα­

προϋποθέτει φυσικα ἕνα ΥενΤκόΤΘΡΟ ξεκαθαρισμα Τῶν λυτὥν διαψεύσθηκαν έκτοτε. Δέν αναφέρομαι απλωςσχέσεων μεταξύ οἰκονομίας καί πολιτικης σέ μιαν εύρεία στα όσα φαιδρα είπώθηκαν για τό «τέλος της ἱστο­ίστορικη καί θεωρητικη προοπτικη. Δεύτερον, τα νέα ρίας», αλλα καί σέ πολύ πιό χειροπιασΤόι ζηΤημ­αΤα­στρατηγικα δεδομένα καί μετατόπιση από την ἰσορ­ Στίς συζητησεις τῶν διεθνολόγων δέσποζε π.χ. απο­ροπία τοῦ πυρηνικού τρόμου σέ συγκρούσεις χαμηλό­ ψη ότι νέα παγκόσμια ταξη θα κρυσταλλωνόταντερης έντασεως καί μεγαλης ποικιλομορφίας απαιτουν γύρω από τρείς πόλους καί τούς αντίστοιχους μείζονεςτην ἐξέταση τού ζητηματος κατα πόσον ἐννοιολογία χώρους, ητοι τίς !Ηνωμένες Πολιτεἶες, την Βύρώπη

Τἦἐ κλασσϋαιἐ θεωρίας ΤΘῦ πθλέμ­Ον, ὅπωἐ Την ὑπθτ καί την Ἱαπωνία, ὁποία στίς αρχές της δεκαετίαςτύπωσε ό Ο]ειυεεννἰιΖ, εἶναι σέ θέση να συλλαόει έπαρ­ μας φαινόταν ακόμα να όρίσκεται στόν κολοφώνα τηςκῶς τη διαγραφόμενη νέα κατασταση. Σ, αυτα τα παραγωγικης, ἐξαγωγικης καί χρηματοοικονομικηςπαραδείγματα θα μπορούσα να προσθέσω καί αλλα, ακμης της. Ἀπό την πλευρα μου, τόνισα ότιη ,Ιαπω­

42 43

νία ποτέ δέν θα γίνει ηγεμονικη Δύναμη στην ΆπωΑνατολη όσο Κίνα δέν έχει πεἶ την τελευταία τηςλέξη, ότι Βύρώπη δέν θα αποτελέσει στό προόλεπτόμέλλον πολιτικη ενότητα μέ ένιαία καί όαρύνουσαόούληση καί ότι αμερικανικη ηγεμονία θα παρει τημθρφἠ παροχης αστυνομικῶν καί πυροσόεστικῶν υπη­ρεσιῶν στούς συμμαχους, αύτη ­τη φορά ὅμως μέ Οὐ­

σιώδη οικονομικα ανταλλαγματα. Προέόλεψα επίσηςότι τό χαρακτηριστικότερο γνώρισμα της νέας έποχηςδέν θα ειναι τόσο διαμόρφωση κλειστῶν μειζόνωνχωρων ὸσο ανοδος μεσαίων Δυναμεων ἰκανῶν ναενεργησουν περιφερειακα, εἴτε αύτόόουλα εἴτε σέ συν­

εργασία καί ὡἐ Τοποτηρητές μιας πλανητικης Δύνα­ιληἐ­ Τυπικόγπαραδειγμα τέτοιας μεσαίας Δύναμης εἶναιη Τουρκια, η οποία σέ 30 χρόνια θα έχει Ιθθ εκατομ­μύρια πληθυσμό καί, στηριζόμενη στη ραγδαία έκόιο­μηχανιση της, θα ανηκει στίς πρῶτες στρατιωτικέςυναμεις του κόσμου.

η ακο ου ησε μια σειρα αρθρων, γραμ­μενων κυριως για την Ρτακἰτ/αττεκΑΖΖ¿>·εκτεἰιτε Ζεἐιαιτἕόπου έπεξέτεινα τίς δασικές μου σκέψεις καί θέσεις σέθέματα έπίκαιρα μέν, αλλα καί μονιμότερης σημασίας.

Μἰἀ Οθσιώδὴἐ έπιλογη από τα αρθρα αύτα όρίσκεταιηδη ύπό έκδοση στα ελληνικα ὑπό τόν τίτλο Ἀπό τόνἔέλό στόν ἔίο αἰώνα. Ήπίσης, οι έκτιμησεις για τόμελλον τοῦ πολέμου, οί ὁποἶες αποτελούσαν ένα κεφα­„ , ,λαιο του Πλανητικη Πολιτική, εμπλουτίσθηκαν σέ πιό

44

θεωρητικη προοπτικη σα ένα κείμενο πού προστέθηκε

ὡς κατακλείδα στην ἑλληνικη έκδοση του Θεωρια του

Πολέμου (ΚΟ θερμός πόλεμος μετα τόν Ψυχρό Πό­λεμον).

Πῶς νομίζετε ότι συνδέεται στροφή σας πρός την πολι­

τικη αναλυση μέ παλαιότερους προόληματισμούς σας; Καί,γενικότερα, πῶς θα χαρτογραφούσατε ὁ ἴδιος τήν πορεία

της σκέψης σας από τό ξεκίνημα σας ὥς σήμερα;

Ἀπαντώντας στην πρώτη σας έρώτηση ανέφερα ηδη

που όρίσκεται σχέση καί η συνέχεια αναμεσα σέ

παλαιότερους θεωρητικούς προόληματισμούς μου καί

στίς πιό πρόσφατες πολιτικές αναλύσεις μου. (Η πο­

λιτικη θεωρία απετέλεσε κατα καποιον τρόπο τη γέ­φυρα αναμεσα σέ φιλοσοφικές ανθρωπολογικές γενι­κεύσεις καί σέ πολιτικές αναλύσεις μέ τη στενότερη

έννοια. Έ] ένασχόληση μέ τό αντικείμενο της πολιτι­κης θεωρίας ανέπτυξε από νωρίς μία δικη της δυνα­

ι ‹ ·;· : Ι τ κ ιμικη καί λογικη, η οποία ηρθε, επισης απο νωρίς, σε

7 κ 2 ν κ κ | Ηγονιμη σύγκρουση με το γενικο πλαισιο της μαρξιστι­

κης αντίληψης. Για να έκφρασθῶ σχηματικότατα: ένω

η μαρξιστικη αντίληψη της ἱστορίας διέγραφε μια λίγο­πολύ εύθύγραμμη πρόοδο μέ ηθικα φορτισμένη κατα­ληξη καί μέ αμεσο φορέα τό οίκονομικό στοιχεῖο,θεώρηση της ἱστορίας από τη σκοπια του πολιτικου

στοιχείου έδειχνε μιαν ανακύκλωση παρόμοιων μηχα­νισμῶν (όχι αναγκαία συμὅαντων) δίχως έσχατο ηθικό

4ο

η αλλο νόημα καί δίχως έπιστημονικα διακριόώσιμη την αρνηση μιᾶς ἐπιστίιμ­Ὁἐ Τἦἐ ἱῃθοίαἐ καί Τῶν ἀν­μόνιμη προτεραιότητα τού οίκονομικού, τού ίδεολογι­ θρωπίνων πραγματων, δηλαδη δέν σημαίνει διόλου τηνκού, τού φυλετικού καί ἐθνικού ὁποιουδηποτε αλλου αρνηση της αἰΉὁΤὉΤα€ _ ὅμ­ωἐ ἄλλο πθἀγμα εἰναίπαραγοντα. (Η αποκοπη από την έσχατολογία, ὁποία αίτιότητα πού ίσχύει σέ καθε περίπτωση καί αλλοψυχολογικα δέν μέ δυσκόλεψε πολύ, εἶχε ὡς λογικη πραγμα εἶναι νομοτέλεια πού παει να ύποταξει όλες

της συνέπεια την αναίρεση καθε εύθύγραμμης σύλλη~ τίς περιπτώσεις σέ μία καί μόνο τελολογικα αρθρωμέ­ψης τού ίστορικού γίγνεσθαι· αλλωστεη σύλληψη αύτη νη αλυσίδα. «Η οίκονομία δέν παύει φυσικα να έχει τόδιατυπωνόταν παντοτε μέ σκοπό την κατοχύρωση ίδιαίτερο όαρος της μέσοι οτούἐ δϋαμ­ΟΡφωΉκΟύΩ παρά­καποιας έσχατολογίας. (Όμως καί τό πρωτεἶο της γοντες της κοινωνικηο ζωἦἐ. ὅμ­ωο θπΟΤᾶσσε”ϋαΤ στὴοίκονομίας μέσα στό μαρξιστικό σχημα κατέτεινε έπί­ γενικη λογικη καί στη γενικη μορφολογία τῶν κοινω­σης, όσο κι αν αύτό φαίνεται παραδοξο, στην κατοχύ­ νικῶν σχέσεων, τῶν σχέσεων αναμεσα σέ ανθρώπινεἐ

ρωση της ἐσχατολογίας μέ ἐπιστημονικα έπιχειρημα­ ὑπαρξεις πού ζούν κοινωνικα. Μιλώντας κανείς γιατα. Γιατί αναγκαιότητα της αναπτυξης τῶν παρα­ ανθρώπους, για σχέσεις μεταξύ τους, για δυναμεις πού

γωγικῶν δυναμεων καί αναγκαιότητα της προσοιρ­ συγκροτούν καί συγκρατούν κοινωνίες, είσέρχεται στομογης τῶν παραγωγικῶν σχέσεων στίς παραγωγικές όαθύ καί έσχατο ἐπίπεδο Τἦἐ ὰνὰλυσηἐι δηλαδη Μόδυναμεις φαινόταν να κανουν αναπόδραστο τό Ιτειρργ ἐπίπεδο της κοινωνικης όντολογίας. Τούτο τό ἐπίπεδο

ειπἰ της Ἱστορίας, δηλαδη την αταξικη κοινωνία, προσπαθῶ να ἐἔιχνιασω τώρα σέ μια τρίτομη ἐργασία,ανεξαρτητα από τη όούληση, ανεξαρτητα ακόμα κι της ὁποίας ὁ πρῶτος τόμος θα δημοσιευθεί προσεχῶα

από την ατομικη ηθικη τῶν ανθρώπων. Έἔτσι, αρνηση στη Γερμανία.της έσχατολογίας συνεπέφερε καί την αρνηση τού Ἀποφασιστικούς έρεθισμούς στη σκέψη μου έδωσε

πρωτείου της οίκονομίας, τουλαχιστον όπως τό ἐν­ όμως όχι μόνον κριτικη αντιπαραθεση μέ τη μαρξι­νοούσε ὁ μαρξισμός. (Η (Ιστορία γίνεται τώρα ανοιχτη στικη θεωρία, αλλα καί κριτικη όίωση καί παρατη­ὡς πρός τίς πιθανές ἐκύασεις (όχι αναγκαστικα ως ρηση τού κομμουνιστικού κινηματος στη διεθνη καίπρός τούς δρῶντες μηχανισμούς), γιατί δέν δρα έντός διαχρονικη του διασταση. Τό καίριο σημεῖο έδῶ ηταντης μία παγια ίεραρχία παραγόντων, όπου ὁ ένας εἶναι τό έξης. Δεκαδες εκατομμύρια ανθρώπων, πλεῖστοιπαντα πιό καθοριστικός από καποιον αλλον, αλλα τό όσοι από τούς οποίους εἶχαν ηθικότατες προθέσεις καίύαρος καί σπουδαιότητα τους ποικίλλουν συνεχῶς ἐπέδειξαν συχνότατα απαραμιλλη αύτοθυσία, μαχονταναναλογα μέ τη συγκυρία. Τούτο δέν σημαίνει διόλου για την έγκαθίδρυση της Ούτοπίας, όμωἐ ἀπό Τἠ συλ­

46 47

› | ·¬· Ι κ | κ Ϊ 9 Ϊ9 9 9 9 9 9 9 απο π ωτο ε ικαι ιαν κοινωνιολο ικ παιδεια ικανηλογικη τους δραση προεκυπταν αποτελεσματα απ γξρλ γχρ μ' ὰνθἶ ενο

ευθείας αντίθετα πρός τούἐ κεκηρυγμένθυἐ σκθπθύἐι ναγα ιΟ_]ἐΙγησἶι στἶρῃἶο γ Κ ημ Νμ Ε ,9 Ν 9 Ν . ω κοινωνικ ιστο ιααποτελέσματα πού ανακύκλωναν ακριθως εκεινα τα Έξω­ΕΟ Όἑωση της ισἶοριας ς ηἰ Ἰδρω ς

9 9 99 9 99 9 9 < 9 τε νεται πα ι ε τ νωσ της ιστοριας των ι εωνφαινομενα που ηθελε και οφειλε να ξεπερασει η Ουτο Η' ἕ“ ηδἶ ίἔἑταγ πα:πία: την κατεξουσίαση ανθρώπου από ανθρωπο, τη που με Ξηγηείθ Ήιἕ ἶν Ύ Ὁ ΥΙ Χ Ρς ἶὶ

Ν 9 9 9 ­ ο ι ο ισ ενων κεντ ικωνλογικη της ισχύος μέσα στην αναίμακτη αιματηρη παραχο Ου ηση Της [στ Ο ας Ρ μ Ρκο Ϊ ἶ Ϊ Ϊ Ϊ 9ἐκδίπλωσἡ Της Πῶς ἔπρεπε νά ἑρμηνευθεῖ Οώῖό Τό θεωρητικων προὅληματων, οποτε μπαινουμε στα πε­­ μ Ν κ Ν ι ν | ~ ΪΝ Ν ­ ι Ν Ν ι αι τε νπαραδοξο; Πως λειτουργει η ετερογονία των σκοπων δια Ϊηςωφιλεζἶἑρἐαα Τἔἑιἕῖἰλοἔ Οἱ; 102 Οἔἕ;

μέσα στην Ἱστορία, ούτως ὥστε, συνηθέστατα αλλω­ ως ακρ 5 8 ἐῃἕυ άμἐγἶρ φλευ δω”­ῖἕπωσστε, καί από τίς απαρχές ακόμα της ἰστορικης δρα­ μἶΤαΉἶπισΞων,_ , π Τθδ λ η ΤΕ Ρ Ϊ Ν δ Ὁ

9 9 9 Ν 9 9 9 9 τ ς ονι ς επ ειας ι εο ο ικων και ουτοπικων ο­στηριοτητας, η φορα της απροσωπης συνισταμενης να Ὁ μ° μη ξηρ ΥΑ­ Ϊ Η· Ϊ Ϊ

9 Ν Ν Ν ωπουαποκλίνει από τη φορα των προσωπικων συνιστωσων μων σἔεψεως Οδηἶει, σἶ μξαν θ€ωίἶηση::Ου ανθρΪ 3 Ϊ9 9 ολι ο ο σκοπια του ε ωτ ατο :παρμένων χωριστα; Γιατί, μέ αλλα λόγια, η συλλογι­ και ωυ π Ήσμ υ απ τη Ρ ημ” ς: κ | κ ~ κ ι ιι

ι Ν ‹ Ν › Ν ­ 9 Ν ε «ν ›› και «πνευ α›› ιατι οι αν­κη δραση να μας οδηγει εκει όπου δέν επιθυμούσε ἔιαθῃ ποῖραἔ Ταἰ Οηΐανία Τοῦμποἱιζσ εἶναι9 9 Ν 9 ν τ κοκανείς από τούς ατομικούς φορεις της; Καί ακόμα: (ρω­πω ε Έ ς ης ιω ς~ Η”

Ν ε 9 ­ υπο εω ενοι να αυτοθεω ουνται ως οντα ε ‹‹πνευ­πως ειναι δομημένη, εννοιολογικα καί ψυχολογικα, η χρ μ' ρ μ”

ούτοπικη καί γενικότερα ίδεολογικη σκέψη, ούτως Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ­ ι Ν 9 «νο » αι να διε α ουν του ετα­ώστε να επιὅιώνει καθε πρακτικης διαψεύσεως παντως πἶαξεις Τἶυἰ με ἶλμἶ κ Ε γΝ ς μ

Ν 9 ι α ου του «νο ατο »·να μεταμορφώνεται καί να μετακινειται σ ένα νέο ευ ἶοθς ἶίΥωνΘ€ στο ονογμ αυτγ ημ |ς ,

Ποια ιδιαιτερη τροπη παιρνουν οι ανθρωπινες πραξεις| | ΕΪ | | ΰ Ϊ , | Ϊ Ϊ

9 9 αν τ α αυτο ονο α εται «α ια»γίνουν κραυγαλέα καί αφόρητα; Ποιοί ανθρωπολογικοί και σχεσεις ΟΤ Ο νοημ” μ~ζ ξΙ Ϊ Ϊ , Ϊ7 Ν 9 9 θικ ­κανονιστικ εννοια του ο ου· Πωκαί πολιτισμικοί παραγοντες ευνοουν η καί επιόαλλουν υπο την η Ὁ Ὁ Ρ ° ςαωἠ τή δόμηση καί αὐτή Τήν ὰνθεκταὼηῖα Τῆς συνυφαίνεταιγη αξιολογικη τοποθέτηση όχι μόνον μέ

ούτοπικης καί της ίδεολογικης σκέψης; Βἶναι εύκολο Την πραχθῃκη δρασΤηρωΤηΤα αλλα και με την ερμη­Ϊ Ϊ ΞΪ Ἄ Ϊ Ϊ ἕ Ϊ9 9 Ν 9 ου κοσ ου· Βτσι επανε ο αστε στ ν ιστο ιανα κατανοησει κανείς τί είδους, καί πόσο ευρειες, έρευνες νεια Ζ ρχ μ” η ρω

9 ‹ ” και των οὅλ ατων στ ν ανατο ια τωνθέτουν σέ κίνηση αύτα τα ερωτηματα. Οι μηχανισμοί Σων ωπρἐπαζλἕ αῖῃεησγ μσϋ ἕνατης ετερογονίας τῶν σκοπων αναλύονται συγκεκριμένα Οσμ Ρ ° μ” ς ρχ μ ςί 7 Ϊ (Ϊ Ἱ

9 Ν υ λότε ο επιπεδο οπου απαιτούνται ενικευ ενεςμόνο μέ όαση μιαν εκτεταμένη γνώση της ἱστορίας ψη Ρ ° Υ μ

,Ϊ Ϊ ,Ϊ Ϊ Ϊ 7 Ϊ Ϊμα» (η «λογικο»), ητοι να συνδεουν αναγκαστικα τις

Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ 7 Ϊ Ϊ Ϊπεδιο μολις τα πρακτικα αδιέξοδα στο προηγουμενο

48 49

αποιρανσειςςπανω στόν ανθρωπο καί στόν ανθρώπινο παντοτε να παραμείνω ανεπηρέαστος από έξωτερικέςπολιτισμό, αποφανσεις πού ἐντασσονται κι αύτές στό συντυχίες καί εσωτερικές διακυμανσεις, κρατώνταςθεωρητικό σῶμα της κοινωνικης όντολογίας. Καί συναμα σφιχτα στό χέρι μου τόν μίτο της λογικης τῶν προ­

Ἄ σ­< Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Α· Ἱ ση >ν Ε 7απαιτούνται διευκρινισεις πανω σε ζητηματα μεθοδου, ίνληματων και των εμπειρικων μαρτυριων. Η αποκο­γιατί διαπίστωση της συνύιρανσης Ειναι καί Δέοντος πη μου από τη μαρξιστικη έσχατολογία δέν γέννησε

Ι Ζ =­· Ι 3 ~ Ι › >­­ : 2 9 ~ ν εστο πλαισιο της τρέχουσας ιδεολογικης και ουτοπικης μεσα μου την επιθετικη ψυχολογία του αποστατη, ο

σκέψης θέτει τό καθηκον της διαστολης τους, δηλαδη ὁποἶος δαιμονολογεἶ γιατί δέν θέλει πια να έξηγησει,τυς ανα καία διαστολυς εταξύ ἐπιθυ ιῶν καί δια­ αλλα να δικαιωθεῖ Ἀπεναντία αἰσθανθ κα έξ α υη Ϊ θ η μ· μ· Ὁ ­ ἐν Ὁ Ρλγἰς

Ϊ | | ΟΜ Ϊ , Ρν ΤΪ , Ϊ Ϊ (γνωσεων στο πλαισιο μιας νηφαλιας επιστημονικης οτι οι εμπειριες μου, οι θεωρητικές καί οι πρακτικές,Ιλλ Ν­ κ ‹Ο ›δ Ι Ι θ λι νι' Ι θ Ϊ | αλ Ϊ Ϊ Ι Φ σ 2συ ηψης των πραγματων. α ιαιροριστος και ο ος ησαν μια αυμασια πρωτη υ η για να στηρίξω σ αυτες

σκεπτικισμός, πού θεωρεί αδύνατη τη γνώση καί τίς μια σοίἶαρη προσπαθεια κατανόησης του κοινωνικουαξίες σχετικές, είναι κατι πολύ διαφορετικό από την κόσμου. Δέν υποκατέστησα, λοιπόν, την ηρωίνη τουδιαπίστωση της συγκεκριμένης λειτουργίας τῶν αξιῶν μαρξισμου μέ την ηρωίνη του φιλελευθε ισ ου του

Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Ό 84 ,Ϊ #­# #0 (Ϊ ?Ϊ Ρ μ· ηρωμεσα σε συγκεκριμενες καταστασεις και για σκοπους ηθικισμου η του χριστιανισμού, οπως εκαμαν πλειστοισυγκεκριμένων ανθρώπωνη διαπίστωση της έτσι νοού­ όσοι· όταν έκοψα τα ναρκωτικα, τα ἔκοψα ριζικα καίμενης σχετικότητας τῶν αξιῶν εἶναι αδύνατη χωρίς τελειωτικα. Ήννοεῖται, μακρα αμεση καί έμμεση9 ­· κ ~ › : Ι ι : : κ : ×­ : ­­ κεπαρκη γνωση των ανθρωπινων πραγματων. αντιπαραθεση με τη σκεψη του Μειτκ και των καλυ­

Ϊ Ϊ 7 Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ 'ν Ϊ Ϊ Ϊ Κ | | / /Χαρτογραφωντας με αυτον τον τροπο την πορεια τερων μαρξιστων διολου δεν ηταν η μονη πηγη και τοτης σκέψης μου θέλω να σας πῶ ότι αύτη κινηθηκε μόνο έναυσμα τῶν προυληματισμῶν μου. (Η παιδείαπαντα από κεντρικα έρωτηματα, τα ὁποῖα υπηρξαν, μου ηταν, ευτυχως, έξ αρχης πολύ ευρύτερη. (Όμως

Ϊ 7 ( ,Ϊ Β­0 Ἱ Ϊ Ϊ ) 'Ψ σ¬­σκαι ειναι παντοτε, οι αξονες των επι μερους ερευνων στόν περιορισμένο διαθέσιμο χωρο μας προτίμησα ναμου. Ἀπό την ανασκόπηση μιας τέτοιας πορείας ὁ παρουσιασω τα πραγματα απ, αυτην την ίδιαίτερα

7 Ϊ Ϊ Ϊ Ἱ Ϊαναγνωστης περιμενει συνηθως αφηγησεις προσωπι­ προνομιακη καί γόνιμη σκοπια.κου καί ψυχολογικου χαρακτηρα. Δέν μπορῶ να ξέρω

Ϊ Ϊ ,Ϊ Ϊ Ϊ Ϊ Ϊτι ολο επαι αν τετοιοι πα α οντε στ δια ο ωσ Ν ν .ν .Ρ ξνλλ ίἰγ Ἀἶπ η |μ” δργφ η ἰὔχει παρατηρηθει πως οταν μεταφραζετε ένα ὅιὅλίο σας

Τηςγ σκἶψης α ἱὺν ίανἶητἶὺν· α γενξχα ΕΥ πἔ από τα γερμανικά, στα ὁποῖα πρωτογραφτηκε, προσθέτετεσπυω ΟΉ μ­πθρεί να Τθυἐ Θνῖθπίσεί κανεις με ακα­ συνήθως ἕνα ἐπίαετρο αφιερωμένο στα ἑλληνικα πράγματα.

Ω # τ· 7 Ϊ › › κ ‹ › Η ›θεια, καί σα ό,τι αφορα εμένα προσωπικα, προσπαθησα Μέ αλλα λόγια, απο ένα ζήτημα οικουμενικης εμὅέλειας

5ο 51

περνατε στήν ἐξέταση ένός θέματος τοπικου ἐνδιαφέροντος. κῆς) διαμορφώθηκε κατα Τόν 190 καί τόν ηθό αἰώναΒρίίἶχεπ πώς σας Ζαραχΐθρίίζεί μίά ἐμμονή στά νεοελλλλ ὡς θεωρητικη αποκρυσταλλωση εξελίξεων πού δια­νίχά κωνωνίχά προὅλήματαί δραματίσθηκαν στίς δυτικοευρωπαίκές κοινωνίες· ηταν,

λοιπόν, ἐννοιολογία μέ συγκεκριμένη ἱστορικη φόρτιση,Καί αὐτὴ σαἐ ἐίιὡτΐισιη μέ ἐπαναφῷεί σέ παλαιές καί έξω από τό δεδομένο ἰστορικό της πλαίσιο δέν

ὰναζηΤἠσεί€ π0ύ πρωτοδιαμορφώθηκαν μέσα σέ μαρ­ μπορουσε ουτε να κατανοηθεί αλλα ουτε καί να χρη­ξιστικές συντεταγμένες, για να όγουν από τό πλαίσιό σιμοποιηθεἶ μέ έπιτυχία ως αναλυτικό έργαλεἶο. Συν­ΤΟΟΩ Ψϋόν θαθμό όπου μπορουσα να δῶ σφαιρικότερα αμα όμως δέν υπαρχει καμμία αλλη ἐννοιολογία ἐκτόςτίς ίστορικές έξελίξεις καί καταστασεις. (Ως γνωστόν, απ, αυτην καί ­έπειδη καθε αναλυση προυποθέτει ρητατα κομμουνιστικα κινηματα σεμνύνονταν ότι χαρασ­ ὅίρρητα μιαν ἐννοιολογία­ για αυτό στη χρηση τηςσουν καί ακολουθουν μιαν «έπιστημονικη» πολιτικη, αναγκαζονται να καταφύγουν ακόμα καί κοινωνιολόγοισῖηριζόμ­ενη στην ακριόη καί ίστορικα θεμελιωμένη ίστορικοί ασχολούμενοι μέ κοινωνικούς σχηματισμούςαναλυση τῶν κοινωνικῶν δυναμεων καί τῶν ταξικῶν λίγο­πολύ διαφορετικούς από τούς δυτικοευρωπαίκούς.συσχετισμῶν σέ μία χώρα· ακόμα κι όταν συμμόρφω­ Ἀκριόῶς αγνοια της ἱστορικης φόρτισης της κοινω­ναν απλῶς τη δραση τους μέ τίς εντολές της Μόσχας, νιολογικης έννοιολογίας διευκόλυνε τη μεταφορα τηςἐπέμεναν στό θεωρητικό αυτό περιτύλιγμα, αλλάζω στα καθ, ημας, ὁποία όέόαια συχνότατα ἐμπνεότανντας το υέυαια κατα τίς περιστασεις. "Οπως καί να από μιαν ‹‹ἐκσυγχρΟνιατικη›› πρόθεση: έφαρμογη τηςυχει, σύζευξη πολιτικης καθηκοντολογίας καί κοινω­ έννοιολογίας του προτύπου στην περίπτωση του (ατε­νιολογικης­ἰστορικης αναλυσης ηταν, έστω καί ὡς λους ακόμη) αντιγραφου φαινόταν θεμιτη, γιατί ἐξο­ἱεροτελεστία, υποχρεωτικη, καί αυτό ὡθουσε αυτόμα­ μοίωση του δεύτερου μέ τό πρῶτο θεωρουνταν όχιτα τη φιλέρευνη σκέψη στη γενετικη ανίχνευση τῶν απλῶς ευκταία, αλλα καί ίστορικα αναγκαία. Ἀντί­ίδιαίτερων χαρακτηριστικῶν της νεοελληνικης πρα­ στροφα, προσπέλαση τῶν είδοποιῶν στοιχείων τηςγματικότητας. Ήδῶ σκόνταφτε κανείς ειιἰιτιὶιτε σέ ἕνα νεοελληνικης περίπτωσης προυπέθετε όχι μόνον τηνσοόαρό θεωρητικό πρόσκομμα, τό ὁποῖο όμως συν* αποκοπη από ευθύγραμμες παραστασεις τῶν ἱστορι­στουσε καί ένα πρόσθετο πνευματικό δέλεαρ. Ἡννοῶ κῶν ἐξελίξεων καί μιαν αίσθηση της ἰστορικης μονα­την αναντιστοιχία αναμεσα στόν έννοιολογικό έξοπλι­ δικότητας, αλλα καί ουσιώδη γνώση τῶν δυτικοευρω­σμό καί στό ὰντιχείμ­ενο Τἦἑ ἔρεθναἐι (Η έννοιολογία παϊκῶν ἱστορικοκοινωνικῶν δεδομένων· γιατί μοναχαητης νεὡτερης κοινωνιολογίας (μαζί καί της μαρξιστι­ συγκριτικη αναλυση σέ πολλαπλα ἐπίπεδα ἐπιτρέπει

52 ΒΒ

τήν έκλέπτυνσή καί τήν αναπροσαρμογή μιας ξενόφερ­ οποίων μοῦ παρεἶχε τήν αφορμή να διατυπώσω σέ

τής ἐννοιολογίας. (Η μελέτή τής εύρωπαίικής ἱστορίας, συνεκτική μορφή τίς απόψεις μου για τα τρέχονταστήν οποία αφιέρωσα μεγαλο μέρος τῶν σπουδών μου ἑλλήνικα ζήτήματα. Στα δύο έπίμετρα πού γραφτή­στή Γερμανία κοντα σέ σήμαντικότατους ἰστορικούς, καν για τό Πλανήτική Πολιτική μετά τόν Ψυχρό

όπως ὁ ννετιτετ Οοιπε καί ὁ ΗεὶιιΙ1ειττΚοέεΙΙεοΙς, μοῦ Πόλεμο καί τό Θεωρια του Πολέμου προσπαθήσα να

έδωσε έννοιολογικα καί τυπολογικα ἐρείσματα για τήν τοποθετήσω τίς διαγνώσεις μου μέσα σέ εύρύτερα ­έξ αντιδιαστολής κατανόήσή τής νεοελλήνικής. πλανήτικα, εύρωπαίικα περιφερειακα­ πλαίσια, να

,Έτσι ὅρήκα ορισμένες απαντήσεις σέ παλαια μου δείξω τίς συναρτήσεις μέ τίς ὅαθύτερες κινήτήριεςκεντρικα ἐρωτήματα για τήν κοινωνική καί ἰδεολογι­ δυναμειε Τθῦ σιημ­Θρινθυ κόσμον καί νά χαρἀἔω ἔνανκή φυσιογνωμια τής χώρας μας. Καί μολονότι δέν ψύχραιμο τρίτο δρόμο για τή σύλλήψή μιας έθνικήςμοῦ ἔμεινε ώς τώρα ­και πιθανότατα δέν θα μοῦ μεινει στρατήγικήε πέρα από τίς δύο ἰδεολογικές θέσεις πού

ούτε καί στό μέλλον~ χρόνος για να τίς ἐκθέσω στήν κυριαρχούν σήμερα λίγο­πολύ στήν Έλλαδα, ἐκτρέ­έκτασή καί μέ τήν τεκμήρίωσή πού θα έπιθυμοῦσα, φοντας έξ ίσου τήν παλαιόθεν προσφιλή ήμἶν τραπε­ὼττότο αδραξα τήν ευκαιρια να τις συνοψίσω στήν ζορρήτορεία καί τήν ἐἔωιαίσμ­ένή μέ θεωρήτικα πα­είσαγωγή πού έγραψα για τήν ἑλλήνική έκδοσή τοῦ σαλείμματα λογοκοπία. ,Βννοῶ αφ, ἑνός ἑλλήνοκεντρικέςΕΠ Παρακμή του Ἀστικοιἶ Πολιτισμού, όπου έν μέρει έξαρσεις καί διανοουμενίστικες παραδοσιολατρίες καίχρήσψ­Οπυιήθήκαν σήμειώματα καί προσχέδια από τήν ὅυζαντινολατρίες, οἱ ὁποῖες ὅρίσκουν εύρύτερή απήχή­ἐποχή ακόμα τῶν φοιτήτικῶν μου χρόνων στήν Ἀθή­ σή γιατί ένα έθνος πού δέχεται συνεχεἶς έξευτελισμούςνα. Τό θέμα τού 5ι5λίου προσφερόταν έδῶ σέ μακρο­ χρειαζεται καί συνεχεἶς ψυχικές υπεραναπλήρώσεις·

σκοπικές αναδρομές καί τυπολογικές γενικεύσεις, πού καί αφ) ἑτέρου, στήν αντίπερα όχθή, τήν πεποίθήσή

έφθαναν όμως ώς τήν αποτίμήσή τῶν σήμαντικῶν τῶν διαφόρων «εύρωπα'ι'στῶν››, «ἐκσυγχρονιστῶν» καίαλλαγῶν τής νεοελλήνικήςίκοινωνίας κατα τίς τελευ­ «όρθολογιστῶν» ότι «πολιτισμένή Δύσή», μετου­ταἶες δεκαετίες, παρέχοντας έτσι τή όασή για όρισμέ­ σιώνοντας στήν πραξή τήν πνευματική τής κλήρονο­

νες σκέψεις πανω στίς προοπτικές τής μέσα στήν μια καί διαδίδοντας τήν στόν κόσμο ὁλόκλήρο μέ τήνσυγκαιρινή ευρωπαϊκή καί πλανήτική συγκυρία. Τώρα παγκοσμιοποίήσή τής οίκονομίας καί τα «ανθρώπινα

τόν πρῶτο λόγο τόν εἶχε φυσικα γεωπολιτική, στρα­ δικαιώματα», θα πρωτοστατήσει σί έναν ανθρωπινό

Τήγική καί Οίκονομική αναλυσή, σύμφωνα αλλωστε καί είρήνικό Ήο αἰώνα. Οἱ μέν προτείνουν τήν ἐξαγω­μέ τή θεματική τῶν έργων, ὲλλήνική έκδοσή τῶν γή ἑλλήνικού πνεύματος, οἱ δέ αγωνίζονται για τήν

54 55

7 : ε .. ~ ,Ι , , 3

εισαγωγη ευρωπαικου ηθους. Αλλα ούτε οί μέν ούτε ντοτε υποκειμενικα ἐνεργός ύπό τη μορφη ἑνός υπαρ­® | ι × >ι ι ν Ν ι ± ___ , __ ,

οι δεγ φαινεταιγνα εχουν ­και κατα τουτο ο επαρχιω­ ξιακου καί όχι μόνον θεωρητικου ενδιαφέροντος. Κα­, Κ ό ~ 3 5 ε ‹ :

τισμος παραμενει γνησιως ελληνικος­ σαφη αντίληψη θώς έφυγα σέ σχετικα ώριμη ηλικία από την Έλλαδα,| | Έ' 8' Ν.

για το ποια ειναι φυσιογνωμία του σημερινού πλα­ ἔχοντας πίσω μου αρκετα χρόνια συνειδητης ζωης καί~ # κ κ | |νητικου κοσ ου και ποιες ακ οπ οθεσ ε δυνα ει κ ί ί ει ίε ί ί ί ί ί ­Έμ μ· Ρ Ρ Ρ· ἔ Ρ­ Ω αριες εμπ ρ γς, δεν χρειαστηκε ποτε να με Ζιαρηγογ

θ νἐίεθλίἶί Οῃἶω­ ρησουν «εις την ξενην» ατοποι εξωραισμοι η να με7 κ κ ν

9 τωρα μιλησα για την ενασχόληση μου με τα λιγώσουν κούφιες νοσταλγίες ­ καί μαλιστα για πρα­Ι κ : ε Ν. ,

ελληνίδα πΡαΥμαΤα όπωε μιλα κανείς για την ενασχό­ γματα πού στη δεκαετία τού 1950 καί τοῦ Ιθθθ ταό :ληση με μια περίπτωση θεωρητικα ενδιαφέρουσα λόγω ζούσε κανείς πιό ατόφυα καί ανόθευτα. 7Έ]τσι, τό ύπαρ­

Ν , | | , · : 7 7της ιδιοτυπιας της. Και στ αληθεια, καθώς τό μυαλό ξιακό μου ενδιαφέρον γι αυτόν τόν τόπο δέν συναπτε­Ι ε › , )

μου δεν ησυχαζει αν δέν απαντησει στα ίδια του τα ται μέ θετικές προκαταληψεις αποτελεί όμως διαρκηερωτηματα, όσος καιρός κι αν πέρασε αφ, ότου τα λόγο μιας ἐπικέντρωσης της προσοχης μέ θετικη καί

Ι Π ” › ΕΝ

πρωτοεθεσε κι οσες πνευματικές περιπλανησεις κι αν εποικοδομητικη πρόθεση, ικανη να κρυσταλλωθει σέΙ ν 3

μεσολαόησαν εκτοτε, τό καθαρα θεωρητικό ενδιαφέρον συγκεκριμένες προτασεις καί πραξεις.7 | Έ' σε Ν › ~ηταν και ειναι ούσιωδες κίνητρο της «εμμονης» μου

α Ν ό ' , ε› εκ κ

αυτης, καθως ορθα την ονομαζετε. Ωστόσο δέν δια­ Διαὅάζοντας τίς εργασίες σας, διαπιστώνει κανείς οτι το

νόουμαι καν να ὰμφισὅητησω πρός Τὰ ἔξω νά ὰπο­ ένδιαφέρον σας ἐπικεντρώνεται στόν εύρωπαικό μοντερνι­, <

κ ‹/ ~ κ κ › ­ζ κ κ

κρύψω από Τόν εαυτό μου ότι μέ Τήν Εχχἀδα μέ σμο, οτι πολιορκειτε συστηματικα την ευρωπαικη κουλτού­|~ | / / ῖ' | ηη Έ Ι με /

συνδέουν οι ύπαρξιακοί εκεινοι δεσμοί πού γίνονται ρα Των ΖΥεωΤΞἔων|Χ^ΟΟΪων”„Τί ΕΜ" γία σας Ο ευρωπαϋως

πρόδηλοι ακόμα καί στόν πιό ξεσκολισμένο κοσμοπο­ πολῃπσμος χα! προς Τα που νομζζετε ΟΉ ὅααζεϋλίτη όταν διαθέτει έπαρκη αυτογνωσία καί στοχαστεῖ (Η περίφημη ρηση τού ΗεἔεΙ, ότι κουκουθαγια, τόσοόαρα πανω στούς παραγοντες πού τόν διαμόρφωσαν. πουλί της γνώσης καί της σοφίας, πετα τό σούρουπο,

9 κοσμ­Οπθλιτισμός δέν μού εἶναι καθόλου ξένος, καί έρχεται αναγκαία στόν νού όποιου ζητα σημερα να

είχα την εύκαιρία να τόν ασκησω πρακτικα πολύ έποπτεύσειτόύς εύρωπαικούς Νέους Χρόνους. (Η συν­

πεθίσσότεθο ἀπό πλείσωνἐ ὅσθνε καρό ημἶν, οἱ ὁποἶοι ολικη εποπτεία καθίσταται τώρα δυνατη ακριόῶς επειδητόν κηρύσσουν θεωρητικα κατακεραυνώνοντας τόν οι εύρωπαικοί Νέοι Χρόνοι είσηλθαν στό ἱστορικό τους

«ἐθνίκίσιω» κάθε Θἴδθϋἐ­ “Ομως ὁ όιντικειμενικα ύφι­ λυκόφως καί κλείνουν τόν κύκλο τους απορροφώμενοι

σΤὰμ~ενΟ€ δεσμό; μου μέ την Έλλαδα παρέμεινε πα­ από την πλανητικη εποχη, την ὁποία εγκαινίασαν οί

56 57

7/ | | |ί η ,_ ‹ ,

ίδια με τις μεγαλεἔ Υεωἴθαφίκέἐ ανακαλόψείε του στη χειραγώγηση της όιολογικης ύλης των εμόίωνΙόου καί τοῦ Ιθουι αἰώνα. Καθώς έχουμε μπροστα στα όντων, εἶναι εόλογη εντύπωση ότι οἱ εόρωπαίκοί

# Η κ κ α υ ›α | | .Ψ 9 9 (| | | |μ μ ενα τετελεσμενο φαινομενο και εναν απαρ Νεοι Χρονοι πρωτα απ ολα σημαινουν μια ριζικη| | | 7 ,Ν ,

Ήσμ­ενο πθκλόι όόισπόμ­αστε Οε πόόνόμ­ιακη θεση πρό­ ανατοποθέτηση του ανθρώπου απέναντι στό φυσικό του# # # Ι α ι › Ν , __, ,_

κειμενου να απωίμησονμε Τα είδοπαα Υνωρίσμ­ααα αότηἐ περιόαλλον, μια εξιστορίκευση του περιόαλλοντος αότου|­· , ρ" | 7 Η' ·`Δ Αό όω Ζ ‹ < ) #`σ οι

Της επόχηε ,και αυτόν τόν πόλιτιόμνόνα τόν όπόίόν η υπό την έννοια της προιοόσας συνόφανσης του μέ τηναντικει εν ί , ­ ί ” ί ° η | τ ° ί ° ° _

γμ· Μα εἔεχόνἶα σημασια έγκειται περα απο ιστορικη δραστηριοτητα του ανθρωπου. Ομως η γεκαθε αξιολογια­ στο οτι αποδεσμευσε τις δυναμεις πού νικη αότη απόφανση δέν όγαίνει από τα όρια της‹ κ : : π › , ___ Κ

ενόπόίησαν τόν πλανητη σε όαθμό ασόλληπτο πρωτό­ αοριστίας καί της κοινοτοπίας, όσο δέν έξιχνιαζονταιΚ ί δ ί ό ι ε Ν ›τερα. ἘΙ πλοινητίκη ιΟ'τΟριΟι καταπίνεί τη 'Υενεσωυργό Οι ιδιαίτερες μορφές της παραπανω ανατηποθέτγγσγγς

# ε ­­ : 4 | Φ › ‹ < ,_ Κ

τηετ την ενόωπαιπη ιστόόια­ Βιναί πι αυτό ένα από τα σέ ποικίλα πεδία καί όσο δέν κατανοειται η μορφολο­

πεθίφανἦ παθαδείἶἢαατα τηε ετεόόνόνίαἐ Τῶν σπόπῶνι γικη παραλληλότητα κι ἐσωτερικη συναφεια τῶν

γιὰ Τήν ὁποία μίλησαμε παΡαπανω­ πεδίων αὐτῶν. ΚΗ αναλυση, όντας όποχρεωμένη να

Σὲ Τέσόεόιε επτεταμόνεἐ εόναόίεε ιι­Ον ίίἶίὐρωπαἐ­ έργασθεῖ μέ αφαιρέσεις καί ταξινομησεις, ἐγκαθιδρόειχόε Διαωόωτιαιαόει Σόντηρητἐαμόει Κρααπη Τηε Με­ συνηθως ίεραρχίες μεταξύ τῶν διαφόρων πεδίων, στηνΤαφασίχηἐι Παραπιαη τόυ Ἀατιπόυ Πόλιτιαμόυ) επετ πραγματικότητα όμως ίστορικη κίνηση έγινε ταυτό­Χείρησα να ἐναοπίσω τόόε πόαμόθεωόηηπόόε αξόνεε χρονα σέ όλα τους καί τα προωθητικα ερεθίσματαπού πἰχλσδίδονν όπόόε εόόωπαἴπόόἐ Νόόνε Χθόνόόε την προηλθαν αλλοτε από τό ένα καί αλλοτε από τό αλλο.εἰδόπόίό τόνε ἑνότητα, καί τό ἐπεχείρησα έτσι, ὥστε Τό πρωτεἶο της νἰτει ειοτἰνιι έναντι της νὶτει ερεοιιαιτὶνει,να Ύίνονααί χααΐανόητέε παί Οί σημεόινέε πλανητιπεε τοῦ πρακτικοῦ ἔναντι τοῦ θεωρητικοῦ όίου ­ τό ὁποῖο,ἐἔελίἔεις. Καί στίς τέσσερις αὐτέσ εργασίες ἀναπλαθε­ μέσω της νέας πρωτοκαθεδριας της παλαι ποτὲ όα­ται όλόκληρη εποχη, σέ εκαστοτε διαφορετικη προο­ ναυσης ἐργασίας ἔναντι της παλαι ποτέ εόγενοῦς σχό­πτικη, ενω ίστορία τῶν ίδεῶν, αλλα καί κοινωνικη λης, συγκεκριμενοποίησε την ανατοποθέτηση απέναντιἰστοθίαα δομεῖται ὡε ίστόρία προόληματων, πραγμα στη Φύση ­ ἐξακτινώθηκε τόσο στην κοσμολογία όσοπού έπιτρέπει στην αναλυση να κινεἶται ταυτόχρονα σέ καί στην πολιτικη, για να ανατρέψει ἐκ όαθρων τίςπολλαπλα ἐπίπεδα αποκαθιστώντας την ενότητα τους. αρχαῖες καί χριστιανικές αντιληψεις· καί ανατροπηΒλέποντας ότι στα τέλη του Ἐθοῦ αἰώνα ανθρώπινη ἔγινε συνειδητα, μέ ρητη πολεμικη πρόθεση. Στην

| | Ϊ Ϊ | 7κυριαρχία πανω στη Φυση δεν σταματα ούτε μπροστα κοσμολογία, λοιπόν, τό παραπανω πρωτειο σημαινε

58 59

την ύπεροχη της κίνησης έναντι της στασης, αρα την γία από την κορυφη τῶν θεωρητικών ένδιαφερόντων),αντικατασταση τού κλειστού ίεραρχημένου κόσμου μέ δηλαδη μπορούσε, χαρη στη γνώση τῶν νόμων της, να

τό ανοιχτό καί ἐπίπεδο σύμπαν· καί στην πολιτικη την χειρισθεῖ ὡς τεχνικός, τεχνικός έμπνεόμενος από

σημαινε ότι οί ανθρωποι δέν εἶναι μοιραία δεμένοι σέ τό πρωτεἶο τοῦ ένεργοῦ όίου. (Όμως από την αλλημια θεόδοτη φυσικη ἱεραρχικη ταξη, αλλα μποροῦν πλευρα ό ίδιος αύτός Άνθρωπος, ὡς φυσικό όν, υπα­να κατασκευασουν μια κοινότητα έξ ίσου ανοιχτη καί γόταν στη φυσικη νομοτέλεια καί δέν μποροῦσε να

έπίπεδη όσο τό νέο σύμπαν. Τό έργαλεἶο της κατα­ εξαιρεθεἶ απ, αύτην χωρίς να τεθεῖ σέ κίνδυνο ὁλόκλη­Ν , „ ε ,

σλἶευἶίἐ αυτης ηταν αρχικα τό σύγχρονο κυρίαρχο κρατος ρη η ὀντολογικη ανατίμηση της Φύσης, την οποία οι

με τη γενικη και ιση νομοθεσία του, αργότερα ηταν τό Νέοι Χρόνοι χρειαζονταν έπειγόντως, τόσο κοσμοθεω­

μέΥα σχέδω Τἦἐ Οὐτοπίας. “Ομως κρατος, Ουτοπία, ρητικα όσο καί πρακτικα­τεχνικα. Ἀπό έναν ,Άνθρωπο

πρωτεῖο τού ένεργοῦ όίου καί τεχνικη αντίληψη τῶν ύπαγόμενο ὀλότελα στη φυσικη νομοτέλεια δέν μπορεῖπραγματων συνδέονται στενα. Καί στην πολιτικη, όπως όμως να αναμένεται ἐλεύθερη όούληση καί ηθικη πρα­

και στην κοινωνικη ἐργασία, τέχνη ύπερέχει τώρα ξη εττἰοτο εειτευ. Οί Νέοι Χρόνοι αναπτύσσουν ποικίλατης φύσεως, ανατρέποντας καί στό σημεἶο αυτό τίς ἐπιχειρηματολογικα στρατηγηματα για να ξεπερασουν

αρχαἶες καί χριστιανικές καταταξεις. την αντίφαση μεταξύ αίτιώδους καί κανονιστικης θεώ­Ώστόσο ἐξέλιξη διόλου δέν σταθηκε τόσο ενιαία ρησης, πού τούς ταλανίζει από τόν ίθο ακόμα αἰώνα

καί εύθύγραμμη όσο θα μπορούσε να συνεπαγεται αὐτό καί παροξύνεται ακριόῶς την έποχη τοῦ Διαφωτισμοῦτό σχημα. Γιατί οί Νέοι Χρόνοι εἶχαν έξ αρχης καί μέ αποτέλεσμα την έμφανιση ακραίων μηδενιστικῶναλλες πλευρές, όαθύτατα αντιφατικές μαλιστα. Ένα­ τασεων. (Η κρίση τῶν αξιών ἐπιτείνεται ακριόῶς στόν

ντια στην αρχαία­χριστιανικη αντίληψη για την όντο­ όαθμό όπου, μέ όαση τίς παραπανω κοσμοθεωρητικέςλογικη κατωτερότητα τοῦ αίσθητού κόσμου απέναντι μετατοπίσεις, διευρύνεται κυριαρχία πανω στη Φύση.

στη σφαίρα τοῦ υπερόατικοῦ πνεύματος, ανατίμησαν Μέ την μεταόαση από τόν φιλελευθερισμό τοῦ ίθουόντολογικα την ύλικη Φύση προσδίδοντας της τα γνω­ αἰώνα στη μαζικη δημοκρατία τοῦ Ἑθοῦ οἱ δυτικέςρίσματα πού στην αντίπαλη αντίληψη κατεἶχε τό κοινωνίες ύπεκφεύγουν ὡς εξης από τούτη τη διελκυ­πνεῦμα: λογικη καί έλλογα κατανοητη δόμηση, δηλα­ στίνδα. (Η μαζικη δημοκρατία στηρίζεται στη μαζικηδη νομοτέλεια. Ἀπέναντι στη νομοτελη Φύση ὁ Άν­ παραγωγη καί στη μαζικη καταναλωση, ητοι κυ­θρωπος μπορουσε να συμπεριφερθεἶ ὡς Θεός (καί μέ ριαρχία πανω στη Φύση έφτασε πλέον σέ σημεἶο, ὥστεαύτη την έννοια ανθρωπολογία έκτοπίζει την θεολο­ να διασφαλίζεται μια πρωτόγνωρη στην ανθρώπινη

όο όι

ἱστορία υπέρόαση της σπανης τῶν αγαθὥν. Αυτη Μος αίώνας θα εἶναι αἰώνας συγκρούσεων μεταξύυπέρόαση αμόλόνει τό πρόόλημα της κατανομης μέ πλανητικῶν Τιτανων καί Γιγαντων;την παλαια στοιχειακη του ἔννοια καί αντίστοιχα έπι­ Ίἶατσι, εἴτε οἱ ευρωπαίικέἐ ὰξίεἐ αποἑῖθοφθξἶουν αἶοτρέπει μια σημαντικότατη χαλαρωση στόν τομέα τῶν τόν παγκόσμιο πλουραλισμό εἴτε μια νέα σπανη Ήῖαναξιῶν, όπου μαλιστα ὁ πλουραλισμός συνιστα σταση αγαθῶν αναιρέσει τόν πλουραλισμό, οι ευρωπριικοι Νέριπού ἐπιόοηθεῖ αμεσα την καταναλωτική όρεξη τῶν Χρόνοι ανηκουν στό παρελθόν. ῖΑλλο ηταν η φιλελευ­μαζῶν καί αντιστοιχεἶ, στό ίδεατό ἐπίπεδο, μέ την θερη καί εὐρωπαϊκη καί αλλο είναι Υ] μ­αζικῖ)δὉμἶΪῳα:ποικιλομορφία της προσφορας στό υλικό επίπεδο· τικη καί πλανητικη ἐποχη. Μερικοί πἰστευρυν οτι ηκαταναλωση γίνεται αξία καί οί αξίες γίνονται κατα­ πλανητικη διαδοση τιἦε διηίκἦἐ Τελνίκθς θέχ εῖίίφεθείναλωτικα αγαθα. (Ωστόσο τέτοια καταληξη τῶν την έπιόολη δυτικῶν αξιών καί Ψϋὰσεων ζωῖκ­ν Ομωςευρωπαϊκών Νέων Χρόνων διόλου δέν σημαίνει την σύγχρονη τεχνικη εἶναι κοσμοθεωρητικα αχρωμηεὔρεση μιας τελειωτικης ίσορροπίας. Καθώς μαζικη καί, όταν θα έχει γίνει αθΤΟνόὉ”ϋΟ€ κοωοἔ πΟἰΡΟνΟμ·αῖδημοκρατία γίνεται πλανητικός κοινωνικός σχηματι­ στης όπωἐ κάπθτε ἦταν τό αλέτρι, θαγτη δουμε ­τησμός, ξερριζώνοντας καί στόν ἐξωδυτικό χῶρο τίς όλέπουμε κιόλας­ να συνδυαζεται μέ τις πιο διαςοορε­παραδοσιακές ίεραρχίες καί μετατρέποντας δισεκατομ­ Τϋτέέ Υ­Οσμ¬ΟθΘωΡὉΉχέ€ καί ὰξωλθἴίκέἐ ”ϋΘπΘθἶΤὉσἶί€­μόρια ανθρώπων σέ ανυπόμονους καταναλωτές, Άλλοι παλι πιστεύουν ότι τό αρχικό ανθρωπιστικό ,σχεδιοπρόόλημα της κατανομης διευρόνεται καί όξύνεται, τῶν εὐρωπαικῶν Νέων Χρόνων είναι ,ακομη ανολο­μαλιστα υπό συνθηκες σοόαρης δημογραφικης καί οι­ κληρωτο καί μπορεῖ να ὀλοκληρωθεἶ σημερα σε πλα­κολογικης ἐπιόαρυνσης. (Η πλανητικη ἐπέκταση της νητικη κλίμακα αποκαθαρμένο από τα λαθη τιςμαζικης δημοκρατίας σημαίνει όέόαια περαιτέρω ἐπέ­ υπεροψίες του ίαποικιακωλ παρελθόντθἐ­ θιῃω μοθκταση τοῦ πανθέου μαλλον τοῦ πανδαιμονίου τῶν θυμίζθθν Τούς μθρφωμ­ένουἐ εἰδωλῶαιθες Του Βογυ καιαξιών, συναμα όμως οί αγῶνες κατανομης ἐπιόαλλουν τοῦ 4ου αί. μ.Χ., οί ὁποἶοι πίστευαν οτιταπαλλασσο­την προσφυγη σέ συμόολικα όπλα, ητοι τόν περιορισμό ντας τόν παγανισμό από τίς παιδικές τρυ ασθενειεἐ Ϊ­αιτου αἔιολογικοῦ πλουραλισμοῦ. Τόν παγκόσμιο πλου­ αφέλειες, θα τόν καθιστοῦσαν όιώσιμη ιδεολογικη όασηραλισμό τόν ἐγγυαται μόνον παγκόσμια ευδαιμονία ενός χόσμω ριζικά δίαφοθετίκου·(ό πλουραλισμός εἶναιη ἰδεολογία της χορτατης ευδαι­ιίονίαε: ὁ πεινασιιένοε δέν σέόεται τίς ὰἔίεε τοϋ χορ· Ἡ αασσησια σας ἦσαν σι αιλσλσγιαέσ σασσσέσ σας σσήν

κ“ἕἔςδἶ

ςὀε

‹ › Ϊ › ‹ Ε › σκ κ | # ότασμένου), όμως αυτη ειναι στό έπακρο απίθανη. Ο Βλλάδα. Αργότερα γράψατε ενα κειμενο με τιτλο (ΜΗ

62 63

2 < ‹ › ι 7 Εθεμα) Ο Μαρξ καί η αρχαία Ελλαδα. Ποιά ειναι η σχέση νικη καί τη λατινικη γλώσσα, ως συντακτικα καί2 2 .ν ~ ‹ Ι

ἶἶἑγ με Τον αοἔαίο ελληνικό πολίΐισμόἐ Ή, γιά νά το θέσω γραμματικα μορφώματα καί ὡς αντίστοιχα ρυθμισμέ­α ιὥ πῶ λ ί ί ” ί ” ί ί ί =

ς° , ς επετε σημερα Την αρχαία Ελλαδα Μ" ων νες εκφραστικές δυνατότητες, σημανε για μένα τηπολῃίσμο Της; μεγαλη καί πειθαρχημένη μύηση στό φαινόμενο «γλώσΘεωρω την έντρύφηση μου στα κλασσικα γραμματα σα» έν γένει, καί μαλιστα μέσα από μιαν ακρως προ­ι <2 9 2 2 2 › › 2 2 Η ‹ως ενα απο τα μεγαλα ευτυχηματα καί τα αναντικα­ νομιοιπιη προοοοιοιι Γλωοοοἐι οποο ποι πΘριΥροιρ­ριοιπιοι

2 3 2 Ν Η Ν ν ~τοιστοιτοι ερεισμριτα της πνευματικης μου συγκρότη­ των λέξεων και των φρασεων δέν τα θολώνουν τα ­

ο 7 2 9 2 92 ~ ; 2 ›2 ›2 ι 2 2 Ν |σης. Η εντρυφηση αυτη αρχισε στα πρωτα εφηόικα γονιμα η αγονα, αδιαφορο­ νεφελωματα του νεωτερου| | "›

μου χρονια, παίρνοντας σχεδόν την μορφη μανίας, καί υποκειμενισμου, μοιαζουν μέ κυκλώπεια τείχη χτισμέ­···· 2 2 › 2 ο 2 › Ν εδιαρκει, με διαφορες εντασεις καί διακοπές πλέον, ώς να με ξερολιθια, μέ οφθαλμοφανεις τίς αρμοδεσιές καί

# › Η : ε 3ο­ημερα. Χαριτολογώντας εξομολογοομαιοε φίλους μου χειροπιοιοτόι τα ερειοιιοιτοιι ιιέ οιδρέε τίε οιντιοτοιχίεεε2 2 υ › ~ ε Νοτι, καθως μ ευχαριστεί τόσο τό διαὅασμα, δέν θα αναμεσα στό σημαινον καί στό σημαινόμενο, στό πε­›2 2 2 2 9 2 2 2 ~ 2 2 2 2 ·¬< Νεπρεπε ποτε να κανω επαγγελμα μου το γραψιμο, και λεκηιιοι τον λογου και στη λοιἔεοοη τον οτοχοιοιιοο.3 Ν 2 2 2 ,„„ ‹ ‹ ‹ Τ σ Η υαναθυμαμαι με φθονο τον λόρδο Χένρυ, στό Πορτραίτο Η σαφηνεια καί η απλότητα δέν ειναι εδω αιτηματα

'Ν / < Έ #§# , Ἰ .Νο , Ϊ 7του Ντοριαν Γκρέυ, ο οποιος έλεγε ότι τό διαἔασμα προὅοιλλοιιενοι οκ 'ιων έξω) αλλά οιπορροιοι ποιι πριπἡριοετ· 7# 2 ‹2 Ν ν › 3 Ν › ›του αρεσε τοσο, ωστε δέν του έκανε όρεξη να γραψει εσωτερικου ὅαθους. Έχω αγαπησει πολλούς νεώτε­

ι #8 2 2 ‹2 2 ‹2 2 2 2­< 2 ‹ 2 2 2 › 2ο ι ιος ι λια. Τωρα, οποτε φανταζομαι οτι θα ξεμπλε­ ρονε οογγροιφειε που οφολογικοι οτεκοντοιι οτοοε οιντι­κα μέ όλα τα ὅασανα τού γραψίματος καί θα αφιέρωνα ποοεἐ οιοποο ποθ ιοεώοοοἐ­ “Οοο” οιιωε πρέπει να γράψω

| # 2 9 Η ‹ 52 ~ ντον χρονο μου στην απόλαυση του διαόασματος, τό ο ιοιοοι δέν ιι­πορω ποιροι νοι οοιολοοθἠοω πιο διπέἐ ιι­οοπρῶτο πού μου έρχεται στόν νου εἶναι κλασσικη ύφολογικές κλίσεις, να ὅρῶ τούς καταλληλους αγω­

| Ψ 9 ι › Νγραμματεια, ελληνικη καί λατινικη, σ όλη της την γούς για να διοχετεύσω τη δικη μου σκέψη. Καί ακριόωςιο ιι ε 2 2 2 ‹ ο = 2 ­· 2 2 2εκταση. Αν ο αναγνωστης τη γνωρίζει ο ίδιος, τότε η δομηση της σκεψης μου μέ φερνει κοντα στό διαυγές

| # Ν ε ο υπεριττευει να του ἑξηγησω τό γιατί· αν παλι δέν τη καί κατα τό δυνατόν απέριττο υφος, πολύ περισσότερο2 2 7 ›2 ‹ 2 › ~ › : 2 2 Φ 2 ι2 2 2 2γνωριζει, τοτε ειναι ασκοπο. Ωστοσο επιθυμω ν απα­ γιατι πιστευω, ιδιαιτερα οταν προκειται για θεωρητικα

ντησω, έστω καί μέσες­ακρες, στην ερώτηση σας κείμενα, ότι πνευματικη έντιμότητα απαγορεύει τηνι # 2 ~ › 2 _. › 2 › ~ ­­ 2 2 ­ι 2εξαιροντας μερικα σημεια ιδιαιτερης προσωπικης ση­ επικαλυψη ατελειων της σκεψης με φιοριτουρες και

# : 8 ε ‹

ιιοιοιοιο­ λεκτικές ακροὅασίες. Ειδικότερα, η γλώσσα, όπουΠρωτοι·πρὥτα, η εξοικείωση μέ την αρχαιοελλη­ πρωτογραφω τα ὅιὅλία μου, προσφέρει εξαιρετικα

οι οε

πλεονεκτήματα στόν γνώστη τῶν κλασσικῶν γλωσ­ σμένα μεγέθη συνεχῶς ανακυκλούμενα, παρα τήνσῶν: γερμανική διατηρεἶ πολύ περισσότερο απ, ό,τι εκαστοτε διαφορετική κοινωνικοϊστορική τους επένδυ­

αλλες γλῶσσες τίς συντακτικές δομές καί τούς λεκτι­ ση, έτσι καί ανθρώπινη σκέψη κινεἶται γύρω από

κούς τρόπους τής αρχαιοελληνικής καί τής λατινικής. ὁρισμένα θεμελιώδη μεγέθη, οί όασικοί συνδυασμοί τῶν

,Ιδιαίτερα οἱ απεριόριστες σχεδόν δυνατότητες διαπλο­ ὁποίων εἶναι αριθμητικα περιορισμένοι, αρα περιορισμέ­

κής κυρίων καί δευτερευουσῶν προτασεων εντός μα­ νες εἶναι καί οἱ έσχατες επιλογές. Στήν αρχαία Ἡλ­κρῶν περιόδων επιτρέπουν τήν ακριόή αρθρωση πολυε­ λαδα έγινε κατι πραγματι εκπληκτικό: σέ σχετικαπίπεδων διανοηματων, όπου στή συντακτική πλοκή σύντομο διαστημα, καί μέσα από τίς εσωτερικές ανα­

αποτυπώνεται αναγλυφα πλοκή καί ύφή τῶν γκαιότητες τής κίνησης τού στοχασμού, ανακαλύφθη­σχέσεων μεταξύ τῶν διαφόρων διαστασεων τού νοήμα­ καν καί συνοψίσθηκαν οί έσχατες αύτές επιλογές.

τος. Σέ καμμία αλλη απ) όσες γλῶσσες γνωρίζω δέν (Όποιος π.χ. μελετήσει προσεκτικα καί σα όλες τηςθα μπορούσε να αποδοθεἶ τόσο καλα τό θουκυδίδειο τίς πτυχές τήν αντιπαραθεση σοφιστικής καί Πλατω­ύφος λ.χ. Σέ Γερμανούς αναγνωστες μου, οἱ όποῖοι μέ νος θα διαπιστώσει ότι εδῶ συγκεφαλαιώθηκε, καταρωτούν πῶς μπορῶ να γραφω αόίαστα σέ μια ξένη τρόπο κυριολεκτικα ανυπέρόλητο, ό,τι κατα ὅαθος

γλώσσα, καί μαλιστα μέ αξιώσεις προσωπικού ύφους, ταλανίζει έκτοτε, γεννώντας παραλληλα ποικίλες εν­

απαντῶ ότι τούτο όφείλεται κατα μεγαλο μέρος στήν διαμεσες λύσεις, τή δυτική σκέψη καί όχι μόνον αύτή:τριόή μου μέ τίς κλασσικές γλῶσσες. (Όσοι τίς κατέ­ τό δίλημμα «μεταφυσική μηδενισμός», όπου ήθικήχουν καταλαόαίνουν εύκολα τί έννοῶ. διασταση τού προόληματισμού συναπτεται συνειδητα

Πέρα από τή γλώσσα, αλλα όχι ασχετα πρός αύτήν, μέ τή γνωσιοθεωρητική κοσμολογική. Αύτό ούτε

κλασσική εἶναι μια σκέψη μια εποχή τής ἱστορίας αλλαξε, ούτε καί θα μπορούσε να αλλαξει, γιατί εδῶ

τού πνεύματος όταν διατυπώνει μέ αναντικαταστατη τόν λόγο τόν εχουν τα σταθερα μεγέθη, για τα ὁποῖα

εννοιολογία προόλήματα διηνεκῶς έπανερχόμενα, δη­ μιλήσαμε. Άλλα μήπως ό Θουκυδίδης δέν κατέστησελαδή προόλήματα, στα ὁποῖα προσκρούει μέ εσωτερι­ ὁρατές, κατα τρόπο εννοιολογικα επαρκή, ὁρισμένες

κή αναγκαιότητα καθε όαθύτερος στοχασμός ­ κο­ σταθερές τής πολιτικής συμπεριφοράς καί τῶν διεθνών

ντολογής, ἔσχατα προόλήματα. Πῶς εἶναι όμως δυνα­ σχέσεων, ούτως ὥστε να αποτελεἶ σήμερα (εκτόςτό να έχει διαχρονική κλασσική αξία ό,τι νοήθηκε καί Έλλαδος, ἐννοεἶται) ύποχρεωτικό αναγνωσμα όσων

εκφρασθηκε σέ συγκεκριμένο τόπο καί χρόνο; (Όπως ασχολούνται ούσιαστικα μέ τέτοια ζητήματα; Ήδῶστήν ανθρώπινη κατασταση γενικότερα ύπαρχουν ὁρι­ πρέπει ἴσως να προλαόω μια παρεξήγηση. Τό κλασσι­

66 67

ι ι ι Ν α ι ι ιι ιι , „ ι ,κο δεν εξαντλείται στο αρχαιοελληνικο, οπως ηθελαν την κλαοοοοη αοχαγοοηιοα Την οφεονε κοντοτεοα μου

νοι Τιιοοοοοον οι οιολοιιολοιοοοἐ Τνιἐ παλα­ιᾶἐ Οοοανιοιι­ ένα ακόμα γνώρισμα της: απουσία ἐσχατολογίας καίιϋἦἐ σχθλἦἐ­ (Η νΞώ”ϋεΡὉ φιλοσοιοιοο λιοινωνιολοἴιοιι εύθύγραμμων αντιληψεων για τό ιστορικό γίγνεσθαι, οι

ιο”ιοοιο”`ίοοιιΡιοι νιοιι )ιο`ίο”ιοἶΚνιοι ἔχοον κι οιοῖέἐ Τώἑ ὁποῖες ὡς γνωστόν έχουν ίουδαιοχριστιανικη προέλευ­κλοιοοιχοοο Τοοιἔι μέ ”ιιθν ἔννοιοι ιιοο οώοοιμο ποιοοιποο ση καί ἐκκοσμικεύθηκαν τόσο από τόν σοσιαλιστικόνω ο”ιον οοο· !Η οιναοοοοοίι μέ οοοο οιοχοιιοοο κλοιο_ μαρξισμό όσο καί από τόν καπιταλιστικό φιλελευθερι­οικοοο οχι μονον οέν ιιποοοι νοι οονιοοοι ιιοινονοο οιοοοο σμό. Για να αποφευχθεί υστερία μπροστα στόν πληρηποοοκομμοι οοθν ποοοοικοιωοιι Τῶν νοώοοοωνι οιλλόι καί αμετακλητο θανατο, νομιμοποιηθηκε κοσμοθεωρη­ἔχει Το οινοιοοοο οιποοέλοομοι: ἐοιζει "ιο πνοομοι οολθν τικα υστερία της ἐσχατολογίας. ”Οποιος μαθαίνει νααπαρέσκεια έναντι των εκαστοτε συρμῶν καί διδασκει ζοῖ χωοίο οηοέο αοοητεο ἐο­χατολογίες καί χωρίς

πιοο νοι οογλιοοοοι κοινοιἐ Τὴν ποιιοοιοι Τοο ποινω οἑ ηθικισμούς ὡς υποκαταστατα τους, πρέπει καί να μαθειέδραῖα καί μόνιμα θεμέλια. Πολλοί. έχοντας αφοσιωθεί να πεθαίνω πληοωο και αμοοαχληααη μέ γαληνη καιιιοοιποο οιιοιοοιοοιοι οέ ιιιοι πνοοιιιοιοιχιθ ιιοοοιι Χοινοον φαιδρότητα ψυχης. Άν καπου μπορει να παρει κανείςΤον ποοοοινοιοολιοοιο Τοοἐ μολιἐ αοοιθ ποοοιοοι και ”ιοέ_ αυτό τό ύψιστο μαθημα. εἶναι από την κλασσικη αρ­)ι_ΟνΤα§ ξθπίσω ΤὉΩ σα ὕλη Τθυἐ τη ζωιθ οοονοοοον χαιότητα, οποία αγνόησε την ευθεία γραμμη μέ τηναδιακοπα τόν ορίζοντα τους. Συνιστώ ἔνθερμα στούς αἴο­γα απόληξη για να προσηλωθεῖ στην θέαση καίνεώτερους, πού ἐνδιαφέρονται να συστηματοποιησουν οίωση σοῦ αΐογοο χοκλοο.στα σοοαρα τα πνευματικα τους ενδιαφέροντα, να τόκαμουν μέ αφετηρία τούς αρχαίους καί νεώτερους Ἀπό τις έργασιες σας πού γνωρίζω, θα σας χαρακτήριζακλασσικούς, επιστρέφοντας αδιακοπα σα αυτούς. ,Έτσι ἔναν ισοοιοιχο Τῶν ιοοων χαιἔνοιν ιιιελεΐιιιή Τἦἔ ἀνορώπινης

Αι / , | / ; Ϊ/ / , | / ἕ /καί όνο ε Ογκονο ίσουνη παίνΟνΤας απ ευθείας συμπερίφοραζ. Το ερωτημα μου είναί αν πίσω απο Τον ίσῖ­Ορίχοκὅ ‹κ λκ κ κ × εκ ‹

στην καρδια τῶν προοληματων καί θα αποφύγουν τόν χρυ εΐαι ενας φι Οσοφος χαν "ην περιπτωση Οπου Ὁ3 Ι | αν | Ι Τ ἶ | ^°'| , Ν , α χ ο | ι υ απανἶηση είνα! χαΐαφαοἴίχηο ποίος είναί Ο πωρηνας Της

πνευματικό εκεινο εξευτελισμο που υφισταται οποιος, ιφιλοσοφιας σας,αγνοώντας ευρύτερες συναφειες καί μακρές προϊστο­

| › ι : κ ι | κ ι , 3 σ , οριες, ατενιζει χασκοντας τον εκαστοτε διερχόμενο διατ­ Ἀσ μοο οπγσσαπεγ χο" αρχήν νὰ πσοσθέσω στον αγσσο­7 | #~# , #¬# ( ,

”ιον”ιοι οιοοοοοι· ρικότων ιδεων» καί τόν κοινωνικό ιστορικό. Όχι διότιΣ ι ὅ θ 2 σ Η λ# 2 | | | | σ | | ο

”ιον οι ιιο οποο νιοιτοινοοοοοι λιοι οοοοοι Τοοο φοοουμαι μηπως χασω καποιον τιτλο, αλλα διοτι η

Ριιθχοινιοιιοοο οἦο ιοοολονινιοο κοιι οοοοπικνιο οκέιιιιθοι ιστορία τῶν ίδεῶν μου φαίνεται ξεκρέμαστη ­καί έπί

# Ζ 3 χ .Ψ

πλεον συχνα ακαΤανΟὉΤὉ ως πρός τό περιεχόμενο καί φέρει να τό μαθω. Οι ονομασίες μου ειναι αδιαφορες ἐξέ # κ κ ε

, _. __, · Ι ,_,

Τις ΤΘΟ7Τε€ Τηἐτ· χωρις μιαν ιστορικα καί κοινωνιολο­ αιτίας της ασαφειας καί της πολυσημίας τους, οι οποιες/ , ~ | 'Τ' ‹ υ ε ~

γίχα εναθγθ Ο­υλλθψθ Των συγκεκριμένων υποκειμενι­ οφείλονται στό ότι πολλές πλευρές διεκδικουν ταυτό­¬ Ν ό ! | Ν

λέω? ΤὉΦ φΘρεων μεσα στις συγκεκριμένες αντικειμε­ χρονα για τόν ἑαυτό τους τό μονοπώλιο της «γνη­ί . ί | 3 Η Τ 9 ›

'Ξ' ‹

νικες τους καταστασεις το τι εννοω μ αυτό τό έδειξα σιας» φιλοσοφίας κ.τ.λ. Μέλημα μου δέν ειναι η συμ­< κ κ

‹ ε .­σε ερἴασίεἐ Οπωἐ Ο Συντηρητισμος καί η Παρακμή μετοχη σέ τέτοιες διαμαχες, οι οποιες παραμένουν

του Αστικού Πολιτισμου. ,Αλλα, όπως ανέφερα απα­ ακαρπες ἐδῶ καί είκοσι πέντε αἰῶνες, αλλα ἐντρύ­Ϊ Ἡ Ι Ο | / 7 | | "' Ι | |

ντοἶνῖαἶ σε πΡΟὉ°γΟνμενη ερωτηση σας, ουτε η ιστο­ φηση σε ποικιλους επι μερους τομεις με στοχο τηρικα και κοινωνιολογικα θεμελιωμένη ἱστορία τῶν ίδεῶν διατύπωση κοινωνιοοντολογικῶν, κοινωνιολογικῶν καί

ῖί ί ,ί | ί τ ~ ‹ ~ ε ν ›

ειναι πληρης, αν δεν υπεισέρχεται στην ιστορία των ιστορικων γενικεύσεων επιδεχόμενων εμπειρικη επα­~ έ , : ε ε ‹ Η

θεωριαυικων προόληματων, αν δηλαδη δέν ανιχνεύει) ληθευση η διόιψευση. Ἀς θυμίσω ότι φιλοσοφία των7 Ν „ | | ·­< ε ~εἴ Τωἶί ενδολἰ π)ῖεΟ:Α Τη διαμόρφωση των ιδεων ύπό Νέων Χρόνων δέν δημιούργησε μόνη της την προὅλη­

την πΤεσὉ ΤὉΩ εκαστοτε έσωτε ικ” λο ικ” το ατικί τ αλλα τίν π” ε ἔ ωθεν πα ακολουθώντα(Είθε Ο Ονί Ν ~ θ ί Ρ” 7 γ θέ. .ην ηβθ νη ξ ν θ ρ κ κς

ρ γ ια των σκοπων υπαρχει οχι μονον μεσα στην αμεσα η εμμεσα, επαρκεστερα η ανεπαρκεστερα, τιςΚ | 7 ί , Τ ~ : Ν ~ › ~ › Ν 5 ~ιστορια εν γενει, αλλα καί μέσα στην ιστορία των ιδεων. ραγδαιες εξελίξεις των επιστημών, αρχικα κυρίως των

| <| | <

Σπανϋωἐ ενας στοχαστης, όταν διατυπώνει ένα δια­ φυσικομαθηματικων καί κατόπιν των κοινωνικων­αν­ί Τ' κ : κ Κ

Ε

νθγιίλαι ειναι σε θεση να συλλαόει όλες του τίς λογικές θρωπολογικων. Η γνωσιοθεωρητικα προσανατολισμέ­

συνεπειεἐ, οί ὁποῖες φανερώνονται όαθμηδόν καθώς τό νη φιλοσοφία του υποκειμένου στόν Πο καί 18ο αἰώνα7

| Ν 7 7 Κε ε Ν ›

διανρχχμα χρησιμοποιειταιἐιπό αλλα υποκείμενα μέσα συγκροτηθηκε ως προσπαθεια ν απαντηθουν τα ερω­

σε α ες καταστασεις δ εξέταση της ἐσωτε ~ ί ί ”θ ί ' θ ' ί (8 Η­ ρικης τηματα που ε ετε η τοτινη μα ηματικη φυσικη ια

ΜΥΜὉΩ Τῶν ἶδεῶνι Τῆς συνοχης καί τῶν έσχατων κριση πρωτευουσῶν καί δευτερευουσῶν ίδιοτητων, αί­·· κ κ ,..

προυποθεσεων Τθυἐι μας φέρνει στόν χωρο της θεω­ τιότητα, ουσία). Οἱ κοινωνικές καί ανθρωπολογικέςι κ ­ι Η

Ριαἐ και Των θεωρητικών γενικεύσεων. Ώστε, για όποιον ἐπιστημες, πού αρχισαν να θεμελιώνονται στόν Ι8ο.Ϊ | ί ί , Τ' · ι σ ε

ειναι ἑαε θεση|να επισκοπει τα πραγματα σε πολλα αιώνα καί ανδρώθηκαν στόν Ιθο, εξαναγκασαν τη φι­Ω | 3/ | Β

| | Η (| Ϊεπιπε α ταυτοχρονα: (δεν υπαρχει ουτε χασμα ούτε λοσοφια να στραφει ολο καί περισσοτερο στην προόλη­

~ › ~ ι : | ­¬· Ν › ~ἶντιφαση αναμεσα σε ιστορια των ιδεων και σε θεωρία ματικη των διυποκειμενικων σχέσεων, ενω συναμα

έ 2 › Ν α

ωθαι αν και γιατι η θεωρια πρεπει να ονομασθει έτρωσαν θανασιμα τόν παμπόιλαιο ζωτικό μύθο της:# 92 ν | χ

«φιλοσοφία» Ὁ Οχι, δεν το γνωρίζω καί δέν μέ ενδια­ τόν μύθο της αυτονομίας του πνεύματος. Δέν ὅλέπω

70 τι

Ν ~ ί # Φ › Ν › σ : κ κ κ

πωἐ ιι­πθρει |να προχωρησει κάποιος σημερα σέ αξιό­ πων καί οικριὅως γι αυτο κανουν σχετικη και παρο3 | 7 | Ϊ 7 |λθγεἐαενικἶοσεγιἐ ἶςωθιἐ Ξορεια Ξμπειρικη παιδεια, χωρίς δικη μόνον την επικράτηση κάθε ἐπί μερους ιινομοτέ­

μακρά τριοη με τις κοινωνικές ἐπιστῆμες. <Η αποκο­ λειας» καί κάθε ἐπί μέρους αἰτιότητας. Μέ άλλα λόγια,| Η , 3 | ‹ ο ε ‹πη δτων εξγεπαἔγελμριτος φιλοσόφων από την τέτοια η κοινωνικη οντολογία δέν παρέχει ένα ύψιστο πρα­

παγ ε °” | ® κ ν κ π κ τια και τρι η τους καθιστα συχνοτατα, ως γνω γματολογικο η κανονιστικο κριτηριο προς παρατηρηΦ”ι70ν γραφικα φαινο ενα. σ τ” άνθ ώπινι κοινωνία καί ίστο ία άλλά πα­

ίί­¬ώ δ | | ο # # Ϊ] ηςκ Ρ κης › κ 9 ἦ Φ ΙΡ :ς)‹ :ρα, υπαρχουν ιαφορετικα επιπεδα γενικευσης, ρεχει την θεμελιωδη εκεινη αναλυση απο την οποια προ­| 9: ε χ χ 3 ‹ Κ Τ

καί αν) Ονθμ­αζθντας με «φιλόσοφο», εννοειτε ότι ορι­ κύπτει γιατί ειναι αδύνατη η εύρεση ἑνός τέτοιου κρι­σμενες μου αναλυσεις κινουνται στό εύρύτερο δυνατό τηρίου. Διαγράφει πεδία καί πλαίσια, μέσα στά ὁποῖα

κ > κ › ... ___ Ω Ηγενικευτικο επιπεδο, τότε οφείλω νά άποδεχθω την κινουνται όσα στοιχεια συναπαρτίζουν τό άντικείμενό* ί | × × | › . Ν 9 .υονομασια ­ μονον κατα συμοαση, ὅεὅαια. Τό ευρύτερο της, όμως δέν μπορει νά καθορίσει εκ των προτέρων

” , * 0 # ι : κ ι κτουτο επιπεδο, οταν γινεται λογος για τα ανθρωπινα σέ ποιά κατεύθυνση καί μέ ποιόν τρόπο θά κινηθούν.ί Τ 3 Ν ετ· 3 › ~ › ~πραγματα, ειναι τό επίπεδο της κοινωνικης οντολογίας, Ακριοως αυτό της προσδίδει περισσότερη γενικότητα

Το οποίο οονοιπαΡΤιἶεΤαι› οπωἐ τό ίἶλέπω ἐγώ, πρῶ­ άπό τίς κοινωνικές έπιστημες, οί οποἶες αναζητούντον, από μιά θεωρία γιά τό φάσμα καί τόν μηχανισμό τυπολογίες καί αίτιότητες. Ἄς τό ἐξηγησω αύτό μέ ένατων κοινωνικων σχέσεων μεταξύ ανθρώπων, δεύτερον, παράδειγμα, έστω καί κάπως χοντροκομμένο. (Η κοι­) Ι # κ 2 Ι › , Ν , ρ Κ , ,_,

απο μια θεωρια για τις ιδιαίτερες εκεινες (πολιτικές) νωνικη οντολογία διαπιστώνει ότι ο άνθρωπος μπορει,σχεσεις που συγκροτούν καί συγκρατοῦν την κοινωνία ὡς φίλος, νά θυσιαστεἶ γιά άλλους ανθρώπους η, ὡςὡς ύπε π οσωπικί ὁλότ τα καί ί ί ί ί ” ί ί ί ­ ί ί ί ΐ ”η η , τε ος, απο μιαν εχ ρος, να τους οκοτωσει, και ου εια της ειναι να

7 ί ~ Ν ε ›ανθρωπολογιαΝκαί ,μιά φιλοσοφία του πολιτισμου ως κάμει κατανοητη μιά τέτοια πλαστικότητα πού επιτρέ­χαρακτηριστικης φυσεως τοῦ ανθρώπου. Προφανως, τό πει την κίνηση ανάμεσα σέ ριζικά άντίθετους πόλους.

3 ί ~ ~ 7 ε Ν ·;· Ν ‹αντικειμενο της κοινωνικης οντολογίας δέν τό αποτε­ Δουλειά της κοινωνιολογίας ειναι νά ὅρει υπό ποιές~ 7 : Κ ~λουν παγιες οντότητες, οί οποιες ύπάρχουν κατά κά­ συνθηκες καί ποιές τυπικές μορφές συμοαίνει μαλλον

ποιο τρόπο πίσω άπό τά ἱστορικά κοινωνικά φαινό­ τό ένα μαλλον τό άλλο, πότε π.χ. πρέπει μαλλον νά| Ω ε › .­μενα καθοδηγωντας τα καί υποτάσσοντάς τα σέ οιασ­ αναμένεται είρηνη μεταξύ των ανθρώπων καί πότε

δηποτε μορφης νομοτελεια άπεναντίας, τό άποτελοῦν μαλλον πόλεμος, ένῶ δουλειά της ἱστορίας εἶναι νά ανα­Ε | " ο ί , ~ 7 ·­· κ ‹ : › κ ‹ ­ι › | ι νοι παράγοντες ηγοι δυνάμεις εκεινες που κρατουν σε ζητησει τίς αιτίες στις οποιες οφειλεται η α η ίἶ συ­

"" # ~ 2 κ › ι › ›συνεχη κινηση τη ζωη των κοινωνικα ζωντων ανθρώ­ γκεκριμένη ειρηνη καί ὁ α η ὅ συγκεκριμένος πόλεμος.

72 73

Ι ~ κ ι : › Ν μ ρΔεν μπορω να υπεισελθω εδω στα περιπλοκα ἐπι­ λοσοφίας» μου, τότε αναγκαστικα θα χρησιμοποιουσα| | λ. | Α. ἕ 3στημολογικα προόληματα της θεμελιωσηἐ Των διαωό· όρους ικανούς να αγκαλιασουν αυτην την πολυδιαστα­

, Ν' 'φ | | Ϊ / οω

ρων αυτων γνωστικων κλαδων· το κανω στον π ωτο ικό ι ' ' ­ ” ι!© τ τητα και την πολυπρισματικοτητα ομως τετοιοιτο ο του ε Ελ ι ν | ι ι η ι ι ιμ Ριου που Υραφω Τωρα­ πιἶω ωστοσο να οροι θα ησαν πολυσημαντοι μεσα στη γενικότητα τους.Ἡ .Μ

εγινε περίπου κατανοητη ἐκ των πραγματων ἐπι­ Άν ηταν δυνατη απόλυτα πυκνη καί συναμα από­| » ~ ,„, |

ὅαλλιιμ­ενη συνυφανση θεωρητικων γενικευσεων λυτα σαφης σύνοψη, σας διαόεόαιω ότι δέν θα ειχαμε την κοινωνιολογικη και ιστορικη αναλυση _ καθώς δημοσιεύσει μερικές χιλιαδες ­όχι φλύαρες, θέλω ναι : κ ι ‹ ν ..ι | , ... | |επισης και η υφη των γενικευσεων αυτων. Δεν θελω πιστεύω­ ο­οληδο Η οικέ οο οπω κάθε ο­κο

κ δ Ξ λ : 8 κ η μ ) ς Ὁ)να παρα ο ο ογ σω ιατυπωνοντας τί θέσ ότι Ω ἔ γ ' ' " ° ι ι ι ι*Ι Ὁ η χε μιαν πεμπτουσια, ομως αυτην πρεπει να τηνἔαλυτεθη θεωΡηΉκγΙ Ύενικευσγι ειναι ελ­εινλι που με αποσταξει ὁ ενδιαφερόμενος αναγνώστης μέσα από τό

: σ ν » .. γ ,.. ,Θιση ιιιἐ ιδιες τ ς τις π ουποθεσεις ας πα απε πει σύνολο Τοῦ ἔ ο ο­ ® Ν ® ' ' ι ­ίἶ Η· Ρ μ­ ργο μο αλλιως η οποιαδηποτε φορμου

στην Ξμπειρικη ερευνα και στην αναλυση συγκεκριμε­ λα όχι μόνον δέν θα κατανοηθεῖ, αλλα καί σίγουρα θανων πε ιπτώσεων ὡ σέ έσ ατου κ ιτέ . Ἀπό τί ” ι ' " ° ι ι “ ° ι

θ Χ 9 Ρ 9 Υιν παρανοη ει. ε ω, παρ ολα αυτα, να σας πω κατι,ν : ‹ › · | χ .... |αλλη πλεῳαι Ὁ Εσωτερικη λιυγικη της καωανθησηἐ πού μου φαίνεται ουσιαστικό, ξεκινώντας από τη δια­συγκεκριμένων περιπτώσεων, μέσα στην αυτόματη κι τύπωση τού ἐρωτηματός σας. Ὁ φιλόσοφος πού κρύ­ὰκαΤἀσΧε”ι?Ὁ πῳέλιιισίι ”ι7Ὁ€ι ὁιπαιωεἶ Την ἔνωοιἔιι Των όεται πίσω από τόν ιστορικό λέει ­ καί αύτη εἶναι

| ~ 9 ε ε

Έελειῃαιων σέ σννεχωἐ Ξνιϋύιερεἐ σϋνἀωειεἐι έωἐ όωθν τελευταία του λέξη: σκέψου ίστορικα, οι απαντησεις| 3 ‹ Ν ›φτασουμε στό επίπεδο όλων των επιπέδων, δηλαδη σέ στα ἱστορικα προόληματα δέν όρίσκονται μέσα στην

0 ­_: | χ 3 | | 7 |Οἴτἕ ελλείψεἔ καλυτἦου Ονομαζθνμιε τα ιιανθρωπινα κατασκευασμένη θεωρία, αλλα αντίθετα οι απαντησεις

Κ ι | ι

πΡαΥμα”να»­ Οπως νπαινιχθνιιιῦιι η κοινωνικη οντολο­ στα θεωρητικα προόληματα όρίσκονται μέσα στην| ν | , | ό ί ό ε ι 3 7 ~ π

για Οχι μονον Οφειλει να σννερναἶεωθιι Ο”°ιενΟ”ιΘι°ιΘι ιι­έ ιστορία. Όσοι επιλέγουν τη θεωρία έναντι της ιστορίας# # ι ~ 9 » : 7 | ‹ ›|

Τιἐ κθινωνιχεἐ Κεπισωἶιμεἐι αλλα ,να ειναι και Ὁ ιδια τό κανουν όχι γιατί κινουνται σέ υψηλότερες σφαιρες,πολυδιαστατη. Η θεωρηση των ανθρωπίνων πραγμα­ όπως συχνα πιστεύουν οι ἴδιοι, αλλα από πνευματικη

”ῖ' Ι ‹ ρ | γ

των ειναι _ ι ι Ι · ι ι ι > ι7 πἕωιῖμ­Θιιιιι ι±7ι|ΘθΘῖ7η|π0λυδιαστατη και πο| νωθροτητα γιατι η οποιαδηποτε θεωρια ειναι απείρως

ξ (

λνπΡισμα"νιχὉ­ Ανι λθιπθνι νπεκνπωα Ο“ΤΟν δΟΥμ­Οι”ιινιΟ απλούστερη από οποιαδηποτε ιστορικη κατασταση.| #¬# ) πειρασμο καί στη μαγεία των επιγραμματων, επιχει­

# # 7 Ι Φ › ι : : › π κωντα να απαντ σω απ ευθ ι ι , ΪΡ Ε η είαἔ|Ο­την εθωίῃἶσἶλ σας Εκτός από τό τεράστιο συγγραφικό σας έργο, ειναι γνω­καί να συνοψίσω σε μία φραση Τον «πυθηνα τηἔ φί“ στή ἐπισης τεράστια μεταφραστική καί ἐκδοτική σας

74 το

| | ο/ Ϊ / / 1/ =| ,| | | ( | ,ΤΤ Τ|ηραο­Τηρωτηΐα _ Ξχηοῃκη Οχι με την επγχειρημαῃχη εν­ αρχισε ηδη το 1983 και ολοκληρωνεται προσεχως, οταν› κ ι ι νι ~ Ν › ~ ~ | οι | ε Η ‹ ι Ι ® έ Ανοια, αλλα με την εννοια του διευθυντη ειδικων σειρων αι­ θα εχει συμπληρωσει ακριὅως εξηντα τομους. Επι δε­

λοσαςυιαςι ιεαινοζνιυαιἶι/ιἶ7ιει ανοηωιτολἶτἴαει ίδεῶν/ έν Υένει­ καπέντε χρόνια έκδίδονταν ανελλιπῶς τέσσερις τόμοιΠοια σημασια αποδιδετε σε αυτες τις δραστηριότητες; Τόν χρόνο. Παρουσγὰσθιηχαν κορυφαῖω συ­Υγραφεῖς και

... ›ι ~ ι ­¬· ι #

Μίλησα πρίν για τούς ύπαρξιακούς μου δεσμούς μέ την κοοικοαια εονα Τκιε φικοσοιοιαοι Της κοινωνιολονιασ και­Ν σ­· Ϊ Ι |

Ἑιλλαδα καί για ένα ύπαρξιακό ενδιαφέρον ικανό να Ταισ πολιΤικιθο οειοοιασ· ΓιαΤι Το ποονοαιιιια ιοιλοοο”Η ρ ι Ι 3 κ Η Κ Ι ~

κρυσταλλωθεῖ σέ πραξεις. Δέν ἐννοῶ τίς πραιξεις τοῦ εοοσε να Τονισει Την ιοεα Ταισ ενοΤἶιΤαο ιοιλοσοιοικονερασιτέχνη καί τοῦ πολυπραγμονος ούτε οσες συναπτο­ και κοινωνικοποκιΤικοο σΤοχασιιοο= σε μιαν εποἶίαι οποο

ξ Ϊ |νται μέ τό ούτως αλλως έννοούμενο ίδιον συμφέρον, οι παοαοοσιακοι σοσΤΤΙο·αΤικοι οιαχιοοισιιοι κοιΤανΤΤισαν

αλλα πραξεις πού συνιστουν προσφορα μέ οαση όσα εἶναι ποοολΤιΡιαΤικοι και ανονοιι οποο αι ισΤοοικοΤΤιΤα Τιον­Μ | 7?

σέ θέση να καμει καποιος σέ τομείς πού γνωρίζει. Είχα φιαιοσοιιοικων ποοοαιγιιιαΤιον εγινε Τοσο πλοιΤια σονειοΤΙΤ”θυ Ι ι κ ι Ν 9

καταληξει πολύ νωρίς στό συμπέρασμα οτι πνευμα­ οσο και Τι Ἄοικοσοιοικιθ σημασια Τκιο εμοαοονσνισ σΤΤιν‹ κ ι ~ ε ι

τικη ζωη καί η γενικότερη παιδεία στην Ἡλλαδα πασχει ισΤοοικιθ οοασΤΤιοιοΤιθΤα Των ανθρωπων· ΚαΤεοαἶ\α καθε2 τι 2 ~ να

από οασικές ελλείψεις στην ύποδομη της κι ὅτι ο σαθύς ποοσπαοεια ιοσΤε να ιιεΤαἔοοασοοον| κλασσικα εονα=ε ι υ ι ι 9 ι ε | #

έπα ιωτισ ός τ ς δέν π όκειται να ύπε οαθεἶ ποτέ ανεκοοΤα ιοο ΤοΤε σΤΤιν Εικλαοαι και κι σογκοιιιοθ οεν| | ὅ /7 ιι ιι ι ι Ε

χωρίς μια σοοαρη εργασία υποδομης. Βεἔαίως, ουσιώδεις θΤαν μικοιθ· εχοοιιε πλεον σΤα ελληνικα Τον Λε ιαααν›­`ο | / | 'ν

κοινωνικές προοπτικές θα έχει εργασία αύτη μονα­ Τοο Ηοισισοα Τη ΔεοΤεΡαι Πραι/ιααΤεια Τον ισοοιςο και,_ ι ~ Ν κ ~ ·

χα αν ανθησουν τα φυσικα της λίκνα, καί αύτα είναι Το Πνεοιαα Των Νοιαων Τοο Μοιιιοοιἰιιιοιι· Παοακληαια| / ιι | 'Ν 8'

πρό παντός τα πανεπιστημια. Αυτό δέν γινεται, καί δέν οοοιθκε οαοοσ σΤΤιν καΤαΎοαἔοΤι Ταιο νεοεαικνινικγιο οειο.Θ ~ ι π 7

πιστεύω ότι θα γίνει καί στό μέλλον. (Όμως τοῦτο δέν οΤιΤικΤισ παοα`ίιο`ίΤισ= και παλι οιε σΤιμιανΤικα επιΤεο| | Ϊ

αποτελει λογο για να μην καμει καθένας, από τη δικη `ίιιαΤα· οοο Τοιιοι καΤενοαιναν ΤΤΙ νεοεαοαινικιθ φιαιοσογ| ~ ,Ι τι

του θέση, ο,τι μπορει. Μόνον όποιος δέν θέλει να ζυ­ φια Τκισ ΤοοοκοκοαΤιασ (ιίιο3_ι8αι|)= αολοι οοο Τη| | Ϊ δ | ἕ

ὡσει κοσκινίζει ατελείωτα. Ίἶιιτσι, ολονότι ο ό τος σονεχεια Τκισ σΤο εκεοοεοο ελληνικο κοαΤοο Μαασ­) η ρω· | | Ϊ |7\ | λ /8' | 7 | 'τα | ,της υπόλοιπης εργασιας μου λειτουργούσε περιπου απα­ ιοαα › ενιο πενΤε Τοιιοι αῖνκα ιασαν Τη σοσἱα ιΖΤ Το

γορευτικα, ανέλαὅα, μέ την υποστηριξη αφιλοκερδῶν σκεψη σΤνἸ Χιοοα μας απο Το ιοαοκοο Το να 1 ο| ΰ | ( σ Ϊ | Τ

και αἔιοπρεπων εκδοτων, τη διεύθυνση καί την επί­ οεοΤεΡο ε`ίΧειοΤιιια¬ οπο Τον γενικο ΤιΤκο αρ ΝειοΤε, .. ι π ι ν

› ­ ­ ›› ­ολεψη δύο τέτοιων εγχειρηματων. Τό πρωτο, η «Φο οσο Ειοοιοπαικοε ΠοαιιΤισιιοεν (εκο· |ι‹ΝειιοελΤι λε ασΙ Ι | ε ×·< Η

λοσοιρικη καί Πολιτικη Βιολιοθηκη» (έκδ. ‹‹Γνώση›>) Χισε Το ιοοα και θα ολοκλθοωθει Το αθθθι Οααν θα

76 77

έχουν ἐμφανισθεῖ δώδεκα τόμοι. Ήδῶ ὁ στόχος εἶναι δοτικα όρίσκονται σέ ἐπίπεδα ασυνηθως υψηλα για τηνμια συνθετικη παρουσίαση του δυτικου πολιτισμου από Έλλαδα, ὡς αξιόλογη συμόολη στην παιδεία του τό­την Ἀναγέννηση ίσαμε τίς μέρες μας. (Η τεχνικη ἐπα­ που. Άν οἱ καθηγητές τῶν έλληνικῶν πανεπιστημίων,νασταση, οί αλλαγές τῶν ηθῶν καί τῶν νοοτροπιῶν, αντί να παραφραζουν όιόλία καί να τα δημοσιεύουν μέοί μορφές κοινωνικης καί οίκονομικης ὀργανωσης, οί τό όνομα τους, μετέφραζαν δύο σὉμ~αν”"κἀ ἔΡ`ία Έωσχέσεις του δυτικου πολιτισμοῦ μέ τους υπόλοιπους, κλαδου τους ὁ καθένας, όιόλιογραφία μας θα είχεη τέχνη καί λογοτεχνία αποτελουν τίς όασικές πλευ­ κιόλας αλλη όψη. (Όμως οί ἴδια ἔέρθνν καλά Υιαῖί πα”ρές αυτου του πανοραματος. Δέν χρειαζεται να έξη­ ραφραζουν αντί να μεταφραζουν: ακόμα καί καλη πα­γησω γιατί ακριὅῶς σημερα χαίνει ακόμα ζοφερότερο ραφραση εἶναι ευκολότερη από την καλη μεταφραση.απ, ό,τι πρίν τό τεραστιο γνωστικό καί όιόλιογραφικό Σ, ό,τι μέ αφορα, έχω μεταφρασει πανω από εἴ­κενό που υπαρχει στην Έλλαδα σέ σχέση μέ τέτοια κοσι τόμους, από τέσσερις ξένες γλῶσσες, καί έπί πλέονθέματα. Καί έδῶ αίσιοδοξία μου δέν εἶναι μεγαλη, απέδωσα στα νεοελληνικα τόν ξενοφώντειο Ἱέρωνα.ωστόσο τό χρέος του πρέπει κανείς να τό κανει ανε­ Μέ ίκανοποιεῖ ίδιαίτερα τό γεγονός ότι συνεισέφεραξαρτητα από τίς διαθέσεις του καί τίς προόλέψεις του. στην έκδοση κλασσικῶν έργων μέ μια δίτομη έπιλογηἌς μου έπιτραπεἶ να προσθέσω ότι κατα την έπιλογη από τόν ΜειοΙ1ὶεινεΠὶ, μέ τη συνεργασία μου στη μετα­όλων αὐτῶν τῶν τίτλων ποτέ δέν χρησιμοποίησα ὡς φραση του Μοητεεεμιὶευ καί μέ τη μεταφραση έργωνκριτηριο την δικη μου συμφωνίαη ασυμφωνία, συμπα­ του ΜειτΧ° αλλα μηπως έξ ίσου κλασσικοί, αν καί σέθεια αντιπαθεια για τους συγγραφεῖς· στίς πλεἶστες αλλους χώρους, δέν εἶναι ό$οΙ1ὶΠετ καί ὁ Ιυὶείπτειὼετἔ,περιπτώσεις έπελέγησαν έργα διαρρηδην αντίθετα πρός ὁ Οθειιηἴοττ καί ό Βὶνειτοὶ ὁ Ρεινεεε; Μιλώντας γιατίς δικές μου αντιληφεις πανω στό προκείμενο· ἐκδό­ τέτοιες ίδίως μεταφρασεις μου καρδια μου χτυπαειθηκαν ακόμα καί συγγραφεἶς που προσωπικα θεωρῶ έντονότερα, καθώς αναπλαθω την ηδη μακρα ἱστορίαμαλλον ἐλαφρους, αρκεἶ να όρίσκονταν στό έπίκεντρο ἑνός πολυ προσφιλους κεφαλαίου της πνευματικης μουγενικου ένδιαφέροντος καί να ἐπηρέασαν ουσιωδῶς τίς ζωης: ἐννοῶ τη σχέση μου μέ την ἑλληνικὴ Υλώσσα·διεθνείς συζητησεις. ,Έτσι αντιλαμόανομαι την πολυ­ Βἶναι μοναδικη, ευρωπααικη τουλαχιστον, γλώσσαφωνία καί έτσι προσπαθῶ να υπερνικησω την δικη μου που έχει πίσω της μιαν αδιακοπη ἱστορία τριῶν περί­υποκειμενικότητα. Παντως δέν μου φαίνεται υποκει­ που χιλιαδων ἐτῶν καί συναμα πέρασε από ποικίλεἐμενικό απλῶς αυταρεσκο αν πῶ ότι θεωρῶ αυτους μετεἔελίξεις καί μεταλλαγές. (Όμως οί προγενέστερεςτους ἑόδομηντα δυο τόμους, που μεταφραστικα καί έκ­ μορφές της δέν έἔανεμίστηκαν, αλλά ζῶν ὰχόμ­α δία­

78 79

φοροτρόπως μέσα της, ὡς ἰζήματα καί στρώματα, χνίες, πού επίσης μέ συντροφεύουν παλαιόθεν. Άλλαπού κανουν τή διαχρονία συγχρονία. Ὁ όθμηρος καί αυτό εἶναι ἔνα ξεχωριστό, ἐπίσης μεγαλο καί επίσηςκλασσική αττική, κοινή καί λόγια όυζαντινή, προσφιλές) κεφαλαιο.εκκλησιαστική γλώσσα καί γλώσσα τοῦ δημοτικοῦΤΩα”ΥΟνδΤΟῦ καί Τῶν κρηαχῶν ἐπῶνι αρχα­ίζουσα καί Καί μια τελευταια ερώτηση: κ. Κονδύλη, εἶσθε αριστερόςή απλή καθαρεύουσα, αστική τρέχουσα καί τα ίδιω­ δεξγός;ματικα καταλοιπα ­ όλα αυτα αποτελούν ακόμα σή­μερα πηγές απ, όπου μπορεί να αντλήσει γλωσσική ”Οταν ανατέμνω τίς ίδεολογικές ψευδαισθήσεις τῶνκαλαισθησία, αλλα καί εκφραστική αναγκη. Στή «δεξιῶν», πλεῖστοι όσοι μέ θεωρρῦν ‹‹αριστερό››· ότανμ­ΟναδΤκόΤὉΤα αὐΤἦ€ Τῆἐ Υλώσσαἐ ὀΦΘίλΘΤαΤ› ΤΤΤσΤΘύωι ύποίἶαλλω σέ όασανο τίς αντίστοιχες αύταπατες τῶντό κατα τα αλλα παραδοξο γεγονός ότι νεώτερη «αριστερών», πλεἶστοι όσοι μέ χαρακτηρίζουν ‹‹δε­Έλλαδα, πού τίποτε δέν πρόσφερε στή θεωρητική σκέψη ξιό». (Η δική μου τοποθέτηση παραμένει, ίἶέόαια,ή στόν τεχνικόπολιτισμό, έδωσε καί δίνει υψηλή ποίηση· αμεταὅλητη καί στίς δύο περιπτώσεις. Γιατί καί στίςτήν ποίηση τή γεννα ­τήν ξεὅραζει, θα έλεγα­ από δύο χρησιμοποιῶ τα ἴδια αναλυτικα ἐργαλεῖα, καί στίςμ­όνὉ ΤὉΩ δϋναμίκἢ Τἦἐ ανΘΤΤαναλὉΤΤΤὉ€ αὐΤ`ἦ€ Υλώσ­ δύο πρόθεσή μου δέν εἶναι να προσφέρω πολεμικασας. αρχἦἐ Τήν αίσθανθηκα ὼἐ ἑνόΤὉΤα καί Τἠ επιχειρήματα στήαμια πλευρα εναντίον τής αλλης, αλλαδιαόασα αχόρταγα ὡς ενότητα, στα μνημεία όλων τῶν να δῶ τα πραγματα σέ μιαν ευρύτερη καί ύπέρτερηἐπθχῶν Της­ ,Έ×χΘνΤα€ Την πρθδώσα, %αΤα καπθαα προοπτική ~ καί μια τέτοια προοπτική εἶναι, ὡς γνω­τρόπο, αφου ὁ ίδιος γραφω σέ μια ξένη γλώσσα, μπό­ στόν, αχρηστη σέ όσους μαχονται για τήν παραταξήρεσα ωστόσο μέσα από τήν αναγκαστική απόσταση να τους, μαχόμενοι ταυτόχρονα (ίδιοτελῶς ανιδιοτελῶς,τήν κατανοήσω, καί μαλιστα να τήν αγαπήσω, περισ· αύτό δέν ένδιαφέρει ἐδῶ) για τόν ἑαυτό τους, ήτοι γιασόΤΘΡΟ­ Ἰσωἐ αὐΤὁ να ααα­ΟίνΘΤαΤ καπωἐ σΤί€ μετα­ τήν ταυτότητα πού τούς επιτρέπει να προσανατολίζο­φρασεις μου ­ καί σ) αυτές συμπεριλαμθανω καί τίς νται καί να ἐπιόιώνουν κοινωνικα. Ἀκριόῶς συνύ­μ­εΤαφ©ασεΤ€ Τῶν δϋίῶν μ­Ου θιόλίων από Τα Υερμανα φανση της πολιτικής ίδεολογίας μέ τίς εκαστοτε ανα­κα, πού ποτέ δέν μοῦ πέρασε από τόν νου να τίς γκες τής προσωπικής ταυτότητας προσδίδει στίς δια­αναθέσω σέ καποιον αλλον. (Η δικαιοσύνη θα ἐπέὅαλλε μαχες μεταξύ φορέων τῶν διαφόρων ίδεολογιῶν ὀξύτη­να μνημονεύσω έδῶ καί τα όσα ὁφείλουν οἱ όποιες τα ασυμὅίὅαστή μέ μιαν διαφορισμένη θεώρηση τουΥλωσσϋίέἐ μου δΘξΤόΤὉΤε€ σΤί€ εὐρωπαἴκές λογοτε­ αλλου· γιατί στόν όαθμό όπου ἔχει καποιο δίκιο ὁ ένας,

8ο 81

Ι Ϊ ,| | | Κ )| !| | | ,| | | Ι Ϊ | δ/ Ϊπαυει να εχει καποιο δικιο ο αλλος, ητοι μειωνεται το ποιον αλλον μονο και μονο επειδη ετυχε να συμφωνεί.δικαίωμα υπαρἔεὼς του ὡς φορέα αυτης της ίδεολο­ Προσωπικα δυσόαστακτη μου εἶναι μόνον έλλειψη

2 97 Ω κ 9 κ 5 κ κ Ι ­¬· ι ~ 2 Ι 2 2 κ |γιας. Βτσι, η ψυχικη οικονομια επιόαλλει τις γρηγο­ χιουμορ ­ και χιουμορ δεν σημαινει την ικανοτητα να| 3 #9 Ϊ Φ' Ϊ Κ

ρες καταταξεις καί τίς συνοπτικές κρίσεις, έστω καί γελας εις όαρος των αλλων, αλλα την ικανότητα νααν στόν αλλον αποδίδονται τα ζοφερότερα κίνητρα καί γελας μαζί μέ τούς αλλους είς όαρος του ἑαυτου σου,οί έλεεινότερες προθέσεις. την ίκανότητα να σχετικεύεις τόν ἑαυτό σου. Ώστόσο,

Μ | Ϊ | | Ϊ 9 | | 9 | | ί | 7/ 'Μ |ια απο τις κρισιμες ανακαλύψεις στην πνευμα­ ακομα και η παντελης ελλειψη χιουμορ φαινεται κα­τικη μου ζωη, την ὁποία έκαμα ­εύτυχῶς όχι πολύ τανοητη καί συγχωρητέα, αν σκεφθοῦμε πόσο ὅαθειααργα­ όταν ακόμα αίσθανόμουν καί ὁ ίδιος στρατευ­ εἶναι αναγκη να έχει κανείς μια ταυτότητα καί πόσομένος, είναι ότι ὁ απέναντί σου, έκεἶνον πού έσύ θεω­ ατεγκτη είναι λογικη της περιφρούρησης της. Ϊπόρεῖς αντίπαλο ἐχθρό σου, ἐκεῖνος πού ίσως εἶναι τίς συνθηκες αύτές, ίδεολογικη πλανη συνιστα τηδιώκτης σου, μπορεί να έχει ἐξ ίσου καθαρη συνείδηση φυσικη κατασταση, καί είναι δευτερευον, συχνα τυ­καί έξ ίσου αγνα κίνητρα όσο καί ἐσύ, να διαπνέεται χαῖο μαλιστα, αν πλανη θα έχει «δεξια» «αριστε­, | | ,| 7 7 7απο την ιδια ακλόνητη πεποίθηση για τό δίκαιό του. ρα» πρόσημα. Όλοι έχουν ίσα δικαιώματα στην ψευ­

Ι Τ ‹ 7 ~ ‹ 3 2 ›Τα πραγματα δέν ειναι έτσι όπως παρουσιαζονται στα δαίσθηση, αφου δέν έχουν όλοι την ίδια ικανότητα η τόδιδακτικα­προπαγανδιστικα έργα του Βτεοἰπ, πού ασκη­ ἴδιο θαρρος για γνώση. Μερικές φορές στενοχωροῦμαισαν τόσ ο τεία ακ ιόῶς έπειδί ε ω ί ουν έ τό ἐκ τῶν υστέ ων ιατί σέ καποια συζίτ σ έπέ ειναὉ Χ Ρ Ρ Υ

| | ,| Ἄ Ψπϋ 9 αν Ξ Έ | , )μαχαιρι το ασπρο από τό μαυρο. Βδω ο εχθρός, δη­ στην υπερασπιση «δυσαρεστων» διαγνωσεων από­2 Ω Ι Φ 3' υ σ τ ‹ 1 5λαδη ο «κακος», όχι μόνον ειναι εξ αντικειμένου κα­ ψεων περισσότερο απ ό,τι τό έπέτρεπε η ψυχικη αντοχη

κός, αλλα καί τό ξέρει έπί πλέον ὁ ίδιος, καί μαλιστα αντιληπτικότητα του συνομιλητη μου. Θα ηταντό απολαμόανει· ἐννοεἶται, απέναντι σί ένα τέτοιο υπο­ ασφαλῶς πολύ δύσκολο να τοῦ ἐξηγησω ότι στην έπιμονηκείμενο εἶναι περιττό να έχουμε οίουσδηποτε διανοητι­ αύτη δέν μέ ὁδηγεἶ ίσχυρογνωμοσύνη κι διαθεσηκούς ψυχικούς ἐνδοιασμούς. Μπορῶ να πῶ, όχι δί­ να τόν «αλλαξω», αλλα μαλλον απρόσωπη αγαπη

( ) ( #­# Ϊχως καποιαν υπερηφανεια, ότι αφ ότου κατανόησα μου για τη συνοχη καί την πληρότητα μιας επιχειρη­ακ Ι ν τ ε › Ν 9ισαμε τις εσχατες συνέπειές της τη διακριση αναμεσα ματολογίας. Όπως καί να χει, οἱ πλειστοι ανθρωποισέ ηθικό ποιόν καί σέ πολιτικοίδεολογικές προτιμησεις, θεωρούν περίπου αφύσικο να πρεσόεύουν οἱ αλλοι αντί­ποτέ δέν αντιπαθησα καποιον ἐπειδη διαφωνοῦσε μαζί θετες αντιληψεις. Ἀπεναντίας, ἐγώ ἐκπλησσομαι ανμου σέ πολιτικα ζητηματα ούτε καί συμπαθησα κα­ καποιος συμφωνεί μαζί μου.

82 88

Δέν έμερολήπτησα, πιστεύω, κατα τήν αναλυση κατομμύρια ανθρωποι έπιδιὡκουν μανιωδῶς να κατα­«δεξιῶν» καί «αριστερῶν» ίδεολογικῶν πλανῶν. Δέν ναλώσουν τόσες πρῶτες ύλες, τόση ενέργεια καί τόσαπεριορίσθηκα στήν ανατομία της κομμουνιστικής έσχα­ αγαθα όσα οί Βορειοαμερικανοί καί οί Βύρωπαἶοι. <Η

, Ϊ ) | Ϊ 'Ψτολογίας, αλλα προχὡρησα σέ μιαν επισταμένη εξέτα­ πολιτική γίνεται όιολογική καθώς μετατρεπεται απλωςση τῶν ίδεολογηματων του κλασσικού καί του νεώτε­ σέ κατανομή αγαθῶν (αγαθῶν ἐπίσης οἰκολογικῶν)ρου συντηρητισμοῦ (στή μονογραφία μου Συντηρητι­ πανω σα έναν στενότατο πλέον πλανήτη. (Όπως όλέ­

, Ρν | ) Ϊ | 3 | / |σμός), ενω στίς πολιτικοστρατηγικές αναλύσεις μου πουμε, η αναγκαστική αποκοπη απο τις πολιτικέςΓ | ? τν' #­# Π λ| | ,δ λ |ο ›ω 3 οι ×·¬| Ν! Χ | δ| θ| Ϊμετα τον τερματισμό του υχρου ο εμου κεντρικη ι εο ογιες των ευρωπαικων εων ρονων εν ασημανει

#`# Σ βτ Ἱ αν Ϊ / | °`# ) |θέση ἐπέχει κριτική του οικονομιστικου καί οικου­ τό τέλος των αγωνων μεταξυ των ανθρωπων, παρα θαμενιστικου «νεοφιλελευθερισμού». Γενικότερα, διατύ­ σημανει απλῶς αγῶνες χωρίς τέτοιες ίδεολογίες ­ στήπωσα αίτιολογημένα τήν πεποίθηση ότι τριχοτόμη­ χειρότερη περίπτωση θα σημανει ἐπιστροφή στίς γυ­ση του πολιτικου φασματος σέ «συντηρητισμό», «φι­ μνές ύπαρξιακές αντιπαραθέσεις πού δέν χρειαζονταιλελευθερισμό» καί «κοινωνική δημοκρατία ίσοσιαλι­ καν ίδεολογικούς ἑξωραίσμούς καί ίδεολογικα περιτυ­σμό)›› απετέλεσε είδοποιό συμπαρακολούθημα τῶν ευ­ λίγματα. Έ] ύποκατασταση τῶν γνωστῶν μας πολι­ρωπαίκῶν Νέων Χρόνων καί χανει τή σημασία της τικῶν ίδεολογιῶν μέ τα όιολογικα κριτήρια καί μεγέθη

Κ ( “Ι | Α· / ) | |στόν όαθμό όπου οι τελευταιοι διαλύονται μέσα στήν δεν θα συνιστουσε, στη χειρότερη αυτη περιπτωση,μαζικοδημοκρατική πλανητική ἐποχή. Γιατί τό πρό­ μιαν εύπρόσδεκτη απελευθέρωση της ανθρώπινης ἰστο­όλημα της κατανομής δέν τίθεται πλέον μεταξύ συγ­ ρίας από τό περιττό φορτίο αρχέγονων ψευδαισθήσεων,κροτημένων κοινωνικῶν ταξεων στό πλαίσιο χωριστῶν αλλα τό αντίθετο: θα σημίατοδοτουσε μια καταστασηἐθνῶν καί αφθονων ακόμα φυσικῶν πόρων, αλλα τίθε­ τόσο όεόαρημένη, ὥστε να μή μπορεί να σηκώσειται μετα τήν απορρόφηση τῶν κλασσικῶν κοινωνικῶν ἐπιπρόσθετα ούτε καν τό μικρό όαρος μιας ίδεολογικηςταξεων από τή μαζικοδημοκρατική χοανη καί στό σαπουνόφουσκας.πλαίσιο ένός πλανίτ , όπου δ δ ο× α×ικ3ή καί ταγίμ· λθ ι

Σ 7 Β­· Ἄ Ϊοικολογική επιόαρυνση καθίσταται όαθμιαια αφόρητη.Τα γυμνα όιολογικα μεγέθη υποκαθιστουν σιγα­σιγατα παραδοσιακα πολιτικα, μέ τήν εκαστοτε ίδεολογικήσυσκευασία τους. Καμμια «δεξια» καί καμμια «αρι­

| | | | Ϊ §| Ώ Ϊ Π |στερη» σοφια δεν θα όοηθησει αν οχτω η δεκα δισε­

84 85

Γ:

Πρωτοδημοσιεύθηκε στό περιοδικό Νέα Κοινωνιο­λογία 25 (ανοιξη 1998), 17­Βθ. Τίς ερωτήσεις διε­τύπωσε ο Σπύρος Κουτρούλης.

Στό ἔργο σας πραγματεύεσθε ποικιλία θεμάτων προσδιορι­στικὥν του δυτικού πολιτισμού: τόν μαρξισμό, τόν εύρωπαιἔκό καί τόν ἑλλήνικό διαφωτισμό, τήν περιγραφική καί τήνκανονιστική θεωρια, τήν παρακμή του αστικού πολιτισμούκαί τώρα τήν θεωρια του πολέμου. Θα μπορούσατε νάπαρουσιάσετε στό κοινό τής Νέας Κοινωνιολογίας τούςκυριότερους σταθμούς του στοχασμοῦ σας, σέ συνδυασμό μέτά σήμαντικάς πνευματικά ρεύματα πού ἐπέδρασαν στήδιαμόρφωσή τους;

(Η προσπαθεια να γραψει κανείς τήν πνευματική τουαυτοόιογραφία κατα τρόπο ἐξαντλητικό καί απολύτωςἔγκυρο μου φαίνεται ἐξ αρχής καταδικασμένη σέ απο­τυχία· αυτό ίσχύει αλλωστε όχι μόνον για τίς αυτοόιο­

| , | | | | | Κ Ἡ

γραφιες, αλλα και για τις όιογραφιες. Ο αυτοόιογρα­φούμενος περιγραφει τήν πνευματική του πορεία μέσααπό τή δεσπόζουσα καί συχνα δύσκαμπτη οπτική μιᾶςήδη παγιωμένης αντίληψης για τόν κόσμο καί για ταανθρώπινα πραγματα. Έδπιπλέον ἔχει τήν ψυχολογικακατανοητή, παντως αυταρεσκη ταση να τονίζει τήλογική συνοχή καί τήν εσωτερική αναγκαιότητα τήςπορείας του αυτης, υποτιμώντας, παραγκωνίζοντας

87

συχνότατα μη συνειδητοποιώντας καν τίς συμπτώσεις ανώτερη ενότητα πραγματα πού για εναν αλλον είναιπού την καθόρισαν, τίς κρίσεις καί τίς αόεόαιότητες ασχετα μεταξύ τους. Άλλα τοῦτο αποτελεί τη μίαπού τη σημαδεψαν· πολύ λιγότερο είναι όέόαια ό ίδιος μόνον, την ύποκειμενικη πλευρα του πραγματος,σέ θέση να εξιχνιασει τίς στοιχειακές δυναμεις της ὁποία εξηγεί γιατί δύο ανθρωποι, εστω καί αν συμμε­όπαρξης του, πού ὥθησαν τη σκέψη του μαλλον πρός ρίζονται σέ γενικές γραμμές μια θεώρηση, μπορεί να

αύτη παρα πρός την αλλη κατεύθυνση. Ύπί αύτές τίς διαφέρουν σημαντικότατα ὡς πρός την έκταση τῶνσυνθηκες, ένα εγχείρημα πνευματικης αύτοόιογραφίας, ενδιαφερόντων τους. (Η αλλη πλευρα έγκειται στηεφ, όσον επιθυμεί ­όπως καί όφείλει¬ να επιόοηθησει συνειδητη προσπαθεια να διοχετευθεί έτσι αλλιῶςτην κατανόηση ενός ἔργου καί όχι να στρογγυλέφει ύφισταμενη πολλαπλότητα τῶν ενδιαφερόντων στόκαί να εξωραίσει πρός τα έξω τό πρόσωπο ενός δη­ εγχείρημα οίκοδόμησης μιας κατα τό δυνατόν πολύ­μιουργου, θα επρεπε να αποφεύγει ψυχολογισμούς καί πλευρης θεωρίας, δηλαδη μιας θεωρίας, όπου οἱ κατευ­προσωπικές αναμνησεις, για να επικεντρωθεί στη θυντηριες αρχές εξακτινώνονται σέ ποικίλους τομείςσκιαγραφηση θεωρητικῶν προόληματων, στην αναψη­ καί αποδεικνύουν έτσι χειροπιαστα την ερμηνευτικηλαφηση τῶν σταδίων καί τῶν γενικότερων λογικῶν τους δύναμη καί εύστροφία. Άν τό εγχείρημα αύτόπραγματολογικῶν προυπόθέσεων της διερεύνησης τους. επιτύχει, τότε θεωρητικη αναλυση κινείται ταυτό­

‹Η ερώτηση σας αναφέρεται ὼστόσο σε ένα επίπε­ χρονα στα επίπεδα της κοινωνικης όντολογίας, τηςδο όαθύτερο καί εύρύτερο από εκείνο τῶν επί μέρους ανθρωπολογίας, της κοινωνιολογίας, της κοινωνικηςθεωρητικῶν προόληματων: αν καταλαόαίνω καλα, μέ ἱστορίας καί της ἱστορίας τῶν ίδεῶν, αλλα καί τηςερωτατε από πού προέρχονται τα νηματα πού συν­ πολιτικης της στρατηγικης μέ την εύρύτερη καί τηδέουν τα ποικίλα προόληματα, τα ὁποία εξεταζουν τα στενότερη σημασία τῶν όρων. (Η συγχώνευση τηςόιόλία μου. Κατ, αρχην πρέπει να πῶ ότι αναμεσα στη αύστηρης εννοιολογικης επεξεργασίας καί της εμόρι­γενικη θεωρητικη τοποθέτηση ενός συγγραφέα καί στην θούς ίστορικης αναλυσης, μέ γνώση τῶν πραγματικῶνπολυμέρεια τού προόληματισμού του δέν υπαρχει ανα­ δεδομένων από πρῶτο χέρι, αποτελεί για μένα όχιγκαία μονοσημαντη σχέση. (Η πολυμέρεια, όταν δεν απλῶς ένα μεθοδολογικό ίδεῶδες, αλλα στοιχειώδηόφείλεται σέ επιπολαιότητα καί δέν εξαντλείται σέ προϋπόθεση μιας τοποθέτησης πού θέλει να λαμόανε­προχειρολογίες, είναι μια δυσκολοεξηγητη προσωπικη ται στα σοόαρα, πού έχει δηλαδη τη φιλοδοξία καί Ήθ

αναγκη, ένα δυσκολοεἔηγητο ατομικό χαρισμα, μέσω δυνατότητα να προσφέρει στόν μελετητη της μιαντοῦ ὁποίου ένας νοῦς μπορεί να συνδυαζει σέ μιαν ούσιώδη γνώση τού κόσμου όπου ζεί. παραγωγη

88 89

, .Ὁ | Ξ | 7 Ϊ Κ Ϊ "σε 0­ι ,ανιααοριχηε και ανιιαεοθηαης θεωρίας ειναι καΤα θαθσς αναλύσεις. Η εξονύχιση των εσωτερικων αντιφασεων

›| 2 ό Ζ ι Ν· τ 3 ε Νευκολη ιαποθεαηι και ακριὅως Υι ασΤό ςνῳισφσιιν Τόσσ της σκέψης τοῦ Μειτκ σημανε για μένα, κοντα σέ

ι ,| Μ | ) ) ο › ιπολλοι) ασηιισι και διασιηιι­σι, σ αι#Τη\ιι θέλσνΤας να αλλα ερεθίσματα, τό έναυσμα για τη συστηματικη

‹ Ε Κ | ~ 7 ” ~ › ε ~πισεενονν αιι η |ιαπΟκαΤασΤασὉ μ­ιας αφηρημένης εν· προσπέλαση κεντρικων ζητηματων, γύρω από τα οποια,

α 7 ια ει ρ | 9 ~νἶιαε απο μιαν αλλη Ὁ ενας νσσς σσνδσασμ­σς εννοιων ως θεωρητικούς άξονες, αναπτύχθηκε μια σειρα προ­

, | | α υ υ ›

ειναι~σπΟνδαια|πΡΟα”ιΡΟΡα σΤη σκεψη. Ολα αυτα απο­ όληματισμῶν καί πορισματων. Θα αναφέρω τρία τέ­¬ Ν Η 9 | ~ ε › ~

ἑελρυνγ συμπτωματα διαρκσιις ῖΤνΘιιιιαΤι%Τις σφηὅιιιας­ τοια κεντρικα ζητηματα. Πρωτον, η επισημανση τωντην ωριμότητα του ε εται το πνεῦ α οταν είναι σέ ” ι | ) ” ' ΗΡΧ μ πολλαπλων συνυφανσεων μεταξυ επιστημονικης ανα

θεση/ να δωσει Τη αυνκεκθιμενη αναλυση ιι­ιας σσΥ%Θτ λυσης καί ηθικα ἐμπνευσμένης ἐσχατολογίας έφερε στό' ι × × ι ι › | 3 Η | __

κμιμενηεγ καααααασηςι ΑΘΤΟ θείἶαια μονον οι ανιδεοι θα προσκηνιο τό ερώτημα της δομης και των μεταμορ­το ονομασουν στενότητα καί ἐμπειρισμό. Γιατί ακρι­ φώο­εων Τῆς παμπὰλαιης ὅσμωσης τω Βἶναι μέ Τό

σ· ι κ ε 2

ὅωε η συγκεκριμενη αναλυση ααικεαῳιμενων αιαΤα_ Δέον, μέσω της ὁποίας οι ανθρωποι ανέκαθεν προσπα­| | # › ‹ χ

σἶασεων δειχνει την αληθινη υφη και Χσησιιι­όΤΤηΤα θοῦν να μετατρέψουν ἐξ ὀρισμοῦ τίς επιθυμίες τους σέ

των εννθιοαιανιχων και μ­Θθοδολογικῶν εργαλείων. πραγματικότητες· τό επιστημονικό καθηκον της δια­® ~ ·~· : : › Ν | | ΪΒδιμ δεν μπορω ηα ιι­ην αναλογισθω τη ὅαθεια καί στολης Ειναι καί Δέοντος ζητα, αντίστροφα, τη θεω­

~ α | | υν 3 _· __

μονιμη ενἶμἶιωαη “Έσω ιι­ιἶυ Θιιανσ Το παραδειγμα του ρητικη του θεμελίωση στην αναζητηση των προυπο­

ΜΗΓΧ· Σω είανι) Του ιι­ε'ΥαλΟι# αι#Τσσ σΤσχασΤἦ καΤα· θέσεων της αξιολογικης ούδετερότητας. Δεύτερον,Ι κ | α : υαινεται ε τ οπο επιόλ τικο οτι ιλ ί ” ­ ι ° ι Η Τ ι ι ιΪ ,μ Ργ η ΪΡ Οσθφιαι ανθσωπι) μεγαλη ,ανακαλυψη ,του Μειτκ, που σγυνοψιζεταιξ στην

ΟΎια¬ Οιχονομιαι ισΤΟΡιαι πσλιΤικη κλπ­ σσνισΤσιΝ ως έννοια «ιδεολογία», εθετε αυτόματα, οπως είδε ο Κειτὶδ ~ ' | ν κ υ ι α › κ |εκ Της σι­ισιας Τσσς ο ι ονον ενα και το αυτο π α α ' ' ' ” ' “ “ ” " “μ Υιι 7 Μειιιιπὶπειιη, το ζητημα της εφαρμογης της εννοιας αυτηςαδ α συναμα μια ενιαια γνωση, σΤ0 κ€νΤρσ Της σπσιας πανω στόν ἴδιο τόν μαρξισμό, καί μαζί του ἔθετε καί' °°° # α α ε α 7

ο ηγειται κανεις αναποδ αστα αδια ο ο από ποιό σ εἶο ' ι “ “ ι ι ” ­Ρ › Ψ Ρ Ὁιι το προόλημα του σκεπτικισμου με μιαν ενταση πρω

της πεθιφεθειας θα ξεκινησει­ Ο ΜΘΤΧ ηΤαν ιι­Ξγαλσς τοφανη μετα την αντιπαραθεση σοφιστικης καί πλα­θεωρητιαιόςι μόνσ καί μόνο γιατί ηΤαν, καί μόνον εφ, τωνισμοΰ από την πλευρα μου, παρακινηθηκα έτσιν ε· ι ι ι ,

Οιἶ®ν~η”ιαν= μεναλσς ισΤσΩιιισς­ ΣΤόν όαθμό όπου παύει στην αναζητηση μιας θεωρητικα όιώσιμης λύσης ικα­να ειναι ιστο ικό ί ' ' ι Ν ° _ ­ × × Τ · × ­ 7 ­Σ ε κααγινεἶαι εαχα”ῖΟλιἶΥσς Της ισΤσ νης να συνδυασει την εγκυρότητα της επιστημονικηςθιαε καἱ εο Ονοἐι σΤ”η σκεψη του ανοιγεται ενα χα­ γνώσης μέ τη διαπίστωση της σχετικότητας τῶν ηθικῶν

Ι 2 1 ; ρ | ,

αμα που συχνα δεν αφηνει αλωεηπς Τις επι μιέσσσς αξιων. Τρίτον, τό δογματικό πρωτειο του οικονομικου

90 οι

παραγοντα μέσα στην κατασκευη τοῦ ίστορικοῦ ιδλι­ ἐννοιολογικα έργαλεἶα πού απαιτοῦσε γνωσιοθεωρη­σμοῦ έρχόταν σέ αντίφαση μέ τη (μαρτυρημένη από τικα έπαρκης σύλληψη της σχέσης αναμεσα σέ Βἶναιτην ίστορικη αναλυση διαφόρων καταστασεων καί καί Δέον τῶν μεθοδολογικῶν όασεων της κοινωνικηςέποχῶν) δραστικότητα καί αύτοτέλεια τοῦ πολιτικου ἐπιστημης όξύνθηκαν μέσα στην κριτικη αντιπαραθέ­παραγοντα. Ἀκόμα παραπέρα: γραμμικη ανέλιξη της ση μέ τόν Κειητ καί τόν Μεικ ννείσετ· ίδιαίτερα ὁ δεύ­οίκονομικης προόδου αντιτασσόταν στην αξιοσημείωτη τερος μοῦ φαίνεται πανω απ, όλα ένα ύψηλό παραδει­δομικη σταθερότητα τοῦ πολιτικού παιγνιδιοῦ, ανεξαρ­ γμα πνευματικοδ ηθους, θεμελιωμένου στό παθος γιατητως τῶν μεταόολῶν τοῦ θεσμικοῦ πλαισίου. (Η την αληθεια ακόμα κι όταν τό αντίτιμό της είναι ψυ­διερεύνηση τοῦ πολιτικοῦ παραγοντα ηρθε έτσι να χολογικα όαρύ, γιατί σημαίνει την αποκοπη από καθεσυμπραξει μέ την έμόαθυνση σέ ὁρισμένες σταθερές, ελπίδα τρεφόμενη μέ ψευδαισθησεις. Τέλος, μελέτηέκδιπλούμενεςί στό πεδίο της κοινωνικης όντολογίας τοῦ μηχανισμοῦ τῶν ίδεολογιῶν, όπως την αρχισα ξε­καί της ανθρωπολογίας. κινώντας από τόν Μειτκ, μέ ὁδηγησε σα ένα καινούργιο

Σ, αύτην την προοπτικη,

»©~

αναγνώστης δέν θα αντίκρυσμα της ἱστορίας τῶν εύρωπαικῶν ίδεῶν, τόσοδυσκολευτεἶ να κατανοησει γιατι στη διαμόρφωση της στό πεδίο της φιλοσοφίας καί της μεταφυσικης, όσο

Ι 77 5 › τ ~ Η ~ ·­·σκεψης μου επαιξαν όχι ασημαντο ρόλο μερικοί μεγα­ καί σ έκεινο των λογοτεχνικων καί καλλιτεχνικωνλοι πολιτικοί στοχαστές. Τόσο ως πρός τό πνευματικό μορφῶν.του όα ος όσο καί ονολοσ ικα, π ῶτος ανααεσα του Μολονότι δέν πο ῶ έδῶ να πῶ πε ισσότε α πανω[ ς

# ι κ ~ ε ‹ › › › ‹ Τ κ 2σταθηκε ο Θουκυδιδης, του οποίου η μελέτη μέ συνο­ στό θέμα αυτό, έχω την αίσθηση ότι ειπα πολυ λιγα.| Ϊ | | ^'°' Ἰ Ϊ | | | | | #9 , ^°·' |δευει απο τα πρωτα εφηόικα μου χρονια μεχρι σημερα. Καμμία σχηματοποιηση πνευματικων επιρροων και

ἶ| | < | , < #­# , ._ 84 π¬# ) |Βνα δευτερο οροσημο πρός την ίδια κατεύθυνση υπηρξε οφειλων δέν μπορει να δώσει μια σαφη αντιληψη για‹ κ Ν . . ,.. 7 3 .­η μελετη του Μειι:ΙειιεινεΠι, στόν όποιο ειναι αφιερωμέ­ τη συγκεκριμένη κίνηση καί γονιμότητα μιας σκέψης,νο τό π ῶτο ου ἐκτενέ δ οσίευ α καθώ καί Ι αν όέόαια ὑποθέσου ε ότι Κ σκέ αυτό είναι κατιἹθ μ· = Ω Ὁ μ·3 | | ,| Ώ ι¬ο ι" υν 3 7 Νεντρυφηση στο εργο συγχρόνων αναλυτων των διεθνων παραπανω από συρραφη καί επαναληψη όιόλιακων

Ϊ , | 3 Ν· Ϊ #`# 7 σχέσεων, αρχίζοντας από τόν Κειγ111οιπἰΑτοΠ. Βεόαίως, πηγων. Κατι τέτοιο αρκει ίσως για να γραψει έναςτέτοια διαόασματα δέν θα απέδιδαν όσα απέδωσαν, αν φοιτητης τη διδακτορικη του διατριόη για να αόγα­δέν πλαισιώνονταν από μια μακρα καί έκτεταμένη τίζει ένας καθηγητης τη λίστα τῶν δημοσιευματωνΪ | | | 3 ­_ ς 3 #ν 7ενασχοληση με την ευρωπαικη κοινωνικη καί πολιτι­ του, όμως ούσιαστικη εισφορα στη γνώση των αν­κοστρατιωτικη ἱστορία. Ἀπό την αλλη πλευρα, τα θρωπίνων πραγματων απαιτεἶ μιαν ὁλοκληρωτικη

92 93

ς ι 7 π ν : τ : κ ~ 7'υπαρξιακη στρατευση, μιαν αγρυπνη παρατηρηση συγ­ συναπτονται αμεσότατα με την προὅληματικη του Ειναι| Γ ~ ._ 7 ωκεκριμενων καταστασεων καί ζωντανων ανθρώπων, καί καί του Δέοντος. Για να εκιρρασθω μέ δογματικη

Ι ε .. ,_ , ' ­ ,_ ,μιαν ασταματητη διύλιση των παρατηρησεων μέ ατε­ ἐπιγραμματικότητα, θεωρω αδύνατη μιαν έπιστημηγκτο στοχασμό, πού δέν υποχωρεί μπροστα σέ καμμια πέραν τοῦ ὀρθολογισμού καί θεωρω αδύνατη μιαν αντίλη­προκαταληψη καί δέν φοὅαται να συγκρουσθεἴ μέ ψη περί Δέοντος, ητοι τη θεμελίωση αξιῶν, εντός τοῦ

δ | 5 ~ ~ ›οποιονδηποτε καί ὁτιδηποτε. Αυτην τη σταση θα επιστημονικού ὀρθολογισμου. Αυτό σημαίνει, μεταξύΝ # | 3 κ κ ε ς· ε υ ‹ › | Ν › ~ #μπορουσε να την ονομασει κανεις ηθικη (σίγουρα ειναι αλλων, οτι ο ορθολογισμος της επιστημονικης γνωσης

ί | 3 Ν Η ‹ ± ε ·­· Ν 'ῖ'μια μορφη εσωτερικης ασκητικης), όμως δέν έχει καμμια καί ο ὀρθολογισμός των αξιων ειναι δύο διαφορετικα# , Ν 3 2 › ~ ε τσχεση μέ την ηθικη ὡς κανόνα κοινωνικης συμπερι­ πραγματα· σημαίνει επίσης ότι, ενω η επιστημονικη

φορας· απεναντίας, μπορεἶ να αντιστρατεύεται κατα γνώση δέν μπορεῖ να είναι τίποτε αλλο παρα ὀρθολο­# # # κ | ι | ν ι ‹ : ~ 5 ·­· Τμετωπο τούτη την τελευταια. ικ θε ελιωση η η υπερασπιση των αξιων ειναι

Υ Ὁ7 |η ρ μ ρ 5 2 υ # Ι 7 Ζ

δυνατη τοσο με ορθολογικα οσο και με ανορθολογικαΣτό έρ?? σαἔ ,Ισχύς καί Ἀπόφαση ίἐχδ· ΣΉ7/μή› 1991) μέσα (π.χ. ἐπίκληση τοῦ «ηθικοῦ αἰσθηματος», τηςπα ουσιαζετε ταν πει α ικί θ ί ~ ' ” | 7 .

ῇο ιο]/ρ Φ 37 ωζρία Τἶίςἔποἕἶασης χἶ" «συμπόνοιας» κ.λπ.). Ὁ επιστημονικός ορθολογισμόςΤ­ην χανθνίσΐίχη θεωρία. Στα πλαίσία αϋἶων, ΐί σημασία ι οι κ κ κ κ κ τ νλ 6” . ι , α α . ι α 7 δεν εχει όεὅαια καμμια σχεση με μια νοησιαρχικη αρ­αμ ανεί Ϊ] συ)/χρουση αναμεσα σἔἶ Ορθ0λΟι/ίσμο καί αν0ρ_ θ › ... Ω Ι › λ | | Η

θολογισμό καίἡ διακριση αναμεσα σέ Βἶναι καί Δέον; ρωση εννοιων Οπου Τε) αποκ ἕισιωἶο κἔῃηρω της: κ Τ' εαληθειας ειναι η λογικη συνοχη. Τούτη η τελευταια

εκ Ι › › ­¬ , , .... , ...Οταν πρεπει ν απαντησει κανείς σύντομα σέ τέτοια είναι αυτονόητο αίτημα της επιστημονικης σκέψης,Ἱ | ) | 3 ,ερωτηματα, αισθανεται σαν να ὀφείλει να διασχίσει όμως έχει έπιστημονικη αξία μόνον έαν «σώζει ταμέσα σέ μια ὥρα ἔνα πέλαγος κολυμπώντας. Καθώς φαινόμενα», έαν δηλαδη κρυσταλλὡνει γενικεύσεις

9 2 Τ 5 Η Ν : Ν ·ῖ· εαυτο ειναι αδύνατο, θα περιοριστω να χαραξω μια ἐμπειρικων παρατηρησεων. Βδω ειναι αδιαφορο αν οί# κ κ κ › ± κ › | : › ×διακεκομμενη γραμμη στον χαρτη, μέ την ελπίδα ότι γενικεύσεις διατυπώνονται με αφετηρια τις εμπειρικες

(Ϊ ,| 8· , Ε 9

Θπθίθἐ εχει θεωρητικα ενδιαφέροντα θα ὅρει τόν χρόνο παρατηρησεις η αν ἐκφέρονται υποθετικα για να επα­καί τη στοχαστικη ύπομονη να διανύσει πραγματικα ληθευθούν έμπειρικα ἐκ τῶν υστέρων· στην πραγματι­

2 › π : , ξ _, „ _ ·;< ,την αποσταση, ανατρέχοντας σέ αλλες αναλύσεις μου. κότητα οι δύο τουτοι Πποὼρτοοειἰειτὼ ειναι αδιαχώρι­Ἄς αρχίσω από τίς έννοιες τού όρθολογισμοῦ καί τοῦ στοι στην έπιστημονικη πρακτικη. (Όσο κι αν αύτηανορθολογισμοὕ, οί ὁποἶες αλλωστε συχνότατα εἶναι πρακτικη παραλλαζει, θα κινεἶται παντοτε καπου

κ κ υ 7 , ,.. Ηφορτισμενες με ηθικές­κανονιστικές προτιμησεις κι έτσι αναμεσα στούς δύο πόλους της θεωρητικης γενίκευσης

94 9ὅ

καί της έμπειρικης διαπίστωσης τό γεγονός ότι δο τῶν κοσμοθεωρητικῶν αποφασεων καί τῶν ηθικῶν­θεωρία διαποτίζει τη σύλληψη της έμπειρίας διόλου δ κανονιστικῶν προτιμησεων. Ἡδῶ διαμαχη «ὀρθολο­

Μ Ν Η ε Ν Ν Ηδέν σημαίνει οτι μπορει να διασωθει έναντια σέ όλες γιστων» καί «ανορθολογιστων» αφορα στην πραγμα­τίς εμπειρικές μαρτυρίες, όποια μορφη καί να παρει· τικότητα όχι τόν αμοιόαἶο έλεγχο θεωρίας καί έμπει­αλλωστε αύτό τό αναγνωρίζουν έμπρακτα όλες οἱ ρίας, αλλα την έπικρατηση αύτῶν εκείνων τῶν

| Ϊ | | 7 | 7 7 ­­θεωριες, ακομα και οί πιό αύθαίρετες, γιατί όλες επι­ συγκεκριμένων (καί, σιωπηρα όχι, προυποτιθέμενων)καλοῦνταικαποιαν, ὁπωσδηποτε ἑρμηνευμένη, όψη της θέσεων. Οἱ «ὀρθολογιστές» συνδέουν έξ ὁρισμοῦ τίςέμπειρίας. (Η ἱστορία τῶν ἐπιστημῶν δείχνει ὡστόσο προσφιλεἶς τους ηθικές­κανονιστικές θέσεις μέ την «όρθη

πόσο ρευστα εἶναι αύτα τα πραγματα καί πόσο γρη­ χρηση τοῦ Λόγου», για να όγαλουν κατόπιν τό συμπέ­γορα μεταόαλλονται ενίοτε οί κρατοῦσες μεθοδολογι­ ρασμα ότι όποιος αντιστρατεύεται τίς θέσεις αύτές τό

ο › ~ › › ι Τ' 7 Νκές αντιληψεις. Ακριόως αυτό αποδεικνύει, όπως πι­ κανει μόνο καί μόνο γιατί ειναι ανίκανος να σκεφθειστεύω, ότι καμμία μεθοδολογία, όσο αψογα κι αν εἶναι λογικα. (Όμως αναμεσα σέ μορφη καί περιεχόμενο,

| Ϊ σο 3 7διατυπωμενη στο χαρτί, δέν μπορει να αναλαόει ρόλο δηλαδη αναμεσα στην ἐπιχειρηματολογία σύμφωνα μέτυφλοσούρτη καί να ὁδηγεῖ τόν ὁποιονδηποτε χειριστη τούς τρέχοντες λογικούς κανόνες καί σέ τοποθετησεις

| | < ,| Ϊτ στ λυσ οποιωνδίποτε π οόλ ατων. Καθώ οί εναντι τ ατων πε ιε ο ένου δέν υ ίσταται κα ίαη Ρ ημ· ς η ημ· Ρ λ. μ· = φ μμ·| | >ν 7 7 Ι 7 ν`× 7πιθανοι συνδυασμοι θεωρητικης γενίκευσης καί εμπει­ αναγκαία σχέση· η ίδια μορφη λογικης επιχειρηματο­

ρικης παρατηρησης εἶναι παμπολλοι, καμμια συνταγη λογίας μπορεἶ ὡς πρός τό περιεχόμενο να ὁδηγησει σέδέν μπορεί να ύποκαταστησει έπαρκῶς την ατομικη ἑντελῶς διαφορετικα συμπερασματα όταν οί προκείμε­παιδεία καί τα ατομικα χαρίσματα τοῦ ἑκαστοτε ἐρευ­ νες διαφέρουν. (Ϊπό την ἐλέγξιμη μορφη τῶν λογικῶννητη. Ἀκόμα καί αν όλοι αποδέχοντανἰιπ ειϋεττειοτο την κανόνων ὁ ὀρθολογισμός εἶναι καθαρα τυπικός· ότανἴδια μέθοδο, τα ματια τοῦ λαγού θα παρέμεναν διαφο­ παει να ταυτίσει τόν ἑαυτό του μέ ηθικα­κανονιστικαρετικα από τα ματια της κουκουόαγιας. Οί λεγόμενες περιεχόμενα, τότε ξεφεύγει από την έπικρατεια τοῦ«μεθοδολογικές συζητησεις» σχετίζονται περισσότερο τέτοιου ελέγχου καί αρθρώνεται ὡς κοσμοθεωρητικημέ τόν σχηματισμό ίδεολογικῶν παραταξεων έντός τοῦ απόφαση υπό διπλη έννοια: ὡς απόφαση ύπέρ τοῦ «ὀρθο­στρώματος τῶν έπιστημόνων καί λιγότερο μέ την λογισμοῦ» καί έναντίον τοῦ «ανορθολογισμοὕ», καί ὡς

7 | ο­υ ·¬· >¬· κιουσιαστικη πρόοδο της γνώσης. απόφαση υπέρ αύτων των περιεχομένων καί κατα τωνΙ | Η 1 : ‹ ‹ 5 Η ε ›Διαφορετικα τιθεται τό πρόόλημα του ορθολογι­ αλλων. Όταν οι «ορθολογιστές» θεωρούν ότι από­

.Ν | ~ › ~ ‹ ~ › Ν › ~ ·;· ‹ ε .σμου και του ανορθολογισμου όταν περναμε στό επίπε­ φαση υπέρ του «ορθολογισμου» ειναι η ίδια εο ιρεο

96 Δ 97

όρθολογικη, κανουν κατι πού όλοι μας απορρίπτουμε ραθέσεις δέν μπορουν να λαμὅανονται στην ὀνομαστικη, | | Ϊ | 7 | 7 ,αυτονόητα στην καθημερινή μας ζωη: αναγνωριζουν τους αξια. Τα ουσιώδη ερωτηματα για μια νηφαλια, | | Ϊ Ϊ | | Ι , | Έ' | Ϊ `# / | θ |σε καποιον, δηλαδη στον «Λόγο», το δικαιωμα να αναλυση ειναι τα εξης: τι χαρακτηριζεται εκαστοτε

εἶναι ὁ κριτης όταν κρίνεται ὁ ίδιος. Πρόκειται θέθαια ὡς όρθολογικό ανορθολογικό; τί καί από ποιόν γίνε­για κλασσικη αξίωση ἰσχύος, πίσω από την ὁποία, ὡς ται δεκτό απορρίπτεται ὡς όρθολογικό ανορθολο­

. Ψ­ Υ ΙΘ Κ | , ) δγνωστόν, κρύθονται οι συναφεις αξιώσεις των εκαστο­ γικό; μέ τίνος την αξίωση αληθειας καί ισχύος συνδέεταιτε ἐκπροσώπων τοῦ «Λόγου». Αλλα καί οι ιιανορθο­ ό,τι χαρακτηρίζεται ὡς όρθολογικό ανορθολογικό;λο ιστέ » ό ίσκονται π οστα σέ ανυπέ όλ τες δυσ­ (Όπως ”δ συνεπα εται Ι διαστολί ανα εσα σέὉ η

| (| ( Η· ,| Ἱ | Ϊ | | Ἄ |κολίες. Δεχονται οτι η πηγη των εσχατων κοσμοθεω­ επιστημονικό καί σε ηθικο­κανονιστικο ορθολογισμο,ρητικῶν καί ηθικῶν­κανονιστικῶν θέσεων ὅρίσκεται διόλου δέν συναπτω τη θέση ότι οί ηθικές αξίες είναιυΙττει τειτὶοηετυ, όμως δέν εἶναι σέ θέση να ἐξοὅελίσουν σχετικές (δηλαδη προίόντα συγκεκριμένων υποκειμέ­μέ συνέπεια τόν Λόγο, τουλαχιστον υπό τη μορφη της νων σέ συγκεκριμένες καταστασεις) μέ καποιας μορ­χρησης ἐπιχειρηματων μέ κατα τό δυνατόν συνεκτικη φης γνωστικό σχετικισμό καί σκεπτικισμό. Στό κρί­

Ϊ 7 Ψ” ΝΨ Ϊ 3λογικη δόμηση. Όποιος δέν επιχειρηματολογει συνε­ σιμο αυτό σημειο η τοποθέτηση μου αντιτίθεται σέΝ ·;· κ κ ‹ 9κτικα καί τυπικως όρθα ειναι καταδικασμένος στο ολόκληρη την ίσαμε τώρα φιλοσοφικη παραδοση, δη­

, '"® | | Ϊ 8κοινωνικό μηδέν, όχι μόνον δηλαδη δέν μπορει να λαδη καί στίς δύο δασικές, αν καί αντίρροπες, κατευ­έκστρατεύσει εναντίον του «όρθολογισμοῦ», αλλα ούτε θύνσεις της. Ὁ σκεπτικισμός συνέδεε παντοτε, τόσοκαν λαμθανεται υπ. όψιν. ”Οπως οί «όρθολογιστές» στίς αρχαῖες (σοφιστικη, πυρρωνισμός) όσο καί στίςαρνουνται να δουν τόν όρθολογισμό στην αντίπερα όχθη, νεώτερες έκδοχές του, την αδυνατότητα γνώσης τῶνέτσι καί οἱ «ανορθολογιστές» σφαλλουν όταν νομίζουν πραγματων μέ τη σχετικότητα καί τη μεταὅλητότη­( Ϊ Ϊ 7 | ΨΨ Ψ­# '§' #`# ΡΜ (ότι ο «ορθολογισμός» ξεραίνει μέ τίς αφαιρεσεις του τα του καλου καί του κακου, ένω ο πλατωνισμός καίτίς υπαρξιακές προϋποθέσεις της σκέψης. Καμμια από οί ίδεοκρατικές τασεις γενικότερα έκαναν ακριθῶς τότίς δύο παραταξεις δέν είναι σέ θέση ούτε να πραγμα­ αντίστροφο: ἑδραιότητα της μεταφυσικης γνώσης

| , θ ,/ , | 9 | 3τώσει οσα επαγγέλλεται ίδια, ουτε καν να επαλη­ στηριζε τη θεθαιότητα για τό ἐς αεί αμεταθλητο καλόθεύσει στό ακέραιο τούς φόθους της αλλης. υΗ από­ καί κακό. ”Ε]τσι, ό σκεπτικισμός ηταν παντοτε αντε­φαση υπέρ τοῦ «όρθολογισμοῦ» παραμένει υπαρξιακη στραμμένος πλατωνισμός καί ὁ πλατωνισμός αντεστραμ­

Β | Κ Ε ­Φ Ἄ .Ψ Ϊ | , Έαπόφαση και η υπερασπιση του «ανορθολογισμου» μενος σκεπτικισμός. Κατα τη δικη μου αντίληψη ηγίνεται μέ όρθολογικα μέσα. Για αυτό τέτοιες αντιπα­ γνώση τῶν ανθρωπίνων πραγματων εἶναι δυνατη,

98 99

: » ~ › Ν ± ,„ Η κ λ Ι | 7τουλαχιστον σε πρακτικως επαρκη ἔαθμό ­ καί ακρι­ πσινωνινιης ὀντολογίας, συνιστα τη θαση και "Νιν ΞΥΑ# | , #9 ) η _· Ιθως η γνωση αυτη μας επιτρέπει τη διαπίστωση ότι γύηση της γνώσης των ανθρωπίνων πραγματων.

ο ­› : Ψ π α » ν | › » ~ α ν : ι # Ιοι αξιες ειναι σ ετικες ε τ ν εννοια που ανε ε α Π ο ανω ια να κατανο σω ανθρωπρνἐ που# Δ|χ:» μ η » α › | ρφν ς7ἴ » Ὁ | ›Ξ× 7 #, #νπαραπανω. εν υφισταται καμμια λογικα αναγκαια πισσέραν η πισσέυουν σε διαφορετικες α ιες απο εμε α

κ › : χ ν ν | 3 | ν χ ν ε # 9 7 #συναφεια αναμεσα στον γνωσιοθεωρητικο σκεπτικισμό πρέπει να αντλησω τα κριτηρια μου απο αρῖαὶν ΤὉκαί στόν ηθικό σχετικισμό_ ·Η απόφανση: «δέν μπορῶ ὅαθύτερη γνώση, δηλαδη να προχωρἡσω σ· ένα στρῶ­να γνωρίσω τα πραγματα, αρα δέν υπαρχουν αντικει­ μια ἐαθιησέρο από καθε αξία καί να κρατησω, μέ την

| α Ι Τ' : ε ν ε | 9 ν ι ~ 3 | 0μενικες αξιες» ειναι λογικα εσφαλμενη. Από τη θέση έννοια αυτη, σταση αξιολογικης ουδετεροτηξϋαἐ­ Οσα«δέν μπορω να γνωρίσω τα πραγματα» προκύπτει λένέ ρσι πασι σέσοιο εἶναι αδύνατο απλως είναι ανίκα­απλωἐ ὅτι «δέν ρπθρω να γνωρίζω αν ρε αξίριἐ εἶναι νοι να διεισδύσουν γνωστικα ὥς τό ἔαθύτερο αύτό στρώμα

η 3 ­α 7 Ϊ | |ὰνΉχΞιμενίκέῳ)· Άρα Οφείλω να Υνωρίζω Τα πραγμα­ ­ καί επιπλέον είναι καί απρόθυμοι: γιατί υπο τοτα προκειμένου να εἶμαι ὅέἔἶαιος ότι οἱ αξίες δέν εἶναι πρόσχημα σης αρνησης της δυνατότητας της αξιολο­› κ | › | χ ω ν 9 Ν ‹ >¬· # α #αντικειμενικές και αμεταὅλητες. Βεὅαιως, οταν λεμε γιπης οοδέτέροτητας προσπαθουν απλως να|επιὅαλουνότι γνώση τῶν ανθρωπίνων πραγματων ειναι δυνα­ μια γνώση διαποτισμένη από τίς δικές τους αξιες, δηλαδη

| 3 τ › Φ Ϊ” 8 |Τηι ρφρίλρνρε να διαχωρίζρνρρ διαφορα επίπεδα καί να τίς δικές τους αξιώσεις ισχύος. Αυτό ειναι αναποφευ­Φ Ν » | 3 ‹ › | ι Νεξηγούμε σε ποιο επίπεδο καί σέ ποιαν εκαστοτε έκτα­ πσσ και χρησιμοτατο στην κοινωνικη διαπαληι ρρωἐ

Τ λ· Ν » κ :` : Ν Ν 7 , : ι # |ση ειναι δυνατη. μιλαμε για το επιπεδο της κοινωνικης από γνώστικη αποψη σημαινει την καταργηση καθε8 κ » σ Η Ν Ν 3 , ~ 7οντολογιας, για εκεινο της κοινωνιολογίας για έκεινο έννοιας επιστημης, ακόμα καί της στοιχειωδεστερης.

~ ρ # λ ~ » Φ κ ε ~ ι κ 'Ξ' ' 'ΤὉΩ ιιπρρίαἐι Δεν μπθρω να νπεισρλθω εδω στα καί­ Γιατί καμμία ἐπιστημη δεν ειναι δυνατη αν δεν υφι2 7 λ : χ ‹ Η › ~ χ ρ Κ 9 ρ ι % #ρίραααρ αντρ ζναιαηρναι Τρ Οπριρ ακριὅωἐ Τωρα πρατ σταται ώς έναν αξιόλογο ἔαθμο η δυνατοτητα να δια

κ : κ α ~ › | › σ | › κ : #­γματευομαι σε μιαν εκτενη εργασια μου. Αλλα οποιος χωριζέι χανεις τίς ἐπιθυμιες του απο την πραγματικο'ΰ' , Ι : : : πε ›κ : ~ # ίειναι εξοικειω ενος ε κει ενα δια ο ων πολιτισ ων Άν δέν θέλου ε δεν πο ου Ξ να διαρ“Τρλλρν°

# 9 ~ “μν 7 μ Έλι : ξἶρυ κ κμ » Τηηἶα' μ Ὁ: μ Θ α1·# λ | |και εποχων, ας αναλογισθει απο ποιες αποψεις και για μέ ­ιις έπιθομίές μας (διαὅαζε: τις αξιες μας) 067­ΕΟ ΤΟ

πρωύἐ λόγρνἐ πραγματα πώ Θἰπώθαρίαν πρίν από τί συμόαίνει στόν κόσμο, τότε ἐπιστημη δέν έχειΙ › ~ < 7 3 ~ › Ι # |χιλιαδες χρόνια μέσα σέ εντελως διαφορετικές συν­ λόγο ύπαρξης η θα αρκουσε να εκφραζει κανεις τις

~ ·¬· κ Η τι ~ α | , #θηκεἔ μπορουν να ρ­αρ είναι σήμερα καΤανρὉΤα μέ επιθυμίες του για να θεωρειται αυτοματως επιστημο­› | › › 7 __ # α #τόση αμεσότητα. Αυτό τό μόνιμο ανθρώπινο καί κοι­ νας„ Δέν αγνοω καθόλου πόσο δύσκολη και ατελης

νωνικό ύπόστρωμαι πού αποτελεἶ αντικείμενο της εἶναι προσπάθεια ὑπερνικησης προσωπικῶν ἐπιθυ­

1ΟΟ 1Ο1

ει

μίῶν πρόἐ χάρη της έπιστημονικης γνώσης. Ἀλλά ότι οἱ διάφορες άντιληψεις περί Δέοντος δέν πηγάζουνόποιος ζητά τόν έξοόελισμό της άξιολογικης ούδετερό­ άπό τό έμπειρικό Εἶναι της κοινωνικης πραγματικό­τητας έπειδη είναι δυσεπίτευκτη, ύποπίπτει στόν ἴδιο τηταἐ­ Γιοῃΐί εἶναι δύο δίαζΡΟΡεΉχἀ πράγματα δω"παραλογισμό, σάν νά ζητούσε την κατάργηση τῶν πίστωση της διαμόρφωσης τῶν άντιληψεων αύτῶν μέσαδικαστηρίων έπειδη άνθρώπινη δικαιοσύνη ηταν καί σέ όρισμένες συνθηκες καί άντληση ἑνός ηθικοῦθά εἶναι πάντοτε άτελης. Φυσικά, ἴδια γνώση τῶν Δέοντος άπό τόν ὀντολογικά δεδομένο ηθικό χαρακτη­άνθρωπίνων πραγμάτων δείχνει ότι υπάρχουν όργανικοί ρα ἑνός Εἶναι. Τόσο τό Εἶναι όσο καί τό Δέον ἔχουνκαί άνυπέρόλητοι λόγοι, γιά τούς ὁποίους άξιολογικά διπλές σημασίες, οἱ ὁποἶες δέν πρέπει νά συγχέονται.ουδέτερη έπιστημονικη γνώση θά παραμένει ένα φαι­ Εἶναι μπορεῖ νά σημαίνει τόν δεδομένο έμπειρικό κό­νόμενο κοινωνικά περιθωριακό. Ἀνάμεσα στην τέτοια σμ­Ο χωρίς ἀἔιθλθηκούἐ πρθσδιθρισμ­Ούἐ ἕνα ἀξιολοτγνώση καί στη ζωη, πού διαμορφώνεται ὡς άγώνας γικά φορτισμένο έσχατο όντολογικό έρεισμα τού έμπει­ὰξιῶνι θπόιρχει μιά άγεφύρωτη άντίθεση. ρικοὔ κόσμου· καί Δέον μπορεἶ νά “σημαίνει μιά διατα­

Ὁ λόγος εἶναι συντομότατα ὁ έξης: οί άνθρωποι γη άνεξάρτητα άπό τό ηθικό ποιόν τοῦ περιεχομένουάρέσκονται νά πιστεύουν (καί ένισχύουν κοινωνικά τη της έναν άξιολογικά φορτισμένο κανόνα, ὁ ὁποῖοςθέση τους όταν κάνουν καί τούς άλλους νά πιστεύουν) μάλιστα μπορεἶ καί νά συγκρούεται μέ τίςάπλές ἐξου­ὅῖι Οί ἀξίῦἐ τθνς. δηλαδη τό Δέον πού κηρύσσουν, δέν σιαστικές επιταγές (η κλασσικη σύγκρουση νόμου καίεἶναι υποκειμενικό, άρα σχετικό καί παροδικό δημιούρ­ ηθικης, Κρέοντα καί Ἀντιγόνης). Ἀκριόῶς κατά τόνγημα, παρά όγαίνει μέσα άπό τη φύση τῶν πραγμά­ ἴδιο τρόπο μποροῦν νά συγκρούονται μεταξύ τους καίτων, επομένως κατέχει άντικειμενικη δεσμευτικότητα· οί δύο έννοιες τοῦ Εἶναι. Τό άξιολογικά φορτισμένοη πρακτικη συνέπεια εἶναι προφανης: όποιος διαόάζει Δέον δέν συνάγεται άπό ὁπόιοδηποτε έμπειρικό Εἶναι,ὀρθά τό Εἶναι δικαιοῦται νά καθοδηγεῖ τούς άλλους έν παρά μόνον άπό ένα Εἶναι έπίσης άξιολογικά φορτι­όνόματι τοῦ Δέοντος. ΕΗ συνύφανση Εἶναι καί Δέοντος σμένο. Σ, αύτό τό έπίπεδο κινεἶται ηθικη­κανονιστι­(όπως τη όρίσκουμε στην ίδέα τού Θεοῦ, στην ἔννοια κη σκέψη (άδιάφορο άν εἶναι θεολογικη καί τό Εἶναιτης Φύσης τού Ἀνθρώπου) ύπηρέτησε πάντοτε τό ὀνομάζει Θεό άθεϊστικη καί τό Εἶναι τό όνομάζεισκοπούς έπιόολης καί ίσχύος. όθπως εἶναι αύτονόητο, Λόγο κ.λπ.). Ἀντίθετα, έπιστημονικη διάκριση Εἶ­η διάκριση μεταξύ Εἶναι καί Δέοντος μπορεἴ νά γίνει ναι καί Δέοντος σημαίνει ότι δέν μπορεἶ νά υπάρξειμόνον άπό όποιον δέν έπιδιώκει τέτοιους σκοπούς ­ καί κάποιο έμπειρικά δεδομένο Εἶναι άπό όπου νά μπορείεἶναι διάκριση καθαρά γνωστικη. Δέν σημαίνει δηλαδη νά άντληθεῖ ένα άξιολογικά φορτισμένο Δέον.

ιοέ 103

ί

Ὁ Οατἰ Σείιητἰτι στην 'Έννοια τοῦ Πολιτικού ἐμφανισε την πτη διεύρυνση ενός πολιτικου κριτηρίου πρός τήνσύγκρουση ιιέχθρύς­φ¬ίλος›› ὡς προσδιορισττκή της ἔννοιας κατεύθυνση της κοινωνικής οντολογίας, αλλα απενα­ἕου ίἶολπίχοἔχθὐῖἑασἴέχό δέ ρόλἶ λαμὅἶίνείγσἶήν πολπἑχίί ντίας ο Ο δεοτυὶττ έπεχείρησε μιαν ἐπιστημολογικα

. › ν × ~ ι °° _ἔξἶἶίἶιξοτἶσἶγίἶἶἶιιωίἔἶιἶιἔιἶἶξἶἶἔἕἕἔιίγἶἔ ἔἶἶἶἶἶἶιἶἔαἶἶ αηεπιῖρεπη ,σιΜὶση,μίας π°°€°°ί:εῳ°®Έη§ Ψωνἰ.ι . ι οντολο ια ια να πο ισθει ετσι τον ο ισμο τουση, σ. ἔίὅ): «Η έσχατη πραγματικότητα συνισταται από κης ­Υ 9 ­Υ ~ Ρ ρ, , .ν ν

ύπάρξεις, ατομα ομαδες, πού αγωνίζονται γία την αύτο­ πολιτικου στοιχείου. Μου φαινεται σχετικα ευκολο νφα

συντηρηση τους καί μαζί αναγκαστικα για την διεύρυνση κατανοήσουμε γιατί σφοιλλει ο (Ϊ. δοὶτιτιπτ. Ϊο πεδιοτῆς ίσχύος τους. Γι, αύτό συναντῶνται ὡς φίλος ὡς της κοινωνικης οντολογίας, δηλαδή κοινωνική προι­ἐχθρός χαίἀλλάζων Τούς Ψῶως χαίΐούς ἐχθρούἔ άνάλυἴα γματικότητα στό σύνολό της, συνίσταται σέ~κοινωνι·μέ τις ανάγκες ἶου αγώνα για την αύτοσυντηρηση τους καί κές σχέσεις, όμως οἱ σχέσεις αυτές δέν είναι όλεςτήν διεύρἔνση ἶιχς ίσχύος τουςΐ. Ἀντιμετἕυπίζ/ουγχε ἐδωἔην δημόσιες καί πολπικέςη ἀλλά ἐπίσης ἰδγωτγκἑς καί ὡςεπιστ ο ο ικ ιευ υνσ τ ς έννοιας ιιε ος­ ι ος», ως , , , ν ο × <× ×συσχἔυΰζετἔ ΤΖ ἔρι/Ξ 002 /#2 Τό ἔργο Τἔυρο­ ἕἰχῃἰἶχ τετοιες πολιτικοί αδιαφορες. Οπωςχξερουμε ολοι, φιλι|α

καί έχθρα υπαρχουν, σε διαφορετικες παντα διαόαθμι­(Η περικοπή από τό ἔργο μου ,Ισχύς καί Ἀπύφαση, σεις, τόσο στόν δημόσιο­πολιτικό όσο καί στόν ίδιωτι­τήν οποία παραθέσατε, αναφέρεται, οπως αλλωστε κό­απολιτικό χῶρσ σχέση φιλίας καί ἔχθρας χαίἶἶχςλέγεται ρητα, σέ ολόκληρη τήν έκταση της κοινωνι­Δ κτηρίζςι Τήν κθίνωνίκἠ σχέση στό σύνθλό Της κϊοχίκής πραγματικότητας, ἐδῶ πρόκειται δηλαδή για μιαν μοναχα τήν πολιτική σχέση. πθλπίκἠςσχεση εἰνἰχίαπόφανση της κοινωνικής οντολογίας καί όχι για μια κοινωνική σχέση, ομως δέν είναι ὕλες Οίγχςῦίνωΐίκςςπροσπαθεια ορισμου του πολιτικου στοιχείου. Θα ήταν σχέσεις πΟλίΉκές­ Κἀνοψϋας ἕνα λογίκό αλμα> Ο

ουσιῶδες λογικό καί πραγματολογικό σφαλμα να νομί­ δείπιηὶττ ταυτίζει ουσιαστικα τήν πολιτική καί τηνσει κανείς ότι μια απόφανση της κοινωνικης όντολο­ κοινωνική σχέση, δηλαδή παίρνει μια σχέση μζε κοιθοῖγίας μπορεἶ να προκύψει ὡς απλή διεύρυνση ἑνός ορι­ λικό κοινωνικό όεληνεκές καί τή χρησιμοποιει για νασμοῦ της πολιτικής μέ όαση τή σχέση φίλου καί ἐχθροῦ. ορίσει ένα πεδίο στενότερο από τό συνολικο πεδίο τηςἈκριὅῶς τό αντίθετο συμοαίνει: έπειδή σχέση φί­ κοινωνίας. (Όμως Θίδοπθιός διαςΡΟΡἀ ”ϋΟυ|ευΡ,®ΤεΡΟΐλου­έχθροῦ είναι μέγεθος της κοινωνικης όντολογίας, γένους δέν μπορεἶ να συμπίπτει λογικα μέ την ειδοποιοδέν μπορεἶ να χρησιμέψει, μέ τήν είδοποιό έννοια, ως διαφορα του στενότερου γένους· τό αλογο έχει προιγμαῖκριτήριο για τόν ορισμό του πολιτικου στοιχείου. Δέν τι τήν ίδιότητα να εἶναι τετραποδο ζῶο, αν ομως τοέπιχειρῶ ἐγώ, λοιπόν, μιαν ἐπιστημολογικα ανεπίτρε­ ορίσουμε αποκλειστικα μέ ὅαση αυτήν του τήν ίδιότη­

1ο4 105

τα τότε δέν διαφέρει σέ τίποτε από έναν σκύλο. Τό ἴδιο φιλίας καί της ἔχθρας, τότε ὁ ἐἔοόελισμός της ἔχθραςίσχύει καί ὡς πρός τόν ὀρισμό της πολιτικης: έντός από τόν ὁρισμό αύτό θα πρέπει λογικα να συνεπιφέρειτης ύφίστανται σχέσεις φίλων καί ἐχθρῶν, όμως αύτές καί τόν έξοόελισμό της φιλίας· ό) όπαρξη ἔχθραςύφίστανται καί έκτός της, αρα τό είδοποιό γνώρισμα φιλίας) στην πολιτικη καί ὁ ὁρισμός της πολιτικῆς μέτης πολιτικῆς πρέπει να αναζητηθεί αλλοῦ. όαση τη φιλία καί την έχθρα εἶναι δύο πραγματα έντελῶς

Τώρα, όπαρξη φίλων καί έχθρῶν καί ἐντός της διαφορετικα. Για τοῦτο καί αύταπατῶνται όσοι νομί­πολιτικης είναι διαπίστωση έντελῶς ανεξαρτητη από ζουν ότι απορρίπτοντας τόν ὁρισμό τοῦ Ο.$οΙ1Π1ὶττ θατίς ηθικές μας προτιμησεις καί εύχές. Βἶναι δηλαδη ‹‹ἐξοινθρωπίσουν›› την πολιτικη,ἐμπειρικα πασίγνωστο ότι, σέ όλα τα έπίπεδα, τα (Όπως ηδη ύπενόησα, δέν χρειαζεται να εἶναι κανείςπολιτικα ύποκείμενα όμονοοῦν μέ τούς δέ καί μαχονται όπαδός τοῦ δὼιπὶττ για να γνωρίζει ότι στην πολιτικηἐναντίον τῶν δέ, ἐνδεχομένως μέ αίματηρα μέσα. ,Βπίοης ύπαρχουν έχθροί καί φίλοι. Πρόκειται για εμπειρία τόσοεἶναι προφανές ότι διατύπωση «φιλία­έχθρα» δέν παλια όσο καί ὁ κόσμος, έμπειρία αποτυπωμένη απόμιλα μόνον για έχθρα, όπως την ἑρμηνεύουν πολλοί αρχαιοτατων χρόνων σέ καθε είδους παροιμιώδεις,διαστρεόλώνοντας την, αλλα ἐξ ίσου θεωρεί καί τη φιλοσοφικές νομικές ρησεις· ας θυμίσω μόνο τηφιλία ως όρο ασκησης της πολιτικης. Μέ όαση αύτα στερεότυπη έκφραση κατα τη σύναψη συμμαχιῶν στηντα αναμφισόητητα δεδομένα, όταν ἐγώ αντικρούω τόν αρχαία Έλλαδα: «τόν αύτόν ἐχθρόν καί φίλον νομί­ὁρισμό τοῦ Ο. δοἰππὶττ για την πολιτικη, αντικρούω ζειν». Προσωπικα δέν χρειαστηκε να μαθω τίποτε απόσυναμα καίιας θέσας ἐκεϋοπ πού αποραπτουν τόν τόν Ο.8οΠΠΗα,τό όποόανα μη γνώρὥα ηδη από τηὁρισμό του όχι γιατί εἶναι λογικα ἐσφαλμένος (αλλω­ μελέτη της ἱστορίας τοῦ παρελθόντος καί τοῦ παρό­(κε χανείἐ ὰπη ΟώΤΘύ€ δέν ἔχει αντιληφθεἶ τό λογικό ντος από πολιτικούς στοχαστές όπως ὁ Θουκυδίδης,σφαλμα), αλλα γιατί θέλουν να πιστεύουν ότι τόσο από ὁ Με±ιοΙ1ίεινεΙΙὶ ὁ Μεικ ΧΧ/εὶσετ. Διαόασα αλλωστε τόντην πολιτικη όσο καί από τίς ύπόλοιπες κοινωνικές (].$εΙ1ιπὶττ πολύ αργότερα από αύτούς, καί μολονότι,σχέσεις μπορεἶ να ἐξαλειφθεῖ τό στοιχεῖο της έχθρας όπως καθε καλαίσθητος αναγνώστης, έκτιμῶ εξαιρε­καί διηνεκης δυνατότητα μετεξέλιξης τοῦ στοιχείου τικα τό θαυμασιο όφος του, πολύ γρηγορα εἶδα ότιαὐτοῦ σέ θανασιμη σύγκρουση. Στην αφελη αύτη πί­ κατω από τίς αστραφτερές διατυπώσεις του κρύόονταιστη μποροῦν να αντιταχθοῦν, μέ όαση τίε πΡΟὉ“Υούμε” λογικα κενα σφαλματα. Έὶξηγησα γιατί εἶναι ἐσφαλ­νες παρωϋηρίισειἐι Τά ἑξἦἐἱ Οι) αν απορρίψουμε τόν μένος ὁ ὁρισμός του για την πολιτικη (απ, όσο γνω­ὁρισμό της πολιτικης μέ όαση τό διπλό κριτηριο της ρίξω, εἶμαι ό πρῶτος πού ἐπικρίνει τόν δοόππίττ από

ιοό ιοτ

› κ κ ν , ,αυτην την αποψη), όμως εξ ίσου αντίθετο μέ όρίσκει τικη τοποθέτηση καί χωρίς ταυτότητα. (Η απόφαση

ο τρόπος, μέ τόν ὁποῖο ὁ Βοἰπιηὶττ ὁρίζει μιαν αλλη γίνεται έτσι αντιληπτη ὡς περιγραφικη έννοια, δηλαδηι σκ __, __, Ι ,

κεντρικη του εννοια, την έννοια της απόφασης, Ο διαπιστώνεται απλως ότι καθε υποκείμενο αποφασίζει| λ Ν ε ι 5 ­¬· › ι ›

προσεκτικός αναγνώστης του θιθλίου μου Ἰσχύς καί αναπόδραστα έτσι κι αλλιως, καί όχι ως έννοια κανο­ί | < ~ Ν τ ε

Απόφαση γνωρίζει ότι εκει ασκειται ἔντονη και δισ­ ·νιστικη­στρατευμένη, ητοι δέν υποδεικνυεται στό υπο­| ( 7

› 7 ‹ ο ›

ξίυδικη κριτικη σέ ό,τι ονομαζω «στρατεομένη θεωρια κείμενο μια «ορθη» απόφαση ως ‹‹ορθη›› επιλογη μεταξυ"' δ | ‹ Ν Η

της απόφασης», στην οποία αντιπαραθέιυω την «πες ἐναλλακτικων λύσεων. Τό λαθος της στρατευμένηςί Η 3 6 ׬· ν ι ι .

ριγραφικη θεωρία της απόφασης». Η πρώτη συνδέει θεωρίας της απόφασης, την οποία πρεσόευει ο Βοὶπιηιττ| =

ρα

τον δοθοπιττ μέ την υπαρξιακη φιλοσοφία του μεσοπο­ μαζί μέ υπαρξιστές θεολόγους καί φιλοσόφους, ειναι# ι | ‹ < ,

λεμου και τον υποχρεώνει να συμμερίζεται τίς λογικές ότι, ταυτίζοντας την απόφαση μέ τη «γνησια» από­

καί πραγματολογικές της ατέλειες παρανοησεις. Ὁ φαση, χωρίζει τα κοινωνικα καί πολιτικα υποκείμεναδ | 7 ~ ‹ ι υ › ~υπαρξισμος, παρα την πολεμικη του εναντίον του ιρι­ σέ όσα λαμθανουν αποφασεις καί σέ οσα αρνουνται να

έ ~ , Η ‹ 7 ‹ : ­< ε 3

λελευθερου­καντιανου ηθικισμου, θεώρησε καί ο ίδιος λἀὅουν­ Όμωἐ ἔῖσι ὰπλωἐ δίαιωνίζθιπαι Οι Θιϋθθλθγιτζ , Ι , › : ν ~ ε 3

την αποφαση κατ ουσίαν ηθικα­κανονιστικα, δηλαδη στικές προκαταληψεις, εναντίον των οποίων εκστρα­, | Ι › ~ ε ‹ ι

την αναγορευσε σε «γνησια» έκφραση της «γνησιας» τευσε ο υπαρξισμός, γιατί λαμὅανονται στην ονομαστι­Κέ ζ , ε 5 υ Ρ· ‹

υπαθξγιει σῖαντίθεση μέ τους αυτοματισμοῷς πού διἑ­ κη τους αξία οί αποφανσεις των διαφόρων υποκειμένωνπουν τη ζωη της «αναυθεντικης» ανώνυμης μαζας για τόν εαυτό τους καί θεωρεῖται ότι όποιος κηρυσσε­τομ αλλοτριωμένου προσώπου. (Όμως καμμια θεωρία ται θεωρητικα υπέρ της μεγαλης απόφασης την πρα­

' | Ν ·;· , · Ν υ › : υγια την αποφαση δεν μπορει να ειναι θεωρητικα επαρ­ γματοποιει περισσότερο η καλυτερα απο οποιον κη­

κ π κ , ,

κηἐι αν δεν διαστέλλει αναμεσα στην απόφαση μέ την ρόσσεται θεωρητικά εναντίον της, θέλοντας να παρου­ν ~ ο › _, 3 7

εννοια ΤὉΩ εξ αρχης συγκρότησης μιας κοσμοθεωρίας σιασει τη δικη του τοποθέτηση όχι ὡς απόρροια υπαρ­ί Ν ζ › , ·­< Ν ε › ε

και μιας ταυτότητας, καί στην απόφαση μέ την έννοια ξιακων, αρα πιθανως αυθαιρέτων αποφασεων, αλλα ως

της επιλογης μεταξυ ηδη διαμορφωμένων έναλλοικτι­ ἐπιταγη υπερπροσωπικῶν καί αντικειμενικών αρχῶν

κων λυσεων πανω στη δαση μιας ηδ ί (Δί (Ι ί Θ ί Φί λ ) “Ο ω ό” θίη σ ατισ εν ς ογος στορια εος υση κ. π. . μ ς τ αν α| | | ,Ώ Ν μ Ρηρ στ.) | Ξ Ϊ #7 | ση 7 | |

μ ριας και ταυτότητας. Αν δουμε ετσι τα ταχθει καποιος υπερ η κατα της απόφασης στο φιλο­| Ἐ 9/ | 7 | | | |

ο ικο θεολο ικο πολιτικο επιπεδο δεν σημαινει τιποτεί | υ ε ­πραγματα, τοτε διαπιστώνουμε οτι κάθε υποκείμενο σ Φ 3 Υ Ὁ3, κ ο › ει κ

4" ;: ρ ς , ,__ ,

ατιοφασιζει, εφ οσον κανένα υποκείμενο δέν μπορει να για τό τί κανει ο ίδιος, παρα εξαρταται από τη συγκε­προσανατολισθεῖ μέσα στόν κόσμο χωρίς κοσμοθεωρη­ κριμένη συγκυρία στό μέτωπο τῶν ίδεῶν, δηλαδη από

1Ο8 ιοο

ίτό τί ύποστηρίζουν οί αντίπαλοί του. Οί φιλελεύθεροι νειακοί αναγνῶστες μπορούν να ανακαλύπτουν ούσιώ­

ὑπερἀσπισανι ἐναντια στήν «απόφαση», τή δήθεν αύ­ δη κοινά σημεῖα ανάμεσα στό ἔργο τού δεοιηὶττ καίτοπαραγόμενη διηνεκῶς νομοτέλεια τού «κράτους δι­ στίς δικές μου αναλύσεις, δηλαδή αναγνῶστες, τῶνκαίου», στό πλαίσιο τής πολεμικής τους έναντίον τῶν , οποίων τα έξαρτημένα αντανακλαστικά αντιδρούν σέαύθαιρεσιῶν τού μονάρχη ή, αργότερα, έναντίον τῶν ί ορισμένες συνθηματικές λέξεις, ένῶ τό μυαλό έργάζε­ἐχρἠξεων Τῆς έπαναστατικής ὅούλησης· καί οί έχθροί ται μέ θραδύτατους ρυθμούς. ,Έχοντας παρακολουθή­τού φιλελευθερισμού έπιστρατευσαν μέ τή σειρά τους ί σει από πολύ κοντά τίς συζητήσεις γύρω από τόνΤην «αποφαση» καί τήν «έξαίρεση» έναντίον τής δοθττιὶττ στή Γερμανία, αποκόμισα τήν έντύπωση ότιαύτοκατανόησης τού φιλελευθερισμού. έγινε κατι παράδοξο: ύπερτιμήθηκε ὡς στοχαστής

Σέ διάφορες έργασίες μου (π.χ. στό ύιὅλίο μου γιά ακριθῶς γιατί οἱ έχθροί του, τονίζοντας τή σχετικάτόν συντηρητισμό καί πρό παντός σέ ένα είδικό κείμε­ σύντομη συνεργασία του μέ τούς έθνικοσοσιαλιστές καίνο, πού δημοσιεύθηκε ελληνικα ὡς ἑπιλεγόμενα στή ανάγοντας ­έσφαλμένα­ τό σύνολο τού έργου του σέ

μετάφραση τής Πολιτικής Θεολογιας) έδειξα τίς ανε­ αύτήν, τόν μετέθαλαν σέ περίπου δαιμονική προσωπι­πάρκειες τῶν αντιλήψεων τού δοὶτιπὶττ καί σέ μιά σειρά κότητα. ,Έτσι κατάφεραν τό αντίθετο απ, ό,τι έπε­αλλων προὅλημάτων: στό πρόύλημα τής κυριαρχίας καί δίωκαν, δηλαδή έστρεψαν τή γενική προσοχή έπάνωτής έκτακτης κατάστασης, στό πρόἔλημα τῶν γνω­ του καί τόν κατέστησαν περίπου κλασσικό συγγραφέα.στικῶν ορίων τής νομικής ἐπιστήμης στό πρόὅλημα Ἄς μού έπιτραπεῖ να παραμείνω νηφαλιότερος: ούτετού πολιτικού ρομαντισμού. Δέν χρειαζεται νά ἐπανα­ ύπερτιμῶ τόν Βοθιηἰττ ούτε τόν θεωρῶ ασήμαντο, δένληφθούν αύτά έδῶ. Έἔπιθυμῶ να έπισημάνω γενικότε­ εἶμαι, για να έκφρασθῶ στή γλώσσα του, ούτε φίλοςρα ότι, όπως οί έννοιες τού φίλου καί τού έχθρού διό­ του ούτε καί έχθρός του.λου δέν εἶναι δημιουργήματα τού δοὶτιηὶττ, έτσι καίέννοια τής απόφασής Οὔ" ἐπγνοἠθηκε Οὔ" καθγερώ_ Ὁ Ο δείτκιἰτι ύποστηριίζει ἔτι ιῖὅλες οι' μεστές ἔννοιες τήςθηκε απέ αύτόν. (Ως γνωστόν, στή σύγχρονη φγλΟΟὉ_ σύγχρονης πολιτειολογιας ειναι εκκοσμικευμενες θεολογικές

φία τήν είσηγήθηκε ὁ Κὶτὶςοἔειειτὀ, καί συνδέθηκε μέ ἶννοίεςύ /λαμὅανἶνταἶ Το έ/87/Ονοςί­ΟΨ0 (ής δεὅἶμἶνού μπορείποικίλα ό „ , , λ , θ 8 ,λ η πολιτικη θεωρια να μεταφερθει αυτουσια σε αλλους πο­δ, ς Χ μ, ” (έσω Την εγχο πωϋοηιαν [Ο Ου λιτισμούς μέ διαφορετικές θεολογικές παραδόσεις;εν ησαν ολοι φιλοι του εθνικοσοσιαλισμου, οπως νο­

μιζουν διαφοροι αδαεἶς, αλλά πολλοί ύπήρξαν συνεπείς Οί δομικές αντιστοιχίες μεταξύ τῶν θεολογικῶν καίέχθροί του (πχ. Ιειερετε, Βειτιἰπ). Μόνον πολύ ἐπιφα­ πολιτικῶν έννοιῶν δέν ήσαν κάποια ρηξικέλευθη ανα­

11Ο 111

ι

καλυψη τοῦ Βεὶπττιὶττ. ,Άλλωστε ὁ ίδιος παρέπεμψε ρητα ὅα μέ οιίσθηΤι%ά καί ἐκσωΎλΡ®νί­ζοντἀς Τα ἔΐσθ ἐνῶκαί αναλυτικα σέ αντεπαναστατες θεωρητικούς του ένοι ἄλλο μέρος ποι­ιέρρογέ οέ μιοιν οινοινέωοη ποιγοινι­

18Ο® καί του 1901) αἰώναι ἶίλό πανΤὁς Τσὐς ΒΟΠΘΜ καί στικῶν μυθολογηματων (ἑθνικοσοσιαλισμός, φασισμός).Ποιποεο Οοττέε, οί ὁποἶοι είχαν ἐπισημανει ἐπαρκέστα­ Καθώς ο Βοηιηιιι δέχέποιιι γιοι ροές λογοοο οιὐποέςι πο

Τα Τίς πσῳσλλἢλίες Τῆς ἐννσίσλσσβκἦς δσμ­ἦςι ἀλλά καί πρωτεἶο της θεολογίας, θεωρεἶ κακῶς τα ἐκκοσμικευμέ­τίς πολιτικές όσμώσεις μεταξύ απολυταρχίας καί θεϊ­ νοι ίδέολογικα οχηματα ὡς απλα παραγωγαη ὡς χλωμέςσμοῦ, φιλελευθερισμού καί ντεισμου, δημοκρατίας καί οινποιογέιέο έιιέινηδ “Ομως χρονολογιπη προπέροιιο­

πανθεϊσμω ὰθεϊσμιου­ (Η μ­αΡξισΤι%ἠ ὰνἀλϋση Τῶν τητα της θεολογίας διόλου δέν αποδεικνύει τη δομικηκοινωνικῶν ίδεολογιῶν έφτασε σέ παραπλησια πορί­ ἐννοιολογιιιη ιιηο προιιέροιιοπηιιοο Μοιλλον δομιπησμαται δείλνΟνΤας σέ διαφορα ίστορικα παραδείγματα αντιστοιχία θεολογικῶν καί έκκοσμικευμένων κοσμι­ότι οί κοινωνίες παριστανουν τόν κόσμο τῶν θεῶν σέ ί πῶν έννοιῶν οιρέιλέποιι οπην κοινη οποιγωγη κοιί πῶν

ὰναλογία πΡός Την ίεραρχηση τῶν κοινωνσςῶν σχέτ δύο σέ ὐπέρτερες καί γενικότερες δομές σκέψης σύμ­σεων παντως έτσι, ὥσΤε ὰνΤίλὉψΤι γιὰ Τό Ήκεἶτ φυτες μέ ανθρωπολογικές καί πολιτισμικές σταθερές·θεν να νομιμοποιεἶ όντολογικα καί ηθικα όσα συμθαί­ διοιιιριοη 'Βιιέιθέν ποιι Ἡνπέηθέν έἶνοιι δέδομένη ὡςνθϋν Ο'Τό ΖΒὉΤΞΒΘΞΨ. Τώρα, ὁ $ΟίΠΠἰίί Καί Οί ἀνΤΞΤΕΟί­ ἐννοιηληγιχἠ την πίστη στό νόημα τῆςναστατες εμπνευστές του δίνουν στό θεολογικό έπίπεδο ζωης οινέξοιρπηιιωο ιιῶν θέολογιπῶν μη έκλογιπέύ­τό προόαδισμα, δηλαδη αντλούν τίς πολιτικές αποφα­ οέών ­ιηο 'Ωο­ιοοο διέρέύνηοη ένος πέποιοο προὅλη­σςίς ἀπό Τίς θεΟλΟΥΤκές (ένῶ μαρξισΤίκἠ ὰνἀλσση ματος, του οποίου καί μόνη διατύπωση ξεπερνα τόνμεθοδεύεται αντίστροφα), γιατί ένδιαφέρονται γενικό­ οριζονποι ποη Ο δοηιηιιιγ Θοι μᾶς οδηγοηοέ πολύ μοιπριοοτερα να κρατησουν ύψηλα τό κύρος Τῆς θεσλσγίαςι ,Έρχομαι στό δεύτερο σκέλος του ἐρωτημοιτός σας.προκειμένου να τη χρησιμοποιησουν εναντίον του αστι­ (Η δονοιποπηποι μεταφορας μιᾶς πολιτικης θεωρίας σέκοφιλελεύθερου όρθολογισμοῦ. “Οπως εἶναι γνωστό, όχι πολιτισμούς μέ διαφορετικές θεολογικές παραδόσειςμόνον κατα τόν ίθο, αλλα καί κατα τόν Ξθό αἰώνα ὁ ἐξοιρπδιποιι οιπο πιο ποιον πηο έιιοιοποπέ θέολογιπηοαστικό; φιλελευθερισμός η η μαςικοδηιιοκρατικη τον παράδοσης, το ποιόν τοϋ τοπον και πο ποιον τοϋ χρο­μεῖεξελίξη Χωπἠθηκαν Τόσο από «αριστερα», όσο καί νου. (Όταν μιλαμε για την επίδραση καί τη διαδοσηἀπό «δεξίόωι καί ἕνα μέσος Τῶν «δςξιῶν» ἐχθρῶν ΤΟΟ ίδεῶν, θα πρέπει να μη μένουμε προσκολλημένοι σέανέσυρε τα ίδεολογικα του όπλα από τό προαστικό μη­χοινιοπιποι ο­χημοιποιι οόμιρωνοι μέ ποι οποῖοι μια ἰδέοιπαρελθόν, συγχωνεύοντας ωστόσο τα θεολογικα μοτί­ δέν μπορέι νοι έπδιπλωθέῖ έπιποχῶο οέ χώροος ἄλλοορ

112 113

ἕ

από τό λίκνο της. Οί ίδέες εἶναι πολύ εύπλαστα έργα­ Σ δῶς μεταμορφωθεἶ. Καθώς όμως παγκοσμιότηταλεἶα καί όπλα, ύπαρχουν καί δροῦν μοναχα ἑρμηνευό­ της μαζικης δημοκρατίας διόλου δέν θα συνεπιφέρειμενες και μεθερμηνευομενες. Διόλου δέν αποκλείονται την παγκόσμια αρμονία ίδεῶν καί συμφερόντων, οἱλοιπόν ­όπως καί διόλου δέν εἶναι παντοτε δυνατές­ ίδιαίτερες θεολογικές παραδόσεις πιθανότατα θα έπι­συζεύξεις πολύ διαφορετικῶν θεολογικῶν καί πολιτι­ όιώσουν μέσα σέ πολιτισμικα μορφώματα, τα ὁποῖα θακῶν παραδόσεων. Για να τίς αποκλείσει κανείς, θα χρησιμεύουν ὡς ίδεολογικα όπλα στόν μεγαλο αγώναέπρεπε ν~α αντιλριμόανεται πολιτικη θεολογία τόσο για την κατανομη τῶν πόρων τοῦ πλανητη, αγώναμ·ΟνΟμ:ΘΡω€ Ξσο Ο γο­ ΒΘΙἸΠΠἙἙ Ὁ ο κλαοσίκόἐ Η­οίοξιομ­ος. πού θα σημαδέψει τόν Ἐίο αἰώνα. Αυτα τα μορφώματαΒεὅαιως, ειναι δυσκολο να φαντασθοὕμε πῶς είδω­ δέν θα ‹‹αντικα=ι:Οπτρίζουν›› καποια κοινωνικη ίεροιρ­λολατρικη πολιτικη θεολογία θα ένοφθαλμιζόταν στόν χία, όπως καποτε ούρανια ίεραρχία ααντικατόπτρι­χριστιανικό Μεσαίωνα στη νεώτερη φιλελεύθερη ζε» την έπίγεια, όμως θα αναλαόουν ζωτικές λειτουρ­Βύρώπη. Ἀπό την αλλη πλευρα, σύγχρονη παγκό­ γίες στη φιλικη έχθρικη αντιπαραθεση τῶν συλλο­σμία χοίνωνίκἠ πραγματικότητα, όπου χοανη της γικῶν ύποκειμένων. Τούτο γίνεται εύκολα αντιληπτό,μοιζικἦἐ δὉμοκΡαΤία€ ἔχει ἰοοπεδώσεί κάθε ἄλλη ἶοτ αν αναλογισθοῦμε π.χ. ότι οἱ έπιόιώσεις οί μεταπλα­ραρχία έκτός έκείνης τοῦ πλούτου, προόαλλεται σέ σεις της όυζαντινης θεολογίας στόν σημερινό νεοελλη­μιαν έξ ίσου ἐπίπεδη κοσμοεικόνα, όπου κυριαρχοῦν οί νικό χῶρο έκπληρώνουν πρός τα μέσα καί πρός τα έξωκοσμικές αντιστοιχίες της ὀριζόντιας καί καθετης ουσιωδῶς διαφορες λειτουργίες απ” ό,τι πρίν χίλια χρόνια.κοινωνικης κινητικότητας, ητοι οἱ συνεχείς γενέσεις Τό πραγμα έχει ακόμα μια πλευρα, την ὁποία δένκριί καταλύσεις τῶν ποικιλότερων συνδυασμῶν· γι, αὐτό μπορῶ να αναλύσω έδῶ, αλλα ὀφείλω να θίξω. ,Βννοῶείναι σημερα τόσο δημοφιλεἶς ­καί τόσο αύτονόητες­ τίς θεολογικές προϋποθέσεις της οίκονομικης δραστη­Οί ίἕεοοοίεἐ το­ῖοί ‹ΪΧό5οο€»­ Μπορὥ θαυμασια να φαντα­ ριότητας, οἱ ὁποῖες διαμεσολαόοῦνται μέ τη διαμόρφω­σθω οτι, κατω απο την πίεση τῶν μαζικοδημοκρατι­ ση ὁρισμένης ηθικης ὡς κινητρου τῶν οίκονομικῶνκῶν συνθηκῶν σέ παγκόσμιο ἐπίπεδο, πρός μια τέτοια ύποκειμένων. Αύτό ως γνωστόν ηταν τό μεγαλο θέμα

κ®ἶμ·Οείκόνα› εὐνοούμ­ενὉ ἀπό Τἢ σύγχρονη ἐπιοτημη τοῦ ΜειΧ ιλίεϋετ. Εἔἶχα παντοτε ζωηρές αμφιὅολίες σα

και τεχνικη, μποροῦν να συγκλίνουν λαοί μέ πολύ δια­ ό,τι αφορα την αίτιώδη σχέση, πού ηθελε να δεῖ ὁ

φθοεΐοίέἐ θεολογικές παραδόσεις, καθώς μαλιστα τό ιλίεόετ αναμεσα σέ θεολογία καί οἰκονομία. Άν ύπηρξεθεολογικα στοιχείο μέ την παραδοσιακη καί είδοποιό σχέση αύτη, υπηρξε σέ ὁρισμένες κοιτίδες της γέ­εννοια του ορου εχει αποδυναμωθεἶ παντως ούσιω­ νεσης τοῦ καπιταλισμού, σίγουρα όχι σέ όλες καί σί­

114 ιιη

7, # # › ν ν ιν ,χ : ε ν ›| | ι υ Η ι κ ιου α ο ιπαντα κΥΐ ρ χ σεγοιυστηρη μορφη. Ομως αλλογπραγμα την αυτη εννοιατη ζωη ολωγν των ανθρωπων. Γιατι

ειναι η γενεση και αλλο η υιοθετηση και η εξαπλωση οπως το συγκεκριμενο περιεχομενο και οι συγκεκριμε­

του καπιταλισμου. Η δευτερη μπορεί να έπιτελεῖται νες ἐφαμμίκιές Τοῦ «αΥακαΤΘ αλληλυυς» πμθσδκαμίζοτ| | ~ !

στη ὅαση ποικίλων θεολογικων παραδόσεων, αν οι νταν δεσμευτικα από συγκεκριμένα κυρίαρχα υποκεί­

κοινωνικοοικονομικές καί πολιτικές πιέσεις εἶναι αρ­ μενα, ἔτσι καί τα «ανθρώπινα δικαιώματα» έχουν τους

κορν­ιως ισχυρές. Τοτε μεθερμηνευονταιηἐμπλουτιςο­ κυρίαρχυυς καί δεσμευτικυυς ὲριιηνευτές τους Οἱ

νται έξυδαροῦνται οί θεολογικές παραδόσεις. (Ηνωμένες Πολμϋεἶεςι μέσω Τθυ (πόλου καί Τῆς αε­| Κ | | | Ϊ | ι

,

ροποριας τους, οριζουν δεσμευτικα τα «ανθρωπινα δι­# κ ›κ ε › ~ )

Τί σημαἱῃα εχεἕ Ὁ ακαυμενίκἠ διακἠρυἔη των ανθρωπίνων καιώματα» στη Βοσνία, όμως οι Βόσνιοι δέν μπορουν

ὰχαίωματωνἑ Απω­ελεἴ ἕνα χιοήσίμο ἠθίχό πρόται/μα ἦ να ὁρίσουν δεσμευτικα τα «ανθρώπινα δικαιώματα»τρόπο νο ι οποί σ ς ὥὲολο ικά ο ί ί ί ί . Ν ~ Ν7μμ Ό Ὁ Υ (Ρ Ρἴίο­με” που σε Μλλες π.χ. να επιἕαλουν την καταργηση της θανατικης ποινηςπερππαύσας δεν δέσ ευσε τα κ άτ πού ί ί ί · ι ι ν ~ ι ι ν „

μ ρ η την υπεί/ραψαν' στις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι Ηνωμένες Ηολιτειες

ΟΕ διακηρύξεις Τῶν ανθρωπίνων δικαιωματων από Τά ἐπιφυλασσουν στόν εαυτό τους τό πολύ ανθρώπινο δι­

τέλη του Ι8ου αἰώνα ώς σημερα σημαδευουν μιαν καίωμα να αντιμετωπίζουν διαφορετικα τη Σαουδικη

ίστορικη τομη, ὁποία αρχικα έπιτελεἶται στη σφαίρα Ἀραθία καί τό Ἱραν, μολονότι κατασταση τῶν

του δυτικου πολιτισμοῦ. .Η ανθρωπολογία υποκαθιστα «ανθρωπίνων δικαιωματων» στίς δύο αὐαές χῶιϋες

τη θεολογία, τελειώνει ὅασιλεία του Θεοῦ καί αρχίζει ἐλαχκπα αποκλίνει· ΚΟνΤΟλΟΥἦςῖ πολπίκίι ἐκμε­η θασιλεία τοῦ Ἀνθρώπου ὡς δημιουργοῦ του ίστορι­ ταλλευση τῶν «ανθρωπίνων δικαιωματων», δηλαδη

κου σύμπαντος. Καθώς ὁ Άνθρωπος υποκαθιστα τόν χρηση τους ὡς μέσου πίεσης καί έπέμθασης εἶναι

Θεό, παίρνει αναγκαστικα ορισμένα του γνωρίσματα, αναπὁδρααακι ηδη λόγω Τυυ γεγθνόαυς ὅτι Τἑαυυια

δηλαδη θεωρεῖται απόλυτη αυταξία, πρόσωπο ίερό καί αδίκαίώμααα» μπθμθυν να ἐπίὅλκιθαῦν μοναχα από Τούς

απαραὅίαστο, φορέας απαραγραπτων δικαιωματων. Άν ίσχυρότερους πανω στους ασθενέστερους, όμως στην

ξἶμευς ὁ Άνθρωπος διαδέχθηκε τόν Θεό, απόσταση αντίστροφη περίπτωση δέν εἶναι δυνατη καί λειτουργι­

αναμεσα σέ ίδεολογία καί πραγματικότητα δέν μειώ­ κίι καμμία θεσμική δίευθέακισκι­ Τα «ανθμώπίνα δί­

θηκε καθόλου. (Η παντοδυναμία του Θεοῦ διόλου δέν καίώμααα» μεααςαῦέπθνααί ἔααι σέ πθλκακό ἐΡΥαλΘἶΟ

έξασφαλιζε την καθολικη ἰσχυ του ‹‹αγα­πατε αλλη­ μέσα σέ μια πλανητικη κατασταση, πυκνότητα της

λους», καί οίκουμενικότητα τῶν «ανθρωπίνων δι­ οποίας καθιστα ὅέὅαια απαραίτητη τη χρηση οἰκουμε­

καιωματων» διόλου δέν έπηρεαζει έξ ίσου καί κατα νκκακῶν ἰδΘΘλΟΥὉμαΤων› μέσα στην ὁκαία ὅμως

116 117

δεσμευτική ἑρμηνεία τῶν ίδεολογηματων αυτῶν ένα­ κῶν αρχῶν καί συλλογικῶν υποκειμένων (π.χ. έθνῶν

πόκειται παντα στίς διαθέσεις καί στα συμφέροντα τῶν καί κρατῶν), πού, από έννοιολογική καί φυσική απο­ίσχυροτέρων έθνῶν. Τα «ανθρώπινα δικαιώματα» υπό· ψη, εἶναι στενότερα από τήν ανθρωπότητα ὡς σύνολο.κεινται στήν έπαμφοτερίζουσα λογική αυτης της κα­ Ἑπιπλέον, ένα γνήσιο ανθρώπινο δικαίωμα θα πρέπειταστασης καί αντικατοπτρίζουν τίς αντιφασεις καί να ἰσχύει καί να απολαμόανεται παντου όπου υπαρχουντίς έντασεις πού σημαδεύουν κατα τρόπο δραματικό ανθρωποι, δηλαδή παντου όπου έπιθυμεἶ να έγκατα­τή σημερινή παγκόσμια κοινωνία. Για αυτό ὁ αγώνας σταθεῖ καθένας. ”Ωστε σέ τελευταία αναλυση δέν

για τήν ἑρμηνεία τους αναγκαστικα θα μετατραπεῖ σ” υπαρχουν ανθρώπινα δικαιώματα δίχως απεριόριστηέναν αγώνα μεταξύ ανθρώπων γύρω από τα όσα θεω­ ἐλευθερία κίνησηἐ καί ἐΥκαΤὰσ”ϋασὉ€ καί δίχως αθώ­ρεἶ ἑκαστοτε ὁ καθένας τους ὡς δικό του αναφαίρετο ματη νομική έξίσωση όλων τῶν ατόμων μέ όλα ταδικαίωμα. Αυτός ὁ αγώνας περί ερμηνείας ἔχει αρχίσει ατομα χαρη στήν οίκουμενική ίσχύ μιας ἑνιαίας νομο­από καιρό αναμεσα σέ «Βορρα» καί «Νότο» «Δύση» θεσίας. (Όσο ὁ Ἀλόανός π.χ. δέν έχει στήν ,Ιταλία καίκαί «Ἀνατολή», καί όξύνεται στόν όαθμό όπου τα στήν Ἡλλαδα ακριόῶς τα ἴδια δικαιώματα μέ τόνδισεκατομμύρια του «Νότου» της «Ἀνατολης» ,Ιταλό καί τόν (Έλληνα, μπορουμε να μιλαμε εττὶοτο

ἑρμηνεύουν όχι τυπικα, αλλα υλικα τα «ανθρώπινα έειιέυ για πολιτικα καί αστικα, όχι για ανθρώπιναδικαιώματα», απαιτώντας μιαν ουσιαστική ανακατα­ δικαιώματα. (Η κατασταση στόν σημερινό κόσμο εἶναινομή τοῦ παγκόσμιου πλούτου χωρίς να τούς ένδιαφέ­ σαφής: δέν έπιτρέπεται σέ όλους τούς ανθρώπους, υπό

ρει ηθική τῶν χορτασμένων. μόνη τήν ἰδιότητα τους ὡς ανθρώπων, να κατέχουνΘέτω τήν έκφραση «ανθρώπινα δικαιώματα» έντός όλα τα δικαιώματα (εἴτε αυτα λέγονται πολιτικα καί

είσαγωγικῶν, γιατί σήμερα τέτοια δικαιώματα υπαρ­ αστικα, εἴτε λέγονται ανθρώπινα), ανεξαρτητα από τόχουν στό χαρτί, στό κεφαλι φιλοσόφων στα χείλη που γεννιουνται τό που όρίσκονται. Ἀνθρώπινα δι­προπαγανδιστῶν, όχι όμως στήν πραγματικότητα. καιώματα, τα ὁποῖα θα αξιζαν πραγματι αυτό τό όνομα,

­Ϊπαρχουν «κρατη δικαίου», όμως δέν υπαρχουν ‹‹αν­ θα μπορουσε να χορηγήσει μοναχα ένα παγκόσμιοθρώπινα δικαιώματα», αν νοήσουμε τόν όρο στήν κυ­ κρατος, πρός τό ὁποῖο όλα τα ατομα θα όρίσκονταν σέ

ριολεξία του. Ώς ανθρώπινο δικαίωμα έπιτρέπεται να αμεση καί ίση σχέση, δηλαδή θα αποκτουσαν αμεσαθεωρείται μοναχα ένα δικαίωμα τό ὁποῖο απολαμόα­ όλα τους τα δικαιώματα απ, αυτό ως τόν έκπρόσωπονουν όλοι οί ανθρωποι μόνο καί μόνο έπειδή εἶναι ἄν­ ὁλόκληρής Τῆς ὰνθΡωπό”ϋὉΤα€. Μόνθν ὕπθιθἐ ἐκπρθτθρωποι, δηλαδή χωρίς τή διαμεσολαόηση έξουσιαστι­ σωπεἶ ὁλόκληρη τήν ανθρωπότητα μπορεί καί να

118 119

θεωρήσει τόν καθε ανθρωπο υπό μόνη τήν ίδιότητα του ἐθνικότητας κι όχι καθιερωμένη ρητορική των «ανὡς ανθρώπου, ανεξαρτητα από φυλετικα ἐθνικα θρωπίνων δικαιωματων». Μπορεῖ ωστόσο να προὅλέ­κατηγορήματα, καί να του χορηγήσει ανθρώπινα δι­ ψει κανείς ότι ακόμα καί αυτή ρητορική θα υποχω­καιώματα. (Η ανυπαρξία τέτοιων δικαιωματων έπιόε­ ρήσει, στόν όαθμό όπου Δύση θα διαπιστώσει ότι ταόαιώνεται αλλωστε καθημερινα από τήν πολιτική, νομική κηρύγματα της θα τή φορτώσουν μέ όαρη πού δένκαί αστυνομική πρακτική της ίδιας της Δύσης, ὁποία, μπορει να σηκώσει.πα ακα πτοντας τίς ὀδυν ές λο ικές συνέπειε τ~ἔ ηἔἴδιας της Τῆς προπαγάνδας) ὰσκεῖ Έὰ «ὰνθρώπγνα Πως θα πρεπει να προασπισει αποτελεσματικα την υπαρξηδικαιώματα» παντοτε υπό τήν έπιφύλαξη τῶν ίέθνι­ του Ο ελλἶίδίχος/χοἰί χωπρίαχἶς ελληνίσίωἕ; Θεωρείτε χρί­­ › Ν Ν σιριη και εφικτή τη δημιουργια ἔαλκανικης κοινοπολιτειας,κων, ευρωπαϊκών κλπ.) κυριαρχικων δικαιωματων. , , , ι , „ ι ,

,__ λίαθωζ χα! Την Ηπθχαΐασΐαση ΤΟΟ σϋί)/λίδνΐγθωΐίλίθυ λίρα­Καθε κυ ία α ί ” 7 ί ί ί ­ ι ΝΡ, Ρχθ Ρχη, ελίείν εδω ΤΟ~ δίχαωἴμα νοῖ σιἑλ τους μέ τόν πολιτισμό των κοινοτήτων;λαμὅανει ανθρωπους απο αλλες χωρες μονο και μονοέπειδί αύτοί είσέ ονται ” π ιδ ο” δί ”δ Θ Ν 7 ί ί τί δ ιου ία όαλκανικ” κοι­η ρχ η αρεπ ημ υν ιχως α εια εωρω ανέφικτη τοσο η ημ ργ ης| 3 Έ Ή

Ε ΐ #­#στην επικρατεια της, όμως δέν έχει π.χ. τό δικαίωμα νοπολιτείας όσο καί τήν υποκατασταση του συγκεν­να τούς δέρνει, γιατί ἴδια διακηρύσσει τό ανθρώπινο τρωτικου κρατους μέ τόν πολιτισμό τῶν κοινοτήτων.δικαίωμα της σωματικης ακεραιότητας ­ λές καί (Η (ίδρυση μιᾶς όαλκανικης κοινοπολιτείας θα απαι­σύλληψη καθ, εαυτήν δέν αποτελεί εοἰρεο αρση του τουσε, ὡς προυπόθεση καί αφετηρία της, μια κατα­δικαιώματος του ανθρώπου να διαθέτει τό σῶμα του σταση ίσορροπίας μεταξύ ὥριμων καί κατασταλαγμέ­ἔ| / | Ϊ ( .Ν ρω Κ :¬σοπως θελει! Με αυτήν τή συνταγή η Δύση νομίζει ότι νων όαλκανικων κρατων, τα οποια ἐπιπλέον θα συμ­«δύναται δυσίν κυρίοις δουλεύειν», όμως τό κανει μέ μερίζονταν τήν αίσθηση ότι μέ τή συνένωσή τους θαΪ | 3 Ρ­Φ ) σ­ι εν ( Ρναντιτιμο τή λαθραία εισαγωγή των αρχων καί της διαμόρφωναν έναν παραγοντα υπολογίσιμο στίς διεθνεις

'Μ Β. #`# , ¦ |πρακτικής του «κρατους δικαίου» μέσα στόν χωρο εξελίξεις, ούτως ώστε να προτιμήσει καθένα τους νατῶν ανθρωπίνων δικαιωματων. Οἱ παρανομοι μετανα­ στραφεἶ πρός τα υπόλοιπα παρα να ζητήσει τή συμ­στες απελαύνονται όέόαια σύμφωνα μέ τίς (μεταόλη­ μαχία τήν προστασία ένός έξωθαλκανικοῦ κέντρου.τές) διαταξεις του «κρατους δικαίου», όχι όμως ἐπειδή Στό προόλεπτό μέλλον δέν θα συντρέξει καμμια απόδέν εἶναι ανθρωποι, αλλα επειδή δέν εἶναι Γαλλοι, αύτές τίς προϋποθέσεις. Ἀπεναντίας, θα πρέπει περισ­Η ι ι ι Φ ι Ι κ | 9 | κ 9 ι ·­· #Βλληνες, Γερμανοι κλπ. Στην κρισιμη αυτη περι­ σοτερο να αναμενεται μια αναδιαμορφωση του χαρτη

Ϊ 3 απο #­0 υ`ι ( 3 #¬# , Ϊπτωση αποφασιστικό αποδεικνύεται τό κριτήριο της της Βαλκανικης, η οποία ίσως συνοδευθει από αιμα­

12Ο 121

τηρές συγκρούσεις. (Η Σερόία υρίσκεται σέ μια διαδι­ σημαίνει υπό τίς σημερινές συνθηκες μια ἐπανασύστα­κασία συρρίκνωσης, από την ὁποία θα ἐπωφεληθουν ση του «πολιτισμου τῶν κοινοτητων», έφ, όσον μυόχι μόνον Κροατία καί ἐνδεχομένως Ουγγαρία, αυτόν δέν έννοουμε απλῶς την πραγματι υπαρκτηαλλα καί οἱ χωριστικές τασεις στό Μαυροόούνιο. Πρό αναγκη αποκέντρωσης ὁρισμένων ἑξουσιῶν στό πλαί­παντός όμως θα ἐπωφεληθουν οί αλόανικοί πληθυσμοί, σιο ἑνός σύγχρονου πολιτικου όργανισμου, εἴτε έθνικόοί ὁποἶοι σημερα αριθμουν περίπου θ.000.000 στην κρατος εἶναι αυτός εἴτε ενδεχομένως παρει αλλη μορ­κυρίως Ἀλὅανία (περ. 3400000), στό Κοσσυφοπέδιο φη. Οἱ σύγχρονες κοινωνίες εἶναι διαφορισμένες καίκαί στό Σαντζακ (περ. ?Ζ.000.000) καί στό κρατος περίπλοκες μέ την ἔννοια ότι στηρίζονται συ έναν πο­τῶν Σκοπίων (περ. 500.000). Σέ 20­30 χρόνια οἱ λυκλαδο καταμερισμό της ἐργασίας, όμως έντύπωσηπληθυσμοί αυτοί θα φτασουν θα ξεπερασουν τα της αυτονομίας τῶν τοπικῶν κέντρων, πού δημιουρ­Ι0.000.000 ­ καί αυτη δέν θα εἶναι μόνη δύναμη, γεῖται έτσι, εἶναι απατηλη. Τα νευραλγικα ­π.χ. ἐνερ­η ὁποία πιθανότατα θα ὀδηγησει στη συγκρότηση μιας γειακα καί τηλεπικοινωνιακα­ κέντρα εἶναι μαλλονΜείζονος Ἀλυανίας· τη συγκρότηση αυτη ἔχουν λό­ όλιγαριθμα καί ἐξαρτηση απ, αυτα κατ, ουσίανγους να την ευνοουν δύο αλλες έντονα αντισερυικές απόλυτη. (Όπου ανθησαν «κοινότητες», αυτό έγινεΔυναμεις, δηλαδηη ,Ιταλία καίη Τουρκία. Μια Μείζων παντοτε στό πλαίσιο ἑνός λίγο­πολύ ίσχυρου πολιτικουἈλόανία, σέ συμμαχία μέ τούς Μουσουλμανους της όργανισμου. ,Άν στην Βυρώπη ανθησουν ποτέ οἱ λεγό­Βοσνίας, θα ανέτρεπε τους σημερινούς συσχετισμούς μενες «περιφέρειες», αυτό θα συμυεῖ μοναχα αν υπαρ­δυναμεων στη Βαλκανικη, καί καθ, ἑαυτην, αλλα καί ξει μια ίσχυρη συγκεντρωτικη ευρωπαιυκη ἐξουσία,γιατί θα ένίσχυε την ἐπιρροη αλλων κρατῶν, ού ὁποία θα αναλαόει τα όασικα καθηκοντα του σημερι­χρειαζονται προγεφυρώματα στην περιοχη. Καί μόνο νου ἐθνικου κρατους καί, παραμερίζοντας το, θα αφη­προοπτικη πού διαγραφω ἐδῶ δείχνει πόσο πολύ απέ­ σει, στό πλαίσιο ενός πολύ ευρύχωρου κρατους, ευρύχει Βαλκανικη από μιαν ὁμοσπονδία. Ἀλλα ουτε καί χῶρο αναπτυξης σέ ἐπί μέρους περιφέρειες. (Η υπαρξηη ηγεμονία ἑνός όαλκανικου κρατους πανω στα υπό­ κοινοτητων στό Βυζαντιο καί στην Τουρκοκρατίαλοιπα φαίνεται πιθανη (ἐδῶ δέν συμπεριλαμόανω την προυπέθετε ἐπίσης την ἐγγυητρια παρουσία μιας αυ­Τουρκία στα όαλκανικα κρατη). ”Βτσι, τα όαλκανικα τοκρατορικης ἐξουσίας, καί μαλιστα ἐκπληρωνε κατ,κρατη μᾶλλον θα συνεχίσουν, καθένα για λογαριασμό αναθεση της τελευταίας συγκεκριμένες καί ζωτικέςτου, να αναζητουν ἐξωὅαλκανικα στηρίγματα. λειτουργίες. Δέν πρέπει να λησμονουμε ότι τουρκικη

Δέν μπορὥ καν να φαντασθῶ τί θα μπορουσε να κεντρικη ἐξουσία ανέχθηκε, αλλα καί ενίσχυσε, τούς

Ρ!

122 123

κοινοτικούς θεσμούς, προκειμένου να χρησιμεύουν πρω­ χώμησέ γμίγγσμα πρός αμσίγν Τήν κασέύθμνσκγ °Ητοιοχικοι ῶε οοοοεισποοικτιιιοί μηχοινισμοί­ Θοι ἦτοιν οινοιο­ιοοῳη της οιποιιεεϊ γενναίοι ποιοοιγωγικη ποοοποι­μεγαλο σςοαλμα νοσταλγικη έξιδανίκευση τέτοιων θέίαί προηγμένη ιίέχνσννωσία καί ρίζίκίγ θέσμίκίγ έξυ­θεσμῶν, πολύ περισσότερο γιατί, ἐχιόἐ άπό Τίι λεισ γίανση, καθώς καί ένα εκπαιδευτικό σύστημα έντε­τοοογίοι τουσ ποοε τα ἔἔω, η ἐσωτοοικη τον: δομη λῶς οιοιοοοετικοϋ ὲπιπέοου. 'Εδώ θα ποέπει να υπο­πολύ απείχε από τίς σημερινές αντιληψεις για ίσότιμη γροιμμισθεῖ ότι συνηθης αντιπαραθεση τῶν ἐκσυγ­καί συνυπεύθυνη συνδιαχείριση όλων τῶν υποθέσεων χμσνίσσίκῶν σασέων πρός ιίίγν καλχίέργέία σῆς έθνί­από μέρους όλων τῶν κατοίκων. Ἑπικρατουσαν, απε­ κῆέ παραδσσηέ έίναί απλσμσσέμσίκἡ καί παμαπηνανγγ­

νοιντίοιει σχέσειε ποιτοιοιοχικέε ­ κοιί σέ πολλέε πεοι· τικη. Μοναχοι η ευοδωοη της ἐκοογχοονιοτικῆς ποοο­πάώσειἐ Οί Ή­ΟινόΤὉΤΘΩ θπἦμἔάν πίάοπύθγία Τοῦ ΧείΡό“ παθειας επιτρέπει την έπιτυχη αμιλλα μέ αλλα ἔθνηΤΘΡΟΗ κΘΤζάΡ·πασίδίσμ·®ῦ· Ἀψῃλάμὅἀνομαί Τίς ψυχικές καί έτσι χαρίζει την αυτοπεποίθηση έκείνη, ὁποίααναγκες όσων δημιουργουν ίστορικα είδύλλια καί μυ­ ἐπιτρέπει την απροὅληματιστη αναστροφη μέ την εθνικηθολθγίεἐ στήν προσπάθειά τους νά θθθυν ίδεθλογικά παραδοση καί καθιστα ψυχολογικα περιττό τόν πιθη­ἐίοῦίομάτοι σέ μιάν ἐποχή ὅπου δοκιμάζεάιάι ὁ Έλλη­ κισμό. Ἀντίθετα, ανικανότητα ἑνός έθνους να συνα­νισμός. Άλλα δέν εἶναι δικη μου δουλεια να ίκανοποιη­ ­Υωνίσθέί μέ αλλα σέ έπί ­κακῶς κακῶς­ θέωμέί­σω άθῖέἐ Τίἐ άνάγκεἐι ται κεντρικό πεδίο της κοινωνικης δραστηριότητας θέτει

Άν ο Ήλληνισμόἐ θέλει νά ἐπιὅιώσει ὡς διάκε­ σέ κίνηση έναν διπλό υπεραναπληρωτικό μηχανισμό:κμιμένιη Τάοάάῖγιάάι Τά πμῶω πού θά ἔπθεπε νά κά­ τόν πιθηκισμό ὡς προσπαθεια να υποκαταστησεις μέμει θα ηταν να παραγει όσα τρώει. Δέν ἐννοῶ διόλου έπίφασέίέ έσα δέν καιίέχέίέ ὡς σὐσία καί ιίίγν παραδο­κάποιάν Οίκονθμικἠ «άθάάμκειά» μέ Τήν πάλάιά ἔν­ σιολατρία ὡς αντισταθμισμα του πιθηκισμου. Ἀπί αύτηνοια, αλλα την απαλλαγη από την πολιτικη καί την την αποψη, ὁ πτωχοπροδρομικός ἑλληνοκεντρισμός καίπρακτικη του παρασιτικου καταναλωτισμου. (Ένα ὁ κσσμσπσλίιίίκόέ πίθηκίσμόέ απσίέλσυν μέγέθη σμμ­όιώσιμο συλλογικό υποκείμενο όφείλει να έξαγει του­ μέσμίκα καί σμναφῆγ ὅσσ κί αν φαίνσμένίκα έκπμσσω­λαχιστον τόσα, όσα είσαγει σα έναν ανοικτότερο κό­ πσην δύσ κόσμσμέ έχθμίκσμσ μέσαξμ Τομέ­σμο. Βίδαλλως εἶναι αναπόφευκτη πτώση στα κα­

Έωίσερα σκαλία Του διεθνως χαίϊαμερίσμου της εργα Στό ἔργο σας (Η Γένεση της Διαλεκτικης (Λεὅιἀθαν, τευ­σίαςι καῖαχθέωσῃ καί πολίτωἶοἶτθατίωτίΐθ ἐξόῳ_ χος 15, ΙΘΩ4, σ. 75) αναφέρεσθε στήν παρουσία μιας ριζι­Ήθσθ· Τίἔ Τελευταία δεκαετίεἔ Ο Βλληνίσμος προ” κἦς κριτικῆς τῆς κεφαλαιοκρατικἦς κοινωνίας σέ συντηρη­

124 125

τικούς στοχαστές καί στην ἐπιρροή τοῦ δαίίνίε στόν νεαρό

­­×¬¬­εεαηωη

τοῦ υλικού κέρδους μέσα σέ μια κοινωνία τεμαχισμένηΕπ8εΖε. Στα ελληνικα δεδομενα ειναι δυνατη η ανίχνευση Ξ σέ ὰνταγωνγο­Ήκἀ ἄρωμα­ °Ο συνΤηρηΉΟ­μός ὡς ὰψ"

/ ,/ ×·¬× Ι/ , / /παραδόσεων αλλοτε διονυσιακων κι αλλοτε ορθόδοξων, που καπῃαχγστγκἠ ἰδεοχογία πηρε σῇγ Δυτική καί Κεντρικήθέτουν ἀἔεπέραστα έμποδια στην ἑδραίωση τοῦ καπιταλι­ ­ ι ,ι ν ι ι ι ­ ν νσμου· Ευρωπη την κλασσικη του μορφη, ακριόως γιατι στον

7 ηρ πω

ιδιο χωρο καί στόν ἴδιο χρόνο αναπτύχθηκε, έπίση Ω

Στό ὅιόλίο μου για τόν συντηρητισμό στη Νεώτερη παίρνοντας την κλασσικη του μορφη, ὁ αντίπαλός του,Βύρώπη έδειξα αναλυτικα ότι τα κεντρικα θέματα, πού ' δηλαδη ὁ αστικός­καπιταλιστικός φιλελευθερισμός. Βδω

/ , | | | #¬ν !| | / | δ | ·¬# Ϊχρησιμοποιησε αργοτερα η σοσιαλιστικη κριτικη του ειχαμε κοινωνικες ταξεις με λιγο­πολυ σαφη περιγραμ­"Ο Ϊ › | Κ #§# 7 Ϊ |καπιταλισμού, αρχικα διαμορφώθηκαν στόν ιδεολογικό ματα και λίγο­πολύ ενιαιες ιδεολογίες. Η ελληνικη

~ Αν ο Ν ­Ν ί 7 : ~ υχωρο της αντεπαναστασης, δηλαδη της συντηρητικης περίπτωση ειναι ουσιωδως διαφορετικη. Οπως προα­ί α ί νέφερα απαντώντας σέ προηγούμενη έρώτηση σας,

διατηρῶ τίς ἐπιφυλαξεις μου απέναντι στίς απόψεις τουχωτη της, τόν κοινωνικό τύπο του αστοῦ. Κοινωνικός Μεικ ννεϋέτ για τίς αίτιώδεις σχέσεις θρησκεύματος καίφορέας της πρώτης αυτης συνειδητης αντικαπιταλι­ ” τρόπου του οίκονομεἶν, καί γι, αυτό δέν μπορῶ ναστικης κριτικης ηταν ὁ πατριαρχικός μεγαλογαιοκτη­ μιλησω για παραδόσεις πού έθεσαν «αξεπέραστα ἐμπόδια

2 5 ν : 2 4 ~ # ··­· ·­· 9! Ι 7μονας, ο παλαιότερος η νεώτερος αριστοκρατης, ο οποιος ¿ ι στην εδραίωση του καπιταλισμου››· ισως τα πραγμα­

Ἄ | Ϊ | | | |αντιδρασης εναντια στις αρχες του 1789 και επισηςέναντια στην καπιταλιστικη οίκονομία καί στόν έμψυ­

/

ν κ α ν π κ :εόλεπε την κοινωνικη του υπαρξη να διαὅρωνεται καινα καταρρέει από την ακατασχετη προέλαση τῶν

..„¬ε.ιεῳ­εεένέ..αι­ςῖῳνςρι.

: Τ' 7 κ ν κ Ι #τα να ησαν αντιστροφα, ισως δηλαδη οι παραδοσειαυτές να σταθηκαν ίσχυρές, ακριὅῶς γιατί ὁ καπιτα

έμποροχρηματικων σχέσεων, της όιομηχανικης έπα λισμός, για λόγους αντικειμενικούς, παρέμεινε σέ καναστασης, αλλα καί τῶν ατομικιστικῶν­φιλελεύθερων Σα τασταση υποπλασίας. Ἡν παση περιπτώσει, ὁ συντη­ίδεῶν. Σα αύτα αντέτασσε, όπως ηταν εύλογο, μιαν ρητικός αντικαπιταλισμός πηρε στην Ἑλλαδα μορφέςέξιδανικευμένη είκόνα της προκαπιταλιστικης πραγμα­ πολύ διαφορετικές απ, ό,τι στην Βύρώπη. ”Οπως έλειψετικότητας, όπου ταχα οί ανθρωποι ζούσαν ἑνωμένοι μέ συγκροτημένη καί ρηξικέλευθη αστικη ταξη ὡς αύ­τούς δεσμούς τοῦ αίματος, της παραδοσης καί της τοτελης παραγωγός καπιταλιστικης­φιλελεύθερης ίδεο­αμοιθαίας πίστης καί προστασίας, από τη γη καί μέσα λογίας, μέ αποτέλεσμα να είσαχθεῖ αύτη κυρίως απόστη φύση, διαφυλασσοντας την υπαρξιακη οὐσία τους τό έξωτερικό, έτσι καί δέν υπηρξε γαιοκτημονικη αρι­από τόν κατακερματισμό πού έπιὅαλλει ὁ προηγμένος στοκρατία ὡς ίδεολογικός ἐκπρόσωπος ἑνός συντηρη­καταμερισμός της ἐργασίας καί συναμαη συνεχης θηρα τικοδ αντικαπιταλισμοὕ. Τό πολιτισμικό έπίπεδο τοῦ

126

μεξω<ε·×±=;­·ε­±<·=­··­σε

127

έ

(Έλληνα κοτζαμπαση καί τσιφλικα ηταν πολύ χαμη­ α .Ο ανατολικορθόδοξος κοινοόιακός αντικαπιταλισμόςλό, ὁ κοινωνικός του κόσμος ηταν ἐκεἶνος της όαλ­ πσσσσνασσλιζόσσινι γιὰ λόΥσσσ πσσφσινσἶσι πολύ περισ­κανικης πατριας καί αντίστοιχος ηταν ὁ ηθικός του σότερο πρός την υπερεθνικη καί διεθνικη ίδέα τηςκώδικας. ίίίἐἶτσι, ὁ συντηρητικός αντικαπιταλισμός θρησκευτικης πίστης παρα πρός την ίδέα του έθνους

απετέλεσε αρχικα, καί για μεγαλο διαστημα, μετεξέ­ σῆς φυλἦἐ­ Αὐσἠ εἶναι μία ἀπό σίσ ὅσσιχέἐ διαφσσέἐλιξη καί αναπροσαρμογη κοινοόιακῶν ίδεωδῶν του του πρός μία αλλη μσρφη συντηρητικού αντικαπιταλι­όυζαντινοῦ μοναστισμου, συναφῶν μέ ἐκστατικές καί σμσῦι ὅπσσ ὅμωσ ὁ σννσησγισισμσσι μέσω σσυ ἐθνικιταλλοκοσμικές τοποθετησεις. Ἀργότερα, τα παμπαλαια σμσῦι μσσσπίπσσι σέ Ριζσσπασσισμό­ Σέ σ®Υ”ΥΡαφετΩ

καί παντοτε ξωτικα γηγενη αύτα ρεύματα ἐμπλουτί­ όπως π.χ. δ ,Ίων Δραγούμης μπορούμε να παρακο­σθηκαν καί συγχωνεύθηκαν μέ τα ίδεολογηματα τῶν λουθησουμε αύτην τη μεταπτωση, καί συναμα να δουμε

σλαὅοφίλων, τα ὁποῖα αρχισαν να διαμορφώνονται στη πῶἐ Τό ἔθνσσι ὼἐ ζωνσανἠ πλέσν καί ἐσικόσμίσ πασά­Ρωσσία ηδη κατα τόν 18ο αἰώνα, ὡς αντίδραση στη δοση, ὡς κοινότητα υπερατομικῶν πεπρωμένων, κα­μεταρρυθμιστικη πολιτικη ορισμένων τσαρων, για να λεἶται να υπερκαλύψει τα ρηγματα καί τα τραύματαἐκφρασθοῦν στό πρῶτο ημισυ του ίθου μέ αξιοσημείωτη πού ανοίγει στό κοινωνικό σῶμα απανθρωπη πρα­

συνοχη (π.χ. στα ἔργα του Κιρεγιέόσκι). Ἡδῶ αντι­ γματικότητα της αστικοκαπιταλιστικης κυριαρχίας.παρατίθεται στη φυσικότητα καί στην ανθρωπια, στην Στόν όαθμό όπου ἑδῶ ἐξιδανικσύεσσιι πχσισἀ μίμησηὰλώόητη ψυχη της όρθόδοξης Ἀνατολης ύλοφροσύ­ ευρωπαίκῶν προτύπων από τόν Ηετὸετ καί μετα­νη καί ὁ όρθολογισμός της Δύσης· ὁ ευρωπαϊκός κα­ αυτοφυης ἐθνικη κοινότητα, μπορούμε να κανουμε λόγο

πιταλιστικός πολιτισμός θεωρεἶται διαόολικη δύναμη καί για ρομαντικό αντικαπιταλισμό, αντιδιαστέλλοντας τον

μσισσιἶσ πσιραστρόιτημα της ἱστορίας. Θα ηταν πολύ ἐν­ πρός τόν κοινοὅιακό­θρησκευτικό αντικαπιταλισμό. ΚΗ

διαφέρον να παρακολουθησει κανείς τη διαδοση καί τίς μσνσισχίσ κσισσφἀσκσσσσ ὼἐ σύμὅσλσ σἦσ ἐθνικἦσ ὲνό­παραλλαγές παρόμοιων ίδεῶν μέσα στό πλαίσιο της σἢσσιἐ καί συνάμα ὼσ ὰνσίὅασσ ἐνόιντια σσίσ ὰμσιεἶἐνεοελληνικης ίδεολογίας του ίθου καί του Ἐθου αίώνα. καπιταλιστικές δυναμεις, τῶν ὁποίων αλλωστε απώ­Δυστυχῶς διερεύνηση της τελευταίας όρίσκεται στα τερο συνταγματικό ίδεῶδες ηταν παντοτε αόασίλευ­σπαργανα, λείπει δηλαδη όχι μόνον μια συστηματικη τη δημοκρατία· συμμαχία μοναρχη καί λαοῦ, όπως

συσσώρευση ὑλικου, αλλα καί τα ἐννοιολογικα έργα­ την προόλέπει τό σχημα του ρομαντικοῦ αντικαπιτα­λεῖα τῶν ἐρευνητῶν ὡς ἐπί τό πλεἶστον εἶναι χονδροει­ λισμου, οφείλει να στραφεἶ ακριόῶς εναντίον τῶν δυ­

Ν Ο Ι Ο ×­· 921|δεσσσσϋσιι ναμεων αυτων. Ομως περιπτωσεις οπως του ωνος

128 129

Δραγούμη δείχνουν καί κατι αλλο: ότιή διακριση μεταξύ ,ὥς τήν Κύπρο, τό Κουρδιστοίν, τήν Τσετσενια καί τό Μεξικό,‹‹καθοιρεῳουσιανων›› καί ‹‹δγγμ_Ο­ῃκιο­Τῶν›› διόλου δέν αναγνωρισθηκε καθολικά ὡς εύχερέστερη αντιδραση των

‹ , / | Δ | | |προσφέρεται ως κρπἠρω ευκρωους καῖάιαξης των αδύνατων. Περνώντας απ τονγίἶίαιιεεκίιτε στον Ζίενιν καικοινωνικῶν καί ίδεολογικῶν ρευματων. Τό γλωσσικό σό­ἶν,Μἶω° μπορόυμἕ να σὲνθεσουμε μία ὁόαχρῃη θεωρία

του ανταρτικου η μαλλον ειναι προτιμότερο αὐτή να απο­ζητημα όχι μόνον αποπροσανατόλισε τήν πνευματική Τελέσεγ μέρος της Υενγχότερης θεωρῶζς του πΟλέμ0υ_ζωή της χώρας στό σύνολό της, αλλα καί ἐπέόαλε τήχρήση παραμορφωτικῶν φακῶν κατα τήν αναλυση τῶν Ὁ ανταρτοπόλεμος εἶναι όρισμένη μορφή πολέμου, πούίδεολογίῶν· θέτει ίδιαίτερα προόλήματα στρατηγικής καί τακτι­

Ἀλλθυ (όλ. τήν είσαγωγή στήν ελληνική έκδοση κής. Ἀπεναντίας, γενική θεωρία τοῦ πολέμου ανα­τοῦ ἔργου μου Παρακμή του Ἀστικοιἶ Πολιτισμοὔ) πτύσσει μιαν ἐννοιολογία, ὁποία, αν εἶναι αρκεταπροσπαθησα να δείξω ότι νεοελληνική ίδεολογία ὅρί­ περιεκτική καί ελαστική, θα πρέπει να αγκαλιαζει καθεσκεται κατα τό μέγιστο καί πιό πρωτότυπο μέρος της είδους στρατηγική, ακόμα καί στρατηγικές αντίθετεςστόν αστερισμό τοό ἑλληνοκεντρισμοῦ. (Όταν ένα ἰδεο­ μεταξύ τους. ”Βτσι, γενική θεωρία τοῦ πολέμου καίλογικό μόρφωμα είναι τόσο εύρύ, όταν μιαν ίδεολογική ίδιαίτερη εκείνη στρατηγική, πού ὀνομαζεται «ανταρ­αρχη την επικαλουνται ταυτόχρονα πολλοί, πολυση­ τοπόλεμος», κινουνται σέ διαφορετικα λογικα επίπεδα.μία καί κύμανση τῶν περιεχομένων της αποτελεί τό Τό επίτευγμα τοῦ ΟΙειυεεννἰτΖ εἶναι αθανατο, ακριόῶςαναγκαῖο επακόλουθο. ”]ἔ]τσι, μέσα στόν ἑλληνοκε­ γιατί συνίσταται σέ μια γενική θεωρία περί πολέμουντρισμό στεγαστηκαν, πέρα από τόν εθνικο­ρομαντικό ίκανή να συλλαόει ἐννοιολογικα όλα τα είδη πολέμου,αντικαπιταλισμό, καί αλλα αντικαπιταλιστικα ρεύμα­ από τόν πιό πρωτόγονο αντοιρτοπόλεμο ὥς τόν ακρωςτα, μερικα από τα ὁποῖα όρέθηκαν στίς παρυφές τοῦ ἐκτεχνικευμένο σύγχρονο πόλεμο. Αυτό δέν τό κατα­φασισμοῦ. Θα ήταν, ἐπαναλαμόανω, ευχής έργον αν νοοόν διαφοροι ἐπιφανειακοί αναγνωστες τοῦ (]Ιειυε.ε­νεώτεροι ερευνητές, έξοπλισμένοι μέ ἐκλεπτυσμένη ννἰτε, οί όποῖοι τόν ταυτίζουν μέ παρωχημένες μορφέςέννοιολογία, μέ τή φιλοπονία καί μέ τή φαντασία πού στρατηγικής καί πανω στή όαση αύτή κηρύσσουν τόαπαιτεἶή ανασύνθεση σκόρπιων καί συχνα δυσδιακρι­ ἔργο του απαρχαιωμένο. Ἀπό τήν πλευρα τους, οίτων ίχνῶν, ἐπιδίδονταν στή συστηματική συγκριτική θεωρητικοί τοῦ ανταρτοπολέμου στόν αἰώνα μας ούτεΤους δίερεύνηση· πρόσφεραν, ούτε καί ήσαν υποχρεωμένοι να προσφέ­

ρουν, μια γενική θεωρία περί πολέμου. Άν ἐν μέρει/ › κ › κ 5 ε . ,Στον μεταπολεμικό κόσμο, τό ανταρτικο, από το· Βιετνάμ αντλησαν από τόν (ἶΙειυεενν1τΖ, ό λόγος ειναι, προφα­

13ο 131

| ι

. ί

νῶε, ὅττ καθε μοοφἠ πολεμον σμναπΤεΤαΤ με Τον πο­ σημαίνει ότι όπου ό τακτικός στρατός δέν παρουσίασελεμσ εν γένει καί καθ: ἑαυτόν, ανηκει σ, αοτον ὕττωε ­γιά γενικότερους κοινωνικούς καί πολιτικούς λόγους­Το εἶοοε ανίίχεί σΤο Υενοεω θτοι σνμμεοίζετατ ολα τον συμπτώματα αποδιοργάνωσης καί διάλυσης, ἐκεῖ ὁ

τα γνωρίσματα πλην τῶν είδοποίῶν δίαφοοῶν­ ανταρτικός στρατός δέν εἶχε ποτέ σοόαρές πιθανότητεςΔέν ὑπάρχει αμφιόολία ότι έπί μισό περίπου αἰώνα να ξγρῖ νίκγγτἠρ από τη σόγκροοσγγ 'Εκτός αὐτοῦ, οὐ­

ίητοι από την ἔναεἔη τσθ ανταρτοπολέμου στην Κίνα σιώδη ρόλο στην ἔκόαση τού εμφυλίου έπαιξαν οί έξω­ἔωε την ατΤοΧώοὉσὉ Τῶν Ἀμεοοτανῶν απο Το ΒΤεΤ_ τερικές δυνάμεις, ὁ εκάστοτε «ενδιαφερόμενος τρίτος»,νάμ) ὁ ανταρτοπόλεμος σφράγισε τό πλανητικό γίγνε­ χαί όλικη αλλη όοηθεια πού παρέσχε στη μίασθαι, συμόάλλοντας ούσιαστικά στην κατάρρευση τῶν την αλλη ἐπίχωρία παραταξγγ Χωρίς τό στρατιωτικόαποθαακῶν αθΤΟκΡαΤΟΡίῶν καί αΤθ δημιουργία κέναρων ύλικό πού διοχέτευε αφειδῶς Σοόιετικη (Ένωση στόανταγωντστοτῶν πεόε τη Δύση­ ῃομωε απο Το 'ΥεΥο° Βιετνάμ κατά τη δεκαετία τοῦ ίθαθ εἶναι αμφίόολο αν

νόε αοΤο δεν θα ἔποεπε να 6ΎαλΟμμε Τό συμπέρασμα ὁ ανταρτοπόλεμος θά εἶχε την ἴδια ἔκόαση, παρά τόνότι έχει οίκουμενικη αξία καί μπορεί νά κάμψει κάθε αναμφίσοἠτγγτο γγρωίο­μό των κομμοονιστῶν μαχητῶν.αντίσταση, αλλά μαλλον ότι ὡς φαινόμενο μεγάλης ®Η προολρψγγ οτί ο κλασσίχόςγ μαζικός ανταρτο­εχτασεεοε ανἠκεί σέ οοίσμένθ ἐποχή καί αννδέῃαί μέ πόλεμος δέν θά διαδραματίσει στό μέλλον καθοριστικόοασμενεε σονθἦατεε­ Ὁ ανταοτοπολεμοε στεφθγμτε με ρόλο καί μαλλον θά εκλείψει ὡς φαινόμενο ενισχύεταιετατνχία κνοίωε στον ανώνα αποοαακῶν θμΤαποΤ_ από δύο πρόσθετα δεδομένα: τόν πολλαπλασιασμό καίκιακῶν λαῶν εναντίον ενός ξένου κυρίου, ὁ ὁποῖος φυ­ Τὴν ἐκλέπτονση των όπλων ποό μποροῦν να χρησιμό­λετικα καί πολιτισμοεα παοεμετνε ξενο σῶμα μέσα σΤήν ποιηθούν εναντίον ανταρτικῶν ομάδων από την πλευράἐγχώοια κοινωνία­ Στίς λιγοστέε πεοιπτὡσειε όπου ὁ ενός εοέλικτου τακτικοῦ στρατου καί, επίσης, τη δρα­ανταρτοπόλεμσει ὼε εμφολτοε ττολεμοει ἔφεοε στην στικη αλλαγη τῶν δημογραφικῶν καί περιόαλλοντι­εἔοοσία οοτσμενο κίνγίμα κομμομ αὐΤο ἔ”ΥΤνε ἐπειδὴ ο κῶν όρων. Τό πρῶτο απ, αυτά τά δύο δεδομένα προσ­ατακτοε στοατοε ἦταν ηδη αρκετα ἱσχμοοε ὥστε να δίδει σημερα πρόσθετο όάρος στην παλαιά διαπίστωσημεταόληθεἶ ούσιαστικά σέ στρατό τακτικό, στρατό ὅτι οποο δέν καταρρέεί ο τακτικό; στρατός τά ανταρ­πετθαοχημενο καί ἱεοαοχοεα οονανωμενο­ “Οϊα εμένα­ τικά σώματα δέν έχουν πιθανότητες νίκης. Τό δεύτεροντζοταν ὡε ανταοτοπολεμοει στην ποα'ΥμαΤοεοΤὉΤα ἦΤαν› δέν ίόαραίνει λιγότερο στην πλάστιγγα. (Η δραστικητουλαχιστον στην τελοτίη φαση, ανώναε μεταξύ στοα­ αραίωση τῶν δασῶν, διάνοιξη της ύπαίθρου στίςτῶν, τόν ὁποῖο κέρδισε ό ίσχυρότερος στρατός. Αύτό Ο­ογκοίνωνίρς καί προ παντός ραγδαία συγκέντρωση

132 133

τῶν πληθυσμῶν στίς πόλεις στεροῦν από τόν κλασσικό ματισμένη, ἐνῶ στήν πραγματικότητα λειτουργίαάνσάρση σο πρριοάλλον ο­ιιοο, κά­ιά σή φράση σοῦ Μάο Ν της εξαρταται από σχετικα ὀλιγαριθμα ἐνεργειακα καίΤσέ Τούγχ, μπορουσε νά χινηθοῖ οπως σο ψάρι σσο πληροφοριακα κέντρα. Για αύτό καί εἶναι στό σύνολό

νερό. Στόν κλασσικό ανταρτοπόλεμο, όποιος ἐπικρα­ της Τοσο Τρωείι οσο δεν ἦπαν καμμία κοινωνία ποο

σουσε στην ύπαιθρο εἶχε τη δυνατότητα να πολιορκη­ παρελθόντος. ,Βαν Οι τρομοκρατικέε ἐνέργειες ἐπικε­σει ασφυκτικα τίς πόλεις· σήμερα κυριαρχία σέ τμή­ ντρωθοῦν μέ ἐπαρκη τεχνογνωσία καί συνέπεια στούς

ματα της υπαίθρου δέν σημαίνει πολλα πραγματα, όπως κρίσιμους κόμὅους, τότε εἶναι όέόαιο ότι μποροῦν να

δείχνει π.χ. εμπειρία στό Περοῦ. Αὐτή ανατροπή γονατίσουν μια σύγχρονη κοινωνία. ”Ἑ]τσι, μέ όαση τίςτοῦ σκηνικού διόλου δέν συνεπαγεται, όέόαια, ότι τε­ μεπαὅολεἐ Τῶν ανπικειμενικῶν δεδομένων οέ πα'Υκο”λείωσαν οι ανορθόδοξες μορφές πολέμου καί στό εξής σμια κλίμακα, καταλήγω στό συμπέρασμα ότι ἐπο­

θα έπιόαλλεται απροόληματιστα ‹‹ὁ νόμος καίή ταξη» χή τοῦ ανταρτοπολέμου ανήκει στό παρελθόν καίτῶν κυριαρχων. Συνεπαγεται όμως ότι τό θέατρο τῶν μπαίνουμε στήν ἐποχή της τρομοκραείαἐι οποία σέανορθόδοξων μοριρῶν πολέμου δέν θα εἶναι τόσο ορισμενες περιππώοειε μπορει να οοΥΧωνεοθεῖ μέ μορ­ύπαιθρος, όσο οι πόλεις, καί ότι στή θέση τού κλασ­ φές ανταρτοπολέμου τῶν πόλεων. Ἑννοεἶται ότι, όπως

σικοῦ ανταρτοπολέμου θα μπεἶ μια νέα μορφή τρομο­ καί ο κλασσικός ανταρτοπόλεμος, έτσι καί τρομο­κρατίας, ασκούμενης από μᾶλλον μικρές καί εύέλικτες κρατία θα ἔχει πρλιεικέε προοππικεἐ μονον εαν ακμίιομάδες Όνομάζω άὐσήν τήν ­ιρομοκράσίά «νέα», γιά­ της συμπέσει μέ μια όαθεια καί παρατεταμένη κοινω­τί δέν θα έξαντλεἶται σέ δολοφονικές απόπειρες ένα­ νικἢ κρίση.ντίον προσώπων, όπως γινόταν στήν προεπαναστατικήΡωσσία καί ὅπως ξαναέγγνε στὴ Γερμανία καί σῖἠν Μιλώντας γαά τήν κριο·η~τοῦ)αστικοιἶ πολιτισγαοο και την

,Ιταλία κυρίως κατα τή δεκαετία τοῦ ίθἶθ. Ίσως παραχμη ῃ7ς,Δυσης° πΟς]ἴξωλ?ί/ε”ε,Ήςι ἕποψΐς ἴυντέτοιες τρομοκρατικές πραξεις να υπήρξαν θεαματικές, Ιωἶααῃω Μ" Ηωίῃῃἔἴθῃα ίσπυετε πως Ο ρεῃἔ θα είχεὼστόσο ήσαν καί εἶναι ανίκανες να έπιδρασουν σοόαρα Ωω,στή λειτουργία της κοινωνίας. Σήμερα όιρίστάντάι Ἀρχαἶοι ίστορικοί αναφέρουν ότι, μετα τήν καταστρο­ἐντελῶς διαφορετικές δυνατότητες, καί τίς δυνατότη­ ιρἡ Τἦε Καρχηδοναἐ. ο Σκιπίων Ἀιρρικανοἐ ο Νεώπετσος οιοσέο σιρ προσφέρει ιδιοι οιρή σης οψηλά ρος δακρυσε αντικρύζοντας τό τέλος τῶν ἐχθρῶν του,έκτεχνικευμένης κοινωνίας, οποία από πρώτη όψη γιατί θυμήθηκε τόν ὁμηρικό στίχο ‹‹,Έ]σσεται ήμαρ ότ,εἶναι απείρως περίπλοκη, διακλαδωμένη καί κατακερ­ αν ποπ, ολώλῃ Ίλιοἐ ιρἠ» καί αναλο'ΥίοθὉκε οπι καί

134 135

| Ρ 2 =¬· | # 6 7” ι ν κ 2 | | › ι Η ~ : ε κ χτη ωμη μπορει να τη ρει η ιδια μοιρα. Πολυ μι­ μπροστα στα ερειπια της δικης τους, την οποιοι θα| | | / | δ Ϊ ί Ώ Ν· ο¬σ υνΙ |κ οτε α πνευ ατα και πολυ ικ οτε ες υ ες κανουν κ ε ισουν οι τ ο ακτικοι α ωνε κα ανο ς του 21ου

ακριόῶς τό αντίθετο. Μόλις δικη τους πολιτικη καί αἰώνα. (Όσοι ίσχυρίζονται ότι τελείωσε Ἱστορία, αςιδεολογικη παραταξη καταγαγει μιαν αποφασιστικη νίκη, · είναι θέὅαιοι ότι Ἱστορία τούς περιμένει πίσω απόσπεύδουν να έξαγγείλουν τό τέλος της (Ιστορίας, ού­ την επόμενη γωνία. Καί οί παμπολλοι διανοούμενοι, οἱτως ὥστε τίποτε να μην μπορεί πλέον να αναιρέσει ὁποἶοι θιαστηκαν να μετατραπούν από συνοδοιπόρουςαύτην τη νίκη. “Η κανουν κατι πρακτικα ἰσοδύναμο: προπαγανδιστές του σοὅιετισμοῦ σέ συνοδοιπόρους

: Ι ε # : οκ υ κ εκ ι | Η › ­· οι εκ ρζωγραφιζουν το ιστορικο μελλον ετσι οπως θα οφειλε και κραχτες του αμερικανισμου εκαναν αδικο κοπο.| δ ×­ ν ι κ κ κ 9 ε ~ ι 2 ετ ε εκ 92 7 : 2 # |να ιαμορφωθει, αν ο τροπος, με τον οποιο ο νικητης Αν ο Ρυὶςιιγειιτιει εδωσε, εστω και με ρηχο τροπο,

Ϊ | | β' | ! | | | / | ,πε Ι Α. Ϊ | | 7αρέσκεται να κατανοει τον εαυτο του και τη δραστη­ το χρισμα της φιλοσοφιας της ιστοριας στον οικουμε­ριότητα του, συνέπιπτε πραγματι μέ την αντικειμενικα νιστικό αμερικανισμό, ὁΗυΠτἰι1ἔτοΠ προσέφερε στίς αμε­δεδομένη πορεία της Ἱστορίας. Τό νόστιμο είναι ότι οί ρικανικές ίμπεριαλιστικές φιλοδοξίες πιό πρακτικέςοπαδοί τού προσωρινα νικηφόρου καπιταλιστικού φιλε­ υπηρεσίες καί προοπτικές. Άν Ἱστορία δέν τελειώ­λευθερισμού ξεκινούν από την ἴδια περίπου φιλοσοφία νει, αλλα συνεχίζεται ὡς σύγκρουση τῶν πολιτισμών,

~ ι κ υ 3: ε | ~ | ι. κ ›» ‹ › εε Ι | › ρ κ ›κ ετης ιστοριας οπως αλλοτε οι μαρξιστες: μιλουν σαν η και αν η ευ ωπαικη και αμερικανικ Δυση εχουν εξ(Ι Ι | δ Ι Υ Ά Ι | λ|_ 2 Ν Η | κ | η κ ο χστορια να ιανυει, εστω και με προσωρινές παρεκκ ι ορισμου κοινα πεπρωμενα μεσα στη συγκρουση αυτη,

| 9 ι ι κ κ ... ± κ τη υ ‹ ‹ Ν ισεις, μιαν ευθυγραμμη τροχια, στο τερμα της οποιας τότε ειναι προφανές οτι οι Ηνωμένες Πολιτειες, ωςὅρίσκεται κατ, αναγκαιότητα ένας ἐνιαἶος καί είρηνι­ τό ίσχυρότερο έθνος της Δύσης, πρέπει να ηγεἶται

| | 8 | ‹? ( | | 7 κικος κοσμος. Βπισης, οπως οι μαρξιστες, πιστευουν μόνιμα στην προασπιση της εναντίον των μουσουλμα­υ ‹ : Ι 2 | ι › | Ν Η Ν Ν ±οτι οι οικονομικοι παραγοντες, δηλαδη η αναπτυξη των νικων καί κομφουκιανων μαζων. Βεὅαίως, η σημερινηπαραγωγικων δυναμεων καί διαπλοκη τῶν οίκονο­ Βύρώπη (χρησιμοποιω τόν όρο συμὅατικα, γιατί δένμιῶν, αποτελούν τίς κινητηριες δυναμεις της ίστορικης ὑπαρχει πραγματι καμμια τέτοια πολιτικη όντότητα),προόδου, ὁποία θα υποκαταστησει τόν πόλεμο μέ τό από πολιτικοστρατιωτικη αποψη αποτελεἶ περίπουέμπόριο. Σέ διαφορα κείμενα μου ἔχω αναλύσει τίς αμερικανικό προτεκτορατο καί θα παραμείνει τέτοιοκοινές προϋποθέσεις της μαρξιστικης καί της φιλελεύ­ στό προθλεπτό χρονικό διαστημα. .Η σκέψη τού Ηιιη­

: Ι ι Ι | εκ Ν ι : ~ ε Ν 5 . οκ › η › | ςθερης ουτοπιας απο την αποψη της ιστοριας των ιδεων. τιιπἔτοο εχει, από την αποψη αυτη, ένα πραγματικό| ¦ | ,Ϊ | | Ν. 9 / ,| (Ϊ ( Οπως οι μαρξιστες έζησαν το ναυαγιο της ουτοπιας ερεισμα, ομως η γενικότερη ιστορικη καί κοινωνιολο­

εκ : ε 2 | ·­· ι κ | 'Ξ' Η 8: ε › | Ι ‹τους, ετσι και οι φιλελευθεροι θα όρεθουν συντομα γικη της θεμελιωση ειναι εωλη. Αν η Ευρωπη και οι

136 137

(Ηνωμένες Πολιτεἶες συμπορευθοῦν κατα τόν Ήο αἰώνα, τή σύναψη συμμαχιῶν μεταξύ πολιτισμῶν; Ποια πο­

ὁ λόγος δέν θα εἶναι πολιτισμική κοινότητα, αλλα λιτισμική λογική έπιόαλλει σέ Μουσουλμανους να

ενότητα τῶν συμφερόντων, όπως τα προσδιορίζει ὲκα­ προσεγγίσουν περισσότερο τούς Κινέζους καί να στρα­

στοτε γεωπολιτική, στρατηγική καί οίκονομία. φουν εναντίον τής Δύσης, Ὁ Ηυητὶπἔτοιπ παρακαμπτειΝ

| | ἔ | | | | Ε| | Ϊ | Ϊ Ϊ ,? Ϊ |

Ποτε στην ιστορια δεν σταθηκαν καθοριστικοι οι πο­ τα στοιχειωδη αυτα ερωτήματα, ,ουτε αναζητεί ταί

λιτισμικοί παραγοντες κατα τήν αναζήτηση συμμα­ ' φωτα των ίστορικων εμπειριων. Γιατί, όπως είπαμε,7| | 7? Ϊ | | ἶ / | η | | | |

χων, εστω και αν συμμαχίες μεταξυ πολιτισμικα συγ­ η πρόθεση του ειναι λιγοτερο θεωρητικη και περισσό­

γενῶν συνήθως έκλογικεύονται καταλληλα έκ τῶν Ξ τερο στρατηγική ­ στρατηγική στήν αμερικανική

ύστέρων, ὥστε να τούς προσδοθοῦν υψηλα κίνητρα. προοπτική, έννοεῖται.

Άλλα εἶναι ανόητο να φαντασθεἶ κανείς ότιη ,Ιαπωνία Δέν νομίζω ότι σημερινή πολιτικοστρατιωτική

θα ἐπιλέξει μεταξύ (Ηνωμένων Πολιτειῶν καί Κίνας αδυναμία της Βύρώπης καί συνακόλουθη ἐξαρτησή

έ κ ιτί ιο τόν πολιτισ ικό συ ένεια ὁπότε θα ι­ τ από τί (Η ω ένε Πολιτεἶε α κεἶ ὥστε να δι­μ· Ρ ηρ Ὁ μ· η γγ = Υ Τίς ς ν μ· ς θ Ρ

~ Ν | Ά Ι | ~ 7 Ι Ϊ λ Θ θ Η

νόταν πιθανότατα επαρχία μιας μελλοντικης πανισχυ καιωσει τις θεσεις του δρειπἔἰετ. Για να επα η ευ ει| | Ϊ| | | | | | Ι | | ΰ στ. | | Ἡ | ( Ώ

ρης Κίνας, και οχι με όαση στρατηγικα κριτηρια, που γ μια θεωρια δεν αρκει να διαπιστωνει ορθα ορισμενα

θα της έδιναν τό περιθώριο μεγαλύτερης ανεξαρτησίας γεγονότα, αλλα όφείλει καί να τα ἐξηγεῖ όρθα° θεω­‹ › : Φ κ Τ Τ 9 οκ ‹ : ­υπό τήν ανεκτικότερη αμερικανική σκέπη. Βπισης ειναι _ ρία ειναι εξήγηση, οχι απλη διαπίστωση πραγματικωνΪ 3 , Ι Ϊ Ϊ ( (

ανόητο να πιστεύει κανείς ότι οι Άραόες εμίρηδες θα ί δεδομένων. Ο δρειπἔὶετ δέν ισχυρίσθηκε μόνον ότι οι­¬· ·­· σ κ κ | ~ ε : | κ ε κλλπροτιμήσουν τήν κυριαρχία των Ἱσλαμιστων απο τη Δ

πολιτισμοι ζουν, αναπτυσσονται και παρακμαζουν, α αΙσ Ν

συμμαχία μέ τούς «απιστους» Ἀμερικανούς ότι μια και ότι τουτο γίνεται για ὁρισμένους λόγους, ότι ακο­

Ρωσσία έντελῶς απογοητευμένη από τή Δύση καί Νλουθεῖ ὁρισμένες μορφολογικές κανονικότητες νομο­

×­· # | ­¬· Ι | ιι ~ μ › μ | .Τκανήμπορη να αντιδρασει αλλιως, δεν θα μπορουσε, τελειες, οι οποιες μαλιστα επιτρεπουν προόλεψεις. ετοιοι

κωλυόμενη από τίς πολιτισμικές διαφορές, να πέσει ι ίσχυρισμοί δέν αντέχουν σέ συγκεκριμένες ἰστορικές5 Ν | 2 Η Σ

› Τ 5 ~ : # ι

στήν αγκαλια της Κίνας σχηματίζοντας μαζι της ενα αναλύσεις, καί τό ζητούμενο ειναι ακριόως αυτες· η: 9 # 'Τ κ ι

Φ

κ αταιό ευ ασιατικό Όὶοο. Άλλωστε δεν ειναι δυνατον κ κοινοτοπία πώ ό τι εννιέται καποτε θα πεθανει ειναιἔ 9 Ἰ

να μαχονται συνεχῶς όλοι οί πολιτισμοί εναντίον όλων αναμφισόήτητη, όμως δέν αρκεἶ πρός θεμελίωση μιᾶς

τῶν πολιτισμῶν. Ὁ συσχετισμός τῶν δυναμεων επι­ θεωρίας της ἱστορίας, καί μοῦ φαίνεται πώς όσα εἶπεκκ Ι ιό Ω χ ~ χ ρ Ν Τ › :

όαλλει συνδυασμούς καί συμμαχίες ομως ποια πο Ρ ο δρειιἔὶετ περαν της κοινοτοπιας αυτης ειναι αστη,Η Ϊ | | ἕ | 0” ( ? )\ | | λλ|

λιτισμικα κριτήρια θα μπορουσαν να πρυτανευσουν κατα ρικτα ως θεωρια της ιστορίας, μο ονοτι περιεχουν πο ες

138 189

ιΞ. (| , | αν | | ε ι”διαφωτιστικές επί μέρους παρατηρήσεις. Η ιστορική Τιηε· Οσο η Βοοιοπη ιιοοιαοχοοσε σσον κοσμο μι "×

τύχη καί σημερινή κατασταση της Βὐρώπης δέν Δ αποικιακές της αυτοκρατορίες, οι ευρωπαικοί ανια­γι..ί ι | 7 ›| κ ‹ | κ ιι! ×μπορει λοιπόν να περιγραφει δια της απαγωγικης Χ νισμοι ήσαν εντονοι, γιατι ο κυριαρχος στην |ω›ρ‹.›ιιη

9 ί× 7 » ‹ | ι ι < Φ ι·μεθόδου, μέ αφετηρία ένα προκαθορισμένο σχημα καί θα ησαν και ο κοοιαοχοε σ”ιον κοσμο· Η απωλεια ιηυ

3 κ ι σ κ ι ¬­ γιμέ μίτο αποκλειστικα ενδογενεἶς διεργασίες. Απενα­ ;ι παγιιοσμιαε κοοιαοχιαε ειιμηοενισε ”ιην ιιοσμοισσομιιιιι·~ υ ε ι ιι α : | Ν , Η Ν ε Ν ν ·'ντίας, μου φαίνεται οτι οι ευρωπαικοι Νεοι Χρόνοι σημασια των ενοοεοοιοπαοιων ανσαγωνισμων κι εασι η7/ λ | Ι λ θ | Κ Β, | ,Ι |εκ εισαν τον κυκ ο τους κα ως η υρωπη εχασε τηνπαγκόσμια κυριαρχία, τήν οποία κατεἶχε από τήν ἐποχή

#_ 9 | | ,| | | Ϊ |των ανακαλυψεων. Με αλλα λογια: οπως η απαρχήτῶν Νέων Χρόνων συνέπεσε χονδρικα μέ τήν απαρχή

έντασή τους έπεσε κατακόρυφα, καί μαλιστα υπόαμερικανική ηγεμονία. Ἀλλόι τό πραγμα δέν ἔχει μόνο

| | | Έ νλλ / 7 |την πολιτικη του πλευρα. να α ο σημαντικο ερω­τημα εἶναι κατα πόσον καί σέ ποια μορφή θα επιίἶιώ­

Η Ν τ ¬­ ~ ~ ~ Ιτης παγκόσμίαα κίκκαρκίαα Τακ Βίκαώπηςί ένίσί καί Τό ί σουν στοίίχειία του ίευρωπαικου πολιτισμοιἰ των Νεωντέλος τους συνέπεσε μέ τό τέλος της κυριαρχίας αὐ Χοονων η εαν η σμγχοονη Τεχνικη μπορει να σομπο_~ ιι ­¬­ κ » ν | | #της. Οι Νέοι Χρόνοι δέν ήσαν απλως φαινόμενο ευρω­ Ν οεοθει και με αλλεα πολο οιαφοοεεοιεε Τιολισισμαιεσ~

χ ε : π κ 2 5 Ι 7 ›παικό, αλλα ειχαν περιεχόμενο εὐρωκεντρικό, τόσο ί σσασεισ· Η απανσηση σε σεσοια εοωσημααα οεν ειναιι Ζ | Υ | | | ἕ | | | (Ϊ Εκοσμοθεωρητικα όσο καί οικονομικοπολιτικα. (Η υπερ­ ί απλη· Αλλα και μονη η οιασοπιοση Τομε οειχνει ο”ιι η

Κ | | | 7 | 'Ψ '_' '"'φαλαγγιση της εὐρωπαιικης διαστασης από τήν πλα­ ισσοἐινιη Τιοοεια μαι εῖιιοοασηίσῖον πολιείισμιον μπορεινηαίκἠ καί Τοῦ ασ­ιίίκω φίχελευθερίαίχου από Τί] μας να ειναι πολυ πιο περιπλοκη απ οποιαδηποτε φιλοσο­Κ

ν ον ι Ν ‹ : Ι # Ηζική δημοκρατία (ως του πρώτου γνήσια πλανητικου ί; φια η οεεοοια σης ισσοοιαἐ­ |ΠΟλμ πἶοισσοσεοοη οσανκοινωνικοῦ σχηματισμοῦ) συμὅαδισε μέ τήν αποσυνθε­ πανω σ εναν ποκνοιιασοιιιημενο πλανηαη εχοον εκλει­

: >­· η | | | | ξ Η 7 ._ση του ειδοποιου περιεχομένου, της ειδοποιου ὅιοθεω­ ψει Τα ξεχωοισσα θεομοιιηπιοα μεσα σσα οποιοι αναιι. κ κ κ 9 : κ ι #ριας καί ὅιοπρακτικης τῶν ευρωπαιικων Νέων Χρό­ πσοσσονσανι με σχεσιιια αογοοε οοθμοοα οι πολισισμοι

νων. Μετα τό 1945 ὁλόκληρη Βόρώπη ορέθηκε ὑπό ιι σου παοελθοναοσ·διπλή κατοχή, αμερικανική καί σοὅιετική. Και δια­δικασία της ἑνοποίησής της, όσο ατελής κι αν εἶναι Σ) Θεωρεῖτε ὅτιιἡ συνολική παρακμή του ἑλληνικου κράτουςθα παραμείνει, δέν έγκαινιασθηκε επειδή ταχα οι ευρω­ στα μέρες μας είναι μθιραιἄ ἦ ἔχει ἔστω καί ελαχιστεε

ι

παιικοί λαοί, διδαγμένοι από τό αιματηρό παρελθόν, οοναεοοεηεεε ἀνειοειοοφηείαπεφασισαν να συναδελφωθουν, αλλα ήταν ακριὅως

ρ 2 | 5 Ά Ισυνέπεια τοῦ κοσμοιστορικοὕ υποοιὅασμοὕ της Βὐρώ­ Προφανως κοαιιησασε Τη οοσκολοσεοη εοωεηση για

140 141ι

τό τέλος. Στην ἱστορία δέν υπαρχουν νομοτέλειες, έν σημερινού κόσμου όσο καί μέ την πολιτισμικη τηςγνώσει τῶν ὁποίων θα μπορούσε κανείς να προόλέψει ἰδιομορφία, δέν θα αποτελούσε, λόγω τοῦ μεγέθους καίέπακριόῶς τί θα συμόεἶ στό μέλλον. Δέν ύπαρχουν τοῦ δυναμικού της χώραςι έπαρκἦ έγγέηση "Νὰ Τήνούτε καν εύθύγραμμες καί αναπότρεπτες έξελίξεις, έστω ακεραιότητα καί την έπιέίωσἢ της, αν τό διέθνέςκι αν μερικές φαίνονται έτσι ἐκ τῶν ύστέρων. (Η αναλυση περιόαλλον ηταν απόλυτα δυσμενές. Δέν γνωρίζυνμ­έ τίὁφείλει, έτσι, να έπικεντρώνεται στην ύφη τῶν ἑκα­ μέλλον έχει καί τί όψη θα παρουσιασει εύρωπαίκηστοτε κινητηρίων δυναμεων, τῶν όαθύτερων ροπῶν, ένυπυίγισγμ ὅπως καί δέν γνωρίζουμε αν Ἑλλάδα θάαπό τίς ὁποἶες αναμένεται να απορρεύσουν τα ­καθ, ηταν για μιαν ενωμένη Βύρώπη αναπόσπαστο τμημαἑαυτα απρόόλεπτα­ έπί μέρους γεγονότα. Δέν ύπαρχει διαπραγματευσιμη ἐπαρχία­ Δέν γνωρίζουμε ἄναμφιόολία ότι από δεκαετίες ό Ἡλληνισμός όρίσκεται Ρωσσία θα μπορέσει σχετικα γρηγορα να παίξέι πρα­σέ διαδικασία γεωπολιτικης συρρίκνωσης καί γνωρί­ γρ­ατι ρόλθ μέγαλῆς ΔέναμὉς› θέέθντας έτσι την Τουιϋκίαζουμε από τώρα μέ όεόαιότητα ότι μία τουλαχιστον ύπό πίεση καί ανακουφίζοντας την Ἑἶλλαδα. Δέν Υνω­συνιστῶσα της συρρίκνωσης αύτης θα προεκταθεῖ ρίζυυμέι τέλος, πυια θα εἶναι ἔκόαση του μεγαλουπερίπου εύθύγραμμα: δημογραφικη. Δύτό δέν μπορεί περιφερειακού ηγεμονικοῦ έγχειρηματος πού έγκαινια­να μην έχει ὀρισμένες συνέπειες μετα από μία δύο ζέι ηδη πθλνπληθἠς Τουρκία μέ Τί) ΡαΥδαία έκὅίΟ“γενεές, ὅταν οί αλὅανικοί πληθυσμοί θα ὺπερτερουν μηχἀνιση καί τους σύντονους ἐἔοπλισιιούς της Άναριθμητικα τοῦ ελληνικού, ένῶ Τουρκία θα αριθμεἶ προεκτείναμε εύθύγραμμα τίς τασέις πυέ ὑπέωέρθυνδεκαπλασιους κατοίκους από την Έλλαδα. Τό ποια σημερα, τότε όέόαια τό μέλλυν δέν διαγραφέται ρέδινθιέκταση καί μορφη θα λαόουν οί συνέπειες της δημο­ πολύ περισσότερο γιατί στρατηγικη καί γεωπολιτικηγραφίας θα έξαρτηθεἶ όεόαίως ἐν μέρει από μια σειρα σκέψη στην (Ελλαδα, ητοι συνείδηση τῶν πραγμα­μη δημογραφικών παραγόντων. Ἀπαντώντας στην έκτη τικῶν προόληματων, εἶναι έμόρυώδης. Δέν πιστεύωἐρώεηγγση σας ὰνέφρρα συνοπτικά τί θεωρῶ ὡς ἐλἀχι­ πάντως ὅτι ἢ Τθυ ἐλληνίκθυ ἐθνιΚΟυ κρἀτθυςστη προυπόθεση για την έπιόίωση τοῦ Ἑλληνισμοῦ. κριθεἶ ταυτόχρονα μέ την τύχη όλων τῶν αλλων έθνι­,Βδῶ πρέπει να προσθέσω ότι οί αρνητικές δημογρα­ κῶν κρατῶν στόν κόσμο, δηλαδη γενικη διατηρησηφικές έξελίξεις δυσχεραίνουν ούσιωδῶς την οίκονομικη του έθνικού κρατους δέν έγγυαται τη διατιίιργισγι Τοῦανόρθωση. Ἀλλα πέραν τούτου, ακόμα καί μία ­κατα ί ἑλληνικοῦ εθνικού κρατους, όπως καί διαλυση τοῦτην αίσθηση μου απίθανη­ έσωτερικη αναμόρφωση τελευταίου δέν θα συνέόαινε αναγκαστικα στό|πλαίσιοΤῆς χώρας) σέ συμφωνια Τόσιι μέ τις απαιτησεις Του της διαλυσης όλων τῶν έθνικῶν κρατῶν. Δεν είμαι

142143

ἐ

‹‹ἐθνικισ·ση;››, καί δέν θά στενοχωριόμουν καθόλου άν αλ

μέ τη συναίνεση ὅλων καταλύονσαν τά ἐθνικά σύνορα Ν

| ‹ : | : υ 7 # Ι Σκαι οι έθνικοι στρατοι. Ομως ειναι δυο πολυ διαφορέ­ Ϊ

τικά πράγματα κατάργηση ἑνός ἐθνικοὕ κράτους Ξβ

μαζί μέ ολα τά ἄλλα καί διάλυση ὁ άκρωτηρια­κ : υ Ι | 7 › : ὲ.

σ ος του ιατι ένα έιτονικο κ ατος ειναι ισ υ οτε ο τε

μ Ύ Υ Ρ Η Ρ ΒΑΣΙΚΗ ΒΡΡοΓΡΑ‹1›1Ακαί έπιθετικότέρο. ἔξ

νἐ

ιἱη

τν

ο.

Ν

ἰε

ι

ἰ ι

144 1

Ιι ΣΒ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

Α. Βιὅλία(Η κριτική της μεταφυσικής στή νεότερη σκέψη, Γνώση, 1983.Ὁ Μαρξ καί αρχαια Ἑλλάδα. Στιγμή, 1984.Ὁ εὐρωπαικός διαφωτισμός, 1­Π, Θεμέλιο, 1987.Ὁ νεοελληνικός διαφωτισμός. Οί φιλοσοφικές ίὸἶέες, Θεμέλιο, 1988.(Η παρακμή του αστικοὔ πολιτισμοῦ. Ἀπό τή μοντέρνα στή

μεταμοντέρνα ἐποχή κι ἀπό τόν φιλελευθερισμό στή μαζικήδημοκρατια, Θεμέλιο, 1991.

Ἱσχύς καί απόφαση. (Η διαμόρφωση τῶν κοσμοεικόνων καί τόπρόὅλημα τὥν ἀξιῶν, Στιγμή, 1991. ·

Πλανητική πολιτική μετά τόν Ψυχρό Πόλεμο, Θεμέλιο, 1999.(Η ήὅονή, ίσχύς, οὐτοπια, Στιγμή, 1999.Θεωρια του πολέμου, Θεμέλιο, 1997.Ἀπό τόν ἔθό στόν 21ο αἰώνα. Τομές στήν πλανητική πολιτική

περί τό 9009, Θεμέλιο. 1998.

Β. Άλλες μελέτεςΕισαγωγή στό: Ι. ΒυττιΙτειτι1. (Η ἐπανάσταση τῶν διευθυντῶν, μτφ.

Π. Κονδύλης, Ἀθήνα 1979, σ. 9­94.Βἰσαγωγή στό: Ν. Μειο1τ1εινε1Η, 9/Εργα, μτφ. Π. Κονδύλης, 9 τς

Ἀθήνα 1971­1979, τ. 1, σ. 1ὕ~187.‹‹”Η παλια καί νέα θεὁτήτα», Σημειώσεις 19/14 (1978), 81­

109.«Οἱ φωτεινές καί οι σκιερές πλευρές τῶν ὁραμόιτων», Σημειώσεις

ιν (1979). 85­ει.Εισαγωγή στό: Κ. ΜειτΧ, Διαφορά τής δημοκρίτειας καί ἐπικού­

ρειας φυσικής φιλοσοφιρις, μτφ. Π. Κονδύλης. Ἀθήνα 1989,σ. 13­49.

Εισαγωγή στό: Κ. ΜειτΧ­Ρτ. Ειτἕῶε, ΕΗ Ἑλλάδα, Τουρκια καί

147

τό ἀνατολικό ζήτημα, μτφ. Π. Κονδύλης, Ἀθηνα 198υ, σ. Πἰε Αα/Ζτἰαταπἕ ἰττι Ιἔόὴτπεο εἰεε τιειιζεἰτἰἰσἰτοτιΖἕατἰοπαἰιετπιιο, Κὶοττ­19­ΒΟ. ίἶοττει, Στουτγάρδη, 1981 (όύ ἔκδ. ὀτν., Μόναχο 1989).

Βἰσαγωγη στό: ί.Ε.1οΙ1τεΙ1Όοτἔ, ,Βπιλογή ἀπό τά δτισἰεἰὺτἰοἢετ, Ζ!/|όεἰτΖτιττεἰΕτττ.το|τεἰεἰτιττ¿ζ.Πἰο Ηετααεόἰἰτἰωπἕ αει: νι/εϋἰαἰἰσἰεταττόαίεμτφ. Π. Κονδύλης, Ἀθηνα 1999, σ. 11­94. 9/ετη"τα,ς×ε,Κἰοττ­Οοττο,Στούτγάρδη, 1984.

Εισαγωγη στό: Ο Ρεινοεο, ,Βπιλογή από τό Π οτεετἰετε εἰἰ νἰνετε, Κοττ.τετναΖἰνἰεκττι.9. (?εεεἰτἰο|ττΖ2σἰ/τετ (ε|ταΖτ από Πτττεηςακἔ, Κἱοττ­μτφ. Π. Κονδύλης, Ἀθηνα 1999, σ. 7­99. (ἶοττει,Στούτγόιρδη, 1989.

Βἰσαγωγη στό: Μοῃτοεεμιἰοιι, Τό πνεῦμα τῶν νόμων, μτφ. Κ. Ματσε τοτε! εἰἰε ἕττεσόιεσἢε Ακτἰἰω,Μειι1ιιτ1υε,Χαϊδελὅέργη, 1987.Παπαγιώργης­Π. Κονδύλης, 9 τ., Ἀθηνα 1994, τ. 1, σ. 91­ Τἰτεοτἰε εἰεε Κτἰεἕεε. ξ”Ζαα.9εννΖτΖ, Μαιος Επἕωε, Εεττἰττ, Κὶοττ­(Ϊοττο,89. Στουτγάρδη, 1988.

Βἰσαγωγη στό: Οὶτειιτιἴοττ, Επιλογή ἀπό τό ἔργο τού, μτφ. Π. Πἰε ττειιζεἰτϋσ/το Μεταρινεἰ|‹|α:ιΙΖ|‹, ΚΙοττΏοττει, Στουτγάρδη, 1999.Κονδύλης, Ἀθηνα 1994, σ. 9­99. Ποτ Νἰεάετἔαπἕ εἰετ Ζοτιτἕετἰἐοἰτεττ Ποττἰτ­ από £εΖσεττ;ῇ›τ:ττ. Πιο Ζιόε­

«Ὁ μαρξισμός, ὁ κομμουνισμός καί ἱστορία τοῦ Ἐθοὕ αἰ.››, Τα ταἰε Μοιἰετττε τιττεἰιἰἰε ττιαεεεπιἰεοτο|‹τ·ατΣ.ες·|το Ρο.τΜτ‹›ιίετττε,Α0τει(Ιστορικά, αρ. 99 (1994), 9­18. Ιτυιτιειῃὶοτει, Βόιινχαϊμ, 1991.»

‹‹,];ἶπιστημη, ισχύς καί απόφαση», Δεύκαλἀον, αρ. 19/9 (1994), ΡΖαττετατἰ.τοΡιε Ροἰἰτἰ/τ ποσό εἰοκτ Καἰτοκ Κτἰεἔ, Α1‹ειὀεΠτΙε Χ/οτΙειἔ,197­179. Βερολίνο, 1999.

Βἰσαγωγη στό: Ἑἔἰνειτοἰ, ,Επιλογή ἀπό τό ἔργο τού, μτφ. Π. Μοπτεεότιἰετι τιιτιἰεἰετθετετιἰετδεεοτεο, ΑΙ‹ειεἰοιτιἰενοι:1ειἐ, Βερολίνο,Κονδύλης, Ἀθηνα 1994, σ. 8­99. 1999.

Ἑιπιλεγόμενα στό: Ο δοὶτιῃἰττ, Πολιτική Θεολογία, μτφ. Π.Κονδύλης, Ἀθηνα 1994, σ. 19ἔ›­178. Β. Άλλες μελέωες ,

«Δέκα ερωτησεις στόν Παναγιώτη Κονδύλη››,21εόιάθαν 15 (1994),«Κεειὶετιοη Κεετουτετιοῃ›› (ῖεεσ/ττο|ττΖιε!τε Οταπάόεἕτιηο, Ιτἔ. ν. Ο.11­27. ' ° ,«Πόλεμος καί πολπγκἠγ .Η θέση Έω ΟΙ8Π8θννἱτΖ»9 ὅ­π­7 29­50' Βτυηιτοι:¬ν7.ΟοηΖε­Κ. ΚοεοΙΙεοΙ‹,τ. 5, Στοοτγαρδη 1984, 179­

«ΚΟ σοντηρητισμός ὡς ιστορικό φαινόμενο», ὅ.π., 51­97. ἶἕο” ,γ«,Η Γένεση Τ­ς Διαλεκῇακςς» ὅγπγ 69­77­ ‹‹ ειο ννοττ», στο. . οτ ειο ει, ως τις το οτ!) ιοεορ τί., τ. .η η : νξ Ν

«Ὁφειλόμενες απαντησεις», ὅ.π., 199­199. (ΝΘΠΖΘΠ ΌΙ8,Κ8Πτ)' Αμὅωργο 1990” 329­345”‹‹ΕιηΙοιτυι1ἔ››, στο: Ρ. Κοτιὀγὶιε (Ηἔ), Ποτ Ρἰιιἰοεορἰτ τιποἶ είτε βαττ,

Φρανκφούρτη Μ. 1991, 11­94.Π· ΣΕ ΓΒΡΜΑΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ‹‹Εὶιτ1οἰτιιι1ἕ››, στό: Ρ. Κοιτεἰγἰἰε (Ηἔ.),ΠετΡ!τἰΖο.τορ|τ τοτε! ο'ἰε Μοοἰττ,

Αμόούργο 1999, 9­36.Α Β ὅ λ , ‹ΰΝϋτεΙο››, Οεεσἰτέσἰττἰἰεἰτε ίῖιτιιτρἰὺοςτηό/ε, 118. ν. Ο. Βτιιιτιτοτ­97. Οοη­

: ® "α Ζε­τε. Κοεειιεοις, Τ. 7, Στουτγάρδη ιοοο, 645­677.Πιο Επτ.ττο|ταπ,ς εΖο›·ΠιαΖε|‹ιἰ|‹. ΕἰιτεΑκαΖν.τε εἰετ ἔεἰεττἔοκ Ετττινἰ‹:ἰ‹Ζαττ¿> «Πτορἰο υιιὀ ἔοεοΙτἰοΙττΙὶοτοε Ηε1τιεἰοΙι1››,Ρο,ττεε:!ιτῇ°/ταΗ. ­|. Ατπότ Ζτιοτ

νοκ Ηὀαἰετἰἰττ, δ”σ|τεΖΖἰττἔ από Ηε 6! ότε 1899, Κὶοττ­Οοτιο, 79. Οεόαττεταἔ, Βτιιοὶτεειι 1999, 1θ9­17ὀ.8Στουτγάρδη, 1979 . «Ποτ ὀειιτεοΙτο Ἡοιιεἰετννειἐ” υιτὸ ότε ἀευτεοϋεη ΡοτεροΚτὶνοῃ››, ννεττ­

1489 149

ὐἰπεἰιιπἔ, δἰωπσεπ από Ζἔἰείἄεπ/ατ Πειιτεσἢἰακεἰ, 118. ν. Κ. ΖΙΕΘΙ­ΙΙΙΘΙΙΙ1­Κ. ννοΙεεΙΙΙειΙΙΙΙ­Μ. ΟτοεεΙ1οΙΙΙΙ, Βερολίνο 1993, 91­37.

«ΜειΙΧἰεΙΙπυε, ΚοΙΙΙΙΙΙιΙΙ1ΙεΙΙ1υε υιπἰ εἱὶο ίἱοεοΙΙΙοΙΙτο εὶεε 90. Π°Ι.ε››, Η.ΡΙΙ­ιἰεοἱπετ (Η8.),ΠετΜατχἰεΙσΙΙΙεἰ#ι εεἰπεω Ζεἰταϋετ, Λιψία 1994,14¬9θ.

‹‹ΜοΙΙτΘεῳ.ΙΙε:ΙΙ: Νετυττεοϋτ Ιιιπὀ (οεε:τΖ››,Πετ δταατ 33 (1994), 351­372­ Το ΒΙΒΛΙΟ ΙΘΙ· ΙΙΑΝΑΓΙΩΤΙΙ Ι‹ΙοΙ×ΙΔΙΙΔΗ

«Νυτ ΙΙΙτοΙΙο1‹τΙιε:ΙΙο Ι:›οΙΙειΙιρτοΙ1, ὀειεε ΙΙΙτε:ΙΙεΙ‹τιΙοΙΙε: ὼε ΨΘΙΙ Βοεεοτ ΤΟ ΑΟΡΑΤΟ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΤΗΣ ΣΚΒΨΗΣνε­:ΙετοΙΙοΙΙ 818 ειΠε εΙΙΙ‹ἐΙε:ΙοΙ1››,Ποιιτεσ|Ιε Ζεἰτεοἰπω/ΙΙΙ Ρ|ΙΙΖοεορ|Ιἰε Α ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΒ 28 ΒΡΩΤΗΜΑ ΤΑ ΣΤΟΙ/ ( Ζ) , Ζ ΧΙἩΟΘΠΤΗΘΗΚΒ ΚΑΙ ΣΒΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΒΑ2 1991 = 983991 ΑΙΙΟ ΙΙΙΝ ΙΙΙΙΝΑ ΘΩΜΑΙΔΙΙ. ΙΙΙΙΩΘΙ¬ΙΙ‹:Η

«ΨΙεεοΙΙε‹:ΙΙειΓτ, Μειοἰπτ ΙΙΙΙΙ1 ΕΙ1τεοΙΙοΙ‹1ΙΙΙΙ8››, Η. $τει‹:ΙΙοννΙειΙ‹ (Ηἔ), ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΓΓΕΛΟ ΒΛΒΥΘΒΡΟ ΚΑΙ ΒΙΡταἕκιατἐἄ.Ηακεἰὺιισἰτρπιὅἶπιατἰεσἢεκ Ζ)εκ|‹οπε,τ. ν, Ἀμὅοῦρ­ ΒΛΪΟΔΒΤΗΘΗΚΒ ΑΠΟ ΤΟΝ Θ­ ΗΛΙΟΠΟΤ

Ο ΔΟ ΚΑΙ Π ΡΟΔΟΠΟΪΛΟ ΣΒ ΔΪὉ ΧΙΛΙΑ_γ `)° · ΔΕΣ ΑΝΤΙΙΙΙΙΙΑ ΓΙΑ ΔΟΙΑΑΡΙΛΣΙΙΙΙΙ ΙΩΝ‹‹]ΙιΙΙερΙυ‹16:ΠΖ, ΑΙιεΙ1ειΙ1ΙΙ1ε:ΖυετειΙΙε1 υηὀ ΕΙΙτεοΙΙΘΙ‹1υΙ1ἕ››, Πεκ δταατ 34 ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΝΒΦΕΛΗ ΑΣΚΔΗΠΙΟΪ· 87

(1996), 325­366. . ΑΘΗΝΑ Ιοο 80, ΙΙΙΛ. 3607741 ­ΡΑΧ 3623093«ΠΙΙΙνεΙεοΙΙειΉιΙε, Ηοἰειτἰνἰειππιιε υηὀ ΤοΙοτειΙΙΖ ΙΙΙ ὀοι· ννεετἰἰοἰποη , „ ἴἴ

Αριθ. εκδ. ΒοοΜο88θΠοοΠΙοΙ‹Ι­οιΙΘ»3 οΙοΙω‹οΙ‹ ΙΘΘΘ (3), ΙΙ­21«Με:1ειΙΙοΙποΙΙο ιιιπὶ ΡοΙε:τΙΙΙΙ‹››, Ε. ΗοΙΙ11›ΙὶΙΙ1‹ (Ηἔ), ΕΙΙΙ:αΙιὺ‹±ττο Ζεπ, Μ Ιξ\/\)

Μόναχο 1997, 981­299.

1

150