СОЦИОЛОГИЧЕСКИЙ РЕСУРСНЫЙ ЦЕНТР©

Г.А.Сыздыкова, С.Б.Айдосов, Л.К.Кыдырова

Дастури таълим –метод барои ом згорон ваӣ ӣ ӯталабагони мактабҳои миёнаи таҳсилоти умумӣ

ШаҳрвандшиносӣАсосҳои демократия

Ҳуқуқи инсон

HUMAN RIGHTS

НАШРИ ДАСТУРИ МАЗКУР БОДАСТГИРИИ МОЛИЯВИИ СА-ФОРАТХОНАИ УМҲУРИИ ФЕ-ҶДЕРАТИВИИ ГЕРМАНИЯ ДАРАСТАНА ДАСТРАС ШУДББК 67.409

2

Мураттибони:

Сыздыкова Гулбаршин Алипкызы – таҳиягари Маркази захираии тимо ҷ ӣ

Айдосов Серик Баймендеевич – директори и рокунандаи Марказиҷзахираи и тимоҷ ӣ

Кыдырова Лаззат Курманбековна - таҳиягари Маркази захираи и тимоҷ ӣ

Тар имонхо: Эсенбаева С.У., Хикматов М.Ш., Худойназарова М.А.ҷ

А36: «Шаҳрвандшинос , асосҳои демократия, ҳуқуқи инсонӣ » - Шымкент,2016 – 192 б.

Якчанд иҳатҳои умумии муаммоҳо мав уд аст: маориф , таълим , ташкил ,ҷ ҷ ӣ ӣ ӣпсихолог , ки барои рушди араёни маълумоти шаҳрвандон инчунин яке азӣ ҷмуҳимтарин сатҳи барномаи таълими таби -гуманитар халал мерасонад.ӣ ӣMа м аи мазмуни таълимот дар бораи демократия асоси дониш дар соҳаиҷ ӯсиёс ва ҳуқуқ, иқтисод ва эколог ҳифзи муҳит, муносибатҳои байналмилалиӣ ӣва оилав , маданият ва хаёти солим, тарихи дин ва маърифат, ки дар ҳа ми инӣ ҷё он таълими фанҳои гуногуни замони ҳозира мав уд мебошад. Курсиҷбеҳисобе, ки берун аз характери баъзе таълимотҳои табиии нав дар асосиҳаёти мав уд будаи хонандагон ин аст, ма м аи нопурраи шумораи муаммоҳо,ҷ ҷ ӯки дар роҳи васеъ тадбиқ намудани таълимоти табиии нав назаррасмегардад. Дастури таълимии мазкур ба шароити пурраи фаҳмиши курс равонакарда шудааст. Дар шакли дастрас дастури таълим ма м аи дониши муайянроӣ ҷ ӯпешниҳод менамояд, ки ба шаклёбии шахсият равона карда шудааст, маданиятиҳуқуқии вай механизми ҳаракати байниҳамдигариро бо ташкилотҳои ҳукуматидавлат нишон медиҳад. ӣ Дастури таълим саволномаҳои тестиро пас азӣхотимаи ҳар як мавз ъ пешниҳод намудааст.ӯ

ББК 67.409

© Кыдырова Л.К., Сыздыкова Г.А., Айдосов С.Б. 2016©Маркази захираи и тимоҷ ӣ, 2016

©Социологический ресурсный центр, 2016куч.Алимбетова, 203-8 ш. Шымкент, 160008 Қазоқистон

тел/факс: (7252) 565924, Е-mail: serik 1@ rambler . ru

Website: www . socres . kzДар муқобаи китоб тасвири Питер Брейгели (калон) “Оиди нобиноҳо”.

3

МАЗМУН

Р ЙХАТИ ИХТИСОРАҲОӮ ............................................4 САРСУХАН...........................................................................5ВОЖАҲО ВА МАФҲУМҲО.............................................6

ФАСЛИ I. ДАВЛАТ.Мавз ъӯ 1. Фаҳмиш, функсиява сохти давлат…………25Мавз ъ 2. Шакли сохти давлатдорӯ ӣ……………….…40Мавз ъ ӯ 3. Шаклҳои идоракунии давлат ……………..52Мавз ъ ӯ 4. Тартиботи сиёс ҳамчун элементи сохти ӣдавлат...............................................................................65Мавз ъ 5ӯ Сохти давлатии умҳурии ҚазоқистонҶ .......77

ФАСЛИ II. ҲУҚУҚ.Мавз ъ ӯ 1. Фаҳмиш ва аломатҳои ҳуқуқ ……………..89Мавз ъ ӯ 2. Сарчашмаҳои ҳуқуқ………………………101Мавз ъ ӯ 3. Ҳуқуқи инсон……………………………..112

ФАСЛИ III. ДЕМОКРАТИЯ.Мавз ъ ӯ 1. Таърихи пайдоиши донишгоҳи демократ .... ....................................................................................ӣ....126Мавз ъ 2. Аломатҳои демократ ……………………143ӯ ӣМавз ъ 3. Ҳуқуқи интихобот чун элементи асосии ӯдемократия……………………………………............148

ФАСЛИ IV. ДАВЛАТИ ҲУҚУҚ БУНЁД. ОМЕАИ ҶИНСОН .ӢМавз ъ 1. Фаҳмиш, аломатҳо ва омилҳои давлати ӯҳуқуқбунёд....................................................................161Мавз ъ ӯ 2. Фаҳмиш, аломатҳо ва структураи омеаи ҷинсон ............................................................................174ӣМавз ъ 3. Вазифаҳои омеаи инсон ……………….185ӯ ҷ ӣ

4

Р ЙХАТИ ИХТИСОРАҲОӮ

1. Сарқонуни Қ - Сарқонуни умҳурии Қазо-қистон азҶ Ҷ30 августи соли 1995

2. Қ – умҳурии Қазоқистон Ҷ Ҷ3. РФ – Русияи Федеративӣ4. РҲЯ – роҳбарияти ҳудуди ягона5. СИШ – умҳуриҳои собиқ Иттиҳоди ШуравҶ Ҷ ӣ6. ШМА – Штатҳои Муттаҳидаи Америка7. ФО – умҳурии Федеративии ОлмонҶ Ҷ8. СММ – Созмони Милали Муттаҳид9. мр – маър заӯ10. б – боб11. Зб – зербоб12. Қ – қисм13. Вғ – ва ғайра14. Ҳт – ҳамин тавр15. Дг – дигар16. С- сол

5

САРСУХАН

Тартиб додан ва нашри ҳамин дастури таълим бо онӣасоснок карда мешавад, ки дар мактабҳои таҳсилоти умумӣтаълими дастури “Инсон, омеа, Ҳуқуқ” ом зонида мешавадҶ ӯва дар рафти таълими фасли “Ҳуқуқ” вожаҳои фаҳмиш,функсия ва меъёрҳои давлат,мафҳум, аломатҳо, сарчашмаҳоиҳуқуқ, асос ва аломатҳои демократ , фаҳмиши давлатиӣсоҳибихтиёр ва омеаи инсон пурра дастраси хонандагонҷ ӣнамешавад.

Сохти дастури метод аз 4 фасл ва 14 мавз ъ иборат аст.ӣ ӯҲар як мавз ъ дар навбати худ бо якчанд ма м ъ нишон додаӯ ҷ ӯмешавад:

Қисми назарияв маводи додашударо аз иҳати назариявӣ ҷ ӣнишон медиҳад.

Қисми амал иборат аз саволномаҳои худсан иш ваӣ ҷ ӣсупоришҳои тест . Дар хотима р йхати сарчашмаҳо овардаӣ ӯшудааст.

Барои хуб ом хтани ин фан дастури таълим дар таркибиӯ ӣхуд фасли ҳа ман васеи ”Вожаҳо ва мафҳумҳо”-ро дорост.ҷ

ҳуқуқи инсон Тарзи ин гуна муносибат ба маводҳоинишондодашудаи дастури таълим барои чуқур ом хтаниӣ ӯмавз ъҳои курси “Инсон, омеа, Ҳуқуқ” к мак мерасонад.ӯ Ҷ ӯ

Нашри мазкур чун дастури метод барои кори ом згоронӣ ӯбо хонандагон қулай аст.

Истифодабарии ин дастур дар рафти кори педагог бароиӣгуногуншакл бурдани лаҳзаҳои таълим , ҳолатҳои зарур ,ӣ ӣбарои чуқур ом хтани баъзе мавз ъҳо, истифодаи маводҳоӯ ӯбарои гузаронидани корҳои амал ва инчунин барои такрориӣбоҳам иҳат зарур аст.ҷ ӣ

6

ВОЖАҲО ВА МАФҲУМҲО

ВОЖАҲО МАФҲУМҲОСарқонуни ҚҶ ягона акти ҳуқуқие, ки мақо-

ми дахлдори алоҳидаи юриди-киро дорост, дар нати а халқ ҷомилҳои сохти омеа ва дав-ҷлат, муайян сохтани роҳбарии давлат , роҳҳои тадбиқи он, ӣмустаҳкам намудани ҳуқуқи

омеаи шаҳрванд , инсон, ҷ ӣшаҳрвандро ҳимоя менамояд.

Тартиботҳои олии сарқонун

қарори тартиботи конститут-сиониро мефаҳмонад, инчу-нин тобеъшавии давлат ба сарқонун, ҳуқуқ

Қувваи бузурги юридикии сарқонун

қонун ва актҳои ҳуқуқ ба мазмуни сарқонун дахолат на-карда, бояд ҳамеша барои ҳимояи эътирофи он манфи-атдор бошад

Таъсири амалии конститутсионӣ

барои амал гардидани меъ-ӣёрҳои конститутсион он м ҳ-ӣ ӯто и тасдиқи ҳуқуқии ин ё он ҷташкилот нест, инчунин кафолати аз он дур будан ҳам

Сарқонуни фасеҳ сарқонуне, ки бо роҳи тартиботи мухтасар дигаргу-ниҳо дохил намудан аз р йи ӯқонуниятҳои оддӣ

Сарқонуни сахт сарқонуне, ки фақат дигар-гуниҳо бо роҳи вазъиятҳои муҳим, ки бо роҳи талаботи аксарияти овози аъзоёни пар-

7

ламент дохил кардан мумкинСохти конститутсионӣ

намуд (ё ин ки роҳи) ташкили давлат, ки тобеиятро ба ҳу-қуқҳо муҳайё месозад ва онрочун давлати ҳуқуқбунёд тав-сиф менамояд

Асосҳои сохти конститутсионӣ

низоми муҳими давлат, прин-сипҳои асосии он, ҳолат-ҳоест, ки ба он нишонаҳои давлати ҳуқуқбунёдро кафо-лат медиҳад

Давлати соҳибихтиёр

давлате, ки ҳамчун дорои амалиётҳои ҳаққонии сиёс ваӣдонишгоҳҳои ҳуқуқ , барои ӣтаъсири шаҳрвандон ба идораҳои давлатии оме , бо ҷ ӣин роҳ омили асос барои ӣамал гардонидани манфи-ӣатҳои шахсии и тимоиашонҷ

Референдум овоздиҳии умумихалқ оиди ӣҳалли масъалаҳои муҳими давлат ва омеии ҳаётӣ ҷ

Интихобот ҳолатҳои шаклгирии ташки-лотҳои давлат ё ки ташки-ӣлотҳои роҳбарияти маҳалл , ӣки бо роҳи овоздиҳии инти-хобии мардум дар шароите, киба ҳар як мандат ду ё зиёда шахс чун номзод иштирок дошта метавонад

Суверенитети давлатӣ

ҳокимияти олии давлат дар ӣдохили мамлакат (инчунин мақоми олии қонунгузор, баамалбароранда ва ҳоки-

8

мияти суди давлат дар ҳуду-ӣди худ) ва соҳибихтиёрии он аз ҳокимиятҳои давлатҳои хори дар вазъи муноси-ҷӣбатҳои байналхалқ ӣ

Давлати соҳибихтиёр

Давлате, ки худҳимоякуниаш аз р йи меъёрҳои ҳуқуқ амалӯ ӣменамояд, бояд ҳамаи ташки-лотҳои давлат тобеи он, ӣшахсони мансабдор, муас-сисаҳои амъият , шаҳр-ҷ ӣвандоне, ки сохти муҳити ҳокимияти и роияи давлати ҷсоҳибихтиёрро дорост, пеш аз ҳама қонуниятҳо ва ҳоки-мияти олии конститутсионист

Давлати и тимоҷ ӣ давлате, ки сиёсати и тимоии ҷон ба таъминоти хуби муно-сибатҳои модии шахс ва ин-кишофи озоди он новобаста ба зинаҳои и тимоии он дар ҷ

омеа нигаронида шудааст ҷДавлати олимавқеъ

давлате, ки барои он иҳатҳоиҷфарқкунандаи мас ид аз дав-ҷлат, гуногунии соҳа ва ама-лиёти онҳо, инчунин ҳамчун қоида, (чун дар мисоли Қ) Ҷрадъ кардани пайдоиши ин ё он намуди дин дар тасарруфи давлат ё ма бурҷ ӣ

Сохти идоракунӣ таркиб ва вазъи ташкилотҳои олии ҳокимияти давлат ӣ(роҳбарони давлатдор , пар-ӣламент, ҳукумат) инчунин

9

тартиботи муносибати тарафайн байни онҳо

умҳурии ҶПрезидентӣ

намуди идоракун , бо ӣаломатҳои фарқкунанда, ки вазифаи роҳбарияти дав-латдор дар дасти ҳам иҳати ӣ ҷпрезидент , роҳбарони ӣҳукумат, методи ғайрипар-ламентии интихоботи Пре-зидент (бо роҳи рост ё ки интихоби а дод , роҳи берун ҷ ӣаз парламент ташкилёбии ҳукумат (дар вазъияте, ки шахси охирин дар назди Парламент масъулияти сиё-сиро ҳис намекунад), баро-бари он дар Президент набу-дани ҳуқуқи тафтишоти пар-ламент

умҳурии ҶПарламентӣ

намуди идоракун , ки ӣроҳбарияти олии (пур-раидоракун ) Парламент, ки ӣташкили сиёсии масъулият-нокиро дар назди ҳукумат ва интихоби (беасос ё ки дар таркиби ҳамкорони алоҳида) Президент, и рои вазифаи ҷхудро, чун қоида, фақат бо нишондоди ҳукумат, роҳба-рии сарвазир амал мегар-ӣдонад

Тақсимоти идоракун ӣ

Тақсимоти ягонаи ҳукумати давлатдор ба ҳокимияти ӣқонунгузор, и роия ва суд ; ҷ ӣ

10

ташаккулёб – маблағи ӣмустақилона ва мустақилии ҳар як риштаи ҳукуматдор ӣбарои соҳиб гаштан бо ҳамин гуна ҳам иҳат , ки удо ҷ ӣ ҷнамудани ҳукумронии як риштаи ҳукумат ба риштаи дигар, дар навбати худ ама-лиёти ҳам иҳатиро самаранокҷба ву уд оварданҷ

Гуногуншаклии сиёс ӣ(плюрализм)

озодии фикри сиёс ва ӣамалҳои сиёс , тахминоти ӣташкили имконияти баробари иштирок намудан дар равиши сиёсии ҳамаи партияҳои сиёсӣва дигар ташкилотҳои амъ-ҷиятие, ки дар доираи сарқонун амал мекунанд, бисёрпартия-гиҳо ба ву уд ҷовардан, инчу-нин ҳуқуқи шаҳрванд аъзо-шав ба ҳар ӣ ӣгуна партияҳо ё ин ки аъзо набудан ягонтаи он

Гуногуншаклии мафкура (плюра-лизм)

интихоби озоди мафкурав ва ӣарзишҳои р ҳ ва радъ буда-ӯ ӣни ташкили давлат ё ки ӣмафкураи ма бур дар омеа, ҷ ӣ ҷбарои паҳн гардидани бунёди плюрализми сиёсӣ

Давлати унитар ӣ(одд , ягона)ӣ

Давлати унитар фақат бо ӣягонагии маъмур -ҳудуд ӣ ӣтақсим шуда, дар тамоми давлат ташкилотҳои олии ҳокимият ва идоракунии ӣ

11

ягонаи умум мав удӣ ҷВазъи конститутсионии шахсият

комплекси меъёрҳои ҳуқуқ -ӣконститутсион , ки ҳолати ӣинсонро дар омеа мустаҳкам ҷменамояд, бо муваффа-қиятҳои аниқи иқтисод , ӣи тимо , сиёсии давлат му-ҷ ӣайян мегардад

Ҳуқуқи инсон мақоми шахсият оиди ҳуқуқ ва озод (чун ҳуқуқ барои ӣзиндагон , озод ва бетобеиятӣ ӣбудани он) ки шахс аз р зи ӯтаваллуд новобаста ба тоифа соҳиб мегардад, дар давлат ҳамчун арзиши олии омеистҷ

Ҳуқуқ ва озодии иқтисодӣ

комплекси ҳуқуқҳои консти-тутсион , ки маҳорати юри-ӣдикии инсонро муайян месо-зад дар соҳаи иқтисод ва ӣҳуқуқи моликияти шахсиро соҳиб буданаш, мерос гузош-танаш, озодии амалиёти со-ҳибкориаш (шавқмандии хо-аг ) ва озодии меҳнатро ка-ҷ ӣ

фолат медиҳад Ҳуқуқи и тимо ҷ ӣ комплекси ҳуқуқҳои кон-

ститутсион , барои инсон аз ӣдавлат барои гирифтани маво-ди фоидаовар имконият пайдомекунад ва инчунин ҳуқуқи дамгир , ҳуқуқи ҳимояи забо-ӣни модар ва бачаг , боз ҳу-ӣ ӣқуқи якхелаи падару модарон барои тарбияи фарзандона-

12

шон, ҳуқуқи шароити и ти-ҷмо доштанашон, ҳуқуқ ба-ӣрои хона, ҳуқуқ барои тандуруст ва ёрии тибб , ӣ ӣҳуқуқи ҳифзи табиат, ҳуқуқи таълимом зӯ ӣ

Ҳуқуқҳои фарҳангии инсон

ма м аи ҳуқуқ ва озод , ки ҷ ӯ ӣСарқонун ё ки қарорҳои дигаршароити инсонро дар соҳаи мадан ва ҳаёти илм , ифодаиӣ ӣэ оди озод, аз он умла таъ-ҷ ҷлим додани озод, ҳуқуқи дар ҳаёти илм иштирок намудан ӣва истифодабарии муас-сисаҳои фарҳанг , ҳуқуқи ӣдастрас будани арзишҳои маданиро кафолат медиҳад

Вазифаҳои асосии(конститутсион ,)ӣинсон ва шаҳрванд

ма бурияту вазифаҳое, ки бо ҷконститутсия ва ҳифзи ҳуқуқ мустаҳкам гардидаанд, онҳое ки дар ҳудуди давлатанд, ё ки фақат ба шаҳрвандони ало-ҳида новобаста ба ойи исти-ҷқоматкуниаш, бо сабаби иш-тироки зарурии он дар таъ-миноти манфиати оме , дав-ҷ ӣлат, дигар шаҳрвандон ба тар-тиботи ҳар гуна шахс нига-ронида шудааст

Ҳимояи ҳуқуқ ва озод ӣ

роҳ надодан ба усулҳои ташкил ва ҳуқуқ, ҳолатҳои ӣвайронкунии ҳуқуқ ва озодии шахс ё ки барқароркунии вай-ронкардашуда

13

Ташкилоти ҳокимияти давлатӣ

гур ҳи шаҳрвандони удогонаӯ ҷтаҳти роҳбариятиҳокимияти давлат барои ба амал ӣбаровардани супоришҳои додашуда ва системаи дар тартиботи давлат ӣгузошташуда амалкунанда

Ма м аи ҷ ӯташкилоти ҳукумати давлатӣ

ма м аи ташкилотҳои ҷ ӯмаҳалл ваолии қонунгузор, ӣи роия ва ҳокимияти суд , ки ҷ ӣдар амал гардидани моҳияти ӣшаклҳои ҳуқуқ -ташкилот ӣ ӣчун системаи ягона ҳукмдории давлатӣ

Таҳкимбандии қонун

тасдиқи қонуни роҳбари давлат бо воситаи имзо дар матни расмӣ

Интишори қонун нашри Президентии акти (қарор) махсус, ки мазмуни чопи қонунҳои махсусро дорост

Радномаи Президентӣ

манъ будани гузоштани имзоироҳбари давлат дар таҳхимбандии баъзе қонунҳо

Радномаи пурра охирин радномаи роҳбари давлат ба қонуни аз тарафи парламент пешниҳодшуда

Радномаи нисбӣ манъ кардани роҳбари давлат дар таҳкимбандии қонун, ки барои и рошав манъ карда ҷ ӣшудааст

Парламент Ма м аи идоракун , ки ҷ ӯ ӣтавсифи амиқи тақсимоти амалиёти қонунгузор ва вази-

14

фаи и роияро дар парламентиҷол баррас намуда, муно-ӣ ӣсибати ташкилотҳои дигари давлатиро тасвир менамояд

Сенат палатаи олии Парламента ҚҶМаҷлис палатаи поёни Парламента

ҚҶФракция гур ҳи ташкилии депутатҳо, ӯ

намояндаи партияи сиёс ё киӣдигар ташкилотҳои амъият ,ҷ ӣки бо тартиботи қонун ба ӣву уд омадаанд; он бо мақса-ҷди баён намудани фикру ан-дешаҳои ҳамон партияҳои сиёс , ё ин ки дигар ташки-ӣлоти амъият дар парламент ҷ ӣарзи ву уд дорандҷ

Гур ҳи дӯ епутатӣ ягонагии депутатҳо барои амал гардонидани вазифаҳоиӣхуд, ҳамкор дар марказҳои ӣинтихоботӣ

Қонуниятҳои конститутсион ӣ

и рои тартибнок ва баробар ҷ ӣдар меъёрҳои конститут-сионии ташкилотҳои давлат ӣва муассисаҳо, шахсони мансабдор, бо ташкилотҳои амъият ва шаҳрвандонҷ ӣ

Шурои конститутсионии

ҚҶ

ташкилоти давлатии тафтишоти конститутсион , ӣки иҳати бузургии сарқо-ҷнунро дар ҳудуди тамоми мамлакат дар нати аи маҳсулиҷконститутсион фароҳам ӣмеорад

15

Ҳокимияти судӣ вазифаи ҳукумронии суд дар шаклҳои нишондоди қонун, ки барои соҳаҳои гуногуни

инояткор , суди шаҳрванд ҷ ӣ ӣбарои дида баромадан ва ҳалли ҳар гуна амалҳо ва номуросог оиди вайрон-ӣкунии ҳуқуқ амалиётбаранда аст

Ҳақ азодиҳҷ ӣ Намуди фаъолияти давлат , ӣки барои дида баромадан ва авобдиҳ бо роҳи суди ҷ ӣ

шаҳрванд , азои расм , ӣ ҷ ӣкорҳои иноят , инчунин ҷ ӣбаҳсҳои ҳуқуқ -консти-ӣтутсион дар тартиби ҳифзи ӣқонун , ҳақиқатпараст ва ӣ ӣумуммасъулиятнокии қарор-ҳои суд

Низоми интихобот (дар ӣмазмуни васеъ)

Тартиботи шаклгирии ташк-илотҳои давлатии интихобот ӣва худидоракунии маҳалл , киӣба тартиби худ тамоюл ва ша-роити иштирок кардан ба ташкилотҳои интихобииба ву уд омада, инчунин таш-ҷкилдиҳ ва тартиботи инти-ӣхоботро маънидод кардан

Низоми интихобот (дар ӣмазмуни маҳдуд)

низоми тақсимоти мандатҳои депутат байни номзодҳо ӣвобаста аз нати аи интихоботҷ

Низоми интихоботи мажорӣ

низоми интихобот, ки дар он интихоби он номзодҳо бар-гузор мегарданд, ки дорои

16

овози зиёд гаштандНизоми мажоритар ӣнисбати аксарият

низоми интихобот, ки дар он овози зиёдро соҳибгашта ном-зод ҳисобида мешавад, яъне нисбати дигар номзодҳо овозизиёдро дорост

Низоми мажоритарии бартарии пурра

низоми интихобот , ки дар он ӣҳамон кандидат ҳисоб мегар-дад, ки нисбати дигарон овозибеҳад зиёдро соҳиб гашт, яъненисфи зиёди овози инти-хоботчиёнро гирифт (аз р йи ӯқоида, интихобчиёни ба р йхат гирифташуда)ӯ

Баробарии низоми интихобот ӣ

тартиби муайянсозии на-ти аҳои овоздиҳ , ки дар он ҷ ӣтақсимоти мандатҳо байни партияҳо, ки намояндагони худро пешниҳод кардаанд ба ташкилоти гузошташуда, шу-моридани шумораи овозҳои баробарқабулшуда зикр гар-дидаанд

Ҳуқуқи интихобот (дар маънои объектив )ӣ

низоми меъёрҳои ҳуқуқ. оба огузории тартиботи бу-ҷ ҷ

нёди ташкилотҳои инти-хоботии давлат ва худидо-ракунии маҳаллӣ

Ҳуқуқи интихобот (дар маънои субъектив )ӣ

кафолати давлат ба шароити ӣшаҳрванд барои иштирок дар ташкилотҳои интихоботии давлат ва худидоракунии маҳаллӣ

Ҳуқуқи додани ҳуқуқи фаъоли

17

интихоботи умумихалқӣ

интихобот барои ҳамаи шаҳ-ӣрвандони навраси мамлакат (берун аз он шахсоне, ки ма -ҷр ҳ ва ё аз озод маҳрумгаштаӯ ӣбоқарори суд), баробари он барои ҳамаи шаҳрвандони ҳу-қуқи сусти интихобот дошта,ӣба талаботҳои иловаг майл-ӣгаштагон (интихоботи даға-лона)

Ҳуқуқи интихоботии фаъол

Ҳуқуқи шаҳрвандони кишвар дар интихоботи ташкилотҳои давлат , яъне иштирок дош-ӣтан дар овоздиҳии инти-хобот аз синни 18-солагӣ ӣ

Ҳуқуқи интихоботии суст

Ҳуқуқи интихоб гардидан дар ташкилотҳои давлат ва ӣхудидоракунии маҳалл , яъне ӣҳуқуқи дар қатори номзодҳо будан, гузаронидан ва паҳн намудани пешниҳодҳои ама-лии пешазинтихоб исти-ӣфодаи ҳар гуна ҳуқуқҳои ди-гари номзодӣ

Принсипҳои ҳуқуқи интихобот ӣ(субъектив )ӣ

шартҳои ба зиммагир ва ӣпаҳн намудан (умумбашар , ӣозод , баробар пайдарҳам , ӣ ӣ ӣовоздиҳииғоибона)

Сензаи интихоботӣ

шароити бо конститутсия ва қонун мустаҳкамгардида барои қабул ё ки пайдо намудани ҳуқуқи интихоботӣ

Интихоботи баробарҳуқуқ

Шарти ҳуқуқи интихобот , ӣтахминан ву уд доштани ду ҷ

18

шароит: 1) ҳар як интихобч ӣбояд шумораи як хел овоз дошта бошад (бештар як); 2) ҳар як депутат бояд шумораи якхелаи интихобчиён дошта бошанд, яъне меъёри ягонаи намояндагон нигоҳ дошта шу-да, мувофиқи он шумораи марказҳои интихоботи халқ -ӣбаробар бояд бошад

Ташвиқоти пешазинтихобӣ

Амали шаҳрвандон ва соз-монҳои оме аз ҳисоби аз ҷ ӣҳисоби тайёр ва паҳнкунии ӣахбор, ки мақсади боварии интихобчиёнро дар иштироки овоздиҳ барои он ё бар зиддиӣин номзодҳо афзунгардон ӣ(р йхати кандидатҳо)ӯ

Ҳокимият Маъмур (ҳокимияти и роия) ӣ ҷвилоят, шаҳр ва ҳудуди ноҳи-явӣ

Маслихат Ташкилоти пешниҳодшудаи маҳалл , мувофиқати (вилоят,ӣшаҳр, ноҳия) ягонагии роҳба-рияти ҳудуд ӣ

Давлат Ташкилоти ҳуқуқ – омеии ӣ ҷ(сохт) амъият, соҳиби ягонаи ҷмасъулиятнок дар и роияи ӣ ҷсаволҳои бунёди оме дар ҷ ӣҳудуди кишвар, муайян намудани муносибати он бо давлатҳои дигар ва ташки-лотҳои байналхалқӣ

Ҳокимияти Роҳбарияти ташкилии

19

давлатӣ амалҳои оме аз тарафи ҷ ӣдавлат бо воситаи ташки-лотҳои амалкунанда (таш-килоти ҳокимияти давлат ) ӣҳокимияти давлат дар қабулиӣактҳои ҳуқуқ , амал-ҳои ӣдигар, қувваи зарур дошта ваӣдар шароити меъёри зарур ӣифода меёбад (аз ум-ла ҷмеъёри масъулиятнок )ӣ

Раднома Ҳуқуқи роҳбари давлат ё ин ки яке аз палатаҳои парламентба қонун норизост, ки парламент қабул кард, ёки палатаи дигар , вале ба амал тадбиқ намуда. Қабули фарқ кардани радномаи пурра ва нисб истифода шуда бо ӣроҳбарияти давлат. Радномаи пурра имконпазирии вайро дар пешрафти парламент тавсиф менамояд. Радномаи нисб мумкин аст бо ӣпешравии парламент дар нати аи овоздиҳии парла-ҷмент бомаҳорати номбар-ӣкардашуда амал гардад.ӣ

Шаҳрванд ӣ Қувваи ҳуқуқии алоқаи инсон ва давлат, ки дар му-ӣносибатҳои тарафайни ҳуқуқ-ҳо ва ва вазифаҳо ифода гар-дида

Интихобот Яке аз муҳимтарин дониш-гоҳҳои демократияи имр за, ӯ

20

шаклҳои ифодаи имконно-пазирии озодии халқ ва иштироки он дар араёни ҷсиёс . Интихоботи м ҳлат ӣ ӯ ӣусули бунёдшавии ташки-лотҳои ҳукмдории пешни-ҳодшуда, ивазшавии як қатор мансабдорони давлат дар ӣнати аи овоздиҳии инти-ҷхобчиён ба номзодҳои аниқ-шуда

Суверенитет Ин соҳибихтиёрии давлат дохили мамлакат ва дар муносибатҳои байналхалқӣ

умҳурии Ҷдемократӣ

Ифодаи дар дохили давлат ву уд доштани шаклҳои ҷҳокимияти умҳурияв , дар ҷ ӣҳолати ташкилотҳои ҳукм-дор бо халқ ё намо-яндагони ӣон таъсисёфта бошад

Депутат Шахс бо роҳи интихоботи умумихалқ ба қатори ӣнамояндагони ташкилотҳои ҳокимият давлат ё ки ӣ ӣхудидоракунии маҳалл ва ӣдаъватшудаи ҳамаи таш-килоте барои пешниҳод намудани хоҳишу талабҳои интихобкунандагон, инчунин тамоми халқ масъул

Де-факто Шароити муҳити кор дар ягонсоҳа, аз р йи ягон савол, ё аз ӯҳуқуқ берун, ё аз тартибот у-ҷдо, ки дар меъёри акт ба ҳи-

21

соб гирифташудаДе-юре Тартиботи равнақи муноси-

бати оме , ки дар меъёри ҷ ӣҳуқуқии акт муҳокимашуда

Қонун Акти ҳуқуқии меъёр , бо ӣризогии Парламент ё бо хоҳиши халқ дар референдум, муносибатҳои муҳими оме ҷ ӣва қувваи умумимасъули-ятнок доштаро ба роҳ ӣгузоштан

Ташкилотҳои омеҷ ӣ

Ихтиёр , худидоракун , ӣ ӣтаъсисёбии ноти оратие, ки ҷбо талаби халқ ба ву уд ҷомада, барои тадбиқи мақ-садҳои умум, дар асоси хоҳ-иши умумихалқ амъшудае, ӣ ҷки дар устави ҳамин таш-килоти амъият нишон-ҷ ӣдодашуда

Забони давлат ӣ Истифодаи ма бур дар ҷ ӣмуассисаҳои давлат , таш-ӣкилотҳои забоние, ки бо ҳу -ҷ

атҳои расм корбаранда, ҷ ӣмуассисаҳои таълимии кор-гузорӣ

Партияи сиёсӣ Ташкилоти оме , бо мақ-ҷ ӣсади иштироки шаҳрвандони

Қ дар ҳаёти сиёсии амъият Ҷ ҷтаъсисёфта ва барои дастгирии талаботҳои сиёс , ӣиштирок дар араёнҳои ҷсиёс - оме , дар интихобот ӣ ҷ ӣва референдумҳо, инчунин бо

22

мақсади пешниҳоди хоҳиши шаҳрвандон дар ташкилотҳои ҳокимияти давлат ва таш-ӣкилотҳои худидоракунии ма-ҳалл ӣ

Ҳуқуқи пурраи инсон ӣ

Шавқмандии модд ва ӣғайримодд , манфиат, арзиши ӣбегонаи атвор, ки ҳар кас аз зодр заш ба вай молик ва ӯмазмуни муайян, инчунин тартиби паҳнкунии акти ҳуқуқ -меъёр . Намунаи ӣ ӣҳуқуқи пурраи шахс инҳоанд: ҳуқуқ барои зиндаг , ҳуқуқ ӣбарои бунёдкор , ҳуқуқ бароиӣозодии меҳнат, ҳуқуқи хусус ,ӣҳуқуқи ба суд муро иат ҷнамудан, дигар ҳуқуқҳои озодии шахс дар Сарқонуни

умҳурии Қазоқистон Ҷгузошташуда. Ҳуқуқҳои пурраи инсон и рои умумии ҷҳамаи самтҳо, аз умла давлатҷ

Вазифаи амиқи шахс

Кафолати зарур дар ҳифзи ӣҳуқуқҳои шахс, тадбиқи заруриятҳои пайдошуда, қабулба тасдиқи давлатии мазмуни муайяндоштаи ягон вазъият, инчунин тартиби итоаткун , ӣи рокун , ё истифодабарии ҷ ӣмеъёри актҳои ҳуқуқ . ӣНамунаи вазифаҳои амиқи шахс инҳоанд: вазифаи итоаткун ба Сарқонун ва ӣ

23

қонунгузории умҳурии ҶҚазоқистон, вазифаи эҳти-роми шахсони дигар. Вазифаиҳурмати нишонаҳои давлатии

умҳур , ма бурияти хизматиҶ ӣ ҷҳарб ва дигаргуниҳое, ки дарӣСарқонуни умҳурии Қазо-Ҷқистон тасдиқшуда.

Сохти давлатӣ Қисми муҳимтарини сохти оме , аниқ таҳлилшудаи ҷ ӣ

мазмуни давлат, ҳастии вай. Шаклҳои идоракун , ташкилиӣҳудуд -давлат ва тартиботи ӣ ӣсиёсӣ

Шаҳрванд Шахс (шахсият), соҳиби шаҳрванд , ки дар истифодаи ӣҳамаи ҳуқуқҳои бо Сарқонун кафолатшуда ва и року-ҷнандаи ма буриятҳои акти ҷҳуқуқ -меъёрии нишон-ӣдодашуда

Демократия Соҳибихтиёр(аз калимаи грек демос - ӣхалқ кратос - ҳокимият)

Ифода дар дохили Сарқонун барои и рои халқи Қазо-ҷқистон дар роҳбарии корҳои

оме ва давлат бо воситаи ҷ ӣ ӣдонишгоҳҳои низоми сиёс , ӣпосдории ҳуқуқи пурра ва озодии шаҳрвандон, ҳамкор ӣбо ма буриятҳои онҳо ва ҷнигоҳ доштани масъулиятнок дар назди ӣ

омеаҷ

24

ФАСЛИ 1. ДАВЛАТ.

МАВЗ Ъ 1. Ӯ Фаҳмиш, функсия ва шаклҳои давлат

Давлат — ташкило-тест,дорои ҳокимияти сиёс , соҳибиӣмеханизми махсуси идоракунӣва зарур , орикунандаиӣ ҷ

тартиботи ҳуқуқ дар ҳудудҳои муайян ва соҳибихтиёрӣДавлат ҳамчун донишгоҳи сиёс дорои хусусиятҳоиӣ

хосест, ки онро аз ташкилотҳои сиёсии ғайридавлат фарқӣмекунонад, ба амъият таъсири арзанда мерасонад.ҷМуҳимтарини он инҳоанд:

1. Дар зери мафҳуми шаклҳои сохти давлат сохтиӣмаъмур -ҳудудии давлат, хусусияти муносибатҳоиӣҳамдигарии органҳои марказ ва маҳалл фаҳмида мешавад.ӣ ӣДавлат фақат ба ягонагии маъмур -ҳудуд тақсим шуда, дарӣ ӣтамоми давлат ташкилотҳои олии ҳокимият ва идоракунииӣягонаи умум мав уд мебошанд.ӣ ҷ

Тамоми ҳудуд ба ягонагии роҳбарияти-ҳудуд , бароиӣпайдо намудани шароитҳои мусоиди шаҳрвандон,масъулияти муҳимтарин доштанашон дар и рои вазифаашонҷдар ойи истиқоматиашон нигаронида шудааст. Донишгоҳиҷшаҳрванд таъмин намудани муносибатҳои аъзоёниӣшаҳрвандонро дар омеа нигоҳ дошта, муносибатҳоиҷустувори ҳуқуқии шахсро бо давлат пайдо менамояд. Халқе,ки дар ҳудуди он истиқомат дорад ва худи ҳудуд дар зериҳифзи давлат аст. Давлат дар ҳудуди сарҳадҳои худ ҳамчуннамояндаи расмии омеа дар алоқаи байни кишварҳои дигарҷаст.

25

2. Давлат аз р йи мазмун ва шаклҳои фаъолияти худ баӯташкилотҳои ҳокимияти давлат , яъне он органҳое, бевоситаӣҳокимияти давлатиро ифода мекунад, ташкилотҳоиидоракунии давлат ва ё ки ташкилотҳои и роияиӣ ҷамрдиҳанда асос меёбад. Ташкилотҳои давлат бевоситаӣҳокимияти давлатиро ифода ва та ассум мекунанд.онҳоҷасоси механизми давлатро ташкил медиҳад. Ҳамаи дигарташкилотҳои давлат ба онҳо такя мекунанд. Аз ин р онҳоӣ ӯ"ташкилотҳои ҳокимияти давлат ” номида мешавад. Дарӣмамлакати мо ташкилоти идоракунии давлат и роия,ӣ ҷорганҳои суд ва прокурор , органҳои ма буркунии бевоситаӣ ӣ ҷмебошанд. Онҳо дар доираи ваколати муқарраршуда амалмекунанд. Дар механизми давлат артиш ва дигар органҳоима буркунии бевосита ойи махсусро ишғол менамоянд. Азҷ ҷин ост, ки аслиҳаи ҳукмронии давлат, асосан дар артиш,ҷорганҳои азодиҳанда, разведка ва дар ҳабсхонаҳо як ояҷ ҷкарда шудаанд.

3. Нишонаи муҳимтарини давлат ин устуворист яънесуверенитет. Устувории ҳукмдории давлат бо соҳибихтиёр вапурқувват буданаш аз ҳамаи дигар сохти ҳукмдории кишвар(масалан, партия ё ки дигар ташкилотҳо) ва устувориаш дармайдони аҳон маънидод меёбад: а) роҳи ҳалли ҳамаиҷ ӣмасъалаҳои аз тарафи халқ пешниҳодшударо донистан; б) ба

о гузоштан ва муҳайё намудани шароити тартибот дарҷтамоми ҳудуд; в) зид баромадан ба қарорҳо ва нишондодҳоиташкилотҳои сиёсии ғайридавлат ; г) таъсиррасон ба халқӣ ӣбо воситаи роҳҳои ҳукмронии махсус, ки дар дигарташкилотҳо ву уд надоранд; д) муайян намудани ҳуқуқ ваҷвазифаҳои шаҳрвандон, шахсони мансабдор. Дар устувориикишвар соҳи-бихтиёрии мамлакат аз мамлакатҳои дигарнигоҳ дошта шуда, вай ҳдадор аст барои ба ҳаёт тадбиқӯнамудани сиёсати дохил ва берунии худ амалиёт барад.ӣУстувории давлат ба устувории ҳаёти халқ дахолатнамекунад. Дар бисёр Сарқонунҳои мамла-катҳои имр за онӯ

26

ҳолат далелнок аст, ки халқ пешбарандаи устувории халқ ваягона сарчашмаи ҳукмдории он аст. Ҳукмдории давлат боядтарафдори халқ буда, ба вай хизмат расонад.

4. Давлат худидоракуниро барои худфаъолияткун таъминӣменамояд. Фақат вай метавонад қонун ва актҳоизерқонуниро, барои и рои ҳамаи аъзоҳои омеа ва қувваиҷ ҷаппаратҳои давлат асоснрк намояд.ӣ

5. Давлат соҳиби худидоракун ба истифодаи қувваҳоиӣқонун ва ғайриқонун , қувваҳои ма бур . Ҳукмдорииӣ ӣ ҷ ӣқонун – ин ҳуқуқҳои пешбинишудаи юридикии давлатӣбарои и рои ма бурият. Дар ин ҳолат давлат пеш аз ҳама “ҷ ҷма бурияти қонун ” яъне қонунҳои пешбинишуда бароиҷ ӣ

азо ёки пеши роҳи иноятро гирифтанро пеш мегирад, киҷ ҷвай новобаста аз тарафи як шахс, гур ҳ ё ташкилот содирӯшуда бошад. Ма бурият ҳатто ноқонун , масалан барои баҷ ӣамал овардани хоҳиши барҳам додани давлат низ шуданашмумкин.

Дар ин вазъият на танҳо ташкилотҳои мудофиаи дохил ,ӣбалки қувваҳои мусаллаҳи давлат низ алб карда мешавад. ҷ

Агар ин хел ма бурият дар асоси хоҳишу талабҳоиҷумум – омеав ба амал ояд, ин гуна ҳолат баъзе вақтӣ ҷ ӣқонун ҳисобида шуда, дар назари омма ҳаққон ҳисобидаӣ ӣмешавад. Қонун будани ҳукмдории давлат вобаста баӣ ӣфикру андешуҳои ҳаққонии шаҳрвандони зиёд ва дарҳақиқатпарвар будани ҳукмдорони давлатист.

Дар нати а халқ, ки дар боварии ҳукмдорони давлатианд,ҷбояд ба қарорҳои итоат намояд.ӯ 6. Давлат бо ҳуқуқ робитаи зич пайдо кардааст. Вай дар оҷба о гузор ва ҳимояи ҳаёти омеа дар асоси ҳуқуқ.ҷ ӣ ҷДавлат – ягона ташкилот, ки бо органҳои идоракун (суд,ӣпрокурор , ҳизби дохил , хизмати махсуси идоракун ваӣ ӣ ӣғ.) барои тадбиқи меъёрҳои ҳуқуқ дар ҳаёти оме ,ҷ ӣвазифаи ҳуқуқу тартиботро адо менамояд.

27

7. Нишонаи назарраси давлат ин қарз ва андозҳо. Фақатдавлат дорои пайдо нмудани андозҳои ма бур ё киҷ ӣпулгузории шартист. Андозҳо ҳама вақт барои нигоҳдоштан ва инкишофи давлат роли асос мебозад. Онҳоӣбарои нигоҳдории мазмуни аппарати давлат , ҳаллиӣмасъалаҳои и тимо , мудофиаи ҳудудҳои мамлакатҷ ӣзаруранд. Андозҳо сарчашмаи асосии бой гардониданихазинаи давлатист. Ҳамаи ташкилотҳои дигар барои қонеъгардонидани муҳити худ аз аъзоёнашон ҳаққи аъзогӣ(взнос) амъ мекунанд.ҷ Нишонаҳои муҳи-ми давлатҳаминҳоанд, ки ҳастии онро пурра ба назар мерасонад.

Ғайр аз нишонаҳоиасосии номбаршуда, ҳар як давлат соҳиби боз дигарнишонаҳост. Ин – суруди милл , нишон, парчам.ӣ

Вожаи “функсия” аз забони лотин гирифта шуда,ӣ“доираи фаъолият”, вазифа ё и рост.ҷ

Функсия – ин тарафҳои асос ва ё самтҳои муҳимиӣфаъолияти давлат, ки барои ба амал баровардани вазифаҳоиасосии иқтисод . И тимо , сиёс ва афкори он равонаӣ ҷ ӣ ӣкарда шудаанд. Аз ин о бармеояд, ки моҳияти давлат дарҷфунксияҳои зоҳир мегардад. Давлат фаъолияти худро дарӯсамтҳои гуногун ба амал мебарорад ва ҳамаи онҳометавонанд, функсия номида шаванд. Ин самтҳои асосиифаъолияти давлатро асосан аз иҳати модд – сиёс нишонҷ ӣ ӣмедиҳанд, яъне аз иҳати он, ки бо кадом “мавз ъҳои”ҷ ӯ(масъалаҳои) аҳамияти сиёс дошта, он машғул аст.ӣ

Функсияҳои давлат дар шаклҳои муайян ва методҳоимуайян ба амал бароварда, тадбиқ карда мешавад.

Шаклҳои тадбиқ намудани функсияҳо робитаи давлатробо ҳуқуқ, ҳамчун яке аз воситаҳои асосии ҳукмрон , нишонӣмедиҳанд. Давлат бо воситаи ҳуқуқ функсияҳои худ,вазифаҳои иқтисод , сиёс ва идеологии худро ба ҳаётӣ ӣтадбиқ мекунад. Дар як қатор мавридҳо давлат меъёрҳои

28

ҳуқуқ мебарорад, дар дигар ҳолат и рои онро ташкилӣ ҷмекунад, сеюм бошад, онҳоро таъмин ва муҳофизатмекунад. Вобаста аз ин се шакли асосии амалгардониифунксияҳо фарқ карда мешавад, ки онҳо ҳуқуқэ одкун ваҷ ӣҳуқуқтаъминкун мебошанд. Ҳуқуқэ одкун ё ҳуқуқгузорӣ ҷ ӣ ӣ– фаъолияти дав-латиест, ки дар кор карда баромадан вақабули меъёрҳои ҳуқуқ , дар онҳо нақшаҳои фаъолиятӣмустаҳкам карда мешавад, ифода меёбад.

Функсияҳои давлат гуногунанд, онҳоро аз назарӣгузаронида, баъзе хусусиятҳои алоҳидаи фарқ-кунандаашротаъкид кардан зарур:

мазмуни функсия аз баррасии араёнҳои амъиятҷ ҷ ӣбармеояд – онҳо таъриханд;

дар онҳо ҳолатҳои ҳамрешагии фаъолияти давлатӣму ассам;ҷ

онҳо фаъолияти пурраи давлатро дар бар мегиранд; аз функсияҳои ташкилотҳои давлат фарқ-кунанда;ӣ хусусияти ма м ав ва амъбастиро дорост;ҷ ӯ ӣ ҷ аз усулҳои паҳнкун фарқкунанда (ҳуқуқ-бунёд,ӣ

и роия – тақсимоткунанда ва фаъолиятиҷҳуқумудофиакун ).ӣ

Ҳар як функсия ойи мазмун ва таъсирро дорост. Ҳолатиҷмуайян кардани муносибатҳои оме , ки таъсири давлатҷ ӣнигаронида шудааст. Мазмун нишон медиҳад, ки давлат чӣкор бурда истодааст, ташкилотҳои ҳукмдории давлат бо чӣмашғуланд. Дар ҳалли кадом масъалаҳо онҳо кор бурдаистодаанд. Ба таъсисёбии давлат ҳаракати як ояи одамонҷбарои ноил гаштани мақсад, ба амал тадбиқ намуданихоҳиши муайяни худашон, бо воситаи ташкилотҳои омеииҷмахсуси и тимо расидан лозим. Бароиҳамин ба нақшаиҷ ӣаввалини фаъолияти давлат пеш аз ҳама функсияҳои

амъиятии он гузошта мешавад. Айнан бо воситаиҷфунксияҳои амъият ба ҳастии давлат баҳо додан, роҳиҷ ӣ

29

и тимоии онро донистан равост. Мардум давлатро инчунинҷбарои ҳимояи шахсии худ барпо менамояд, ҳимояи ҳуқуқҳоихуд, озодии шахс , ки дар функсияи и тимоии давлат зоҳирӣ ҷмегардад. Зарурияти ҳалли ин масъала аз он бармезанад, кимардум аз р йи табиаташон гуногунанд, аз вазъи мафкура ваӯдигар сабабҳо, ҳолату вазъиятҳои ҳаётиро ҳар кас ҳар гунақабул менамояд, дар баъзе мавридҳо бар зидди шавқмандиидигарон. Фақат қувваи ҳукмронии давлат бо ёрии ҳуқуқ ,ӣқонун аз ҳдаи ҳифзу ҳимояи озодии ҳар як шаҳрвандӯбаромада метавонад. Давлат “қатъиян” барои и роиҷфунксияҳои худ масъулиятдор аст, чунки норизогии и рои инҷё он функсия ба оқибатҳои бад оварда мерасонад. Дар айнизамонфунксияҳои давлат бояд ба талаботҳои омеӣ ҷ ӣмуносиб бошад.

Функсияи удогонаи давлат – ин иҳатҳои нтсбатанҷ ҷмустақили давлат барои инкишофёб , ҳамкор ваӣ ӣбаамалбарории тартиботи давлат – ҳуқуқии мутаносиб.ӣ

Функсияҳои давлат – ин самти асосии фаъ-олиятиӣдавлатист. Дар он ву уд доштан ва аҳамияти давлат дарҷ

омеа инъикос меёбад. Гур ҳбандии функсияҳои давлат дарҷ ӯ ӣасоси ин ҳолатҳо ба ву уд меояд:ҷ

- бо соҳаҳои таъсироти давлат : иқтисод , и ти-мо ,ӣ ӣ ҷ ӣидеолог , эколог . Мудофиав ва ғайра.ӣ ӣ ӣ

- Бо соҳаҳои фаъолияти давлат : дохил ва беру-н ;ӣ ӣ ӣ- Бо давомнокии фаъолият: ҳамеша ва тағйир-пазир;- Бо зинаҳои умумнок : асос ва дуюмдара а;ӣ ӣ ҷ

Гузориши гур ҳбанд якчанд иҳатҳои шартиро дорост,ӯ ӣ ҷдар баробари он якчанд муаммоҳои ҳарвақта, дуюмдара аҷба асос , мубаддал гардида, онҳо нафақат дар соҳаиӣберунаи кишвар,балки ба функсияҳои асосии давлатиимамлакат вобаста аст.

Гур ҳбандии функсияҳоӯ

30

Функсияҳои давлат бо чунин намудҳои меёрҳоиӣгур ҳбанд ба ву уд омада:ӯ ӣ ҷ

Намудҳои вазифаҳои давлат аз р йи ӣ ӯ таъсиротихарактери давлатӣ ба муомилоти амъият : ҷ ӣ

муҳофизат ;ӣ мунтазам ;ӣ

Вазпфаҳои муҳофизатӣ – ин фаъолияти давлатиест, ки баҳамаи мав удоти муомилоти амъият таъминоти муҳофизатҷ ҷ ӣ ӣравона карда шудааст (муҳофизати ҳуқуқ ва озодии шаҳрванд,ҳимояи давлат аз таҳдидҳои беруна, ҳимояи табиат ва ғр.)

Вазифаҳои мунтазамӣ – ин фаъолияти давлатиест, ки барушди ҳамаи муносибатимав уди амъият равона кардаҷ ҷ ӣшудааст (иқтисод , и тимо ва ғр.)ӣ ҷ ӣ

Намудҳои вазифаҳои муҳимтарини давлат барои амъиятӣ ҷ– асос вадуюмдара а (зервазифаҳо)ӣ ҷ (масалан: нигоҳдоштани иқтидори мудофиа давлат ва фароҳам оварданиӣшароит барои варзишгарони моҳир);

Намудҳои вазифаҳои давлат оид ба вақти амали - ӣ доим ваӣмувақкатӣ (масалан, рушди маданият ва барҳамдиҳиибесаробониҳо);

Намудҳои вазифаҳои давлат оид ба дара аина-зардоштиӣ ҷманфиатҳои гуногуни гур ҳҳои аҳол - ӯ ӣ баҳисобгирииқабатҳои и тимоии муайянкар-дашуда (синф )ҷ ӣваумуми тимо (болосинфҷ ӣ ӣ) (ма-салан, ташкил намуданишароит барои баланд бардоштани сатҳи зиндагии деҳқон ваӣҳимояи муҳити атроф);

Намудҳои вазифаҳои давлат аз р йи таъсири объекти (азӣ ӯруйи соҳаи фаъолят) – дохил ва беруна (масалан, ҳимояиӣтандурустии аҳол ва ҳамкории байнанмилали) ӣ

31

Вазифаҳои дохилӣ:

1) иқтисод , оне ки ташкил ва и рои бу ет, муайянӣ ҷ ҷкардани стратегияи инкишофи иқти-соди амъият ,ҷ ӣтаъминоти шароитҳои якхела барои вазифаҳои шахс ,ӣинкишоф додани фаъоляти соҳибкор ва ғр;

2) и тимо , ифодаи ма муаи чорабиниҳо аз р йиҷ ӣ ҷ ӯрасонидани хизматҳои и тимо ба азоёни амъият,ҷ ӣ ҷтаъминоти и тимоии онҳо ва ғр;ҷ

3) мудофиаи ҳуқуқ , ифодаи мустаҳкамку-ниитартибот ваӣқонунҳои дохили давлат равона шуда;ӣ

4) мадан –маъриф , таъминоти ташвиқот мадан ваӣ ӣ ӣ ӣсатҳи маълумотнокии шаҳрванд, ба амъиатиҷтараққикарда, фароҳам овардани ша-роит бароииштирок дар ҳаёти фарҳанг , бо ёрии ташкилотҳо ваӣмуваффақиятҳои фарҳанг .ӣ

Вазифаҳои берун :ӣ1) ҳамкориҳои иқтисод бо дигар давлатҳо;ӣ2) ҳимояи давлат аз ҳимояи беруна, муҳофизати

сарҳадҳои давлат;3) иштирок дар чорабиниҳои байни давлатҳо дар

танзими низоҳои байнидавлат ва дохилидавлат ;ӣ ӣ4) мубориза барои сулҳ ва ҳаёти осоишта;5) ҳамкориҳои илм – техник ва мадан бо дигарӣ ӣ ӣ

давлатҳо;6) ҳамкор бо дигар давлатҳо дар бораи ҳимояи муҳитиӣ

зист ва ташкили шароитҳои зарур барои экологияиӣзиндамонии амъият.ҷ

Шакли давлат – ин сохтор модели му-айянидохилии сохти давлат буда, дар дохили он ташкилотҳоиҳудуд , тамоил , роҳҳои илм ва ҳамкориҳои органҳоиӣ ӣ ӣ

32

ҳокимият давлат , дар баробари ин мав удиятиӣ ӣ ҷусулҳои ҳоки-мият , таъминоти аниқи гузарониданиӣсиёсати давлат . Аломати берунии ин ма м а фарқиятиӣ ҷ ӯяк давлат аз дигар давлат аст.

Шаклҳои гуногуни давлатдор таъсири муайян баӣшаклҳои гуногуни давлат, аз он умла сиёс , иқтисод ,ҷ ӣ ӣтаърих . Дар баробари ин аз дохили онҳоӣмуҳимтаринашон инҳоанд:

анъанаҳои таърих инкишофи давлати милл ;ӣ ӣ хусусиятҳои таърих ташаккули давлати милл ;ӣ ӣ таносуби воқеии қувваҳои и тимо дар давлат;ҷ ӣ ҳайати милл ва аҳолии давлат;ӣ менталитети аҳол ;ӣ та рибаи хори ;ҷ ҷӣ сатҳи ҳаёти аҳол ;ӣ дара аи таъсироти метрополи гузашта ба шаклиҷ

интихоботи давлатие, ки қаблан ба он давлатҳовобаста буд.;

роли омеаи аҳон .ҷ ҷ ӣШакли давлат хоҳ нохоҳ вобаста аст аз вазифаҳои дар

пеш истода ва вазифаю хусусиятҳои амал гардонидашуда.ӣЭлементҳои шакли давлат:

Шакли низоми давлатӣ – ташкили мақо-моти олииҳокимияти давлат , тартиби ташаккули он, салоҳият,ӣмуносибати байни якдигар ва бо аҳол ( унсури қадим ,ӣ ӣ ӣолимон онро аллакай дар Юнони Қадим тасдиқ кардабуданд); Шакли сохтори давлатӣ – системаи таш-килоти

ҳудуди давлат (фаъолона аз худ намудан оғоз мешавад азӣасрҳои XVΙΙ-XVΙΙΙ). Тартиботи (сиёсии) давлат – ӣ усули тадби-қи

ҳокимияти давлат (ҳамчун илм дар аввалҳои асриӣxxамал гардонида шуд). ӣ

33

Саволҳо барои худидоракунӣ :

1. Консепсия ва нишонаҳои давлат .ӣ2. Нишонаҳои асос ва ғайриасосииӣ

давлат .ӣ3. Консепсия ва гур ҳбандииӯ

вазифаҳои давлат .ӣ4. Шаклҳои амалигардидаи шаклҳои

давлат .ӣ5. Вазифаҳои асосии дохили

давлат . ӣ6. Вазифаи асосии берунаи давлат .ӣ

7. Меъёри гур ҳбандии авзифаҳои давлат .ӯ ӣ8. Вазифаҳои экологии давлат .ӣ9. Вазифаҳои иқтисодии давлат .ӣ

10. Шакли консепсияи давлат ва унсурҳои он.

Вазифаҳои тест :ӣ

1. Аломатҳои асосии давлат:

34

ДАВЛАТ

ВАЗИФАҲОИ ДАВЛАТӢ

АЛОМАТҲОИДАВЛАТӢ

ШАКЛҲОИДАВЛАТӢ

ШАКЛИСОХТОРИДАВЛАТ

ШАКЛИДАВЛАТӢ

ШАКЛИНИЗОМИДАВЛАТ

НИЗОМИ(СИЁСИИ)

ДАВЛАТ

а) ҳукумати озодб) нишонс) суруди миллӣд) парчаме) забони ягонаи муомилот

2. Вазифаҳои асосии берунии давлат:а) мудофиаи давлатӣб) сиёсӣс) иқтисодӣд) ҳифзи ҳуқуқӣе) молиявӣ

3. Мазмуни вазифаҳои иқтисодии давлат:а) маҳдудияти монополизм, рақобати ноҳақона, ҳимояи ҳуқуқи истеъмолкунандаб) таъминоти ҳокимияти милл ва ҳифзи давлати ӣсоҳибихтиёр.с) рушди инфросохтории и тимоии амъиятҷ ҷд) лоиҳаи самараноки қонунгузории ҳифзи табиате) ҳимояи шахс ва омеа аз ҳамлаҳои гуногуниҷ

иноятҷ ӣ

4. Нишонаҳои давлатиро номбар кунед:а) дастраси мақоми давлат , ҳудудӣ ӣб) давлати соҳибихтиёрс) мав удияти хазинаи давлат , халқ, дастгоҳи ҷ ӣдавлатӣд) низоми андозбанд ва ситонидани андозҳоӣе) ҳамаи номбаршуда

35

5. Ҳукмронии ҳокимияти давлат дар дохили кишвар,ӣяъне истиқлолияти он дар фаъолияти худ, ҳуқуқипурраи дар ҳаёти омеа дар дохили қаламрави худӯ ҷва мустақилияти он дар муносибати худ бо дигардавлатҳо – ин маънои онро дорад, ки:а) ташкилотҳои ҳудудӣб) қудрати ҳокимияти сиёсӣс) ҳокимияти соҳибихтиёрд) мақомоти давлатӣе) давлати клерикалӣ

6. Давлате, ки дар он ҳар гуна сохторҳои дин аз давлатӣудо, ҳуқуқ нест, ба и ро кардани ҳар гуна вазифаҳоиҷ ҷ

сиёс ва ё ҳуқуқ , намета-вонанд дар корҳои давлатӣ ӣдахолат кунонд – ин:а) давлати теократӣб) давлати пешқадамс) давлати атеистӣд) давлати и тимоҷ ӣе) давлати клерикалӣ

7. Фарқият ва аҳамияти вазифаи давлат ваӣмувофиқати он ба инҳо удо мешавад:ҷа) асос ва ҳосилаҳо (ғайриасл )ӣ ӣб) вазифаҳои беруна ва дохилии давлатӣс) муваққат ва доимӣ ӣд) қонунгузор , маъмур ва судӣ ӣ ӣе) дуруст ва нодуруст

8. Самтҳои асосии аҳамияти и тимо дар марҳилаиҷ ӣтаърихи мушаххас (конкрет ) фаъолияти давлат - ин:ӣа) вазифаи давлатб) намуди давлат

36

с) дастгоҳи давлатд) механизми давлате) дастгоҳи давлат

9. Ба фаъолияти давлат бо мақсади таъмини ҳифзиҳамаи муносибатҳои и тимоии амал-кунанда (ҳифзиҷҳуқуқ ва озодии шаҳрвандон, ҳимояи давлат барзидди хатарҳои беруна, ҳифзи табиат ва ғр.):а) қувваи ҳимоявӣб) функсияи танзимкунандас) функсияи муҳим (императив )ӣд) функсияи ҳуқуқӣе) ҳамаи номбаршуда

10. Фаъолияти давлат , равиш оид ба рушдиӣмуносибатҳои мав удаи умум (иқтисод , и тимо ваҷ ӣ ӣ ҷ ӣғр.):а) функсияи танзимкунандаб) қувваи ҳимоявӣс) функсияи муҳим (императив )ӣд) функсияи ҳуқуқӣе) ҳамаи номбаршуда

Манбаъҳо :1. https://ru.wikipedia.org/wiki/2. http://deipra.ru/teoriya-gosudarstva/97-priznaki-

gosudarstva.html3. http://www.grandars.ru/college/pravovedenie/funkcii-

gosudarstva.html4. http://webarhimed.ru/page-23.html

37

38

МАЗ Ъ 2Ӯ . Шакли сохтори давлат .ӣ

Сохтори давлат – ин системаи сиёсии созмони ҳудудиидавлат аст, дигаргуншаванда барои таркиби махсусиқисмҳо бо мақсади беҳтарин идоракунии омеа,ҷмуносибати узъҳои алоҳидаи давлат дар байни худ ваҷ ӣолии марказии ташкилоти давлат .ӣ

Вобаста ба мав уд будан ё набудани ҳокимиятиҷсоҳибихтиёр узъҳои асосии қисмҳои давлат ва сохториҷон удо мешавад ба:ҷ

Шакли оддӣ (давлати воҳид );ӣ Шакли мураккаб (федератсия, конфедерат-сия)

Муносибатҳои байнидавлат ба шаклҳои сохтори давлат, дарӣбаробари ҳамин дар бештарини курсҳои назариявии давлат ваҳуқуқ онҳо дар доираи олигоҳҳои мав уда дида ва ом хтаҷ ӯмешавад.

Давлати воҳид – ӣ (аз лотин ӣ unitas – ягона) - яке аз шаклиташкилоти ҳудуд – сиёс ва идоракунии давлат, дар онӣ ӣпринсипи тақсимоти ҳокимият байни марказ ва ташкилотҳоимаҳалл амал мегардад. Мақоми сиёсию ҳуқуқ ва қисмҳоиӣ ӣ ӣтаркибии давлат дохил мешавад

Воҳиди давлати одд ӣ – чунин давлат аст, ки узъҳои онҷҳокимияти соҳибихтиёрии худро надоранд ва наметавонандсубъекти муносибатҳои сиёсиву байналмилал доштаӣбошанд: масалан, умҳурии Қазоқистон, Белорусия, полша,Ҷболгария. Инҳо воҳиди давлати одд ва соҳиби маълумотиӣмухторияв мебошанд. Ба ин давлатҳо дохил мешаванд:ӣИспания, Италия, Португалия збекистон ва ғр.Ӯ

Давлати воҳид дорои чунин хусусиятҳост: конститутсияиӣягона, системаи ҳукумати давлат , идоракун , системаи суд ,ӣ ӣ ӣшаҳрвандии ягонаг . ӣ

39

Он амалан дар дохили худ маълумоти ҳудудию сиёс ,ӣмустақилнок мухториятро таъмин намуда наметавонад.ӣИдоракунии сиёс иборат аст аз марказ бо тадбиқи усулҳоиӣхеле вазнин ва воситаҳои дигар. Демократия ҳамчун роҳитадбиқи эълон кардани ҳукумати халқ , вале барои амалӣ ӣгардонидани он ягон хел шароит нест. Ҳамаи к шишҳоиӯнавсозиҳо дар системаи минтақав ва идоракунии маҳалл , киӣ ӣба танзимҳои умум мувофиқат намекунад, аз тарафиӣташкилотҳои марказию ҳукумати давлат пахш кардаӣмешавад.

Ахбори озоднабуда, вазнин ва марказонидашуда,назорати ҳаматарафа фарогирифта ба ҳамаи ҳаёти амъиятиюҷсиёс дар ойҳояш ташаббус гирд меоварад, бемасъулиятироӣ ҷба ву уд меоварад, ҳукумати марказ меъёрҳои фаъолиятиҷ ӣонҳоро дуруст ҳисобида ва рафтори нобоби сиёсии марказӣбо ҳамон воситаҳо, ки марказ ишора кардааст барои ҳаминдавлати унитар ва ташкилоти марказии давлатию сиёсӣ ӣташкили итоаткорон, роҳбарону мудирони беташаббус, онҳое,ки фаъолияти сиёсиро барои мустақилона кор бурдан қодирнестанд. Одатан давлати унитар пешрафти и тимоииӣ ҷдавлатро суст мегардонад, чунки ои онро шаклиҷмукаммалтари сохтори давлат иваз мекунад. ӣ Ахбориозоднабуда, вазнин ва марказонида шуда, назорати ҳаматарафафарогирифта ба ҳамаи ҳаёти амъиятию сиёс дар ойҳояшҷ ӣ ҷташаббус гирд меоварад, бемасъулиятиро ба ву уд меоварад,ҷҳукумати марказ меъёрҳои фаъ-олияти онҳоро дурустӣҳисобида ва рафтори нобоби сиёсии марказ бо ҳамонӣвоситаҳо, ки марказ ишора кардааст. Барои ҳамин давлатиунитар ва ташкилоти марказии давлатию – сиёс ташкилиӣ ӣитоаткорон, ғайри э одкорон, роҳбарону мудирониҷбеташаббус, онҳо, ки фаъолияти сиёсиро барои мустақилонакор бурдан қодир нестанд. Одатан давлати унитар пешрафтиӣи тимоии давлатро суст мегардонад, чунки ои онро шаклиҷ ҷмукаммалтари сохтори давлат иваз мекунадӣ

40

Аломатҳои давлати унитор :ӣ

• дар бораи мав удияти як сатҳи қонунгузор ҷ ӣ

• тақсимот ба воҳидони маъмурию ҳудудӣ

• мав удияти танҳо як шаҳрванд .ҷ ӣ

Аз нуқтаи назари ташкили ҳудуди ҳокимияти давлат ваӣхусусияти ҳамкории байни мақомоти марказ ва маҳалл –ӣ ӣтамоми давлатҳои унитор метавонад ба ду навъ удо шавад.ӣ ҷ

Давлати унитории марказонидашуда – дар дохили худвоҳиди мухтор надорад ва фарқ мекунад ва оне ки АТЕ(маъмурию – ҳудудии воҳид ) вазъи ҳуқуқии якхела дорад.ӣ

Давлати унитории ғайри мутамарказ – дар таркиби худшахсони мухтор , вазъи ҳуқуқ ҳамоне, ки фарқ мекунад азӣ ӣвазъи ҳуқуқии дигар АТЕ (маъмурию ҳуқуқии воҳид ) ӣ

Давлати федератив . ӣ Мафҳуми “foederatio” аз забонилотин буда, маънои иттифоқ, иттиҳодро дорад. Давлатиӣфедератив ҳодисаи нави омеаи сиёс нест. Дар шакли томӣ ҷ ӣаввалин давлат федеративи ба ИМА мансуб меёбад.ӣ(штадҳои дар ИМА, заминҳо дар Гермония, вилоят вакрайтдар Россия), ёки сувернитетҳои (кантонҳо дарШвесария, республикаҳо дар Россия)

Давлати мураккаб – ҳамон давлатест, ки аз давлатҳоиалоҳида муттаҳид гаштааст ва дорои аломатҳои давлатист, азон умла сувернитет, аммо қисми ҳуқуқҳои мустақили худро,ҷҳамчун қоидаҳо, бо ихтиёри худ ба ташкилоти олии марказиидавлати иттиҳод супорид. Ин моҳияти доим ё мувақатииӣиттифоқи давлатҳои соҳибихтиёр. Дар давлатҳои сохторимураккаб дохил мешаванд федератив , конфедератив ваӣ ӣинперия.

Давлати федератив – ин дар нати аи муттаҳид гаштаниӣ ҷякчанд давлат ташаккул меёбад, фазои ягонаи федератсия ба

41

ву уд меояд. Субъектҳои федератсия соҳиби ҳокимиятиҷмуассисонанд. Ҳар як субъекти федератсия метавонадсистемаи ҳуқуқ ва сурудии худро дошта бошад.ӣ

Федератсия ба мисли давлатҳои сермиллат (Россия,Югославия, СССР), ҳамчун давлатҳои каммиллат (Мексика,Бразилия ва ғайра) дар ҳолатҳои охирин аз федератсияимаъмур маълумот медиҳад. Шартномаи федератсиявӣ ӣ(Россия), ки субъектҳои вай мустақилона мав уд будаҷметавонад.

Федератсия – яке аз шаклҳои сохтори давлат мебошад, киӣдар нати аи муттаҳид гаштани якчанд давлат ташаккулҷмеёбад. Ҳудудҳои муайяне, ки марзҳои собиқ давлатҳоимустақилро ташкил медоданд, фазои ягонаи федератсияро баву уд меоранд. Ҳар як аъзои федератсия ҳуқуқи қабулиҷконститутсияро дорад. Дар навбати худ конститутсияифедератив амал мекунад, ки ваколатҳои субъектҳоиӣфедератсияро ба низом меорад ва дорои системаи пул ягонаиӣмуомилот мебошад ва аз ду давлат ҳуқуқи шаҳрвандӣ(гражданстго) гирифтанро дорад. Федератсия якчан намудмешавад: марказонидашуда, нисбатан марказонидашуда,марказонида нашуда.

Онҳо қонунан (ҳуқуқан) интихоб шудаанд, аммо дарҳақиқат ҳуқуқҳои озодии худро аз даст доданд. Ба давлатҳоифедератив ИМА, Федератсияи Россия, ФРГ мансубанд. Дарӣвақтҳои охир дар аҳон 18 давлати федератив ву удҷ ӣ ҷдоштаанд, аз онҳо 3тоаш пароканда шуданд: СССР,Чехославакия, Югославия.

Федератсияи дорои чунин аломатҳост:

• давлати иттифоқ, ки аз якчанд давлатҳои мус-

тақил ташкил ёфтааст;

• низоми ташкилоти давлатии дусатҳа;

42

• низоми андозгузории дуравшинок

Гур ҳ ва намудҳои федератсия:ӯ

1) Ташкилёбии субъектҳо аз р и принсип.ӯ

• маъмур – ҳудуд ;ӣ ӣ

• милл – давлат ;ӣ ӣ

• омехта.

2) бо асосҳои ҳуқуқ :ӣ

• шартномав ;ӣ

• конститутсион ;ӣ

3) бо мақоми баробар :ӣ

• симетрияв ;ӣ

• ғайри симетриявӣ

Давлати конфедератив ӣ (“confoederatio”) аз забонилотин буда, маънои пайваст намуданро дорад. Шаклиӣконфедеративии иттифоқҳои давлатию сиёсиро дорост.Конститутсия иттифоқи давлатҳои мустақиле мебошад, кибаҳри мутобиқ намудани баъзе соҳаҳои фаъолияти худмуттаҳид мешаванд. Бисёрвақт соҳаҳои хори ва ҳарбҷӣ ӣобъекти муттаҳидшав қарор мегиранд. Конфедератсия ҳудудӣва шаҳрвадияти ягона ва конститутсияи ягонаро надорад.Қарорҳое, ки мақомоти конфедератив қабул менамоянд,ӣбарои ҳамаи аъзоёни он ҳатм нестанд.ӣ

Конститутсия – шакли сохтори давлат нест. Асосиӣҳуқуқии конститутсияро шартномаи иттифоқ ташкилӣмедиҳад.

Конститутсия шакли иттиҳоди байнидавлатиест, кизаминаи онро манфиатҳои умумии сиёс , ки ба ҳамоҳангсозӣ ӣва воқеи гардонии амалҳои давлатҳои мазкур асос ёфтанд,

43

ташкил менамоянд. Дар он ҳар як давлат истиқлолияти худронигоҳ медорад ва мақомоти ҳокимияти давлат дорад.ӣКонститутсия системаи ягонаи бу ет ва андозгузор надорадҷ ӣва дар баробари ҳамин взносаз субъекҳост. Конситутсия - иниттиҳоди давлати мувақатист. Бо гузашти вақт ба федератсияё давлати унитар табдил меёбад.ӣ

Конститутсия одатон ҳокимияти бевосита дар нисбатидавлатҳои аъзо надоранд. Қарорҳои як ояро аъзоиҷконститутсия тасдиқ менамоянд.

Фарқияти намудҳои дигари конститутсия

• иттифоқи байнидавлат ;ӣ

• иттиҳод;

• давлатҳои омеа.ҷ

Конститутсия манфиатҳои умумии сиёс , органҳоиӣдавлат ва хусусияти онҳоро ба ҳисоб мегирад. Қарорҳоиӣяк ояро аъзои конститутсия тасдиқ менамоянд, яъне сиёсатиҷберуна, ҳарб , пулию – иқтисод , соҳаҳои гумрукӣ ӣ ӣ(таможнии) ва ҳудуди алоқаи комуникатив , барои ҳамонӣаъзоёни конститутсия ҳуқуқи озодшудани аз дохили онродоранд. Дар вақтҳои гуногун ин давлатҳо аъзои конститутсиябуданд: Австро – Венгрия (то соли 1918), Шветсия ваНарвегия (то соли 1995), ИМА (1781-1789), Шветсария(1815-1848). Давлатҳои муттаҳидаи Араб (ОАР; Миср ваСирия, 1958-1961); Гамбия ва Сенегал (Сенегамбия, 1982–1989). Дар таърих мақоми аз ҳама машҳури конститутсия-Конститутсияи Иттиҳоди Америка дар вақтҳои ангҳоиҷшаҳрвандии солҳои 1861-1865 дар ИМА ву уд дошт.ҷ

Иттиҳоди Европо низ ҳамчун давлат шакли конститсиявӣ ӣба ҳисоб меравад. Намудҳои гуногуни ташкилотҳои амъиятҷ ӣва иттиҳоди профисионал ҳам конститутсия ба ҳисобӣ

44

меравад, масалан, конститутсияи умумии меҳнат дарФрансия.

Империя мафҳум аз забони лотин (ӣ imperium) гирифташудааст, ки маънои ҳокимиятро дорад. Онро ҳамчун фазоиумумии сиёс муарриф менамоянд. ӣ ӣ

Империя – он давлати бузургу вазнинпояест, киҳокимияти худро аз болои фазои сиёсии бегона таъминнамуда, онҳоро ҳамчун мустамлик истифода менамояд.Ҳадафи асос ва вазифаҳои бевоситаи империя дар зериӣҳокимияти худ қарор додани халқҳо ва кишварҳои гуногунмебошад. Та овусгор яке аз ҳосиятҳои асосии империяҳоҷ ӣмебошад. Вақте ки зуровар суст мешавад, империя барҳамӣмехурад, масалан, империяи Рим, империяи Искандар Мақ-ӣдун , империяи Рус.ӣ

Саволҳо барои назорат:

45

Шакли сохторидавлатшакли

сохтори давлат

Унитарӣ

Якмиллата

Гуногунмиллата

Федеративӣ

Худудӣ

Миллӣ

Омехта

Конфедеративӣ

1. Фаҳмиш вааломатҳои шаклисохтори давлат .ӣ2. Фаҳмиш вааломатҳои давлатиунитар , ҳамчунӣшакли сохторидавлат.3. Фаҳмиш вааломатҳои давлати

федератив , ҳам-чун шакли сохтори давлат.ӣ4. Фаҳмиш ва аломатҳои шакли давлатиконфеде-ратив , ҳамчун.ӣ

5. Фарқияти конфедератсияро аз иттиҳод ва дигардавлатҳои иттиҳод дар замони ҳозира кушоданд.

6. Империя ҳамчун шакли сохтори давлат.Саволҳои тест :ӣ

1. Тамоми маълумотҳои давлат , аз воҳидҳои маъмур -ӣ ӣҳудуд таркибёфта:ӣ

а) давлати унитарӣб) давлати федеративӣс) давлати дунёвӣд) давлати демократӣе) давлати и тимоҷ ӣ

2. Иттифоқи давлатҳо соҳибихтиёр, ташкил барои ҳалли мақсад ва вазифаҳои умум : ӣ

а) конфедератсияб) республика с) империя д) монархия

46

е) демократия

3. Давлатҳои монархияи мустақил, ки бо роҳи мус-тамликав (та овуз) сохта шудааст ва дорои давлатҳоиӣ ҷхурди мустамликавист бо дара аҳои гуногун азҷҳокиямияти марказ вобаста мебошад: ӣ

а) империя б) конфедератсияс) содружество (иттиҳод) д) омеаҷе) коалитсия (эътилоф)

4. Давлати ягонаи мустақил аз воҳидҳои маъму-рию –ҳудуд ташкилёфта ва дар дохили худ ҳайати дигарӣдавлатро надорад:

а) давлати унитарӣб) империяс) федератсияд) ҳафзаи автоном (мухтор )ӣ ӣе) федератсияи субъект .ӣ

5. Давлати федератив :ӣ

а) Ҳиндустон, Мексикаб) Туркия, Франсияс) Қазоқистон, Беларусияд) Полша, Италияе) Хитой, Португалия

6. Аломатҳои давлати унитар :ӣ

а) мав удияти конститутсияи ягонаҷ

47

б) сарчашмаи ҳокимият халқ мебошадс) дорои ду шаҳрванди будад) мав удияти ду системаи мақомоти ҷолии ҳокимияти давлатӣе) қонунгузории дутарафа

7. Давлате, ки дар он ин ё он намуди дин расман мақомидавлатиро дорад, назар ба дигар масҳабҳо (конфессия)имтиёзаш зиёд аст:

а) давлати тсократӣб) давлати дунёвӣд) давлати атеистӣс) давлати феодалӣ

8. Аломатҳои давлати федератив :ӣ

а) доштани системаи дусатҳаи ташкилоти давлатӣб) мав удияти яксатҳаи системаи қонунгузорҷ ӣс) тақсимшави ба воҳидҳои маъмури–ҳудудӣд) мав удияти як шаҳрвандҷ ӣе) ҳамаи номбаршудаҳо

9. Аломатҳои давлати унитар :ӣ

а) Мав удияти системаи қонунгузории яксатҳа.ҷб) Давлати иттифоқ , ибора аз ӣдавлатҳоимустақил.с) Доштани системаи ташкилотҳои давлатии дусатҳа.д) Сиситемаи андозагузории дуравишае) ҳамаи номбаршудаҳо

48

10. Намудҳои конфедератив :ӣ

а) омеа Ҷб) маъмурии-ҳудудӣс) ҳукумати миллӣд) симметричниее) ассиметричние

Сарчашмаҳо :

1. Морозова Л.А. Теория государства и права. — М.: Изд. Эксмо, 2009. — С. 74.

2. Черданцев А.Ф. Теория государства и права: Учебник длявузов. — М.: Юрайт-М, 2002. — С. 132-133. — ISBN 5-7975-0616-5.

3. http://dic.academic.ru/dic.nsf/politology/2374. Экономика и право: словарь-справочник. — М.: Вуз и

школа. Л. П. Кураков, В. Л. Кураков, А. Л. Кураков. 2004.5. Политика. Толковый словарь. — М.: "ИНФРА-М",

Издательство "Весь Мир". Д.Андерхилл, С.Барретт, П.Бернелл, П Бернем, и др. Общая редакция: д.э.н. Осадчая И.М.. 2001.

6. Политическая наука: Словарь-справочник. сост. проф-полнаук Санжаревский И.И.. 2010.

7. Энциклопедический словарь Ф.А.Брокгауза и И.А.Ефрона. - С-Пб.: Брокгауз-Ефрон. 1890-1907.

49

50

Мавз ъ 3. Шаклҳои идоракунии давлат.ӯ

Шакли иидоракунии давлат - ташакули ҳокимиятидавлат , мақомоти он, таркиби тартиби ташакули онҳо,ӣтақсими салоҳият ва ваколатҳо дар байни онҳо, ки аҳол дарӣташакули мақомоти маскулро ифода менамояд.

Шакли идоракуниро бо шакли сохтори давлат ва режими(низом) сиёсии давлат фарқ дорад. Ҳар сеи ин хусусиятҳоякдигарро пурра карда шакли давлатро нишон медиҳад.

Шакли идоракуни нишон медиҳад:- Ташкилкунонии ташкилоти олии ҳукумат дар давлат.- Сохтори ташкилотҳои давлат . ӣ- Дар асоси кадом принсипҳо ташкилоти давлатҳо амал

мекунанд.- Муомилоти байни ташкилотҳои ол ва шаҳрвандониӣ

одд чигуна сохта мешавад.ӣ- Дар кадом меъёр иттиҳоди ташкилотҳои давалати

ҳуқуқи озодии шаҳрвандонро таъмин менамояд.- Шакли сохтори ҳамаи давлатҳо ба ду гур ҳи калон удоӯ ҷ

мешавад:-Монарх .ӣ-Республикав ( умҳур ).ӣ ҷ ӣ

Манархия (аз забо-нигрек гирифта шуда, маъноиӣякка-ҳукмрон ) – ин чу-нинӣнамуди шакли ҳукмрониидавлат , ки дар он ҳукм-ӣдорони давлатии ол ё киӣқисме аз онҳо (дар ҳақмқатба якка ҳукмдори давлат –шоҳ, (амир, император,

султон ва дигарон), ки соҳибгари ҳамин ҳукмронист аз р йиӯмерос ва ё аз р йи гузориши хешу табор , а дод . ӯ ӣ ҷ ӣ

51

Аз ин о бармеояд, ки нишонаи асосии ҳаст ваҷ ӣҳукмронии ин шакли оме : а) ҳукмрони ягонаи олии давлатҷ ӣ ӣб) ҳукмрон аз р йи араёни авлод , бо воситаи усулиӣ ӯ ҷ ӣмеросгузор . Дар таърих ва ҳозир ҳолатҳое ба миён меояд, киӣмаънии яккаҳукмрон , ки дар нишонаи манархия мав уд аст,ӣ ҷмаълум на-мешавад. Он ҳолатҳоеро мушоҳида мекунем, кидар баъзе кишварҳо амир не, балки дигар ташкилотҳоидохил мамлакатро сарвар менамояд, ва ҳол он ки худиӣ ӣманарх сарвари ҳукмдори давлат аст.дигар ҳолат ҳам р йӯдоданаш мумкин, агар ҳукмрон дар ҳақиқат (масалан, дарӣМарокка, Иордания ва ва мамлакатҳои дигар ) як дара а боло,ҷбошад наход ин аз меъёрҳои конститутсион берун.ӣ

Дар баъзе ҳолат манарх интихоб мегардад. Манарх бароифаъолияти давлатии худ дар пеши ягон кас ҳисоботнамедиҳад, масъулияти юридик низ ҳис намекунад.чунӣқоида ин гуна яккаҳукмрон (манарх) фақат дар назди Оллоҳмасъуланд.

Ҳамаи намуди яккаҳукмрон ба чунин намудҳо: мутлақ,ӣмаҳдуд (конститутсион дуалист , парла-ментар ) удоӣ ӣ ӣ ҷмешавад.

Манархияи мутлақ – ин чунин шакли ҳукмрон , киӣтамоми идоракунии давлат ягона дар дасти манарх.Нишонаҳои асосии манархияи мутлақ ин як ояшавииҷҳукмронии давлат , и роия ва ташкилотҳои идоракунииӣ ҷманарх (вай ҳақдор аст якка қонунҳо қабул намояд, таъин ваивазкунии вазиронроаз р йи хоҳиши худ амал гардонад).ӯ ӣ

Дар миқёси аҳони имр за шумораи манархҳои мутлақҷ ӯон қадар зиёд нест: бахрейн, Бруней, Ватикан, Қатар,Арабистони Сауд , Уммон.ӣ

Манархияи конститутсионӣ – ин чунин шаклиҳукмрон , ки дар он ҳукмронии манарх аз тарафиӣконститутсия маҳдуд карда мешавад. Манархияи

52

конститутсион дар ду навъ зоҳир мегардад, фарқкунанда азӣиҳати зинаҳои маҳдудии ҳукмронии манарх: манархияиҷ

дуалист ва парламентар . ӣ ӣ

Манархияи дуалистӣ шакли гузариши таърих азӣманархияи мутлақ ба парламентар . Душаклии ҳолатиӣҳукмрон дар он ифода мегардад, ки ҳукмдорони қонунгузорӣба парламент дахлдор буда, қисми тобеъшавандаи муайяни он(ҳуқуқи аъзоёни и роия), ҳукмронии и роия ба манархҷ ҷдахлдоранд, ки онҳоро бевосита ё ба воситаи ҳукумат, манархтаъин намудааст.

Бо ин роҳ нишонаҳои монархияи дуалист инҳоанд:ӣ

- Нақди интихобот ё қисман интихобот, қисман таъинотиташкилоти халқии ҳукумат – парламент;

- Парламент ҳуқуқҳои маҳдудро соҳиб, роли муҳимробозанда дар ҳаёти давлат монарх;

- Монарх ҳукуматро таъсисдиҳанда;- Ҳукумат дар назди манарх на дар назди парламент

масъулиятнок;- Монарх ҳуқуқи пош кардани парламентро дорад; - Монарх ба ҳимояи ҳуқуқҳои мутлақ дар қонун, ки

парламент қабул кардааст, соҳиб;- Манарх метавонад қарорҳои фавқулода баро-рад, ки

қувваи қонун дошта бошад, дар дохили мамлакатӣҳолати фавқулода пайдо кунад;

- Монарх, ки роҳбари давлат аст, сарфармондеҳиқувваҳои мудофиаи кишвар ҳисобида мешавад.

Ҳукмронии манархияи дуалист ба паро-кандаг ваӣ ӣноустувории шакли ҳукмронии монарх овардаӣмерасонад.

Намунаи монархияи дуалист Иордания ва Мароккоӣмебошад.

53

Монархияи парламентар бо он иҳатнок астӣ ҷ , кироҳбари давлат (монарх) ҳаққон соҳиби роҳбар , ки боӣ ӣанъанаҳо, одатҳои расм ба амалиёт омадааст.ӣ

Нишонаҳои монархияи парламентар :ӣ ву уд доштани донишгоҳҳои монарх дар ҳола-тиҷ ӣ

маҳдудии ҳукмронии монарх бо сарқонун ё қонунҳо; парламент соҳиби масъулиятҳои васеъ; ҳуқуқи парламент бунёди ҳукумат; масъулиятнокии ҳукумат дар наздипарламент; ҳуқуқи парламент дар қабул кардани қонунҳо ва

қарорҳои муҳими давлат ;ӣ фақат монарх ҳуқуқи радномагузориро ба актҳои

парламент дорад, ё ин ки аз ин ҳуқуқҳо бароиистифода набурдан ҳақдор, ё ки исти-фодабариипешниҳодҳои ҳукумат;

актҳое, ки аз тарафи монарх тартиб дода шуд, дар зеритафтишот, ё ин ки тасдиқи имзои сарвазир ё вазир,маънои қабули вазир бо масъулияти сиёс юридикиашӣбарои ин акт аст.

Монархияи парламентар Британияи Кабир,ӣИспания, Белгия, Дания, Норвегия, Шведсия,Нидерландия, Люксембург, Монако, Лихтенштейн,Япония инчунин давлатҳои аъзо ба Ҳамд стииӯБритан (Австралия, Канада, Зеландияи нав, Ямайка,ӣБарбадос, Папуа-Гвинеяи нав ва ғр), ки дар сифатироҳбарикунандаи давлат маликаи Британияи Кабирромешуморад.

умҳурҶ ӣ (аз забони лотин – маънои ко-ри амъият )ӣ ҷ ӣ– ин ҳамин гуна шакли идоракун , ки бо ро-ҳиӣинтихобот пре-зидент роҳбар ме-намояд.ӣ

54

Шаклиидоракунии умҳуриявҷ ӣ– ин ҳамин гуна шаклиидоракун , ки дар онӣҳукмрон дар асосиӣташкилотҳоиинтихобот ,ӣинтихобгардидагон бам ҳлати муайянӯ

ҳукмрон менамоянд. Дар умҳур сарвари давлатӣ ҷ ӣпрезидент аз тарафи халқ интихоб мешавад.

Чунин иҳатҳои асосии ҷ нишонаҳои умҳурҷ ӣмуайян карда мешавад:- танҳо ё ки ҳамкорона роҳбарияти давлат ;ӣ- ба м ҳлати муайян интихоб гардидани роҳбариӯ

давлат ва дигар ташкилотҳои олии идоракуниидавлат;

- ба ву уд омадани идоракунии давлат на аз р йиҷ ӯҳуқуқҳои худ, балки аз р йи дар-хостҳои халқ;ӯ

- масъулияти юридикии сарвари давлат, дар ҳолатҳоиқонун дидашуда;ӣ

- қарори ма бур будани ҳалли идоракунии олииҷ ӣдавлат барои ҳамаи ташкилотҳои давлат ;ӣ ӣ

- ҳифзи имкониятҳои зиёди шаҳрвандони давлат,масъулияти ҳамкории хусус ва давлат ;ӣ ӣ

- ойи тақсимоти идоракун пайдо намудан баҷ ӣқонунгузор, и роия ва суд.ҷШакли идоракунии умҳурияв дар шакли хотимаҷ ӣдар давлати Афина барқарор гарди-дааст.

Бо вазъи ҳа ми инкишофи амъиятии ҳаёт он баҷ ҷкулл дигшаргун ёфт, иҳатҳои нав пайдо намуд, азӣ ҷҳад бештар бо мазмуни соҳибихтиёр пурра гашт.ӣ

Якчанд сохти гуногунранги асосии-доракунииумҳуриявиро номбар кардан мумкин. Дар навбатиҷ

55

худ онҳо аз р йи шакли сохти давлат ба чунинӯ ӣнамудҳо удо карда мешавад:ҷ

парламентарӣ президентӣ омехта (нимпрезидент )ӣ

умҳурии президентҶ ӣ - ин чунин шакли идоракун ,ӣки дар сари давлат президент кор мебарад, ки он боовоздиҳии умумхалқ интихоб гардидааст, ва дар худӣмасъулияти сарвари давлат ва ҳукуматро дорост. Коста-Рика,Уругвай, Замбия, белорус, Қазоқистон, збекистон,ӮҚирғизистон, Франсия, ШМА, Бразилия.

Аломатҳои умҳурии президент :ҷ ӣ

1. Президент – сарвари давлат ва ҳукумат;2. Президент соҳиби ваколати васеъ;3. Президент аъзоёни ҳукуматро таъинкунанда;4. Ҳукумат дар назди президент масъул;5. Президент соҳиби ҳуқуқи радбаёнкун баӣ

қонунгузории парламент ва метавонад худсаронаактҳои меъёр тартиб диҳад;ӣ

6. Президент дорои барҳам додани парламент.

умҳурии парламентарҶ ӣ – ин чунин шакли идоракун , киӣдар он бо роҳбарии сарвари давлат шахси мансабдориинтихобгардида ( президент, канслер ва дг). Ҳукуматбошад, бо сайъи парламент таъсисёфта, оиди фаъолиятихуд дар назди парламент, на дар назди сарвари давлат,ҳисобот медиҳад. Италия, Туркия, Германия, гредсия,Израил, Ҳиндустон, Эстония.

Аломатҳои умҳурии парламент :ҷ ӣ

56

1. Ҳукумат бо воситаи парламент таъсис меёбад, азшумораи он партияҳое, ки соҳиби овоздиҳии зиёдипарламентист;

2. Сарвари давлатро парламент интихоб мекунад;3. Сарвари давлат дорои ваколатҳои васеъ;4. Президент таъинкунандаи сарвари ҳукумат;5. Ҳукумат дар назди парламент масъул.

Шакли омехта ё шакли нимпрезидентии умҳур –ҷ ӣ инчунин намуди идоракун , кидар дохили он ҳамрайииӣаломатҳои умҳурии президент ва парламент аксҷ ӣ ӣёфтааст. Ин намуди умҳур сараввал дар Франсия солиҷ ӣ1958 бо ақидаи Шарля Де Голля тадбиқ шудааст. Президентбо интихоботи халқ таъин мегардад, вале сарвариӯҳукмрони и роия ҳисоб намешавад. Идоракунии и роияроҷ ҷҳукумат дорост, ки дар назди президент ва маҳдуд – наздиӣпарламентро масъулияти асосии худ меҳисобад. Аздавлатҳои ҳозира ба умҳуриҳои омехта пан умин умҳурҷ ҷ ҷ ӣдар Франсия (баъд аз 1958), Португалия, Румыния,Словакия, Словения, Сербия, Хорватия, Черногория,Руссия, Қирғизистон.

Аломатҳои умҳурии омехта:ҷ

1. Парламенти мустаҳкам ва ҳукмронии прези-дент ;ӣ2. Сарвазир бо ваколатҳои васеъ;3. Президент сарвари давлат ҳисоб намеёбад;4. Ҳукумат шаклдиҳандаи Президент ва Парла-мент;5. Ҳукумат дар назди президент ва парламент масъул.

57

ШАКЛИ ИДОРАКУНӢ

УМҲУРҶ ӢМОНАРХИЯ

Саволҳо барои худсанҷӣ :

1. Мафҳум ва намудҳои идоракунии давлат.2. Мафҳум ва нишонаҳои монархия, чун шакли идора-кун , чун шакли идоракун .ӣ ӣ3. Мафҳум ва аломатҳои монархияи мутлақ.4. Мафҳум ва аломатҳои мо-нархияи конститутсион .ӣ5. Мафҳум ва аломатҳои умҳур , чун шакли идора-ҷ ӣ

кун .ӣ6. Мафҳум ва аломатҳои шакли идоракунии омехта.

7. Мафҳум ва аломатҳои умҳурии президент .ҷ ӣ8. Мафҳум ва аломатҳои умҳурии парламент .ҷ ӣ

Супориши тестӣ:1. Таркиби ташташкилотҳои олии идоракунии давлат,

та ассуми тартиботи таъсисёб ва тақсимоти .............ҷ ӣбайни онҳо:

а) шакли идоракун ӣ б) тартиботи сиёсӣ с) тарзҳои давлатдорӣ

58

КОНСТИТУТСИОНӢ

ПАРЛАМЕНТӢ

ПРЕЗИДЕНТӢ

ПРЕЗИДЕНТӢ-

ПАРЛАМЕНТӢДУАЛИСТӢ ПАРЛАМЕНТӢ

МУТЛАҚ

д) шакли сохти давлатӣ е) функсияи давлатӣ

2. Шакли идоракун , ки ташкилотҳои олии идоракунииӣдавлат интихобшаванда, ё ки аз тарафи муассисаҳоимахсус дар ҳолати фавран таъсисёбанда:а) умҳурҷ ӣб) монархияс) империяд) унияе) федератсия

3. Намудҳои умҳур :ҷ ӣа) президент , парламентӣ ӣб) пешниҳодшуда, конститутсионӣс) дуалист , парламентарӣ ӣд) олимавқеъ, атеистӣе) иттифоқ , маҳдудӣ ӣ

4. Шакли идоракуние, ки дар он тамоми ҳаддиидоракун ягона дар дасти сарвари давлат:ӣа) монархияб) империяс) умҳурҷ ӣд) федеративӣе) демократӣ

5. Шакли идоракун – ин:ӣа) ташкили идоракунии олии давлат, тартиби таъсисёбии ташкилотҳова муносибати он бо халқалоқаманд;б) сохти дохилии давлат, тақсимоти он ба таркибашон ва алоқамандии байниҳамдигарӣ

59

с) ма м аи усулу равишҳо,ки бо ёрии онҳо ҳастииҷ ӯидоракунии давлат мав уд:ҷд) ташкилоти сиёсии тамоми омеаро албкунандаҷ ҷе) ташкилоти и тимоии тамоми омеаро ҷ ҷалбкунандаҷ

6. Шакли идоракуние, ки дар он ташкилотҳои олииидоракунии давлат бо халқ интихоб мегардад, ё богур ҳи махсуси интихобчиён – онҳо:ӯа) умҳурҷ ӣб) монархияс) днмократияд) мансабдороне) империя

7. Монархия – ин:а) Шакли идоракуние, ки дар он тамоми ҳадди идоракун ягона дар дасти сарвари давлатӣб) Шакли идоракуние, ки дар он ташкилотҳои олииидоракунии давлат бо халқ интихоб мегардад, ё бо гур ҳиӯмахсуси интихобчиёнс) шакли идоракуние, ки дар он ташкилотҳои олииидоракунии давлат бо воситаи муассисаҳои пеш-ниҳодгардида дар м ҳлати фавран интихоб гардидаанд ёӯтаъсисёбандаандд) ташкилоти олии идоракунии давлат, тартиботиташаккулёбии ташкилотҳои он, дар асоси муно-сибатҳоибайниҳамдигар бо халқ ан омёфта ӣ ҷе) шакли идоракуние, ки дар ҳайати он аломатҳои умҳурии парламент ва президент аксёфтаҷ ӣ ӣ

8. умҳур - ин:Ҷ ӣа) шакли идоракуние,ки ташкилотҳои олии

60

идоракунии давлат бо намояндагони расмии муассисаҳо бам ҳлати тез интихобшаванда ё ки таъсисёбандаӯб) шакли идоракуние,ки дар он идоракунии мутлақ дардасти ягона сарвари давлатс) Шакли идоракуние, ки дар он ташкилотҳои олии идоракунии давлат бо халқ интихоб мегардад, ё бо гур ҳиӯмахсуси интихобчиёнд) ташкилоти олии идоракунии давлат, тартиботи ташаккулёбии ташкилотҳои он дар асоси муно-сибатҳоибайниҳамдигарии халқ баамаломадае) шакли идоракун , ки дар ҳайати он аломатҳои умҳурииӣ ҷпарламент ва президент аксёфтаӣ ӣ

9. Шакли омехтаи умҳур ҷ ӣ – ин:

а) Шакли идоракун , ки дар ҳайати он аломатҳоиӣумҳурии парламент ва президент аксёфтаҷ ӣ ӣ

б) шакли идоракуние, ки дар он ташкилотҳои олииидоракунии давлат бо воситаи муассисаҳоипешниҳодгардида дар м ҳлати фавран интихобӯгардидаанд ё таъсисёбандаандс) Шакли идоракуние, ки дар он тамоми ҳадди идоракун ягона дар дасти сарвари давлатӣд) Шакли идоракуние, ки дар он ташкилотҳои олии идоракунии давлат бо халқ интихоб мегардад, ё богур ҳи махсуси интихобчиёнӯ

е) ташкилоти олии идоракунии давлат, тартиботи ташаккулёбии ташкилотҳои он дар асоси муносибатҳоибайниҳамдигарии халқ баамаломада

10. Аломатҳои умҳурии омехта: ҷа) парламенти пурз р ва идоракунии президент ӯ ӣмав удҷб) интихобшавии сарвари давлат ба м ҳлати ӯмуайян ва дигар ташкилотҳои олии идоракунии давлат

61

с) и рои идоракунии давлат на бо ҳуқуқҳои худ, балкиҷ ӣбо талаботҳои халқд) авобгарии юридикии сарвари давлат дар ҷҳолатҳои қонунбаро ӣе) ма бур будани қарори идоракунии олии ҷ ӣдавлат барои дигар ташкилотҳои давлатӣ ӣ

САРЧАШМАҲО:1. Чиркин В.Е. Государствоведение: Учебник / В.Е.Чиркин.

- М. : Юрист, 1999. - С. 138.2. http://www.zavtrasessiya.com/index.pl?

act=PRODUCT&id=17213. Решетников Ф.М. Правовые системы стран мира. М.,

1993.4. http://allsummary.ru/586-respublika-ponyatie-priznaki-

vidy.html

62

Мавз ъ 4. Тартиботи ӯсиёс ҳамчун элементиӣсохти давлат.

Тартиботи сиёсӣ (азкалимаи лотини – ҳукумат) –идора-кунии сиёс , ма м иӣ ҷ ӯин ё он усулҳо, равиш вашакли ба ву уд омаданиҷмуносибатҳои сиёс дар омеӣ ҷ(давлат ё мамлакат), ё ки роҳи

ба маром овардани системаи сиёс . Дар аҳони имр за, чунӣ ҷ ӯқоида вожа ба маънии манф , ҳар ониба гумонбарӣ ҷ ӣтартиботи авторитарист.

Тартиботи сиёс бо усусли ба ву уд омадани идоракунииӣ ҷсиёс , меъёри иштироки шаҳрвандон дар кори идоракун ,ӣ ӣмуносибати донишгоҳҳои давлат ба ҳуқуқҳои асосииӣфаъолияти хусус , зинаи озодии сиёс доштан дар омеа,ӣ ӣ ҷпаҳншавии фикрҳои сиёс бо роҳи кушод ё ғоибона аз нуқтаиӣ

63

назари мобили (алоқаи) и тимо , вазъи ҳуқуқ ҳақиқатпазириҷ ӣ ӣшароити эҳтироми шахс.

Ибораи “низоми сиёс ” дар адабиёти ғарб ҳан з дар асриӣ ӯXIX пайдошуда, ба маънои васеи илм дар нимаи дуюми асриӣXX дохил гардид.Кашфиётчиён дар аҳони имр за мав удҷ ӯ ҷбудани 140-170 низомҳои гуногуни сиёсиро, ки бештарашоназ якдигар фарқияти удогона дорад, муайян кардаанд. Ин дарҷмуайян намудани гуногунии роҳи гур ҳбандии низомҳоиӯсиёс зарур аст.ӣ

Дар илми сиёсии аврупо васеъ паҳннамудани низомиӣсиёс муайян кардашудааст, ки Ж.Л.Кермон тартиб додабуд,ӣон қисман дар амалиёти корҳои муаллифони рус низ истифодакарда мешавад:

Дар зери низоми сиёсии Ж.Л.Кермон, ма м аи фаҳмишиҷ ӯзарраҳои ақидаи донишгоҳ ва тартиботи и тимои, киӣ ҷ

ҳдадор аст ба шакл диҳии идоракунии сиёсии ҳамин кишварӯба м ҳлати муайян.ӯ

Дар сиёсатшиносии америкав , дар муқоис аз авруной баӣфаҳмиши системаи сиёс аҳамияти махсус медиҳанд, ки азӣнизоми сиёсӣ аҳамияти бузургро дорост. Тарафдоронисистемаи ин роҳ ҳар вақт фаҳмиши “низоми сиёс ”- ро васеъӣба ҳаракат меоваранд, амал онро бо “системаи сиёс ”ӣ ӣтадбиқкарда истода.Танқидчиёни ин ақида нишон медиҳад, кинизоми сиёс – усули серҳаракат ва донист, нисбати системаиӣидоракун дар рафти гузариши (эваллютсия) як системаиӣсиёс мумкин аст, ба ивазшавии якчанд низомҳои сиёсӣ ӣоварда расонд.

Дар маънои мухтасари ин калима дар таҳти низомисиёс дар баъзе ҳолатҳо мафҳуми ӣ низоми давлатӣ фаҳмидамешавад, ки дар ма м и тартиби худ усулу навиштаҳои баҷ ӯву уд омадани идоракунии давлатро соҳиб аст. Ин хел ҳолатҷфақат дар ҳамин гуна вазъият баҳо дода мешавад, агар низоми

64

сиёс пурра ба алоқамандии давлат муайян гардида бошад, ваӣба инобат гирифта намешавад, агар вай дар маънои муайян азфаъолияти донишгоҳҳои шаҳрвандии омеъ вобастаг доштаҷ ӣбошад.

Барои хуб фаҳмидани мазмуни асос , функсияҳо ваӣнамудҳои низомҳои сиёс , пеш аз ҳама муайян намуданиӣмакон ва маънои худи ҳамон мафҳум дар илми сиёс лозимӣаст.

Дар мазмуни васеъи ин калима низоми сиёс тавсифиӣтақсимоти ҳаққонии идоракунии сиёс ва таъсири он баӣдавлат ва омеа акс ёфтааст. Дар ин мазмун вай дар худ усулиҷмуайяни функсияҳои сиёсии системаи омеиро, киҷинкониятҳои фарқ карда тавонистани як давлат аз давлатидигарро соҳиб мегардад. Низоми сиёс дар нати аи ҳаракатиӣ ҷбайни ҳамдигарии ҳамаи ҳиссаҳои системаи сиёсӣ(донишгоҳҳои сиёс , муносибатҳои сиёс , меъёрҳои сиёс ваӣ ӣ ӣмаданияти сиёс ) ба амал меояд.ӣ

Дар маънои мухталифи ин калима низоми сиёс чунӣма м и усул ва равишҳо дар роҳи идоракунии давлатҷ ӯ ӣтавсифёбанда (низомҳои сиёсии демократ ваӣзиддидемократ ).ӣ

Вобаста бо таъсири васеъ ва танг (усули таркибёбиисистемаи сиёс ) дар илми сиёс мафҳуми “низоми сиёс ”ӣ ӣ ӣбештар ба қиёскунии байни мафҳумҳо “низоми давлат ”ӣ(мафҳуми ниҳоят танг) ва “низоми сиёс ” (мафҳуми бениҳоятӣвасеъ) оварда мерасонад.

Дар сиёсатшиносии имр за якчанд намуди низомҳоиӯсиёсиро удо менамоянд. Дар сифати меъёри гур ҳбандииҷ ӯнизомҳои сиёс бештар чунин аломатҳо истифода мешаванд,ӣмонанди: ҳаст ё маҳдудии озодии интихоб сиёсат, зина ваӣ ӣтасвири ҳаққонии ҳавасмандии плюрализм, усулҳои идо-ракун , шартҳои муносибатҳои байни ҳамдигарии давлатҳо ваӣ

65

омеъаии шаҳрванд , мавқеи озодии сиёс , ву уд доштаниҷ ӣ ӣ ҷмухолифият, намуди маданияти сиёс ва дигарҳо.ӣ

Низоми сиёс дар таркиби худ:ӣ

• сохти идоракунии сиёс , мавқеи реалии онҳо ва роли онҳоӣдар омеъа;ҷ

• усули таъсисёбии идоракунии давлат: ба кадом намудиидоракун ва ба кадом усули ҳукмрон мутобиқ будан – р йиӣ ӣ ӯрост ёки ғайри одд , ма бур ёки усули боварикунон ;ӣ ҷ ӣ ӣ

• сатҳи ҳақиқии озодии инсон, ҳа ми ҳуқуқҳои он:ҷ

• усулҳои ҳалли муаммоҳои сиёс ;ӣ

• ҳолатҳои бартарафкунии зиддиятҳо;

• плюрализм, аз он умла ву уд доштан ёки ву уд надоштаниҷ ҷ ҷмухолифияти қонун (ноқонун );ӣ ӣ

• конфигуратсияи низоми сиёс : яккапартияв ва системаиӣ ӣбисёрпартияв ;ӣ

• идеолог ва дар ҳамин маъно, бурдани кор дарӣмобилкунонии оме ;ҷ ӣ

• ҳолатҳои муносибати аҳол ба иштироки сиёсии (сустииӣсиёс , иштироки мобил ёки автоном );ӣ ӣ ӣ

• намудҳои қонун : харизматик , анъанав , қонун -ӣ ӣ ӣ ӣинкишофёб , идеолог ва ғайра;ӣ ӣ

• сохти элитаи ҳукмрон: зинаи муттаҳидшав , кушода ваӣпинҳон , робитаҳои ӣ рекрутивӣ

Низом ба табиати иштимоии идоракун : кадом гур ҳиӣ ӯҳукмронии синф дар сари ҳукумат, барои дастгирии кадомӣзинаи иштимо ин ҳукмрон такя дорад, нишон медиҳад.ӣ ӣ

Дар адабиёти илм ӣ ду намуди низоми сиёсӣ удо кардаҷшудааст:

66

• демократ ;ӣ

• зиддидемократ (авторитар , тоталитар ).ӣ ӣ ӣ

Низоми демократӣ дарасоси шартҳои баробар ваӣозод бунёд ёфта; дар ин оӣ ҷсарчашмаи асосииидоракун халқ ба ҳисобӣмеравад.

Аломатҳои низомидемократ : ӣ

• ҳукмронии қонун ;ӣ

• тақсимоти ҳукмрон (идоракун ) ӣ ӣ

• мав удии сиёсати ҳақиқ ва ҳуқуқҳои иштимо ҷ ӣ ӣ

ва озодии шаҳрвандон;

• интихоб будани ташкилотҳои идоракунии ӣ

давлат ;ӣ

• мав уд будани плюрализм ва мухолифият.ҷ

Низоми зидди-демократӣба на-мудҳои тоталитар ваӣавторитар удо мешавад.ӣ ҷ

Аломатҳои низомизиддидемократ :ӣ

• ҳукмронииқонунвайронкун ва террор;ӣ

• мав уд набудани плюрализми сиёс ;ҷ ӣ

• мав уд набудани партияи мухолифият;ҷ67

Дар низоми авторитарӣ идоракунии сиёс дар дасти ягонаӣшахс муайян карда ёки гур ҳи одамон аниқ карда шуда, лекинӯозодии нисб дар ҳифз берун аз соҳаи сиёс нигоҳ доштаӣ ӣ ӣмешавад.

Аломатҳои низоми авторитор ;ӣ

1. Ҳадди пурраи идоракун дар дасти ягона шахс ёки гур ҳиӣ ӯшахсон (маркази авторитар ), ки аз номи давлат ва омеъа корӣ ҷбурда, фақат барои нафъи худашон, инчунин барои нафъи онқувваҳо, ёки муассисаҳои идеологии муайян, ки онҳоротарафдори менамоянд, хоҳиши зиёди табақаҳои аҳолиро баинобат ҳатто нагирифта;2. Дар фаъолияти ташкилотҳои давлат ҳолатҳои ӣмав уд будани усулҳои пешниҳод – фармоиш , усулҳоиҷ ӣ ӣқатъии амр ;ӣ3. Меъёри хусус , шаҳрвандии озод ва ҳуқуқҳои ӣ ӣсиёс , ки халқ дорад, аз хоҳиши маркази авторитар вобастаӣ ӣбуда, метавонад дар лаҳзаҳои мувофиқ дигаргун шавад;4. Шартҳои бартарии мавқеи давлат аз шахсият мав уд;ҷ5. Байни ташкилотҳои идоракунии давлат маъсулияти амиқифарқкунанда мав уд нест, инчунин қонун-гузор, вазифаҳоиҷтартиботгузор – и роия ва судҳо; масалан як ташкилотҷметавонад қонунгузор, и рокунандаи қонуният ва тафтишот-ҷгузаронида аз р йи и рои он буда метавонад.ӯ ҷ

Низоми авторитар нисбати тоталитар дар ҳолатҳоиӣ ӣудогонаш зиддиятнок он қадар тез нест. Вай дар худҷ ӣ

хусисиятҳои низоми демократ ва тоталитариро амъбастӣ ҷнамудааст. Бо баробари низоми демократ вай сатҳи шахсиятӣва омеиро нигоҳ дошта, дар соҳаҳои гуногуни аз сиёсатҷберун: ҳаракати дигаргун сохтани омеаро надорад, дар асосиҷидеолог ; ба плюрализм иқтисод , и тимо , мадан , қисманӣ ӣ ҷ ӣ ӣидеолог роҳ дода, ба тафтишоти умум аз болои халқ, азӣ ӣсан иши сахти сиёсии халқ худро дар канор нигоҳ дошта; баҷ

68

ҳуқуқҳои давлат ва иқтисод дахолаткуниро хоҳишмандӣ ӣнест.

Низоми авторитар дар давлатҳое таъсисёфта, ки:ӣ- шартҳои демократии ташкилотҳоро радъ намудаанд ва

таъсисёбии идоракунии давлатиро;- барои демократикунонии омеа ҳаракат мекунанд, валеҷ

механизми идоракунии демо-кратиро кор карданабаромадаанд;

- демократ ҳисобида, вале ма буранд, вазъиятро баӣ ҷҳисоб гирифта, фавқулодда ба дохилкунии шакливазифагузории идоракунии давлат тайёранд.ӣ

Ҳукумат дар низоми авторитар дар навбати аввалӣсаволҳои муҳофизати бехатарии хусус , тартиботи оме ,ӣ ҷ ӣмудофиа ва сиёсати дохил машғул буда, вай метавонад баӣсахти тараққиёти иқтисод дахолат намояд, механизмиӣхудидоракунии бозориро вайрон накарда, сиёсати фаъолии тимо барад. Низоми авторитар аз р йи қоида дороиҷ ӣ ӣ ӯхусусияти консерватив .ӣ

Дар низоми тоталитарӣ ҳукумат тафтишоти иддии ҳамаиҷсоҳаҳои ҳаёти омеиро мебарад.ҷ

Низоми тоталитарӣ – шакли удогонаи низоми зид-ҷдидемократист.

Вай дораи чунин иҳатҳост:ҷ

- ифоданокии пурраҳукмронии давлат аз болои шахсиятва омеа;ҷ

- давлатикунонии ҳамаи ташкилотҳои омеии қонун ;ҷ ӣ- ба парокандаг овардани озод ва ҳуқуқҳоиӣ ӣ

конститутсионии номбаркардашуда;- тафтишоти умумтаъсирнок ба фаъолияти шаҳ-рвандонӣ

ва ташкилотҳои оме ;ҷ ӣ- айбгузории сиёс ;ӣ- мав уд набудани овоздиҳ ;ҷ ӣ

69

- анг йи тоқатнофарсоии тоталитар барои ҳама,ҷ ҷӯ ӣонҳое, ки ақидаи партияи ҳақиқатпараст ва идеологиион;

- азодиҳ дар муносибати мухолифият нишон-додагонҷ ӣва ақидапаростони дигар;

- милитарикунонии ҳаёти оме ;ҷ ӣ- ҳаракат ба тезу тундии дохил ;ӣ

70

демократӣ

ни

зоми

пре

зиден

тӣ

як

ка

па

рт -

ияв

ии

ак

са

ри

ят

ак

сария

ти

э

тникӣ

кон

сен

су

си

ҳ

уд

удӣ

низоми

як

ка

па

рт -

ияв

ии

ак

са

ри

ят

ак

сария

ти

э

тникӣ

кон

сен

су

си

ҳ

уд

удӣ

зидди

низоми то

толитарӣ

пеш аз тот

алитарӣ

мансаби т

оталитарӣ

неототолитаризм

м о н а р х ия д а р н а м у н а и д а в л а т ҳ ои г у н о г у н и м у т а р а қ қӣ

ни зоми к ас бик у

нонидашуда

низоми

пеш аз тот

алитарӣ

мансаби т

оталитарӣ

неототолитаризм

м о н а р х ия д а р н а м у н а и д а в л а т ҳ ои г у н о г у н и м у т а р а қ қӣ

ни зоми к ас бик у

нонидашуда

Саволҳо барои худсан ишкун :ҷ ӣ

1. Мафҳум, аломатҳо ва намудҳои низоми сиёсиидавлат .ӣ2. Мафҳум, аломатҳо ва намудҳои низоми демо-крат .ӣ3. Мафҳум, аломатҳо ва намуди низоми зиддиде-мократ . ӣ4. Низоми тоталитар .ӣ5. Низоми авторитар .ӣ

Супоришҳои тест :ӣ1. Аломатҳои низоми сиёсии авторитар :ӣ

а) мав удияти бартарии шавқмандии давлат дар наздиҷшавқмандии шахсиятb) плюрализми сиёсӣс) хусусиятҳои қонун ва ноқонунии идоракунии ӣдавлатd) интихоб ва ивазшаванда будани ташкилотҳои ӣдавлатӣе) сатҳи баробарии шаклҳои гуногуни хусусикунонӣ

2. Аломатҳои низоми демократ :ӣа) озидии шахсият, дахолат накардани давлат ба ҳаёти шахсиишаҳрвандон;b) мав удияти яккаҳукмрон , ки дар дасти он ма м и ҷ ӣ ҷ ӯҳамаи сатҳи идоракунӣс) идораи давлатии марказикунонидашуда

71

d) ҳастии як идеологияи махсусе) мав уд набудани хусусикунонҷ ӣ

3. Дар низоми тоталитар :ӣа) ҳукумат дар тафтишоти иддии ҳар соҳаи ҳаёти ҷ

омҷ ӣb) ойи тақсимоти идоракун мав удҷ ӣ ҷс) мав уд будани ҳуқуқи и тимо ва сиёсии озодии ҷ ҷ ӣшаҳрвандонd) мав уд будани интихоботи ташкилотҳои ҷидоракунии давлатӣе) мухолифият ва плюрализм мав удҷ

4. Аломатҳои низоми антидемократ :ӣа) мав уд будани плюрализми сиёс ;ҷ ӣb) тақсимоти идоракун ;ӣс) мав уд будани ҳақиқатпазирии иқтисод ва сиёсии ҳуқуқ ваҷ ӣозодии шаҳрвандонd) интихоботи ташкилотҳои ҳукмронии давлатӣе) мав удияти мухолифият ва плюрализмҷ

5. Роҳбарияти сиёс , ма м и ин ё он усулҳо, равишҳоӣ ҷ ӯва шаклҳои таъсисёбии муно-сибатҳои сиёс дарӣ

амъият (давлат ё киш-вар), ёки роҳи ташаккулёбииҷнизоми сиёсии он:

а) низоми сиёсӣb) партияи сиёсӣс) шакли идоракунӣd) шакли сохти давлатӣе) ҳами номбаркарда шуда

6. Дар маънои хурди калима дар таҳти ибораи низомисиёс дар баъзе мавридҳо.................., ма м и усулҳоӣ ҷ ӯ

72

ва равишҳои ташаккулёбии идоракунии давлат дарӣназар гирифта мешавад:

а) низоми давлатӣb) сохти давлатӣс) шаклҳои идоракунӣd) шаклҳои сохти давлатӣе) усули таъсиррасон ба муносибатӣ

7. Намудҳои низоми сиёс :ӣа) демократ ва зиддидемократӣ ӣb) авторитар ва тоталитарӣ ӣс) авторитар ва демократӣ ӣd) зиддидемократ ва тоталитарӣ ӣе) зиддидемократ , авторитар ва тоталитарӣ ӣ ӣ

8. Низоми авторитар дар давлатҳое, таъсис меёбад,ӣки:

а) барои демократикунонии омеа ҳаракат мекунанд, ҷвале механизми идоракунии давлатиро кор карданабаромадаанд;b) ифоданокии пурраҳукмронии давлат аз болои шахсият ва омеаҷс) ба парокандаг овардани озод ва ҳуқуқҳои ӣ ӣконститутсионии номбаркардашудаd) тафтишоти умумитаъсирнок ба фаъолияти ӣшаҳрвандон ва ташкилотҳои оме ҷ ӣе) парокандакунии мухолифиятнишондодагон ва дигар ақидадоштагони

9. Аломатҳои низоми демократ :ӣа) мав удияти сатҳи сиёс ва и тимойи ҷ ӣ ҷb) ҳукмронии қонунвайронкун ва террорӣс) мав уд набудани плюрализми сиёсҷ ӣd) мав уд набудани партияҳои мухолифиятҷе) мав уд набудани овоздиҳиҷ

73

10. Намудҳои низоми зиддидемократ :ӣа) авторитар ва тоталитарӣ ӣb) демократ ва авторитарӣ ӣс) демократ ва тоталитарӣ ӣd) тоталитар ва теократӣ ӣе) авторитар ва тоекратӣ ӣ

Сарчашмаҳо :

1. https://ru.wikipedia.org/wiki/2. Политическая наука: словарь-справочник. Авт. и

сост. И.И.Санжаревский.3. http://www.grandars.ru/college/sociologiya/politicheski

e-rezhimy.html

74

Мавз ъ 5.ӯ

Сохти давлатии умҳурии Ҷ

Қазоқистон.

Шакли ҳаргуна давлат,аз он умла Қазоқистон дар асоси якчан иҳатҳо-сиёс ,ҷ ҷ ӣ

уғроф шумораи аҳол , синф – и тимо , миллат,ҷ ӣ ӣ ӣ ҷ ӣиқтисодиёт, ҳивзи табиат, байналхалқ асос ёфтааст.ӣМуносибати байни ҳамдигар ва ба якдигар таъсир расонииӣонҳо барало ба сиёсати дохил ва берунии давлат таъсирӣмебахшад. Бо баробарии Сарқонуни умҳурии Қазоқистон (мақ.1),ҶҚазоқистон давлат демократист, ҳуқуқбунёд, устувор ваӣдавлати и тимо , сарвати олии он инсон ҳаёт, ҳуқуқ ва озодииҷ ӣон. Демократ будани он дар идораунии халқ ифодаӣ ӣмегардад; тақсимоти идоракун ба қонунгузор, и роия ва суд,ӣ ҷидеалог ва гуногунрангии сиёс , худидоракунии маҳалл .ӣ ӣ ӣ

Ифодаи демократии давлат боз дар устувории милл ваӣхалқ ифода меёбад.ӣ

Уствории миллӣ дар ихтиёрии ҳаёти шахс ,ӣхудмуайянкун дар дохили давлат, дар соҳаҳои иқтисод ваӣ ӣр ҳон . Дар муносибатҳои сиёс он бо устувории халқӯ ӣ ӣмувофиқат мекунад, ки сарчашмаи идоракунии давлат,устувории давлат аст. Бо ин, холат сарчашмаи қувваи он дармуносибатҳои халқ сурат мегирад.ӣ

Устувории халқиро муайян карда истода, халқромефаҳмем, ки чун сарчашмаи идоракунии давлат, дар ҳамасоҳаҳои ҳаёти оме дар қонунгузаронии Сарқонун ваҷ ӣшаклҳои ҳуқуқ ва ташкилотҳои қонун .ӣ ӣ

Устувории халқ дар алоқамандии бо устувории давлатаст; устувории давлат – ин хамин гуна ҳолати давлат, киистиқлолияти он ифода ёфта, соҳибихтёр будани он аз

75

таъсири давлатҳои дигар и рои вазифаҳои дохил ва берунаиҷ ӣхуд.

Аломатҳои устувории давлат олимавқеъ, ягонагииидоракунии давлат, истиқлолияти давлат, дастрас буданиСарқонун ва қонунгузаронии милл , дастрас буданиӣшаҳрвандии хусус , дастрас будани ҳудуд.ӣМувофиқи мақ.

1. Сарқонун, умҳурии Қазоқистон давлати оли мавқеъ,Ҷҳуқуқбунёв ва и тимосит. ҷ

Давлати ҳуқуқбунёд – ин ҳамингуна давлатидемократист, ки дар он ҳуқуқ ҳукмрон, қонун, фароҳаниибаробар ҳама дар назди қонун ва суди соҳибихтиёр, киӣҳуқуқҳои озодии инсон ҳивз кардашуда, ба асоситашкилотҳои ҳукмрон шарти тақсимоти идоракун гузоштаӣшудааст ба қонунгузор, и роия ва суд.ҷ

Давлати и тимо ҷ ӣ - ин давлатест, ки масъалаи асосии онхизмат барои омеа ва ҳаракати пайдонакардани тафовутиҷи тимо , мақсади марказии Сарқонун ба арзишҳоиҷ ӣумуминсон , ки дар шаклҳои ҳуқуқҳои байналхалқ умумӣ ӣ ӣифода меёбад.

Давлати олимавқеъ – давлатест, ки дар он дин,маркарзҳои дин бо давлат алоқаманд нест, ба сиёсати онӣдахолат карда наметавонад, дар ягон соҳа, ҳуқуқ надорад ягонфаъолияти ташкилотҳои давлат, низоми маориф ва ғайраҳодахолат намояд.

Дар ин гуна давлат ягон дин дар сифати давлат ёкиӣма бур бунёд шавад, ба ягон шаҳрванд ин гуна давлатҷ ӣ ӣқабул намудани ин ё он намуди дин ма бур нест.ҷ ӣМувофиқи қисми 1.мақ. 2-и Сарқонун, умҳурии ҚазоқистонҶдавлати унитар ҳисоб меёбад бо ҳукмронии шаклиӣпризидент . ӣ

Давлати унитарӣ – давлатест, ки дар ҳудуди сохтори худдигар намуди маъорифи давлат надорад.ӣ

76

умҳурии Қазоқистон давлати Ҷ унитарӣ ҳисоб меёбад, кибо ин иҳатҳо ба назар мерасад:ҷ

1. Ҳудуди умҳурии Қазоқистон дар муноси-батҳоиҶроҳбарият – сиёс чун ягонаву пурра ба назарӣ ӣмерасад. Дар дохили он ҳудудҳои удогона соҳибиҷустувор нест, яъне мустақилияти сиёс надорад. ӣ ӣ

2. Дар умҳурии Қазоқистон танҳо як Сарқонун амалҶ ӣаст, ва низоми ягонаи қонунбарор. Ҳуқуқи қабулиқонунҳоро фақат Парламент, халқ ва дар вазъиятидар конститутсия дида шуда, Президент.Ташкилотҳои пешноҳодшуда ва и рояи маҳалл баҷ ӣбаровардани актҳои қонун , ки ба қонуниест зидӣнест ва актҳои қонуние, ки ташкилотҳои давлатиимарказ ва ол тасдиқ намуданд.ӣ ӣ

3. Низоми ягонаи ташкилотҳои давлат : як Президент,ӣяк Праламент, як Ҳокимият, ягона низомиташкилотҳои суд ва ташкилотҳои идоракуниидавлатии маҳалл .ӣ

4. Шинохтани ягона шаҳрвандии умҳурииҶҚазоқистон. Дар роҳбарият – ҳудуд яккаӣ ӣшаҳрванд дохил карда нашуда, ҳамаи шаҳрвандониӣ

умҳурии Қазоқистон ба мавқеи баробар соҳибҶ ӣаст.

5. Функсияи ягонаи андоз, низоми пул ва кредитӣмав уд.ҷ

Шакли ҳукумронии Президентӣ дар умҳурии ҚазоқистонҶдар он ифода меёбад, якум дар он ки Президент ба ягонриштаи идоракунии давлат алоқадор нест; дуюм Президентбо интихоботи халқ таъин карда мешавад, ва аз Парламентвобастаг надорад; сеюм Президент соҳиби ҳдадории васеъӣ ӯва метавонад дар асоси қонунҳои конститутсион ба ҳамаӣришта ва робитаҳои идоракунии давлат дахолат намояд, баӣмуноси бати байниҳамдигарии онҳо, болаёқатонаӣ

77

бомувофиқият ба о овардани ҳдадории худашон таъсирҷ ӯрасонад.

Шакли ҳукмронии президент барои таъминиӣмуътатилии сиёс варизогии омеии кишвар хизматӣ ҷменамояд.

Ч хеле ки гуфта шуда буд бо ҳамофикрии Сарқонун,ӣҚазоқистон давлати унитар (ягона) бо шакли идоракунииӣпризидент , ки се риштаи мустақили идоракуниро дорост:ӣи роия, қоунунгузор ва суд.ҷ

Президенти умҳурии ҚазоқистонҶроҳбари давлат шуморида шудашахси мансабдори олии вай, кисамти асосии муайян-кунандаисиёсати дохил ва берунаи давлатӣва пешниҳодкунандаи Қазо-қистондар дохили кишвар ва дармуносибатҳои байна-нхалқӣмебошад:

Президенти умҳур – рамз ваҶ ӣкафили ягонагии халқ ваидоракунии давлат, мустақиллии

Сарқонун, ҳуқуқ ва озодии инсон ва шаҳрванд.Президенти умҳур таъмини ҳамфикрии фуксияҳоиҶ ӣ

ҳамаи риштаҳои идоракунии давлат ба масъулиятиташкилотҳои идоракуниро дар назди халқ бо о меоварад.ҷ

Президенти умҳур бояд ҳамин гуна шаҳрвандебоядҶ ӣбошад, ки зодаи умҳури, авони аз синни чиҳил боло, озодҶ ҷзабони давлатиро соҳиб ва истиқоматкунандаи Қазоқистондар 15 соли охир бояд бошад.

Идоракунии и роияроҷ Ҳукумати ум-ҳурии ҚазоқистонҶтадбиқ менамояд. Ҳукумат роҳбари низоми ташки-лотҳоии роия ва роҳба-риятро ба фаъо-лияти онҳо ба ву уд меорад.ҷ ҷ

78

Ҳукумат ташкилоти касбӣба ҳисоб равта, дар ҳаргуна фаъолияти худҳдадор дар наздиӯ

Президенти умҳур , дарпҶ ӣбаъзе ҳолатҳои дарСарқонун дида шуда, дарназди Парламент ваМа лиси Парламент.ҷАъзоҳои ҳукумат дар наздиПалатаи Праламент ҳисобдиҳанда дар он ҳолат, ки

дар зерфасли 6 моддаи 57 Сарқонун дохил кардашуда.Ҳукумат бо пешниҳоди Сарқонун дар тартиботи

Президенти умҳурии Қазоқистон таъсис меёбад.Ҷ

Идоракунии қонунгузорро парламенти дупалатаги таъсис дод.

Парламенти умҳурии Қазоқистон ташкилотиҶпешниҳодшудаи олии умҳурист, ки функсияҳоиҶқонунгузорро адо мена-мояд. Парла-мент аз ду палата мав- удҷ

аст: Се-нат ва Ма -ҷлис, ки дар асосиҳама-вақта амали-ётмебарад.Сенат аз депутатҳоиборат мебошад, кидар асоси тартиботиконститутсионииқонун пешниҳодкарда шуда, аз ҳарвилоят 2-нафар ,ӣ

79

шаҳрҳои мавқеи умҳурияв дошта, ва пойтахти умҳурииҷ ӣ ҶҚазоқистон дохил карда шуадаанд. Понздаҳ депутатҳои Сенатбо пешниҳоди Президент ки бо зарурияти таъмини пешни-ҳодшавандагон дар Сенат аз намояндагони марказҳои милл –ӣмадан ва дигар муассисаҳои аҳамиятноки омеъ.ӣ ҷ

Ма лис аз яксаду ҳафт депутатҳо ибарат, ки бо тартиботиҷқонуниятҳои конститутсион интихоб гардидаанд.ӣ

М ҳлати и рои вазифаҳои депутатҳои Сенат – шаш сол,ӯ ҷмуҳлати и рои вазифаҳои депутатҳои Ма лис – пан сол.ҷ ҷ ҷ

Идоракунии қонунгузор аз тарафи президент тафтишкарда мешавад. Ҳукумат дар назди президент ҳисобдиҳанда,на дар назди парламент.

Идоракунии судиронизоми суд ба амалӣтадбиқ мена-мояд.Адолатиро дар

умҳурии Қа-Ҷзоқистон фақат судбарқарор менамояд.Идоракунии суд дарӣна-ти аи шаклҳоиҷмурофиаи дар қонунмуайяншуда ва

иноят , шаҳрвандҷ ӣ ӣба миён меояд. Дар ҳолатҳои, бо қонун муайян кардашуда,

инояти мурофияви бо иштироки доварони ҳозирбуда ба амалҷмеояд. Судҳои умҳурияв Суди Олии умҳур , маҳалли ваҶ ӣ Ҷ ӣсудҳои дигари умҳур , ки дар асоси қонун таъсис ёфта. Ҷ ӣ

Низоми судии умҳурияв бо Сарқонуни умҳур ваҶ ӣ Ҷ ӣқонунҳои конститутсинон тартиб дода мешавад.ӣМуассисаҳои махсус ва фавқулодаи судҳо бо номгузориидигар роҳ дода намешавад.

Идоракунии суд аз номи умҳурии азоқистон амалӣ Ҷ Ҷмекунад ва таминоти ҳивзи ҳуқуқ, озод ва шавқмандииӣ

80

қонунии шаҳрвандон ва ташкилотҳо, шароити и роиҷсарқонун, қонунҳо дигар меъёрҳои актҳои ҳуқуқ ,ӣшартномаҳои байналхалқии ум-ҳуриявиро ба ҳда мегирад.Ҷ ӯИдоракунии суд ба ҳамаи корҳо ва баҳсҳо дахолат карда, дарӣасоси моддаҳои Сарқонун, қонун, дигар меъёрҳои актҳоиҳуқуқ , шартномаҳои байналхалқии умҳурияв қарорӣ Ҷ ӣмебарорад.

Қарор, ҳукм ва дигарт шаклҳои нишондоди қарори судҳоқувваи масъулиятнокро ҳатман дорост дар тамоми ҳудуди

умҳур .Ҷ ӣЧи хеле ки ба мо маълум аст низоми сиёсӣ – усули

ташкили низоми сиёс , ки муносибати идо-ракун ва омеароӣ ӣ ҷнишон дода, сатҳи озодии сиёс ва иҳатҳои ҳаёти сиёсироӣ ҷдар кишвар тасвир менамояд.

Аз ду намуди низоми сиёс дар Қазоқистон низомиӣдемократ амал мекнад. Азбаски мафҳуми низоми сиёс дарӣ ӣСарқонуни умҳурии Қазоқистон мав уд нест, меъёриҶ ҷмазмуни он ба танзими ин ё он саволҳо, вобаста ба низомисиёс мав уд аст.ӣ ҷ

Инчунин мафҳуми “низоми давлат ”, ҳамчун ма м иӣ ҷ ӯшакл ва усулҳои ба ву уд омадани идоракунии давлат ваҷиштироки дар ин араён шаҳрвандони кишвар истифодаҷмешавад.Элементҳои низоми сиёсии Қазоқистон:1. Левозимоти идоракун ба халқ;ӣ2. Тақсимоти идоракунии давлат;3. Плюрализми сиёс (бисёрпартияг );ӣ ӣ4. ҳуқуқҳои сиёс ва озодии шаҳрвандон, иштирокиӣшаҳрвандон дар ҳаёти сиёсии кишвар

Саволҳо барои худсан ишкун :ҷ ӣ1. Шакли ҳукмрон дар ӣ

81

умҳурии ҚазоқистонҶ2. Шакли созхти умҳурии ҶҚазоқистон3. Ташкилотҳои намояндаи

умҳурии ҚазоқистонҶ4. Ташкилоти и роияи ҷ

умҳури ҚазоқистонҶ5. Низоми сиёсии умҳури ҶҚазоқистон6. К Президенти умҳурииӣ ҶҚазоқистон шуда метавонад.7. Идоракунии суд дар умҳуриҶ

Қазоқистон бо к ӣтаъсис меёбад, амал мекунад.

82

Супориши тест :ӣ1. Мувофиқи мод.3 Сарқонуни умҳури ҚазоқистонҶ

ягона сарчашмаи идоракун дар умҳурииӣ ҶҚазоқистон инҳоанд:

а) халқи Қазоқистонb) ташкилотщои олӣс) ташкилотщои мащаллӣd) ташкилотҳои адлияе) ташкилотҳои суд

2. Кадом ташкилоти идоракунии давлат, ша-роитиҳамкории байни ҳамдигарии тамоми риштаҳои

83

И Д О Р АК У Н И И Д А В Л АТ Ӣ Д А Р Ҷ У М Ҳ УР И И Қ А З О ҚИ С Т О Н

И Д О Р АК У Н И И Д А В Л АТ Ӣ Д А Р Ҷ У М Ҳ УР И И Қ А З О ҚИ С Т О Н

ИДОРАКУНИИ ҶОНУНГУЗОР

ИДОРАКУНИИ ҶОНУНГУЗОР

П РЕ ЗИ ДЕ НТ И Ҷ Қ-Р ОҲ БА РИ Д АВ ЛА Т

П РЕ ЗИ ДЕ НТ И Ҷ Қ-Р ОҲ БА РИ Д АВ ЛА Т

идоракун , инчунин масъулияти онҳоро дар наздиӣхалқ муҳайё месозад:

а) Президенти умҳурии ҚазоқистонҶb) Иттифоқи Олии судс) Парламенти умҳурии ҚазоқистонҶd) Суди Олии умҳурии Қазоқистон Ҷе) Иттифоқи конститутсионии умҳурии ҚазоқистонҶ

3. Кадом шакли идоракун дар Сарқонуни умҳурииӣ ҶҚазоқистон соли 1995 ҳамроҳ карда шуд:

а) умҳурии президентҷ ӣb) монархияс) умҳурии парламентҷ ӣd) умҳурии нимпарламентҷ ӣе) монархияи дуалистӣ

4. Асоси роҳбарият – ҳудудии ягонаи умҳурииӣ ҶҚазоқистон шуморида мешавад:

а) вилоятb) штатҳос) губернияҳоd) провинсияҳое) заминҳо

5. Ма бур донистани забони давлат дар муно-сибатҳоҷ ӣ ӣпаҳншуда:

а) номзодҳои ба Президентии умҳурии Қазо-қистонҶпешниҳодшуда.b) номзодҳои ба Сенати Парламенти умҳурииҶҚазоқистон пешниҳодшуда. с) номзодҳо ба Ма лиси Парламенти умҳурии ҷ Ҷ

84

Қазоқистон пешниҳодшудаd) номзодҳои ба Судягарии умҳурии Қазо-қистонҶпешниҳодшудае) номзодҳои ба Маслиҳати умҳурии Қазо-қистонҶпешниҳод шуда

6. Деклератсияи “Оиди устувории давлати КазССР: қабулкарда шуда буд:

а) 25 октябр соли 1990b) 16 декабр соли 1991с) 21 январ соли 1993d) 16 декабр соли 1990е) 30 август соли 1995

7. Сарқонуни нахустини Қазоқистони соҳибихтиёр:

а) Сарқонуни соли 1993b) Сарқонуни соли 1991с) Сарқонуни соли 1990d) Сарқонуни соли 1995е) Сарқонуни соли 1998

8. Сарқонуни амалкунандаи Қазоқистони соҳи-бистиқлол:

а) Сарқонуни соли 1995b) Сарқонуни соли 1991с) Сарқонуни соли 1993d) Сарқонуни соли 2007е) Сарқонуни соли 1998

85

9. Чанд нафари депутатҳои Сенатро Президент таъ-инменамояд:

а) 15b) 2с) 10d) 8е) 25

10. М ҳлати вазифадории депутатҳои Ма лис:ӯ ҷ

а) 5 солb) 6 солс) 7 солd) 4 соле) 3 сол

Сарчашмаҳо :1. http://kz.spinform.ru/stroi.html2. http://bankreferatov.kz/gosipravo/200-formagosudarstva.html3. http://studepedia.org/index.php?post=89999&vol=14. http://turboreferat.ru/politology/politicheskaya-sistema-i-

rezhim-respubliki/169848-850596-page1.html

Фасли II.

86

Ҳуқуқ.

Мавз и 1. Мафҳум ва ӯаломатҳои ҳуқуқ .

Ҳуқуқ - яке аз намудҳоитанзимку-нандаи муносибатҳои

омей; низомиҷумумима бурият ,ҷ ӣшакл муайян , кафилиӣ ӣдавлатии қоидаҳои тартибот.

Аломатҳои асосии ҳуқуқ:1. Меъёрнок .ӣАз р йи мазмуни худ ҳуқуқ аз меъёрҳо иборат, меъёрҳоиӯ

навишташуда, ки зарурати аломатҳои гур ҳии воқеаҳоиӯҳаётиро муайян месозад ва қоидаҳои умумии тартиботисубъектҳои дар он нишон-додашударо аниқ мекунад.

Меъёрнок қаноатмандкунии бо имконияти нишондодиӣК.Маркс талаби омеиро “аз худ кардани қонунҳои умумииҷр з ба р з тағийрёбандаи акт-ҳоиистеҳсолот, тақсимот ваӯ ӯивазкунии маҳсулот ва нигоҳдории он ки инсони танҳо боядба омеа тобеъ бошад, бо шароитҳои истеҳсолот ва ивазкун ”.ҷ ӣ

2. Характери қав .ӣ

Ақидаҳои ҳуқуқии таърих аз азал ҳастии ҳуқуқро бохоҳиш алоқаманд мекунад. Лекин барои баъзеҳо ҳуқуқ – инхоҳиши ҳукмдории синфи, барои дигарон ҳуқуқ тасвириозод хоҳиши шахс ҳисоб меёбад. Дар ҳаргуна вазъият ҳуқуқӣшакли иҳатноки фаҳмиш ва ҳимояи манфиати субъект азҷшавқи конкистадорони дигар. Ҳаракати асосии хоҳишисубъект шуда истода, айнан шавқ чун талаботи маълумиҳалкунандаи қувваи адолатпарвар мегардад, ки тасдиқиҳаққонист. Ҳар гуна меъёри маън , барои он ки ҳақиқатонаӣамал кунанда бошад, бояд аз р и мазмун дигаргун ёбад,ӯ

87

авобан ба талаботи замонав , сабаби ин гуна дигаргуниҷ ӣмуносибатҳои омеии иштирокчиёни ҳақиқи талаботиҷамалист.

Ҳар гуна ҳуқуқ аз р и ҳастии худ хоҳиши ба тартибӯовардаи омеи ҳисоб меёбад. Хоҳише, ки танзими тартибнокиҷмақсадгузориро бештар муайян мекунад ва ба рушдимуносибатҳои аҳамиятноки и тимои дахлдор аст. Дар дохилиҷон бояд маънои оме , давлат ва шахсии манфиати заруриятҷ ӣ ӣёбад. Ч дар навишта отҳои ҳаққон , дар алоқамандии азӣ ҷ ӣхусусияти танзими муносибатҳо, ҳамаи ин намуди манфиатишахс метавонад пурра дигаргун ёбад. Дар якеӣ(конститутсион ) мумкин аст аз худкунии оме ёки давлат ,ӣ ҷ ӣ ӣдар дигараш (хариду фур хт) – мнфиати шахс . Ҳангомиӯ ӣвайроншавии зарурии паритети ин манфиат танзими ҳуқуқиитаъсир паст рафта, ҳангоми қиёс кардани он ҳуқуқ бамуқобилмаъноии худ – ба қонунигардонии суйистодаи хоҳишмубаддал мегар-дад.

Бо ин иҳат, баробарии манфиат маънои ба ҳисобгирииҷ ӣманфиати омеа, давлат ва шахсиятҳои удогона дар маъноиҷ ҷманфиатии омеа, чунки вобаста ба мавқеи он ҳолати низомиҷпурраи оме ва муваффақиятҳои мақсади умум нигоҳҷ ӣ ӣдошта мешавад – комёбиҳои ҳамаи субъектҳои ҳуқуқ. Озодиихоҳиши як субъект бояд бо маслиҳатона аз ҳудуди озодиихоҳиши дигар субъектҳои шавқ-пайдокарда удо бошад. Азҷр йи хоҳиш ин баробар дар муносибатҳои байни ҳамдигарииӯ ӣқувваҳои сиёс дар омеа тасвир ёфтааст, аз р йи мазмунӣ ҷ ӯбошад вай дар и рои ҳуқуқ ва вазифаҳои иштирокчиёниҷмуносибатҳои танзим акс ёфтаанд. Бинобарии сарчашмаиӣқувваҳои юридикии навишта от ҳуқуқ нафақат дар и роиҷ ӣ ӣ ҷма бур иборат аст ва мақоми ташкилотҳои фаъолиятиҷ ӣҳуқуқ , чанде дар сатҳи мувофиқи хоҳиши ҳуқуқҳои субъект,ӣба муваф-фақияти муайяни нати аҳои юридик . ҷ ӣ

3. Барасмиятдарории итминон.

88

Барои он ки маънои умумиро аз бар намоем, таркибиюридикии умумма бур , хоҳиши оме бояд дар шакли актиҷ ӣ ҷ ӣюридикии акти махсус ифода ёбад, ки дар идоракуниидавлат гузошташуда ва мазмуни на-вишта оти расмият , киӣ ҷ ӣҳадди озодии дохилии ҳуқуқҳои субъектро муайян мекунад.Чунки танзими юридик нофаҳмоиро тоқат намекунад ваӣноаниқиро дар навишта отҳои ҳуқуқ . Бо ёрии ҳу атҳоиҷ ӣ ҷҷхатт аниқ намудани имконияти комёбиҳо ва аниқии ҳолатҳоиӣамалиёт, ки маънои юридикии соҳиб аст, маълум гардид. Ҳаряк ташкилоти давлат метавонад дар ҳудуди мақоми худ,ӣҳақдор аст ба дохил кардани танҳо шаклҳои муайяни актҳоиюрид (қонунҳо, қарорҳо ва ғайра). ӣ

4. Умумҳатмӣ.

Қабули ҳуқуқии навишта от ба шахсияти амиқ равона кардаҷнашуда, ба шумораи зиёди шахсони номуайян, шахсони

удогонаи монандии субъект ( авобдиҳанда, дониш ,ҷ ҷ ҷӯталабгор, норасида ва ғайра).

Онҳо вазифадоранд ба и рои ҳатм аз тарси азо бароиҷ ӣ ҷиноят содиркун .ҷ ӣ

5. Низомнок ва сохтори иерархар .ӣ ӣ

Навишта оти меъёр ба тартиби шахсон таъсири бадҷ ӣнабахшида, якдигарро пурра менамояд, як оя амал-кунандаҷмебошад.

Ҳуқуқ ба тамом амалиёти муҳокимашуда, ҳамфикр ваӣнизоми умуми - шартии дар меъёри ҳуқуқии қувваи юридикӣ

ойгиршуда мебошад. Ҳангоми вайронкунии сохтори низомҷпайдоиши гуногуни барх рд ба амал меояд, удо ваӯ ҷ ӣвазъиятҳои номуросог .ӣ

6. Танзими таъсирбахши ҳуқуқ. 89

Вай бо роҳи таъсир ба субъект бо ёрии муайяншудаи қонунӣва бо ҳам муросилотии ҳуқуқҳои субъект ва вазифаи юридкӣба ву уд меояд. Айнан онҳо шаклдиҳанда, ҳаракатдиҳанда ваҷмуайянкунандаи механизми тартиботи субъектанд.Пешниҳод-кунандагони вазифаҳои мазмуни ҳуқуқии навиш-та от, ки дар он истифодаи ҳуқуқҳои гузошташуда боҷтаъмини и рои вазифаҳои мувофиқ имконпазир, он-ҳоро азҷдигар меъёрҳои и тимо фарқ мекунад.ҷ ӣ

7. Ташаккулдиҳ ва таъмини ҳуқуқҳои дав-лат . ӣ ӣ

Ягона намояндаи махсуси тамоми омеа шуда истода,ҷдавлат пайдо кардан, мустаҳкам намудан ва таъминибаробарии зиёди муҳими хусус , гур ҳ ва манфиати омеироӣ ӯ ӣ ҷнишон медиҳад. Бо вай пайдо намудани ҳуқуқи хусусӣ(монопол ) ба ҳуқуқи худфаъолиятбар роҳ дода мешавад.ӣ ӣАҳамияти давлат умуман маънои тобеъияти ҳуқуқҳо ба давлатёки ой надоштани мазмуни он, бо ҳуқуқҳои ҳаққон ваҷ ӣозодии шахсиятро намедиҳад. Роли ҳалкунандаи давлатнафақат дар фаъолияти ҳуқуқ (ӣ ҳуқуқ-э одкунҷ ӣ) ва дарворис , балки дар шаклҳои гуногини таъмини паҳнкунииӣҳуқуқҳост. Ҳарвақт дар адабиётҳои юридик қайд мешавад,ӣки аломатҳои ҳуқуқии махсусноки он дар ма буриятиҷтаъминоти давлат ифода мегардад. Дар ҳақиқат, бо инӣхусусият ҳуқуқ аз дигар танзимҳои и тимо тафовут дорад.ҷ ӣ

Яке робитаи таъминоти ҳуқуқро, фақат бо ма буриятиҷдавлат ҳисобидан хатост. Ҳақиқат-пазирии вай бо этиноииӣаҳамияти ҳуқуқ чун андозаи озодии инсон, дар ҳудудизарурии адвали оме болаёқат ва самтгирии ғояи навҷ ҷ ӣташкили муҳити ҳаққоният, маводҳои р ҳ ва арзишҳоиӯ ӣи тимоиро пайдо намуд. Чунки таъиноти асосии ҳуқуқ дарҷогоҳ додан ва гузариш аз ҳолати интиқод дар асосиӣ ӣҳақиқатпараст , дар оғози баробар , ташкили ҳаёти оме .ӣ ӣ ҷ ӣМа буркун танҳо дар ҳолати имконнопазирии вазъиятҷ ӣистифода мешавад. Пеш аз ҳама, вай бо андозаи ма м иҷ ӯташкил , иқтисод , иттиолот , тарбияв ва ғайра таъминӣ ӣ ӣ ӣ

90

кардашуда, дар ҳаёт тадбиқ намудани навишта оти ҳуқуқииҷлозим истифода бурда мешавад. Бо ягон роҳи ма буркунӣ ҷ ӣазхуд кардани актҳои ҳуқуқ дастрас намегардад, агар киӣмаводи модд удо карда нашавад. ӣ ҷ

Ғайр аз дохил , зарурияти тақсимоти омилҳои дохилӣ ӣбарои таъминоти паҳнкунии нишондодҳои ҳуқуқӣ(худтаъминкунии ҳуқуқ). Ба онҳо ашёҳои гуногуниҳавасмандкунандаи ҳуқуқ ба монанди (мукофотонидан,ӣпешниҳодкун ва ғайра) дохил мешавад. Бо тартиб додани инӣгуна амалиёт, давлат тартиби муайянро чун имкони хубнафақат барои шахсият, ҳатто барои давлат месозад. Ингунатаъсири р ҳ аз тарафи ҳуқуқ дар талабҳо, манфиатҳо,ӯ ӣсабабҳо ва шаклгирии инсон, дигаргуншавии арзишҳои самтишахс мушоҳида мегардад. ӣ

Бо ву уди он фаъолияти муайяни ҳавасмандкунии дохил боҷ ӣёрии беруна пурракарда мешавад, аз тарафи манфиатиҳам амъият . Барои суроғаи қонунгузор ёрии муайянҷ ӣмустаҳкам карда шудааст, чун хусусияти беруна. Бо ҳаминҳолат, ҳуқуқро чун низоми меъёри навишта отиҷумуммасъулиятнок муайян намудан, ки бо таъминоти давлатӣва бунёди он асос ёфта, манфиати амъият ва инфиродироҷ ӣбаробар нишон медиҳад, танзими и тимоии муносибатҳоиҷ

омеии аҳамиятнокро бо воситаи ҳуқуқҳои субъект нишонҷмедиҳад ва роҳи гузориши вазифаҳои юридик пешбинӣ ӣмегардад.

Ҳуқуқ дар ҳисоби хотимав низоми меъёрҳои юридикииӣмуайяни барасмиятдорор умуммасъ-улиятнок ,ӣ ӣифодакунандаи талаби оме , синф (манфиати амиқи омеа,ҷ ӣ ӣ ҷсинфҳо ва ғайра), ки таъ-миноти давлат ва бунёдкор баӣ ӣалоқаи и тимоии ба танзимшав нигаронида шуда тасвирҷ ӣмеёбад.

Дар ҳуқуқ арзиши бузург мав уд мебошадҷ . Арзишиҳуқуқ - ин қобиляити ҳуқуқ дар хизмати мақсад ва ашё барои

91

қаноатманд , адолатпарвар , и тимо , эҳтиё и пешқадам ваӣ ӣ ҷ ӣ ҷманфиати шаҳр-вандони тамоми омеа. ҷ

Ҳастии ҳуқуқ дар танзими муносибатҳои омеа, дарҷшароити рушд – комёбиҳо дар асоси ҳамин гуна м ътадилииӯташкили омеа, ки демократияи мав уд, озодии иқтисод ,ҷ ҷ ӣозодии шахсият.

Ҳуқуқи абъективӣ – ин низоми меъёрии юриди-киимуайяни ба расмиятдарории умуммасъулиятнок , боӣтаъминоти давлат ва пешниҳоди он ба му-носибатҳои омеииҷтанзимёфта равона шудааст.

Ҳуқуқи субъективӣ – ин ченаки юридикии имкониятитартибот, қаноатбахш шуморидани ман-фиати хусусии шахс.

Ҳуқуқи ошкоро – ин ҳудуди корҳои давлат , яъне сохтӣва фаъолияти давлат чун идоракунии ошкоро, ҳамаидонишгоҳҳои ошкоро, ки дар аввали идоракун сохтаӣшудаанд, ҳангоми тобеъшав ба муносибатҳои тобеъият.ӣ

Ҳуқуқи хусусӣ – ин ҳадди корҳои давлат , яъне сохт ваӣфаъолияти давлат чун идоракунии хусуси, ҳамаидонишгоҳҳои хусус , ки дар аввали идоракун ва тобеъиятиӣ ӣон сохташуда, ба муносибатҳои тобеъиёт.

Ҳуқуқи сиёсӣ – ин худуди корҳои хусус , яъне мавқеиӣозодии шахс, донишгоҳҳое, ки дар аввали мухторият сохташудааснд, баробарии юридикии субъектҳо, тобеи якдигарнабудани онҳо байни худ.

Ҳуқуқи функсионӣ – равиши асосии таъсири таъсирир ҳбаланд , ифодакунандаи аҳамияти ҳуқуқ дар баӯ ӣтартибдарории муносибатҳои оме . ҷ ӣ

Шартан бояд ду критерияро удо намоем, ки дар асосиҷгур ҳбандии функсияҳои ҳуқуқ дохиланд:ӯ

- беруна, ки бо он тафовути ҳуқуқҳои функсияи и тимоҷ ӣнишон додашуда;

92

- дохил , ки аз худи табиати ҳуқуқ бармеояд. Инӣ ӣфунксияҳои ҳимоякун ва танзимкунанда.ӣ

Саволҳо барои худсан ишкунҷ ӣ:

1. Ҳуқуқ чист?2. Аломатҳои асосии ҳуқуқро номбарнамо-ед?3. Ҳуқуқисубъектив ӣ

ва объектив чист?ӣ93

ҲУҚУҚ

АНБАИҶНОҲУҚУҚ

АНБАИҶҲУҚУҚӢ

ҲУҚУҚИКОРПОРАТИВӢ

ҲУҚУҚИМАЪНАВӢ

ҲУҚУҚИСУБЪЕКТИ

ВӢҲУҚУҚ

ЧУНПАДИДАИҲУҚУҚӢ

ҲУҚУҚИОБЪЕКТИВӢ

МУСБАТТАБИИ

4. Ҳуқуқи ошкоро ва ҳуқуқи хусус чист?ӣ

5. Функсияи ҳуқуқ дар ч зоҳир мегардад?ӣ

Супориши тест :ӣ

1. Аз байни мафҳуми нишондодашудаи ҳуқуқ ҳамонроинтихоб намоед, ки ба назарияи ҳуқуқи табиӣмувофиқат мекунад. Ҳуқуқ – ин ...................:а) Меъёр ва шартҳои олии ҳарвақта амалкунандаи мустаққил аз давлат, ки нишонаи ақлу идрок, ҳақиқатпараст , озод , баробар .ӣ ӣ ӣb) Хоҳиши давлат , ки дар акти меъёрии ма бур ӣ ҷ ӣифодаёфта, ки ба қувваи ма бурии давлат ҷ ӣтаъминшуда.c) Фаъолияти шахсони ҳуқуқ ва исмон , дар ин ё ӣ ҷ ӣон шакли паҳннамо мақомҳои худӣd) Критерияи и озатшуда ва нои озат ҷ ҷ ӣимконпазир ва зарур , ҳуқуқ ва зиддиҳуқуқӣ ӣ ӣе) Сохти мураккаб бисёрсоҳа, ки хоҳиши синфи ҳукмронро дар омеа ифодакунандаҷ

2. Муносибати меъёрии ақидаи асосиро бароифаҳмиши ҳуқуқ нишон диҳед:

a) Ҳуқуқ – ин низоми умуммасъулиятнок, андози – муайяни меъёр, қонунҳои тартибот, бо ризог ва ӣкафолати давлат ӣb) Ҳуқуқ дар дохили худ нафақат қоидаҳои навишташуда, балки боз дигар ҳолатҳои қоидав : ӣҳуқуқфаҳм , муносибатҳои ҳуқуқ , ҳуқуқҳои сӣ ӣубъект, актҳои истифодабариро соҳиб мебошадc) Ҳуқуқ – ин адолати ба меъёр даровардашуда, ки бо шартҳои баробар , озод ва гуманизм асосёфта ӣ ӣаст

94

d) Ҳуқуқ – ин пайдории маданият ва рушдe) Ҳуқуқ аз табиати шахс бармеояд, фаросати шахс, шартҳои ахлоқии умумӣ

3. Махсус – юридикии функсияи ҳуқуқ:

a) танзим ва муҳофизат ӣ ӣb) баҳодиҳ ва ихтисодӣ ӣc) тарбияв ва маданӣ ӣd) маърифат ва сиёсӣ ӣe) тавсиф ва интегратсион ӣ ӣ

4. Аломатҳои ҳуқуқ, ки ба меъёрҳои ҳуқуқ бо ҳамалоқаманд ва тасдиқшуда – ин ....:

a) Низомнокӣb) Ба расмиятдарории итминонc) Кафолатнокии давлатӣd) Танзимкунӣe) Хоҳиши иҳати ҳуқуқнокҷ

5. Аломати ҳуқуқро нишон диҳед, ки боиси тездигарёбии ҳолати қонунгузориро акс ёфта бошад:

a) араённокҶ ӣb) Низомнокӣc) Танзимкун ӣd) Ба расмият доририи итминонe) Кафолатнокии давлатӣ

6. Аломатҳои ҳуқуқро номбар намоед:a) Умуммасъулиятнок , шароитоварии давлатӣ ӣb) Дин ӣc) Демократ ӣd) Меъёри гуманизмӣ

95

e) На одпарастҷ ӣ

7. Шарти ҳуқуқ, ки баробарии ҳуқуқ ва имкониятҳоро мустаҳкам карда, баробар-масъулиятнок ва роҳ надодан ба ҳар гунаӣвазъиятҳо, чунин ном дорад:

a) Баробар дар назди қонун ва судӣb) Озодии ҳаракатc) Ҳуқуқи субъект ӣd) Демократӣe) Ҳамаи номбаршудаҳо

8. Меъёрҳои олии ҳарвақта амалкунандаи мустақилиаз давлат берун ва шартҳо, ифодакунандаи фаросат,адолатпарвар , озод , баробар -ин:ӣ ӣ ӣ

a) Ҳуқуқb) Озодӣc) Меъёрҳои ҳуқуқ d) Шартҳои ҳуқуқe) Сарчашмаҳои ҳуқуқ

9. Низоми умуми масъулиятнок меъёри юри-дикииӣмуайян, ки бо давлат кафолатшуда ва таъсисёфтан,ба муносибатҳои омеии нига-ронидашуда:ҷ

a) Ҳуқуқи объективӣb) Ҳуқуқи субъективӣc) Ҳуқуқи хусусӣd) Ҳуқуқи ошкороe) Функсияҳои ҳуқуқ

10. Андозаи тартиботи имконноки юридик , ки ӣбарои қаноатмандкунонии манфияти хусусии шахснигаронида шуда:

96

a) Ҳуқуқи субъектӣb) Ҳуқуқи объектӣc) Ҳуқуқи хусус ӣd) Ҳуқуқи ошкороe) Функсияи ҳуқуқ

Сарчашмаҳо :1. http://www.grandars.ru/college/pravovedenie/priznaki-

prava.html2. Кудинов О.А. Теория государства и права: краткий курс

160с. М. 20083. http://referatwork.ru/pravo_kratko/section-12.html

97

Мавз ъ 2. Сарчашмаҳои ӯҳуқуқ.Сарчашмаҳои ҳуқуқ – инҳу ати махсуси амал-кунандаиҷҷдавлат, таъси-сёбанда, ёки боризоияти меъёрҳои ҳуқуқ:шакли дохилии ифодакунандаифаъолияти ҳуқуқпарвари давлат,

ки бо ёрии хоҳиши қонунгузор ҳатман барои и рокун .ҷ ӣХоҳиши давлат, дар намуди меъёри ҳуқуқ ифодашудаӣ

(қоидаҳои тартиб), бояд ҳамин тавр ифода гардад, киимконияти шиносо бо ҳамин меъёрҳам васеъ барои халқӣдастрас бошад.Дар илми юридик шаклҳое, ки бо ёрии хоҳиши давлатӣдохилкунии рутбаи умуммасъулиятнок ва меъёри ҳуқуқӣ ӣҳисоб ёфтаанд, бо мафҳуми “сар-чашмаҳои ҳуқуқ” ифодамеёбад.Дар замони ҳозира мафҳумҳои маълум бо чунин намудҳоисарчашмаҳои ҳуқуқ ифода мегардад:

• одати ҳуқуқ ;ӣ• шартномаи меъёр ;ӣ

98

• матнҳои дин ;ӣ• матнҳои таълимот ;ӣ• шартҳои умумии ҳуқуқ;• акти меъёри ҳуқуқӣ

Одати ҳуқуқӣ – ин қонуни тартибот, ки бо қувваитаърих такрори ҳарвақта, дар т ли якчанд вақт ва ризоиятиӣ ӯдавлат дар сифати қоидаи умуммасъулиятнок пайдо шудааст.Дар муддати ба ву уд омадани ҳуқуқ маънои бартариро одатиҷҳуқуқиро дошт. Одати ҳуқуқ сарчашмаи асосии ҳуқуқ дарӣсараввали инкишофи ҳуқуқҳои ғуломдор ва феодалист. Дарӣдавлатҳои имр за одати ҳуқуқ беҳад кам истифода кардаӯ ӣмешавад. Инчунин моддаи 5. ТД Ф дар сифати сарчашмаиҶҳуқуқи шаҳрванд , рафти ҳаракати одат , яъне дар ягон соҳаӣ ӣвасеъ истифода ва амалкунанда фаъолияти қонуни тартибот,ки дар қонунгузор ба инобат гирифта нашудааст, новобастаӣаз он, ки дар ягон ҳу ат ба қайд гирифташудааст. ҷҷ

Вазъи судӣ – ин қарори суд (одатан ин макони олии судӣдар кишвар) аз р йи кори муайян, ки пас чун намуна, қонуниӯшартии м рои корҳои тафтишот дар оянда мегардад. Дарҷ ӣзамони ҳозира ин гуна сарчашма дар мамлакатҳои англисихон(монанди, “ҳуқуқҳои умум ” Англия) истифода мегардад.ӣҲуқуқи саводнок фавқулодда раъд шуда, гумроҳ ваӣзиддификррон , ба суд имконияти функсияи ҳуқуқииӣэ одкун чун ҳолати номувофиқи қонун, ҳам ҳангомиҷ ӣдастраси он пайдо мекунад.

Шартномаи меъёрӣ – ин китобҳои муқаддас ва куллиёт,ки дар амалиёти юридик ва ҳолатҳои суд бевосита истифодаӣкарда мешавад. Ин сарчашма, пеш азҳама , дар ҳуқуқимусулмон (“Қуръон”- ма м аи таълимот ва аҳкомҳои Оллоҳ,ӣ ҷ ӯСуннат – навишта оти ҳаёти пайғамбар Муҳаммад) истифодаҷмешавад.

Матнҳои таълимотӣ – ин фикр, ақида ва таълимотиолимони юрист.

99

Дар ҳуқуқгузории Рим кори як қатор юристҳои машҳур(масалан Уллиана) қисман асоси ҳалли корҳои юридикӣгаштаанд. Судяҳо дар мамлакатҳои аглисзабон дар баъзеҳолатҳо асоси ҳалли кори худро аз корҳои олимони англисмеҳисобанд. Дар мам-лакатҳои мусулмон амалҳои юристониӣараб, ки дар асрҳои XII-XIV амъ омадаанд, донандагониҷислом маънои махсуси юридикиро соҳибанд.

Шартҳои умумии ҳуқуқ – ин роҳбарикунанда, ҳолатҳоишарт , сараввали аслии ҳуқуқ, пурра ёки соҳаи амиқи он.ӣМувофиқи қонунгузории як қатор давлатҳои ғарб, дар меъёриноаниқи одати ҳуқуқ, мумкин ҳангоми и рои корҳои юридикҷ ӣтакя кардан ба шартҳои адолатхоҳ , ви дони пок, паҳнкунииӣ ҷҳуқуқҳои и тимо .ҷ ӣ

Акти ҳуқуқи меъёр чун сарчашмаи ҳуқуқӣ – ин актихаттии махсус, бо ташкилоти удогона нашршуда, ёки боҷҳамаи шаҳрвандони давлат интихобшудаи шакли референдум,тартибдиҳанда, дигаргункунанда, ёки раъдкунандаи меъёриҳуқуқ. Ин ҳақиқатан сарчашмаи ҳуқуқ, ки асоси тартиҳандаиамиқии он, аниқ ва м ътадили танзими ҳуқуқ,ӯмустаҳкамкунии қонун, дасрас ва хабарнигарии навишта отиҷҳуқуқ . Вай назорати и рои навишта оти юридикиро осонӣ ҷ ҷмегардонад, ҳаракати он низомнок , қайдҳо. Ба вайӣимконпазир хатт , шакли ҳу атҳои расм ва ғайри одд ,ӣ ҷҷ ӣ ӣаниқ тан-зимшуда, араёни қабули тартибот ва нашр.ҷ

Дар давлатҳои имр за акти меъёри – ҳуқуқ сарчашмаиӯ ӣмаълум паҳншудаи ҳуқуқро нишон медиҳад. Вай аниқмесозад, дигаргун мекунад, меъёри ҳуқуқро раъд мекунад,онҳоро ба амал тадбиқ менамояд. Субъекти асосии ҳуқуқ, киқабулшудааст ва актҳои меър – ҳуқуқиро нашр менамояд,ӣташ-килотҳои давлатии мувофиқи ҳуқуқтартибдиҳанда ҳисобмеёбад.

Ҳамаи актҳои меъёр байни худ дар тобеъиёти иддииӣ ҷиерархар мебошад, ки аз он қувваи юридикии ҳар як чизӣвобастаг дорад. Актҳои ташкилотҳои ҳуқуқтартибдиҳандаиӣ

100

поён бояд ба актҳои таш-килотҳои боло мувофиқат карда,ӣ ӣмуқобилият нишон надиҳад.

Актҳои меъёр аз р йи қувваҳои юридик ва гур ҳбанд ,ӣ ӯ ӣ ӯ ӣмақоми муайян ва шароити пайдокардаи он ташкилот, дармеханизми давлат, инчунин бо иҳати худи актҳоҷфарқкунанда.

Тафовутнок :ӣ1. Сарқонун – қонуни асосии давлат; 2. Қонунҳои конститутсион ;ӣ3. Қонунҳои одд ;ӣ4. Актҳои зерқонун (қарорҳо, нишондодҳо, фар-монҳо,

дастуруламал ва ғайра.Сарқонун – ҳу ати давлат – сиёс иҳати асосгузор,ҷҷ ӣ ӣ ҷ

сараввали ҳамаи имзоҳои ҳуқуқ , базаи юридик бароиӣ ӣфаъолияти ҳарвақтаи ҳуқуқ-тартибдиҳандагон ва тамомиқонунгузарон.

Қонунҳои конститутсион (дар як қатор мамлакатҳоиӣхори а, масалан, дар Франсия, онҳоро қонунҳои органикҷ ӣменоманд) - ин ҳамин гуна актҳо, ки қабули зарурии онҳоҳатман дар Сарқонун нишон дода шудааст. Онҳо идомаихусусиятнок “давом-нокии” Сарқонун ҳисобида шуда,ӣмеъёри онҳо инкишофёбанда ва муайян карда шудаи ҳолатҳои

удогона аст.ҷҚонунҳо одд , ки дар арёни фаъолияти қонун-гузорӣ ҷ ӣ

нашр гардидаанд ҳа ми асосии қонуниятҳоро дар барҷмегирад. Онҳо дар навбати худ ба кодификатсион ва муддатӣ ӣ

удо мешавад. ҷ

Қонуни кодификатсион меъёри асосии соҳаи алоҳидаӣ(донишгоҳ) қонунгузор, танзими аҳамиятнок ва соҳаМуносибатҳои басо васеъ (мулк , меҳнат , мубориза боӣ ӣ

инояткор ва ғ.р.) муайян мекунад.Вай ягона ҳу атиҷ ӣ ҷҷалоқаманди дохил , чун ҳаёти сан ида шуда, меъёриӣ ҷҳаракатҳои амалии оме , инчунин боз қонунҳои нав, ҳаётиҷ ӣ

101

и тимоии м ътадил равона, талаботҳои назаррасиҷ ӯинкишофи омеа.ҷ

Бештар намудҳои истифодашудаи қонунҳоикодификатсион ин кодекс. (рамз) Ин акти озоди калонҳа миӣ ҷтафсилотиб ва аниқ танзимкунандаи муайяни соҳаимуносибатҳо ва ба и рои он аниқ тааллуқдор аст. Вай пурраҷҳама соҳаҳои меъёри мувофиқро ба худ алб мекунад.ҷ(Кодекси иноят ), ёки аз р йи ҳа м, қисми аз ҳама муҳиммиҷ ӣ ӯ ҷчунин меъёр (Кодекси шаҳрванд , Кодекси меҳнат ) ро дарӣ ӣдоҳили худ нигоҳ медорад.

Дар низоми ҳуқуқ ой гирифтани дигар намудҳои актҳоиӣ ҷкодификатсион : қарорҳо, шароит, қонунияит ва ғ.р.ӣ

Дар умҳурии Қазоқистон сарчашмаи ҳуқуқҶ актҳоиҳуқуқ ва шартномаҳои байналмилат , тасфиби умҳурииӣ ӣ ҶҚазоқистон, ки соҳиби афзалиятнок дар назди қонунҳои вайӣва и рои алоқаманди ғайри воқеаҳост, кай аз шартномаиҷбайнал. Бармеояд, барои и рои он талаботи нашри қонунроҷ

ор намуд. Ба Қонуни Қ вобаста “Оиди актҳои ҳуқуқ баҷ ӣ Ҷ ӣчунин намудҳо удо мешавад:ҷ

1) актҳои ҳуқуқии меъёр ;ӣ

2) актҳои ноҳуқуқии меъёр ;ӣ

Актҳои ҳуқуқии меъёр ба қисмҳои асос ва ҳосилавӣ ӣ ӣудо мешаванд. Ба актҳои асосии ҳуқуқии меъёрҷ ӣ

(таснифот ) дохил мешаванд:ӣ

1) Сарқонуни умҳурии Қазоқистон, қонунҳоиҶконститутсионии умҳурии Қазоқистон, рамзҳои умҳурииҶ ҶҚазоқистон, ма м и қонунҳои умҳурии Қазоқистон,ҷ ӯ Ҷқонунҳои умҳурии Қазоқистон;Ҷ

2) Фармонҳои Президенти умҳурии Қазоқистон, дороиҶқувваи қонунҳои конститутсион ; фармонҳои Президентиӣ

умҳурии Қазоқистон дорои қувваи қонун ; дигар тасшифоиҶ ӣҳуқуқии фармонҳои Президенти умҳурии Қазоқистон;Ҷ

102

3) Таснифоти ҳуқуқии қароргоҳи Парламенти умҳурииҶҚазоқистон ва Палатаи вай;

4) Таснифоти ҳуқуқии қарорҳои Ҳукумати ум-ҳурииҶҚазоқистон;

5) Таснифоти қарорҳои Сарқонуни Иттифоқи умҳурииҶҚазоқистон, суди олии умҳурии Қазоқистон;Ҷ

6) Таснифоти ҳуқуқии қарори Марказии комис-сияиинтихоби умҳирии Қазоқистон, кумитати ҲисоббарорииҶтафтишот барои и рои бу ети умҳуриевии умҳурииҷ ҷ ҷ ҶҚазоқистон, Бонки Миллатҳои ум Қазоқисон ва дигарҶташкилотҳои маркази давлат ;ӣ

7) Тансифоти ҳуқуқи фармонҳои вазорати умҶҚазоқистон ва дигар роҳбарҳои ташкилоти марказии давлти;

8) Таснифоти ҳуқуқи фармонҳои роҳбарияти таш-килотҳои маркази давлати;

9) Таснифоти ҳуқуқии ҳалқи маслиҳатҳо, тасни-фотиҳуқуқии қарорҳои ҳокимият, таснифоти ҳуқуқи ҳаллиҳокимҳо ва таснифоти ҳуқуқии қарорҳои комиссияитафтишоти. Ба ҳосилаи намудҳои таснифоти актҳои ҳуқуқи:1) шароит;2) қоидаҳои техник ;ӣ3) сандарти хизматрасонии давлати;4) қоидаи хизматрасонии давлати;5) қоидаҳои;6) дастуруламан Актҳои қонунгузории умҳурии Қазоқистон намуди ҳосилаиҶтаслифоти актҳои ҳуқуқи шаклҳои нишондодашуда мебошад.

103

Саволҳо барои худсан ишкунҷ ӣ:

1. Фахмиш ва намудҳои сарчашмаи ҳуқуқ 2. Вазъи суд чун сарчашмаи ҳуқуқ3. Одати ҳуқуқи чун сарчашмаи ҳуқуқ4. Актҳои ҳуқуқ чун ӣсарчашмаи ҳуқуқ5. Сарчашмаи ҳуқуқ дар

умхурии Ҷ Қазоқистон6. Актҳои таснифоти ҳуқуқӣ7. Актҳои ғайритаснифотии ҳуқуқӣ

Супоришҳои тестӣ :104

1. Вожаи умумиро барои фаҳмонидани мафҳумҳои “вазъиҳуқуқ “ ва “шартномаи таснифот ” ин-тихоб кунедӣ ӣ :

а) Сарчашма (шакли) ҳуқуқ.b) Акти паҳнкунии ҳуқуқ.c) Одати ризогиовар.d) Акти ҳаракатдиҳандаи ҳуқуқ. f) Акти истифодабарии ҳуқуқ

2. Қиёскун чун сарчашмаи ҳуқуқи мусулмонӣ ӣифодаи.............:

a) Довар аз руй аналогӣ ӣ ӣb) Китоби муқаддаси ислом c) Анъана, вобаста бо ҳаёти пайғамбар Муҳаммад d) Ягона созишномаи омаи мусулмон ҷ ӣe) Қонунҳо

3. Аввалин сарчашмаҳое, ки асоси пайдоиши ҳукуманд:

a) ҳамаи номбаршудаҳоb) мамн ъӯc) одатҳоd) маънавият e) дин

4. Оиди одатҳои ҳуқуқ фармида мешавад:ӣ

a) ин одатҳои дар шакли идии муайян ҷb) ифодаёфта, бо қувваи ризог ва кафолат-диҳанда ӣc) асосёфтаd) ин одати гуногун, ки то имр з омада расидаӯe) ин одати дар шакли хатт ифодаёфта ӣ

105

f) ин қонуниятҳост,бо давлат қабулшудаg) ин ҳоҳиши даҳон , фармони шахси амалдорӣ

5. Акти таснифоти ҳуқуқ бо иҳати аломатҳоиӣ ҷнишондодашуда:

a) ҳамаи номбаршуда b) фақат бо ташкилотҳои давла ёки шахсони ӣc) амалдор қабулкардашудаd) нигоҳдории меъёрҳои ҳуқуқ ӣe) бешахс ва ба доираи васеи шахсон равонашудаf) Дорои иҳати умумимасъулиятнок ҷ ӣ

6. Қоидаҳои умумии тартиботи шахсон, дорои намунаиишора, миқёс, ки онҳо бояд роҳ-баркунанда бошанд

a) меъёри ҳуқуқ b) қонун c) фармон d) ҳуқуқe) навишта ои хусусҷ ӣ

7. Шаклҳои ҳуқуқ:

a) ҳаман номбаршудаb) вазъи маъмур ӣc) вазъи суд ӣd) акти меъёри ҳуқуқ ӣe) шартномаи меъёри

8. Қону-ин акти меъёри:

a) Дорои қувваи олии юридик ӣ106

b) Бо сарварии роҳбариёти маҳалл қабулшудаӣc) Бо Ҳукумат қабулшудаd) Дорои қувваи зиёди олии юридик , нисбвти сарқонунӣ

ҳамаи номбаршуда

9. Одатҳои дар шакли идии муайян ифодаёфта, бо қувваиҷризог ва кафолати давлат: ӣ

a) Одати ҳуқуқ ӣb) Вазъи судӣc) Шартномаи меъёр ӣd) Таълимоти ҳуқуқ ӣe) Акти меъёри-ҳуқуқ ӣ

10. Ба ҳосилаи намудҳои актҳои ҳуқуқ меъёрӣ ӣдоҳилшаванда:

a) Дастурукамал b) Қонун c) Кодексd) Қарори ҳукумат e) Ҳамаи номбаршуда

Сарчашмаҳо:

1) http://www.vevivi.ru/best/Istochniki-prava-ref57754.html

2) http://yurist-online.com/ uslugi/yuristam/literatura/stati/tgp/076.php

3) http://edu.glavsprav.ru/info/istochniki-prava4) Закон Республики Казахстан от 6 апреля 2016 года №

480-V ЗРК «О правовых актах».107

108

Мавз ъ 3. Ҳуқуқи ӯинсон.

Намунанишонаиҳуқуқи ин-сон соли2010 дар ҳудудидастгирии к -макиӯумум-милалии “На-мунаи нусхаинишонаи ҳуқу-қиинсон” пешбин кардаӣшуд. Мақсадитаъсисёбии ин гуна

созмон дар тамоми аҳон “Нусқаи ҳуқуқи инсон” инҷбарои ҳаракатҳои ҳимояи ҳуқуқи шаҳрванд мебошад.ӣНусхаи рамзи ғалаба аз тарафи Предраг Станич азСербия пешниҳод карда шуда, рамзи як ояшавии дастҳоҷва парандаҳост . Ин рамз ҳамчун осоиштагии ҳаёт, бароиҳимояи ҳуқуқи инсон ва ҳамчун паҳншавии маданият вазабонҳои гуногун ифода меёбад.

Ҳуқуқи инсон - ҳамин гуна қоидаи тартибот, дар араёниҷтаъ-рихи инкишофи инсоният интихобшуда, ки бо ёриидавлати ҳуқуқ барои ҳимояи мавқеъ ва озодии ҳар як инсониӣ

удогона масъул. Дар ма м аи ҳуқуқҳои асос табдилотиҷ ҷ ӯ ӣасосии ҳуқуқи мавқеи шахсият орист.ҷ

Ҳуқуқи шахс иҳати бунёдгароии ҳуқуқи маънавиҷуниверсал буда, ба ҳар як шахс дар алоқаи бай-ниҳамдигарӣ ӣбо давлат тааллуқдор аст.

Консепсияи ҳуқуқи шахс дар се ҳолат асоснок аст:

1) Ҳар як ҳукмрон ҳудуднок;ӣ

109

2) Ҳар як шахс дорои дунёи муҳторият, ки ягон ҳукмрон баӣвай дахолат карда наметавонад;

3) Ҳар як шахс, ҳуқуқи худро ҳимоя карда, тала-ботҳоихудро ба давлат пешниҳод менамояд.

Ба он нигоҳ накарда, ки ҳуқуқи шахс ба категорияимаънави ҳуқуқ даҳлдор аст, онҳо бо як қадор аломатҳоифарқкунанда аз ҳамдигар тафовут доранд. Ҳуқуқи маънавӣба шахсе дахлдор вобаста ба мувоффақиятҳои он ёкимавқеи и тимоиаш. Ҳуқуқи шахс, баракс, универсал ; онҳоҷ ӣба ҳамаи шахсон таалуқдор, ҳар вақт, новобаста аз шароитии тимо . Агар баъзе ҳуқуқҳои маънав бо ҳосилаи замон азҷ ӣ ӣтарафи шахс пайдо шуда бошад, ҳуқуқи инсон дар он зоҳирмеёбад, инсон таваллуд меёбад, ба дунё, бо ин гунаҳуқуқҳои мав уд буда.ҷ

Ифодаи амиқ ва ҳа ми ин гуна ҳуқуқ дар ҳуқуқи мусбатиҷдавлатҳои гуногун, ҳамчунин дар шартномаҳои ҳуқуқ -ӣбайналмилатии гуногун бояд тафовуте дошта бошад. Дарҳуқуқи ошкораи байналмилал ҳу ати машҳуртариниӣ ҷҷмустаҳ-камкун -деклератсияи Умумбашарии ҳуқуқҳои ин-ӣсон ООН (СММ).

Дар кишварҳоиаъзои ОБСЕ саволҳои ҳуқуқи инсон,озодии асос , демократ ва ҳонунияти ол иҳатиӣ ӣ ӣ ҷбайналмилалиро нигоҳ дошта ва ба шу-мораи истисноикорҳои доҳил вобаста набудани мувофиқати давлат .ӣ ӣ

Гур ҳбандии ҳуқуқ ва озодии шахс ва шаҳрванд.ӯ

Дар таълимоти ҳуқуқ аз йи соҳаи асос пайдоишиӣ ӯ ӣмуносибатҳои оме ҳуқуқи инсон одатан ба гур ҳҳоиҷ ӣ ӯзерин удо карда мешавад: ба шахс , сиёс , и тимо -ҷ ӣ ӣ ҷ ӣиқтисод ва мадан , ёки, дар зинаи маъно ин гунаӣ ӣ ӣ

110

тақсимот рамзист. Ба як қатори онҳо фақат заминаитафовути байни ҳуқуқи шахс ва ҳуқуқи шаҳранд лозим.Ҳуқуқҳои шахсро инчунин ба 1) хусус + сиёси; 2)ӣи тимои + иқ-тисод ; 3) мадани + амоав . Дар поёнҷ ӣ ҷ ӣназарияи машҳури гур ҳбандии ҳуқуқ ва озодии шахс ваӯшаҳрванд оварда шудааст.

Шахс :ӣ

Ҳуқуқҳои шахс ба ҳар як инсон равона шуда, ҳар вақтӣномгузории шаҳрвандиро дораст, вале алоқаи р йиростиӯашёв ба шаҳрвандии давлат надорад, аз вай орӣ ӣ ҷ ӣнамегардад. Барои ҳар як шахс аз азал мав удбуда ваҷудонашаванда ҳисобида, новобаста аз шаҳрвандии ,ҷ ӯинсият, синну сол, эътибор ва озодии инсон зарур аст. ҷ Ба

ҳуқуқҳои хусус одатан дохиланд:ӣ

Ҳуқуқ ба зиндаг ;ӣ азо додан фақат бо суд-номумкин бу-даниҶ

з ровории ғайрисуд ;ӯ ӣ Дахолат накардан ба шахс; Озодии пешрави (инкишофёб ) ва ин-тихобиӣ

ойи истиқомат;ҷ Дахолат накардан ба ойизист;ҷ Дахолат накардан ба мактубнавис ;ӣ Номумкинии меҳнати ма бур ;ҷ ӣ Дахолат накардан ба моликият (якчанд

ҳуқуқшиносони ба иқтисод дахлдор; дарФрансия яке аз ҳуқуқҳои асосии шахс аз давраииқтилоби Бузурги франсуз ҳисоб меёбад).

Этибор ба шахс; Озодии ви дон ва ибодат.ҷ

Сиёсӣ

111

Ҳуқуқҳои сиёс ва озод аз шахс , и тимо , иқтисод ваӣ ӣ ӣ ҷ ӣ ӣдигар ҳуқуқҳо бо он фарқ мекунад, ки ҳамчун қоида,алоқамандии зич ба аъзогии шаҳрвандии ҳамин давлат дорад.Яке аз гур ҳҳои асосии ҳуқуқи конститутсион доштаӯ ӣҳисобида, ба-рои озодии шаҳрванд, ки иштироки онро дарҳаёти сиёс ва омеии кишвар муайян месозад. ӣ ҷ Ба ҳуқуқҳоисиёс , ҳамчун қоида, таалуқ доранд:ӣ

Баробар дар назди қонун-камбудии ғайри-манқул;ӣ Озодии ви дон-ҳуқуқи дорои ҳар гуна бовар , аз онҷ ӣ

умла ибодати ҳар гуна дин ёки ибодат накардан баҷягонтаи онҳо;

Озодии сухан ва нашр-манъбудани айбнок ;ӣ Озодии аласа-ҳуқуқи гузаронидани аласа дар биноиҷ ҷ

п шида, ва ҳам дар зери осмони кушод;ӯ Озодии иттифоқ-ҳуқуқи бунёди иттифоқ бе пурсиши

рухсат; Озодии кор корпарто ;ӣ Ҳуқуқи муро иатнома .ҷ ӣ

И тимоҷ ӣ

Имконияти шахс дар соҳаи истеҳсолот ва тақсимот ватақсимоти манфиати модд , барои таъмилоти қаноатмандииӣиқтисод ва бо он алоқаи зич доштани талаботи р ҳ ваӣ ӯ ӣманфиати шахс аст. Ба ҳуқуқҳои и тимо -иқтисод дохилҷ ӣ ӣмешавад:

Ҳуқуқҳои меҳнат (ҳуқуқ ба меҳнат ва озодии меҳнат) Ҳуқуқ ба ҳимояи оила, модар , бадар ва бачаг ;ӣ ӣ ӣ Ҳуқуқ барои таъминоти и тимо ;ҷ ӣ Ҳуқуқ ба ойи зист;ҷ Ҳуқуқ ба ҳимояи тандуруст ва ёрии тибб ;ӣ ӣ Ҳқуқ барои р зи кории ҳаштсоата, ба шароити одилонаиӯ

меҳнат, маблағи ба меҳнат баробар ва ғр.

112

Маданӣ

Ҳуқуқҳои мадан таъмини р ҳии инкишофи шахсият аст.ӣ ӯБа он тааллуқ доранд:

Озодии забон – ҳуқуқи гирифтани маълумот бо забонимодар ва фаҳмидани фикри худ бо забони модариаш дарӣма лисҳо;ҷ

Ҳуқуқ барои маълумотгир ;ӣ Озодии маориф ва санъат (озодии адабиёт, илм ва дигар

намудҳои фаъолият ва таълимдиҳ );ӣ Озодии таълимдиҳ .ӣ

Экологӣ

Ҳуқуқ бо имкониятҳои хуби муҳити атроф; Ҳуқуқи ахбори р йирост додан оиди ҳолати муҳитиӯ

атроф; Ҳуқуқ барои п шидани зиёни расонидашуда баӯ

тандуруст ёки ба моликият бо роҳи ҳуқуқ-вайронкунииӣэколог .ӣ

Асоси ҳуқуқии мавқеи шахс ва шаҳрванди уҳурииҶҚазоқистон.

Мавқеи конститутсионии шахс ва шаҳрванд дарумҳурии Қазоқистон бо фасли “ Сарқонуни ” соли 1995 “Ҷ

Инсон ва шаҳрванд” муайян карда шудааст. Донишгоҳимеъёр – конститутсион ба мавқеи инсон ва шаҳрвандӣ ӣэлементҳои зеринро дохил менамоянд:

a) Ҳуқуқҳои конститутсиони озод ва масъулиятнок , киӣ ӣҳастии ҳуқуқи мақоми шахс ва шаҳрвандро инъикосменамоянд;

b) Шартҳои конститутсиони мақоми шахс ва шаҳрванд, кииҳати муайянкунандаи муноси-бати байни ҳамдигарииҷ

113

шахс ва давлат, инчунин ҳолати шахс дар омеа ва байниҷсубъектҳои дигари ҳуқуқи конститутсиониро нишонмедиҳад.

Шартҳои асосии, муайянкунандаи вазъияти шахс вашаҳрванд дар омеа ва давлат, аз худи таркиби Сарқонун барҷмеояд, инчунин аз қонунгузории конститутсионии умҳурииҶҚазоқистон.

Ба шарҳои конститутсионии ҳуқуқии мақоми шахс вашаҳрванд дар умҳурии Қазоқистон мумкин аст Ҷ дохилкунии:

Шарти дахолатнокии ҳуқуқ ва озод барои ҳар шахс азӣзодр заш;ӯ

Шарти мутлақ ва дур будани ҳуқуқ ва озод ;ӣ Шарти баробарҳуқуқ ҳангоми бунёди ҳуқуқ ва озод ;ӣ ӣ Шарти баробар дар назди қонун ва суд;ӣ Шарти дахолат накардаи ба эътибори шахс; Шарти таъминоти ҳуқуқ ва озодии шахс ва шаҳрванд

бо адолатпарвар ;ӣ Шарти ягонагии ҳуқуқ ва вазифаҳои шахс ва

шаҳрванд; Шарти тоқатнафарсои вайронсозии ҳуқуқ ва озодии

шахсони дигар, ҳангоми ба ву уд овардани ҳуқуқ ваҷозодии шахсу шаҳрванд;

Шарти тоқатнофарсо гур ҳе ба сохти конститутсионӣ ӯ ӣва маънавияти оме ҳангоми ба ву уд овардани ҳуқуқҷ ӣ ҷва озодии шахс ва шаҳрванд;

Шарти номумкин будани ҳудуди ҳуқуқ ва озодиишаҳрванд, бо сабабҳои сиёс , дар кадом шакле киӣнабошад;

Шарти авзалияти ҳуқуқ ва озодии шахс ва шаҳрванд,ҳангоми муайянкунии мазмун ва и рои қонунҳо ваҷдигар актҳои меъёр .ӣ

114

Мавҳуми ҳуқуқ ва озодии конститутсион .ӣ

Сарқонун озод ва ҳуқуқи муҳими и тимо , беҳадӣ ҷ ӣаҳамиятнок шахсро мустаҳкам мезозад. Онҳо обр ваӣ ӯэътибори онро таъмин менамояд, ки ҳастии озодиишахсияти инсонро, ҳуқуқи контитутсион ва озод ,ӣ ӣмустаҳкам намудани ҳуқуқҳои ҳаёт дар и рои ҳаллиӣ ҷсаволҳои таркиб ва ҳукмронии омеиро нишон медиҳад.ҷҒайр аз ин, паҳншавии ҳуқуқ ва озодии конститутсионӣба ҳаёт татбиқ намудани оғози давлати демократ , баӣшоҳидон оиди конститутсион будани онро тарғибӣменамояд.

Озод ва ҳуқуқи конститутсион иҳати дар ибтидоӣ ӣ ҷбуданро дорад, онҳо дур будан ва иҳати аз зодр з дороиҷ ӯҳар шахс буданро ифода мекунанд. Ҳуқуқ ва озодииконститутсион мустаҳкамкунии ҳар шахс ва шаҳрвандӣбуда, мақоми аслии ҳуқуқи шахсиятро тартиб медиҳад.

Аз р йи ҳамин ҳолат ҳуқуқ ва озодии конститутсионӯ ӣба чунин намудҳо тақсим карда шудааст:

Хусус ;ӣ И тимо – иқтисод ;ҷ ӣ ӣ Сиёс .ӣ

Ҳуқуқ ва озодии хусус .ӣ

Бо ҳуқуқ ва озодии хусу кор бурдан новобастаӣазшаҳрвандии шахс.Ин доираи ҳуқуқ, ба вай аз зодр зашӯдода шудааст, ва онҳо наметавонанд бо хоҳиши давлатёки шахси дигар бегона шуморида шаванд. Ин ҳуқуқ,вобаста бо ҳаёт, озод , эътибор ва дигар ҳуқуқҳои табиииӣинсон.

Ба навъовар дар мустаҳкамкунии ҳуқуқҳоиӣконститутсион , ҳуқуқи ҳар як шахси қонуни мав удӣ ҷ

115

буда дар ҳудуи умҳурии Қазоқистон, озод ҳаракатҶкардан дар ҳудуди он, озод интихоб намудаи ойиҷистиқомат дохил шудаанд. Ҳар як шахс аз ҳудудиумҳур ҳуқуқи баромаданро дорад ва шаҳрвандониҷ ӣумҳурии Қазоқистон ҳуқуқи бедушвор ба ВатанҶ ӣ

баргаштанро дорад.

Ҳуқуқ ва озодии и тимо – иқтсод .ҷ ӣ ӣ

Ин гур ҳи ҳуқуқҳо конститутсион шароити ҳуқуқииӯ ӣ ӣшахсро муаян мекунад, чун аъзои шаҳрванди омеа. Якеҷаз муҳимтарин навъи ҳуқуқ дар зинаи ҳуқуқи и тимо –ҷ ӣиқтисод ҳуқуқи моликият ва ихтиёрдории мулкиӣхусусист.

Ҳуқуқ ва озодии сиёсӣ .

Ҳуқуқ ва озодии сиёс шароити ҳуқуқҳои шаҳрвандроӣдар низоми муносибатҳои омеи муайян мекунад, дарҷрафти араёни ба ву уд омадани ҳукумронии давлат .ҷ ҷ ӣДар ин ҳолат ҳарактери табиии ҳуқуқ ва озодии сиёс азӣон о бар меояд, ки халқи умҳурии Қазаоқистонҷ Ҷсарчашмаи устувор ва ягонаи ҳукмрон дар умҳурииҶҚазаоқистон аст. Шаҳрвандон соҳиби дорои васеи ҳуқуқва озодии сиёс .ӣ

116

117

Ҳуқуқ ва озодии шахс ва шаҳрванд

Хусус шаҳрвандӣ ӣ Сиёсӣ И тимо –ҷ ӣиқтисодӣмаданӣБарои ҳаёт

Ба эътибори ахсӣ

Ба озодии шахсидахолат накардан

Ба ҳаёти шахсӣдахолат накардан

Дахолатнакардан ба ҳаётДахолат накардан

ба ойиҷБа шароити хуби

муҳити атрофОзодии фикр ва

суханОзодии ви донҷОзодии пешравӣҲуқуқ ба ҳимояи

суд

Бароииттифоқ

Озодиима лисҷ

Ба иш-тирокикорҳои

Ҳуқуқимуро иатҷ

кардан

Озодии ах-бор ва воси-

таҳои ах-бори умуми

Озодиисошибкоро

Ҳуқуқ

Ҳуқуқимоликияти хусусӣБа имояиоила, мо-дар , па-ӣдар ваӣбачагӣ

Ба таъ-лими и -ҷ

тимоӣБа ойиҷ

истиқоматБа ҳимояитандурустӣ

Ба худидо-ракунии муай-яни милли ва

маданӣ Бароимаълумотгирӣ

Озодии фаъолиятБарои иштирок дар

ҳаёти маданӣ

Саволҳо барои худсан иш кун :ҷ ӣ

1. Фаҳмиши мавҳуми ҳуқуқҳои шахс

2. Гур ҳбандии ҳуқуқ ӯва озодии шахс ва шаҳрванд

3. Низоми ҳуқуқ ва озодии консти- тутсионии шахс

ва шаҳрванд4. Кафолати ҳуқуқ ва озодии конститутсионии шахс вашаҳрвандон5. Мафҳуми фаҳмиши масъулияти конститутсионии шахсва шаҳрванд

Супоришҳои тест :ӣ

1. Мувофиқи моддаи 3. Сарқонуни .Қ сарчаш-маиҶҳукумрон дар .Қ ҳисоб меёбад:ӣ Ҷa) Халқи Қазақистонb) Ташкилотҳои ол ӣc) Ташкилотҳои маҳаллӣd) Ташкилотҳои прокураторӣe) Ташкилотҳои суд

2. Ба ҳуқуқҳои ҳусусии шахс дохиланд:a) Ҳуқуқ барои ҳаёт b) Ҳуқуқ барои корпартоӣc) Ҳуқуқ интихобкунӣd) Ҳуқуқи интихоб гардиданe) Ҳуқуқ барои ҳимояи тандурустӣ

118

3. Ҳар як шаҳрванди умҳурии Қазоқистон дарҶмувофиқат бо Сарқонун вазифадор аст:a) Нигоҳ доштани табиат ва муносибати эҳтиёт-корона

ба бойгарии он b) Гузаштаи аз сан ишкунии тибби барои СПИДҷc) Ҳамкор бо ташкилотҳои ҳуқуқ муҳофизат кунанда ӣd) Дохил шудан ба муассисаҳоимактабҳои ол ӣe) Дохил шудан ба иттифоқҳои оме ва касаба ҷ ӣ

4. Ба муҳимтарин шартҳои мақоми ҳуқуқи шахсӣчунин шартҳо дохиланд:a) Баробарҳуқуқ , дурнашаванда ӣb) Надодани шаҳрвандии дигари дуюм ва баробарии

шаҳрвандии давлат , дурнашаванда, таҳқир ӣc) Шаҳрвандии баробар ва дувумин d) Шаҳрвандии ягона ва д стона ӯe) Озодии пешрафти шаҳрванд ва ҳуқуқи аз кишвар

баромадан

5. Мувофиқи моддаи 1. Сарқонуни умҳурииҶҚазоқистон аз соли 1995 арзиши ол дар умҳурииӣ ҶҚазоқистон ҳисоб меёбад:a) Шахс, ҳуқуқ ва озодии онb) Рушди иқтисод ва ҳимояи шаҳрванд ӣc) Ҳукумронии давлат ва м ътадилии онӣ ӯd) Ҳалли муаммоҳои и тимо ҷ ӣe) Ҳимояи Ватан

6. Кадоме аз поён номбаршудагон ба ҳуқуқҳои и тимоҷ ӣ– иқтисод ва озодии шахсият таал-луқ доранд:ӣa) Ҳуқуқ ба моликият ва тақсимоти мулки хусусӣb) Ҳуқуқи озод ҳаракат кардан дар ҳудуди ҚҶc) Ҳуқуқи озод интихоб намудани ойи исти-қоматкунҷ ӣd) Ҳуқуқи овоздиҳӣ

119

e) Ҳамаи номбаршуда

7. Кадоми аз дар поённомбаршудаҳо ба шахсия-тиҳуқуқ ва озодии шахс дахл доранд:ӣa) Ҳуқуқи озод ҳаракат кардан дар ҳуқуқи ҚҶb) Ҳуқуқ ба моликият ва тақсимоти мулки хусусӣc) Ҳуқуқ ба ҳимояи и тимоҷ ӣd) Ҳуқуқи овоздиҳӣe) Ҳамаи номбаршуда

8. Кадоми аз номбаршудагон ба ҳуқуқ ва озодии хусусиишахс алоқаманд нкст:

a) Ҳуқуқи муро аткунҷ ӣb) Ҳуқуқ барои зистан c) Ҳуқуқи барои дахолат накардан ба ҳаёти хусус ӣd) Озодии ви дон ҷe) Ҳуқуқ ба ҳимояи суд

9. Хуқуқ ва озодии сиёсиро номбар намоед:

a) Ҳуқуқ барои иттифоқӣb) Ҳуқуқи дахолат накардан ба ҳаёти шахсӣc) Озодии ви дон ҷd) Ҳуқуқ ба моликият ва тақсимоти мулки хусусӣe) Хамаи номбаршуда

10. Ҳуқуқ ба ҳукмронии корҳои давлат ба кадомӣҳуқуқи шахс ва шаҳрванд дахлдор аст:

a) Ба сиёсӣb) Ба хусусӣc) Иқтисод ӣd) Маданӣe) И тимоҷ ӣ

120

Сарчашмаҳо :

1. Деклератсияи умумитаълими ҳуқуқҳои шахс – Қабулшудаи ҳалли 217.А (III) Асамблеяи Генералии ООН аз 10 декабри соли 1948.

2. http://bauka.kz/index.php/2011-08-20-05-03-21/20113. https://ru.wikipedia.org/wiki/4. Сарқонуни умҳурии Қазоқистон, ки дар Ҷ

референдуми умҳурияв 30 августи соли 1995 ҷ ӣқабул карда шудааст.

Фасли III. Демократия.

121

Мавз ъ 1. Таърихи ӯпайдоиши донишгоҳоидемократ .ӣТаърихи инсоният аз онгувоҳи медиҳад, кидемократия иҳати та-биииҷҳаёти инсон шу-мориданамешавад.Монанди он кидар табиат ҳам ҳамешақонуни мувофи-қаткунандаизист фақат барои пурқувватҳомав уд аст. Ин гуна тартиботҷ

дар таркиби з роварии гуногуни давлат – оме , бо дара аиӯ ӣ ҷ ӣ ҷҳад удо шуда, ба шахс ор карда мешавад. Дар сифатиҷ ҷ ӣбисёр паҳнкардашуда номбар кардан мумкин теократи, ситам,

абр, диктатур , монарх , имперяв , тоталитаризм, олигарх ,ҷ ӣ ӣ ӣ ӣфарқкунии дара аи з ровар , ки аз ақаллият ба аксарият,ҷ ӯ ӣбемаҳорат , зид баромадан ба ма буркун . Ташкили ҳаётиӣ ҷ ӣдемократ , ки бар зидди табиат аст, чун озуқаи маданииӣинсоният, изҳори сарнагуни таби барои тартиботи омеа,ӣ ҷбарои ҳамин ба вай муқобиляти идд нишон додан ваҷ ӣсохтани монеаҳои бисёршумора лозим меояд.

Вазъият бо номи “демократия” ба аҳон зиёда аз дуюнимҷҳазор сола аст, ки маълум. Дар т ли ин м ҳлати дурударозӯ ӯбарои таърихи инсоният вақт, мардум метавонад шаклигуногунт идоракун ва таркиби давлатдориро қиёс намояд,ӣусули ба ву уд омадани ҳукмрон , муносибати байни-ҷ ӣҳамдигарии ҳукумрон ва омеаро фарқ карда тавонад. Инӣ ҷгуна қиёскунии ҳар ониба дар дара аи зиёд ба он овардаҷ ҷрасонд, ки демократия афзалияти зиёдро барои хуб зистанимардум ифода мекунад, ки дар шакли ташкили ҳукмдорӣнишон дода шудааст.

Оиди демократия сиёсатшиносон чунин маън медиҳанд,ӣки ҳамон вақт гуфтан лозим, агар сухан на фақат оиди муно-

122

сибатҳои байни ҳамдигарии мардум, балки оиди муносибатиҳукмронии таъсисёфта ва омеа равад. Яъне демократия онҷвақт пайдо мегардад, агар давлат дар араёни гузаришазҷобшинаи ибтидо , қабилав ба сохти ғуломдор гузаштаӣ ӣ ӣбошад. Баъзе, шартан г ем, нишонаҳои демократи дар муно-ӯсибатҳои байниҳамдигарии мардум дар давраи пеш аздавлат (демократияи обшинав , демократияи ҳарб –ӣ ӣ ӣқабилав ) наметавонанд ба чунин ҳолати муайян даъвоӣкунанд. Аз давраи Арасту демократия чун пеш аз ҳама шаклиҳукумрон , низом, фаҳмида мешавад, ки устувории халқроӣдорост, ки аз номи вай идора карда мешавад.

Импулс ба усули ҳукмронии демократ аз р йи ақидаиӣ ӯР.Даля бар меояд, аз “мантиқи баробар ”, кай аъзоҳоиӣумум омеа барои ҳалли ягон муаммо ҳамкоранд. Ин гунаҷшартҳо тахминан 500 сол пеш аз милод тартиб дода шудааст,Гретсияи қадим ва Рими қадим.

Саволҳо, вобаста бо ҳуқуқи шаҳрванди давлат оидииштироккардан дар ҳукумронии корҳои дохили давлат, азр йи ақидаҳои файласуфони қадим дида баромада шудааст.ӯДемократ, Платон ва Арасту демократияро чун шаклиҳукмрон қабул кардаанд. Демократ пурра тарафдориӣдемократияи ғуломдории грекҳо буд. Вай навишта буд:“Камбағал дар ҳукмронии халқ ҳамин қадар ҳисобидаӣ ӣмешавад, барои ҳукмронон, ҳамин қадари ғулом ”. Платонӣтаъкид мекард, ки демократия – ин ҳукмронии аксарият,ҳаракати бе миннат.

Аз р йи ақидаи Платон, демократия дар қатори ситам азӯҳама вазнин шакли ҳукмронии давлат . Арасту аз р йиӣ ӯнуқтаи назари худ баръакси ин ақида буд. Дар корҳои худ вайдиққати худро ба зарурият будани фаъолияти пешқадамиинсон равона месозад. Комёбии озодии инсон вай мешуморад,ки ҳаёти амал , яъне бо фаъолияти сиёс пурра гардида,ӣ ӣёкназарияв , бо фаъолияти маънави пуррашуда.ӣ

123

Ба ҳамин иҳат шаҳрвандони озод вазифадоранд, аз р йиҷ ӯақидаи Арасту, дар корҳои давлат иштирок намоянд. Инӣҳолатро амал карда, вай дар “Сиёсат”ӣ - и худ навишта буд.Онҳоро дар ҳукмрон иштирок надоштанашон хатарнок аст:ӣҳангоми дар дохили давлат бисёр мардум аз ҳуқуқи сиёсӣмаҳрум, дар ин гуна давлат ногузир будани мардуми базиёнрасон водоркардашуда аниқ астю ба манфиат ва нафъиӣдемократия таъкид намуда, Арасту асоснок мекунад, кидемократия дар тафовуд бо олигархия бехатар ва мав удиятиҷон абадист.

Ч тавре ки мебинем, дар ин о диққати махсус ба саволиӣ ҷба ву уд омадани ҳукмронии халқи дар давлат, нигаронидаҷмешавад. Фаҳмиши қадимаи демократия бо фаҳмиши имр заӯмувофиқат намекунад, аҳони қадима фақат демократияиҷбеоқи-батро медонист, ки дар он халқ (ғулом шахс ҳисобиданамешуд) худ ҳукмрони давлат шуморида мешуд, бо воситаима лиси халқ . Ма лиси халқ ( аласа) дар Афинаи қадим азҷ ӣ ҷ ӣ ҷшаҳрвандони баробарҳуқуқ таркиб меёфт. Афинаҳои аз 20-сола боло, қатъи назар аз моликият, шароит ва машҳур дарӣон иштирок дошт.

Занон ва метекҳо (истиқоматкунандагони бодиянишин)инчунин ҳуқуқи иштироккарданро дар ма лиси умумхалқииҷАфинаҳо надоштанд, аз ҳамин иҳат ҳуқуқдорон дар соҳаиҷсиёс фақат шаҳрвандони Афина буда (1% аз шумораиӣумумии исти-қоматкунандагони ин минтақаи қадимаигрекҳоро ташкил медод). Байни файласуфони машҳуриасримиёнаг , ки бо муаммоҳои и тимо сару кор дошт, Фомаӣ ҷ ӣАквинскийро фарқ кардан мумкин. Нигоҳҳои вай ба омеаҷдар асоси чунин шартҳо: инкори баробарии и тимоҷ ӣфарқияти ғайриманқул.

Зердастон бояд тобеи Оллоҳ бошад, итоат асоси ононҳисобида мешавад, ки чун ҳамаи христянҳо. Дар корҳоиТ.Гоббс ёдоварие мав уд, оиди хоҳиши радъ наму-даниҷмардум, аз устувории худ, дар асоси шарт-нома. Гоббс се

124

намуди давлатдориро удо менамояд (дар вобастаг аз он, киҷ ӣи ро-кунандаи ҳукмронии ол ) ва аввалини он “кай ҳукмронҷ ӣ ӣдар ма лис ва кай ҳар як шаҳрванд ҳуқуқи овоздиҳ дорад,ҷ ӣдемокра-тия орист”. Гоббс тарафдори ҳамин шаклиҷҳукмрон нест.ӣ

.Локк бар зидди ақидаи Гоббс, ба зердастон, яъне оммаҶҳуқуқи муҳокимаи фаъолияти “Устувориро” манъ намуда,чунин мешуморад, ки шартномаи омеъ дар асоси ҳурматиҷ ӣҳуқуқи таби ба ву уд меояд. Аз ин о, агар ҳоким инӣ ҷ ҷҳуқуқро вайрон кунад, аз тарафи мардум вайрон намуданишартнома ҳуқуқнок аст. Ҳар ч ки бошад, ҳам дар он ва ҳамӣдар ин шароити иштироки аниқи шаҳрвандони давлат дарҳукмронии корҳои дохилии кишвар дида намешавад.

Б.Спиноза тарафдори аниқи демократия буд. Айнан вайчунин мешуморад, шакли беҳтарини давлат ҳамин аст, ки дарон ҳамаи шаҳрвандон (агар онҳо аз ин гуна ҳуқуқ барои

инояткориашон маҳрум нагашта бошанд, ёки бароиҷбеҳуқуқ ) дар ҳукмронии давлат иштирок намоянд. Дарӣ ӣ“Рисолаи геолог – сиёс ” вай тавсиф медиҳад: “Давлвт, киӣ ӣфақат барои он ҳаракат месозад, ки шаҳрвандони вай ҳамешадар зери хатар зиндагон набаранд, бехато ҳисоб меёбад,ӣнисбати дигарон. Халқро ба ҳамин бовар кунонидан лозим, кионҳо бехабар, аз р йи хоҳиш зисту зиндагон доранд ва ҳаллиӯ ӣкорҳои худро озодона ба амал меоранд, бо ҳаракат ва боварӣба пеш мераванд, ки ойи мансабдорро дар кори давлатҷ ӣсоҳиб гарданд”. Ин тасдиқотро набояд навкунии и роҷҳисобида, ба шароити имр за вобаста созад.ӯ

Дар асри XVIII, файласуфони маънавии франсуз мавз иӯиштироки халқро дар ҳукмронии давлат ҳамин тавр батафсилкор карда баромаданд, ки асосу нати аи он то ҳол дар ҳолатиҷзарур истифода мешавад, баҳс кардани тарафҳои мусбатиӣҳукмронии халқ дар давлатҳои ҳозира ҳам, дар қатори РусияиФедератив дида мешавад. ӣ

125

Аз байни онҳо пеш аз ҳама номи Ш.Мантескерономбаркардан оиз, ки таъкид кардааст, ҳуқуқи бароварданиҷқонун дар давлат ба халқ гузошта шавад. Аз р йи ақидаи он,ӯхалқ бояд ҳама корро худаш ан ом диҳанд, вай дар ҳолати хубҷи ро намудани амал ва фақат қисми боқимондаиҷҳукмрониашро ба супоридани ваколатдорони худ, гузорад.Яъне демократияи пешниҳодшуда ҳамчун истеҳсолкунанда аздемократияи бедахолат ба дуюм нақша мегузарад. Жан ЖакӣРуссо падари демо-кратияи ҳозира ҳисоб шуда, вай

демократияро зарур, фақат дар ҳамонҳолати халқ-ҳукмрон , киӣқонунгузорро бо и рокунандагонҷмуттаҳид месозад, гуфта буд.

Дар “Рисолаҳо”- и худ вай чунинфикр меронад оиди “ҳуқуқи сараввал– овоздиҳ дар ҳар гуна акти устувор,ӣЖан Жак Руссо 1712-1778 ҳуқуқ, ки ҳеҷчизшаҳрвандро беҳуқуқ карданаметавонад. Руссо тарафдори ақидаи

он ки “хоҳиши умум ”, барои дар ҳақиқат умум будан, боядӣ ӣаз ҳар кас “овоз” барояд ва ҳамон вақт вай ба ҳама дахлдораст. “Вай бо хоҳиши дигарон намоиш дода намешавад: вай анаҳамин хоҳиш аст, ёки хоҳиши дигар”. Мобайн нест. Бароиӣҳамин интихобкунандагони халқ, ба фикри Руссо, аъзоёни вайшуда наметавонанд, онҳо фақат парастор буда метавонанд ваягон корро қатъ ҳал карда наме-тавонанд. ӣ

Қонун, бо суханони Руссо, на он чиз ки ҳамчунпайдоиши “хоҳиши умум ”. Табиист, ки халқ ба қонунӣитоаткунанда, бояд э одкори он бошад. Вай мум кин аст,ҷпешниҳод шавад дар вазъи ҳукмронии и роия, қувваиҷҳалкунанда дар арзкун ба қонун.ӣ

Дар ҳамон замон, ки халқ “аз иҳати қонун амъ омада,ҷ ӣ ҷма м аи худидоракунии шаҳрвандро тартиб дод”, ҳар гунаҷ ӯ

126

салоҳияти фаъолияти давлат манъ карда мешавад, барои онӣки “дар он ойе ки худи намояндагон ҳаст, намояндаи дигарҷмав уд нест”. Ба намояндагони фалсафаи классикони немисҷмуро иат менамоем И.Канта ва Гегель дар корҳои худ Кантҷшаҳрвандонро ба иштироки р йирост дар корҳои давлатӯдаъват намекунад, вай фақат дар фикри он аст, ки усули шарти

иҳатҳои хуби ш рои мудирони умҳурияв дар давлатҷ ӯ ҷ ӣмав уд буда, бо роҳбарии монарх, ки роҳбари умумии хоҳишиҷшаҳрвандони давлат аст, бояд амал гардад, аз р йи ифодаиӣ ӯфайласуфон. Чунки аз Кант айнан файласуфон, на вакилони азбайни халқ интихобгардиди намояндагони дарозмуддати халқ,дар ҳукмронии давлат ҳисобида мешавад.ӣ

Бо сабаб ҳукмронии умҳурияв дар Кант айниятҷ ӣнабудани демократия ки дар қатори худидоракун ваӣдавлатмандии истибдод ва зидди қонуни истифо-дабарииҳукмрон .ӣ

Гегель ҳимояи дигар нуқтаи назарро дошт. Вай ақидаихудро оиди монарх пеш гузошт, ҳамчун пешбарандаиустувории давлат, инкор намудани усту-вории халқ. Гегелбовар надошт барои ҳуқуқҳои халқ, муайянкунииӣқонунгузор дар сохти и тимо – сиёс . Вай фақат чунинӣ ҷ ӣ ӣмешуморид, бисёррамз (ба ҳисобгирии ҳаракати оммаи халқӣба иштироки ҳаёти сиёс , ҳоло ба фур рав роҳ надода):ӣ ӯ ӣякум, хабаррасон ба шаҳрванд бо воситаҳои матбуот дарӣбораи он ки дар ма лисҳои ғайриманқул муҳокимаи корҳоиҷдавлат ч тавр рафта истодааст, ч тавре ки “ба ақидаи омеаӣ ӣ ӣ ҷомадан ба фикрронии ҳаққон ”, “даромадан ба ҳолат ваӣмафҳуми давла ” ёр мерасонад. Дуюм, инкишофдиҳииӣ ӣфикрронии оме ва имконияти ошкоро гуфтан бо воситаиҷ ӣматбуоти вай.

Дар “Ҳуқуқи файласуфи”, вох рдан мумкин тасдиқиӯоянда аз р и савол: “Халқ – ин ифодаи умум , ки дар тартибиӯ ӣхуд ҳама чизро дарбар мегирад, лекин дар зери ин ифода

127

издиҳомрон мефаҳманд. Мумкин аст, давлатро халқ номем,қисми устувориро ба халқ таъин намудан лозим, вайро баҳокимият муқобил гузошта”. Гегель ду ҳолатҳо дидабаромадааст: 1. Халқ аз ҳама хуб медонад, дар чи мнфиати ӯзоҳир мегардад, дар ч манфиати давлат ифода ёфтааст, зероӣин кори ҳар як шахс ва ҳар шахс инро хубтар медонад. 2. Бахалқ иҳати зарур мукофотонидан ва хоҳиши бештарҷ ӣтадбиқи талабот, ки ҳе кас ба дигар шахс нисбатан ба худҷбеҳтар муносибат намекунад. Худи Гегель амъбастҷменамояд: “якумин намояндаг тамоман нодуруст, ҳамин таврӣгуфтан мумкин боз оиди дуюм”. Нодуруст меҳисобад Гегель,ки халқ чи хубтар буданро барои худ медонад ёки онро ваймехоҳад. Шахс дар баъзе ҳолатҳо медонад, ки чиро мехоҳад,ӯфаҳмиши ин ба тавсифоти халқ маълум нест.

Ин гуна иҳат, Гегель мешуморад, албатта иштирокиҷхалқ дар ҳукмронии давлат дастнорас ба қувваи худи тартибиин халқ.

Дар асри ХХ ҳуқуқи халқ дар иштироки ҳукмрониикорҳои давлат умумитаъиншуда гардид, ҳан з бо мушкилот.ӣ ӯБа ин мавз ъ дар корҳои худ В.И.Ленин истода гузашт. Вайӯтаъкид мекард, ки пешравии и тимоии давлат дар худҷ ӣҳукмронии омеии коммунист маънои к шиши халқ зиёд ваҷ ӣ ӯ ӣреферендум.

Дар ин бора В.И.Ленин навиштааст: “гузариш бабарҳамдиҳии давлат дар ҳамин маъно, ки ташкилоти махсуснабуда, корҳои давлатиро мебарад, балки ҳамаи аъзои он. Чӣтарз? Ба шакли нави худ “қонунгузории амиқи халқ ”. Дарӣасри ХХ баъзе файласуфон халқро аз ҳуқуқи демократӣмаҳрум сохтанд. Н.Бердяев, ба Русия чунин суханҳороистифода кард, дар одамон ҳисси тарс аз озод , вазнинииӣонҳо на ба озод , балки барои адолат, исбот намуд, ки “ омеа,ӣ ҷмиллат, давлат шахсият ҳисоб намеёбанд, инсон ҳамчуншахсият арзиши калонро дорост, нисбати онҳо”. Барои ҳамин

128

ҳуқуқи инсон, баробари он фарзаш – ҳимояи озодии р ҳииӯхуд дар муносибат ба давлат ва омеа. ҷ

Байни душманон, ҳастии ҳуқуқ ба ҳалқ барои иштирокдар ҳукмронии давлат К.Ясперс низ таъкид кардан мумкинаст. Ин тадқиқотчии немис халқро “омма” номида, менависад,ки омма издиҳои ҳисоб ёфта, ба якдигар алоқаманд надорад,ӣки дар ҳамкор баробариро бунёд месозанд.ӣ

Вай ҳамчун ҳолати муайяни и тимо ву уд дошт.ҷ ӣ ҷиҳатҳои манфии омма, дар намоиш беранг оиди мазмунҶ

шумораи зиёди одамон ҳисоб меёбад. Омма “фикри худропурра тартиб медиҳад, ки фикри удогонаи ягон шахс нест”. ҷ

Назарияи асосии демократ .ӣ

Бо усту йи беҳтарин сохти давлатдор ақидапарастониҷ ҷӯ ӣхалқҳои гуногуни аҳон машғул шудаанд, ки дар давомиҷдуним ҳазор сола якчанд назарияи демократиеро тартибдодаанд. Ҳар як давр, ҳар як давлат наъовар дохил намуда,ӣ

иҳатҳои гуногуни демократиеро пешниҳод намудаанд, ҳолоҷҳозир низ ба мазмуни демократие навъовар дохилӣнамудаанд.

Аз ҳама асоси ва назарияи ҳозира демократ : пролетарӣ ӣ(ш ро ), плюралист , ҳизб , корпоратив , элитариро дидаӯ ӣ ӣ ӣ ӣмебароем.

Назарияи пролетар (ш ро )ӣ ӯ ӣ дар усули классикиимарксист таъсис ёфтааст. Вай дар асри XIX ҳамчун зиддиӣсиноними буржуаз , (либерал ) – и демократ пайдо шуда, баӣ ӣ ӣнақшаи аввал озодии шаҳрванд , яъне истиқлолияти пурраиӣҳаёти хусусии шахс аз ҳукмронии сиёс , аз давлат, фақат баӣкафолати таъмини озодии шахсият нигаронида шудааст.

Мувофиқи назарияи пролетар (К.Маркс, Ф.Энгелс,ӣВ.И.Ленин) демократия ва озод фақат барои “ меҳнаткашониӣомма", пеш аз ҳама барои пролетариат нигарода мешавад. Дар

129

маркази диққат озодии сиёс гузошта шуда, оиди озодииӣшаҳрванд ягон сухан нест. Мавъизаи диктатураи як синф –ӣпролетар дар муносибат бо дигар – буржуаз , иттифоқиӣ ӣсинфи меҳнаткашон ва деҳқонон, ки бар зидди сарнагуниисинфи мазлум равона шудааст. Диққати мазсус ба ролироҳбарияти синфи меҳ-наткашон нигаронида мешавад.Назарияи пролетар умумишаҳрванд буда, ба инкишофиӣ ӣмуаммои синф оварда мерасонад.ӣ

Пурра инкор намудани моликияти хусус ва муфаттиш,ӣҳар гуна мухторияти шахс , ивази халқ бо синфи коргар дарӣназарияи пролетар инкишоф ёфта буд, дар барномаҳоиӣху атии КПСС. Дар он диққати махсус ба роли пешбарандаиҷҷпартияи коммунист ҳамчун авангарди синфи коргар,ӣроҳбарикунандаи араёни гузариши пурра ба демократия –ҷхудидоракунии коммунист дода мешавад. Инкори шартиӣтақсимоти ҳукмрон , ки бе он ҳукмронии халқ номумкинӣ ӣаст. Шарти партофтани плюрализми иқти-сод , маънав ваӣ ӣсиёс . Партияи “марксист -ленин ” чун сохти давлат нигоҳӣ ӣ ӣ ӣдошта шудааст, на ҳамчун ташкилоти оме . Дар аслҷ ӣ“ҳукмронии халқии ш ро ” демократияро фақат дар ҳолатиӯ ӣдоираи хурд дохил намуд, ки роҳбарияти партияв – давлатииӣол муайян гардида, як қатор тарафдорони пешинаи онӣ(Г.Парсонс, В.Далл) ба ҳолати назарияи демократии элитарӣгузаштаанд.

Назарияи ”демократияи плюралист ”ӣ дар солҳои 60-70 асри XX (Р.Аллен, Р.Далл, М.Дюверже, Р.Дарендорф,Д.Рисмен), аз ҳама таъсирноктар буданд, азбаски вожаи“плюрализм” дар доираи сиёс соли 1915 дохил гардида буд,ӣбо сотсиалисти англис Г.Ласки. Мувофиқи ин назарияиклассик дар омеаи буржуазии имр за аз байн рафт. омеаиӣ ҷ ӯ Ҷимр заи бужуаз аз муносибатҳои байниҳамдигарии гуногунӯ ӣ“сарфкун ” - қабатҳо иборат. Оншо дар нати аи ин ёонӣ ҷманфиати умумихалқ (касб , синну сол , дин , молияв ваӣ ӣ ӣ ӣ ӣғр.). Азбаски ин манфиатҳо антоганист нестанд, дар ин ҳолатӣ

130

муносибати байниҳамдигарии сарфкун аз антогонистӣ ӣмаҳрум.

Дар ҳолати тартиботи назария “демократияиплюралист ” дорои зиддиятҳои дохил ва тарафҳои заиф.ӣ ӣПеш аз ҳама нодуруст будани мав уд будани иттифоқи ҳамаиҷхалқ дар “гур ҳи фишорнок” дар таъсири рушди онҳо. Азӯр йи хоҳиш тарфдории албкун , ҳамчун то қадри имкон дарӯ ҷ ӣҳа ми калони шаҳрвандон дар “гур ҳи фишорнок” аксариятиҷ ӯонҳо дар инкишофи сиёс пассив шуморида мешавад.ӣ

Дар охири солҳои 70-80-уми асри XX бо сабаби поёнрафтани шуҳратмандии назарияи “демократияи плюралист ”,ӣякчанд тарафдорони вай (Г.Парсонс, Р.Далл) ба ҳолатиназарияи демократияи элитар гузаштанд.ӣ

Назарияи демократияи элитар ӣ солҳои 70-80-уми асриХХ дар асоси муттаҳидшавии элементҳои назарияи элит ваназарияи “демократияи плюралист ” (С.Кеппер, О.Штамлер,ӣД.Рисмен) пайдо шудааст.

Назарияи пешинаи элит (“элита” - беҳтарин, интихоб ,ӣинтихобгардида), В.Парето, Г.Моска, Р.Михепсом (дар охириасрҳои XIX-ХХ) кор карда баромадаанд. Ҳолати асосии он –дар ҳукмрон мав удияти ду синф: ҳукмрон (элита) ваӣ ҷтобеъиён (халқ, меҳнаткашон). Ягон иҳати умум боҷ ӣназарияи демократ надошта, назарияи пешинаи элитӣ

ҳдабароии оммаро ба роҳбарият инкор менамояд. Истисноӯтартиб додани Г.Моска оиди навъоварии элита аз ҳисоби

ҳдадорон барои роҳбарият аз қатори фаъолони табақаиӯпоёни оме . Ақидапарастони вай ба он бовар доштанд, киҷ ӣ ӣсинфи ҳукмрон роҳбарияти сиёсии ҳаёти кишварро дар дастихуд шуморида, дахлнокии бесаводонаи халқро ба сиёсат фақатмумкин аст ноором , ёки ба вайронагии кайҳо бунёдшудаиӣсохти сиёс – оме оварда мерасонад, мегуфтанд.ӣ ҷ ӣ

131

Дар анги дуюми аҳон маркази паҳншавии элитаризмҷ ҷдар Аврупо, ШМА мав уд буда, “канории” он (корҳои Моска,ҷПарето, Михелса фақат тар умон , дар солҳои 30-юми асриҷ ӣХХ) буд. Пас аз анг ин марказ дар ШМА ой гирифт. Якчандҷ ҷмактабҳои элитар ба ву уд омаданд. Агар назарияи элитаиӣ ҷамерико ва Аврупо ғарбиро қиёс кунем, шоҳиди онем, киӣ ӣякум тар умонии элита аз нуқтаи назари сохти ҳукмрон ваҷ ӣтаъсири и тимо – сиёсист. Барпои дуюм иҳати “арзишнок”ҷ ӣ ҷтар умонии элита.ҷ

Аз ҳамин иҳат, назарияи демократияи элитар азҷ ӣфаҳмиши демократии ч тарз озод будан аз рақибон бароиӣовози интихобкунандагон, чун шакли ҳук-мронии элит,бештар ё кмтар зери назорат халқ асосан дар вақтиӣинтихобот. Мақсди демократияи элитар дар ақидаиӣплюрализми элит ифода мегардад, “инкишофёбанда” дарасоси ҳамкории гур ҳи оме . Ақидаи плюрализми элитӯ ҷ ӣмуқобил гузошта мешавад, бо ақидаи ҳукмрон дар дасти якӣэлита.

Назарияи ҳизби демократӣ (иштироки демократ )ӣ( .Волф, К.Макферсон, .Менсбриж бовар доранд баҶ Ҷ ӣконсепсияи неолиберантҳо ва сотсиалдемократҳо. Пурра батаҳдиди риояи дониш-гоҳҳо ва арзишҳои либерал –демократии модели оме , ба назарияи плюралит ваҷ ӣ ӣдемократиаш элитар дохил мешаванд. Онҳо дар наздашонӣчунин мақсад мегузоранд, соҳиби ҳаққонии озод ва баробариӣбошанд, нисбати ҳолати ву уд доштааш ва нисбатиҷнавишта отҳои либерал-демократҳои дигар. Рад намуданиҷшаҳрвандон дар рушди қабули ҳалли масъалаҳои сиёс . Дарӣсифати фаъолнокии сиёсии табақаи поёни омеа баландҷбардоштани савияи дониш умум пешниҳод мегардад, албӣ ҷнамудан ба асоси маданияти сиёс .ӣ

Тарафдорони назарияи демократияи ҳизбу гумонмекунад, ки аз роҳи қонунии интихоб гурехтан, нати аиҷ

132

нофаҳмиш шумораи зиёди халқ. Барои ин шарт нест, ки азараёни сиёс оммаи халқро дур намудан.ҷ ӣ

Иштироки демократ дар худ шакли омехтаро аксӣмекунад – шуморидани ҳақиқат ва демократияи намояндаг –ӣташкилёфта чун “низоми пирами-дашакл” бо демократияиҳақиқ ва вакилони демо-крат дар ҳар сатҳи пайдарпай, азӣ ӣасос оғоз намуда.

Бо ҳамин иҳат, назарияи демократияи ҳизб зарурҷ ӣбудани иштироки васеи шаҳрванд ҳамчун дар қабули ҳаллимасъалаҳои муҳимми ҳаёт ва дар тайёр барои ба ву удӣ ӣ ҷовардани араёни сиёс дар ҳар чиз таъмин менамояд. ҷ ӣ

Назарияи демократияи корпаративӣ яке аз паҳншудаҳост. Вай баробари ташкили бизнеси синфи коргар, кидар ҳимояи на фақат тадбиркорон, ёки коргарон, балкиманфиати ҳамаи аъзоёни муассисаи корпаративиро таъминмекунад. демократия ҳамчун механизми донишгоҳ бароикоркарди сиёсат, ҳалли корҳои давлат , бо ёрии намояндагониӣэлитаи сиёсии кишвар ва пешқадамони шумораи муассисаҳоикоргар , яъне элитаи бизнес ва иттифоқи касаба инъикосӣмегардад.

Ин назария демократияро чун ризогии ҳукмрониизархарид ва тадбиркорон, инчунин партия фаҳмиданмумкин.Бо ву уди ин корпоратсия дорои ҳуқуқи пешниҳодиҷҳамаи коркунон барои ин ё он соҳа мебошад. Назарияидемократияи корпоратив нуқтаи тамосро бо назарияиӣ“демократияи плюралист ” соҳиб аст. Ин ё он дастрасиӣмаркази қувва берун аз ташкилоти ҳукмронии давлатӣмешуморад. Тараф-дорони ин назария ба ойи рақобаткунҷ ӣҳалли муамморо пеш мебаранд.

Назарияи демократияи корпоратив истифодаи амалииӣхудро дар танзими муносибатҳои и тимо ёфт (маблағиҷ ӣмеҳнат ва ҳимояи он, таъмини и тимо ва ғайра). Лекинҷ ӣ

133

ҳолати вайро ба ҳамаи фаъолияти давлат, паҳн кардан мумкиннест, чунки ҳуқуқҳои шахсро барои нафъи корҳои калонбюрократия истифода мебарад.

Чунин шуморида мешавад, ки назарияи демократияиэлитар наздик буда, яке аз намудҳои он ҳисобидан мумкин.ӣ

Саволҳо барои худсан ишкун :ҷ ӣ

1. Назарияи асосии демократияро номбаркунед.2. Мақсади демо-кратияи элитариро муайян кунед.3. Тарафдорони “демократияи плю-ралист ” киҳоянд.ӣ4. Назарияи

демократияи корпоративиро ушоед.

Супоришҳои тестӣ :

1. К чунин мешуморад, ки дар қувваи худи таркиби инӣхалқ иштироки ҳатмии халқ дар ҳукмронии давлатӣдастрас нест:a) Гегельb) Ленинc) Р.Алленd) Р.Даллe) М.Дюверже

2. К чунин мешуморид, ки шакли беҳтарини давлатӣҳамин, ки ҳамаи шаҳрвандон (агар онҳо аз ин ҳуқуқ

134

маҳрум набошанд, барои ягон амали иноят ) дарҷ ӣҳукмронии давлат иштирок намоянд:ӣa) Спинозаb) Волфc) Менсбриджd) Р.Далe) М. Дюверж

3. Асосогузорони назарияи демократияи проле-тар :ӣa) К.Маркс, Ф.Энгелс, В.И.Ленинb) .Волф, К.Мекферсон, .Менсбридж.Ҷ Ҷc) В.Парето, Г.Моска, Р.Михелсомd) И.Кант ва Гегельe) Волф ва Спиноза

4. Қонун аз р йи суханони шахс, он чизест, ҳам-чунӯпайдоиши “хоҳиши умум ”:ӣa) Руссоb) Спинозаc) Волфd) Менсбриджe) Дал

5. Кадом назария, демократияро ҳамчун берақобат,ҳам иҳат дар ҳукмронии роҳба-рияти корпаратсион ,ҷ ӣкоркунони и ораг (зархарид) ва тадбиркорон,ҷ ӣинчунин партия, мешуморад:a) Назарияи демократияи корпоративӣb) Назарияи демократияи ҳизбӣc) Назарияи демократияи элиторӣd) Назарияи “демократияи плюралист ”ӣ

е) Назарияи пролетар (и тимо )ӣ ҷ ӣ

135

6. Бо ризогии кадом назария демократия ва озод фақатӣбарои “оммаи меҳнаткашон”, пеш аз ҳама бароипролетариат мусоид: a) Назарияи пролетар (и тимо )ӣ ҷ ӣb) Назарияи демократияи корпоративӣc) Назарияи демократияи ҳизбӣd) Назарияи демократияи элиатрӣe) Назарияи “демократияи плюрализм ”ӣ

7. Мувофиқи кадом назария синфҳо дар омеаи имр заиҷ ӯбуржуаз аз байн рафтанд:ӣa) Назарияи “демократияи плюралист ”ӣb) Назарияи пролетар (и тимо )ӣ ҷ ӣc) Назарияи демократияи корпоративӣd) Назарияи демократияи ҳизбӣe) Назарияи демократияи элитарӣ

8. Кадом назария аз фаҳмиши демократ чунӣрақобатдори озод, барои овоздиҳии интихоб-кунандагон, ҳамчун шакли ҳукмронии элит, кам ёбеш зери назорати халқ махсусан дар вақти интихоботбармеояд:a) Назарияи демократии элитарӣb) Назарияи “демократии плюралист ” ӣc) Назарияи пролетар (и тимо )ӣ ҷ ӣd) Назарияи демократии корпоративӣe) Назарияи демократии ҳизбӣ

9. Кадом назария андешаи зарури иштироки ва-сеишаҳрвандон, ҳамчун дар қабули ҳалли масъалаҳоимуҳимми ҳаёт, баробари он дар тайёр ва таъсисёб ,ӣ ӣяъне дар ҳама араёни сиёс мав уд:ҷ ӣ ҷa) Назарияи демократии ҳизби b) Назарияи демократии элитарӣ

136

c) Назарияи “демократии плюралист ”ӣd) Назарияи пролетар (и тимо )ӣ ҷ ӣe) Назарияи демократии корпоратив ӣ

Сарчашмаҳо:

1. Р.Далл. Оиди демократия. М.., 2006. Саҳ.162. http://nicbar.ru/theoria_democraty1.htm3. https://ru.wikipedia.org/wiki/4. http://coolreferat.com/

137

Мавз ъ 2. Аломатҳои демократия. ӯ

Калимаи “демократия” дар маъноҳои гуногун исти-фодамешавад:

- чун шакли давлат;- чун низоми сиёс ;ӣ- чун шарти ташкил ва фаъолияти ташкилотҳои давлат ваӣ

муассисаҳои оме .ҷ ӣКай оиди давлат сухан меронанд, вай – демократ ,ӣ

дастраси ҳамаи ин намуди маъноҳоро дар назар медоранд.Демократия чун шакли давлат мумкин дар мамлакатҳои боҳолати демократ амалкунанда, номуфаттиш бо шартҳоиӣташкили демократ ва фаъолияти ҳамаи субъектҳои омеаиӣ ҷнизоми сиёс (ташкилотҳои давлат , муассисаҳои давлат ,ӣ ӣ ӣмар-казҳои оме , коллективҳои меҳнат ) ки дар як вақтҷ ӣ ӣсубъектҳои демократ буда метавонанд. Бар ҳар субъектҳоиӣдемократия пеш аз ҳама шаҳрванд ва халқ аст.

Демократия дар ягон о ва ягон вақт бе давлат мав удҷ ҷнадоштааст.

Дар ҳақиқат демократия шакли (гуногуннамуди) давлат,дар ҳа ми хурд чунин аломатҳоро дорост:ҷ

1. халқро чун сарчашмаи олии ҳукмрон донистан;ӣ2. интихоботи будани ташкилотҳои асосии давлат;3. баробарҳуқуқии шаҳрванд ва пеш аз ҳама бо

баробарии ҳуқуқии интихобии онҳо;4. тобеияти камшуморон ба бисёр дар ҳалли ягонӣ

масъала.

Ҳар гуна давлатҳои декмократ дар махзани ин гунаӣаломатҳои умум сохта мешавад, зинаи рушди демократияӣмумкин аст ҳар гуна бошад. Демо-кратикунонии омеа – инҷ

араёни ҳарвақтаи т лон , талабгори кафолати на фақатҷ ӯ ӣдохилидавлат , балки байналхалқист.ӣ

138

Давлатҳои демократии имр за (давлати демократ буданӯ ӣобр манд) бо якчанд аломатҳо ва шартҳо пурра мегардад,ӯмисол:

1. нигоҳ доштани ҳуқуқи инсон, афзалияти онҳо боҳуқуқҳои давлат;

2. ҳадди конситутсионии ҳукмрон аксарият аз болоиӣақаллият;

3. ҳурмати ҳуқуқҳои ақаллият ба фикри хусус ва нутқиӣозоди он;

4. ол будани қонун;ӣ5. тақсимоти ҳукмрон ва ғайраҳо.ӣ

Аз пурракунии демократияи имр за бармеояд, ки мазмуниӯсифатноки пурракун , ба демократия, ҳамчун намуна,ӣбеҳтарин усул ҳисобида, давлатҳои мутараққ фаъолиятӣмебаранд.

Демократия – ташкилоти сиёсии ҳукмронии халқ, китаъмини: иштироки баробарии ҳама ва ҳар як кас даридоракунии давлат ва қонуният функсионалии ҳамаисабъектҳо низоми сиёсии оме ; таъмини ҳуқуқ ва озодииҷ ӣинсон ва шумораи ақаллият дар муттаносиби бо стандартҳоибайналхалқ . ӣ

Аломатҳои демократ :ӣ

1. демократия иҳати давлат дорад:ҷ ӣа) дар ҳайати вакилони халқ ифодаи иштироки худ дар

ташкилотҳои давлат . Халқ дар идоракунии корҳои омеаӣ ҷиштирок намояд ва ба давлат ҳатмист (худидоракун ), чун боӣвоситаи ташкилотҳои на-моянда. Вай наметавонад худ, бароиба ву уд овар-дани ҳукмрон далхдор шавад, бе ҳайатиҷ ӣвакилони ба ташкилоти давлат дахлдор буда; ӣ

б) бо интихоб будани ташкилотҳои давлат ӣ ӣ

139

таъмин, яъне равиши демократии таъсиси ташки-лотҳоидавлат дар нати аи рақобатбардор, озод ва ҳаққонӣ ҷ ӣгузаштани интихобот;

в) дар ҳдадории ҳукмронии давлат пайдо шудани таъсирӯ ӣкардан ба тартибот ва фаъолияти мардум, онҳоро ба худ тобеънамудан, бо мақсад идоракунии корҳои омеа.ӣ ҷ

2. демократия дорои характери сиёс :ӣ

а) нишон додани гуногун иҳатии сиёс . Демо-кратияҷ ӣҳамчун иқтисоди бозор , номумкин аст, берақобат бошад,ӣяъне бе мухолифон ва низоми сиёсии плюралист . Ин дар онӣзоҳир мегардад, ки демократия бо шарти фаъолиятипартияҳои сиёс баромад мекунад, дар мубориза барои баӣдаст овардани ҳукмронии давлат . Дар демократияӣгуногун иҳатии фикрҳои сиёс – партияв ва дигарҷ ӣ ӣмуносибати маънав ба ҳалли масъалаҳои оме ва давлатӣ ҷ ӣ ӣба ҳисоб гирифта мешавад. Демократия з роварии давлат ваӯ ӣма бурии маънавиро роҳ намедиҳад. ҷ

Қонунгузории давлатҳои матараққии ғарб як қаторшартҳоро мустаҳкам месозад, ки кафолати плюра-лизмисиёсист:

1. ҳуқуқи умумии овоздиҳ ;ӣ2. баробар ҳангоми интихобот;ӣ3. овоздиҳии ғоибона; 4. интихоботи р йирост ва тариқи он.ӯ

б) асоснокшавии баробарии сиёс ба шаҳрванд дарӣиштироки идоракунии корҳои оме ва давлат, пеш аз ҳамаҷ ӣҳуқуқи баробарии интихобот. Ин гуна баробар имкониятиӣинтихоботи байни вариантҳои гуногуни сиёс , яънеӣимконияти рушди сиёсиро медиҳад.

3. демократия таъмини эълони кафолат ва аниқ тадбиқӣкардани ҳуқуқи шаҳрванд – иқтисод , сиёс , шаҳрванд ,ӣ ӣ ӣ

140

и тимо , мадан , баробар – ба вазифаҳо дар мувофиқати боҷ ӣ ӣстандартҳои байналмилал дар ҳуқуқҳои инсонии Хартияӣ(деклоратсияи умумии ҳуқуқҳои инсон соли 1948., актиӣУмуммилал оиди шаҳрванд ва ҳуқуқҳои сиёс , соли 1966 ваӣ ӣ ӣакти байналмилал оиди иқтисод ҳуқуқҳои мадан ва сиёсӣ ӣ ӣсоли 1966 ва ғр.

4. Демократия дар сифати низоми ҳаёти сиёс - оме аксӣ ҷ ӣмеёбад. Низоми ҳаёти сиёс - оме дар тала-ботҳо ба ҳамаиӣ ҷ ӣ

омеа ифода ёфта - ба ҳамаи низоми сиёсии субъектҳо (онҳоҷниз-субъекти демократ ) пеш аз ҳама ба ташкилотҳои давлатӣ ӣҳар як шахси ман-сабдор ҳамин қадар масъулият бояд доштабошад. Ч қадаре,ки барои инкишофи ҳуқуқҳои инсон,ӣмудофиа ва ҳимояи онҳо лозим.

5. Демократия гумонбар аст масъулияти байни давлат вашаҳрвандро дар талаботи и рои ҳаракат дар вайронкунииҷҳуқуқ ва вазифаҳо.

Саволҳо барои худсан иш :ҷ ӣ

1. Маънои вожаи “демократия”- ро г ед.ӯ2. Аломатҳоидемократия3. Аломатҳои давлати демократӣ

Аломатҳоидемократия:

141

Устувории халқ(манбааи ҳук-мрон -халқ)ӣ

Интихоботипайдарпайииташкилотҳоиасосии давлат

Сарчашмаҳо :1. Алебастрова И.А. Ҳуқуқҳои конститутсионии давлатҳои

хори ҷӣМ., 20022. http://coolreferat.com/3. Баглай М.В. Ҳуқуқҳои конститутсионии давлатҳои хориҷӣ

-М.,1999.

Мавз ъ 3. ӯ

142

Баробарииҳама дар назди

қонун

Ҳимояи ҳуқуқишахсони удоҷ -гона ва қаллиятТақсимоти

ҳукмронӣ Кафолати ҳуқуқва озодиишаҳрванд

Плюрализмисиёсӣ

Озодии фаъ-олияти ташки-лотҳои давлатӣ

Ҳуқуқи интихоботи ҳамчун элементи асосии демократия.

Ҳуқуқи интихобот -ӣмафҳуми юридик дорои дуӣмаънои асос :ӣ

Ҳуқуқи интихоботии объектив - ӣ дониш-гоҳиҳуқуқи конститутсион , иборат аз меъёрҳои ҳуқуқ,ӣризоияти қоидаҳои қонун ва одатҳои дар амалмав уд омада, танзими қоидаи пешниҳоди ҳуқуқиҷиштироки шаҳрванд дар интихобот ва усули шакл-гирии ҳукмронии ташкилотҳои интихобот (ёкиӣҳуқуқи интихоб кардан дар мавзуи васеъ);

Ҳуқуқи интихоботии субъектив ӣ (ёки ҳуқуқиинтихоб кардан дар маънои ихтисор)-ҳуқуқиинтихоботии шаҳрванди давлат (ҳуқуқиинтихоботии фаъол) ва интихоб гар-дида будан(ҳуқуқи интихоботии пассив).

Тартиботи таъсисёбии роҳбарият ва тафтишот -ӣсан ишии ташкилотҳои юридикии шахс ба танзими меъёрҳоиҷҳуқуқи интихобот мувофиқ нест, ба танзими ҳуқуқҳоиӣкорпоратив мансуб. ӣ

Ҳуқуқи интихо отии Қ ӣ ҶМа м аи меъёри юридик , ки дар он тартиботи таъсис ваҷ ӯ ӣ

гузаронидани интихоботи Президент, депутатҳои Сенат ваМа лиси Парламент, маслиҳатҳо ва аъзоёни ташкилотҳоиҷхудидоракунии маҳалл ҳу-қуқи интихоботии умҳурииӣ ҶҚазоқистон ба ҳисоб меравад. Интихобот дар қаториреферендум яке аз элементҳои демократ , ки шакли олииӣҳукмронии халқ аст.

143

Интихобот таъмини зарурии иштироки шаҳрванд дартаъсисёбии ташкилотҳои ҳукмронии давлат ва ташкилотҳоиӣхудидоракунии маҳалл ҳдадор аст дар паҳн-кунии ҳуқуқҳоиӣ ӯконститутсион , иштироки ҳатм дар идоракунии корҳоиӣ ӣдавлат , ч хеле ки бо воситаи намояндаҳои худ мод. 33ӣ ӣСарқонун). Қайд кардан зарур, ки ҳуқуқи интихобот боӣвоситаи инкишофи ҳарвақтаи конститутсионии умҳурҶ ӣамал мегардад.ӣ

Қонунгузории пави интихобот пешмуайян-кардашудаиӣСарқонуни умҳурии Қазоқистон қабул шуд ва КодексиҶ

умҳурии Қазоқистон Оиди интихобот дар умҳурииҶ ҶҚазоқистон аз 2 декабри соли 1993. Сарқонуни нави

умҳурии Қазоқистон соли 1995 ба таъмини дигаргуниҳо дарҶмеъёрҳои интихобот оварда расонд. Ин акти меъёр Қонуниӣ ӣконститутсион “Оиди интихобот дар умҳурии Қазоқистон”ӣ Ҷаз 28 сентябри соли 1995 бо пурраг ва дигаргуниҳо қабулӣкарда шуд.

Бояд қайд намуд, ки ҳуқуқи интихобот гумонбариӣмав удияти ҳуқуқҳои интихоботии фаъол ва пассив. Дар зериҷҳуқуқи интихоботии фаъоли умум ҳуқуқи шаҳрвандииӣ

умҳурии Қазоқистон бояд дар овоздиҳии интихоботҶ ӣҳангоми ба синни 18 расидан иштирок намояд.

Шаҳрвандони умҳурии Қазоқистон дар интихобот боҶдастраси ҳуқуқи интихобот новобаста аз пайдоиш, шароитиӣи тимо , мансабдор ва молияв , инс , миллат, забон,ҷ ӣ ӣ ӣ ҷ ӣдиндорони гуногун-мазҳаб, ои истиқомат ва ғр. ҳолатҳоҷиштирок менамояд.

Ҳуқуқи интихоботии суст (пассив)-ин қуқуқишаҳрванди умҳурии Қазоқистон, ки ҳолати ба ПрезидентҶ ӣинтихоб гардиданд, инчунин ба намояндагии ташкилотҳои

умҳурии Қазоқистон (депутатии Ма лис ва Сенат,Ҷ ҷПарламент ва маслиҳатҳо) дорад.

144

Талаботҳои умумие мав уд, ки ҳуқуқи интихобииҷфаъолро танзимкунандаест. Дар байни онҳо аз ҳамамуҳимтаринаш имконияти шаҳрванд дар синни 18-солаг ваӣзисти он дар ҳудуди муайян.

Боз талаботҳои иловагие мав уд аст, ки танзими сустиҷҳуқуқи интихобот - ин талабот ба номзодҳоиӣинтихобшаванда гузошта мешавад. ба талаботи иловагӣҳолатҳои синну сол , маълумотгир , молияв дохил мешавад.ӣ ӣ ӣИн гуна ҳолати синну сол дар муносибати номзод баӣ ӣПрезидент, депутатҳои Парламент, маслиҳат гузоштамешавад.

Интихобот дар ҳолатҳои ҳаққон ва ёки бавоситаӣмегузарад. Бо роҳи бавосита депутатаҳои Сенати Парламентинтихоб мегарданд. Бо роҳи интихоботи ҳаққон баӣПрезиденти умҳурияв , депутатҳои Ма лис, Парламент,Ҷ ӣ ҷмаслиҳатҳо, аъзоёни худидо-ракунии маҳалл инти-хоботӣгузаронида мешавад.

Шартҳои ҳуқуқии интихобот .ӣШартҳои ҳуқуқии интихобот дар сарқонун ваӣ

қонунгузории интихоботии умҳурияв қайд карда шудаанд. Ҷ ӣШарти асос умумихалқ будани он, баробар , ҳаққонӣ ӣ ӣ ӣ

ва ҳуқуқҳои интихоботии бавосита доштан, овоздиҳииғоибона, озод интихобнамо , ошкорба-ёнист. ӣ

Низоми интихоботии Қ.Ҷ145

ШАРТҲОИ ҲУҚУҚИИНТИХОБОТӢ

УМУМИХАЛ ҲАҚҚОН ОЗОД

БАРОБАРӢ БАВОСИТА

ҒОИБОНА

Низоми интихобот ӣ - ин ма муаи қоидаҳои бо қонунҷтанзимшуда, шартҳо ва критерияҳо, бо ёрии он, ки нати аиҷовоздиҳ муайян карда мешавад. ӣ

Дар умҳурии Қазоқистон шарти аксарият исти-фодаҶмешавад, ҳангоми муайян кардани ҳолати ин-тихобот,инчунин нати аи овоздиҳ . Ин низоми интихоботииҷ ӣмажоритар ном гузошта шудааст (аз калимаи франсав -ӣ ӣаксарият).

2 намуди низоми мажоритариро фарқ мекунанд:

1) аксарияти мутлақ;а) интихобот ҳамон вақт амал мешавад, ки ӣдар он зиёда аз 50 фоиз интихоботчиён ишти-рокнамоянд;б) ҳамон номзод интихобгардида ҳисоб меёбад, киовози зиёда аз 50 фоизи иштирокчиёни ин-тихоботросоҳиб бошад.

2) аксарияти нисбата:а) интихобот ҳамон вақт амал мегардад, агар ӣдар интихобот камтар аз 50 фоиз интихоботчиён иштирокдошта бошанд;б) номзоде, ки шумораи зиёди ововзҳои интихоботиро соҳиб гардид, интихоб гардида ҳи-собмеёбад.

Низоми интихобот мутаносиби онест, ки ой дарӣ ҷПарламент тақсимоти мутаносиби шумораи овоз-диҳандагонеба руйхати номзодҳо ба депутат аст, бештар ин р йхатиӣ ӯпартияҳост. Ҳамин тавр, ҳангоми тақсимоти наваду ҳашт ой,ҷки дар таркиби Ма лис барои намояндагии партияҳои сиёсҷ ӣлозим аст.

Ҳамин тавр, ҳангоми истифодабарии низоми мутаносибиинтихобот таъмини мувоффиқати шумораи овозҳо байниӣр йхати номзодҳои гирифташуда дар интихобот ва шумораиӯ

146

мандатҳо ба Парламент нигоҳ дошта мешавад. Ҳам низомимутаносиб ва ҳам мажоритар дорои комёбиҳо ва ҳамӣ ӣкамбудиҳост. Ҳар як давлат аз ҳолати сиёсии амалкунандабаромаа ва бо муносибатҳои қувваи сиёс , барои худ низомиӣмуайяни интихоботиро месозад. Ҳалли муаммо мутобиқатиэътибори низоми мажоритар ва низоми мутаносиб, бароиӣистифо-дабарии низоми омехта алоқамандии элементҳоиҳардуи низоми интихобот хизмат мерасонад.ӣ

147

Низоми итихоботӣ

Мутаносибӣ

Дар ҳудудҳоибисёрмандат баӣ

р йхати номзо-дҳоӯаз партияҳо овоз

медиҳанд.

Ҳамон партияинтихобгардидаҳисоб, ки бештарфоизи овозро до-

рост, ойро боҷроҳи мутаноси-бии

шумораи овозҳотақсимот

менамоянд.

Мажоритарӣ

Ҳамон интихоб-гардида ҳисоб

меёбад. Ки дар ҳуддовози акса-риятро

гирифта бошад.

Камбуд дарӣмуносибати қувваҳои

сиёс акс намеёбадӣ

Намуна

Ба як о шумораи ҷномзодҳо А,В,С,

А – 7 млн. овозҳо,

В - 6 млн. овозҳо,

С - 5 млн. овозҳо. Аз ин о 7ҷ >6>5, ғолиб А,вале 7>6>5, яъне А- 7 млн, зид - 11млн.

Округҳои интихобот ва участкаҳои инти-хобот .ӣ ӣ

Дар зери округи интихобот ҳудуди якка ифода мегардад,ӣбо ҳисоби меъёр тартибдодашуда барои интихоботи номзодҳоба Ма лис, Парламент, масли-ҳатҳо, аъзогии ташкилотҳоиҷхудидоракунии маҳалл . Дар интихоботи Президент округиӣинтихобот ҳамаи ҳудуди умҳурии Қазоқистон аст. Дарӣ Ҷинтихоботи номзодҳои Ма лис, Парламент ва маслиҳатҳоҷокруги интихоботии ҳудудии яккамандат таъсис меёбад.ӣОкругҳои бисёрмандат дар интихоботи аъзог баӣ ӣташкилотҳои худидоракунии маҳалл таъсис меёбад. ӣ

Бар йхатгирииинтихоботчиён (интихобкунан-дагонӯ ).

Бар йхатгирии интихоботчиён (интихобкунан-дагон)ӯусули дохилкунии шахс ба р йхати интихобкунандагон, дарӯасоси он, ки онҳо ба овоздиҳ роҳ дода мешавад.ӣБар йхатгирии интихоботч (инти-хобкунанда) аз р йи сеӯ ӣ ӯмарҳала: тартиб додани р й-хати интихобчиён (интихобч ),ӯ ӣдохил намудан ба р йхати интихобчиён (интихобкунандагон)ӯ

148

Намуна

Ба 9 ой амали ҷпартияҳои А,В,С,

А- 20% - 2 ой,ҷ

В-30% - 3 ой,ҷ

С-50% - 4 ой.ҷ

ва равиши шиносо бо р йхати интихоботчиёнӣ ӯ(интихобкунан-дагон) муайян мегардад.

Ширкати пешазинтихобот .ӣ

Дар равиши интихобот араёни фавқулода муҳимҷтанзими паҳнкунии саволҳои пешазинтихобот аст.ӣПаҳнкунии пешазинтихобот бо воситаи ахбори оммав ваӣ ӣроҳи гузаронидани чорабиниҳои интихо-ботии ошкора баву уд меояд, инчунин бо роҳи нашри матбуот ва дигарҷ ӣмаводҳои паҳншав . Бо ташки-лотҳои давлат ваӣ ӣташкилотҳои худидоракунии маҳал-л гузарониданиӣчорабиниҳои пешазинтихобот манъ карда шудааст, инчунинӣбо воситаи шахсони мансабдор ҳангоми и рои вазифаҳоиҷмахсус, қисмҳои ҳарб , муассисаҳо ва ташкилотҳо бо аъзоёниӣкомиссияи интихобот .ӣ

Давлат барои ҳуқуқи паҳнкунии озодонаи шаҳрвандкафолат медиҳад. Дар адвали ширкати пешазинтихобот ҳарҷ ӣяк номзод ба мансаби интихобот ҳуқуқдор аст, бо барномаиӣфаъолияти дар пеш истодаи худ бояд баромад намояд.Барномаи номзод набояд ба ақидаи дигаркунии сохти консти-тутсион зид бошад, вайронсозии умҳур , дахлнок баӣ Ҷ ӣ ӣбехатарии давлат, анг, масъалаҳои и тимо , милл , дн ,ҷ ҷ ӣ ӣ ӣтафовути ҳар ониба, инчунин зуроварии мадан (моддаи 29.ҷ ӣҚонун оиди интихобот).

Овоздиҳ . ӣ

Овоздиҳ – ин яке аз саҳнаҳои асосии араёниӣ ҷинтихобот , дар ин саҳна воқеан хоҳишпайдокунии шаҳрвандӣамал мегарданд. Ашёи асосии овоздиҳ бюллетениӣ ӣинтихоботист. Дар бюллетени интихобот тамоми номзодҳоӣбо нишондоди ном ва насаб навишташуда пешниҳод кардамешавад. онҳо бо забонҳои қазоқ ва рус нашр мешавад,ӣ ӣинчунин бо забони аксарияти истиқоматкунандагони маҳал,ки дар ҳудуди ҳамон округ зист доранд.Овоздиҳ баӣ

149

интихоботи Президент, депутатҳои Ма лис, Парла-мент ваҷмаслиҳатҳо, аъзог ба ташкилотҳои худи-доракунии маҳаллӣ ӣдар ҳамон р зи интихобот гузаронида мешавад. Овоздиҳ дарӯ ӣинтихобот дар ойҳои махсус барои овоздиҳ гузаронидаҷ ӣмешавад.

Дар р зи интихобот як соат пеш аз овоздиҳ комиссияҳоиӯ ӣинтихоботии ҳудуд барои кушодани участкаҳои интихоботӣ ӣшур ъ менамоянд. Дар кушодашавии участкаҳои интихоботӯ ӣва дар равиши он дар ҳар як участка ҳуқуқдор аст шахсибоваридошта аз номи ҳар як номзод, намояндагони ахбориоммав , инчунин нозирони иттифоқҳои омеии умҳуриявӣ ҷ Ҷ ӣва нозирони хори , таъмини комиссияи интихобот ,ҷӣ ӣиштирок намоянд.

150

Ҳуқуқи интихоботӣ – ин ҳуқуқишаҳрванд барои интихобот бва

интихобгардида будан дарташкилотҳои давлатӣ

Ҳуқуқи фаъол – ҳуқуқи пассив (суст) -

ҳуқуқи интихобкардан барои интихоб-

ва даъват кардани гардида будани

депутатҳо, иштирок шаҳрванд ба депу-

дар референдумҳо тат ӣ ё ин ки ба

медиҳад сарварии давлат

рухсат

Саволҳо бароихудсан иш :ҷ ӣ

1. Фаҳмиши ҳуқуқи интихо-бот .ӣ

2. Ҳуқуқи интихоботии фа- ъол.3. Ҳуқуқи интихоботии суст

(пассив).4. Шартҳои ҳуқуқи

интихобот .ӣ5. Низомҳои интихоботӣ

Супоришҳои тест :ӣ1. Ҳуқуқи интихоботии фаъол ифода менамояд:

а) ҳуқуқи интихоб кардан;в) ҳуқуқи интихобгардида будан;с) муносибати байни номзодҳои дар рафти интихобот пайдошуда;д) ҳуқуқ ва вазифаҳои интихобкунандагон;е) ҳуқуқ ба паҳнкун .ӣ

2. Ҳуқуқи интихобтии пассив:

а) ҳуқуқи интихобгардида будан;в) ҳуқуқи интихоб кардан;с) ҳуқуқи пешниҳоди манфиати ин ёки он номзодҳо;

151

д) ҳуқуқи дар овоздиҳ иштирок накардан;ӣе) ҳуқуқи иштирок кардан дар шуморидани овозҳои интихобкунандагон.

3. Низоми интихоботи (дар маънои мухтасар)пешниҳод мекунад:

а) роҳи тақсимоти мандатҳо байни номзотҳо ёкипартияҳо.б) ма м и интихобкунандагони овозди-ҷ ӯҳанда барои кадоме аз партия ёки номзод.с) ма м и муомилоти омеа, танзими ҷ ӯ ҷмеъёри ҳуқуқи маъмур .ӣд) ма муаи ягона, алоқамандии байни ҳама қисмҳоҷва унсурҳо.е) ма м и меъёр, принсипҳо ва ниҳотҳои ҷ ӯҳуқуқ .ӣ

4. Ҳуқуқи овоздиҳии шаҳрванди умҳурии Қазоқистонҷаз кадом синну сол аст:

а) аз 18 солагӣб) аз 16 солагӣс) аз 17 солагӣд) аз 20 солагӣе) аз 15 солагӣ

5. Истилоҳи “электрорад” маънои онро дорад:

а) ма м и интихобкунандагони овозди-ҷ ӯҳанда барои кадоме аз партия ё ки номзод.б) низоми овоздиҳии электрон ва шумораи ӣовозҳо.с) ма м и ҳамаи номзодҳои ба қайд ҷ ӯгирифташуда.

152

д) ма м и ҳамаи аҳолии давлат.ҷ ӯе) ташфиқот ба воситаи электрони ВАО.

6. Овоздиҳии махф маънои онро дорадӣ :

а) иродаи интихобкунанда аз назорат истисност.б) ҳуқуқи ҳар як шаҳрванд борои интихоб кардантаъмин аст.с) кафолати ҳуқуқи ҳар як шаҳрванд барои номзодшудан.д) имконияти ҳамла истисност.е) бо булитентҳои овоздиҳ ҳама таъмин ӣмешавад.

7. Дар умҳурии Қазоқистон кадоме аз ташкилотҳоиҶҳукумат дар асоси овоздиҳии бевосита интихоб кардаӣмешавад:

а) Сенатб) Ма лисҷс) Ҳокими вилоятҳод) Ҳукумате) Маслиҳати вилоятҳо

8. Кадоме аз сензаҳои ба қайд гирифташуда дарконститутсияи умҳурии Қазоқистон тасдиқ кардаҶшудааст:

а) синну сол ӣб) инсҷс) на от ҷд) динӣе) миллат

153

9. Ташфиқоти пеш аз интихобот мутобиқи ӣ

қонун оғоз мешавад:

а) аз р зи ба қайдгирии номзодҳоӯб) аз р зи пешниҳоди номзодҳоӯс) аз р зи таъиноти интихоботӯд) аз р зи эълони интихоботӯе) аз р зи ворит кардани саҳмия ба ҳисоби ӯ СИК (комиссияи интихоботии марказ )ӣ

10. Ма м и меъёри қонунҳо, ки дар он принсипҳо баҷ ӯқайдгирифташудааст, тартиботи ташкилот даргузаронидани интихоботҳои Президент , депутатҳоиӣСенат (вакилони Сенат) ва Ма лиси Парламент ,ҷ ӣмаслиҳатҳо ва аъзоёни ташкилоти маҳаллиихудидоракунии инҳо мебошанд:

а) ҳуқуқи интихобкунӣб) қонунҳо дар бораи интихоботс) ҳуқуқҳои сиёсӣд) қонунҳо дар бораи референдум (раъйпурс )ӣе) ҳуқуҳои намояндагӣ

Сарчашмаҳо:

1. https://ru.wikipedia.org/wiki/

2. Конститутсияи умҳурии Қазоқистон дар раъипурсии Ҷумҳурияв 30 августи соли 1995 қабул карда шудааст.ҷ ӣ

3. Қонунҳои Конститутсионии умҳурии Қазоқистон (Дар Ҷбораи интихоботҳо дар умҳурии Қазоқистон” аз Ҷ28.09.1995 сол №2464

154

Фасли IV. Давлати ҳуқуқ . ӣШаҳрванд омеа.ӣ Ҷ

Мавз и 1.ӯ Фаҳмишот, аломатҳо ва принсипҳо

давлати ҳуқуқ .ӣ

Давлати ҳуқуқ – ин давлати демократ , таъли-мотиӣ ӣҳуқуқҳо, қонунҳои баланддара а, баробарии ҳама дар наздиҷқонун ва суди устувор, эътироф ва ваколати ҳуқуқ, озодииинсон ва дар асоси ташки-лотҳои ҳууқҳои двлат принсипҳоиӣқонунгузориҳои алоҳида, ҳокимияти суд ва и рокунандаӣ ҷгузошта шудааст.

Давлати ҳуқуқ – роҳ с и эҳёшавии табиат – қонунҳоиӣ ӯтаърих ва озод , афзалияти шаҳрванд дар муомилоти боӣ ӣ ӣ ӯдавлат, ҳуқуқи овози умуми инсони ва арзиши инсоният.Фаҳмишоти “давлати ҳуқуқ ” – он таҳкурсии арзишҳоиӣинсонист ба монанди демократия, гуманизм, ҳуқуқи инсон ,ӣозодии сиёсат ва иқтисод, либерализм ва ғайра.

Моҳияти фаҳмишоти давлати ҳуқуқ – ҳуқуқиӣбаланддара а дар ҳаёти амъият ва сиёс , дорои ҳокимиятиҷ ҷ ӣ ӣҳуқуқи устувор. Бо ёрии тақсимоти ҳокимияти давлатӣроҳҳои ҳуқуқиро ташкил мекунад ва вазифадор месозад, инчора, миқёси ҳаёти демо-кратию сиёсист. Давлати ҳуқуқӣқонунҳои баробари дастрасро бо иштирок дар ҳаёти сиёс дарӣҳамаи самтҳо ва ҳаракатҳо мекушояд.

155

Давлати ҳуқуқ аз худи ҳамонхел давлат бо ч фарқӣ ӣмекунад?

Давлати худи ҳамон хела бо хусусияти бисёр ҳокимияти,ҳуқуқи алоқаманд набуда озодии давлат аз омеа, ҳимояҷнакардани шаҳрванд аз беътибори ва та овус аз тарафиҷташкилотҳои давлат ва шахсони вазифадор. Фарқиятиӣдавлати ҳуқуқ дар он аст, ки дорои алоқаи ҳуқуқист, азӣқонуни устувор бар меояд, таъсири қатъ дар ҳудудҳоиӣмуайян, омеаи муқаррар, тобеи омеа, авобгар дар наздиҷ ҷ ҷшаҳрванд, ҳимояи и тимо ва ҳуқуқии шаҳрвандро таъминҷ ӣмекунад. дар баробари давлати ҳуқуқ ва ҳамчун дигарӣдавлатҳо дорои хусусиятҳои умумист, ки инҳоанд:

1) Ба вай ҳокимияти давлат ҳамчун воситаиӣгузаронидани сиёсат дохи-ла ва берунаӣлоиқ аст.

2) Он дар худ омеаи ташкилоти сиё-сироҷтасаввур мекунад, асос ба муто-биқи омеаиҷи тимо – иқти-сод . ҷ ӣ ӣ

3) Механизми давлатии механизми махсусродорост.

4) Дорои ташкилоти муайяни маъму-рию –ҳудуд дар марзи худ.ӣ

5) Ба воситаи андоз ва дигар амъова-риҳоҷмав уд аст.ҷ

6) Дорои давлати соҳибихтиёр аст.

Асоси механизми давлати ҳуқуқ бо чунин роҳҳо нишонӣдода шудааст. Ҳамаи қисмҳои сохтори он ва элементҳояшвазифанок аст дар асоси принсипи тақси-моти ҳокимият,

авобгарии қатъ ва таъинот ба мақса-дҳои худ.ҷ ӣИ рокунандагони ҳокимияти тақсимшуда, сохтори қисм ваҷ ӣунсурии давлатҳои ҳуқуқ дар корҳои шакл спесификии худӣ ӣозодии ҳуқуқиро таъмин мекунад. Сохтори қисм ва унсурииӣдавлатии ҳуқуқ ҳамаи амалиётҳои қатъии худро боӣ

156

қрнунҳоти амаликардаистодарда ташаккул медиҳад. Шахсонивазифадор барои иштаг ва таъминоти ҳуқуқию озодииӣшаҳрванд авобгаранд, кафолати конститут-сион ва дигарҷ ӣактҳои меъёрию ҳуқуқ . Ҳуқуқ ва озодии шаҳрванд боӣташкилотҳои ҳуқуқии давлат таъмин карда мешавад.ӣМеҳанизми давлати ҳуқуқ роҳи мав удияти он аст. Вазифаиӣ ҷдавлати ҳуқуқ бо ёрии меҳанизми он тадбиқ мешавад.ӣ

Давлати ҳуқуқ – давлати соҳибиҳтиёр буда, озодииӣҳалқро дар худ таъмин мекунад, миллат ва ҳалқиятҳои дарҳамин давлатбуда. Мав удияти ҳокимиятдор , умумигашта,ҷ ӣҳокимияти пуррагардида ва такрорнашанда, ин гуна давлатозодии муомилати омеаро таъмин мекунад, асос дар оғозиҷҳақиқат барои ҳамаи шаҳрвандон. Ма буркун дар давлатиҷ ӣҳуқуқ мав удият дар асоси ҳуқуқ, маҳдудияти ҳуқуқ ваӣ ҷсодир намудани амалҳои зидди қонун роҳ намедиҳад. Давлатҳамон вақте қувваҳои худро дар дораи қонун истифодамебарад, ки осоиштагии он ва тава уҳи шаҳарвандии онҷҷвайронкарда шавад. Он давлат озодии як одамро маҳруммекунад, агар бо тартиби худ ба озодии шахсони дигарӯтаҳдид намояд.

Талабатҳои умум , ки ба онҳо давлати ҳуқуқ авобӣ ӣ ҷмедиҳад

• мутобиқи қонунгузор тава уҳи муҳими ҳамаи синфҳоӣ ҷҷва табақҳои ти тимо , инкишофи тендесияи и тимо –ҷ ӣ ҷ ӣиқтисод ва вазъи маънав – психолог дар омеа.ӣ ӣ ӣ ҷ

• маҳдуд кардани қонунгузор дар заминаи амали ӣ

гардонии ҳалли муаммоҳои мав уд буда. ҷ

• авобгарии қатъ бақонунгузории ҷ ӣ

конститутсионии ҳозира;

• таъминоти амалии қонуни баланд мақом дар

157

бораи муомилот ба актҳои меъёрии қонун ;ӣ

• ом зиши диалектии оромию субот ва ӯ

қонунгузории динамик ; ӣ

• амали и рошудаи раванди демократии иштироки ҷ

шаҳрванд дар вақти э оди ҳуқуқ ;ҷ ӣ

• ба ҳисобгирии фикри омеаҷ

• амали и рошавии механизми ҳуқуқ рухсати ҷ ӣ

баҳзу низоҳои вазъ байни субъектҳо ҳуқуқ дар ӣ

ҳамаи сатҳҳои аналитик , давлат , сохтдори ӣ ӣ

и тимо ;ҷ ӣ

• сатҳи баланди маълумоти ҳуқуқ ва маданияти ӣ

ҳуқуқии шаҳрванд.

Инак, давлати ҳуқуқ таъмин менамояд:ӣ

1) дара аи баланди ҳуқуқ ва қонун;ҷ2) ҳадди кафолати ҳуқуқ ва озодии инсон.3) Баробарҳуқуқии ҳама дар назди қонун ва

суд. Дар фаҳми амиқи моҳияти давлати ҳуқуқӣ

принсипҳои асосии он эътибори хосадоранд, ки азиҳатҳои зерин тартиб ёфтаанд: баробарии ҳама дарҷ

назди қонун; мақоми ол доштани қонун, гуманизмиӣифодаи қонунҳо, умимияти қонунҳо. омеаи шаҳрвандҶ ӣдар маънои васеъ ҳамаи он қисми муносибатҳои омеаро,ҷки дар зери тасарруфи бевоситаи давлат ва мақомоти онқарор надоранд, дарбар мегирад.

Принсипҳои давлати ҳуқуқ .ӣ

• Принсипи афзалияти ҳуқуқӣ158

Ин принсипҳо характери асосии лаҳзаҳои нишондодашуда:

1) алоқаи удонашавандаи ҳуқуқ бо инсон, инҷнамуди ҳаёти зисти инсон, алоқаи воситаи умум ваӣкафолати ҳаёти муқаррар;

2) давлат дар сарчашмаи шаклҳои ҳуқуқ ягонанест; дар бисёр ҳолатҳо танҳо талаботи шаклҳоиҳуқуқиро ба расмият медарорад ёки ироданокии ҳамаихалқ, ба воситаи референдум ифода ёфтааст.

3) пайдошавии ҳуқуқ аз зарурати ташки-лотҳоиҳуқуқ , ойгиршавии қувваҳои дастги-рии омеа дарӣ ҷ ҷмақсад ва меъёрҳои вазифагузор .ӣ

Фаҳмидан мумкин аст, ки давлат ҳе гоҳ худро маҳдудҷнамесозад, маҳдудшави танҳо аз тарафи дигар ҳукумат, аз он

умла ҳукумати давлат метавонад ҳуқуқи инсон ваҷ ӣшаҳрвандро маҳдуд созад, ҳол онеки метавонад ҳама иҳатаҷшахсияти худро намоиш диҳад, иродаи шаҳрванди омеаҷқисми асосии ҳамаи ҳуқуқҳоро дарбар мегирад.

Инак, афзалияти ҳуқуқ нишон медиҳад: а) дида-баромадани ҳамаи саволҳои амъияти ва ҳаёти дав-лат азҷ ӣмавқеи ҳуқуқ ва қонун; б) алоқамандии арзиши ахлоқиюҳуқуқии умуми инсон ; в) зарурати ҳалли ҳамаи ҳуқуқҳоиӣасосии мафкуравии ташкилотҳои давлат ва амъият ;г)ӣ ҷ ӣбарои изҳор ва амали раванду шакли ҳуқуқ дар давлатдорӣзарурат пайдо мекунад.

• Принсипҳои ҳимояи ҳуқуқҳои инсон ва шаҳрванд

Ин принсипҳо дар асоси ҳамаи мулоқоти шаҳрванд бодавлат ва ташкилотҳои он ва бо дигар ташкилотҳо.Принсипҳои асос дар он аст, ки мулоқоти шахс бо давлатӣтанҳо дар асоси ҳуқуқ сохта мешавад. Танҳо заруратифаҳмишоти ҳалқи намунав бо меъёри ҳуқуқ, баландӣбардоштани сатҳи ҳуқуқ ва сиёс кафолат шуда метавонадӣ ӣ

159

ба ҳуқуқи инсон ва шаҳрванд ҳамчун арзиши ол баӣ ӣ ӣҳуқуқҳои давлат . ӣ

Аломатҳои зерин барои принсипҳои ҳимояи ҳуқуқ:

1) баробарии тарафайн ва авобгарииҷмутақобили давлат ва шаҳрванд;

2) намудҳои махсуси ҳуқуқҳои мунта-зам вашаклҳои муомилоти ҳуқуқ .ӣ

3) Оромии ҳуқуқи мақоми шаҳрванд вамав удияту кафолати сохтори ҳуқу-қ .ҷ ӣ

• Принсипи ягонагии ҳуқуқ ва қонун.Дар давлати ҳуқуқ ҳамаи актҳои меъёрию ҳуқуқӣ ӣ

набояд танҳо аз р йи шакл ва номг , балки аз р шӯ ӯӣ ӯмаъно ва мазмун низ ҳуқуқ бояд бошад.ӣ

• Принсипи тафовути ҳуқуқи байни шохаҳоимухталифи (гуногуни) ҳокимияти давлат

Дар тақсимоти ваколатҳои ба ҳокимияти қонун-гузор,и роия ва суд дар давлатҳои муосир бояд на ҳамчун якҷ ӣвоҳиди қудрат ва ҳамчун харо оти таъсис ва бақияи баҷтадбиқи мунтазами ҳамаи шохаҳои ҳоки-мияти давлатӣфунксияҳои давлат , функсияҳои давлатии конститутсионӣ ӣсаҳм мегузоранд, ки дар муқоиса ба қорн ва ё милитсиямаҳдудияти худро дар ма м ом муайяни меъёри қоидаҳоиҷ ӯдоим медонад. Дар байни онҳои ойи марказиро чунин шаклӣ ҷишғол менамоянд, ки ба се шохаҳои асосии ҳокимият тақсиммешавад – қонунгузор , и рокунандагон ва суд . Ин принсип,ӣ ҷ ӣаз як тараф мақоми олии қонунгузории ҳокимиятро муайянмекунад, аз тарафи дигар дар зери қонунҳои и рокунандагонҷва ҳокимияти суд . Баро-барҳуқуқии ҳокимиятро чораҳоиӣмахсуси ташки-лотҳои ҳуқуқ дастгир мекунад, на ин киӣ ӣтаъминоти ҳамкориро, балки ваколати ҳаммаҳдудиятиро дардои-раи таъсисёб муайян мекунад. Дар худи ҳамон вақт онҳоӣмустақилияти як доираи ҳамон ваколат кафолат медиҳад.

160

Ҳукумати қонунгузор мақоми ол дорад, то андозае, ки онӣқонунҳои давлат ва ҳаёти амъиятиро муқаррар месозад,ӣ ҷравиши асосии дохил ва берунии сиёсати кишвар, аз ин р ,ӣ ӯдар охири ҳисобот ташкилотҳои ҳуқуқ ва шакли фаъолиятиӣи ро-кунандагон ва ҳокимияти судиро муайян мекунад.ҷаввалан, таъминоти ташкилотҳои қонунгузор дар механизмиӣдавлати ҳуқуқ қонунҳои қабулкардаи қувваи олии ҳуқуқироӣбаё н карда, хусусияти меъёри ҳуқуқии умумиҳатмиро нишонмедиҳад.

Бо ву уди ин ҳокимияти қонунгузории мақомати олҷ ӣхусусияти мутлақ надорад. Он зери назорати мардум вамақомати махсуси конститутсионии, ки бо он ба қонунҳоиконститутсиявии ор мувофиқ аст таъмин мекунад.ҷ ӣҳокимияти и роия дар шахси мақомоти он машғуланд баҷтатбиқи фаврии меъёрҳои ҳуқуқ аз тарафи қонунгузоронӣқабул шудааст. Он дорои хусусияти ҳуқуқиест, дар ҳамонвақте, ки агар он ҳокимияти зери қонуни дошта ва ба ҳаракатиоғози қонун. Дар давлати ҳуқуқи ҳар як шаҳрванд метавонадаз р и ҳар ҳаракати ноқонунии ташкилотҳои и роия ваӯ ҷшахсони вазифадор дар асоси тартиботи суд арз кунад. ӣ

Ҳокимияти суд бо омилҳои худдор баромад мекунад, азӣ ӣвайроншавии сохтори ҳуқуқ огоҳ медиҳад ва аз ҳама пеш дарӣасоси конситутсия чи тавре, ки аз тарафи қонунгузор ваӣҳамон тавр аз ташкилотҳои и роияи ҳокимияти давлатҷ ӣтаъмини таҳсилоти ҳақиқии ҳокимият.

Иқтисод , и тимо ва ахлоқии асоси давлати ҳуқуқ .ӣ ҷ ӣ ӣ

Асоси ихтисоди давлати ҳуқуқиро муомилоти иқтисодитӣдар бар мегирад, замина ба бисёргузор ба шаклҳои гуногуниӣшахс (давлат , коллектив , и орав , хусус , кооператив ,ӣ ӣ ӣ ҷ ӣ ӣ ӣшахс ва ғайра) ҳамчун баробар ҳуқуқ ва меъёри ягонаиӣҳимояи ҳуқуқ . Дар давлати ҳуқуқ моликияти шахсӣ ӣ ӣбевосита аз они истеҳсолкунанда ва маводҳои моддииистеъмол-кунанда; шахси истеҳсолкунанда маҳсулоти

161

меҳнати худро моликияти шахс мешуморад. Саршавииӣҳуқуқи давлат танҳо дар нигоҳ доштани мустақилияти шахсиӣозидиии мулки хусус , чуноне ки таъминоти иқтисодииӣҳуқуқи олимақом, баробар-ҳуқуқии муомилати иштирокчиёниистеҳсолку-нанда-гон, афзоиши доимии шароити хуби омеаҷва инкишофёбии он.

Асоси и тимоии давлати ҳуқуқиро худидоракунииҷамъияти шаҳрванд дар бар мегирад, ҳамоне киҷ ӣ

шаҳрвандони озодро интиҳод мегардонад – интиқомипрогресси амъият . Дар маркази диққати чунин давлат инсонҷ ӣва манфиати он меистад. Ба воситаи низоми институтҳоии тимо , алоқаи амъияти шартҳои заруриро барои тадбиқиҷ ӣ ҷэ одиёти шахсии ҳар як шаҳрванд сохта метавонанд,ҷимкониятҳои меҳнат, таъминоти фикрии плюрализм , ҳуқуқиӣшахс ва озод . Гузаштаи аз усулҳои идоракунии тоталитарӣ ӣ ӣба давлати ҳуқуқ якбора ба таманнои фаъолияти и тимоииӣ ҷдавлат алоқа дорад. Устувории асосии давлати и тимоироҷосоиштаг ва асоси ҳуқуқҳои он инъикос мекунад.ӣ

Асоси маънавии давлати ҳуқуқиро принсипҳоиинсонд стии мумиинсон ва ҳақиқатан баробар-ҳуқуқииӯ ӣозодии шахс шакл медиҳад. Махсусан ин дар методҳоидемократии идоракунии давлат, рост ва адолат дарӣ ӣафзалияти ҳуқуқ ва озодии шахс дар муомила ба давлатҳимояи ҳуқуқи як ақилият , сабрнок ба ҳаргуна аҳонбинииӣ ӣ ҷдин шакл медиҳад.ӣ

Саволҳо барои худидоракун :ӣ

162

1. Фаҳмият дар бораи давлати ҳуқуқӣ

2. Аломатҳои давлати ҳуқуқ .ӣ

3. Асосҳои давлати ҳуқуқ .ӣ

Саволномаҳои тест :ӣ

1. Давлати демократ , таъминоти ҳукми ол , қонунҳоиӣ ӣоли мақом, баробарҳуқуқии ҳама дар назди қонун васуди озод, тан гирифтан ва кафолати ҳуқуқ ва озодииинсон ва дар асоси ташкилоти ҳукумати давлатӣасосҳои тақсимоти қонунгузор , и роия ва ҳукуматиӣ ҷсуд ойгир аст:ӣ ҷа) давлати ҳуқуқӣб) давлати дунявӣс) давлати и тимоҷ ӣд) анархияе) давлати тоталитарӣ

2. Асоси давлати ҳуқуқ ҳисоб намешавад:ӣа) мустақилият ва ҳисботдиҳии судӣб) ягонагии ҳуқуқ ва қонунс) бо масъулиятии ҳуқуқ дар соҳаҳои гуногуни ӣ фаъолияти ҳукумати давлатӣд) ҳимояи ҳуқуқии инсон ва шаҳрванде) афзалияти ҳуқуқ

3. Асосҳои давлати ҳуқуқ :ӣ

163

а) ягонагии ҳуқуқ ва қонунб) ҳуқуқи инсон ва шаҳрванд дар соҳаҳои меҳнат маҳкум нестс) озодии меҳнатд) манъ кардани табъиз (дискриминатсия) дар соҳаи меҳнат, меҳнати ма бури ва шакли вазниниҷмеҳнати бачагонае) таъмини ҳуқуқ ба шароити меҳнат, ба талаботҳои бехатар ва гигиен авоб медиҳадӣ ӣ ҷ

4. Асоси и тимоии давлати ҳуқуқ инҳоандҷ ӣ :а) омеаи шаҳрвандҷ ӣб) интиҳоди омеаҷс) партияҳои сиёсӣд) шаҳрвандон ва хори иёнҷе) ҳамаи номбаршуда

5. Асоси ахлоқи давлати ҳуқуқиро ташкил медиҳад:а) принсипҳои инсонд ст ва адолатпарварӯ ӣ ӣб) принсипи қонуниятс) принсипи меҳнати озодд) принсипи забони мурофияи судӣе) ҳамаи номбаршуда

6. Хусусияти фарқкунандаи давлати ҳуқуқ :ӣа) пешниҳодҳои махсуси механизми давлатӣб) алоқаманд набудан бо ҳуқуқ с) қудрати мутлақд) бе ҳимоя мондани шаҳрванд аз тарафи марзбон ва зуровар аз онини мақомати давлатӣ ҷ ӣе) озодии давлат аз омеаҷ

7. Принсипи афзалияти ҳуқуқ чиро мефаҳмо-над:

164

а) дида баромадани ҳамаи саволҳои амъият ва ҳаётиҷ ӣдавлат дар мавқеи ҳуқуқ ва қонунӣб) баробарҳуқуқии тарафайн ва масъулияти мутақобили давлат ва шаҳрвандс) навъи махсуси ҳуқуқи мунтазам ва шакли муомилаи ҳуқуқ ӣд) ҳолати муътадили ҳуқуқи шаҳрванд ва кафолати низоми ҳуқуқ ба мав удияти он ӣ ҷе) ҳамаи номбаршуда

8. Принсипи аломати фарқкунандагии ҳимояиҳуқуқии инсон ва шаҳрванд:а) баробарҳуқуқии тарафайн ва масъулияти мутақобили давлат ва шаҳрвандб) ҳуқуқ удонопазир алоқаманд бо шахс аст, он ҳастииҷвай, воситаи алоқаи ҳаматарафа ва кафолати тарзиҳаёти муқаррар ;ӣс) давлат танҳо манбаи ташаккули сарчашмаи ҳуқуқ нестд) зарурияти пайдоиши ҳуқуқ аз ташкилотҳои қудрати қувваҳои дастгир ва таъсиси он дар омеъаӣ ҷбарои фаъолияти муътадили он е) ҳамаи номбаршуда

9. Асоси ахлоқи давлати ҳуқуқиро ташкил медиҳад:а) Асоси баробарҳуқуқ ва озодии шахсият ӣб) Асоси дахлнопазирии моликияти хусусӣс) Асоси эҳтимолияти бегуноҳӣд) Асоси қонуният е) Ҳамаи номбаршуда

10. Иқтисоди асосии давлати ҳуқуқ нишонӣмедиҳад .............................. дар асоси бисёр ҳолатҳо башаклҳои гуногуни моликияти шахсӣ:

165

а) муносибатҳои истеҳсолотб) муомилоти ҳуқуқӣс) муносибатҳои ҳуқуқии шаҳрвандӣд) муносибатҳои оила ва никоҳе) ҳамаи номбаршуда

Сарчашмаҳо :1. https://ru.wikipedia.org2. http://webarhimed.ru/page-214.html3. http://kulturoznanie.ru/politology/pravovoe-gosudarstvo-i-

grazhdanskoe-obshhestvo/4.

166

167

Мавз ъ 2. ӯФаҳмишот, аломат ва сохтори омеаи ҷшаҳрванд .ӣ

омеаи шаҳрванд –Ҷ ӣпайдоиши омеаи бур уазҷ ҷ ӣ

мебошад. Он оҳиста – оҳиста ананаи омеаро ба табақаиҷфеодал иваз кард. Фаҳми аввали мафҳуми омеаи шаҳрвандӣ ҷ ӣчандон сода набуд ва низоми муайяни таркиботиро пайдонамуда буд. Ба ҳисобгирии манфиату талаботи шаҳрвандон ваҳимояи онҳо асоси унсурони таркибии онро ташкилмедоданд. Давлат бояд аз ҳаргуна ғамхор дар бораиӣманиатҳои мусбати шаҳрванд худдор намояд; Он бояд якӣқадам зиёдтаре аз зарурат барои амнияти онҳо аз ҳамдигар вааз душманони берун нагузорад; ба ягон мақсади дигар вайӣозодии онҳоро маҳдуд нагардонад.

омеаи шаҳрванд таввасути низоми ҳокимият ва бештарҶ ӣшакли сиёс ва иқтисодии ҳокимият ва таркиби шууриӣ

амъият оситаи иловагии ҳокимият ва дар баъзе ҳолатҳоҷ ӣвоситаи ма бурнамоию фишо-равар ба шахс мегардад.ҷ ӣ

Мафҳуми омеаи шаҳрванд барои ифодаи инкишофиҷ ӣтаърихии омеаи инсон , гузариши инсон аз мав удоти табиҷ ӣ ҷ ӣба ҳолати мутамаддин истифода бурдан. омеаи шаҳрвандиҶдар замони сармоядор пайдо шудааст. Пайдоиш ваӣинкишофи он ба ташаккули мақоми шаҳрванд пайваст аст.Яъне, симои марказии омеаи шаҳрвандиро шахсе ташкилҷмедиҳад, ки худро аъзои хомили омеа дониста, аз ма м иҷ ҷ ӯҳуқуқ озодиҳо батх рдор буда, дар назди омеа бароиӣ ӯ ҷрафтору кирдор ва фаъолияташ масул аст. Замони имр заӯнақшаи асос таъминоти и тимои ҳимояи одамон, и рошавииӣ ҷ ҷ

168

принсипҳои адолатхоҳ дар сохтори давлатдориро мақсадиӣасос гузоштааст.ӣ

Мав удияти махсуси ма муаи додашуда маҳоратиҷ ҷидоракуни ба ҳисоб меравад ва муқобилият ба давлат. Дартаърих диграгуниҳои зиёд ой дорад, ки дар он аз болоиҷҳукумат омеаи шаҳрванд ғалаба кардааст. Моҳият ваҷ ӣсохтори ташаккул метавонад дар шароит-ҳои гуногун пайдошавад. Масалан: Дар шарқ ин ма муа пурра “аморфним”ҷмутаассул ҳисоб мешавад, ин давлат имконияти беҳудуд ваҳокимиятро дорад, ба ҳамаи соҳаҳои ҳаёт дохил аст. БаҚазоқистон чи дахлдор аст, ин о давлат, ҳамчун қоида, азҷболои амъияти шаҳрванд ба худ тобеъ кунонд ва ғалабаҷ ӣкард. Моҳият ва сохтори ма муа аз тарафи ҳукумат ҳама вақтҷфишурро ҳис мекунад. Мисоли равшан шуда метавонад 70-соли давраи тоталитаризм дар кишвар. Дар нати аи онҷинкишофи таърих амалан риво наёфт.ҷ

Аломати омеаишаҳрванд ҳаракати озодиро ва ҳуқуқиҷ ӣшахсиро таъмин мекунад, ба ҳукум-ронии авторитарииҳокимият муқобил аст. Ин шакли ташкилот, ғайр аз инметавонад қисми аз вазифаҳои давлатиро ба уҳта гирад, онҳоеки дар охир аз уҳдаи он намебарояд. Аз он умла тобеиятиҷмуайяни омеаи шаҳрванд аз ҳукумат мав уд аст. Дара аҳоиҷ ӣ ҷ ҷон аз қобилияти ягонагии одамон вобаста аст, талаботҳоихудро мустақилона қонеъ мегардонанд, бо ёрии давлатмуро иат накарда.ҷ

Дар меҳнат, муаммоҳои омеаи шаҳрванд , фарқияти дуҷ ӣмуносибати асоси ба фаҳмишот ва моҳияти он бахшидашудааст.

Дар муносибати аввал фаҳмишоти омеаи шаҳрвандҷ ӣомеаи фаҳмишоти мутаррақ мегузорад, агар чи омеа баҷ ӣ ҷ

чунин сатҳ бо тараққиёти худ расида бошад, вақте ки давлатҳимояи ҳуқуқ ва озодии шаҳрвандро таъмин мекунад.

169

Муносибати дуввум, бештар паҳнгашта, ба фаҳмишотиомеаи шаҳрванд воситаи муомилоти мав уда ва маълумотиҷ ӣ ҷ

аз ҳудуд берун танзими давлат .ӣ ӣ

омеаи шаҳрванд – ин шаклёфта ва тараққ кардаҶ ӣ ӣдар давлатҳои демократии шаҳрвандии уму-м ,ӣпешниҳодшуда:

1. Айнан ташкили ихтиёрии сохтори нодавлатӣ(иттиҳодият, ташкилотҳо, асосиатсияҳо, итти-фоқҳо,марказҳо, клубҳо, фондҳо ва ғайраҳо) дар ҳамаисоҳаҳи фаъолияти ҳаёти омеа;ҷ

2. Ма м и муомилоти нодавлат байни шаҳр-вандон –ҷ ӯ ӣиқтисод , сиёс , и тимо , маънав (р ҳияв ), динӣ ӣ ҷ ӣ ӣ ӯ ӣ ӣва дигарҳо.

Шароити муҳими омеаи шаҳрванд тобеъияти шаҳрвандҷ ӣва ҳуқуқҳои инсон . Тараққиёти омеаи шаҳрвандӣ ҷ ӣимконпазир гашт бо ташаккули муста-қилона ва ваколатисубъекти шахсии ҳаёти и тимо . Тобеъияти шахси –ҷ ӣнишондоди дара аи инкишофи раванди омеа. ҷ ҷ

Шароити муҳими вазифаҳои омеаи шаҳрванд таблиғотҷ ӣва алоқаи баланди огоҳии шаҳрванд ба ҳисоб мераванд,имконияти баҳодиҳии ҳақиқии шароити иқтисод , диданиӣмасъалаҳои и тимои ва қабул наму-дани ҳар як қадам боҷи озати он.ҷ Ва, дар охир шароитҳои асосии вазифаҳоимувафаққиятноки омеаи шаҳрванд мутобиқи мав удиятиҷ ӣ ҷқонунгузор ва кафолати конститутсион ҳуқуқҳои он баӣ ӣмав уд будан ба ҳисоб мераванд.ҷ Дар шароити низоми демократ набудан (масалан, дарӣтоталитаризм).

омеаи шаҳрванд набуд ва шудаҳам наметавонист. ДарҶ ӣдавлатҳои демократ бошад, интихоб кардан – будан ёӣнобудани омеаи шаҳрванд – зарурот надорад ёки ин зарурҷ ӣмешавад (меёбад). омеаи шаҳрванд сохтори асосии давлатиҶ ӣ

170

демократ мебошад. Дара аи инкишофи омеаи шаҳрвандӣ ҷ ҷ ӣинъикос сатҳи инкишофи демократист.ӣ Инак амъбасти ҳамаи гуфтаҳо характери хусусиятиҷбаланди омеаи шаҳрвандиро удо мекунем:ҷ ҷ

1. омеаи шаҳрванд метавонад дорои дара- аиҶ ӣ ҷбаланди инкишоф ва пасттарини онро доштабошад. Дар давлатҳои тараққ карда вай аз умлаӣ ҷсад ҳазорҳо навҳои гуногуни иттифоқи шаҳрвандродорост. Дар давлат-ҳои дигар шумораҳои чуниннавъи ташки-лотҳо хеле маҳдуд аст;

2. Иттиҳодияи омеа, ташкили омеаи шаҳрванд ,ҷ ҷ ӣсохташудааст барои қаноат-мандии манфиатҳоигуногуни гур ҳҳои амиятии – иқтисод – мадан ,ӯ ҷ ӣ ӣилм ва дигар манфиатҳои бисёри шаҳрванд; ӣ

3. Ин ташкилотҳо, ташаккули омеаи шаҳр-ванд , наҷ ӣаз тарафи давлат, аз шаҳр-вандон сохташудааст,мав удияти давлати мухто-рист, аммо, албатта, дарҷдоираи ҳара-катҳои қонун .ӣ

4. Иттиҳодия шаҳрвандон табии пайдо меша-ванд бопайдоиши татбиқи манфияти уму-м .ӣ

5. Ба воситаи институти омеаи шаҳрванд кайфиятиҷ ӣамъият пайдо мешавад, барои татбиқиҷ ӣ

манфиатҳои шахс метавонад мав удияти ташкилӣ ҷкардаи ташкилот ба давлатро нишон диҳад.

омеаи шаҳрвандҶ ӣ ихтирои замони мо нест. Ғояиомеаи шаҳрванд дар Юнон ва Рими қадим мав уд буд.ҷ ӣ ҷ

Танҳо дар асри XVII философи англис Г.Гоббс дар меҳнатҳоихуд “Дар бораи шаҳрванд” ва “Левиафан” тамоми консепсияи

омеаи шаҳрвандиро баён кард, пайдоиши дар равандиҷгузариш аз ҳолати аввала бе ҳая он ба омеаи мадан , ҳамонеҷ ҷ ӣки тартибот ва сулҳ ҳукумрон аст. Дертар ғояи омеаиҷшаҳрвандиро Дж.Локком, Ж.Ж.Руссо, И.Кантом ва дигаролимон коркарда баромаданд.

171

Сохтори омеаи шаҳрванд :ҷ ӣ• Партияҳои сиёс , ташкилотҳои лоббистӣ ӣ

(комитетҳо, комиссияҳо ва шуроъҳо), сохтор дарқонунгузор ва ташкилотҳои давлат ;ӣ ӣ

• Ташкилотҳои амъиятию сиёс ва ҳаракатҳоҷ ӣ(эколог , зиддиҳарб , қонунҳи-моякун ва ғайраҳо);ӣ ӣ ӣ

• Иттифоқи соҳибкорон, асосияи истемол-кунандагон,фонди хайрия;

• Ташкилотҳои илм ва мадан , омеаи варзиш;ӣ ӣ ҷ• Мустақиллии воситаи ахбори омма; • расадхона• Оила

Табдили омилҳои муҳими омеаи шаҳрвандҷ ӣинҳоанд:1. Иқтисодиёт-иқтисоди омехта, шаклҳои гуногуни

моликиёти хусус , тартибгу-зории муомилотиӣбозор ;ӣ

2. Сиёс – ғайримарказикунонии ваколат-ҳоиӣдавлат , тақсимоти ҳокимият, анде-шаҳоиӣгуногни сиёс , ба шаҳрванд барои иштирок дарӣкорҳои давлатию амъияти дастрас шудааст,ҷмақоми олии қонун ва баробарии ҳама дар наздион;

3. Маънав – набудани ғояҳои ягонаи мано-пол ваӣ ӣаҳонбин , озодии ви дон, там-маддун .ҷ ӣ ҷ ӣ

Ҳамин тавр, омеаи шаҳрвандҷ ӣ - ин ма муаи муомилоотиҷамъият , сохтори расм ва ғайри расм (гур ҳҳо,ҷ ӣ ӣ ӣ ӯ

коллективҳо), иттифоқи манфиати хусусият-нок (иқтисод ,ӣэтник , мадан ), таъминоти шароити фаъолияти ҳаёти инсон,ӣ ӣқоноатманд ва тадбиқи талобатҳои гуногун ва манфиатҳоиӣшахс , гур ҳҳои и тимоии ғайри фаъолияти давлатист.ӣ ӯ ҷ

172

омеаи шаҳрванд бо давлат дар пайвастагииҶ ӣногусастан арзи ҳаст дорад ва дар зиддияти доим қарорӣ ӣ ӣгирифтааст. Ё худ ягонагии диалектикии давлат ва омеаиҷшаҳрванд яке аз хосиятҳои асосии таълимот ё ғояҳоиӣма бури омеаи шаҳрванд дониста мешавад.ҷ ҷ ӣ

Дар давлатҳои тараққи кардаи Шарқ механизми муайяниҳамкории омеаи шаҳрванд ва давлати ҳуқуқ ташкил шуд.ҷ ӣ ӣОн се элементи асосиро дорост:

• Мав удияти принсипҳои тақсимоти давлат баҷқонунгузор , и роия, суд ;ӣ ҷ ӣ

• Офаридани сохти ҳамкор тавассути парти-яҳо,ӣинтихоботҳо, намояндагони органҳои ҳукумат .ӣ

• Вазифаҳои намояндагон, аз умла роҳҳои инкишофиҷалоқаи байни давлатҳо ва омеа дар намуди навъҷ ӣгуногун машварати қумитаҳо ва комиссияи сохторидавлати буда, иштироки намояндагони гур ҳҳо ваӯташкилотҳо аз р и манфиатҳо.ӯ

Ташкили ҳамин гуна механизм дар нати аи эвалютсияиҷдурударози давлат ва омеаи шаҳрванд .ӣ ҷ ӣ

Барои мувафаққияти воситаи сохтори сиёс аз ҳама гунаӣимкониятҳои муносибатҳои давлат ва омеа шаҳрвандӣ ҷ ӣҳисоботи давлати қудратнок ва вазифаҳои нати анокҷафзалиятнок нишон медиҳад, ин ойгиршав ва пуррагииҷ ӣ

омеаи шаҳрванд . Пеш аз паҳн намудани вазифаҳои давлат,ҷ ӣбекоркунии сунъии онҳо ёки он вазифаҳои амалигаштаинолоиқ шоҳиду сустии давлатдор ба ҳисоб меравад. Аммоӣмустақилияти аз ҳад зиёд, идора карда натавонистани омеа –ҷшоҳиди сустии омеа. Махсусан ин масъалаи муҳим бароиҷватани мо, ёки тамоми таърихи гузаштаи Россия бо фактҳо(асосҳо) нишон медиҳад, ки муо-милаи та овускоронаиҷдавлат ба халқ будааст.

Саволҳо барои худидоракун :ӣ173

1. Фаҳмишот ва аломатҳои о-ҷ меашаҳрванд ӣ

2. Хусусиятҳои умум ва сох-ӣ ториомеи шаҳрванди ҷ

3. Мақсад ва вазифаи омеаиҷшаҳрвандӣ

4. Пайдоиш ва инкишофи ғоя- ҳодар бораи омеаи шаҳрвандҷ ӣ

5. Муносибатҳои тарафайниомеаи шаҳрванд ваҷ ӣ

давлати ҳуқуқ ӣ

Сохтори омеаи шаҳрвандҷ ӣТашкилотҳои амъиятҷ ӣ

Ҳаракатҳои сиёс ва партиявӣ ӣОзодии воситаҳои ахбори омма

ВАООила

Иттифоқи диндоронИнститутҳои омеаҷ

Саволномаҳои тест :ӣ

1. Дар ма м и муносибатҳои и тимо , сохтори расм ваҷ ӯ ҷ ӣ ӣғайрирасм (гуруҳҳо, коллективҳо), иттифоқиӣманфиатҳои махсус (иқтисод , этник , мадан )ӣ ӣ ӣтаъминоти шароитҳои фаъ-олияти ҳаёти инсони,қаноатманд ва тақси-моти гуногуни талаботҳо ваӣманфиатҳои шах-с , гуруҳҳои и тимо берун азӣ ҷ ӣфаъолияти дав-лат :ӣ

174

а) омеаи шаҳрвандҶ ӣб) давлати ҳуқуқӣс) итиҳодияи амъиятҷ ӣд) омеаи дунявҷ ӣе) ҳамаи номбаршуда

2. Омилҳои сохтори омеаи шаҳрванд ба ҳисобҷ ӣнамеравад:а) ташкилотҳои давлатӣб) ташкилотҳои илмию маъдан , амъияти ӣ ҷ варзишс) озодии воситаҳои ахбори омма ВАОд) Колисо (серков)е) оила

3. Табдили омилҳои сиёсии омеаи шаҳрванд ба ҳисобҷ ӣмераванд:а) Плюрализми сиёсӣб) Иқтисоди бисёрсоҳавӣс) Шаклҳои гуногуни моликияти шахсӣд) Озодии ви донҷе) Мутамаддун

4. Тадбили олимҳои иқтисод омеаи шаҳрванд баӣ ҷ ӣҳисоб мераванд:а) Шаклҳои гуногуни моликияти хусус ӣб) Ғайримарказикунонии мақомоти давлат .ӣс) Бартарии қонун ва баробарии ҳама дар назди онд) Озодии ви донҷе) Плюрализми сиёс ӣ

5. Тадбиқи омилҳои сиёсии омеаи шаҳрванд ба ҳисобҷ ӣмераванд:а) Дастрасии шаҳрванд дар иштирок ба корҳои

175

давлатии амъиятҷ ӣб) Ба танзимоварии муомилоти бозорӣс) Набудани як ғояи монопол ва аҳонбинӣ ҷ ӣд) Шаклҳои гуногуни моликияти шахсӣе) Ҳамаи номбаршуда

6. Табдили омилҳои маънавии омеаи шаҳр-ванд баҷ ӣҳисоб меравад:а) Озодии ви дон ҷб) Шаклҳои гуногуни моликияти хусусӣс) Ба танзимоварии муомилоти бозорӣд) Тақсимоти ҳокимияте) Бартарин қонун ва баробарии ҳама дар назди он

7. Табдили омилҳои иқтисод омеаи шаҳрванд баӣ ҷ ӣҳисоб мераванд:

а) Иқтисоди бисёрсоҳавӣ

б) Озодии ви дон ҷ

с) Мутамаддун

д) Бартарии қонун ва баробарии ҳама дар назди он

е) Плюларизми сиёс ӣ

8. Омилҳои ҳамкории омеаи шаҳрванд ва ҷ ӣ

давлати ҳуқуқ ба ҳисоб намераванд:ӣ

а) Ташкилотҳои амъияти сохта шудааст, бароиҷқаноатмандии шароитҳои гуногуни гур ҳҳои амъият –ӯ ҷ ӣиқтисод , маъдан , илм ва дигар шароитҳои шаҳрванд.ӣ ӣ ӣб) Тадбиқи шартҳои тақсимоти ҳокимият ба қонунгузор ,ӣи роия,суд ҷ ӣ

176

с) Сохтани асосҳои ҳамкор тавассути партияҳо,ӣинтихоботҳо, намояндагони ташкилоти ҳоки-мият .ӣд) Вазифаҳои намояндагон, аз умла роҳҳои инкишофиҷбайни давлатҳо ва омеа дар намуди навъи гунонгунҷмашварати кумитаҳо ва комиссияи сохтори давлат буда,ӣиштироки намояндагони гуруҳҳо ва ташкилотҳо аз р иӯманфиатҳо.е) Ҳамаи номбар шуда.

9. Тадбиқи омилҳои маънавии омеаи шаҳрванд баҷ ӣҳисоб мераванд:

a) Мутамаддун b) Дастраси шаҳрванд барои иштирок дар корҳои давлатию

амъият .ҷ ӣc) Бартарии қонун баробарии он дар назди ҳама.d) Шаклҳои гуногуни моликияти шахс .ӣe) Батанзимоварии муомилоти бозор .ӣ

10. Омилҳои сохтори омеаи шаҳрванд ба ҳисобҷ ӣмераванд:

a) Партияҳои сиёс , ташкилотҳои лобист (коми-тетҳо,ӣ ӣкомиссияҳо ва ш роҳо), сохтори назди қонунгузор ваӯ ӣташкилотҳои давлат - ҳукумат .ӣ ӣ

b) Ташкилотҳои амъиятию сиёс ва ҳаракатҳо (эко-лог ,ҷ ӣ ӣғайриҳарб , ҳимояи ҳуқуқ ва ғайраҳо);ӣ ӣ

c) Иттифоқи соҳибгорон, иттиҳоди истеъмол-кунанда,фондҳои хайрия;

d) Ташкилотҳои илмию маъдан , амъияти варзиш.ӣ ҷe) Ҳамаи номбаршуда.

Манбаъҳо:1. http://fb.ru/article/172459/grajdanskoe-obschestvo-ponyatie-

priznaki-struktura-funktsii-grajdanskogo-obschestva

177

2. http://greater_political.academic.ru3. http://all-politologija.ru/ru/grazhdanskoe-obshhestvo

178

Мавз ъ 3. Вазифаҳои омеаи шаҳрванд .ӯ ҷ ӣ

омеаи шаҳрванд дар симои муҳими и тимоии зистиҶ ӣ ҷодамон, воридоти фаъолияти ҳаёти амъиятист. Ин, суд бароиҷмуайян намудани ҳудудҳои роҳи ҳаёти онҳо хусусиятҳои хосисодаи и тимоист. Вазифаҳои асосии омеаи шаҳрвандҷ ҷ ӣбештар бо қаноатмандии пурраи модд , и тимо ваӣ ҷ ӣталаботҳои маънавии аъзоёни он амъбаст мегардад.ҷГуногунии иқтисод , этник , минтақав , касб , иттифоқиӣ ӣ ӣ ӣдиндорони шаҳр-вандони даъватшуда тадбиқи ҳама онибаиҷинфи-родиро бо манфиатҳои худ, к шишҳо, мақсадҳо ваӯғайраҳо мусоидат мекунад.

Дар доираи тадбиқи вазифаҳо асосии он омеаҷшаҳрванд шумораҳои муҳими вазифаҳои и тимоиро и роӣ ҷ ҷмекунад:

- Дар асоси қонуният соҳаҳои хусусии ҳаёти инсон вашаҳрванд ва ҳимояи онро таъмин месозад, аз танзимибеасоси давлат ва дигар сохторҳои сиёс .ӣ

- Дар асоси асосиятсияи омаи шаҳрванд механизмиҷ ӣхудидоракунии амъият офарида шудааст ва инкишофҷ ӣмеёбад.

- омеаи шаҳрванд яке аз муҳимтарин ва тавонотаринҶ ӣаслиҳа дар системаи “худдор ва муқобилвазн”,ӣҳаракати ҳокимияти сиёс ба ҳукмронии мутлақӣбуданро мефаҳмонад. Он шаҳрвандро аз иттифоқидахолати ғайриқонун ва дар фаъолияти ҳокимиятиӣдавлат буда, ҳимоя намуда, бо ҳамин васила ташаккулӣмедиҳад ва соддагардонии ташкилотҳои дав-латидемократ ва ҳамаи системаҳои сиёсии он. Бароиӣи рои ин вазифаҳо дорои бисёр имкониятҳост:ҷ ӯиштироки фаъолона дар маъ-ракаҳои интихобот ваӣраъйпурс , эътироз ё дастгирии баъзе талабҳо,ӣимконияти калон дар ташаккули андешаҳои амъият ,ҷ ӣ

179

аз умла, бо ёрии озодии воситаи ахбори омма (ВАО)ҷва алоқа.

- Институтҳо ва ташкилотҳои омеаи шаҳрванд боҷ ӣмақсади таълимоти воқеии кафолати худ идоракун ваӣғалабаи шахс барои иштирок ва дастраси баробар даркорҳои давлат ва амъият .ӣ ҷ ӣ

- омеаи шаҳрванд чунин вазифаҳои идора-кунииҶ ӣи тимоиро дар муомилот бо аъзоёни худ буданро и роҷ ҷмекунад. Он аз давлат вобаста нест, дорои восита ватарҳимҳост, бо ёрии он ки вобастааст аз меёрҳоии тимоии омеа, тарбияи шаҳрвандонро таъминҷ ҷмекунад.

- омеаи шаҳрванд вазифаҳои алоқаро низ и роҶ ӣ ҷмекунад. Дар амъияти демократи манфиатҳои гуногунҷпайдо мешавад. Доираи васеи ин манфиятҳо нати аҳоиҷҳамон озод ба ҳисоб меравад, ки шаҳрванд дарӣшароити демократ ба даст овардааст.ӣ

Давлати демократи пурра авобг и манфиатҳо ваҷ ӯталаботҳои шаҳрвандони худ мебошад. Аммо дар шароитииқтисоди плюрализм ин манфиатҳо сершумор шуд, чункиӣҳокимияти давлат амалан наметавонад дар бораи ҳамаи инӣманфиатҳо маълумот гирад. Вазифаи институтҳо ваташкилотҳои омеаи шаҳрванд бо хабар намудани давлат азҷ ӣманфиатҳои махсуси шаҳрванд, қаноатмандкунони танҳо боқувваи давлат.

Яке аз вазифаҳои омеаи шаҳрванд таъминотиҷ ӣминималии сатҳи воситаҳои зарур барои мав удияти ҳамаиӣ ҷаъзоёни амъият, махсусан, шахсоне ки худ кардаҷнаметавонанд (ма р ҳон, пиронсолон, беморон ва ғайраҳо).ҷ ӯ

Ҳа м ва аҳамяти вазифаи омеаи шаҳрванд меъёриҷ ҷ ӣҳаракати он ба ҳаёти сиёс ва и тимоиро муайян мекунад. ӣ ҷ

180

1. Дар асоси қонун ҳимояи соҳаҳои хусусии ҳаёти инсон вашаҳрванро таъмин мекунад, аз бе асос будани танзимиқатъии давлат ва дигар сохторҳои сиёс .ӣ

2. Дар заминаи асосиатсияи омеаи шаҳрванд сохтор ваҷ ӣинкшофи механизми худидоракунии амъият .ҷ ӣ

3. омеаи шаҳрванд яке аз муҳимтарин ва тавонотаринҶ ӣаслиҳа дар системаи “худдор ва муқобилвазм”,ӣҳаракати ҳокимияти сиёс ба ҳукумронии мутлақӣбуданро мефаҳмонад. Он шаҳрвандро аз иттифоқидахолати ғайриқонун ва дар фаъолияти ҳокимиятиӣдавлат буда, ҳимоя намуда, бо ҳамин восита ташаккулӣмедиҳад ва соддагардонии ташкилотҳои давлатидемократ ва ҳамаи системаҳои сиёсии он.ӣ

4. Институтҳо ва ташкилотҳои омеаи шаҳрванд боҷ ӣмақсади таъминоти воқеъии кафолати худидоракун ваӣғалабаи шахс барои иштирок ва дастраси баробар даркорҳои давлат ва амъ-ият .ӣ ҷ ӣ

5. омеаи шаҳрванд чунин вазифаҳои идоракнииҶ ӣи тимоиро дар муомилот бо аъзоёни худ буданро и роҷ ҷмекунад. Он аз давлат вобаста нест, дорои восита ватарҳимҳост, бо ёрии он, ки вобаста аст аз меъёрҳоии тимоии омеа, тарбияи шаҳр-вандонро таъминҷ ҷмекунад.

6. омеаи шаҳрванд вазифаи алоқаро байни амъият ваҶ ӣ ҷҳукуматро низ и ро мекунад (масалан, бо воситаиҷпартияҳои сиёс ).ӣ

7. омеаи шаҳрванд вазифаҳои мауъатадили институт ваҶ ӣташкилотҳои худро таъмин мекунад. Он соҳиби сохторимустаҳкам буда дар ҳамин ҳаёти амъиятист.ҷ

Дар давраҳои вазнини таътирих ( ангҳо, буҳренҳо,ӣ ҷр ҳафтодагиҳо), вақте ки давлат ба умбиш меояд онӯ ҷ“таъдири худро мегузарад” - ба сохторҳои қудратноки .ш. ҷ

Аз нуқтаи назари сиёсатчиёни аввалини рус А.Талкина,Ю.Красина вазифаҳои асосии қ.ш. ба инҳо ишора дорад.

181

Якум – ин омеаи шахси воқе . Дар муноси-батҳоиҷ ӣшаҳрванд ба воситаи манфиати шахс дохил шудааст, онҳоӣ ӣафзоиши инкониятҳо худидоракуни ва инкишофи патентҳоихуд ва дар қатори субъектҳои и тимо .ҷ ӣ

Дуюм – ташкилоти шахс ва худидоракуни дар шабонаиӣвасеи моземч ӣ манфиатҳои шахс , барои онҳое, ки танзимиӣберуна (давлат ) танҳо доираи умумии тартибот месозад.ӣ

Сеюм – ҳамгирои амъият бо воситаи низоми алоқаҳоиҷ ӣгоризантал ва роҳҳои маълумот дар амбасти асрҳо шаклиӣ ҷи тимоию якдили дар ҳисоботи охир ба пурраи организмиҷумум ва қабулкунии таърихию инкишофи онро таъминӣмекунад.

Чорум – сохтани шаклу заминаи якдилию байни шахс ,ӣасоснок ба умумият ёки наздики манфиатҳои шахс , коркардиӣмеханизмҳои созишномаи манфиат-ҳои бархоста ба назоратинизоҳо.

Пан ум – ҳававсмандгардонии ҳуқуқии меъёри э одҷ ҷ ӣталаботи бешбарии муттаҳодии ҳуқуқ ҳамон ҳуқуқҳоиӣшаҳрвандию сиёс ва озод , огоҳии зарур , ки дар иптидо дарӣ ӣ ӣхонаи омеаи шаҳрванд мегузарад.ҷ ӣ

Саволҳо барои худсан :ҷӣ

1. Вазифаи асосии омеаи шаҳрванд . ҷ ӣ

182

2. Вазифаҳои и -ҷтимоии омеаи ҷшаҳрванд .ӣ3. Аз нуқтаи А.Галкин,Ю.Красин вазифаҳои асосии омеаи шаҳр-ҷванд аз чиҳо иборат ӣаст.

Саволномаҳоитест :ӣ

1. Вазифаҳои асосии омеаи шаҳрванд :ҷ ӣa) Қаноатмандии модд , и тимо ва маъ-навииӣ ҷ ӣ

аъзоёни он.b) Нигоҳ доштани ҳифзи мудофиаи давлат ва

ташкил намудани шароит, инкишофи варзишикасб .ӣ

c) Ҳифзи саломатии аҳол ва ҳамкорииӣбайналмиллал .ӣ

d) Назорат аз болои риояи қоидаҳои му-қарраршуда ва ҳифзи иштирокчиёни гардишииқтисод .ӣ

e) Тадбиқи бевоситаи фаъолияти иқти-сод .ӣ

2. Дохил намудан дар муносибатҳои мутақо-билаишаҳрванд ба воситаи манфиати шахс ваӣимкониятҳои бадастоварда ба-рои худ идоракунӣва инкишофи ниёзҳои худ ба таври фаъолонии тимо – инҳо:ҷ ӣ

a) омеъ гардондани шахсҳо Ҷ183

b) Ҳамгироии омеъа ба воситаи сис-темаиҷалоқаи уфуқ .ӣ

c) Ташкилоти шахс ва худ идоракун .ӣ ӣd) Сохтани шакли заминаи байнишахсии

якдилона.e) Пешравии меъёри э одкории ҳуқуқ . ҷ ӣ

3. Вазифаи омеаи шаҳрванд ба ҳисоб на-ҷ ӣмераванд:

a) ойгиркун ва таъминоти стандартҳоиҶ ӣи тимо дар сатҳи зиндаг .ҷ ӣ ӣ

b) Назорати и тимои аз р и муомила бо аъзоёниҷ ӯхуд.

c) Ҳимояи шаҳрванд ва иттифоқи онҳо аздахолати ноқонун дар фаъолияти ҳокимиятиӣдавлатии онҳо.

d) Ҳимояи соҳаҳои хусусии ҳаёти инсон вашаҳрванд аз беасоснокии танзими қатъиидавлат ва дигар сохторҳои сиё-с .ӣ ӣ

e) Ҳамаи номбаршуда.

4. Вазифаи омеаи шаҳрванд :ҷ ӣa) Таъмини дастраси баробар барои иштирокӣ

дар корҳои давлатию амъ-ият ҷ ӣb) Идоракунии амволи давлат ӣc) Мубориза бар зидди инояткори ҷd) Дастгирии ташкилотҳои нодавлат дарӣ

гардиши иқтисодӣe) Ҳамаи номбаршуда

184

5. Вазифаҳои омеаи шаҳрвандиро ёбед:ҷa) Назорати и тимо аз р и муомила бо аъзоёниҷ ӣ ӯ

худb) Ҳифзи ёдгориҳои таърих – фарҳанг ,ӣ ӣ

бойгониҳо, осорхонаҳо ва ғайраҳо.c) Таъминоти шуғлнокӣd) Ташкил намудани бу ети давлат ва назорат баҷ ӣ

қисмҳои хар и он.ҷe) Ҳифзи тартиботи амъият .ҷ ӣ

Сарчашмаҳо:1. http://center-yf.ru/data/stat/Funkcii-grazhdanskogo-

obshestva.php2. Д.Н.Нечиев. омеаи шаҳрванди: консепсия ва намуди Ҷ

ҳамкор / Д.Н.Нечиев/Институти давлат ва омеаи ӣ ӣ ҷшаҳрванд ; намуди ҳамкор : ма м аи корҳои илм \ бо ӣ ӣ ҷ ӯ ӣроҳбарии доктори фанҳои сиёс Д.Н.Нечиев – Воронеж: ӣнашриёт (ВГУ) универ-ситети давлатии Воронеж, соли 2005, саҳ. 18-19.

185

Питер Брейгели Калон (1525-1569) - рассоми анубиҷНидарландия, ки бо тахаллуси “Мардона” машҳургардидааст,.намояндаи аҳли оилаи рассомони машҳур аст.Суратҳои рассом тасвирнамуда дар музейҳои калони аҳон азҷМузейи таърихи санъат дар Вена, Музейи Прадо дар Мадрид,музейи Метро-политен дар Ню-Йорк, Лувр дар Париж вағр.дар ин о хоҳиши дар яке аз машҳуртарин сурати рассом ,ҷки бо номи “ Нобиноҳо” ва ёки “Оиди нобиноҳо” истодагузаштанро зарур донистем.

Сурати “ Нобиноҳо “ соли 1568 тасвир шудааст, дарзамони ҳозира ин тасвир дар галереяи Миллии Неаполгузошта шудааст. Сюжети ин тасвир як маънои мафҳумромедиҳад “Агар нобино нобиноро барад, он гоҳ ҳар ду ба чоҳмеафтанд”. Аз р йи характер ин тасвир пурмазмун аст.ӯШахсони к р на аз иҳати қувваи исмон , балки аз иҳатиӯ ҷ ҷ ӣ ҷнобино ба якдигар такя мекунанд, ки яке дигареро азӣафтидани чоҳ халос мекунад.Тасвир ғояи ишоракуниронадорад, гур ҳи нобиноҳо даст ба даст гирифта ба пеш қадамӯмегузоранд, аммо ба худ боварии қав надоранд. Шахси аввалӣба чоҳ меафтад, пас аз он истода ҳам, сеюмин шахс аз қафои

186

пешгузаштагон ба ин роҳ тайёр,.онҳое ки ҳоло дар қафояндгумон намекунанд, ки ч онҳоро дар пеш интизор аст , валеӣонҳо ҳам ҳамин тавр ба чоҳ меафтанд.

Питер Брейгел Калон дар тасвири худ аз фо еа дурҷбуданро мақсад карда буд. Аз р йи тасвири умум ба гур ҳиӯ ӣ ӯодамон ҳе гуна хавф таҳдид намекунад, ч хеле ки чоҳ пуриҷ ӣоб аст ва он қадар чуқур нест. Дар характкри асосии тасвир ӯдигар чизро нишон додан буд. Агар ба симои нобиноҳо назарӣандозем, г ё симои онҳо даҳшатовар аст. Дар тасвири худ ӯ ӯнахост нобиноҳоро таҳқир намояд, балки дар ин мавз ъӯтамоман сухан намеравад. Дар симои ин гуна шахсониниқобдор тамоми хислату характери бади инсон ба монанди-ӣдур ғг й , худпараст , бахил , чашмгурус-наг , зулмпеша ваӯ ӯ ӣ ӣ ӣ ӣқаҳрнок нишон дода шудааст, айнан ҳамин гуна хислатҳоиӣодамонро бак рк рона назар андохтан ба ҳаёт овардаӯ ӯмерасонад, одамонро ба чоҳ мебарад., ба чоҳи боз ҳамчуқуртар. Ин тасвири бемислу монанди аҳон “Нобиноҳо”ҷ ӣохирин асари ҳаёти рассом буд, г ёки Питер Брейгер пеш азӯвафоташ муносибати худро нисбати одамон дар ин асаритасвир нишон додааст.ӣ

187