ΑΓΟΡΑΙΔΕΩΝF

OR

UM

συμπράττοντας για την ανάπτυξηΣυμπράξεις Δημόσιου & Ιδιωτικού Τομέα

2ΑΓΟΡΑΙΔΕΩΝ

Και όμως, παρά την εξαιρετικά δύσκολη οικονομική συγκυρία, κάτι φαίνεται να κι-νείται στην αγορά των Συμπράξεων Δη-μοσίου και Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ). Α-πόδειξη για αυτό αποτελεί η συμμετοχή δεκάδων ελληνικών και ξένων εταιρειών στους διαγωνισμούς των έργων που βρί-σκονται σε εξέλιξη -διαχείριση απορριμ-μάτων στη δυτική Μακεδονία, ηλεκτρο-νικό εισιτήριο και ολοκληρωμένο σύστη-μα πληροφόρησης των επιβατών και δι-αχείρισης του στόλου των συγκοινωνια-κών φορέων της πρωτεύουσας-, αλλά και σε διαγωνισμούς που έχουν ήδη ολοκλη-ρωθεί, όπως εκείνος για τις 16 νέες σχολι-κές μονάδες της Θεσσαλονίκης.

Επιπλέον, οι πρόσφατες νομοθετικές ρυθμίσεις του Υπουργείου Ανάπτυξης, Α-νταγωνιστικότητας και Ναυτιλίας για το φορολογικό καθεστώς των ΣΔΙΤ, η μεγα-λύτερη συν τω χρόνω εμπλοκή της Ευρω-παϊκής Τράπεζας Επενδύσεων στη χρημα-τοδότηση των έργων -η «θεματολογία» των οποίων διαρκώς διευρύνεται-, αλ-λά και η εντεινόμενη προσπάθεια για τη συστηματική αξιοποίηση των πόρων α-πό την Ευρωπαϊκή Ενωση, καθώς επίσης και οι πρωτοβουλίες των ελληνικών τρα-πεζών για εναλλακτικούς τρόπους χρη-ματοδότησης, διαμορφώνουν παρά τις δυσκολίες και τα εμπόδια ένα νέο πεδίο δράσης για τις συμπράξεις.

Εξάλλου, η απόφαση της κυβέρνησης να υιοθετήσει ως προτιμητέα λύση για την ολοκληρωμένη διαχείριση των αστι-κών απορριμμάτων -πχ. για την περιφέ-ρεια της Αττικής αλλά και σε άλλες περιο-χές της χώρας- τις ΣΔΙΤ ανοίγει το δρόμο για την ουσιαστική ενίσχυση μιας αναδυ-όμενης «πράσινης» οικονομίας με πολλα-πλά οφέλη για το δημόσιο συμφέρον, την υγιή επιχειρηματικότητα, τους πολίτες και την κοινωνία.

Κώστας Τσαούσης

Προοπτικές υπάρχουν!

ΑΓΟΡΑΙΔΕΩΝF

OR

UM

Η έκδοση ετοιμάστηκε από τη ΜΕΤΡΟΠΟΛΙΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΕ για λογαριασμό του Forum ΑΓΟΡΑΙΔΕΩΝΟΡΓΑΝΩΣΗ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ: Βίκτωρας Δήμας, Θάνος Τριανταφύλλου, Χρήστος Τσαπακίδης, Κώστας Τσαούσης, Εμμανουέλα Χειρακάκη

4ΑΓΟΡΑΙΔΕΩΝ

ο Υπουργείο Ανάπτυξης, Ανταγωνιστικότητας και Ναυτιλίας υλοποιεί τους τελευταίους μήνες μία πολύπλευρη στρατηγική για την αναστήλωση της ελληνικής οικονομίας. Στόχος μας είναι να μετα-βούμε σε ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης, με αιχμή

την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας, την τόνωση της α-πασχόλησης, τη βελτίωση του ανθρώπινου κεφαλαίου και φυσικά την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής. Η δύσκολη αυτή συγκυρία συνιστά μία ευκαιρία να αλλάξουμε την Ελ-λάδα και αυτό πρέπει να το επιχειρήσουμε όλοι μαζί. Περ-νάμε μία μεγάλη κρίση, υπάρχει ένα σοκ στην οικονομία και, μέσα σε αυτές τις συνθήκες, καλούμαστε να ενισχύ-σουμε την ανάπτυξη.

Ηδη εφαρμόζεται ολοκληρωμένο στρατηγικό σχέ-διο ανάπτυξης για την αναθέρμανση της οικονομίας, αξι-οποιώντας τα διαθέσιμα χρηματοδοτικά εργαλεία, και στο πλαίσιο αυτό, προωθούμε δυναμικά και τις Συμπράξεις Δη-μοσίου και Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ). Στις συμβάσεις σύ-μπραξης ο δημόσιος φορέας διατηρεί την ιδιοκτησία των παγίων και τον ισχυρό ρυθμιστικό και εποπτικό του ρό-λο, διασφαλίζοντας με αυτό τον τρόπο το δημόσιο συμφέ-ρον. Από την άλλη πλευρά, ο ιδιωτικός φορέας προσφέρει υπηρεσίες στο δημόσιο, αξιοποιώντας την εξειδικευμένη

του τεχνογνωσία και εμπειρία και αναλαμβάνοντας το επιχειρησι-ακό ρίσκο. Οι συμπράξεις μάς δί-νουν την ευκαιρία να υλοποιούμε έργα ακόμη και σε δυσχερείς οικο-νομικές συγκυρίες. Σε έργα, όμως, τα οποία έχουν ένα ξεκάθαρο α-

ναπτυξιακό όφελος και δεν αποτελούν ένα «λευκό ελέφα-ντα». Εργα που ανταποκρίνονται σε κοινωνικές ανάγκες υψηλής προτεραιότητας και υψηλής προστιθέμενης αξίας για τον πολίτη και το Δημόσιο.

Για τη διασφάλιση της δυναμικής εφαρμογής του θε-σμού, τον Αύγουστο ψηφίσαμε στη Βουλή τροπολογία, στην οποία αποσαφηνίζεται το φορολογικό καθεστώς που διέπει την υλοποίηση έργων ΣΔΙΤ. Η τροπολογία αυτή α-ποτελεί ένα επιπλέον σημαντικό βήμα προς την ενίσχυση ενός ξεκάθαρου φορολογικού πλαισίου και την ανάδειξη των ΣΔΙΤ σε ένα ολοκληρωμένο και πιο αποτελεσματικό εργαλείο ενεργοποίησης της ιδιωτικής επενδυτικής πρω-τοβουλίας, προσέλκυσης επενδύσεων και ενίσχυσης της α-νάπτυξης. Η ψήφιση της συγκεκριμένης τροπολογίας δίνει πλέον ώθηση στο άνοιγμα, την επέκταση και την πλήρη α-ξιοποίηση του θεσμού. Γι' αυτό και χαιρετίζω το γεγονός ό-

τι υπερψηφίστηκε από την πλειοψηφία του σώματος. Φαί-νεται ότι σε έργα ανάπτυξης, τελικά, μπορεί να υπάρχει συ-ναίνεση, και θα έπρεπε ευρύτερα να υπάρχει, γιατί όλοι στο ίδιο καράβι που προσπαθεί να βγει από την τρικυμία είμα-στε. Και έξοδος από την τρικυμία χωρίς ανάπτυξη δεν θα υ-πάρξει.

Αυτή τη στιγμή στη χώρα μας προχωρούν έργα ΣΔΙΤ που ανταποκρίνονται σε τομείς υψηλής κοινωνικής ωφελι-μότητας. Συγκεκριμένα, υλοποιούνται επτά νέοι πυροσβε-στικοί σταθμοί σε διάφορες πόλεις και αρχίζουν να παραδί-δονται, έχουν επιλεγεί ανάδοχοι σε τρεις διαγωνισμούς για την υλοποίηση 40 νέων σχολικών μονάδων σε Αττική και Θεσσαλονίκη, ενώ σε διαγωνιστική διαδικασία βρίσκεται έργο διαχείρισης απορριμμάτων στη δυτική Μακεδονία, δικαστικά μέγαρα Πάτρας και Ηρακλείου Κρήτης και δύο έργα Τεχνολογίας Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) για τις αστικές συγκοινωνίες της Αθήνας.

Παράλληλα, εργαζόμαστε συστηματικά, ώστε να μπο-ρέσουν τα έργα να χρηματοδοτηθούν από τον τραπεζικό τομέα, ο οποίος -παρά τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει- έ-χει τη βούληση αλλά και την ευθύνη να χρηματοδοτήσει την υγιή ανάπτυξη, ενώ είμαστε και σε στενή συνεργασία με την ΕΤΕπ, ώστε να συμμετάσχει στη χρηματοδότηση των έργων. Επόμενη αναπτυξιακή πρωτοβουλία αποτελεί η χρήση κοινοτικών πόρων σε έργα ΣΔΙΤ. Το μοντέλο είναι ένα έργο να χρηματοδοτείται εν μέρει από κοινοτικούς πό-ρους και εν μέρει από ιδιωτικούς, με διττό στόχο: μειωμένη ανάγκη ιδιωτικής χρηματοδότησης και αποτελεσματικότε-ρη αξιοποίηση κοινοτικών πόρων σε λειτουργικά έργα. Η-δη το εφαρμόζουμε σε έργα ΤΠΕ με το επιχειρησιακό πρό-γραμμα «Ψηφιακή Σύγκλιση», ενώ θα το εφαρμόσουμε ά-μεσα και σε έργα διαχείρισης απορριμμάτων.

Τέλος, καλούμε και τους δήμους και τις περιφέρει-ες να αναδείξουν τα δικά τους νέα αναπτυξιακά, ανταπο-δοτικά έργα τοπικού χαρακτήρα, για να αξιοποιήσουμε α-νεκμετάλλευτες δημόσιες υποδομές, να ενισχύσουμε την τοπική οικονομία και να δημιουργήσουμε νέες θέσεις ερ-γασίας σε όλη την ελληνική επικράτεια. Στόχος μας είναι να χρησιμοποιήσουμε τα έργα ΣΔΙΤ ως μοχλό και κατα-λύτη αλλαγής της νοοτροπίας του δημόσιου τομέα, αλ-λά και του επιχειρηματικού κόσμου για την υλοποίηση έρ-γων αναπτυξιακού χαρακτήρα. Είναι αυτή η αλλαγή νοο-τροπίας που τελικά μπορεί να δώσει διέξοδο στην υγιή ε-πιχειρηματικότητα προς όφελος της Ελλάδας και των πο-λιτών της, με πλήρη διαφάνεια και διασφάλιση του δημό-σιου συμφέροντος.

Συμπράττουμε για το αναπτυξιακό μας μέλλον

Του Μιχάλη Χρυσοχοΐδη*

*Ο κ. Μιχάλης Χρυσοχοΐδης είναι υπουργός Ανάπτυξης, Ανταγωνιστικότητας και Ναυτιλίας.

5 ΑΓΟΡΑΙΔΕΩΝ

PU

BLI

Στρατηγική αειφορίας

Ο Ομιλος Κοπελούζου ιδρύθηκε το 1970 και έκτοτε κατέχει ηγετικό ρόλο στην Ελλάδα, δραστηριοποιούμενος μέσω των εταιρειών του στους σημαντικότερους επιχειρηματικούς τομείς της χώρας.Ο Ομιλος διαθέτει ευρύ φάσμα επιχειρήσεων, με επενδύσεις και συμμετοχή σε όλους τους τομείς πε-τρελαίου και φυσικού αερίου, στον τομέα ηλεκτρικής ενέργειας, στις ανανεώσιμες πηγές ενέρ-γειας, καθώς και στην ανάπτυξη, διαχείριση και λειτουργία ακινήτων ειδικών χρήσεων και οικιστικών συγκροτημάτων. Ο Ομιλος έχει, επίσης, παρουσία σε έργα ΣΔΙΤ και παραχωρήσεων, όπου συμμετέχει στο Διεθνή Αερολιμένα Αθηνών «Ελευθέριος Βενιζέλος», στη μα-ρίνα Ζέας που αποτελεί τη μεγαλύτερη μαρίνα στην Ελλάδα, στο ATHENS METROPOLITAN EXPO που είναι το μεγαλύτερο εκθεσιακό κέντρο στην Αττική, καθώς και στο νέο αεροδρόμιο της Αγίας Πετρούπολης στη Ρωσία. Ο Ομιλος δραστηριοποιείται και στον τομέα διαχείρισης απορριμμάτων μέσω της NOVAERA HELLAS.

Ο Ομιλος ΚΟΠΕΛΟΥΖΟΥ, έχοντας διαγνώσει έγκαιρα τη σημασία που αποκτά στην εποχή μας η σωστή και φιλική στο περιβάλλον διαχείριση των αποβλήτων, έχει αναπτύξει έντονη δραστηριότητα στο συγκεκριμένο τομέα. Στο πλαίσιο αυτό, ο Ομιλος έχει συνάψει στρατηγικές συνεργασίες με διεθνώς αναγνωρισμένους οί-κους, οι οποίοι διαθέτουν μεγάλη εξειδίκευση στους διάφορους τομείς της διαχείρισης αποβλήτων.

Σήμερα ο Ομιλος διαθέτει όλα τα εχέγγυα για να συμμετέχει στην υλοποίηση έργων που αφορούν στην ο-λοκληρωμένη διαχείριση αποβλήτων, τα οποία θα πραγματοποιηθούν είτε με τη μορφή Συμφωνιών Παραχώ-ρησης είτε με τη μορφή Συμπράξεων Δημοσίου Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ) στα μεγάλα αστικά κέντρα της χώ-ρας. Στα συγκριτικά πλεονεκτήματα του Ομίλου συγκαταλέγεται και η δυνατότητα συγχρηματοδότησης των εν λόγω έργων. Συνεπώς, το επιχειρηματικό σχήμα που έχει αναπτύξει ο Ομιλος συνδυάζει αποτελεσματικά την απαιτούμενη τεχνογνωσία με την οικονομική ευρωστία και αποτελεί μια απολύτως ενδεδειγμένη επιλο-γή-λύση για τους Φορείς Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων (ΦΟΔΣΑ), τις Διαδημοτικές Επιχειρήσεις, καθώς και για όλους τους άλλους δημόσιους φορείς με αρμοδιότητα σε θέματα διαχείρισης αποβλήτων.

Αναλυτικά, οι τομείς ενδιαφέροντος του Ομίλου στον τομέα της διαχείρισης αποβλήτων είναι οι εξής:

Κέντρα Διαλογής Ανακυκλώσιμων Υλικών Εργοστάσια Μηχανικής-Βιολογικής Επεξεργασίας Αποβλήτων (αερόβια, αναερόβια, βιολογι-

κή ξήρανση) Εγκαταστάσεις Θερμικής Επεξεργασίας Αποβλήτων Χώροι Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων-Υπολειμμάτων Ενεργειακή Αξιοποίηση Βιοαερίου προερχομένου από ΧΥΤΑ ή αναερόβια χώνευση

Παράλληλα, το εύρος δραστηριοτήτων του Ομίλου περιλαμβάνει τη διεξαγωγή ερευνών αγοράς, την εκπόνη-ση τεχνικών και οικονομικών μελετών σκοπιμότητας, μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων, καθώς και την παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών για διαδικασίες αδειοδότησης, επιδότησης και χρηματοδότησης για έρ-γα μικρής ή μεγάλης έκτασης.

Ο Ομιλος, συμμετέχοντας ενεργά στην ανάπτυξη των αρχών της περιβαλλοντικής συνείδησης και αειφο-ρίας, καθώς και στην επίτευξη της βιώσιμης αστικής ανάπτυξης, αποτελεί μια αξιόπιστη λύση για επενδύσεις σε «πράσινες μορφές ενέργειας».

Η NOVAERA HELLAS, πρόσφατα επελέγη μεταξύ των υποψηφίων για το έργο ΣΔΙΤ της ΔΙΑΔΥΜΑ για τη Μελέτη, Χρηματοδότηση, Κατασκευή, Συντήρηση και Λειτουργία του Ολοκληρωμένου Συστήματος Δια-χείρισης Απορριμμάτων (ΟΣΔΑ) της Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας.

6ΑΓΟΡΑΙΔΕΩΝ

άν ένας συγκεκριμένος θεσμός αποτέλεσε αντικεί-μενο σε περισσότερα από 1.500 άρθρα στις τρεις μεγαλύτερες σε κυκλοφορία ημερήσιες εφημερί-δες πολιτικού περιεχομένου και σε περισσότερα α-πό 1.500 άρθρα στη μεγαλύτερη σε κυκλοφορία ε-

φημερίδα οικονομικού περιεχομένου στη σχετικά μικρή δι-άρκεια ζωής του από το 2005, τότε σίγουρα πρόκειται για κάτι ιδιαίτερα σημαντικό. Προς επίρρωση των ανωτέρω έρ-χονται και τα τέσσερα κατά μέσο όρο ετήσια συνέδρια αφι-ερωμένα αποκλειστικά στην προώθηση του θεσμού στην Ελλάδα και την παρουσίαση των σχετικών εξελίξεων.

Ομως, από τα γεγονότα προκύπτει κάτι διόλου ασύνη-θες για τα ελληνικά δεδομένα, ότι δηλαδή πολλαπλάσιες ανθρωποώρες έχουν αφιερωθεί στις συζητήσεις γύρω από το θεσμό παρά στην αξιοποίησή του.

Μετά από έξι χρόνια δημιουργίας του νομοθετικού πλαισίου, ένα μόνο έργο ΣΔΙΤ (Σύμπραξη Δημοσίου και Ι-διωτικού Τομέα) υλοποιείται, το οποίο ανατέθηκε τον Απρί-λιο του 2009 (συγκεκριμένα, το έργο των επτά πυροσβεστι-κών σταθμών κατασκευαστικού αντικειμένου περίπου 20 ε-κατ. ευρώ, το οποίο έχει αναλάβει κοινοπραξία που πλέον αποτελείται από την εταιρεία Γαντζούλας ΑΤΕ και χρηματο-δοτείται από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων και την EFG Eurobank Ergasias), ενώ για τέσσερα ακόμη έχουν α-ναδειχθεί προσωρινοί ανάδοχοι. Επίσης, αρκετοί διαγωνι-σμοί είναι σε εξέλιξη.

Σίγουρα, η πρόοδος που έχει επιτευχθεί δεν είναι αυτή που ανέμεναν οι υπεύθυνοι μετά την ψήφιση του νομοθετι-κού πλαισίου για τις ΣΔΙΤ το 2005 ή μετά την ανακοίνωση καταλόγου έργων ύψους 2,65 δισ. ευρώ στο τέλος του 2007, με ρυθμό ανάθεσης, σύμφωνα με τον τότε σχεδιασμό, έξι έρ-γων κατά έτος.

Οι ΣΔΙΤ αφορούν στην υλοποίηση έργων δημόσιου συμφέροντος μεσαίου μεγέθους (κατά το νόμο, προϋπολο-γισμού συνήθως έως 200 εκατ. ευρώ, αλλά ουσιαστικά κα-τά μέσο όρο 40 εκατ. ευρώ) από ιδιώτες επενδυτές μέσω μα-κροπρόθεσμων συμβάσεων σχεδιασμού, κατασκευής, χρη-ματοδότησης, λειτουργίας και συντήρησης. Υπό προϋποθέ-σεις μπορεί να έχουν σημαντικότατα οφέλη για την κοινω-νία, το Δημόσιο και τους ιδιώτες. Ομως, οι ΣΔΙΤ δεν αποτε-λούν ένα «πολυεργαλείο» κατάλληλο για όλες τις αναπτύ-ξεις και τις ανάγκες του δημόσιου τομέα. Τα οφέλη προκύ-

πτουν μόνον όταν η παραγωγικότητα και η ευελιξία του ιδι-ωτικού τομέα εφαρμόζονται σε έργα που είναι απαραίτητα για το κοινωνικό σύνολο και όπου ο ιδιωτικός τομέας παρέ-χει ουσιαστικές για το έργο υπηρεσίες στο βάθος της περιό-δου εκμετάλλευσης των 25 συνήθως ετών και όχι μόνο κα-τά την κατασκευή του.

Είναι γεγονός ότι αρκετά από τα έργα που σχημάτι-σαν τον κατάλογο του 2007 ήταν είτε τεχνικά ανώριμα, εί-τε πολυτελή και μάλλον περιττά, είτε ακατάλληλα για να προσελκύσουν το ενδιαφέρον επενδυτών. Ισως το μέγε-θος του καταλόγου να είχε περισσότερη αξία από την ποι-ότητα του περιεχομένου του ή η προετοιμασία των έρ-γων να αποδείχτηκε πιο δύσκολη από ό,τι αναμενόταν. Οι σύμβουλοι που ανέλαβαν να συνδράμουν τις αναθέτου-σες Αρχές προέκυψαν κυρίως από μειοδοτικούς διαγωνι-σμούς, ενώ οι συμβάσεις τους δεν παρείχαν ιδιαίτερα κίνη-τρα για την εξασφάλιση της τελικής επιτυχίας του εγχειρή-ματος. Οι αναθέτουσες Αρχές και οι υπηρεσιακοί παράγο-ντες, από την πλευρά τους, υποδέχτηκαν το θεσμό με ανά-μεικτα συναισθήματα, καθώς από τη μία πλευρά και με δε-δομένη την έλλειψη κρατικών πόρων αποτελούσε μία διέ-ξοδο για την υλοποίηση των σχεδίων τους και την κάλυ-ψη των αναγκών τους, από την άλλη, όμως, έθεσε υπό αμ-φισβήτηση πρακτικές που είχαν διαμορφωθεί και λειτουρ-γούσαν επί δεκαετίες, γεγονός που προκάλεσε αντίδραση, φόβο και δυσπιστία.

Η ουσιαστική διαφορά μεταξύ ΣΔΙΤ και δημόσιων έρ-γων για μία αναθέτουσα Αρχή είναι ότι δεν είναι πλέον αυτή υπεύθυνη για την ανάθεση ενός μεγάλου αριθμού κατακερ-ματισμένων συμβάσεων για σχεδιασμό, προμήθεια υλικών ή πραγματοποίηση εργασιών, τις οποίες στο παρελθόν συ-ντόνιζε και τις οποίες μπορούσε να αντιμετωπίσει διαχρονι-κά με αρκετή ευελιξία και χωρίς ουσιαστικά να μπορούν να γίνουν εμφανείς οι τυχόν συνολικές υπερβάσεις σε προϋπο-λογισμούς και χρονοδιαγράμματα ή οι αστοχίες στην ποιό-τητα του τελικού αποτελέσματος. Με τις ΣΔΙΤ τα έργα πρέ-πει να είναι σαφώς προσδιορισμένα πριν από την ανάθε-ση, με ώριμες άδειες και ξεκάθαρες προδιαγραφές. Επίσης, η παρακολούθηση του έργου ακολουθεί διαφορετική και πε-ρισσότερο τυπική και αυστηρή διαδικασία που εξασφαλί-ζεται από την παρουσία των δανειστών που αναλαμβάνουν στην ουσία τον κίνδυνο της ορθής υλοποίησης του έργου.

Οι προσδοκίες, η ουσία και

7 ΑΓΟΡΑΙΔΕΩΝ

οι προοπτικές των ΣΔΙΤΤου Κώστα Βουσβούνη*

Ταυτόχρονα, ο ιδιωτικός τομέας, από την πλευρά του, δεν μπόρεσε να αντισταθεί στην προσφιλή πρακτική της προσφυγής σε ενστάσεις και άλλα ένδικα μέσα που αφο-ρούσαν στην κατακύρωση αποτελεσμάτων διάφορων στα-δίων των διαγωνισμών τόσο για την ανάδειξη συμβούλων, όσο και για την ανάδειξη αναδόχων στα έργα ΣΔΙΤ, αναδει-κνύοντας την έλλειψη εμπιστοσύνης που υφίσταται σταθε-ρά μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα στις διαδικασίες α-νάθεσης έργων.

Η εμπειρία από την υλοποίηση του πρώτου έργου ΣΔΙΤ είχε δύο όψεις. Αν και συγκεκριμένα στελέχη τόσο του ιδι-ωτικού, όσο και του δημόσιου τομέα κατέβαλαν σημαντι-κές προσπάθειες, ώστε να ξεπερνιούνται εμπόδια που τυ-χόν προέκυπταν, οι γραφειοκρατικές και συνήθως ανελα-στικές διαδικασίες και προσεγγίσεις του δημόσιου τομέα σε συνδυασμό με την έλλειψη σχετικής εμπειρίας από τον ιδι-ώτη δημιούργησαν αρκετά προβλήματα και καθυστερήσεις στην ολοκλήρωση του έργου, ενώ απέδειξαν ότι οι ΣΔΙΤ θέλουν προσοχή και οργανωμένη προσέγγιση για την αντι-μετώπισή τους.

Σε επόμενα έργα που δημοπρατήθηκαν ή δημοπρατού-νται, οι αναθέτουσες Αρχές, εξειδικεύοντας το γενικό νο-μοθετικό πλαίσιο, προσπάθησαν να μεταβάλουν την κατα-νομή κινδύνων σε βάρος των ιδιωτών. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τις πολύ μικρές και σε κάποιο βαθμό άστο-χες διευκολύνσεις που παρασχέθηκαν, ώστε οι επιπτώσεις της παρούσας οικονομικής συγκυρίας να μπορούν να α-πορροφηθούν από τα επιχειρηματικά σχέδια των διαγωνι-ζόμενων κοινοπραξιών και να διατηρηθούν τα έργα αυτά οικονομικά βιώσιμα, φαίνεται να αποτελούν το σημαντικό-τερο λόγο για την καθυστέρηση ολοκλήρωσης της ανάθε-σης επόμενων έργων. Παράλληλα, οι τράπεζες, αν και θεω-ρούν θετικό στοιχείο την ύπαρξη σταθερών χρηματοροών που υπόσχονται καλά μελετημένα έργα ΣΔΙΤ, πλέον αξιο-λογούν με ολοένα αυξανόμενο σκεπτικισμό την προοπτι-κή ομαλής καταβολής των αμοιβών διαθεσιμότητας που α-ποτελούν τη μοναδική πηγή εξυπηρέτησης των δανείων σε βάθος 20 ετών από φορείς του Δημοσίου ή και το Δημό-σιο το ίδιο.

Ταυτόχρονα, λαμβάνουν υπόψη και τους περιορισμούς από την έλλειψη ρευστότητας και την ανάγκη βελτιστοποί-ησης στη διάθεση των κεφαλαίων τους. Πρέπει βέβαια να

σημειωθεί ότι ξένες τράπεζες και ξένοι επενδυτές δεν έχουν ουσιαστικά εμπλακεί στο θεσμό μέχρι σήμερα, γεγονός που δυσχεραίνει την εξεύρεση των απαιτούμενων κεφαλαίων.

Είναι λοιπόν προφανές ότι δεν υπάρχει ένας βασικός λόγος ή κάποιος υπεύθυνος για την όχι τόσο θετική εξέλι-ξη στην υλοποίηση έργων βάσει ενός θεσμού που έχει δυνη-τικά πολλαπλά οφέλη, ιδίως τη συγκεκριμένη χρονική περί-οδο, τα οποία αναγνωρίζει τόσο η Ειδική Γραμματεία ΣΔΙΤ, όσο και ο ιδιωτικός τομέας (τράπεζες και επενδυτές). Τα έρ-γα ΣΔΙΤ, όπως και άλλα έργα υποδομών που έχουν ανατε-θεί με τη μέθοδο της παραχώρησης, είναι ιδιαίτερα σημα-ντικά για τη χώρα, καθώς, χωρίς να επιβαρύνουν το δημό-σιο χρέος, δημιουργούν θέσεις εργασίας στη διάρκεια της μελέτης, της κατασκευής, της παρακολούθησης και της παροχής υπηρεσιών κα-τά την περίοδο λειτουργίας, αναπτύσσοντας χρήσιμες υ-ποδομές, με πολλαπλασια-στική επίδραση στο ΑΕΠ. Επιπρόσθετα, τυχόν ατέλει-ες του γενικού νομοθετικού πλαισίου διορθώνονται σταδιακά ύστερα από παρεμβάσεις των αρμόδιων πολιτικών υπευθύνων, όπως με την πρόσφα-τη τροπολογία για τη ρύθμιση της διαδικασίας επιστροφής ΦΠΑ σε έργα ΣΔΙΤ. Η πρώτη σύμβαση σύμπραξης (σύμβα-ση ανάθεσης του έργου ΣΔΙΤ) αποτελεί ένα σχετικά ισορ-ροπημένο πλαίσιο κατανομής των κινδύνων, ενώ είναι δυ-νατόν, αξιοποιώντας την τεχνογνωσία και την εμπειρία των εμπλεκόμενων μερών, να βελτιστοποιηθεί με περιορισμένες παρεμβάσεις.

Σε αυτό το πνεύμα, η αγορά αναμένει, για παράδειγ-μα, τα έργα διαχείρισης απορριμμάτων και το έργο για την εγκατάσταση συστήματος συλλογής εισιτήριων στα μέσα μαζικής μεταφοράς, ώστε να αναθερμανθεί το επενδυτικό και τραπεζικό ενδιαφέρον με έργα πρωτοποριακά που συμ-βάλλουν αποφασιστικά στη μεγιστοποίηση του οφέλους του κοινωνικού συνόλου. Βασική προϋπόθεση, όμως, για την επιτυχή υλοποίηση νέων ΣΔΙΤ είναι η προσέλκυση ξέ-νων επενδυτών και τραπεζών, η αποκατάσταση δημοσιονο-μικής σταθερότητας και αξιοπιστίας, καθώς και των συνθη-κών ρευστότητας στην εγχώρια τραπεζική αγορά.

*Ο κ. Κώστας Βουσβούνης είναι γενικός διευθυντής και μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής του ομίλου Eurobank EFG και επικεφαλής της Γενικής Διεύθυνσης Global Corporate Banking & Markets.

8ΑΓΟΡΑΙΔΕΩΝ

ι Συμπράξεις Δημοσίου και Ιδιωτικού τομέα (ΣΔΙΤ) αναφέρονται στη μέθοδο υλοποίησης έργων υποδομής, μέσω της οποίας το Δημόσιο παραχωρεί τη χρηματοδότηση, κατασκευή, συ-ντήρηση, λειτουργία και παροχή υπηρεσιών ε-

νός έργου υποδομής για μακροχρόνιο αλλά συγκεκριμένο χρονικό διάστημα στον ιδιωτικό τομέα, έναντι του δικαι-ώματος εκμετάλλευσης του έργου ή έναντι συμβατικού α-νταλλάγματος. Για το σκοπό αυτό, συστήνεται μία εταιρεία ειδικού σκοπού, η οποία έχει ως αποκλειστικό σκοπό την άντληση χρηματοδότησης και την κατασκευή και λειτουρ-γία του έργου για τη διάρκεια της περιόδου σύμπραξης. Οι τομείς, στους οποίους τυγχάνουν εφαρμογής οι συμπρά-ξεις, περιλαμβάνουν τις υποδομές (πχ. αυτοκινητόδρομοι), την αστική ανάπτυξη (πχ. σταθμοί αυτοκινήτων), το περι-βάλλον (πχ. διαχείριση απορριμμάτων) και τις υπηρεσίες (πχ. νοσοκομεία, σχολεία, στέγαση δημόσιων υπηρεσιών).

Είναι γεγονός ότι η χρηματοπιστωτική κρίση στη χώ-ρα μας συνέπεσε χρονικά με τη δημοπράτηση των πρώτων έργων ΣΔΙΤ. Σε μία συγκυρία κατά την οποία η ρευστότη-τα είναι περιορισμένη και το κόστος δανεισμού αρκετά αυ-ξημένο, η υλοποίηση των συμπράξεων συνεχίζεται, ενώ α-ναζητούνται εναλλακτικοί τρόποι υπέρβασης των δυσκο-

λιών που ανακύπτουν. Οι δυσμε-νείς συνθήκες άντλησης ρευστό-τητας αναπόφευκτα επηρεάζουν και την υλοποίηση έργων ΣΔΙΤ, μέσω της δυσχέρειας εξασφάλισης χρηματοδότησης και της σημα-ντικής αύξησης του κόστους αυ-

τής. Οι τράπεζες τηρούν στάση επιφυλακτικότητας, ιδίως ως προς τα έργα που εξαρτώνται από αμοιβές διαθεσιμότη-τας από πλευράς Δημοσίου, καθώς η συμμετοχή στη χρη-ματοδότηση τέτοιων έργων συνεπάγεται ανάληψη κινδύ-νου ελληνικού Δημοσίου, στον οποίο είναι σε σημαντικό βαθμό εκτεθειμένες. Από την άλλη πλευρά, ως προς τα έρ-γα που εμφανίζουν κάποιο βαθμό ανταποδοτικότητας (πχ. διαχείριση απορριμμάτων), εξετάζονται συμβατικοί τρό-ποι κατοχύρωσης της πληρωμής των παρεχόμενων υπηρε-σιών από τους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Ο-ΤΑ) που προωθούν τα οικεία έργα. Παράλληλα, δεδομέ-νων των συνθηκών, οι συμπράξεις απομακρύνονται σταδι-ακά από το μοντέλο χρηματοδότησης με τραπεζικό δανει-σμό κατά 90%, καθώς οι τράπεζες επιθυμούν πλέον συμμε-τοχή του ιδιωτικού φορέα με ίδια κεφάλαια της τάξης του 30%-40%.

Δεδομένης της δυσμενούς συγκυρίας στην ελληνική και ευρωπαϊκή διατραπεζική αγορά, οι ελληνικές τράπεζες ανέλαβαν την πρωτοβουλία, σε συνεργασία με την ICAP, να αναπτυχθεί ένα σύστημα πιστοποίησης της πιστολη-πτικής αξιολόγησης έργων project finance, ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, real estate και ΣΔΙΤ, δηλαδή έργων που χρηματοδοτούνται με τη μέθοδο της δομημένης χρηματο-δότησης, με στόχο την άντληση ρευστότητας μέσω της εκ-χώρησης των συμβάσεων στην Τράπεζα της Ελλάδος. Το σύστημα αυτό, που έχει ολοκληρωθεί και εφαρμόζεται πι-λοτικά, αναμένεται να συμβάλει ουσιαστικά στη διευκό-λυνση της συμμετοχής των ελληνικών τραπεζών στη χρη-ματοδότηση έργων, προσφέροντας μέρος της αναγκαίας ρευστότητας.

Ιδιαίτερα σημαντική για την ανάπτυξη του θεσμού των ΣΔΙΤ στην Ελλάδα κρίνεται και η συμμετοχή της Ευρωπαϊ-κής Τράπεζας Επενδύσεων στη χρηματοδότησή τους. Στην παρούσα φάση, διεξάγονται συζητήσεις με την ΕΤΕπ ανα-φορικά με τους ακριβείς όρους της συμμετοχής της στα χρηματοδοτικά σχήματα έργων και της υπέρβασης των θε-μάτων που άπτονται της υποβάθμισης της πιστοληπτικής ικανότητας της χώρας και των ελληνικών τραπεζών, με την εξεύρεση ισοδύναμων εξασφαλιστικών λύσεων.

Θετική εξέλιξη για την περαιτέρω ανάπτυξη του θε-σμού αποτελεί η κατάθεση τροπολογίας από το Υπουρ-γείο Ανάπτυξης, Ανταγωνιστικότητας και Ναυτιλίας στα τέλη του περασμένου Αυγούστου, η οποία αποσαφηνίζει το φορολογικό καθεστώς που διέπει την υλοποίηση έρ-γων ΣΔΙΤ. Η τροπολογία αντιμετωπίζει επιμέρους φορο-λογικά ζητήματα που αφορούν κυρίως στο χρόνο απόκτη-σης του εισοδήματος, στο συνολικό κόστος υλοποίησης της σύμβασης σύμπραξης, καθώς και στο χρόνο επιστρο-φής του πιστωτικού ΦΠΑ για τις εταιρείες ειδικού σκοπού. Η ρύθμιση αυτή αποτελεί ένα ιδιαιτέρως σημαντικό βήμα προς τον καθορισμό ενός σαφούς φορολογικού πλαισίου και την ανάδειξη των ΣΔΙΤ σε ένα πιο αποτελεσματικό ερ-γαλείο ενεργοποίησης της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και ενί-σχυσης της ανάπτυξης.

Εντέλει, οι ΣΔΙΤ μπορούν να αποτελέσουν χρήσιμο ερ-γαλείο στην κατεύθυνση της δημιουργίας μιας αναπτυξι-ακής προοπτικής που θα επιτρέψει στη χώρα να ανακτή-σει την εμπιστοσύνη των εταίρων της και των διεθνών α-γορών. Η δημιουργική συνεργασία έως τώρα όλων των ε-μπλεκόμενων μερών για την εξεύρεση λύσεων και την υ-πέρβαση των αντιξοοτήτων της τρέχουσας συγκυρίας κα-ταδεικνύει τη βούληση προς αυτή την κατεύθυνση.

Θετικά μηνύματα παρά τη δύσκολη συγκυρία

Του Δημήτρη Γ. Δημόπουλου*

*Ο κ. Δημήτρης Γ. Δημόπουλος είναι γενικός διευθυντής Εταιρικής Τραπεζικής της Εθνικής Τράπεζας.

9 ΑΓΟΡΑΙΔΕΩΝ

ο 2011, με βάση τα αποτελέσματα του πρώτου ο-κταμήνου, το έλλειμμα μπορεί να είναι μεγαλύτε-ρο από αυτό του 2010. Η ανεργία ξεπέρασε κάθε ρεκόρ. Η δε ύφεση είναι πολύ μεγαλύτερη από τις προβλέψεις της κυβέρνησης. Χρειάζεται αλλαγή

πολιτικής προς μία αναπτυξιακή κατεύθυνση, όσο περισ-σότερο γίνεται, αλλά και εφαρμογή πολιτικών, όπως εκ-μετάλλευση του ΕΣΠΑ, αξιοποίηση της δημόσιας περι-ουσίας, συμβάσεις παραχώρησης, που θεωρητικώς αναγ-γέλλονται, αλλά στην πράξη δεν υλοποιούνται. Μέσα σε αυτό το πλέγμα δράσεων είναι και οι ΣΔΙΤ, οι οποίες για πολλά χρόνια αντιμετωπίστηκαν με καχυποψία στην Ελ-λάδα. Μία καχυποψία που οφειλόταν στο γεγονός ότι το Δημόσιο έπρεπε να συνεργαστεί με τον ιδιωτικό τομέα, που ήταν για δεκαετίες ενοχοποιημένος από την κυρίαρ-χη ιδεολογία.

Τα έργα ΣΔΙΤ θα μπορούσαν να δώσουν αναπτυξια-κή πνοή στην αγορά, χωρίς να χρειάζεται χρησιμοποίηση σημαντικών κεφαλαίων του Δημοσίου. Η κυβέρνηση, ό-μως, δεν έχει να δείξει εντυπωσιακά αποτελέσματα σε αυ-τόν τον τομέα. Αντίθετα, τα έργα ΣΔΙΤ καρκινοβατούν.

Το ΠΑΣΟΚ ως κυβέρνηση, αφού κατηγόρησε τη ΝΔ για την ένταξη μη ώριμων έργων στο νόμο, προχώρησε στην απένταξη πολλών από αυτά, χωρίς όμως να εντά-ξει ουσιαστικά κανένα νέο έργο τα δύο τελευταία χρόνια. Ούτε καν προχώρησε σε συμβασιοποίηση κάποιου από τα έργα που είχαν ενταχθεί στο νόμο επί ΝΔ. Από τους 17 διαγωνισμούς που είχε προκηρύξει η κυβέρνηση της ΝΔ, μόνο δύο (σχολικά κτίρια) έχουν φτάσει σε προσωρινό α-νάδοχο, χωρίς, όμως, να έχουν υπογραφεί συμβάσεις. Α-πτά αποτελέσματα δεν υπάρχουν. Δύο χρόνια μετά, το α-ποτέλεσμα είναι η προκήρυξη τριών διαγωνισμών, και μά-λιστα, για έργα που είχαμε εντάξει ήδη εμείς: η τηλεματι-κή και το ηλεκτρονικό εισιτήριο στις αστικές συγκοινωνί-ες και η διαχείριση απορριμμάτων στην περιφέρεια δυτι-κής Μακεδονίας.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα των καθυστερήσεων εί-ναι και η πορεία του μεγάλου έργου Οπτική Ινα για το Σπίτι (FttH). Ενα έργο που αποτελεί τη βάση για οποια-δήποτε προσπάθεια στον τομέα των νέων τεχνολογιών. Η κυβέρνηση της ΝΔ είχε ξεκινήσει ένα πρωτοπόρο τό-

τε πρόγραμμα για τη δημιουργία ενός δικτύου οπτικών ι-νών. Στόχος ήταν να συνδεθούν με οπτικές ίνες δύο εκατ. νοικοκυριά, σε όλη τη χώρα. Είχαμε προχωρήσει στη με-λέτη. Είχε, ουσιαστικά, δοθεί το «πράσινο φως» από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για το έργο. Και το σπουδαιότερο: είχαμε προβλέψει τη χρήση ΣΔΙΤ, που θα αντιμετώπιζε το ζήτημα της έλλειψης κρατικών πόρων. Το κόστος υλο-ποίησης του προγράμματος αυτού είχε εκτιμηθεί στα δύο δισ. ευρώ περίπου σε βάθος επτά ετών. Η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, παρότι δήλωσε ότι συμφωνεί με αυτό το πρό-γραμμα, αντί να το εφαρμόσει, προχώρησε εκ νέου στην παραγγελία της ίδιας μελέτης, δαπανώντας άσκοπα χρό-νο αλλά και χρήμα.

Εκτός από το έργο Οπτική Ινα για το Σπίτι, έργα ΣΔΙΤ, όπως τα περιφερειακά αεροδρόμια, οι εμπορευμα-τικοί σταθμοί των λιμανιών και οι μαρίνες, είναι χαρακτη-ριστικά παραδείγματα που μπορούν να ενισχύσουν την ε-ξωστρέφεια των επιχειρήσεων και να δώσουν ώθηση στην ανάπτυξη όχι μόνο στις μεγάλες πόλεις, αλλά και στην περιφέρεια.

Ο ρόλος των ΣΔΙΤ είναι ση-μαντικός για την ανάκαμψη της οικονομίας της χώρας, ιδιαίτε-ρα στην κρίσιμη αυτή οικονομι-κή συγκυρία. Θα μπορούσαν οι ΣΔΙΤ να αποτελέσουν μία μέθοδο για επανεκκίνηση της αγοράς. Η αλήθεια είναι ότι, σε σχέση με άλλες χώρες της ΕΕ, άργησε να έλθει στην Ελλάδα νομοθεσία που να επι-τρέπει την αξιοποίηση των ΣΔΙΤ. Επίσης, πολλές ενστά-σεις θα μπορούσαν να εγερθούν για τη μέχρι τώρα εφαρ-μογή του θεσμού. Ωστόσο, η σημασία του είναι μεγάλη. Και ενώ θα περίμενε κανείς να επιταχυνθεί η εφαρμογή τους, επιβραδύνεται.

Οι συμπράξεις δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, όπως έ-χουμε τονίσει επανειλημμένα, είναι περισσότερο από ποτέ αναγκαίες, για να μην βρεθεί η Ελλάδα σε βαθύ και συνεχές τέλμα ύφεσης, να κινηθεί η αγορά, καθώς και για να αντι-μετωπιστούν ως ένα βαθμό τα προβλήματα του πληττόμε-νου -από την κρίση- κατασκευαστικού τομέα. Η κυβέρνη-ση πρέπει να προχωρήσει με μεγάλη ταχύτητα. Χρειάζεται δράση τώρα. Γιατί, αλλιώς, μπορεί να είναι αργά.

Από τη θεωρία στην πράξη

Tου Κωστή Χατζηδάκη*

*Ο κ. Κωστής Χατζηδάκης είναι βουλευτής Β’ Αθηνών της ΝΔ.

10ΑΓΟΡΑΙΔΕΩΝ

ις τελευταίες δεκαετίες, η ανάγκη προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος έχει γίνει ολοένα και πιο επιτακτική, καθώς αναγνωρίζεται ότι αποτε-λεί κρίσιμο παράγοντα διασφάλισης της δημόσι-ας υγείας, αλλά και της βελτίωσης του βιοτικού

επιπέδου των πολιτών. Για το λόγο αυτό, η Ευρωπαϊκή Ε-νωση έχει υιοθετήσει κανονισμούς και οδηγίες, βάσει των οποίων θεσμοθετούνται υψηλότερες προδιαγραφές για την προάσπισή του.

Η χώρα μας, ως κράτος-μέλος της ΕΕ, αλλά και ως χώρα που αντλεί οικονομικές υπεραξίες ιδίως από τον τουρισμό και τον πολιτισμό, έχει θέσει και αυτή ως πρω-ταρχικό στόχο της την προστασία και την αναβάθμι-ση του περιβάλλοντος μέσα από μία σειρά σημαντικών

δράσεων και παρεμβάσεων. Μέ-σα από τον Εθνικό Σχεδιασμό Δι-αχείρισης Στερεών Αποβλήτων, προσδιορίζονται οι γενικές κα-τευθύνσεις για τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων στο σύνολο της χώρας, ενώ κάθε περιφέρεια

προχωρά στην κατάρτιση Περιφερειακού Σχεδίου Δια-χείρισης Στερεών Αποβλήτων, με σκοπό την επιλογή των περιοχών που συγκροτούν τις ενότητες διαχείρισης στε-ρεών αποβλήτων (διαχειριστικές ενότητες). Σύμφωνα με το σχεδιασμό αυτό, οι εργασίες συλλογής και μεταφοράς των στερεών αποβλήτων εκτελούνται με ευθύνη των οι-κείων ΟΤΑ, ενώ σε κάθε διαχειριστική ενότητα την ευθύ-νη για την προσωρινή αποθήκευση, μεταφόρτωση, αξιο-ποίηση και διάθεση των αποβλήτων έχει ο Φορέας Διαχεί-ρισης Στερεών Αποβλήτων.

Σε αυτό το πλαίσιο, καλούμαστε άμεσα -προς εκπλή-ρωση των νέων υποχρεώσεων διαχείρισης- να διασφα-λίσουμε τους αναγκαίους πόρους, ώστε να ιεραρχήσου-με και να υλοποιήσουμε εντός συγκεκριμένων κρίσιμων και στενών χρονικών ορίων ένα μεγάλο όγκο υποδο-μών που αφορούν στη διαχείριση των στερεών αποβλή-

των και στην εν γένει προστασία του περιβάλλοντος. Η τοπική αυτοδιοίκηση και οι φορείς της βρίσκονται αντι-μέτωποι με μία καινούργια πραγματικότητα. Πρέπει γρή-γορα να κάνουν βήματα που εκκρεμούν σχεδόν μία δεκα-ετία. Οφείλουν άμεσα να οργανώσουν την κοινωνική και πολιτική συναίνεση, αλλά και τις αναγκαίες αλλαγές στην τιμολόγηση των υπηρεσιών διαχείρισης στερεών αποβλή-των, που θα συμβάλουν στην αναβάθμιση των συστημά-των διαχείρισης στερεών αποβλήτων στα ευρωπαϊκά πρό-τυπα. Επίσης, πρέπει να μάθουν να διαχειρίζονται τα στε-ρεά απόβλητα όχι μόνο βάσει των σχεδιασμών των δημό-σιων έργων, όπως μέχρι σήμερα, αλλά επιδιώκοντας συ-γκεκριμένα μετρήσιμα αποτελέσματα αναφορικά με την ανάκτηση υλικών και ενέργειας, την ανακύκλωση και τη μείωση αποβλήτων.

Η πρόκληση είναι σαφής: η τοπική αυτοδιοίκηση πρέ-πει να αλλάξει σελίδα στο βιβλίο των απορριμμάτων. Από το σχεδιασμό έργων πρέπει να περάσουμε στη λειτουργία συστημάτων και από τη σιγουριά των κοινοτικών χρημα-τοδοτήσεων στη δημιουργία βιώσιμων φορέων διαχεί-ρισης που θα πραγματώνουν την περιβαλλοντικά ασφα-λή διαχείριση των απορριμμάτων σε καθημερινή βάση. Τα δεδομένα αυτά καθιστούν αναγκαία τη χρήση επιπρό-σθετων χρηματοοικονομικών εργαλείων με τον έως σή-μερα συμβατικό τρόπο υλοποίησης των υποδομών, ώστε να επιτύχουμε τον Εθνικό Στρατηγικό Σχεδιασμό σε αυτό τον τομέα προτεραιότητας.

Ενα τέτοιο καινοτομικό εργαλείο είναι και οι Συμπρά-ξεις Δημοσίου και Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ), οι οποίες προβάλλουν ως μία ιδιαίτερα ελκυστική και πρόσφορη λύση.

Η ιδιωτική χρηματοδότηση δίνει σήμερα τη δυνατό-τητα στο Δημόσιο να αποφύγει τις δυσχέρειες στη χρη-ματοδότηση των έργων και να εξασφαλίσει τους πόρους για την ταυτόχρονη υλοποίηση περισσότερων υποδομών. Επιπρόσθετα, η καινοτομία και η τεχνογνωσία των ιδι-ωτικών φορέων εξασφαλίζει το σωστό σχεδιασμό των υ-

*Ο κ. Δημοσθένης Μαυρίδης είναι γενικός διευθυντής της ΔΙΑΔΥΜΑ ΑΕ.

Συμπράξεις στην υπηρεσία

11 ΑΓΟΡΑΙΔΕΩΝ

του περιβάλλοντος Του Δημοσθένη Μαυρίδη*

ποδομών αυτών, ενώ η ανάληψη της συντήρησης και λει-τουργίας τους σε μακροχρόνια βάση εξασφαλίζει την πα-ροχή ποιοτικότερων υπηρεσιών προς τους πολίτες.

Σε κάθε περίπτωση, όμως, η διασφάλιση του κοινωνι-κού και δημόσιου συμφέροντος για την επιτυχή εφαρμο-γή ολοκληρωμένων πολιτικών διαχείρισης αστικών στε-ρεών αποβλήτων μέσα από ΣΔΙΤ απαιτεί την ενεργό συμ-μετοχή της πολιτείας, των φορέων της τοπικής αυτοδιοί-κησης, αλλά και των τοπικών κοινωνιών, σε όλη τη διαδι-κασία υλοποίησης μίας σύμπραξης. Ιδιαίτερα η παρακο-λούθηση της εκτέλεσης των παρεχόμενων από τους ιδι-ώτες υπηρεσιών διασφαλίζει τα συμφέροντα των πολιτών και την επιτυχή εφαρμογή των ολοκληρωμένων πολιτι-κών διαχείρισης αστικών στερεών αποβλήτων.

Πιο συγκεκριμένα, το Δημόσιο έρχεται να συμπληρώ-σει τα δημοτικά τέλη για τη διαχείριση των αποβλήτων με ετήσιες πληρωμές του προς τον ιδιωτικό φορέα σύμπρα-ξης, καθ' όλη τη διάρκεια λειτουργίας των υποδομών, πληρωμές άμεσα συνδεδεμένες με την ποιότητα και τη δι-αθεσιμότητά τους. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται η υ-λοποίηση και η εύρυθμη λειτουργία των απαραίτητων για την προστασία του περιβάλλοντος υποδομών, χωρίς τη σημαντική αύξηση των τελών που πληρώνουν σήμερα οι πολίτες και την υπέρμετρη επιβάρυνσή τους.

Γίνεται, συνεπώς, σαφές ότι, εφόσον υπάρξει η απα-ραίτητη συνεργασία των φορέων της τοπικής αυτοδιοί-κησης, η υλοποίηση των έργων ολοκληρωμένων εγκα-ταστάσεων διαχείρισης αστικών αποβλήτων μέσω ΣΔΙΤ μπορεί να προσφέρει στη χώρα μας τη δυνατότητα να ε-ναρμονιστεί άμεσα με το κανονιστικό πλαίσιο της ΕΕ, α-ποφεύγοντας με τον τρόπο αυτό τις δυσμενείς οικονομι-κές επιπτώσεις από τη μη ολοκλήρωση του εθνικού σχε-διασμού και την επιβολή προστίμων. Αλλωστε, οι ΣΔΙΤ αποτελούν ένα θεσμό που εφαρμόζεται σήμερα με επιτυ-χία στον τομέα της διαχείρισης αποβλήτων σε αρκετές ευ-ρωπαϊκές χώρες.

Τα αποτελέσματα της εφαρμογής τους αποδεικνύουν

ότι συμβάλλουν αποφασιστικά στην προστασία, αναβάθ-μιση και αειφόρο διαχείριση του περιβάλλοντος, που α-ποτελεί το υπόβαθρο για την προστασία της δημόσιας υ-γείας και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των πολιτών.

Ως ΔΙΑΔΥΜΑ έχουμε αναλάβει την ευθύνη της πρώ-της πιλοτικής προσπάθειας για την αξιοποίηση των ΣΔΙΤ στα στερεά απόβλητα και πιστεύουμε ότι μπορούμε να συμβάλουμε θετικά σε πανελλαδικό επίπεδο. Το αντικεί-μενο της σύμπραξης αφορά στη μελέτη, χρηματοδότηση, κατασκευή, συντήρηση, τεχνική διαχείριση και λειτουρ-γία των υποδομών, με σκοπό την πλήρωση των περιβαλ-λοντικών στόχων που έχουν τεθεί από τις κοινοτικές οδη-γίες σχετικά με τη διαχείριση στερεών αστικών απορριμ-μάτων. Το ενδεικτικό προϋπολογιζόμενο κόστος κατα-σκευής, συντήρησης και λειτουργίας των υποδομών του συστήματος διαχείρισης απορριμμάτων θα ανέλθει στα 118 εκατ. ευρώ.

Για να πετύχουν οι ΣΔΙΤ, απαραίτητη προϋπόθεση εί-ναι μια δίκαιη κατανομή των κινδύνων μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα. Η κατανομή αυτή θα πρέπει να κάνει εξαρχής σαφές ποιοι κίνδυνοι βαρύνουν εξολοκλήρου το δημόσιο τομέα, ποιοι τον ιδιωτικό και για ποιους κινδύ-νους θα υπάρχει αμοιβαίος επιμερισμός. Και σε αυτή την κατεύθυνση, πιστεύουμε ότι η εμπειρία της ΔΙΑΔΥΜΑ θα αποτελέσει σημαντική βοήθεια πανελλαδικά. Θέλω να τονίσω ότι η υλοποίηση των ΣΔΙΤ είναι απαραίτητο να γί-νεται οικοδομώντας τη μέγιστη δυνατή συναίνεση και ε-μπιστοσύνη σε τοπικό επίπεδο, εφόσον αυτός είναι θε-μελιώδης όρος για να έχουμε βιώσιμα συστήματα και να προσελκύσουμε επενδυτές.

Η εμπειρία της ΔΙΑΔΥΜΑ αποδεικνύει ότι αυτές οι σχέσεις οικοδομούνται βήμα-βήμα και είναι στέρεες μό-νον όταν βασίζονται στην επίδειξη καλών αποτελεσμά-των. Για το λόγο αυτό, η πιο σημαντική προϋπόθεση, για να υλοποιηθεί μία επιτυχημένη ΣΔΙΤ, είναι να υπάρχει έ-νας οργανωμένος και αποτελεσματικός φορέας διαχεί-ρισης.

12ΑΓΟΡΑΙΔΕΩΝ

Προς τι συμπράξεις για σχολεία;

Του Ηρακλή Δρούλια*

υχνά γεννάται το ερώτημα: προς τι ΣΔΙΤ για σχο-λεία; Από τη μία, τι έχει να αποκομίσει το κρά-τος και άρα η δημόσια παιδεία, και από την άλλη, τι έχει να αποκομίσει ένας ιδιώτης; Στις ΣΔΙΤ για σχολεία ο ανάδοχος κατασκευάζει τα σχολεία με ί-

δια κεφάλαια και έχει την ευθύνη για τη συντήρηση και λει-τουργία τους για τα επόμενα χρόνια. Το Δημόσιο πληρώ-νει σταδιακά για τη συντήρηση και τη λειτουργία, ενσω-ματώνοντας σε αυτό το ποσό το κόστος κατασκευής. Επί-σης, το Δημόσιο ελέγχει σε μηνιαία βάση την ποιότητα της παρεχόμενης υπηρεσίας και το ποσό που πληρώνει εξαρτά-ται από αυτήν.

Ενδιαφέρον έχει να εξετάσουμε από πού πηγάζει η α-νάγκη για ΣΔΙΤ σε σχολεία. Τις περισσότερες φορές προ-κύπτει από τα προβλήματα συντήρησης, από τις νέες τε-χνολογικές απαιτήσεις και προδιαγραφές, στις οποίες το Δημόσιο αδυνατεί να ανταποκριθεί, και από την αδυναμία δημόσιας χρηματοδότησης. Είναι μάλλον αυταπόδεικτο ότι η χώρα μας έχει όλες αυτές τις ανάγκες. Το όφελος στο

οποίο αποσκοπεί μάλιστα κυρί-ως το Δημόσιο στην Ελλάδα είναι η βελτίωση της ποιότητας συντή-ρησης, ένα από τα βασικά προ-βλήματα των σχολικών μας υπο-δομών. Στην παρούσα οικονομι-κή συγκυρία δε, θεωρείται και ένα πολύ σημαντικό εργαλείο, για να μπορέσει να συνεχίσει η ανανέ-

ωση των σχολικών υποδομών παρά τα προβλήματα ρευ-στότητας.

Γενικότερα, σύμφωνα με έρευνες διεθνών εμπειρο-γνωμόνων, οι ΣΔΙΤ για σχολεία έχει αποδειχθεί ότι προ-σφέρουν και χρηματοοικονομικά και κοινωνικά οφέλη. Τα χρηματοοικονομικά οφέλη μετρώνται με τους δείκτες “Public Sector Comparator” (PSC) και “Value for Money Analysis”. Βασίζονται στην απόδειξη βέλτιστου επιμερι-σμού κινδύνου μεταξύ Δημοσίου και ιδιωτών και κυρίως αφορούν σε εξοικονόμηση πόρων και χαμηλότερο κόστος συντήρησης, τη μείωση του διοικητικού κόστους από το μικρότερο αριθμό διαγωνισμών και συμβάσεων. Τα κοινω-νικά οφέλη -όπως είναι φυσικό- είναι πιο δύσκολα μετρή-σιμα, αλλά παράλληλα είναι πιο σημαντικά για έργα, όπως

είναι τα σχολεία, αφού σχετίζονται με την ποιότητα και την ταχύτητα κατασκευής και συντήρησης.

Στην αξιολόγηση της χρησιμότητας ή μη των ΣΔΙΤ για σχολεία, όμως, δεν μπορούμε να παραμείνουμε στη θεωρία. Καίρια είναι και η χρήση παραδειγμάτων από τη διεθνή εμπειρία. Σε γενικές γραμμές, το διεθνές παράδειγ-μα επιβεβαιώνει ότι τα οφέλη για την υλοποίηση σχολείων μέσω ΣΔΙΤ -ως επί το πλείστον, τα κοινωνικά- μπορούν να είναι σημαντικά, εάν βέβαια γίνεται προσεκτική επιλο-γή και διαχείριση των ΣΔΙΤ.

Ας δούμε, όμως, κάποια παραδείγματα και στατιστικά δεδομένα από άλλες χώρες: ☐ Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα από το Οφενμπαχ

της Γερμανίας, όπου κατά την περίοδο 2004-2009 κα-τασκευάστηκαν 88 σχολεία με ΣΔΙΤ, μας δείχνει ό-τι πρέπει να είναι πολύ προσεκτική η οικονομική δια-χείρισή τους. Εκεί η διαδικασία απέφερε μεν καλύτερη ποιότητα κτιρίων και συντήρησης, αλλά το εγχείρημα κόστισε τελικά στο Δημόσιο ακριβότερα, αφού δεν α-πέδωσε την οικονομία της τάξης του 19%, όπως είχε αρχικά υπολογιστεί.

☐ Περυσινή έρευνα της KPMG με το University College London1 σε σχολεία της Αγγλίας αποδεικνύει ότι βελ-τιώθηκε σημαντικά η απόδοση και η παρουσία των μαθητών σχολείων τα οποία μεταφέρθηκαν από παρα-δοσιακά κτίρια σε μονάδες που κατασκευάστηκαν με τη μέθοδο των ΣΔΙΤ.

☐ Μία πολύ διαφορετική και ιδιαίτερη περίπτωση πα-ραχώρησης στο Ηνωμένο Βασίλειο πάλι είναι το πρό-γραμμα του “Specialist Schools and Academies Trust”. Σύμφωνα με το πρόγραμμα, τεχνικά Γυμνάσια και Λύ-κεια, τα οποία έχουν προβλήματα στη λειτουργία, «με-τατρέπονται» σε αυτοδιαχειριζόμενες ΣΔΙΤ με συμμε-τοχή και ιδιωτικών φορέων. Το εγχείρημα έχει αποδει-χθεί επιτυχές.

Ο φορέας που έχει αναλάβει την υλοποίηση ΣΔΙΤ σχο-λικών υποδομών στη χώρα μας -η εταιρεία Οργανισμός Σχολικών Κτιρίων ΑΕ (ΟΣΚ ΑΕ)- έχει ολοκληρώσει τις διαδικασίες και έχει ανακηρύξει αναδόχους για τρία έρ-γα ΣΔΙΤ που αφορούν σε 38 σχολεία στην Αττική και τη Θεσσαλονίκη, ενώ πρόκειται να προχωρήσει στη δημο-πράτηση ενός επιπλέον έργου για σχολεία της Κρήτης.

*Ο κ. Ηρακλής Δρούλιας είναι διευθύνων σύμβουλος της

εταιρείας ΟΣΚ ΑΕ και πρόεδρος του Κέντρου Ελληνικών

Δημοσίων Επιχειρήσεων και Οργανισμών (ΚΕΔΕΟ).

13 ΑΓΟΡΑΙΔΕΩΝ

ε αυτή την εξαιρετικά δύσκολη οικονομική συ-γκυρία, η κατεύθυνση των επενδύσεων σε υπο-δομές υψηλής κοινωνικής χρησιμότητας μοιάζει να αποτελεί μονόδρομο, προκειμένου αφενός να υπάρξει ένα ισχυρό αντιστάθμισμα στις συνέπειες

της ύφεσης, και αφετέρου να αποτελέσει ένα σημείο εκ-κίνησης για την εκ νέου δραστηριοποίηση παραγωγικών δυνάμεων αλλά και κεφαλαίων. Σε αυτή την προσπάθεια, όπως δείχνουν και τα δεδομένα σε ολόκληρη την Ευρω-παϊκή Ενωση, ένα αποδοτικό και αποτελεσματικό εργα-λείο αποτελούν οι Συμπράξεις Δημοσίου και Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ).

Σήμερα, σύμφωνα και με πολύ πρόσφατα στοιχεία του Ευρωπαϊκού Κέντρου Τεχνογνωσίας σε θέματα ΣΔΙΤ (EPEC), ένα μεγάλο μέρος νέων έργων σε δημόσιες υπο-δομές -από κτιριακά συγκροτήματα στους τομείς της εκ-παίδευσης, της περίθαλψης και της ασφάλειας μέχρι οδι-κά και σιδηροδρομικά δίκτυα, και από μονάδες ολοκλη-ρωμένης διαχείρισης αστικών απορριμμάτων έως σύνθε-τα περιβαλλοντικά προγράμματα- υλοποιούνται με ΣΔΙΤ. Μάλιστα, η αγορά των έργων ΣΔΙΤ στην Ευρωπαϊκή Ε-νωση έπειτα από μία μακρά περίοδο ύφεσης αρχίζει να ε-πανακάμπτει το 2010 και συνεχίζει δυναμικά και το πρώ-το εξάμηνο του 2011. Πιο συγκεκριμένα, η ευρωπαϊκή α-γορά για το πρώτο εξάμηνο του 2011 ανήλθε στα 9,7 δισ. ευρώ έναντι συνολικής επίδοσης 18,3 δισ. ευρώ για το 2010.

Από τα στοιχεία του EPEC -μία πρωτοβουλία της Ευ-ρωπαϊκής Επιτροπής και της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ε-πενδύσεων- προκύπτει ότι η θεματολογία των συμπρά-ξεων συν τω χρόνω διευρύνεται και ενσωματώνει ολοένα και περισσότερο στοιχεία «πράσινης» επιχειρηματικότη-

τας, είτε πρόκειται για παραδοσιακά έργα κτιριακών συ-γκροτημάτων, είτε για καινοτομικά περιβαλλοντικά προ-γράμματα.

Με βάση τα ευρωπαϊκά δεδομένα, αλλά και την πρό-σφατη ελληνική εμπειρία, θα μπορούσε να υποστηριχθεί βάσιμα ότι υπάρχουν σοβαρές προοπτικές στον τομέα της διαμόρφωσης ενός πλαισίου ΣΔΙΤ με σαφή «πράσι-νη» ταυτότητα -ιδιαίτερα στους τομείς της αναβάθμισης υφιστάμενων κτιριακών υποδομών για τους τομείς της εκπαίδευσης, της περίθαλψης και της ασφάλειας-, ικανό πα-ράλληλα να κινητοποιήσει έ-να ισχυρό εγχώριο παραγωγι-κό δυναμικό για συμμετοχή σε μία τέτοια επενδυτική και επι-χειρηματική πρωτοβουλία.

Για παράδειγμα, ένα καινοτομικό πρόγραμμα για την ενεργειακή αναβάθμιση υφιστάμενων νοσοκομειακών μονάδων στο κέντρο της Αθήνας, θα μπορούσε, πέραν των όποιων θετικών επιπτώσεων στην ποιότητα ζωής των χρηστών, να μειώσει δραστικά το κόστος της χρή-σης ενέργειας για το Δημόσιο (πχ. δαπάνες για θέρμαν-ση-ηλεκτρισμό) και όλες τις άλλες δαπάνες συντήρησης, έχοντας εξασφαλίσει τη συμμετοχή ως επενδυτών των ί-διων των παραγωγικών επιχειρήσεων των κλάδων που ε-μπλέκονται στις κατασκευές και τις ενεργειακά βιώσιμες λύσεις -από το σκυρόδεμα και τα δομικά υλικά έως το α-λουμίνιο και το σίδηρο.

Αυτό το παράδειγμα θα μπορούσε να είναι ενδεικτι-κό για τις δυνητικές επιλογές τόσο από πλευράς άσκησης δημόσιας πολιτικής, όσο και από πλευράς επιχειρηματι-κού προσανατολισμού.

*Ο κ. Pierre Deleplanque είναι διευθύνων σύμβουλος της ΑΓΕΤ Ηρακλής.

Τα «πράσινα» ΣΔΙΤ

Του Pierre Deleplanque*

14ΑΓΟΡΑΙΔΕΩΝ

Ελλάδα έχει μακρά πείρα σε έργα Συμπρά-ξεων Δημοσίου και Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ), καθώς έχει αξιοποιήσει στο παρελθόν διάφο-ρες μορφές συμπράξεων. Η εφαρμογή των έρ-γων ΣΔΙΤ σε μεγάλα έργα παραχώρησης (γέ-

φυρα Ρίου-Αντιρρίου, αεροδρόμιο Ελευθέριος Βενιζέλος κλπ.), καθώς και η διεθνής εμπειρία κατέδειξε ότι τα έργα ΣΔΙΤ μπορούν να επεκταθούν με επιτυχία και σε μικρότε-ρης κλίμακας έργα.

Η Ελλάδα έχει ένα ικανοποιητικό νομικό πλαίσιο υ-λοποίησης έργων ΣΔΙΤ, ενώ πρόσφατα με νομοθετική τροπολογία καθορίστηκε ξεκάθαρο φορολογικό πλαίσιο, καθιστώντας τις ΣΔΙΤ ένα ολοκληρωμένο και αποτελε-σματικό εργαλείο ενεργοποίησης της ιδιωτικής επενδυτι-

κής πρωτοβουλίας, προσέλκυσης επενδύσεων και ενίσχυσης της α-νάπτυξης.

Οι ΣΔΙΤ είναι συμβάσεις, κα-τά κανόνα μακροχρόνιες, οι ο-ποίες συνάπτονται μεταξύ ενός δημόσιου και ενός ιδιωτικού φο-

ρέα, με σκοπό την εκτέλεση έργων ή/και την παροχή υ-πηρεσιών.

Ανάλογα με το αντικείμενο της σύμπραξης, το είδος και το μέγεθος της εμπλοκής του ιδιωτικού φορέα, τα έρ-γα ΣΔΙΤ διακρίνονται σε δύο βασικές κατηγορίες: ☐ Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα έργα με αποπλη-

ρωμή από τους χρήστες. Αυτά αποτελούν έργα ή υπη-ρεσίες, για τη χρήση των οποίων μπορεί να καταβλη-θεί σχετικό αντίτιμο άμεσα από τον χρήστη.

☐ Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν τα έργα με πληρω-μές διαθεσιμότητας-κοινωνικών υποδομών. Πρόκει-ται για έργα/υπηρεσίες, τα οποία χρησιμοποιούνται από τους πολίτες, αλλά το κόστος λειτουργίας επιβα-ρύνει το Δημόσιο.

Σε ένα έργο ΣΔΙΤ κοινωνικών υποδομών (πχ. σχολεία), ο ιδιώτης ανάδοχος αναλαμβάνει τη μελέτη, κατασκευή,

συντήρηση και την παροχή υπηρεσιών διαχείρισης του κτιρίου (ενεργειακή διαχείριση, καθαριότητα κλπ.) για 20-30 έτη. Το έργο υλοποιείται πλήρως με ιδιωτικά κεφά-λαια (δεν εκταμιεύει το Δημόσιο κατά την περίοδο κατα-σκευής), και το Δημόσιο καταβάλλει για την περίοδο λει-τουργίας ένα ετήσιο αντίτιμο βάσει προκαθορισμένων κριτηρίων απόδοσης. Ο ιδιώτης ανάδοχος θα ελέγχεται για την ποιότητα του έργου και την παροχή των υπηρε-σιών συνεχώς επί 20-30 έτη, και ουσιαστικά εισάγεται μία διαφορετική νοοτροπία ως προς το δημόσιο έργο, με έμ-φαση στις προδιαγραφές αποτελέσματος οι οποίες κρίνο-νται συνεχώς κατά την περίοδο λειτουργίας.

Παρά τις δυσκολίες του χρηματοπιστωτικού τομέα, ο τομέας ΣΔΙΤ διατηρεί τη δυναμική του σε ευρωπαϊκό ε-πίπεδο, όπου το πρώτο εξάμηνο του 2011 υπεγράφησαν χρηματοδοτικές συμβάσεις για έργα αξίας περίπου δέ-κα δισ. ευρώ, εκ των οποίων το 1,1 δισ. ευρώ αφορούσε σε έργα διαχείρισης απορριμμάτων, τομέας με σημαντικές προοπτικές και στην Ελλάδα.

Στην Ελλάδα προχωρούμε συστηματικά στη δημο-πράτηση αναγκαίων κοινωνικών υποδομών, στην αξιο-ποίηση κοινοτικών πόρων σε αναπτυξιακά έργα, όπως στον τομέα ΤΠΕ και διαχείρισης απορριμμάτων, καλώ-ντας παράλληλα τους δήμους και τις περιφέρειες να α-ναδείξουν σημαντικά αναπτυξιακά έργα. Ο προσεκτικός σχεδιασμός και η υλοποίηση έργων ΣΔΙΤ δύναται να α-ποτελέσει ένα ακόμα σημαντικό αναπτυξιακό εργαλείο προς όφελος του Δημοσίου και της υγιούς επιχειρηματι-κότητας.

Οι ΣΔΙΤ μπορούν να δώσουν το έναυσμα για την αλ-λαγή νοοτροπίας που απαιτείται, ώστε ο ιδιωτικός τομέ-ας να αναλάβει δεσμεύσεις με μακροπρόθεσμη προοπτι-κή για την παροχή ποιοτικών υπηρεσιών προς το Δημό-σιο και μάλιστα με κίνδυνο των δικών του κεφαλαίων, ε-νώ από την άλλη, και ο δημόσιος τομέας να ασκήσει ου-σιαστική εποπτεία με έμφαση στις τελικές υπηρεσίες προς τον πολίτη.

Ενα χρήσιμο αναπτυξιακό εργαλείο

Του Νίκου Μαντζούφα*

*Ο κ. Νίκος Μαντζούφας είναι ειδικός γραμματέας ΣΔΙΤ.