Μ Η Ν Ι Α Ι Α Ε Κ ΔΟ Σ Η Α ΝΑ Ζ Η Τ Η Σ Η Σ Κ Α Ι Δ Ι Α ΛΟ Γ Ο Υ

AΛΛΑΖΕΙ Η ΕΙΚΟΝΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΜΑΣΔΕΚΑ MEΓΑΛΕΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ

ΦΑΚΕΛΟΣΕΜΦΥΛΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2010 ΤΕΥΧΟΣ 43

ΧΟΡΗΓΟΣ

306.11.2010

Το παρελθόν δεν πεθαίνει ποτέ. Ερχεται και επα-νέρχεται μέσω των γραπτών πηγών αλλά υπάρ-

χουν και φορές που ανανεώνεται ριζικά. Νέες ανακα-λύψεις, καινούργια τεκμήρια, πρωτότυπες έρευνες φέρνουν στο φως πτυχές της ιστορίας μας που αγνο-ούνται. Πολλές φορές τα νέα τεκμήρια ανατρέπουν μια εικόνα που είχαμε για το παρελθόν μας και άλλοτε απο-καθάρουν μια θολή εικόνα ή ξεδιαλύνουν ιστορικές συγχύσεις. Πρόκειται για μια διαδικασία που απαιτεί χρόνο, επίπονη και διαρκή έρευνα, πόσω μάλλον όταν μιλάμε για τον τομέα της αρχαιολογίας, ένα δύσκολο πεδίο επιστημονικής αναζήτησης.

Το αφιέρωμά μας ξεκίνησε από τη σκέψη ότι τα τε-λευταία χρόνια έχουν γίνει στη χώρα μας μεγάλες

αρχαιολογικές ανακαλύψεις. Νέες πόλεις ήρθαν στο φως, ευρήματα μας αποκάλυψαν στοιχεία για τη ζωή στους αρχαίους χρόνους που αγνοούσαμε, νέες γεω-γραφικές περιοχές μπήκαν στο στόχαστρο της αρχαι-ολογικής επιστήμης. Και κάτι περισσότερο. Υπάρχουν

ενδείξεις ότι αρχαιολογικός πλούτος υπάρχει ακόμη περίσσιος κάτω από την ελληνική γη και περιμένει να ανακαλυφθεί. Επιλέξαμε τις δέκα μεγαλύτερες ανακα-λύψεις των τελευταίων χρόνων και απευθυνθήκαμε στους πρωτεργάτες αυτών για να εξηγήσουν οι ίδιοι το νόημα και ίσως το κρυμμένο μήνυμά τους. Είναι όλοι διαπρεπείς επιστήμονες που μας τιμούν με τη συμμε-τοχή τους στο αφιέρωμά μας. Μόνο ο Γιάννης Σακελ-λαράκης δεν θα μπορέσει να χαρεί αυτό το αφιέρωμα. Εφυγε πριν από λίγες ημέρες αφήνοντάς μας δώρο πο-λύτιμο το τελευταίο του κείμενο.

Χρόνια τώρα η γυναίκα βρίσκεται στο επίκεντρο των νομικών διευθετήσεων ώστε να ισορροπηθεί

η θέση της στη σύγχρονη, εν πολλοίς ανδροκρατούμε-νη, κοινωνία. Και πράγματι έχουν γίνει πολλά: ζητήμα-τα διαβίωσης, νομικές διατάξεις για την κατανομή των έμφυλων ρόλων κτλ. Τίθεται όμως το ερώτημα: Αλλα-ξε η θέση των γυναικών στην κοινωνία μας; Υπάρχουν νέες κρυφές πτυχές ανισοτιμίας; Πώς εκφράζεται σή-

μερα αυτή η περίφημη «ισότητα των δύο φύλων»; H γυναικεία διαφορετικότητα εμποδίζει άραγε την ισό-τητα των φύλων; Οι ποσοστώσεις συμβάλλουν σε αυ-τήν; Τα ερωτήματα είναι πολλά και σε αυτά κλήθηκαν να απαντήσουν επιστήμονες και μελετητές/τριες με στόχο να μας οδηγήσουν σε έναν προβληματισμό ικα-νό να ενεργοποιήσει και πάλι έναν διάλογο επάνω σε αυτά τα ζητήματα.

aλλαζει η εικονα για το παρελθον μασ

04αφιερωμααλλαζει η εικονα για το παρελθον μασ

γραφουν:

μαρια θερμου

διαμαντής τριανταφυλλος

δρ δομνα τερζοπουλου

δρ αναςταςια χρυςοςτομου

παυλος χρυςοςτομου

δρ aγγελική kοτταριδή

δήμήτρής παντερμαλής

κωνςταντινος λ. ζαχος

εφή λυγκουρή

δρ ολγα ζαχαριαδου

πετρος γ. θεμελής

νικος ςταμπολιδής γιαννής ςακελλαρακής

17επισημανσεισ Χρεοσ ολων μασ

γραφει:γιαννής δροςος

18φακελοσ εμφυλεσ σΧεσεισ

γραφουν:

μ. παντελιδου - μαλουτα

βαςω κιντή

θαναςής κ. παπαχριςτου

μαρινα μαροπουλου

νεςτορας ε. κουρακής

λιλιαν μήτρου

αντωνής καραμπατζος αννα - ιαςμή βαλλιανατου

αντιγονή δήμα

ειρήνή βλαχου

aθαναςιος aναγνωςτοπουλος

31αρθρο αναπτυΞη, πωσ;

γραφει:

παναγιωτής αλεξακής

Στη φωτογραφία του εξωφύλλου χρυσό επιστήθιο τελετουργικό αντικείμενο με κοκκίδωση στην περιφέρεια και δύο κρανοφόρους πολεμιστές στο κέντρο με θέση για ένθετο λίθο. Ελεύθερνα, 8ος αι. π.Χ.

4

Ηαρχαιολογία εί-ναι η επιστήμη του παρελθό-ντος που βλέ-πει στο μέλλον. Αναγκαστικά.

Τίποτε δεν αποκαλύπτεται μεμιάς. Οι ανασκαφές διαρκούν για χρόνια - ακό-μη περισσότερο η μελέτη του υλικού - κάθε φορά μια νέα έρευνα μπορεί να προσθέσει, να αφαιρέσει κάτι ή να ανα-τρέψει ριζικά την αρχική εικόνα. Επειτα καθετί που έρχεται στο φως ζει μια νέα ζωή. Δεν είναι πια το δημόσιο κτίριο όπου οι άνθρωποι συγκεντρώνονταν για να λάβουν σημαντικές αποφάσεις για την πόλη τους ή ο χώρος ταφής όπου εναπέθεταν τους νεκρούς τους ούτε τα χρηστικά αντικείμενα που ήταν απαραίτητα στην καθημερινή τους ζωή. Ολα είναι πλέον μνημεία. Συνθέτουν τον μακρύ κατάλογο των θησαυρών της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και απαιτούν την ιδιαίτερη αντιμετώπιση που τους αρμόζει: προστασία, ανάδει-ξη, μελέτη. Γιατί μόνο μέσα από αυτή την επιστημονική διαδικασία οι πληρο-φορίες που φέρουν τα πολύτιμα ευρή-ματα δεν θα χαθούν αλλά θα αξιοποιη-θούν στη γνώση του αρχαίου κόσμου αφού για πάντα θα ισχύει το αριστοτε-λικό «ο άνθρωπος φύσει ορέγεσθαι του ειδέναι». Αν κάποιοι λοιπόν θεωρούν ότι όλα τα μεγάλα και σπουδαία της αρχαιότητας έχουν ανακαλυφθεί, απλώς κάνουν λά-θος. Ασφαλώς η Ακρόπολη των Αθη-νών είναι μία (και ουδέποτε ήταν κρυμ-μένη). Οι ανασκαφές όμως των τελευ-ταίων ετών, στη Βόρεια Ελλάδα ιδίως, όπου η αρχαιολογική έρευνα είχε υστε-ρήσει πολύ για να λάβει εν τέλει ώθηση μόνο μετά από τη σπουδαία ανακάλυ-ψη του Μανόλη Ανδρόνικου στη Βερ-γίνα, αποκαλύπτουν όχι απλώς μνη-μεία αλλά την αρχαία ιστορία!

Σ ε όλη την Ελλάδα οι εκπλήξεις διαδέχονται η μία την άλλη. Πόλεις έρχονται στο φως που

το όνομά τους είναι ακόμη άγνωστο. Εκπληκτικά έργα τέχνης και πλούσιες νεκροπόλεις αφήνουν άφωνους και τους αρχαιολόγους. Αλλά το κυριότε-ρο είναι ότι η ιστορία ξαναγράφεται. Κάθε φορά και με περισσότερα τεκμή-ρια, πληρέστερες λεπτομέρειες, μεγα-λύτερη αλήθεια. Υπάρχουν ωστόσο και μεγάλες γεω-γραφικές ενότητες της χώρας λιγότε-

ρο ερευνημένες αρχαιολογικά (ως και αφημένες στη νάρκη τους, θα μπορού-σε να πει κανείς). Υστερεί σαφώς η Δυ-τική Ελλάδα, από την Ηπειρο ξεκινώ-ντας ως την Πελοπόννησο, με τα Επτά-νησα να κατέχουν τα αρνητικά πρω-τεία. Στην Κεντρική Ελλάδα η κατάσταση είναι άνιση, αντίθετα στο Αιγαίο μοιάζει να έχουν όλα ειπωθεί, ενώ στην Κρήτη τα εντυπωσιακά ευρή-ματα συνεχίζονται. Στο αφιέρωμα που ακολουθεί δέκα με-γάλες αρχαιολογικές ανασκαφές των τελευταίων ετών παρουσιάζονται από τους ίδιους τους αρχαιολόγους - ερευ-νητές που έφεραν στο φως τα σπου-δαία μνημεία. Φυσικά, ευρήματα υπάρ-χουν και αλλού. Τα μεγάλα δημόσια έρ-γα, οι αυτοκινητόδρομοι, το φυσικό αέριο, η νέα σιδηροδρομική γραμμή, που διήνυσαν μεγάλες εκτάσεις ανεξε-ρεύνητες από τους αρχαιολόγους έδω-σαν την ευκαιρία για ανασκαφές σε πε-ριοχές που υπό κανονικές συνθήκες δεν θα γίνονταν στο ορατό μέλλον και τα αποτελέσματα υπήρξαν εντυπωσι-ακότερα από το αναμενόμενο. Ο ελλα-δικός χώρος είναι κατάσπαρτος από αρχαιότητες, εμφανίζονται ακόμη και εκεί που δεν το περιμένει κανείς και αποδεικνύουν την ορμή και τη δύναμη με την οποία άνθησε και εξαπλώθηκε ο αρχαίος πολιτισμός. Με πορεία από Βορρά προς Νότο, εκεί στη Θράκη γίνεται ο πρώτος σταθμός, ανάμεσα από τρία χωριά, τη Μικρή Δο-ξιπάρα, τη Ζώνη και τη Χελιδόνα. Για έναν τύμβο του 2ου αι. μ.Χ. πρόκειται, που έκρυβε τεράστια έκπληξη: τετρά-τροχες άμαξες θαμμένες με τα άλογά τους δίπλα στις καύσεις των ιδιοκτη-τών τους, με τα κατάλοιπα να διατη-ρούνται σχεδόν ατόφια. Ο κ. Διαμα-ντής Τριαντάφυλλος που τα έφερε στο φως σχεδιάζει τώρα ένα υπαίθριο μου-σείο για να γίνουν κτήμα όλων. Στο Αρ-χοντικό, έξω από την Πέλλα, μία τερά-στια νεκρόπολη που καταλαμβάνει 200 στρέμματα έχει φυλάξει για αιώνες τα οστά των ανθρώπων μιας άγνωστης ακόμη πόλης και μαζί τα αμύθητης αξί-ας χρυσά κτερίσματά τους. Και να σκε-φθεί κανείς ότι το ζευγάρι αρχαιολό-γων Παύλος και Αναστασία Χρυσο-στόμου βρίσκονται μόλις στην αρχή του έργου τους. Αλλά και στις Αιγές, την κοιτίδα των Μακεδόνων, η κυρία Αγγελική Κοττα-ρίδη ανασκάπτει τους τάφους της βα-

σιλικής δυναστείας των Τημενιδών όπου οι πυρές μιλούν για τη συνάφεια και τη συνέχεια των εθίμων τους με εκείνα της εποχής του Ομήρου. Η από-λυτη αναπαράσταση μιας εκατόμβης - θυσίας εκατό βοοειδών - προς τιμήν του Δία έρχεται από το Δίον, την ιερή πόλη των Μακεδόνων, χάρη στα ευρή-ματα του κ. Δημήτρη Παντερμαλή. Εί-ναι μάλιστα ακριβώς όπως την περι-γράφει ο Ομηρος στην Οδύσσεια. Στη Δυτική Ελλάδα τον μνημειώδη βω-μό, κορωνίδα του Τροπαίου που κατα-σκευάστηκε στη Νικόπολη κατ’ εντο-λήν του Οκταβιανού έπειτα από τη νι-

κηφόρα ναυμαχία του εναντίον του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας έχει φέ-ρει στο φως ο κ. Κώστας Ζάχος. Ενα ιστορικό γεγονός που άλλαξε την πο-ρεία του τότε κόσμου σηματοδοτείται με αυτή την πόλη και αυτό το μνη-μείο.

Ο ,τι διασώθηκε από το Λύκειο του Αριστοτέλη δίπλα στον Ιλισό - σήμερα κέντρο της

Αθήνας - είναι ελάχιστο. Η ανακάλυψή του όμως από την κυρία Εφη Λυγκού-ρη καθώς συνδέεται με έναν από τους σημαντικότερους θεσμούς της αρχαί-ας Αθήνας αποτελεί ένα από τα σπου-

Αρχαιολογία

aλλαζει Η εικΟνα για τΟ παρελθΟν μαΣΔέκα μεγάλες αρχαιολογικές ανασκαφές των τελευταίων ετών σε όλη την Ελλάδα

eπιμελεια αφιερωματος maρια θερμου

506.11.2010

δαιότερα ευρήματα των τελευταίων ετών. Σε μικρή απόσταση μάλιστα η αρχαία πόλη κείτεται κάτω από τα πό-δια μας. Βουλή, πλατεία Συντάγματος, Βασιλίσσης Αμαλίας, Εθνικός Κήπος. Οπου κι αν έσκαψε η κυρία Ολγα Ζα-χαριάδου για τις ανάγκες κατασκευής του μετρό συνάντησε τη ζωή χιλιάδων ετών. Κατεβαίνοντας νοτιότερα, στην Πελο-πόννησο, η αρχαία Μεσσήνη αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα ανασκα-φής ολόκληρης πόλης από τον κ. Πέ-τρο Θέμελη αλλά ταυτόχρονα και ανα-στήλωσης των μνημείων της. Δεν είναι

περίεργο λοιπόν, που στο θέατρό της γίνονται ήδη εκδηλώσεις. Στην Κρήτη, λίγο έξω από το Ρέθυμνο, σε ένα μονα-δικό τοπίο που μοσχοβολάει από τα βότανα του βουνού, ο κ. Νίκος Στα-μπολίδης φέρνοντας στο φως τη νε-κρόπολη της Ορθής Πέτρας επιχειρεί κατάδυση στα ταφικά έθιμα μιας επο-χής (τέλη 8ου με 7ο αι. π.Χ.) που απο-δεικνύει το άλλο παρελθόν της Κρή-της. Ο θάνατος του κορυφαίου αρχαιολό-γου Γιάννη Σακελλαράκη κάνει δυσά-ρεστα μοναδικό το κείμενο του αφιε-ρώματος για τη Ζώμινθο αφού αποτε-

λεί την τελευταία αναφορά του σε αυτή τη μινωική εγκατάσταση στον Ψηλο-ρείτη. Ενα εύρημα που ανέτρεψε τα δε-δομένα για τη μινωική αρχαιολογία κα-θώς εκείνο που γνωρίζαμε ως τώρα ήταν πως οι Μινωίτες τα πεδινά προτι-μούσαν και όχι τα ψηλά βουνά για να κατοικούν. Σε αυτά τα βουνά δεν είναι πολύτιμα μόνο τα αρχαία αλλά και η φύση, όπως η θαυμαστή τρικοκκιά στο μέσον του αρχαιολογικού χώρου που αλλάζει χρώματα ανάλογα με τις επο-χές του χρόνου. Τι είναι εκείνο που εντυπωσιάζει από όλα πιο πολύ; Για τους πολλούς ενδε-

χομένως είναι τα λαμπερά ευρήματα, ο χρυσός ιδίως, για τους περισσοτέ-ρους είναι σίγουρα η μεγάλη γλυπτι-κή, ενώ για τους επιστήμονες μπορεί να είναι ένα μικρό κομμάτι από σπα-σμένο αγγείο, ένα όστρακο στη γλώσ-σα τους, επάνω στο οποίο διέκριναν μια σημαντική για εκείνους επιγραφή. Αλλωστε ο αρχαίος ελληνικός πολιτι-σμός δεν έγινε γνωστός για τα χρυσά-φια του αλλά για την καλλιέργεια του πνεύματος και της τέχνης. Και εν τέλει η ουσία είναι ότι όλοι κάτι παίρνουν από αυτόν.

μαρια θερμου

Μικρή Δοξιπάρα. Ταφή των δύο αλό-γων που έσερναν την άμαξα. Συνυ-πάρχουν τα οστά ενός σκύλου και χαυλιόδοντες αγρι-ογούρουνου, που δείχνουν ότι ο νε-κρός ήταν κυνηγός

6 Αρχαιολογία

Π άνω σε χαμηλά υψώματα στο δυτικό τμήμα της επαρχίας του Βόρειου Εβρου, ανάμε-

σα στους σύγχρονους οικισμούς της Μικρής Δοξιπάρας, της Ζώνης και της Χελιδόνας, βρίσκεται ένας ταφικός τύμβος γνωστός στους ντόπιους ως Μαλτεπέ. Η περιοχή απέχει ελάχιστα από τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα και ανήκει στον Δήμο Κυπρίνου. Οταν η ατμόσφαιρα είναι καθαρή, μπορεί κα-νείς να δει ανατολικά την Αδριανούπο-λη, σε απόσταση 38 χιλιομέτρων και δυτικά το Ιβαήλοβγκραντ, την άλλοτε ελληνική κωμόπολη Ορτάκιοϊ της Βουλγαρίας, σε απόσταση μόλις 6 χι-λιομέτρων. Ο τύμβος της Μικρής Δοξιπάρας-Ζώνης είχε διάμετρο 60 μέτρα και ύψος 7,5 μέτρα, από τους μεγα-λύτερους που έχουν ερευνη-θεί στην περιοχή. Στον τύμβο απο-καλύφθηκαν τέσσερις τα-φές-καύσεις, πέντε άμαξες με δύο άλογα η καθεμιά και δύο ταφές άλ-λων πέντε βοηθη-τικών αλόγων, δη-λαδή συνολικά δε-καπέντε άλογα. Εντοπίστηκαν, πα-ράλληλα, πολλά ση-μεία με υπολείμματα προσφορών, δύο λάκκοι-εστίες και δύο τετράγωνες κατασκευές με πλίνθους που χρησιμοποιήθηκαν ως επιτάφι-οι βωμοί. Πάνω και γύρω από τις κατασκευές αυτές υπήρχαν στά-χτες, οστά ζώων και δεκάδες θραύ-σματα μικρών πήλινων αγγείων. Οι καύσεις των νεκρών έγιναν σταδιακά το χρονικό διάστημα από το 90 ως το 120 μ.Χ. Η αποτέφρωση, το πλήθος των κτερισμάτων και η κατασκευή με-γάλου τύμβου συνιστούν στοιχεία που ενισχύουν την άποψη ότι οι νεκροί ήταν μέλη εύπορης οικογένειας, πιθα-νότατα γαιοκτημόνων, η οποία είχε την οικονομική δυνατότητα να καλύψει μια τόσο μεγάλη δαπάνη.

ΟΙ ΚΑΥΣΕΙΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ Οι τρεις από τις καύσεις ήταν ανδρικές και η μία γυναικεία συνοδευμένες όλες με κτερίσματα διαφόρων ειδών. Ιδιαί-τερα πλούσια ήταν η γυναικεία ταφή (περιελάμβανε χάλκινα αγγεία, πήλινα και γυάλινα μυροδοχεία, ξύλινα κιβω-τίδια με χάλκινες κλειδαριές και αλυσί-δες, μαρμάρινο γουδί με δύο γουδοχέ-ρια, χάλκινο κουτί με εργαλεία ιατρικά ή καλλωπισμού, επτά δαχτυλίδια από κεχριμπάρι, γυαλί και ημιπολύτιμους λίθους, κεφάλι νέγρου, θεατρικό προ-σωπείο γυναικείας μορφής κ.ά.). Η πλουσιότερη από τις ανδρικές καύ-σεις, εξάλλου, που αποκαλύφθηκε με-ρικά εκατοστά κάτω από την επιφά-

νεια, στην κορυφή του τύμβου, η τε-λευταία χρονολογικά,, περιελάμβανε πλην των άλλων κτερισμάτων και χάλ-κινο φανάρι όμοιο με άλλα του 1ου αι-ώνα μ.Χ. από την Πομπηία και σε τά-φους της Ουγγαρίας και της Βουλγα-ρίας. Οι πέντε άμαξες αποτελούν τα εντυπω-σιακά ευρήματα της ανασκαφής. Μαζί με τα υποζύγιά τους έχουν εναποτεθεί σε ρηχούς λάκκους, ανοιγμένους στο φυσικό έδαφος. Σε όλες διατηρήθη-καν τα σιδερένια στελέχη των αξόνων, τα σιδερένια στεφάνια των τροχών, οι συμπαγείς σιδερένιοι δακτύλιοι της ξύ-λινης πλήμνης, στην οποία στερεώνο-νταν οι ακτίνες, καθώς και τα υπόλοιπα λειτουργικά και διακοσμητικά εξαρτή-ματα. Σε δύο από αυτές η υγρασία του εδά-φους ευνόησε τη διατήρηση αποτυπω-μάτων αλλά και θραυσμάτων των ξύ-λων. Μια άλλη είχε πλούσια διακόσμη-ση (χάλκινα διακοσμητικά πλακίδια με

ασημένια δισκάρια, που φέρουν ανά-γλυφες παραστάσεις αλόγων ή ιππέ-ων, χάλκινες ταινίες, ασπιδίσκες και χάλκινη προτομή γυναικείας μορφής με υψηλό πόλο). Στην ίδια ομάδα ανήκει η ταφή δύο αλόγων από την οποία διασώθηκαν τα φάλαρα (κοσμήματα ιπποσκευής), γυάλινες χάντρες και υπολείμματα από τους δερμάτινους ιμάντες μαζί με χάλ-κινες εφηλίδες. Πρόκειται για τα βοη-θητικά άλογα των δύο αμαξών, τα οποία στην αρχαιότητα ήσαν γνωστά ως ίπποι παρήοροι ή σειραφόροι.

Ο ΚΥΝΗΓΟΣ ΚΑΙ Ο ΣΚΥΛΟΣ ΤΟΥ Σε τρεις άλλες άμαξες, εκτός από τους τροχούς και τους άξονες που έχουν αποσυνδεθεί, έχουν λυθεί και τα άλογα από τον ζυγό, προτού θυσιαστούν. Στην πρώτη από αυτές μάλιστα, δίπλα στα άλογα, έχει ταφεί και ένας σκύλος. Στη θέση τους διατηρήθηκαν οι χάλκι-

νες ταινίες, οι γωνίες και τα χάλκινα επαργυρωμένα δισκάρια από τα πλευ-ρικά τοιχώματα της άμαξας ενώ χαυλι-όδοντες από αγριόχοιρους διακο-σμούσαν εξάλλου τον ζυγό ως τρό-παια. Στοιχείο που μαζί με τον σκελετό του σκύλου υποδηλώνει ότι ο ιδιοκτή-της της άμαξας ήταν κυνηγός, όπως πολλοί από τους ευγενείς και πλούσι-ους της ρωμαϊκής περιόδου. Οι αυτο-κράτορες Τραϊανός και Αδριανός ήταν δεινοί κυνηγοί των αγριοχοίρων που αφθονούσαν, όπως και σήμερα, στα βουνά της Ροδόπης. Η δεύτερη άμαξα είχε δύο τροχούς ενώ από την ιπποσκευή και τον ζυγό έχουν βρεθεί πολλά σιδερένια και χάλ-κινα επαργυρωμένα διακοσμητικά στοιχεία. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τρεις λεπτές, σιδερένιες βέργες με χάλκινους κρίκους και άγκιστρα, οι οποίες ορίζουν τις τρεις πλευρές ενός ορθογώνιου πλαισίου και δείχνουν ότι η άμαξα ήταν κλειστή και τα ανοίγματά

Χάλκινη οινοχόη του 2ου μ.Χ. αι. με περίτεχνη λαβή από την καύση άνδρα περίπου 35 χρόνων (αριστερά).Αμαξα από την οποία σώζονται τα αποτυπώματα ξύ-λων του σκελετού της αλλά και υπο-λείμματα σιδήρου, χαλκού και ασημέ-νιων πλακιδίων με ανάγλυφες παρα-στάσεις (δεξιά)

Ο ΤΑΦΙΚΟΣ ΤΥΜΒΟΣ ΤΗΣ ΜΙΚΡΗΣ

ΔΟΞΙΠΑΡΑΣ -ΖΩΝΗΣ ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ, ΕΠΙΤΙΜΟΣ ΕΦΟΡΟΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

ΔΟΜΝΑ ΤΕΡΖΟΠΟΥΛΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Μοναδικό στον ελληνικό χώρο εύρημα με τέσσερις ταφές-καύσεις, πέντε άμαξες και δεκαπέντε άλογα, διατηρημένα σε καλή κατάσταση

ύψος 7,5 μέτρα, από τους μεγα-λύτερους που έχουν ερευνη-θεί στην περιοχή. Στον τύμβο απο-

δύο ταφές άλ-λων πέντε βοηθη-τικών αλόγων, δη-λαδή συνολικά δε-καπέντε άλογα. Εντοπίστηκαν, πα-ράλληλα, πολλά ση-μεία με υπολείμματα προσφορών, δύο λάκκοι-εστίες και δύο τετράγωνες κατασκευές με πλίνθους που χρησιμοποιήθηκαν ως επιτάφι-οι βωμοί. Πάνω και γύρω από τις κατασκευές αυτές υπήρχαν στά-χτες, οστά ζώων και δεκάδες θραύ-σματα μικρών πήλινων αγγείων. Οι καύσεις των νεκρών έγιναν σταδιακά το χρονικό διάστημα από το 90 ως το 120 μ.Χ. Η αποτέφρωση, το πλήθος

ΔΟΞΙΠΑΡΑΣ -ΖΩΝΗΣΔΙΑΜΑΝΤΗΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ

ΔΟΜΝΑ ΤΕΡΖΟΠΟΥΛΟΥ

Μοναδικό στον ελληνικό χώρο εύρημα με τέσσερις ταφές-καύσεις, πέντε άμαξες και δεκαπέντε άλογα, διατηρημένα σε καλή κατάσταση

706.11.2010

Οαρχαίος οικισμός του Αρχοντικού έχει τη μορφή Τού-μπας-Τράπεζας και ιδρύθηκε στο σταυ-ροδρόμι των βασι-

κών οδικών αξόνων της Κάτω Μακεδονίας (4,5 χλμ. ΒΔ της Πέλλας). Η κατοίκησή του ήταν διαρκής από την αρχή της Νεολιθι-κής εποχής ως και την Υστεροβυζαντινή, αλλά από τα προϊστορικά χρόνια ως το τέ-λος του 5ου αιώνα π.Χ., όταν η Πέλλα επι-λέχθηκε από τον Αρχέλαο ως νέα πρωτεύ-ουσα της Μακεδονίας, υπήρξε το σημα-ντικότερο οικιστικό κέντρο της Βόρειας Βοττιαίας (χώρα των Βουκόλων, ανάμεσα στα βουνά Πάικο και Βέρμιο και στους πο-ταμούς Αξιό και Αλιάκμονα), η οποία εντά-χθηκε έπειτα από τα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ. στην κοιτίδα του μακεδονικού κρά-τους. Ο οικισμός ερευνάται από το 1992 με τη συνεργασία της ΙΖ ́ΕΠΚΑ και του Προϊ-στορικού Τομέα της Φιλοσοφικής Σχο-λής του ΑΠΘ ενώ από το 2000 άρχισε επίσης υπό τη διεύθυνση των αρχαιολό-γων Παύλου και Αναστασίας Χρυσοστό-μου η σωστική ανασκαφή του δυτικού νεκροταφείου του οικισμού, που είναι το μεγαλύτερο και το σημαντικότερο αφού έχει έκταση 200 στρεμμάτων. Το μέγε-θός του οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο οι-κισμός απέκτησε πρώιμα τον χαρακτήρα πόλης και έγινε ένα από τα λίκνα των Μα-κεδόνων. Ενδεχομένως μάλιστα πρόκει-ται για την Τύρισσα, η οποία αναφέρεται από τον ρωμαίο ιστορικό Τίτο Λίβιο (IV, 34) ως πόλη ανάμεσα στην Πέλλα και στην Κύρρο ενώ από τον γεωγράφο

Κλαύδιο Πτολεμαίο (ΙΙΙ, 12, 36) ορίζεται μετά την Ευρωπό. Οι ταφές που ερευνήθηκαν τη δεκαετία 2000-2010 σε έκταση περίπου έντεκα στρεμμάτων ανέρχονται στις 1.004. Οι 259 χρονολογούνται από την Υστερη Εποχή του Σιδήρου (β’ μισό 7ου αι. - 580 π.Χ.), οι 475 από την Αρχαϊκή εποχή (580-480 π.Χ.) και οι 262 στα κλασικά και πρώ-ιμα ελληνιστικά χρόνια (480-279 π.Χ.) ενώ άλλες οκτώ είναι αδιάγνωστες. Ο αριθμός των αρχαϊκών τάφων, ωστόσο, ο πλούτος και η ποιότητα των κτερισμά-των τους επιβάλλουν τη διεξοδικότερη παρουσίασή τους.

ΣΙΔΗΡΟΦΟΡΙΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΝΔΡΕΣ Στα αρχαϊκά χρόνια οι ενταφιασμοί γίνο-νταν κυρίως σε λακκοειδείς τάφους ενώ οι καύσεις είναι περιορισμένες. Οι νεκροί ενταφιάζονταν σε ύπτια θέση σε ξύλινες σαρκοφάγους, oι γυναίκες με την κεφαλή στα ανατολικά, βόρεια ή νότια (ποτέ στα δυτικά), ενώ αντίθετα οι άνδρες με την κεφαλή στα δυτικά, βόρεια ή νότια (ποτέ στα ανατολικά). Η ποικιλία, η ποιότητα και ο πλούτος των ταφικών δώρων αποδεικνύουν όχι μόνο την ύπαρξη κοινωνικής διαφοροποίησης αλλά και τη σημασία που απέδιδε η κοι-νότητα στην πράξη της ταφής. Στις αν-δρικές ταφές κυριαρχεί η «σιδηροφο-ρία», γνωστή επίσης σε Θεσσαλούς και Ηπειρώτες κατά το ίδιο διάστημα. Ανα-λόγως του αριθμού των όπλων και των λοιπών κτερισμάτων κατατάσσονται σε τέσσερις κατηγορίες: Στην πρώτη εντάσσονται οι πολεμιστές

που θάφτηκαν με σιδερένιες αιχμές δο-ράτων, μαχαίρι και λίγα άλλα κτερίσμα-τα. Στη δεύτερη κατηγορία προστίθε-νται το ξίφος, πήλινα και χάλκινα αγγεία και κοσμήματα. Στην τρίτη, οι πολεμι-

στές συνοδεύονται επιπλέον με χάλκινο κράνος διακοσμημένο μερικές φορές με χρυσές ταινίες, χρυσό διάδημα-στέμμα ή χρυσό επιστόμιο και χρυσά εποφθάλμια, που υποκαθιστούν τις χρυσές μάσκες. Χρυσά ελάσματα στολίζουν τον υπόλοι-πο οπλισμό τους (ξίφος, δερμάτινο θώ-ρακα και «χειρόκτιο»), τα ενδύματα και τα υποδήματα. Επιπλέον είναι κτερισμέ-νοι με χρυσά και αργυρά δακτυλίδια, με-ταλλικές περόνες και άλλα αντικείμενα. Συμβολικό χαρακτήρα εξάλλου φαίνεται ότι είχαν τα σιδερένια ομοιώματα από αγροτικές άμαξες, έπιπλα και οβελούς με τους κρατευτές τους, που συνοδεύουν τους πολεμιστές της τρίτης και της τέταρ-της κατηγορίας. Το πρόσωπο των πολεμιστών της τέταρ-της κατηγορίας καλύπτει χρυσή μάσκα και σπανιότερα χρυσό ορθογώνιο έλα-σμα ή μεγάλο επιστόμιο ενώ στον οπλι-σμό τους προστίθεται η ασπίδα και αυ-ξάνονται τα κτερίσματα. Τα 11 από τα 45 χάλκινα κράνη μακεδο-νικού τύπου που βρέθηκαν στο νεκρο-ταφείο (άλλα 39 έχουν συληθεί) διακο-σμούνται με χρυσά ελάσματα. Τρία κρά-νη με «ιλλυριοκορινθιακά» χαρακτηρι-στικά φέρουν στη μετωπική ζώνη εγχάρακτα αντωπά λιοντάρια, δηλωτικό μοτίβο στρατιωτικών αξιωματούχων. Οι χάλκινες ασπίδες δύο πολεμιστών είναι μικρές, του τύπου του «καρδιοφύλα-κος», ενώ άλλων έξι αργείτικες.

Η ΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ Οι γυναίκες των πολεμιστών ήταν εντα-φιασμένες με τη στολή του γάμου. Και εδώ το χρυσό επιστόμιο και τα «επο-φθάλμια» υποκαθιστούσαν τις μάσκες, που εμφανίζονται στις δέσποινες της τέ-ταρτης κατηγορίας. Από τα χρυσά ταινιωτά διαδήματα ξεχω-

ΧΡΥΣΟΦΟΡΟΙ ΜΑΚΕΔΟΝΕΣ ΤΟΥ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟΥ ΠΕΛΛΑΣΔΡ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ ΚΑΙ ΔΡ ΠΑΥΛΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΙ ΤΗΣ ΙΖ΄ ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ & ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Εντυπωσιακά ευρήματα από νεκροταφείο της Αρχαϊκής εποχής αποδεικνύουν τη συνέχεια της Ιστορίας στη Μακεδονία

της κλείνονταν με παραπετάσματα, δέρματα ή υφάσματα. Στην τρίτη, τέλος, άμαξα οι τροχοί αποσυνδέθηκαν από τους άξονες και τοποθετήθηκαν πάνω στα άλογα, τα οποία δεν ενταφιάστηκαν με επιμέ-λεια, όπως τα άλογα των άλλων αμα-ξών. Και εδώ διατηρούνται τα σιδερέ-νια της τμήματα, όπως επίσης και κέ-ρατα ζώων και χαυλιόδοντες από αγρι-ογούρουνα. Στην ίδια ομάδα ανήκει η ταφή τριών αλόγων, τα οποία έχουν το-ποθετηθεί μέσα στον λάκκο με ιδιαίτε-ρη φροντίδα και επιμέλεια. Οι άμαξες της Μικρής Δοξιπάρας-Ζώνης βρίσκονται ακόμη στο έδαφος, με αποτέλεσμα να μην έχουν γίνει γνω-στά όλα τα στοιχεία της κατασκευής τους. Είναι επομένως δύσκολο να δια-πιστωθεί σε ποιον τύπο οχήματος του ρωμαϊκού κόσμου ανήκουν, λαμβάνο-ντας μάλιστα υπ’ όψιν ότι στη Θράκη υπήρχε ισχυρή τοπική παράδοση στην κατασκευή αμαξών. Οι τέσσερις από αυτές που είναι τετράτροχες και ανοι-χτές θυμίζουν τον τύπο του οχήματος reda, ένα ανοιχτό τετράτροχο όχημα που σύρεται από δύο ή περισσότερα υποζύγια και χρησίμευε στη μεταφορά ατόμων. Η πέμπτη, που ήταν δίτροχη και στεγασμένη, πρέπει να ενταχθεί στον τύπο της άμαξας carpentum.

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ Τα ευρήματα του τύμβου αποτελούν μοναδικό ανασκαφικό σύνολο με διε-πιστημονικό χαρακτήρα και μεγάλη ιστορική, επιστημονική και πολιτιστι-κή σημασία. Οι άμαξες διατηρούν πολ-λά από τα λειτουργικά και διακοσμητι-κά στοιχεία τους, μαζί με αποτυπώμα-τα ξύλων, και παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για την κατασκευή των τροχοφόρων οχημάτων, οι οποίες θα δώσουν απαντήσεις στα ερωτήματα που εδώ και χρόνια έχουν διατυπωθεί από τους ερευνητές της τεχνολογίας των αμαξών. Πολύτιμα επίσης είναι τα στοιχεία που έχουν συγκεντρωθεί σχε-τικά με την ταφική τελετουργία, τη δι-αδικασία της εκφοράς, τον τρόπο απο-τέφρωσης των νεκρών και το έθιμο της προσφοράς αλόγων και αμαξών στους νεκρούς. Η αποκάλυψη σημαντικού αριθ-μού μετάλλινων αντικειμένων, αγγείων, όπλων και άλλων σκευ-ών παρέχει τη δυνατότητα να με-λετηθεί διεξοδικά η μεταλλοτεχνία της περιοχής, που έχει μακρά παρά-δοση στον χώρο της Θράκης. Η αρ-χαιοζωολογική μελέτη των δεκαπέ-ντε σκελετών των αλόγων και του σκύλου θα οδηγήσει στον προσδιορι-σμό της προέλευσης και της φυλής τους ενώ παράλληλα θα βοηθήσει στη συσχέτισή τους με παραπλήσιο υλικό από άλλες περιοχές της αρχαίας Θράκης. Να σημειωθεί ότι για τη στέ-γαση, την προστασία και την προβολή των ευρημάτων έχει εγκριθεί από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο αρ-χιτεκτονική μελέτη για τη δημιουργία κλειστού εκθεσιακού χώρου στη θέση του τύμβου.

››

Χρυσό προσωπείο γυναίκας με αστέ-ρια-ήλιους στη θέση των ματιών και πα-ραστάσεις με αιλου-ροειδή και δελφίνια στο στόμα (αριστε-ρά). Η ταφή της γυ-ναίκας με όλα τα κο-σμήματά της (δεξιά). Αρχαϊκή εποχή

τέφρωσης των νεκρών και το έθιμο της

της περιοχής, που έχει μακρά παρά-δοση στον χώρο της Θράκης. Η αρ-χαιοζωολογική μελέτη των δεκαπέ-ντε σκελετών των αλόγων και του σκύλου θα οδηγήσει στον προσδιορι-σμό της προέλευσης και της φυλής τους ενώ παράλληλα θα βοηθήσει στη συσχέτισή τους με παραπλήσιο υλικό από άλλες περιοχές της αρχαίας Θράκης. Να σημειωθεί ότι για τη στέ-γαση, την προστασία και την προβολή των ευρημάτων έχει εγκριθεί από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο αρ-χιτεκτονική μελέτη για τη δημιουργία κλειστού εκθεσιακού χώρου στη θέση

8 Αρχαιολογία

Ο 7ος προχριστιανι-κός αιώνας ήταν μια εξαιρετικά σημαντική στιγ-μή για το μικρό ακόμη βασίλειο

της Μακεδονίας που τότε αναδύθηκε από την ομίχλη του μύθου για να περά-σει από την Προϊστορία στην Ιστορία. Οπως βεβαιώνουν Ηρόδοτος και Θου-κυδίδης, γύρω στο 650 π.Χ. ο Περδίκ-κας ο Α’ από το Αργος, απόγονος του Ηρακλείδη Τήμενου, καταφέρνει να γί-νει βασιλιάς των Μακεδόνων, ενός ελ-ληνικού φύλου, συγγενικού με τους Δωριείς, που κατοικούσε στην περιοχή στα νότια του Αλιάκμονα και εγκαθι-δρύει τη δυναστεία που θα δώσει στην ελληνική και στην παγκόσμια ιστορία τον Φίλιππο και τον Μεγαλέξανδρο. Ως τον Αλέξανδρο τον Α’ (495-454 π.Χ.) εκτός από τα ονόματα των βασι-λιάδων τους ελάχιστες είναι οι πληρο-φορίες που έχουμε για τους Μακεδό-νες. Ωστόσο ένα είναι βέβαιο: Οι Αιγές ήταν όλα αυτά τα χρόνια η καρδιά του βασιλείου, η πρώτη μακεδονική πόλη, μια πόλη άρρηκτα συνδεδεμένη με τη δυναστεία των Τημενιδών που είχαν εδώ όχι μόνο τα παλάτια αλλά και τους τάφους τους. Η έλλειψη αρχαίων γραπτών πηγών για τους Μακεδόνες της Αρχαϊκής εποχής κάνει ακόμη πιο σημαντικά τα ευρήμα-τα της αρχαιολογικής σκαπάνης. Με δεδομένο ότι από την ίδια την πόλη ένα πολύ μικρό τμήμα έχει ανασκαφεί (πε-ρίπου το 1/500) και δεν έχουν ακόμη αποκαλυφθεί οι παλαιότερες φάσεις, η ανακάλυψη της αρχαϊκής νεκρόπο-λης των Αιγών το 2004 αποτελεί ένα εξαιρετικά σημαντικό γεγονός για την έρευνα της Αρχαίας Μακεδονίας. Οπως είχαμε προβλέψει, αυτή η νεκρό-πολη βρίσκεται στα νοτιοδυτικά του νεκροταφείου των τύμβων κάτω από τα σπίτια της Βεργίνας. Ως τώρα ερευ-νήθηκαν 120 τάφοι, που χρονολογού-νται από το 600 ως το 480 π.Χ. και σχη-μάτιζαν μικρές, πυκνές συστάδες που ανήκαν σε οικογένειες.

ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΣΤΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ Επιτύμβια σήματα δυστυχώς δεν σώθη-καν. Η τρομακτική λεηλασία που υπέ-στη η νεκρόπολη των Αιγών από τους γαλάτες μισθοφόρους του Πύρρου το 276 π.Χ. άφησε έντονα τα ίχνη της πα-ντού. Παρ’ όλα αυτά απέμεινε πληθώρα ευρημάτων που με απροσδόκητα εντυ-πωσιακό τρόπο πλουτίζουν τα δεδομέ-

να μας για τη ζωή και τα έθιμα των Μακεδόνων της Αρχα-ϊκής επο-χής, τις εμπορι-κές και τις πολι-τισμικές ανταλλαγές τους με τον υπόλοιπο ελληνι-κό κόσμο, αλλά και για την ντόπια παρα-γωγή τεχνουργημάτων κεραμικής και μεταλλοτεχνί-ας στο κέντρο του μακεδονικού βασιλείου. Ακολουθώντας το έθιμο όλοι οι νεκροί παίρνουν μαζί τους ό,τι φορούν και ό,τι τους χα-ρακτηρίζει, τα ρούχα και τα στολίδια τους, οι άνδρες και τα όπλα τους,, τα χαρακτηρι-στικά και απαραίτητα για τη νε-κρική τελετουργία σκεύη, μυρο-δοχεία και εξάλειπτρα, και ακό-μη ποτήρια και κανάτια για να σβήνουν την αιώνια δίψα στον Αδη. Αλλά δεν λείπουν και αντικείμενα που σχετίζο-νται με τις θρησκευτικές πί-στεις και τους κοινωνικούς συμβολισμούς (επιστόμια ελά-σματα, ειδώλια, ομοιώματα αμα-ξιών). Ολα αυτά τα ευρήματα υπο-βάλλουν την εντύπωση ότι οι αρχαϊκοί χρόνοι είναι μια επο-χή ιδιαίτερης ευπραγίας για τις Αιγές και παρουσιάζουν στενή συνάφεια σε όλα τα επίπεδα με τα αντίστοιχα ευρήματα της ορεινής Μακεδονίδας (περιοχή των Πιερί-ων), όπου βρισκόταν το αρχαι-ότατο κέντρο των Μακεδόνων, η Λεβα ίη του Ηροδότου. Ο πλούτος είναι προφανής, ιδιαίτε-ρα στα κτερίσματα των βασιλικών ταφι-κών συστάδων και στους τάφους των εταίρων, ωστό-σο αξίζει να σημειωθεί ότι στα κοσμή-ματα και στη χρήση χρυσών διακοσμη-τικών ελασμάτων, αλλά και στα όπλα και στα μετάλλινα σκεύη, αντικείμενα ακριβά και κατά συνέπεια σύμβολα κύ-ρους, παρατηρείται μια δωρική, θα έλε-

γε κανείς, αυστηρότητα και λιτότητα, που δι-

αφοροποιεί τα αντι-κείμενα αυτά από ανάλογα σύνολα περιοχών εκτός των ορίων του μακεδονικού βα-

σιλείου (π.χ. Τρε-μπένιστε, Νέα Φιλα-

δέλφεια κ.λπ.)

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΜΜΟΝΗ

Με την έρευνα του αρχαϊκού τμή-ματός της η εικόνα της νεκρόπολης των Αιγών συμπληρώνεται κάνοντας ακόμη πιο σαφή τη διαφοροποίηση

από το σύνολο των τριών βασιλι-κών ταφικών συστάδων, που ξε-χωρίζουν όχι μόνο για τα μεγέθη και τον πλούτο των τάφων τους αλλά και για τον τρόπο ταφής (καύσεις) και κυρίως για την εμμο-

νή στη χρήση του χώρου που δη-λώνει τη διαχρονία της οικογένειας

και ξεπερνά τους δύο αιώνες. Ως τώρα είναι γνωστές η συστάδα των βασιλισσών δίπλα στη βορει-οδυτική πύλη των Αιγών, η συ-στάδα του Φιλίππου Β’ δίπλα στον κύριο οδικό άξονα και η συστάδα

των Τημενιδών που βρίσκεται ανάμεσα από τις δύο προηγούμενες

κοντά στο νεκροταφείο των τύμ-βων. Μαζί με την αρχαϊκή νεκρόπολη η βασιλική ταφική συστάδα των Τημενιδών, όπου έχουν βρεθεί 12 τάφοι, 5 λακκοειδείς, 6 κιβω-τιόσχημοι μνημειακών διαστά-

σεων και ένας μακεδονικός, που χρονολογούνται από τις αρχές του

6ου ως το τέλος του 4ου αιώνα π.Χ., είναι ένα από τα σημαντικό-τερα ευ- ρήματα των Αιγών

των τελευταίων 15 χρόνων. Εκτός από το μέγεθος των

ίδιων των μνημεί-ων, τα άφθονα κτε-

ρίσματα (αγγεία, όπλα, κοσμήματα και χρυσά

να μας για τη ζωή και τα έθιμα των Μακεδόνων

ανταλλαγές τους με τον υπόλοιπο ελληνι-κό κόσμο, αλλά και για την ντόπια παρα-γωγή τεχνουργημάτων κεραμικής και μεταλλοτεχνί-ας στο κέντρο του μακεδονικού

γε κανείς, αυστηρότητα και λιτότητα, που δι-

αφοροποιεί τα αντι-κείμενα αυτά από ανάλογα σύνολα περιοχών εκτός των ορίων του μακεδονικού βα-

σιλείου (π.χ. Τρε-μπένιστε, Νέα Φιλα-

δέλφεια κ.λπ.)

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΜΜΟΝΗ

Με την έρευνα του αρχαϊκού τμή-ματός της η εικόνα της νεκρόπολης των Αιγών συμπληρώνεται κάνοντας

προφανής, ιδιαίτε-ρα στα κτερίσματα των βασιλικών ταφι-κών συστάδων και στους τάφους των εταίρων, ωστό-σο αξίζει να σημειωθεί ότι στα κοσμή-ματα και στη χρήση χρυσών διακοσμη-

των τελευταίων 15 χρόνων. Εκτός από το μέγεθος των

ίδιων των μνημεί-ων, τα άφθονα κτε-

ρίσματα (αγγεία, όπλα, κοσμήματα και χρυσά

ας στο κέντρο του μακεδονικού

κρική τελετουργία σκεύη, μυρο-δοχεία και εξάλειπτρα, και ακό-

των Αιγών συμπληρώνεται κάνοντας ακόμη πιο σαφή τη διαφοροποίηση

από το σύνολο των τριών βασιλι-κών ταφικών συστάδων, που ξε-χωρίζουν όχι μόνο για τα μεγέθη και τον πλούτο των τάφων τους αλλά και για τον τρόπο ταφής (καύσεις) και κυρίως για την εμμο-

νή στη χρήση του χώρου που δη-

ας στο κέντρο του μακεδονικού των Αιγών συμπληρώνεται κάνοντας

νή στη χρήση του χώρου που δη-λώνει τη διαχρονία της οικογένειας

και ξεπερνά τους δύο αιώνες. Ως τώρα είναι γνωστές η συστάδα των βασιλισσών δίπλα στη βορει-οδυτική πύλη των Αιγών, η συ-στάδα του Φιλίππου Β’ δίπλα στον κύριο οδικό άξονα και η συστάδα

των Τημενιδών που βρίσκεται συμβολισμούς (επιστόμια ελά-σματα, ειδώλια, ομοιώματα αμα-

νή στη χρήση του χώρου που δη-λώνει τη διαχρονία της οικογένειας

και ξεπερνά τους δύο αιώνες. κρική τελετουργία σκεύη, μυρο-

των Τημενιδών που βρίσκεται ανάμεσα από τις δύο προηγούμενες

κοντά στο νεκροταφείο των τύμ-βων. Μαζί με την αρχαϊκή νεκρόπολη η βασιλική ταφική συστάδα των Τημενιδών, όπου έχουν βρεθεί 12 τάφοι, 5 λακκοειδείς, 6 κιβω-τιόσχημοι μνημειακών διαστά-

σεων και ένας μακεδονικός, που συνάφεια σε όλα τα επίπεδα με τα αντίστοιχα ευρήματα της ορεινής Μακεδονίδας (περιοχή των Πιερί-

των Τημενιδών που βρίσκεται ανάμεσα από τις δύο προηγούμενες

κοντά στο νεκροταφείο των τύμ-βων.

σματα, ειδώλια, ομοιώματα αμα-

σεων και ένας μακεδονικός, που χρονολογούνται από τις αρχές του

6ου ως το τέλος του 4ου αιώνα π.Χ., είναι ένα από τα σημαντικό-τερα ευ-

αντίστοιχα ευρήματα της ορεινής σεων και ένας μακεδονικός, που

χρονολογούνται από τις αρχές του 6ου ως το τέλος του 4ου αιώνα

ρίζουν τα δύο της δέσποινας του «τάφου Τ 458» με παραστάσεις έφιππου κυνηγού και άγριων ζώων. Σε τρεις περιπτώσεις το πρόσωπο της νεκρής καλυπτόταν με χρυ-σή μάσκα. Ειδικά στη θέση των ματιών της μάσκας της δέσποινας του «τάφου Τ 458» υπάρχει παράσταση με τετράκτινα αστέρια-ήλιους ενώ στην περιοχή του στόματος, επιστόμιο με αιλουροειδή και δελφίνια, που μαζί με τα αστρικά σύμβο-λα, τα φυτικά και τα γεωμετρικά μοτίβα διαμορφώνουν μια εντυπωσιακή σύνθε-ση. Τα σκουλαρίκια ήταν από χρυσό, άρ-γυρο και χαλκό ενώ τα περιδέραια φέ-ρουν χρυσές, αργυρές, κεχριμπαρένιες, φαγεντιανές, γυάλινες, λίθινες ή οστέινες ψήφους ή περίαπτα (χρυσά ή αργυρά). Μια από τις ασημένιες αλυσίδες που κρέ-μονταν στο στήθος φέρει δαιδαλικές κε-φαλές της Πότνιας Θηρών και καθιστά λιοντάρια ενώ εντυπωσιακές είναι ασημέ-νιες ή χρυσές περόνες. Χρυσά ελάσματα διακοσμούσαν τα εν-δύματα και τα υποδήματα, μερικές φο-ρές με παραστάσεις κοσμολογικού πε-ριεχομένου, παραπέμποντας υπαινι-κτικά σε θρησκευτικό συμβολισμό και μεταθανάτιες αντιλήψεις. Συμπυκνώ-νουν δηλαδή την ιδέα του περάσματος της ψυχής της νεκρής από την παρού-σα ζωή στην Αλλη ζωή, στα Ηλύσια, τόπο αναψυχής των νεκρών. Στα υπό-λοιπα κτερίσματα περιλαμβάνονται ει-δώλια και πλαστικά αγγεία πήλινα ή χάλκινα από την Ιωνία, τη Σάμο, τη Ρό-δο, την Αθήνα και την Κόρινθο.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑ Το είδος, η ποσότητα και η ποιότητα των κτερισμάτων αυτών των τάφων αποδει-κνύουν την ακμάζουσα και ευημερούσα κοινωνία του Αρχοντικού, τον ηρωικό χα-ρακτήρα της και τον ηγετικό ρόλο ορι-σμένων οικογενειών της στρατιωτικής αριστοκρατίας, που ήλεγχαν και ρύθμι-ζαν την ανταλλαγή των αγαθών ασκώ-ντας ένας είδος οικονομικής εξουσίας, ικανής να αποδώσει εξαιρετικά πλούσια αγαθά πολιτισμού. Η ανασκαφική έρευνα έχει δείξει ότι οι πλούσιοι αρχαϊκοί τάφοι του Αρχοντικού και των άλλων αστικών κέντρων του Μα-κεδονικού Βασιλείου χρονολογούνται από την αρχή της Μέσης Κορινθιακής Πε-ριόδου (580-560 π.Χ., περίοδος της βασι-λείας του Αλκέτα, παππού του Αλεξάν-δρου Α΄). Επειτα από αυτό το χρονικό όριο επιβεβαιώνεται η πρόσβαση του πληθυσμού σε είδη πολυτελείας και προ-κύπτει η ανάπτυξη της μακεδονικής κοι-νωνίας με πολυσύνθετες μορφές οργά-νωσης στη διοίκηση, στο στρατό και στην οικονομία. Η πλειοψηφία των Μακεδό-νων μετά την επέκτασή τους ως τον Αξιό προχώρησε από τη μετακινούμενη κτη-νοτροφία στην καλλιέργεια της εύφορης αγροτικής γης και στη μόνιμη εγκατάστα-ση σε ανεπτυγμένους οικισμούς χάρη στην ηγετική ικανότητα των βασιλέων, στη στρατιωτική τους οργάνωση και στην εισαγωγή της τεχνολογίας και της τακτικής του πολέμου των νότιων Ελλή-νων, δύο αιώνες πριν από τον Φίλιππο Β΄ και τον Αλέξανδρο Γ .́

››

Η ΑΡΧΑΪΚΗ ΝΕΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΙΓΩΝΔΡ. AΓΓΕΛΙΚΗ KΟΤΤΑΡΙΔΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ

Η αποκάλυψη της βασιλικής ταφικής συστάδας των Τημενιδών αποτελεί ένα εξαιρετικά σημαντικό γεγονός για την έρευνα της Αρχαίας Μακεδονίας

Χάλκινο γοργόνειο από θώρακα όπως βρέθηκε στηβασιλική ταφική συστάδα των Τημενιδών. Χρονολογείται στα 430 π.Χ. (επάνω). Χρυσά γοργόνεια από το ταφικό ένδυμα βασίλισσας του 470 π.Χ. (μέσον). Αρχαϊκό περιδέ-ραιο με χάλκινες χάντρες του 6ου αι. π.Χ. που συνεχί-ζουν τις μορφές της πρώιμης Εποχής του Σιδήρου (κάτω)

906.11.2010

H λατρεία των Μουσών στους πρόποδες του Ολύμπου, ειδι-κά στο Δίον, εί-ναι η παλαιότε-

ρη, όπως υποδηλώνουν οι αρχαίες μαρ-τυρίες και δέχεται η σύγχρονη έρευνα. Το ιερό τους στο Δίον δεν έχει ακόμη εντοπιστεί με βεβαιότητα, όλα όμως δείχνουν ότι πρέπει να αναζητηθεί στην περιοχή κοντά στο θέατρο, εκεί όπου υπάρχει η μεγάλη πηγή του νερού, όπου βρίσκεται κατακλυσμένος από τα νερά ένας μεγάλος λιθοσωρός. Κατά τον κα-θαρισμό της μικρής λίμνης που σχημα-τίζουν τα νερά της πηγής ήρθαν στο φως θραύσματα γλυπτών και μεγάλοι κορμοί δένδρων, πιθανώς από κάποιο άλσος που υπήρχε εκεί. Αλλωστε σε μι-κρή απόσταση από την πηγή βρέθηκε το ελληνιστικό άγαλμα της μούσας Μελπομένης με τη λύρα. Οχι μακριά από τη μεγάλη πηγή κοντά στη νότια πύλη του τείχους εντοπίστη-κε εντοιχισμένο ως οικοδομικό υλικό ένα μαρμάρινο δωρικό κιονόκρανο, το οποίο στην άνω επιφάνεια του άβακά του έφερε χαραγμένη επιγραφή με πο-λύ φροντισμένα γράμματα

[B]ασιλέα Περ[σέα] Bασιλέως Φιλίπ[που] Oι μουσαϊσταί αρετής έν[εκεν] και ευεργεσίας της εις τη[ν] σύνοδον και ευσεβεία[ς] της προς τους θεούς Mούσαις και Διονύσω[ι]

Είναι προφανές ότι το κείμενο, που αποδίδει τιμές στο βασιλιά Περσέα, ο οποίος ήταν ευεργέτης της συνόδου των Mουσαϊστών (οργανωμένοι λα-τρευτές των Μουσών), είχε χαραχθεί αρχικώς στο βάθρο ανδριάντα προς τι-μήν του Περσέα, που σε μεταγενέστε-ρα χρόνια λαξεύτηκε στη μορφή δωρι-κού κιονοκράνου και ακόμη αργότερα χρησιμοποιήθηκε ως οικοδομικό υλι-κό στην κατασκευή ενός σπιτιού.

Στα χναρια του ομήρου Στο πλάτωμα δυτικά του μεγάλου βω-μού του Διός Ολυμπίου ήρθαν στο φως πώρινες βάσεις που στην πάνω επιφά-νειά τους είχαν μια βάθυνση. Σε ορι-σμένες σωζόταν το μολύβι που αρχικά στερέωνε μια ισχυρή χάλκινη θηλιά στην οποία ήταν περασμένος ένας χάλκινος δακτύλιος. Βεβαιώθηκαν κατ’ αρχήν επτά τέτοιες βάσεις σε κα-

νονικές αποστάσεις γύρω στα 4,40 μ. η μια από την άλλη. Στη συνέχεια εντο-πίστηκε μια άλλη παρόμοια σειρά και μια τρίτη. Κι αν αποκαταστήσει κανείς συμμετρικά το σύνολο προκύπτουν 36 βάσεις με χάλκινους δακτυλίους. Η θέ-ση τους και η αξονική σχέση τους με τον μεγάλο βωμό δεν αφήνουν αμφι-βολία ότι σχετίζονται με τα δρώμενα της θυσίας και συγκεκριμένα με το δέ-σιμο των ζώων μπροστά στον βωμό. Τα μεγάλα δεν τα έσφαζαν πάνω στον βωμό αλλά μπροστά του, στο έδαφος. Το βόδι το χτυπούσε πρώτα ο σφαγεύς ή βουτύπος στον τράχηλο με τον πέλε-κυ («πέλεκυς δ’ απέκοψε τένοντας αυ-χενίους, λύσεν δε βοός μένος, Οδύσ-σεια 3, 449), αφού προηγουμένως το υποχρέωνε να σκύψει τραβώντας το σχοινί με το οποίο ήταν δεμένο μέσω του χάλκινου δακτυλίου κι έτσι το ζώο έδινε την εντύπωση ότι «εκουσίως κα-τανεύει», όπως επέβαλλε το τυπικό της θυσίας. Ακολουθούσαν η άρση και η μεταφορά του στον βωμό, όπου γινό-ταν η εκδορά και ο τεμαχισμός του. Μετά ο ιερέας έκαιγε στη φωτιά την ιε-ρή μοίρα και μέρος από τα σπλάχνα. Το εύρημα του Δίου συμβάλλει ασφα-λώς στην ερμηνεία της τελετουργίας της θυσίας, κυρίως όμως για πρώτη φορά επιτρέπει την αναπαράσταση μιας «Eκατόμβης».

ή αΣπιδα του βαΣιλέωΣ δήμήτριου Στη νότια πλευρά του τεμένους του Δι-ός Ολυμπίου ήλθε στο φως μια δέσμη χάλκινων ελασμάτων με έκτυπη διακό-σμηση άστρων και κύκλων, που μετά τη συντήρησή τους αποκαλύφθηκε ότι ήταν ένα μεγάλο τμήμα ασπίδας μακε-δονικού τύπου. H έκτυπη διακόσμηση αποτελείται από ένα κεντρικό άστρο με δώδεκα ακτίνες, που περιβάλλεται από ταινία όπου υπάρχουν εννέα γράμ-ματα, τα οποία συμπληρωμένα με άλ-λα οκτώ σχηματίζουν την επιγραφή BAΣIΛE[ΩΣ ΔHMHTP]IOY. Γύρω από το κεντρικό αυτό επίσημα της ασπίδας υπήρχαν μικρότερα άστρα εγγεγραμ-μένα μέσα στις τριπλές ελλειψοειδείς τροχιές τους. Τα ιδιόμορφα σχήματα πάνω στις μα-κεδονικές ασπίδες επιβάλλουν την εντύπωση ενός αστρικού τοπίου με αστερίσκους, σχηματισμούς κουκκί-δων και τροχιές, από το οποίο εξαιρεί-ται ο κύκλος του ομφαλού της ασπί-δας, όπου κατά περίπτωση μπαίνουν θεϊκές μορφές, σύμβολα ή μονογράμ-ματα. Είναι πολύ πιθανό οι αστερίσκοι της περιφέρειας που εντάσσονται στη

Το λατρευτικό άγαλμα του Διός Υψίστου στο Δίον

οι μουΣέΣ, ο ολυμπιοΣ και ο υψιΣτοΣ διαΣ Στο διονδημητρης παντερμαλης καθηγητης αρχαιολογιας, προεδρος δς του μουςειου ακροπολης

Οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως εξαιρετικά ευρήματα που τεκμηριώνουν τη σημασία της ιερής πόλης των Μακεδόνων

ελάσματα) που παρά τη σύληση βρέθηκαν διάσπαρτα μέσα και γύ-ρω από τους τάφους μαρτυρούν τον ασυνήθιστο πλούτο και την εξέχου-σα σημασία των νεκρών. Σημαντι-κότερο όμως είναι το γεγονός ότι εδώ αποκαλύφθηκαν τα παλαιότε-ρα (570-530 π.Χ.) τεκμήρια μεγαλο-πρεπών ταφικών πυρών των Αιγών που ανακαλούν εκείνες της Ιλιάδας και προοιωνίζονται τις επιβλητικές πυρές της βασίλισσας Ευρυδίκης (344/3 π.Χ.) και του Φιλίππου Β’ (336 π.Χ.).

Η απΗχΗσΗ των ομΗρικων επων Δίπλα και γύρω από τους τάφους, ανάμεσα σε στάχτες και καμένα χώ-ματα, ντουζίνες κομμάτια πήλινων, αλλά και χάλκινων αγγείων, μισολιω-μένα χάλκινα κράνη, ασημοκάρφω-τα σπαθιά, όπως αυτά του ομηρικού έπους, ξίφη με ελεφαντοστέινες λα-βές και άλλα λυγισμένα, συμβολικά «νεκρωμένα» για να ακολουθήσουν τον κύριό τους στον Αδη, δόρατα και ακόντια, ακόμη και ένα χαλινάρι αλό-γου, αντικείμενα εξαγνισμένα από το πυρ του ταφικού ολοκαυτώματος μαρτυρούν αδιάψευστα τη συνέχεια ενός ταφικού εθίμου που συνδέει άρ-ρηκτα τους Μακεδόνες της αρχαϊ-κής εποχής με τον κόσμο του έπους. Εκτός από τον μακεδονικό τάφο που χρονολογείται από τα τέλη του 4ου αι. π.Χ. και πιθανότατα φιλοξενούσε τα οστά του Φιλίππου Γ’ Αρριδαίου και της γυναίκας του Ευρυδίκης, εί-ναι πολύ δύσκολο να ταυτίσουμε τους νεκρούς των αρχαϊκών τάφων της συστάδας. Ωστόσο είναι βέβαι-ον ότι ανήκαν όλοι στη βασιλική οι-κογένεια, κάποιοι μάλιστα από αυ-τούς έζησαν και έδρασαν προτού ανεβεί στον θρόνο ο Αμύντας Α’ (540-495 π.Χ.), στα χρόνια του Αέ-ροπου και του Αλκέτα, και όλοι μαζί ηγήθηκαν στους πολέμους που έκα-ναν τους Μακεδόνες κύριους στον κάμπο της Βοττιαίας και στα υψίπε-δα της Εορδαίας. Το μοντέλο των διακεκριμένων βασι-λικών ταφικών συστάδων που παρα-τηρείται στη νεκρόπολη των Αιγών βρίσκει παράλληλα στην αρχαϊκή νε-κρόπολη της Αιανής, του κέντρου των Ελιμειωτών, αλλά και στη νεκρό-πολη του Αρχοντικού και πιθανότατα στη νεκρόπολη της Σίνδου απηχώ-ντας την οργάνωση των φυλετικών βασιλείων της Αρχαϊκής εποχής, τα οποία ανακαλούν την εικόνα των μι-κρών «βασιλείων» του ομηρικού έπους, όπως απαριθμούνται στον «κατάλογο των πλοίων» της Ιλιάδας. Μερικά από αυτά θα υποταχθούν από τον Αλέξανδρο τον Α’ και εν τέλει όλα θα ενσωματωθούν και θα ενοποιη-θούν κάτω από τη στιβαρή ηγεσία του Φιλίππου Β’, για να αποτελέσουν το ισχυρό κράτος των Μακεδόνων του 4ου αιώνα.

››

10 Αρχαιολογία

Στις 2 Σεπτεμβρίου του 31 π.Χ. στο στό-μιο του Αμβρακικού κόλπου συγκρού-στηκαν οι ναυτικές δυνάμεις του Οκτα-

βιανού (θετού υιού του δολοφονηθέ-ντος Ιουλίου Καίσαρα) και του Αντωνί-ου, οι οποίοι διεκδικούσαν την εξουσία της Ρώμης. Η ναυμαχία αυτή, της οποί-ας νικητής υπήρξε ο Οκταβιανός (γνω-στός στην ιστορία ως Αύγουστος), κα-θόρισε τις μετέπειτα εξελίξεις ολόκλη-ρου σχεδόν του τότε γνωστού κόσμου. Ο Αύγουστος κατέστη απόλυτος μο-νάρχης ιδρύοντας τη Ρωμαϊκή Αυτο-κρατορία, η οποία διήρκεσε για περισ-σότερους από τρεις αιώνες. Σε κοντινή απόσταση από τον χώρο της ναυμαχί-ας, σε μια περιοχή θαυμάσιου φυσικού κάλλους και σημαντικής στρατηγικής θέσης, ο νικητής ίδρυσε τη Νικόπολη, πόλη της νίκης,, ενώ στις παρυφές της προς Βορρά, πάνω στον χαμηλό λόφο όπου είχε στήσει το στρατηγείο του πριν από τη σύγκρουση, ανεγέρθηκε ένα μεγαλοπρεπές μνημείο-τρόπαιο σε ανάμνηση της νίκης. Πρόκειται για ένα μεγαλοπρεπές συ-γκρότημα, ένα υπαίθριο ιερό-τέμενος, το οποίο αναπτύσσεται σε δύο άνδηρα και ήταν αφιερωμένο στους προστά-τες θεούς και συνεργούς της νίκης, τον Αρη, τον Ποσειδώνα και τον Απόλλω-να. Χαμηλότερα στην πεδινή έκταση, εκτός των τειχών της πόλης, ανεγέρ-θηκαν παράλληλα όλα τα απαραίτητα οικοδομήματα (θέατρο, στάδιο, γυ-μνάσιο) για την τέλεση των νέων Ακτί-ων, πεντετηρικών αγώνων που απέ-κτησαν μεγάλη αίγλη σε ολόκληρη την αυτοκρατορία.

Τα όπλα Των ηΤΤημένων Στην πρόσοψη του κυρίως αναλημμα-τικού τοίχου του υπαίθριου ιερού το-ποθετήθηκαν και αφιερώθηκαν στον Αρη και στον Ποσειδώνα περίπου 36 ορειχάλκινα έμβολα πλοίων από τον στόλο του Αντωνίου και της συμμάχου του Κλεοπάτρας, βασίλισσας της Αιγύ-πτου, ενώ σε μία από τις τελευταίες σειρές της ανωδομής του τοίχου τοπο-θετήθηκε μια εκτενής λατινική επιγρα-φή που αναφερόταν στην ίδρυση του μνημείου. Από τα ορειχάλκινα έμβολα βρέθηκαν λίγα μόλις θραύσματα κατά τις ανασκαφές, ενώ στους λίθους του αναθηματικού τοίχου διατηρούνται έως σήμερα αγκυρόσχημες λαξεύσεις για την υποδοχή των εμβόλων. Στο άνω άνδηρο βρισκόταν μια στοά σε σχήμα Π, η οποία πλαισίωνε εσωτε-ρική αυλή. Στο κεντρικό τμήμα του υπαίθριου χώρου εντοπίστηκαν θεμε-λιώσεις τριών βάθρων όπου ορθώνο-νταν κατά πάσα πιθανότητα μεγάλου μεγέθους χάλκινοι ανδριάντες. Νοτιό-τερα από τα βάθρα εντοπίστηκαν κατά τις ανασκαφές η θεμελίωση και μαρ-μάρινα αρχιτεκτονικά κομμάτια της ανωδομής ενός μνημειώδους βωμού. Τριγύρω από τα ερείπια του βωμού βρέθηκαν χιλιάδες μαρμάρινα θραύ-σματα αναγλύφων, που κοσμούσαν

διαδρομή των ελλείψεων να είναι οι πλανήτες, οι οποίοι δημιουργήθηκαν «εις διορισμόν και φυλακήν αριθμών χρόνου» (Πλάτωνος, Tίμαιος 38b). Για τους αρχαίους οι πλανήτες σε αντίθε-ση με τους απλανείς αστέρες ήταν τα δυναμικά άστρα. Ετσι οι πλανήτες γύ-ρω από το κεντρικό αστέρι θα ήταν ο συμβολισμός του μακεδόνα βασιλιά και των εταίρων του. (H έκτυπη επιγρα-φή της ασπίδας του Δίου αναφέρεται στον Δημήτριο Α’ τον Πολιορκητή που υπήρξε βασιλιάς της Mακεδονίας από το 294 ως το 287 π.X.) Κατά τη διάρκεια της διεύρυνσης της κοίτης του παραρρέοντος ποταμού Βαφύρα στον αρχαιολογικό χώρο του Δίου, στο ύψος του ιερού της Ισιδος εντοπίστηκε στυλοβάτης με αναθημα-τικούς κίονες που έφεραν μαρμάρι-νους αετούς. Οι επιγραφές αναφέρουν τον Δία Υψιστο, η λατρεία του οποίου ήταν εξαιρετικά διαδεδομένη στη Μα-κεδονία κατά τα ελληνιστικά και αυτο-κρατορικά χρόνια.

Η λατρεία του θεου Παράλληλα με την κοίτη του ποταμού η ανασκαφή έφερε στο φως τον μεγάλο βωμό και τον ναό του θεού. Δύο βάσεις με ανάγλυφους αετούς, βούκρανο και σκεύη θυσίας βρέθηκαν στις θέσεις τους, ακριβώς πριν από την είσοδο του ναού, ενώ σε επαφή με τον βόρειο τοίχο του υπήρχε η κτιστή βάση λατρευτικού αγάλματος. Στο μέτωπό της ήταν στε-ρεωμένες δύο μαρμάρινες πλάκες με επιγραφές, από τις οποίες η μία που βρέθηκε πεσμένη στο δάπεδο μπροστά από το βάθρο (η άλλη είχε σπάσει σε κομμάτια) αναφέρεται στα ονόματα εκείνων που κληρώθηκαν για να αναλά-βουν την ευθύνη του τελετουργικού και

των κοινών γευμάτων. Κάθε όνομα αντι-στοιχεί σε έναν από τους δώδεκα μήνες του μακεδονικού ημερολογίου αρχίζο-ντας από τον μήνα Ξανδικό. Αμέσως ανατολικά από αυτό το κτιστό βάθρο βρέθηκε το λατρευτικό άγαλμα του Διός Υψίστου. Ο θεός κάθεται σε θρόνο με υψωμένο το αριστερό του χέ-ρι που κρατούσε το σκήπτρο από το οποίο βρέθηκαν η επίστεψη και τμή-ματα του στελέχους, ενώ το δεξί κρα-τάει τον κεραυνό. Πρόκειται για τον αγαλματικό τύπο του ένθρονου Δία που έχει απώτερη καταγωγή στο αρι-στούργημα του Φειδία στην Ολυμπία. Οταν η ανασκαφή αποκάλυψε ολό-κληρο το ιερό του Διός Υψίστου έγινε σαφές ότι στην πλατεία του κυριαρχεί ο ναός και σε απόσταση πέντε μέτρων από αυτόν βρίσκεται ο βωμός. Δυτικά και σε επαφή με το πτερό του ναού υπάρχει δεξαμενή νερού. Το νερό φαί-νεται ότι έπαιζε κυρίαρχο ρόλο στη συγκεκριμένη λατρεία του Διός Υψί-στου. Η πλατεία περιβάλλεται από στοές με σειρά δωματίων στη δυτική και βόρεια πλευρά. Υπάρχουν δύο εί-σοδοι, μία στη νότια και μία στη δυτι-κή πλευρά. Η περιοχή απ’ όπου ξεκίνησε η ανα-σκαφή βρίσκεται εκτός τεμένους. Πι-θανώς είναι το τέλος ενός ιερού δρό-μου με αναθήματα αφιερωμένα στον Υψιστο Δία, που οδηγούσε στον χώρο λατρείας του θεού. Ο Δίας Ολύμπιος ήταν ο θεός των αρχαίων Μακεδόνων από τους πανάρχαιους χρόνους. Ο Δί-ας Υψιστος ήρθε αργότερα, στα ελλη-νιστικά χρόνια. Αυτός δεν κατοικούσε πια στον Ολυμπο αλλά στους Ουρα-νούς και επικοινωνούσε με τους αν-θρώπους χρησιμοποιώντας τους αε-τούς του ως αγγελιαφόρους, ως αγγέ-λους όπως έλεγαν οι αρχαίοι.

››

Βάθρα με αετούς μπροστά από τον ναό του Διός (αριστερά). Ο αετός του Διός στον κιονίσκο του Τρεβίου Λέοντος (κάτω)

1106.11.2010

την πρόσοψη και τις πλάγιες όψεις του βωμού. Οπως έδειξε η μελέτη των θραυσμάτων, ο βωμός έφερες δύο ζω-φόρους: Στη χαμηλότερη, ύψους πε-ρίπου ενός μέτρου, απεικονίζονταν τρόπαια-σωροί από όπλα (ασπίδες, κράνη, λόγχες, βέλη, θώρακες κατα-στόλιστοι) και εξαρτήματα πλοίων, όπως πρώρες, πρύμνες, πηδάλια, έμ-βολα και άφλαστα. Στην ανώτερη ζω-φόρο, ύψους επίσης περίπου ενός μέ-τρου, απεικονιζόταν πομπή θριάμβου. Πρόκειται για τον περίφημο τριήμερο θρίαμβο που πραγματοποίησε ο Αύ-γουστος στη Ρώμη τον Αύγουστο του 29 π.Χ., μετά το τραγικό τέλος του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας και την κατάληψη της Αιγύπτου.

Οι θεΟι Τα ανάγλυφα του βωμού αποδίδονται με κλασικιστική τεχνοτροπία, η οποία καθιερώθηκε ως μέσο απόδοσης της προπαγανδιστικής τέχνης της εποχής του Αυγούστου. Δημοφιλής την ίδια περίοδο της εξουσίας του Αυγούστου είναι και ο αρχαϊστικός ρυθμός. Με τον αυτόν αποδόθηκε και η ανάγλυφη πα-ράσταση ενός μαρμάρι-νου ημικυκλικού βάθρου, το οποίο βρέθηκε πεσμέ-νο μπροστά από τη νότια ανατολική γωνία του βω-μού. Η παράσταση που βρίσκεται στο ελεύθερο καμπύλο τμήμα του βά-θρου απεικονίζει πομπή δέκα θεών και ηρώων του ελληνικού πανθέου, σε δύο ομάδες: στην πρώτη επτά μορφές σε κατατο-μή προς τα δεξιά και στη δεύτερη τρεις μορφές σε κατατομή προς τα αρι-στερά. Στην πρώτη ομάδα προ-ηγείται η Απολλώνια τρι-άδα, την οποία οδηγεί ο κιθαρωδός Απόλλων. Ακολουθούν η Αρτεμις, η Λητώ και ο Ερμής συνο-δευόμενος από τρεις γυ-ναικείες μορφές που ταυ-τίζονται, όπως συνήθως, με τις Νύμφες. Τη δεύτε-ρη, μικρότερη ομάδα οδηγεί προς τα αριστερά η Αθηνά, ακολουθεί ο Ηρακλής και τελευταία μια μορφή που ταυτίζεται πιθανώς με την Ηρα ή την Ηβη. Σύμφωνα με τη με-λέτη των θραυσμάτων που έφεραν οι ανασκα-φές στο φως, στον χώρο

του τεμένους υπήρχε ένα δεύτερο πα-ρόμοιας τεχνοτροπίας βάθρο, στο οποίο απεικονίζονταν και άλλες θεό-τητες. Τύχη αγαθή, η γη της Νικόπολης διέ-σωσε καλά κρυμμένη μια ολόκληρη πλάκα μήκους περίπου τριών μέτρων της ανώτερης ζωφόρου του βωμού. Στην πλάκα απεικονίζεται το κεντρικό τμήμα της πομπής του θριάμβου, όπως είχε καθιερωθεί το τυπικό της για αιώ-νες από τότε που πρωτοεμφανίστηκε αυτή η συνήθεια, ως νικηφόρα τελε-τουργία των τροπαιούχων ρωμαίων στρατηγών. Στην πλάκα αυτή απεικο-νίζεται ο Οκταβιανός όρθιος πάνω σε τέθριππο φορώντας την τήβεννο των θριαμβευτών στρατηγών, στεφανωμέ-νος με δάφνινο στεφάνι. Στο δεξί προ-τεταμένο χέρι κρατά κλαδί δάφνης και στο αριστερό το σκήπτρο. Μπροστά από τον Οκταβιανό, μέσα στο άρμα στέκονται δύο παιδικές μορφές, μία κοπέλα και ένα αγόρι, από τις οποίες διακρίνεται μόνο το άνω μέρος του σώματος. Ενας δούλος οδηγεί τα άλο-γα, που κινούνται σε αργό καλπασμό. Προηγούνται του τεθρίππου δύο έφιπ-

ποι γενειοφόροι άνδρες, οι οποίοι, όπως φαίνεται από την ενδυμασία τους, δεν είναι Ρωμαίοι. Μπροστά από τους ιππείς βαδίζουν δύο ευσταλείς άν-δρες, τυλιγμένοι με κοντές τηβέννους και φορώντας κράνη στο κεφάλι. Πίσω από το άρμα απεικονίζεται ομάδα εν-νέα ανδρικών μορφών που βαδίζουν με αργό επίσημο ρυθμό. Πρόκειται για τους ρωμαίους αξιωματούχους που ει-δικά στον θρίαμβο του Οκταβιανού το-ποθετήθηκαν πίσω από το άρμα του νικητή.

Η τελευταια αναλαμπΗ Τα γλυπτά της ζωφόρου του βωμού της Νικόπολης απεικονίζουν ένα ση-μαντικό ιστορικό γεγονός, η εικαστική σύλληψη και δομή του οποίου θα πρέ-πει να πραγματοποιήθηκε στη Ρώμη. Η υλοποίηση όμως της σύνθεσης πά-νω σε πεντελικό μάρμαρο φαίνεται πως πραγματοποιήθηκε από τεχνίτες των νεοαττικών εργαστηρίων της Αθή-νας. Οπως όμως η αποδοχή του αρχα-ϊστικού στυλ στην περίοδο αυτή δεν αποτελεί μόνο μέσο καλλιτεχνικής έκ-

φρασης, αλλά εμπεριέχει και ιδεολογι-κές προεκτάσεις, έτσι και η εκτίμηση της κλασικής τέχνης ερμηνεύτηκε ότι οφείλεται σε ηθικούς κανόνες. Τα γλυπτά του βωμού της Νικόπολης αποτελούν την τελευταία αναλαμπή της Ελληνιστικής τέχνης, ενώ παράλ-ληλα προοιωνίζονται τα ανάγλυφα του κορυφαίου έργου της τέχνης της επο-χής του Αυγούστου, του Βωμού της Σεβαστής Ειρήνης που ανεγέρθηκε στη Ρώμη μόλις λίγα χρόνια αργότερα με απόφαση της Συγκλήτου. Το μνημείο της Νίκης του Ακτίου πρω-τοεντοπίστηκε στις αρχές του εικο-στού αιώνα, όταν μετά την απελευθέ-ρωση της Ηπείρου από τον τουρκικό ζυγό η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εται-ρεία με επικεφαλής τον αείμνηστο Αλέξανδρο Φιλαδελφέα δρομολόγησε ανασκαφές στη Νικόπολη, και έκτοτε εγκαταλείφθηκε στην τύχη του. Οι ανασκαφές των τελευταίων ετών που δρομολογήθηκαν σε ολόκληρη τη Νι-κόπολη ολοκλήρωσαν την έρευνα του μνημείου, χαρίζοντάς μας ένα μοναδι-κής ιστορικής, αρχιτεκτονικής και καλλιτεχνικής αξίας έργο της παγκό-σμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.

τΟ μνΗμειΟ τΟυ ΟκταβιανΟυ αυγΟυστΟυ στΗ νικΟπΟλΗ κωνσταντίνοσ λ. ζαχοσ διδάκτωρ άρχάιολογος, έφορος άρχάιοτήτων

Η απεικόνιση της πομπής του θριάμβου στη Ρώμη επάνω στη ζωφόρο του βωμού του Απόλλωνα

Τμήμα της πομπής του θριάμβου του Οκταβιανού στη Ρώμη, ανάγλυφη παράσταση σε μάρμαρο

12 Αρχαιολογία

Στην Αρχαϊκή εποχή η άθληση των πολι-τών των ελληνικών πόλεων πραγματο-ποιούνταν στα Γυ-μνάσια, δηλαδή σε

ένα αναπεπταμένο χώρο μακριά από την πόλη, μέσα σε σκιερά άλση, όπου υπήρχε άφθονο νερό, κοντά σε ποτάμι ή σε κάποια πηγή και κοντά σε κάποιο ιερό ή ηρώο. Χαρακτηριστικό παρά-δειγμα, η πόλη των Αθηνών στην οποία ως χώροι άθλησης είχαν επιλεγεί τα προάστιά της, η Ακαδημία, το Λύκειο και το Κυνόσαργες, όπου δημιουργή-θηκαν και τα πρώτα Γυμνάσια. Η άθλη-ση των νέων σε αυτούς τους χώρους είχε ως στόχο να μη δειλιάζουν σύμ-φωνα με τον Πρωταγόρα «διά την πο-νηρίαν των σωμάτων και εν τοις πο-λέμοις και εν ταις άλλαις πράξεσιν». Ως το έτος 1996 μόνο η θέση του Γυ-μνασίου της Ακαδημίας ήταν γνωστή στα δυτικά της αρχαίας Αθήνας, σήμε-ρα στην περιοχή της συνοικίας της Ακαδημίας Πλάτωνος, και κοντά στον Ιππιο Κολωνό. Για την ακριβή θέση του δεύτερου κατά σειρά Γυμνασίου των Αθηνών, του Λυκείου η απάντηση δό-θηκε το 1996 με την ανασκαφή του οι-κοπέδου της οδού Ρηγίλλης. Ανάμεσα στη Λέσχη Αξιωματικών και στο Ωδείο Αθηνών αυτό το οικόπεδο είχε παρα-χωρηθεί από το ελληνικό δημόσιο στο Ιδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, προκειμένου να ανεγερθεί το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Η ανασκαφική έρευνα που προηγήθηκε της οικοδό-μησης του μουσείου έφερε στο φως αρχαιότητες καθοριστικές για την ανα-τολική περιοχή της Αθήνας. Στο νότιο μισό τμήμα του οικοπέδου αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια μεγάλου κτιρίου, του οποίου εντοπίστηκαν οι τρεις πλευρές (βόρεια, ανατολική και δυτική) ενώ προς νότον συνεχίζεται και έξω από τα όρια του οικοπέδου προς το Ωδείο Αθηνών και κοντά στην παλαιά κοίτη του Ιλισού. Το κτίριο αυ-τό ταυτίστηκε με την Παλαίστρα του Γυμνασίου, του Λυκείου και ως σήμε-ρα έχει αποκαλυφθεί σε μήκος 50 μέ-τρων και πλάτος 48 - 50, δηλαδή κα-λύπτει έκταση 2,5 στρεμμάτων. Η κα-ταστροφή που έχει υποστεί όμως εί-ναι μεγάλη και οφείλεται κυρίως στις εγκαταστάσεις στρατοπέδου, που κα-ταλάμβανε ολόκληρο τον χώρο του οικοπέδου από τον 19ο αιώνα ως τις αρχές του 1960.

Η ΠΑΛΑΙΣΤΡΑ Αποτελείται από μια αυλή ορθογωνί-ου σχήματος (23Χ26 μ.), η οποία πε-ριβάλλεται από στοές (πλάτος 3,5 - 4

μ.). Ανατολικά, δυτικά και βόρεια ανα-πτύσσονται με αξιοπρόσεκτη συμμε-τρία και αντιστοιχία ορθογώνιοι χώ-ροι. Ακριβώς στο κέντρο της βόρειας πλευράς ξεχωρίζει για τις διαστάσεις του μια ορθογώνια αίθουσα, στις δύο πλευρές της οποίας αναπτύσσονται συμμετρικοί και αντίστοιχοι χώροι. Σε ορισμένα τμήματα των τοίχων είχαν διατηρηθεί κονιάματα, ένα μάλιστα από αυτά φέρει διακόσμηση με πορ-φυρές ταινίες, τα οποία κατέληγαν στα δάπεδα των χώρων, που ήταν όλα από χώμα. Οι μόνοι χώροι που δεν εί-χαν χωμάτινα δάπεδα ήταν οι λουτρι-κές εγκαταστάσεις που έφεραν στον πυθμένα τους επίστρωση με υδραυλι-κό κονίαμα. Από το μέγεθος του κτιρίου αλλά κυρί-ως από τη διάταξη των χώρων διαπι-στώθηκε ότι έχει όλα τα χαρακτηριστι-κά μιας Παλαίστρας: η κεντρική ορθο-γώνια αυλή, που περιβάλλεται από στοές και αποτελεί το επίκεντρο όλου του κτιρίου. Η συμμετρία και η αντι-στοιχία που παρατηρήθηκαν στους χώρους που την περιβάλλουν. Ο κε-ντρικός άξονας του κτιρίου που έχει προσανατολισμό από Β-Ν, κάτι που παρατηρείται στα περισσότερα παρό-μοια κτίρια. Τέλος, το πιο σημαντικό όλα τα δάπεδα του κτιρίου είναι από σκέτο χώμα. Σύμφωνα με την περιγραφή του Βι-τρούβιου μπορούμε να ταυτίσουμε την κεντρική περίστυλη αίθουσα της βόρειας πλευράς με το Εφηβείο, χώρο διαλέξεων που αντικατέστησε το Πλα-τωνικό Αποδυτήριον. Στα ΒΑ και ΒΔ πρέπει να ήταν τα λουτρά, που σε με-

ταγενέστερη φά-ση αντικαταστά-θηκαν από τα υπόκαυστα. Αριστερά και δεξιά του Εφηβείου θα ήταν το Ελαιοθέσιον ή Αλειπτήριον, το Κονι-στήριον και το Κωρυκείον. Το μέγε-θος της Παλαίστρας, η θέση του και η πλήρης συμφωνία με τις αρχαίες πη-γές οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι η Παλαίστρα αυτή ανήκει στο Γυμνάσιο του Λυκείου. Συσχετίζοντάς την μάλι-στα με άλλες Παλαίστρες οδηγηθήκα-με στο συμπέρασμα ότι το πλησιέστε-ρο παράλληλό της ως προ της διάταξη των χώρων είναι αυτό της Παλαίστρας της Ακαδημίας.

Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ Ενα πολύ ενδιαφέρον κοινό χαρακτηρι-στικό τους μάλιστα είναι η παρουσία των δύο στενών διαδρόμων εκατέρω-θεν της μεγάλης αίθουσας στο κέντρο της βόρειας πλευράς: σύμφωνα με την ερμηνεία του αρχιτέκτονα και αρχαιο-λόγου καθηγητή Χέπφνερ, τη διατύπω-σε ο ίδιος στη γράφουσα κατά την επί-σκεψή του στον χώρο της ανασκαφής το 2001, πρόκειται για βιβλιοθήκες. Την άποψη αυτή άλλωστε συμπεριέλαβε αργότερα ο ίδιος στη μονογραφία του για τις αρχαίες βιβλιοθήκες. Οσον αφορά τη χρονολόγηση του ευ-ρήματος και δεδομένου ότι τα δάπεδα που είχαν διατηρηθεί στους χώρους του βορείου τμήματος ήταν Αρχαϊκής εποχής, τότε ενδέχεται και τα τμήματα των τοίχων που τα ορίζουν να χρονο-λογούνται την ίδια. Υπό αυτές τις συν-θήκες πράγματι το βόρειο τμήμα της Παλαίστρας του Λυκείου θα πρέπει

ήταν η πρωταρχική εγκατάσταση του Γυμνασίου. Στη συνέχεια, πάντως, στο β΄ μισό του 4ου αιώνα π.Χ. κατασκευ-άσθηκε το υπόλοιπο κτίριο που προ-σαρμόσθηκε στο βόρειο. Κατά τους πρώιμους ρωμαϊκούς χρόνους διεισ-δύουν τα υπόκαυστα, οι λουτρικές εγκαταστάσεις και η δεξαμενή. Την ίδια εποχή επισκευάζονται και ανακα-τασκευάζονται κάποιοι τοίχοι ενώ στα τέλη του 2ου αιώνα π.Χ. διακόπτεται η λειτουργία υποκαύστων και δεξαμε-νής. Μετά τα μέσα του 3ου αιώνα μ.Χ. στρώματα καταστροφής από το ίδιο το κτίριο διαμορφώνονται στα δάπεδά του για να χρησιμοποιηθεί ξανά, πιθα-

νόν με διαφορετική λειτουργία από την αρχική. Από τον 4ο αιώνα

μ.Χ. το κτίριο της Παλαίστρας εγκαταλείπεται.

Ο ΛΥΚΕΙΟΣ ΑΠΟΛΛΩΝ

Η θέση όπου βρέθηκε η Παλαί-στρα έρχεται σε απόλυτη συμφω-

νία με αρχαίες μαρτυρίες ότι το Λύκειο ήταν μια ιδιαί-

τερα εκτεταμένη περιοχή, που άρ-χιζε λίγο πιο έξω από τα τείχη και συγκεκριμένα από την Πύλη Διο-χάρους και κατέ-ληγε κοντά στις πηγές του Ηριδα-νού, οι οποίες το-ποθετούνται στις

πλαγιές του Λυκαβηττού. Τα ανατολι-κά της όρια καθορίζονται από το ίδιο το Γυμνάσιο που ιδρύθηκε στις παρυ-φές αυτής της περιοχής. Η περιοχή αυτή, δίπλα στον Ιλισό, από τις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. είχε πολ-λές λειτουργίες: εκεί υπήρχε το ιερό του Λυκείου Απόλλωνος. Ηταν χώρος εκγύμνασης των αθηναίων οπλιτών και ιππέων. Φαίνεται μάλιστα ότι στο Λύκειο λατρευόταν ο Απόλλων ως θε-ός προστάτης των κοπαδιών από τους λύκους και κατ’ επέκταση ως προστά-της των ομάδων των αθλουμένων εφή-βων και των αθηναίων στρατιωτών. Εί-ναι πολύ πιθανόν εξάλλου κάτω από το βλέμμα του λατρευτικού αγάλματος του Λυκείου Απόλλωνος να τελούνταν μυστικές τελετές μύησης για τη μετά-βαση των εφήβων στην ανδρική ηλι-κία. Σε αυτό το ειδυλλιακό περιβάλλον ο Αριστοτέλης ίδρυσε το 335 π.Χ. την περίφημη σχολή του ενώ τον χώρο επισκεπτόταν καθημερινά και ο Σω-κράτης, ο οποίος διαλεγόταν με τους μαθητές του. Με την ανεύρεση της Παλαίστρας του Λυκείου ταυτίστηκε η θέση του Γυμνα-σίου του, το οποίο βέβαια θα καταλάμ-βανε μεγαλύτερη έκταση στην αρχαι-ότητα και πέραν των ορίων του οικο-πέδου τής οδού Ρηγίλλης. Επιπλέον με την ταύτιση της θέσης του Γυμνασίου καθορίστηκαν πρώτη φορά με ακρί-βεια τα όρια αυτής της περιοχής, που ήταν και το μεγάλο ζητούμενο των με-λετητών της τοπογραφίας της αρχαίας πόλεως των Αθηνών.

ΕΚΕΙ ΠΟΥ ΔΙΔΑΞΕ Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣΕΦΗ ΛΥΓΚΟΥΡΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ, ΠΡΟΪΣΤΑΜΕΝΗ ΤΗΣ ΚΣΤ’ ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

Τα πενιχρά κατάλοιπα του σπουδαίου Λυκείου της αρχαιότητας, δίπλα στον Ιλισό

Ο αρχαιολογικός χώρος του Λυκείου (επάνω).Προτομή του Αρι-στοτέλη (ένθετα).

νόν με διαφορετική λειτουργία από την αρχική. Από τον 4ο αιώνα

μ.Χ. το κτίριο της Παλαίστρας εγκαταλείπεται.

Ο ΛΥΚΕΙΟΣ ΑΠΟΛΛΩΝ

Η θέση όπου βρέθηκε η Παλαί-στρα έρχεται σε απόλυτη συμφω-

νία με αρχαίες μαρτυρίες ότι το Λύκειο ήταν μια ιδιαί-

τερα εκτεταμένη περιοχή, που άρ-χιζε λίγο πιο έξω από τα τείχη και συγκεκριμένα από την Πύλη Διο-χάρους και κατέ-ληγε κοντά στις πηγές του Ηριδα-νού, οι οποίες το-ποθετούνται στις

Από το μέ-γεθος του κτιρίου αλλά κυρίως από τη διάταξη των χώρων διαπιστώ-θηκε ότι έχει όλα τα χαρακτηρι-στικά μιας Παλαίστρας

1306.11.2010

Τα τελευταία χρόνια πραγματοποιήθη-καν στο κέντρο της Αθήνας και ειδικό-τερα στο ανατολι-κό τμήμα της μεγά-

λες ανασκαφικές έρευνες με σημαντικά αποτελέσματα. Το γεγονός ότι το μεγα-λύτερο μέρος της περιοχής καλύπτεται από τον Εθνικό Κήπο και το Ζάππειο δεν είχε επιτρέψει στο παρελθόν συστημα-τική αρχαιολογική έρευνα, αλλά οι εκτε-ταμένες ανασκαφές με αφορμή την κα-τασκευή μεγάλων έργων όπως το μετρό στο Σύνταγμα, στο Ζάππειο και στον Εθνικό Κήπο καθώς και ο υπόγειος σταθ-μός αυτοκινήτων στον περίβολο της Βουλής των Ελλήνων μάς έδωσαν τη δυ-νατότητα να τη γνωρίσουμε καλύτερα. Ηταν μια προνομιακή τοποθεσία στην αρχαιότητα, αφού τη διέτρεχαν δύο πο-ταμοί, ο Ιλισός και ο μικρότερος, αλλά ορμητικός Ηριδανός. Η περιοχή αυτή ως την αδριάνεια επέ-κταση της πόλης βρισκόταν έξω από το ανατολικό σκέλος της οχύρωσης και χρησιμοποιήθηκε από τα πανάρχαια χρόνια για την εγκατάσταση νεκροτα-φείων και εργαστηρίων. Την αρχαιότερη μαρτυρία συνιστούν πέντε υπομυκηνα-ϊκοί - πρωτογεωμετρικοί τάφοι που ερευ-νήθηκαν στη λεωφόρο Αμαλίας και στο προαύλιο της Βουλής. Απουσιάζουν όμως οικοδομικά λείψανα κατά τη Γεω-μετρική και Αρχαϊκή περίοδο, αφού στα χρόνια αυτά η ζωή της πόλης επικεντρώ-νεται γύρω από τον Ιερό Βράχο. Στα ύστερα αρχαϊκά χρόνια διέρχεται από εδώ το αποκαλούμενο Πεισιστράτειο υδραγωγείο, το οποίο μετέφερε πόσιμο νερό στην πόλη από πηγή στους πρόπο-δες του Υμηττού. Τέσσερις διακλαδώ-σεις του αποκαλύφθηκαν στη λεωφόρο Αμαλίας, στην πλατεία Συντάγματος και στο δυτικό προαύλιο του Κοινοβουλίου, ενώ τμήματα του αρχικού δικτύου (527-510 π.Χ.) βρέθηκαν στις ανασκαφές στον σταθμό του μετρό στον «Ευαγγελι-σμό» και στο φρέαρ εξαερισμού του Εθνικού Κήπου.

Η αρχαία οδος Μεςογαίας Στο βόρειο τμήμα της περιοχής, εκτός από τον Ηριδανό, βασικό στοιχείο που καθόρισε τη διευθέτηση και χρήση του χώρου αποτελεί η αρχαία οδός η οποία συνέδεε το άστυ με τους δήμους της Μεσογαίας. Στα βόρεια κράσπεδά της αναπτύσσεται τον 5ο αιώνα π.Χ. σημα-ντική χαλκουργική δραστηριότητα κα-θώς αποκαλύφθηκαν διάφορες εγκα-ταστάσεις και 7 λάκκοι χυτηρίων ανοιγ-μένοι στον φυσικό σχιστόλιθο, που δι-ατηρούσαν σχεδόν όλοι υπολείμματα

από τις πήλινες μή-τρες για την κατα-σκευή χάλκινων αγαλμάτων. Εναν αι-ώνα μετά, αυτή η δραστηριότητα εγκα-ταλείπεται, ενώ χα-ράσσεται στον ίδιο άξονα με την παλιά η κεντρική οδός προς τα Μεσόγεια με αφε-τηρία τις Διοχάρους Πύλες (ανασκάφη-καν το 1960 στη συμ-βολή των οδών Βου-λής και Απόλλωνος) η οποία χρησιμοποι-είται ανελλιπώς, με διάφορες επισκευές, ως τον 2ο αιώνα μ.Χ. Μεγάλο τμήμα αυ-τής της οδού σε όλο το πλάτος της απο-καλύφθηκε στη λεωφόρο Αμαλίας. Από τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. ως τον 2ο-3ο αι. μ.Χ. στην ίδια θέση αναπτύσ-σεται εκτεταμένο νεκροταφείο με τα-φικούς περιβόλους και ταφικά βάθρα. Στην περιοχή του Συντάγματος ερευ-νήθηκαν 290 τάφοι στα προαύλια της Βουλής και στη Βασ. Σοφίας 154, στα ανατολικότερα κράσπεδα του Εθνικού Κήπου πάνω από 140, ενώ υπάρχουν πολυάριθμες αναφορές παλαιότερων μελετητών για την ύπαρξη τάφων στην περιοχή.

Η αναδίοργανωςΗ Του αδρίανου Με την επέκταση της πόλης στα χρόνια του αυτοκράτορα Αδριανού αρχίζει στα-διακά η αναδιοργάνωση του άστεως, που εξελίχθηκε στο ωραιότερο και λαμπρότε-ρο τμήμα της Αθήνας. Ριζικά όμως παύει η ταφή νεκρών και κάθε οχλούσα δρα-

στηριότητα μετά την επιδρομή των Ερού-λων (267 μ.Χ.). Τότε, στο πλαίσιο της συ-νολικής αναδιοργάνωσης της πόλης μετά τη μεγάλη καταστροφή, το ανατολικό τμήμα προσλαμβάνει αποκλειστικά οικι-στικό χαρακτήρα. Στη λεωφόρο Αμαλίας πάνω στο νε-κροταφείο αλλά και στην οδό κατα-σκευάζεται ένα τεράστιο λουτρικό συ-γκρότημα, το οποίο με τους μετριότε-ρους υπολογισμούς καταλάμβανε έκταση μεγαλύτερη των 5.500 τ.μ. Θε-μελιώθηκε στα τέλη του 3ου - αρχές του 4ου αιώνα μ.Χ., καταστράφηκε στα τέλη του 4ου αι. μ.Χ., αλλά ανοικο-δομήθηκε και επεκτάθηκε τον 5ο αι. μ.Χ. Στη μικρή ανωφερική οδό που συνδέει τη λεωφόρο Αμαλίας με τον περίβολο της Βουλής ερευνήθηκε ένας ακόμη πυρήνας βαλανείου της ίδιας εποχής, που διατηρήθηκε σε κατάχω-ση. Στο νότιο τμήμα της νέας πόλης, στη λεωφόρο Αμαλίας, με αφορμή την κατασκευή φρέατος εξαερισμού του

μετρό ήρθε στο φως ένα ακόμη λου-τρικό συγκρότημα της ύστερης Ρωμαι-οκρατίας, το οποίο σωζόταν σε άριστη κατάσταση, γι’ αυτό και διατηρήθηκε στη θέση του και αποτελεί σήμερα έναν μικρό αρχαιολογικό χώρο ορατό και επισκέψιμο. Σε όλα τα προαύλια της Βουλής των Ελλήνων αποκαλύφθηκαν τμήματα κτιρίων στα οποία διακρίνονταν συχνά διαφορετικές κατασκευαστικές φά-σεις αλλά κυρίως πολλές επισκευές και προσθήκες. Τα κτίρια αυτά, δυστυχώς αποσπασματικά στη διατήρησή τους, έχουν ενιαίο προσανατολισμό και φαί-νεται ότι ανήκαν σε πολυτελείς κατα-σκευές, αφού σε πολλές περιπτώσεις διέσωζαν τοιχογραφίες και ορθομαρ-μαρώσεις. Στη ΒΑ γωνία του Εθνικού Κήπου δύο ανασκαφές της Γ ́Εφορείας, μια παλαι-ότερη κάτω από το κτίριο της Προεδρι-κής Φρουράς και μια μεταγενέστερη στο φρέαρ εξαερισμού του μετρό, έφε-ραν στο φως, πάνω σε παλαιότερους τά-φους, πολυτελές οικοδόμημα με αψιδω-τή αίθουσα, υπαίθριες αυλές, δωμάτια με ψηφιδωτά και τοιχογραφίες και ση-μαντικά κινητά ευρήματα.

Η ίδίωΤίκΗ εκπαίδευςΗ Των νεων Τα μεγάλα πολυτελή συγκροτήματα που συγκεντρώθηκαν στο βόρειο τμή-μα της νέας πόλης έχουν κοινά κατα-σκευαστικά χαρακτηριστικά με τα γνω-στά γυμνάσια στον τύπο των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων που ανεγείρονταν την εποχή αυτή σε άλλα σημεία της Αθή-νας. Ισως λοιπόν συνδέονται με οικοδο-μήματα που σχετίζονται με την ιδιωτική εκπαίδευση των νέων, αν συνεκτιμη-θούν τα σημαντικά κινητά ευρήματα που βρέθηκαν σε αυτά (αγάλματα θε-ών, πορτρέτα φιλοσόφων και ποιητών, επιγραφές). Πάντως, με την απαγόρευ-ση λειτουργίας των φιλοσοφικών σχο-λών στις αρχές του 6ου αιώνα μ.Χ., τα συγκροτήματα αυτά εγκαταλείπονται οριστικά. Η χρήση της περιοχής δεν σταματά όμως και κατά τη βυζαντινή και μεταβυ-ζαντινή περίοδο. Στη λεωφόρο Αμαλίας πάνω στην επιχωματωμένη κοίτη του Ηριδανού αναπτύσσεται συστάδα 15 κτιστών τάφων με θολωτή οροφή που περιείχαν πολλά οστά (οστεοφυλάκια). Τμήματα κτιρίων αλλά κυρίως αποθη-κευτικοί σιροί και πίθοι των βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων ήρθαν στο φως τόσο στη λεωφόρο Αμαλίας και στο ΝΔ προαύλιο του Κοινοβουλίου όσο και νοτιότερα στο φρέαρ εξαερισμού του Ζαππείου, όπου εννέα (9) πίθοι βρέθη-καν σφηνωμένοι στα δάπεδα του λου-τρικού συγκροτήματος. Με την οικοδόμηση των οθωνικών ανα-κτόρων το 1836, αλλά κυρίως με τη δια-μόρφωση και τη σταδιακή επέκταση του Εθνικού Κήπου και του Ζαππείου, η περιοχή αυτή καλύφθηκε ολοσχερώς. Δυστυχώς για την επιστημονική έρευνα, αλλά ευτυχώς για τη μορφή αυτής της πολύπαθης πόλης, η ανατολική περιοχή της Αθήνας εξακολουθεί ακόμη να κρύ-βει αρκετά από τα μυστικά της.

Η αρχαία αθΗνα καΤω απο ΤΗν πλαΤεία ςυνΤαγΜαΤος δρ ολγα ζαχαριαδου αρχαιολογος

Η τοπογραφία της πόλης πριν από 2.500 χρόνια

Πυρήνας βαλανείου (λουτρικό συγκρό-τημα) της Ρωμαϊκής εποχής στη Βασι-λίσσης Αμαλίας

Οικοδομικό συγκρό-τημα που ανασκά-φηκε στα όρια του Εθνικού Κήπου

14 Αρχαιολογία

Oι Mεσσήνιοι της διασποράς αντα-ποκρίθηκαν πρό-θυμα στο κάλε-σμα του Eπαμει-νώνδα, την άνοι-

ξη του 369 π.X. για εγκατάσταση στη νέα πρωτεύουσα της αυτόνομης Mεσ-σηνίας. Ως πλέον κατάλληλη θέση για τη νέα πόλη ξεχώρισε η Iθώμη, το ισχυ-ρότερο φυσικό οχυρό της χώρας με το ιερό του Δία στην κορυφή, ιστορικά και συναισθηματικά δεμένο με τα τρα-γικά γεγονότα του τελευταίου Μεσση-νιακού Πολέμου. H πόλη οικοδομήθη-κε σε εφαρμογή των αρχών της ιππο-δάμειας πολεοδομίας και της οχυρω-ματικής τεχνικής, αντιπροσωπευτική ολόκληρου του έθνους των Mεσσηνί-ων. Η ελληνιστική αρχιτεκτονική και η γλυπτική της Mεσσήνης παρουσιά-ζουν αναλογίες προς τα επιτεύγματα

της Περγάμου των Ατταλιδών. Aμφό-τερες οι πόλεις δημιούργησαν στο πλαίσιο πολιτικών προγραμμάτων μνημειακές αρχιτεκτονικές μορφές και συνθέσεις με ενσωματωμένα ή ελεύθερα μεγαλειώδη έργα γλυπτικής που αποτέλεσαν πρότυπο για ανάλο-γες δημιουργίες στη Pώμη. Tο πλούσιο νομισματικό υλικό (9.000 νομίσματα) και το επιγραφικό υλικό (750 επιγρα-φές) της Μεσσήνης φωτίζουν άγνω-στες ως τώρα πτυχές των ιστορικών γεγονότων της περιόδου των διαδό-χων, του Mακεδονικού Bασιλείου, της Aχαϊκής Συμπολιτείας, του Kοινού των Aρκάδων και των Aιτωλών και της ανάμειξης της Pώμης στα ελληνικά πράγματα. H Mεσσήνη αναδεικνύεται σε μια από τις σημαντικότερες σε μέγεθος, μορ-φή και διατήρηση πόλεις της αρχαιό-τητας, που έχει ακόμη πολλά να προ-

σφέρει. Διαθέτει το προσόν να μην έχει καταστραφεί ή καλυφθεί από σύγχρο-νη πόλη και να βρίσκεται σε ένα κατ’ εξοχήν μεσογειακό αλώβητο φυσικό περιβάλλον. Συνδυάζει την ορεινή με-γαλοπρέπεια των Δελφών και τη χαμη-λή παραποτάμια γαλήνη της Oλυμπίας. Δεν περιλαμβάνει μόνο ιερά και δημό-σια οικοδομήματα, αλλά και οχυρώ-σεις επιβλητικές, κατοικίες και ταφικά μνημεία. Oι πολιτιστικοί και εμπορικοί δεσμοί Kρήτης και Mεσσηνίας μέσω Kυθήρων και Aντικυθήρων είναι πανάρχαιοι και αδιαμφισβήτητοι. Εμπορικές επαφές υπήρχαν και με την Aλεξάνδρεια, όπως προκύπτει από τις συχνές μεταβάσεις του μεσσήνιου μεγαλέμπορα Nικαγό-ρα, το δεύτερο μισό του 3ου αιώνα π.X., στην αυλή του Πτολεμαίου Δ΄ Φι-λοπάτορα (221-203 π.X.) για να παρα-δώσει δυνατά μεσσηνιακά πολεμικά

Η διαρκΗς νεότΗτα τΗς αρχαιας ΜεςςΗνΗς πέτρος γ. θέμέλης ομοτιμος καθηγητης αρχαιολογιας

Ενας πρότυπος αρχαιολογικός χώρος, όπου ήρθαν στο φως ιερά, δημόσια οικοδομήματα, επιβλητικές οχυρώσεις, ταφικά μνημεία και υψηλή τέχνη

άλογα («ίππους άγειν τω βασιλεί κα-λούς των πολεμιστηρίων») και όπλα (Πλούταρχος, Kλεομένης 35). Η παρα-λία της Kυπαρισσίας αντίκριζε τις γνώ-ριμες ανέκαθεν δυτικές θάλασσες και πόλεις όπως το Pήγιο και τη Mεσσάνα. Στην Kυπαρισσία οι Λευκάδιοι μετέφε-ραν τιμητικά με πλοίο τον μεσσήνιο γλύπτη Δαμοφώντα, ο οποίος είχε με-ταβεί στο νησί τους για να επισκευάσει το λατρευτικό άγαλμα της Aφροδί-της. H μακροχρόνια Pax Romana είχε ανα-δείξει τη Mεσσήνη σε πόλη υψηλού κοινωνικού και οικονομικού επιπέδου. Μέλη της μεσσηνιακής ελίτ, όπως ο Σαιθίδας, ο Διονύσιος Αριστομένους και άλλοι απολάμβαναν μετά θάνατον ηρωικές τιμές εκ μέρους των συμπολι-τών τους από τον 1ο αιώνα μ.Χ. και εξής και είχαν το προνόμιο να κατα-σκευάζουν πολυτελή ταφικά μνημεία μέσα στην πόλη, δίπλα σε δημόσια οι-κοδομήματα.

ό περιΗγΗτΗς τΗς αρχαιότΗτας Οταν ο Παυσανίας επισκέφθηκε τη Mεσσήνη στα χρόνια του Aντωνίνου του Eυσεβούς (155-160 μ.X.), η πόλη εξακολουθούσε να διατηρεί πλείστα όσα στοιχεία από το ελληνιστικό πα-ρελθόν της και να αποτελεί σημαντι-κό πολιτικό, οικονομικό και καλλιτε-χνικό κέντρο, σημείο αναφοράς ολό-κληρης της επικράτειας. O Παυσανίας μπορούσε ακόμη να θαυμάζει τα λα-τρευτικά ή ιστορικού χαρακτήρα αγάλματα του μεγάλου μεσσήνιου γλύπτη του 2ου αιώνα π.X. Δαμοφώ-ντα, που κοσμούσαν όχι μόνο το Aσκληπιείο αλλά και τους ναούς του Δία Σωτήρα και της Aρτέμιδος Λαφρί-ας. Oι εντυπωσιακές οχυρώσεις, μο-λονότι τότε δεν επιτελούσαν τα αμυ-ντικά τους καθήκοντα, προκαλούσαν τον θαυμασμό. Kανένα οικοδόμημα λατρευτικού ή πολιτικού χαρακτήρα δεν κείτονταν σε ερείπια. O περιηγητής εισήλθε στην πόλη από τη λακωνική πύλη, επισκέφθηκε πρώτα την αγορά, όπου είδε την Kρήνη Aρσι-νόη, τους ναούς και τα λατρευτικά αγάλ-ματα του Δία Σωτήρα και του Ποσειδώ-να. Aναφέρει επίσης ναούς και αγάλμα-τα της Aφροδίτης, της Mητρός των Θε-ών, της Λαφρίας, της Δήμητρας και των Διοσκούρων, της θεάς του τοκετού Eι-λειθυΐας και των Kουρητών, των δαιμό-νων που φύλασσαν τον Δία βρέφος.

όι θεόιΣυνεχίζοντας προς Νότον περιγράφει το Aσκληπιείο, το Iεροθύσιο με αγάλ-ματα των δώδεκα θεών και ανδριάντα του ισόθεου Επαμεινώνδα και σε συνέ-χεια το Στάδιο και το Γυμνάσιο με ιερά και αγάλματα του Hρακλή, του Θησέα και του Eρμή, έργα των αλεξανδρινών Aπολλώνιου Eρμοδώρου και του γιου του Δημήτριου. Eπιστρέφοντας από το Στάδιο μνημονεύει το Θέατρο, το ιερό του Σάραπη και της Ισιδας και το ιερό του Iθωμάτα Δία. H Mεσσήνη είχε καταφέρει να αποφύ-γει τη συρρίκνωση, όπως και η Aθήνα,

Το Εκκλησιαστήριο στο Ασκληπιείο της Aρχαίας Μεσσήνης

Κλωθώ, Λάχεσις, Ατροπος... το τρίπτυχο της αρχαίας πίστης για τη ζωή και τον θάνατο.

Πώς γράφεται η ιστορία της ζωής και του θανάτου σε μια γωνιά της κρητικής γης στα χρόνια του σχηματισμού και της δι-ήγησης των ομηρικών επών; Πόσο φως μπορεί να ρίξει στο σκοτάδι του χρόνου η ανασκαφή μιας νεκρόπολης; Πόσο κα-νείς μπορεί να ανοίξει διάπλατα τα παρα-πετάσματα του χρόνου και να διηγηθεί το κομμάτι εκείνο της ζωής που προκύ-πτει μέσα από το τελετουργικό τυπικό του θανάτου; Στην ουσία, πόσο ένας χώ-ρος σιωπής όπως ένα νεκροταφείο μπο-ρεί να μιλήσει εύγλωττα για τα ήθη, τα έθιμα, τις πίστεις και τις δοξασίες των νε-κρών και των κηδευτών συγγενών τους σε επίπεδο προσωπικό, ιδιωτικό αλλά και δημόσιο, να μιλήσει για την υγεία και τις ασθένειες, για τις δραστηριότητες της καθημερινής ζωής, για την πρόσληψη του εαυτού τους και του άλλου; Στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας στην αρχαία Ελεύθερνα η ανασκαφική έρευ-να, η καταγραφή και φωτογράφισή της, η συντήρηση και δημοσίευση, τέλος η

ανάδειξή της, είναι ένα καλογραμμένο βιβλίο που διαβάζεται καθαρά. Είκοσι επτά συναπτά χρόνια έρευνας σε αυτήν τη γεωμετρική-αρχαϊκή νεκρόπολη που χρονολογείται περίπου από το 900 ως και το 600 π.Χ. και ακόμη πιο πέρα η ζωή και ο θάνατος αποκαλύπτεται στην ερευνητική ομάδα του Νίκου Σταμπολί-δη όπως «ο καιρός χωρίς κανένα χά-σμα... αγγίζοντας την αφή του βασιλιά της Ασίνης πάνω στις πέτρες», κατά πώς στιχουργεί ο Σεφέρης. Η τελευταία αρχαία αφή πριν από 2.900, 2.800, 2.700 χρόνια ψαύεται ξανά από τα χέρια των εργατών της Ελεύθερνας, των φοι-τητών και μαθητών του Πανεπιστημίου της Κρήτης, αλλά και της υπόλοιπης Ελ-λάδας, της Ευρώπης, της Ασίας, της Αμερικής και ακόμη από άλλους αρχαι-ολόγους, ανθρωπολόγους, παλαιοβο-τανολόγους, αρχιτέκτονες. Η πρώτη ανακάλυψη, το αποτεφρωτή-ριο των καύσεων των νεκρών αριστο-κρατών, των πριγκίπων -πολεμιστών της Ελεύθερνας έμελλε να ξεκινήσει τη σει-ρά των αποκαλύψεων. Εκατοντάδες τα πρώτα κτερίσματα στον λάκκο του απο-τεφρωτηρίου και του συνοδευτικού χώ-ρου του: αγγεία, όπλα, εργαλεία, κοσμή-ματα. Υλικά πάσης φύσεως από πηλό,

χρυσό, άργυρο, χαλκό, σίδηρο, φαγεντι-ανή, γυαλί, ορεία κρύσταλλο. Και κυρίως το έθιμο της καύσης για αυτήν την κοι-νωνική τάξη κυρίως των ανδρών, το οποίο άρχισε περίπου από το 880 π.Χ. και διήρκεσε έως τα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. ως το αναπάντεχο εύρημα: μια τα-φική πυρά ενός 30άρη ελευθερναίου αριστοκράτη - πολεμιστή, που κάηκε μαζί με τον/τη σύντροφό του, ένα νεαρό άτομο γύρω στα 18. Τα όπλα του, σιδε-ρένια σπαθιά και μαχαίρια, χάλκινη αιχ-μή δόρατος, δεκάδες αρωματοδόχα και άλλα αγγεία και μαζί, στο κράσπεδο της πυράς, ο άκαυτος, αποκεφαλισμένος, μηνοειδής σκελετός ενός 35άρη άνδρα. Κτέρισμα και αυτός στην καύση του πο-λεμιστή, όπως ακριβώς περιγράφει ο Ομηρος τη σφαγή των αιχμαλώτων Τρώων από τον Αχιλλέα στο κράσπεδο (άνευθεν) της πυράς του Πατρόκλου. Η εικονογραφία των στίχων του Ομήρου ακέραιη. Αυτό είναι η αρχαία νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας στη γερακοκαθίστρα Ελεύθερνα. Και στο μέσον του χώρου να στέκει σή-μερα πάνω στο βαρύ, πεντάτονο βάθρο της η Ορθή Πέτρα. Ενας λίθινος πεσ-σός, όπως οι οβελίσκοι της Αιγύπτου,

1506.11.2010

ΕΛΕΥΘΕΡΝΑ: Η ΝΕΚΡΟΠΟΛΗ ΤΗΣ ΟΡΘΗΣ ΠΕΤΡΑΣ ΝΙΚΟΣ ΣΤΑΜΠΟΛΙΔΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ AΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

Ο κρίκος ανάμεσα στο μινωικό παρελθόν της Κρήτης και στους ιστορικούς χρόνους που αποδεικνύει τη συμβολή του νησιού στην αυγή του ελληνικού πολιτισμού

που ζούσε τότε δεύτερη χρυσή εποχή χάρη κυρίως στον Hρώδη τον Aττικό και στον φωτισμένο αυτοκράτορα Aδριανό. Διατηρούσε ορισμένα προ-νόμια καθώς και την ελευθερία να αυ-τοδιοικείται με βάση τους αρχαίους θε-σμούς της. Είχε κρατήσει το μέγεθος και την ιπποδάμεια πολεοδομική μορ-φή της ως τα τέλη του 4ου αιώνα μ.X. Πρέπει να τονισθεί ότι τα τείχη, μήκους 9,5 χιλιομέτρων, που περιέβαλαν έκτα-ση 290 εκτάρια, έκλειναν μέσα τους αδόμητο χώρο ευρύτερο από τον δο-μημένο, ο οποίος περιελάμβανε τον ορεινό όγκο της Ιθώμης για υλοτομία, λατόμηση και βοσκή καθώς και ομα-λές εκτάσεις στα νότια, δυτικά και ανα-τολικά για καλλιέργεια σε αγρούς με οπωροφόρα, ελιές, αμπελώνες και οι-κόσιτα ζώα. H οριστική εγκατάλειψη και η πτώση των δημόσιων οικοδομημάτων χρονο-λογείται έπειτα από τον μεγάλο σεισμό του 365 μ.X. Ωστόσο από το πρώτο ήμισυ του 5ου αιώνα μ.X. ένας νέος οι-κισμός κάνει την εμφάνισή του ανατο-λικά του Aσκληπιείου. Κέντρα της πό-λης και της νέας πίστης αποτελούν τώ-ρα οι μεγαλειώδεις πρωτοβυζαντινές Βασιλικές στον χώρο της αγοράς και του Θεάτρου που περιβάλλονται από ενορίες, μικρές επί μέρους αστικές μο-νάδες με νεκροταφεία.

ΜΕ ΔΥΝΑΜΗ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ H Aρχαιολογική Eταιρεία άρχισε τις ανασκαφικές έρευνες από το Εκκλη-σιαστήριο της Μεσσήνης το 1895 με τον σάμιο αρχαιολόγο Θεμιστοκλή Σοφούλη. Oι ανασκαφές συνεχίστη-καν το 1909 και το 1925 από τον κα-θηγητή Γεώργιο Oικονόμο, ενώ την περίοδο 1957-1974 εργάστηκε στη Μεσσήνη ο γραμματέας της Eταιρείας ακαδημαϊκός Aναστάσιος Oρλάνδος. Tο 1986 το Συμβούλιο της Aρχαιολο-γικής Eταιρείας ανέθεσε στον καθη-γητή Πέτρο Θέμελη τη διεύθυνση των ανασκαφών, οι οποίες με παράλληλες εργασίες στερέωσης και αναστήλω-σης των μνημείων συνεχίζονται ως σήμερα. Εχουν φέρει στο φως όλα σχεδόν τα οικοδομήματα που είδε ο Παυσανίας, όταν την επισκέφθηκε στα χρόνια του αυτοκράτορα Aντωνί-νου του Ευσεβούς. Τα χαρακτηριστικά του αρχαιολογι-κού χώρου της Μεσσήνης τον αναδει-κνύουν σε περίπτωση μελέτης των στόχων και των μεθόδων διαχείρισης ενός αρχαιολογικού χώρου. Η συντή-ρηση και η αναστήλωση των μνημεί-ων και η ανάπλαση, διαμόρφωση του χώρου έχουν προσφέρει σημαντικές δυνατότητες ανάπτυξης ενός πολιτι-στικού τουρισμού με προοδευτικά αυ-ξανόμενη επισκεψιμότητα, τόνωση του ενδιαφέροντος των τοπικών κοι-νωνιών για την πολιτιστική τους κλη-ρονομιά με την απλοποίηση και τη με-τάδοση του πολιτιστικού αγαθού, και ταυτόχρονα εγγύηση ότι αυτή η κλη-ρονομιά θα διατηρήσει τη δυναμική της και θα παραδοθεί αλώβητη στις επόμενες γενιές.

1

3

››

2

1. Ο κτιστός θολω-τός τάφος των ιερειών2. Χρυσή χελώνα από τον τάφο των πολεμιστών3. Ο αρχαιολογικός χώρος με προστα-τευτικό στέγαστρο4. Χρυσό κόσμημα που απεικονίζει δαιδαλική μορφή

4

16 Αρχαιολογία

Ηταν Αύγουστος του 1982 και μόλις είχαν αρ-χίσει οι ανα-σκαφές στο Ιδαίον Αντρον.

Μεταξύ των παρευρισκομένων ήταν και ένας ανωγειανός βοσκός, ο Γιαχου-ντής. Οταν ο Γιάννης Σακελλαράκης τον ρώτησε πού έβοσκε τα πρόβατά του, εκείνος απάντησε στη Ζώμινθο. Αμέσως ήχησε στα αφτιά του μια λέξη προελληνική, όπως δηλώνει η κατάλη-ξη -ινθος. Την επόμενη ημέρα ο Για-χουντής οδήγησε τον Σακελλαράκη στη Ζώμινθο και έτσι άρχισε το χρονι-κό μιας μεγάλης ανακάλυψης. Τοίχοι που μόλις διακρίνονταν πάνω από το χώμα και μέσα στη βλάστηση διέτρεχαν το ύψωμα, συναντούσαν ο ένας τον άλλον και σχημάτιζαν ορθο-γώνια δωμάτια, θραύσματα κεραμικής βρίσκονταν διάσπαρτα στο έδαφος και κατηφόριζαν τις πλαγιές του. Πε-ρισσότεροι από 50 ισόγειοι χώροι έχουν εντοπισθεί ως σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι σε μεγάλο μέρος του, το λε-γόμενο Κεντρικό Κτίριο της Ζωμίνθου, είχε και δεύτερο όροφο. Στα 1650 π.Χ. στην ύστερη μινωική περίοδο οι θα-λασσοκράτορες Μινωίτες με τα μεγά-λα ανάκτορα, τα εκτεταμένα παράλια, τους πεδινούς οικισμούς και τα πά-μπολλα λιμάνια τους δημιούργησαν ένα κτίσμα 1.600 τ.μ. σε υψόμετρο 1.187 μέτρων. Το γεγονός αυτό το κα-θιστά μοναδικό εύρημα. Η διατήρηση ενός τέτοιου οικοδομήματος σε αυτό το υψόμετρο οδηγεί σε διαφορετικά μονοπάτια τη μινωική αρχαιολογία και της προσδίδει ορεινή διάσταση, εκείνη των βουνών. Η θέση αυτή παρέμεινε επί τόσους αιώ-νες αλλά και μετά την ανακάλυψή της καλά κρυμμένη. Το πρώτο σημαντικό εύρημα έρχεται στο φως το 1989, με την αποκάλυψη ενός χώρου που ονομάσθη-κε κεραμικό εργαστήριο. Σε αυτό βρέ-θηκαν περισσότερα από 250 αγγεία, άλ-λα τοποθετημένα σε λίθινους πάγκους και άλλα πεσμένα από τα ξύλινα ράφια τους, λίθινα και χάλκινα εργαλεία, κερα-μικός τροχός και δεξαμενή. Ταυτόχρο-να βιοτεχνικές δραστηριότητες έχουν εντοπισθεί και σε γειτονικά δωμάτια, κά-τι που υποδηλώνει τη λειτουργία ενός καλά οργανωμένου βιοτεχνικού κέ-ντρου στην καρδιά του Ψηλορείτη.

ΚΡΙΘΑΡΙ, ΟΣΠΡΙΑ, ΤΥΡΙ, ΜΕΛΙ ΚΑΙ ΦΡΟΥΤΑ Ασφαλώς δεν λείπουν οι αποθηκευτι-κοί χώροι. Δύο έχουν ανασκαφεί στο κτίριο, ημιυπόγειοι. Σε αυτούς ανευρέ-θησαν μεγάλα διακοσμημένα πιθάρια ενώ στον ίδιο χώρο εντοπίσθηκε ένα εύρημα, που κάθε άλλο παρά ξενίζει: μια απανθρακωμένη στοίβα ξύλων. Τι άλλο θα μπορούσαν να φυλάσσουν στις αποθήκες τους οι κάτοικοι της Ζωμίνθου παρά ξυλεία για τις καθημε-ρινές τους ανάγκες, να ζεσταίνονται και να μαγειρεύουν τρόφιμα, όπως κρι-θάρι, όσπρια, τυρί, μέλι και φρούτα και ασφαλώς λίπος για φωτισμό και για συντήρηση των προϊόντων τους, αφού στερούνταν το λάδι και το αλάτι. Μεταξύ των πολλών χώρων το κτιρίου απαντώνται και εκείνοι των συναθροί-σεων, της τέρψης ή της φιλοξενίας. Χώ-ροι μικροί με μεγάλα παράθυρα που αφήνουν το φως να εισέλθει στο εσω-τερικό και τοίχους καλυμμένους με λευ-κό κονίαμα, τόσο καλής ποιότητας που σώζεται στο ύψος όπου διατηρούνται και οι τοίχοι. Τα καλής ποιότητας κονι-άματα συχνά διακοσμημένα με χρωμα-τιστές ταινίες μαρτυρούν τον κοσμικό χαρακτήρα των χώρων αυτών.

Η ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Η εξαιρετική και άμεσα διαθέσιμη πρώτη ύλη, ο πλακοειδής ασβεστόλι-θος μαζί με την οικοδομική μαστοριά των Μινωιτών είχαν ως αποτέλεσμα ένα από τα καλύτερα διατηρημένα μι-νωικά κτίρια, με τοίχους που σώζονται 3.500 χρόνια μετά, σε ύψος άνω των 3 μέτρων, έστω και αν ένας καταστρε-πτικός σεισμός έδωσε τέλος στην ευ-ημερία της μινωικής αυτής εγκατάστα-σης. Εκπληξη όμως αποτελεί και η δι-ατήρηση του περιβάλλοντος χώρου στη Ζώμινθο, με το γνωστό για τη μι-νωική Κρήτη ιερό δέντρο της, την πα-μπάλαιη κράταιγο, που έχει δηλωθεί «μνημείο της φύσης». Πρόκειται για μια περιοχή όπου ο επισκέπτης μπορεί να νιώσει τη μινωική γαλήνη. Στα λογιστικά αρχαία γραμμικής Β γραφής από το ανάκτορο της Κνωσού αναφέρονται αναρίθμητα πρόβατα με τους βοσκούς τους. Ωστόσο η γη όπου έβοσκαν αυτά τα πρόβατα παραμένει ως και σήμερα άγνωστη. Σε ποια όρη άραγε να διέμεναν κατά τους θερινούς

ΖΩΜΙΝΘΟΣ: ΜΙΑ ΜΙΝΩΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟΝ ΨΗΛΟΡΕΙΤΗ ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΑΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ

Βιοτεχνικό κέντρο σε υψόμετρο 1.187 μέτρων δίνει απαντήσεις για τον πλούτο της Κρήτης τον 17ο-16ο αι. π.Χ.

ψηλός περί τα 4 μέτρα για να δηλώνει το σημείο του κέντρου της νεκρόπο-λης, μέσα στην ίδια την πόλη, κατά πώς λέει ο Αριστοτέλης: ότι δηλαδή οι Κρη-τικοί και οι Σπαρτιάτες μόνοι ανάμεσα στους άλλους Ελληνες αποδεικνύουν την κατοχή του χώρου και την ταυτότη-τά τους, θάβοντας τους νεκρούς τους μέσα στην πόλη. Στην πόλη που φέρει το όνομα του πολιούχου της, του Ελευ-θήρα, ενός από τους προστάτες Κουρή-τες που προάσπιζαν τον Δία, χτυπώντας τις χάλκινες ασπίδες τους για να μην ακούσει το κλάμα του νηπίου ο πατέρας του ο Κρόνος και το καταβροχθίσει. Αυτοί οι Κουρήτες, μυθικά παραδείγμα-τα πολεμιστών-προστατών, τώρα στέ-κουν λίθινοι, αγέρωχοι πάνω στο μνη-μείο-κενοτάφιο-ηρώο, νότια της Ορθής Πέτρας, για να παραδειγματίζουν τη νε-ολαία της νεοσύστατης πόλης, που στον 7ο αιώνα π.Χ. ατενίζει το μέλλον της στηριγμένη στη δύναμή τους και στους άγνωστους στρατιώτες της, τους πεσμένους στη μάχη. Ενα από τα πρώτα μνημεία του άγνωστου στρατιώτη στην ευρωπαϊκή ιστορία. Και έξω από την ψευδόθυρα του μνημείου ορθή η Κόρη της Ελεύθερνας, που αποδείχθηκε, και με πετροχημικές αναλύσεις, ότι είναι εξαδέλφη της περίφημης «Κυρίας της Ωσέρ», το δαιδαλικό αριστούργημα που βρίσκεται στο Λούβρο, να στέκει εκεί ορθή, ορίζοντας τον κόσμο των νε-κρών από εκείνο των ζωντανών σε ένα μνημείο-αρχιτεκτόνημα, του οποίου οι ρίζες φθάνουν στο απεικονιζόμενο μι-νωικό αντίστοιχό του πάνω στη σαρκο-φάγο της Αγίας Τριάδας.

ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΡΙΓΚΙΠΙΣΣΕΣ, ΙΕΡΕΙΕΣ, ΣΥΖΥΓΟΙ ΚΑΙ ΑΔΕΛΦΕΣ Αλλά και οι γυναίκες πριγκίπισσες, οι γυ-ναίκες των πολεμιστών, που ως μάνες, γιαγιάδες, αδελφές ή σύζυγοι των ελευ-θερναίων αριστοκρατών κρατούσαν μέ-χρι πρότινος επτασφράγιστα τα μυστικά τους, θέλησαν να αποκαλυφθούν την τε-λευταία τριετία. Γυναίκες θαμμένες σε ψευδο-θολωτούς τάφους γιγαντιαίων πί-θων, σε κτίσματα και θαλάμους κτιστούς που μοιάζουν με οίκους-ιερά, ιέρειες μα-ζί και αριστοκράτισσες ντυμένες στο χρυσάφι, με κοσμήματα μιας εκλεπτυ-σμένης τέχνης που εκπλήσσει, με κτερί-σματα και χάντρες από φαγε-ντιανή και ορεία κρύσταλ-λο, αμέθυστο, κορνεόλη, κεχριμπάρι και με αγ-γεία φερμένα με τα κύ-ματα της Ανατολικής Μεσογείου, θαμμένες όλες εκτός από μία (από όσο γνωρίζουμε ως σήμερα) που κάηκε καθώς πέθανε στη γέν-να «μια και ο πόνος της γέννας είναι ισάξιος με αυτούς των πολεμι-στών στη μάχη» κα-τά πώς ανα-φέρει πάλι ο Ομηρος. Και ακόμη ο

τάφος που διαχρονικά δεχόταν τα υπο-λείμματα των αποτεφρωμένων πολεμι-στών, μια κάψουλα αδιατάρακτου χρό-νου με εκατοντάδες αγγεία και κτερί-σματα από κάθε λογής υλικό και είδος να αποτελεί δείγμα μοναδικό της παλαι-οδημογραφίας του 9ου, του 8ου και των αρχών του 7ου αι. π.Χ. καθώς οι λεπτο-μέρειες πάνω στα θρυμματισμένα οστά φανερώνουν ακόμη σήμερα στους επι-στήμονες την ηλικία, τις ασθένειες, τα τραύματα, τις καθημερινές καταπονή-σεις. Και ανάλογα ένα βιβλίο της φύσης για τους παλαιοβοτανολόγους που δια-κρίνουν σπόρους από το κριθάρι, τα ρό-δια, ακόμη και από τη γύρη ή τα σύκα και τα μαύρα κρασοστάφυλα που θα με-τουσιώνονταν σε κρασί στην ίδια την υγρή ψυχή του Διονύσου. Η συγκινητι-κή ιστορία του μικρού σκυλιού, ενός κρητικού ιχνηλάτη, που από τη λύπη του πέθανε και θάφτηκε κοντά στον τά-φο του κυρίου του, ενός αγοριού μελέ-φηβου, που πρωτοπήγε στους χώρους του Αδη, άωρος...

ΑΝΟΙΧΤΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ Και εκείνες οι αλλόκοτες πέτρες που δεν μοιάζουν καθόλου με τους κρητι-κούς πεσσούς που δήλωναν τους τά-φους να έχουν το σχήμα των σημάτων των τάφων των Φοινίκων. Ανάμεσα στους Κρητικούς και οι ξένοι, κατά πώς βεβαιώνουν και οι αρχαϊκές επιγραφές από την ίδια την Ελεύθερνα («ο κόσμος των ξένων»), δηλαδή ο άρχοντας που ασχολούνταν με τους ξένους, μιας πο-λιτείας με ορίζοντες ανοιχτούς καθώς από ψηλά ατένιζε το Κρητικό πέλαγος, όπως και σήμερα ακόμη πάνω από το χάλκινο στέγαστρο προστασίας της νεκρόπολης, που σαν χάλκινη ασπίδα ασπίζει την ιερότητα του χώρου. Η νεκρόπολη της Ελεύθερνας με τον κτερισματικό πλούτο της να έρχεται στο φως κάθε χρονιά, φανερώνοντας πως η Κρήτη πατάει σε δύο πυλώνες, στο μινωικό παρελθόν της από τη μία και σε αυτό που φανερώνει η ίδια η νε-κρόπολη από την άλλη. Τη συμβολή δηλαδή του νησιού στην αυγή του ελ-ληνικού πολιτισμού. Μαρτυρία αδιασά-λευτη από τα ευρήματα των τάφων που έχουν φθάσει σε αυτήν τη γωνιά από άλλες πόλεις της Κρήτης, από τα νησιά του Αιγαίου, την Πελοπόννησο, την Αττική, την Εύβοια, τα Δωδεκάνησα,

τη Μικρά Ασία, την Κύπρο, τη συροπαλαιστινιακή ακτή,

την Αίγυπτο, τη Μεγάλη Ελλάδα, την Ετρουρία. Ασάλευτοι μάρτυρες πως το νησί ήταν και εξακολουθεί να είναι το κέντρο του σταυρού που ενώνει τον Βορρά με τον Νότο, την Ανα-τολή με τη Δύση στα χρόνια της αυγής του ελληνικού πολιτι-

σμού.

Η χρυσή θεά-μέλισσα

της Ελεύθερνας

Η διατήρηση ενός τέτοιου οικοδομή-ματος σε αυτό το υψόμετρο οδηγεί σε διαφορετικά μονοπάτια τη μινωική αρχαιολογία

σματα και χάντρες από φαγε-ντιανή και ορεία κρύσταλ-λο, αμέθυστο, κορνεόλη, κεχριμπάρι και με αγ-γεία φερμένα με τα κύ-ματα της Ανατολικής Μεσογείου, θαμμένες όλες εκτός από μία (από όσο γνωρίζουμε ως σήμερα) που κάηκε καθώς πέθανε στη γέν-να «μια και ο πόνος της γέννας είναι ισάξιος με αυτούς των πολεμι-στών στη μάχη» κα-

τη Μικρά Ασία, την Κύπρο, τη συροπαλαιστινιακή ακτή,

την Αίγυπτο, τη Μεγάλη Ελλάδα, την Ετρουρία. Ασάλευτοι μάρτυρες πως το νησί ήταν και εξακολουθεί να είναι το κέντρο του σταυρού που ενώνει τον Βορρά με τον Νότο, την Ανα-τολή με τη Δύση στα χρόνια της αυγής του ελληνικού πολιτι-

σμού.

Η χρυσή θεά-μέλισσα

της Ελεύθερνας

››

1706.11.2010

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΔΡΟΣΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ ΤΟΥ «ΒΗΜΑΤΟΣ ΙΔΕΩΝ»

Υπό κρίσιμες για τον τόπο περιστάσεις σαν τις σημερινές ποιο θα έπρεπε να είναι το κύριο μέλημα του πολιτικού κόσμου; Να συγκροτεί εξεταστι-κές επιτροπές και να αποκαλύπτει ενόχους, μεταξύ των αντιπάλων κυρί-ως, ή να επιδιώκει συναινετικές λύσεις που θα μας απαλλάξουν το ταχύ-τερο από τις ολέθριες συνέπειες του δανεισμού; Να καταλήξουν τα κόμματα σε έναν υπεύθυνο αποδείχθηκε ανέφικτο

και οι έρευνες μάλλον οξύτητες προκαλούν. Γι’ αυτό ας μη χάνουμε τον καιρό μας. Ας ενώσουμε τις δυνάμεις μας και όλοι μαζί ας αντιμετω-πίσουμε την κρίση με σύνεση και πνεύμα κατανόησης. Αυτό επιβάλλει το συμφέρον όλων μας αυτή τη στιγμή. Η τιμωρία όσων παρανόμησαν είναι επιβεβλημένη αλλά μπορεί να περιμένει.

XΡΕΟΣ ΟΛΩΝ ΜΑΣ

ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ

μήνες όταν επέστρεφαν από τα χειμαδιά; Πού μεγάλωναν τα αρνιά για το κρέας τους, πού κούρευαν τα πρόβατα για το μαλλί τους και πού άρμεγαν τα αιγοπρόβατα για το γάλα τους; Ισως δεν υπάρχει καταλ-ληλότερη περιοχή από τον Ψηλορεί-τη. Οι πρόσοδοι όμως του βουνού δεν στα-ματούν στην κτηνο-τροφία. Σημαντικοί πλουτοπαραγωγική πη-γή αποτελούσαν οι δρυμοί από τους οποίους οι άνθρωποι αποκτούσαν ξυλεία κατάλληλη για τη ναυπηγική και την επιπλοποιία, το ίδιο και τα βότανα με αρωματικές ή και ιαματικές ιδιότη-τες. Προϊόντα ίσως περισσότερο περι-ζήτητα στις αγορές της Ανατολής και της Αιγύπτου από το κρασί και το λάδι των κρητικών πεδιάδων. Εξίσου σημα-ντική θα πρέπει να ήταν η μελισσοκο-μία, τα ορυκτά, ακόμη και ο πάγος για τη συντήρηση κάποιων ευπαθών προϊ-όντων.

ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΞΗ Η ανασκαφή της Αρχαιολογικής Εται-ρείας στη Ζώμινθο υπό την καθοδή-γηση του Γιάννη και της Εφης Σακελ-λαράκη συνεχίζεται στον ρυθμό που επιβάλλει το βουνό αλλά και η επιστη-μονική ανάγκη. Μαζί τους συμμετέχει

ομάδα άξιων συνερ-γατών οι οποίοι ειδικεύονται σε ευρύ φάσμα επι-στημών, όπως η οστεοαρχαιο-λογία, η γεωλο-γία, η βοτανο-λογία, η πετρο-

γραφία, η αν-θρακολογία, η

συντήρηση κ.ά. Συ-ντονιστές αυτής της

προσπάθειας είναι τρεις νέοι αρχαιολόγοι, υπεύθυ-

νοι για την άρτια οργάνωση και εξέλιξη της ανασκαφής: ο Αγγε-

λος Μπούφαλης (υπεύθυνος και για την έρευνα στη γύρω περιοχή), ο

Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος, υπο-ψήφιος διδάκτορας στο Πανεπιστή-μιο του Σαουθάμπτον (υπεύθυνος και για την ηλεκτρονική και ψηφιακή κα-ταγραφή, μελέτη και τεκμηρίωση της ανασκαφής) και ο Γιώργος Χαρίτος, υποψήφιος διδάκτορας στο Πανεπι-στήμιο Αθηνών. Σύμφωνα με τα στοιχεία που έρχονται στο φως από τις περιηγήσεις που πραγ-ματοποιούνται από την ερευνητική ομάδα της Ζωμίνθου, η περιοχή δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ. Οι Μυκηναίοι συνέχισαν να διαμένουν σε κοντινή απόσταση από το Κεντρικό Κτίριο της Ζωμίνθου, όπως φάνηκε από την απο-κάλυψη κατά την εφετινή ανασκαφική περίοδο ενός μυκηναϊκού κτίσματος εργαστηριακών δραστηριοτήτων. Οι Ρωμαίοι φαίνεται πως χρησιμοποιού-σαν το ίδιο το κτίριο της Ζωμίνθου, προσαρμόζοντας κάποιους από τους

μήνες όταν επέστρεφαν από τα χειμαδιά; Πού

τροφία. Σημαντικοί πλουτοπαραγωγική πη-

ομάδα άξιων συνερ-γατών οι οποίοι ειδικεύονται σε ευρύ φάσμα επι-στημών, όπως η οστεοαρχαιο-λογία, η γεωλο-γία, η βοτανο-λογία, η πετρο-

γραφία, η αν-θρακολογία, η

συντήρηση κ.ά. Συ-ντονιστές αυτής της

προσπάθειας είναι τρεις νέοι αρχαιολόγοι, υπεύθυ-

νοι για την άρτια οργάνωση και εξέλιξη της ανασκαφής: ο Αγγε-

λος Μπούφαλης (υπεύθυνος και για την έρευνα στη γύρω περιοχή), ο

1

3

3

χώρους του για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες τους. Φυσικά παρόντες και οι Βυζαντινοί όπως υποδηλώνουν τα ανα-ρίθμητα θραύσματα κεραμικής στη γύ-ρω περιοχή αλλά και οι Ενετοί που κα-τασκεύασαν το τυροκομείο. Ολοι άφησαν τα ίχνη τους στη Ζώμινθο, ακόμη και οι Τούρκοι. Εξάλλου η θέση του κτιρίου δεν επελέγη τυχαία. Στη Ζώ-μινθο συγκλίνουν τα περισσότερα μο-νοπάτια προς τα όρη για τον ερχόμενο από τη βόρεια ακτή της Κρήτης. Από αυτήν θα περάσεις, αν θελήσεις να πας ψηλότερα στον Ψηλορείτη, όποιος και αν είναι ο προορισμός σου.

1. Γενική άποψη της ανασκαφής στη Ζώμινθο2. Τελετουργικό αγγείο (ρυτό)3. Πιθάρι του εργαστηριακού χώρου

18

στον ιδιωτικό χώρο, κάτι που φαίνεται στον επαγγελματικό διαχωρισμό λόγω φύλου, ενώ παράλληλα αν και αποτε-λούν πλέον το 40% του εργατικού δυ-ναμικού, είναι μόνο το 20% εργοδοτών και αυτοαπασχολουμένων, το δε χά-σμα αμοιβών, παρά τις εξαγγελίες, εξακολουθεί να είναι από τα υψηλότε-ρα στην Ευρώπη. Συγχρόνως, η μερική απασχόληση είναι πρωτίστως γυναι-κεία υπόθεση, όπως και η απασχόλη-ση σε προσωρινές ή άτυπες μορφές εργασίας, σε οικογενειακές μονάδες ως συμβοηθούντα μέλη, στην αδήλω-τη εργασία κ.ά.

Φάκελος

Αν τον Μάιο του 1929 απορρί-φθηκε η αίτηση συμμετοχής της Αγνής Ρουσο-πούλου στον

πρώτο διαγωνισμό για την πρόσληψη εισηγητών στο Συμβούλιο της Επικρα-τείας «διότι είναι γυναίκα», στο τέλος του ίδιου αιώνα θα μπορούσε να επι-βληθεί, λόγω θετικών διακρίσεων, η παρουσία της εγγονής της σε κάποια αντίστοιχη θέση, με την ίδια αιτιολο-γία: «Επειδή είναι γυναίκα». Παρά την εντυπωσιακή εξέλιξη στις συνθήκες των γυναικών που σηματοδοτούν οι δύο αυτές καταστάσεις, και παρά την ποιοτική διαφορά μεταξύ του αποκλει-σμού και της επιβολής λόγω φύλου, θα αποτολμήσω τον έλεγχο μιας φαινομε-νικά παραδοξολογικής υπόθεσης που υποστηρίζει ότι, από τη σκοπιά της θε-ωρίας της δημοκρατίας και με στόχο τη διαμόρφωση αυτόνομων και ισότι-μων πολιτών, και τα δύο, αποκλεισμός και επιβολή, είναι εξίσου μη αποδεκτά. Γιατί και τα δύο αποδέχονται ως δεδο-μένη και ουσιώδη τη διάκριση γυναί-κες/ άνδρες, που όντας εγγενώς ιε-

ραρχική διαφαίνεται όλο και περισσό-τερο ως κοινωνικά προβληματική και σίγουρα ως ασύμπτωτη με τη δημο-κρατία. Αν ισχύει η υπόθεση αυτή, και με δεδομένη την τεράστια εξέλιξη που σημειώθηκε στο σύστημα έμφυλων σχέσεων την αντίστοιχη περίοδο, μπο-ρούμε θεμιτά να υποθέσουμε ότι υπάρ-χει κάτι εγγενώς λανθασμένο στις πο-λιτικές που ευαγγελίζονται την έμφυλη ισότητα. Aναμφίβολα η εξέλιξη των έμφυλων σχέσεων που συντελέστηκε τον 20ό αιώνα στην ελληνική κοινωνία δεν είχε συντελεστεί σε όλους τους προηγού-μενους. Αρκεί να αναφερθούμε στο 1952 και στην κατοχύρωση πολιτικών δικαιωμάτων των γυναικών, που εκτός από την ψήφο κατοχύρωναν και την πρόσβασή της στα όργανα και στις λει-τουργίες του κράτους, τη συνταγματι-κή κατοχύρωση της έμφυλης ισότητας και τις θεσμικές ρυθμίσεις της δεκαε-τίας του ‘80, καθώς και τη μαζική είσο-δο γυναικών στην αγορά εργασίας με παράλληλη δραματική άνοδο του επι-πέδου εκπαίδευσής τους. Aν όμως ρω-τήσουμε «τι σημαίνει κοινωνικά και πολιτικά να είναι κανείς γυναίκα» στις

αρχές του αιώνα και αντίστοιχα στο τέ-λος του, οι απαντήσεις θα εντυπωσία-ζαν με το μέγεθος των παρατηρούμε-νων αλλαγών, αλλά και με την πληθώ-ρα των ουσιαστικών ομοιοτήτων. Γιατί η έμφυλη ισότητα που θεσμικά προ-βλέπεται, βλέπουμε ότι δομικά εμπο-δίζεται. Οι σημαντικές αλλαγές που σημειώθηκαν είναι αμφίβολο αν είναι ουσιώδεις ως προς τον εξουσιαστικό και ιεραρχικό χαρακτήρα του συστή-ματος έμφυλων σχέσεων στον ιδιωτι-κό χώρο, ενώ η κατωτερότητα στην κοινωνική θέση των γυναικών, συστη-ματικών πρωταγωνιστών στη φτώχεια και την ανεργία, είναι σταθερά αναπα-ραγόμενη, κάτι που δημιουργεί προ-βλήματα και στη λειτουργία της δημο-κρατίας: Πράγματι, οι θεσμοθετημένα ως κοινωνικά άνισοι στον ιδιωτικό χώ-ρο, όσοι/ες επιφορτίζονται με ρόλους που κοινωνικά ιεραρχούνται ως ανώ-τεροι/κατώτεροι, χαρακτηρίζονται από συστηματικές διαφορές στην πρό-σβαση σε θέσεις κύρους και δεν μπο-ρεί ποτέ να είναι ισότιμοι/ες και αυτό-νομοι/ες πολίτες στον δημόσιο χώρο. Η θέση των γυναικών στην αγορά ερ-γασίας είναι ενδεικτική της θέσης τους

Η εξελιξΗ των εμφυλων σχεσεων στΗν ελλΑδΑ του 20ού ΑιωνΑ μ. παντελίδου - μαλουτα καθηγητρια πολιτικης επιςτημης του πανεπιςτημιου αθηνών

Από τον αποκλεισμό λόγω φύλου στην επιβολή της γυναικείας παρουσίας

Ενώ βελτιώθηκαν σημαντικά οι συνθήκες διαβίωσης των γυναικών και ενώ ενδεχο-μένως μετατοπίστηκαν τα όρια της κατανομής των εμφύλιων ρόλων, η αντιφατική εικόνα που εμφανίζεται στον δημόσιο χώρο και πρωτίστως στην εργασία και στην πολιτική καταδεικνύει και τα όρια της ακολουθούμενης πολιτι-κής φύλου στην Ελλάδα

eπίμελεία αντ. καραμπατζοσ

1906.11.2010

Την ίδια περίοδο, η αύξηση της παρου-σίας γυναικών στη Βουλή υπήρξε ση-μαντική, αλλά οι γυναίκες εξακολου-θούν να μην ξεπερνούν το 17% στη Βουλή του 2009, ακόμη και με την επι-βολή (εν μέρει αυτοαναιρούμενων) πο-σοστώσεων στα ψηφοδέλτια. H εικό-να της πολιτικής εξουσίας, συνεπώς, παραμένει κυριαρχικά ανδρική (παρά τη συγκυριακή μεγάλη παρουσία γυ-ναικών στην κυβέρνηση), ενώ είναι φανερό ότι σε όλες τις δομές λήψεως αποφάσεων οι γυναίκες υστερούν αριθμητικά, αφού είναι δεδομένο πως σε εξουσιαστικές δομές συμμετέχουν πρωτίστως μέλη κυρίαρχων κοινωνι-κών κατηγοριών. Eίναι δε βέβαιο ότι η πολιτική περιθωριοποίηση των γυναι-κών δεν αποτελεί την πηγή, αλλά μάλ-λον απόρροια της κατώτερης κοινωνι-κής θέσης που τους επιφυλάσσεται, κάτι που δείχνει τις δυσκολίες (και τις ενδεχόμενες παγίδες) της απόπειρας αναγωγής των γυναικών σε ουσιαστι-κούς συμμετόχους της πολιτικής δια-δικασίας μέσω παρεμβάσεων στο επί-πεδο των αριθμών της πολιτικής τους «εκπροσώπησης». Ενώ βελτιώθηκαν σημαντικά οι συν-θήκες διαβίωσης των γυναικών, και ενώ ενδεχομένως μετατοπίστηκαν τα όρια της κατανομής των εμφύλιων ρό-λων, η αντιφατική εικόνα που εμφανί-ζεται στον δημόσιο χώρο και πρωτί-στως στην εργασία και στην πολιτική καταδεικνύει και τα όρια της ακολου-θούμενης πολιτικής φύλου στην Ελλά-δα. Τα ριζοσπαστικά μέτρα της δεκα-ετίας του ‘80 δεν στόχευαν στην ανα-τροπή των έμφυλων σχέσεων, ούτε στην κατάργηση των καθιερωμένων προτύπων φύλων. Στόχος υπήρξε η δι-ευκόλυνση των γυναικών στην άσκη-ση των ρόλων τους (που νομιμοποιού-νται έτσι περαιτέρω ως δικοί τους) και η κατάργηση των κατάφορων αδικιών σε βάρος τους. H αντίληψη της «ισό-τητας» που διέπει τη σχετική κοινωνι-κή πολιτική εντάσσεται απόλυτα στη φιλελεύθερη παράδοση, αφού στο-χεύει, κυρίως, στην τυπική εξίσωση των γυναικών με ένα ανδρικό πρότυ-πο, μέσω διευκολύνσεων (ωράριο, παιδικοί σταθμοί, κ.ά.) ώστε ως εργα-ζόμενες να μην εμποδίζονται από τους, πάντα αποκλειστικά δικούς τους, «γυναικείους ρόλους. Σε μετα-γενέστερη περίοδο, οι ευρωπαϊκής εμπνεύσεως πολιτικές, ακόμη και εάν δεχθούμε ότι, ορισμένες τουλάχιστον, έτειναν προς την εξάλειψη των προτύ-πων φύλου, στην ελληνική εκδοχή τους, εφαρμόστηκαν στη γνωστή κα-τεύθυνση: Διευκολύνσεις, στήριξη ορισμένων γυναικών για την εκπλή-ρωση των παραδοσιακών ρόλων, αύ-ξηση της ορατότητας γυναικών, κτλ. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν συνέβαλαν στη βελτίωση της κοινωνικής θέσης συγκεκριμένων γυναικών, ούτε ότι δεν υπήρξε ποτέ πολιτική βούληση για ουσιαστικότερες αλλαγές, αντίθετα. Ωστόσο, οι πολιτικές αυτές, μέσω της άρρητης διάγνωσης την οποία εμπερι-έχουν για το τι είναι έμφυλη ανισότη-τα, δομούν το πρόβλημα που στοχεύ-

ουν να καταπολεμήσουν κατά τέτοιο τρόπο, ώστε αδυνατούν να το αντιμε-τωπίσουν ουσιαστικά: Με σεβασμό στα παραδοσιακά όρια των έμφυλων ρόλων, ουσιαστική έμφυλη ισότητα δεν μπορεί ποτέ να κατοχυρωθεί.

Γ ια να γίνει ουσιαστική η ιδιότη-τα του πολίτη για τις γυναίκες δεν αρκεί ούτε η θεσμοθετη-

μένη παρουσία (επιβολή) ορισμένων από αυτές στη λειτουργία της δημο-κρατίας και σε άλλους θεσμούς, ούτε τα μέτρα για τη διευκόλυνση στην άσκηση των παραδοσιακών ρόλων τους: η ουσιαστική καταπολέμηση της έμφυλης ανισότητας δεν επιτυγχάνεται με σεβασμό στη γενεσιουργό αιτία της. Δηλαδή, στη διπολικότητα του φύλου που είναι εγγενώς εξουσιαστική και ιε-ραρχική. Για να λειτουργήσει ουσιαστι-κά η δημοκρατία, χρειάζεται συνεχής αγώνας για την εμβάθυνση στις αρχές της, χρειάζεται ελεύθερους, αυτόνο-μους, μορφωμένους, συμμετοχικούς και βεβαίως ισότιμους πολίτες. Πρέπει συνεπώς να τους διαμορφώσει. Kαι ως προς το φύλο, το βασικό εμπόδιο είναι η διχοτομία με την οποία το αντιλαμβα-νόμαστε και το βιώνουμε, μια διχοτο-μία εξ ορισμού ιεραρχική, η οποία είναι κοινωνικά καθορισμένη, παρ’ ότι σε επίπεδο άρρητης αποδοχής την ανά-γουμε στη φύση. H κυρίαρχη ιδεολογι-κά ταύτιση των γυναικών με τη φύση και ο σεβασμός της μυθικής «γυναικεί-ας διαφορετικότητας» εξακολουθούν να εμποδίζουν την ουσιαστική αναγω-γή των γυναικών σε πραγματικά ισότι-μες με τους άλλους πολίτες. Συνεπώς, οι γυναίκες «ως γυναίκες», ως το κατώ-τερο μέλος ενός διπόλου, δηλαδή, δεν θα γίνουν ποτέ ισότιμες με τους άν-δρες. Η επιταγή της «ισότητας των δύο φύλων» μοιάζει μάλιστα εγγενώς ανέ-φικτη, στον βαθμό που άνδρες και γυ-ναίκες συγκροτούνται εξ ορισμού ως άνισοι, γι’ αυτό και οι πολιτικές που την υπηρετούν έχουν πολύ περιορισμένη επιτυχία.

H μειωμένη παρουσία γυναι-κών στις δομές λήψεως απο-φάσεων εικονογραφεί με

τον πιο έκδηλο τρόπο την αντίφαση με-ταξύ της υποτέλειας που επιφυλάσσεται στις γυναίκες στον ιδιωτικό χώρο και της οικουμενικής ισότητας των δικαιωμά-των, η οποία αφορά τους «ελεύθερους και ίσους» πολίτες, θεωρητικά ανεξαρ-τήτως φύλου. Δείχνει, δηλαδή, ότι προ-βληματική είναι η σχέση της δημοκρατί-ας με το σύστημα έμφυλων σχέσεων, και όχι «απλώς» με τις γυναίκες. Συνε-πώς υποδεικνύει και την κατεύθυνση των μέτρων που θα πρέπει να θεσμοθε-τηθούν ώστε η ιδιότητα του πολίτη να χωρέσει πραγματικά όλες και όλους: Μέ-τρα αντισεξιστικά σε όλους, ανεξαιρέ-τως, τους τομείς, που ενώ θα καταπολε-μούν τον (γυναικείο) αποκλεισμό, θα προσφέρουν μια προοπτική ενός άλλου κόσμου, στον οποίο η ταυτότητα φύλου δεν θα είναι δεδομένη, δεν θα λειτουργεί κανονιστικά και περιοριστικά, δεν θα οριοθετεί διαδρομές ζωής και όνειρα, δεν θα αποτελεί εμπόδιο στην αυτο-πραγμάτωση. Ναι, γίνεται.

Η επίθεση ήταν «άνανδρη», η στάση «αντρί-κια», το κρά-τος «επανδρώ-νεται» ακόμη

κι όταν πρόκειται μόνο για πρόσληψη γυναικών, στα κόμματα υπάρχει «λει-ψανδρία», τα παιδιά «ανδρώθηκαν». Φράσεις που απαντούν σε αφθονία στον δημόσιο χώρο. Στο Πανεπιστή-μιο Αθηνών επί χρόνια, παρά τις δια-μαρτυρίες, παρά τις διαβεβαιώσεις, παρά την απόφαση της Συγκλήτου που υιοθέτησε αίτημα του Γραφείου Ισότη-τας, σε κάθε εξεταστική περίοδο, πρέ-πει να υπογράφω τα βαθμολόγια σβή-νοντας τη λέξη «Ο Διδάσκων» και γρά-φοντας με το χέρι «Η Διδάσκουσα». Το ίδιο πρέπει να κάνω όταν υπογράφω αποδείξεις: σβήνω το «Ο εισπράξας» και γράφω «Η εισπράξασα». Το ίδιο με τις βεβαιώσεις, τις δηλώσεις, τις αιτή-σεις, κτλ. Σβήνω το «Ο Βεβαιών», «Ο Δηλών», «Ο Αιτών» και γράφω μόνη μου «Η Βεβαιούσα», «Η Δηλούσα», «Η Αιτούσα». Ασκήσεις ματαιότητας… Πόσες, και για πόσο ακόμη, θα έχουν την αντοχή, την επιμονή και την ετοι-μότητα να διορθώνουν τα κακώς κεί-μενα; Και γιατί πρέπει οι γυναίκες μό-νες τους να φροντίζουν για την αποκα-τάσταση μιας καταφανώς άνισης με-ταχείρισης όταν οι άνδρες, σε αντίστοιχες περιστάσεις, δεν έχουν τί-ποτε να σκεφθούν; Πάνω από το μισό του πληθυσμού συ-στηματικά παραγκωνίζεται, αγνοεί-ται, τοποθετείται στο περιθώριο για εκατονταετίες, και πρέπει μόνες τους οι γυναίκες να υπενθυμίζουν ότι κάτι πρέπει να γίνει γι’ αυτό. Και όχι μόνο

δεν εισακούγονται όταν επισημαίνουν όσα πρέπει να αλλάξουν, αλλά συνή-θως αντιμετωπίζονται με ειρωνεία, καχυποψία, δυσφορία και συγκατά-βαση. Οι αιτιάσεις τους εκλαμβάνο-νται ως απειλή σε εγκατεστημένες πρακτικές και νοοτροπίες (σαν να προσπαθούν να εκπορθήσουν φρού-ρια που δικαιωματικά δεν είναι γι’ αυ-τές), ενώ η όποια διευθέτηση θεωρεί-ται καταχρηστική παραχώρηση σε παράλογες απαιτήσεις Εχουν γίνει, ασφαλώς, πολλά και μεγά-λα βήματα. Ομως οι διακρίσεις σε βά-ρος των γυναικών, έκδηλες ή λανθά-νουσες, κάθε άλλο παρά έχουν εκλεί-ψει. Στον δημόσιο χώρο οι επιτυχημέ-νες επαγγελματίες παρουσιάζονται ως κάτι αξιοπερίεργο, στους χώρους δου-λειάς όπου βιώνουν την υποτίμηση, την έλλειψη σεβασμού και συχνά τις διάφορες μορφές σεξουαλικής παρε-νόχλησης, γνωρίζουν αργά ή γρήγορα τη λεγόμενη γυάλινη οροφή που με επώδυνο τρόπο συμπιέζει τις φιλοδο-ξίες και την ανέλιξή τους. Στις διαφη-μίσεις, εκτός των σεξιστικών στερεο-τύπων, οι γυναίκες προβάλλονται ως ανίδεες που περιμένουν να μάθουν από τον σύζυγο πώς πρέπει να κάνουν τις συναλλαγές τους, ενώ ακόμη και σήμερα φυσικός χώρος των γυναικών θεωρείται η οικογένεια και το σπίτι. Εί-δατε κάποιον άνδρα να ερωτάται για το αν μπορεί να συνδυάζει καριέρα και οικογένεια; Ποτέ. Γιατί θεωρείται αυ-τονόητο πως αυτή είναι μέριμνα των γυναικών. Το ανησυχητικό, και δυσάρεστο, δεν εί-ναι μόνο ότι το φαινόμενο επιμένει, αλλά ότι προσπάθειες προς την κατεύθυνση

Κατέκτησε νέα επαγγέλματα αλλά της αρνήθηκαν την εξέλιξη ››

«Ναι» στισ ποσοστώσεισ βάσω κιντή διδάκτωρ φιλοσοφιάσ στο πάνεπιστήμιο άθήνων

Οι διακρίσεις σε βάρος των γυναικών έχουν σφραγίδα κοινωνική και είναι ευθύνη της κοινωνίας να λάβει μέτρα για να τις άρει

20 Φάκελος

της εξάλειψής του συναντούν μια ευρύ-τερη αντίσταση ακόμη και από γυναίκες. Μια τέτοια περίπτωση είναι οι λεγόμενες πολιτικές θετικής διάκρισης. Οι γυναίκες θεωρούν ότι η λήψη τέ-τοιων μέτρων, π.χ. οι ποσοστώσεις, όπως η υποχρέωση του 30% στις υπο-ψηφιότητες για τις αυτοδιοικητικές εκλογές, είναι σαν να αντιμετωπίζονται ως υποδεέστερες, σαν να χρειάζονται ειδική προστασία, σαν να μην μπορούν να τα καταφέρουν μόνες τους. Η αλήθεια είναι ότι η εμπειρία δείχνει ότι δεν μπορούν να τα καταφέρουν μόνες τους, τουλάχιστον σε μεγά-λους αριθμούς. Οχι γιατί υστερούν, όχι γιατί δεν έχουν τις γνώσεις ή τις ικανότητες, αλλά γιατί είναι έτσι συ-γκροτημένα τα πράγματα που οι συν-θήκες δεν τις ευνοούν για να προχω-ρήσουν. Φταίνε οι γυναίκες που ενώ είναι πάνω από το 50% του φοιτητι-κού πληθυσμού, συχνά αριστεύο-ντας, στη συνέχεια αποτελούν ένα ελάχιστο μέρος του διδακτικού προ-σωπικού (άνισα κατανεμημένου σε ειδικότητες), ειδικά στις υψηλές βαθ-μίδες, ενώ πρακτικά αποκλείονται απ’ όλες τις θέσεις εξουσίας και διοί-κησης;

Ε ίναι ήττα για τις γυναίκες, και νίκη της κυρίαρχης άποψης, να υποστηρίζεται ότι είναι δι-

κό τους πρόβλημα, των γυναικών δη-λαδή, που δεν διακρίνονται στον δημό-σιο βίο ή δεν προχωρούν στην επαγ-γελματική τους ζωή. Αυτό υπονοείται όταν λέγεται ότι μόνες τους μπορούν να τα καταφέρουν, ότι αν προσπαθή-σουν αρκετά, οι πόρτες γι’ αυτές θ’ ανοίξουν. Λες και το πρόβλημα είναι ότι οι γυναίκες δεν προσπαθούν αρκε-τά. Οι διακρίσεις σε βάρος των γυναι-κών έχουν σφραγίδα κοινωνική και εί-ναι ευθύνη της κοινωνίας συνολικά να πάρει μέτρα για να τις άρει. Οι γυναίκες που είναι αντίθετες σε τέτοια θετικά μέτρα υποστήριξης των γυναικών, όχι μόνο δεν εναντιώνονται στην κυρίαρ-χη άποψη που βάζει πολλαπλά εμπό-δια στην εξέλιξή τους, αλλά υιοθετούν και στηρίζουν την άποψη αυτή στιγμα-τίζοντας τις υπόλοιπες γυναίκες ως μη ικανές. Είναι σαν να δέχονται ότι οι άν-δρες συνάδελφοί τους προχωρούν μό-νο με την αξία τους, ότι δεν υπάρχουν εγκατεστημένες δομές και πρακτικές, θεσμικά και άτυπα δίκτυα, που τους δί-νουν εκ προοιμίου πλεονέκτημα, το οποίο μάλιστα μοιάζει τόσο φυσικό που είναι πλέον αόρατο. Και μόνο οι μεγάλοι αριθμοί των ανδρών σε οποιονδήποτε χώρο δείχνει πόσο πιο φιλόξενοι είναι οι χώροι αυτοί γι’ αυ-τούς και πόσο λιγότερο φιλικοί για τις γυναίκες. Τα θετικά μέτρα υπέρ των γυναικών δεν αποκαθιστούν μόνο τις αδικίες που εξακολουθούν να διαπράτ-τονται εις βάρος τους, αλλά μπορούν να φέρουν μεγαλύτερους αριθμούς γυ-ναικών στο προσκήνιο αποκαθιστώ-ντας όχι μόνο τη δημοκρατική αντι-προσώπευση του πληθυσμού, αλλά προβάλλοντας ένα πιο ισορροπημένο και δίκαιο μοντέλο της κοινωνίας.

«ΟΙ ΑΡΣΕΝΙΚΩΣ ΛΑΛΟΥΝΤΕΣ ΝΟΜΟΙ» θανασησ κ. παπαχρίστου καθηγητης αςτικού δικαιού ςτο τμημα νομικης τού πανεπιςτημιού αθηνών

Η μειονεκτική θέση της γυναίκας έχει θεμελιωθεί από χρόνια στη βάση σχετικών νόμων

Η μειονεκτική θέση της γυ-ναίκας στη νε-οελληνική κοι-νωνία προβάλ-λει ανάγλυφα

μέσα από τον νομικό λόγο, όπως εκφέ-ρεται στους νόμους, στις δικαστικές αποφάσεις και στα θεωρητικά κείμενα τουλάχιστον ως το 1983, έτος της κα-ταλυτικής νομοθετικής μεταρρύθμι-σης. Ο νομικός λόγος, ιδίως του μεσο-πολέμου και των πρώτων μεταπολεμι-κών χρόνων, είναι έκδηλα απαξιωτικός

για το γυναικείο φύλο. Στην ουσία η γυναίκα είναι εκτός του νομικού λόγου (βλ. Χρ. Τσακιστράκη, «Το δίκαιο ως λόγος και η γυναίκα ως η εκτός λόγου ξενότητα», στον τόμο το σώμα, το φύ-λο και η έμφυλη διαφορά, επιμ. Μαρ. Μαροπούλου, 2009, σ. 80 επ.). Η απουσία αυτή παρατηρείται κατά πρώτο λόγο στο επίπεδο των σημαινό-ντων. «Οι αρσενικώς λαλούντες νόμοι περιλαμβάνουσι συνήθως και το θήλυ γένος», διαπίστωνε το 1877 ο Βασ. Οι-κονομίδης. Και είναι χαρακτηριστικό ότι και στη γλώσσα του ισχύοντος Συ-ντάγματος δεν υπάρχουν «Ελληνίδες», αλλά μόνο «Ελληνες», σαν η Ελλάδα να ήταν χώρα αποκλειστικά αρρένων! «Οι Ελληνες είναι ίσοι ενώπιον του νό-μου», διακηρύττει το άρθρο 3, «οι Ελ-ληνες έχουν το δικαίωμα να συνέρχο-νται…», το άρθρο 11, οι Ελληνες έχουν δικαίωμα στη δωρεάν παιδεία (άρθρο 16), κοκ. Προς αποφυγή, πάντως, πα-ρανοήσεων αναθεωρητικός συντακτι-κός νομοθέτης αισθάνθηκε την ανά-γκη να αναφέρει ρητά το «Ελληνες και Ελληνίδες έχουν τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις» (άρθρο 3 §2). Αν ο γλωσσικός αποκλεισμός του γυ-

ναικείου φύλου από το νομοθετικό λε-ξιλόγιο λειτουργεί σε επίπεδο σημαινό-ντων και έχει συμβολική σημασία, η περιθωριοποίηση των Ελληνίδων από το περιεχόμενο των νομοθετικών κει-μένων τις καθιστούσε «ολίγον πολί-τες»! Αρκεί η υπενθύμιση ότι οι Ελλη-νίδες απέκτησαν το δικαίωμα του εκλέ-γειν και του εκλέγεσθαι στις βουλευτι-κές εκλογές με το Σύνταγμα του 1952. Είχε προηγηθεί (1930) το δικαίωμα των Ελληνίδων να ψηφίζουν, όχι όμως και να εκλέγονται, στις δημοτικές εκλο-γές, εφόσον ήσαν εγγράμματες! Χαρακτηριστική της στάσης αυτής του έλληνα νομοθέτη ήταν η μεταχεί-ριση των γυναικών από το οικογενεια-κό δίκαιο. «Ο ανήρ είναι η κεφαλή της οικογενείας και αποφασίζει περί πα-ντός ό,τι αφορά τον οικογενειακόν βί-ον, ενόσω η απόφασις αυτού δεν παρί-σταται ως κατάχρησις δικαιώματος» διακήρυττε με τον απαραίτητο στόμ-φο το άρθρο 1387 του Αστικού Κώδι-κα. Η ελληνίδα μητέρα δεν είχε αποφα-σιστικό λόγο ούτε για τα ανήλικα παι-διά της, αφού οι σχετικές αποφάσεις λαμβάνονταν αποκλειστικά από τον άνδρα, της «πατρικής εξουσίας»· και

››

Αν ο γλωσσικός αποκλεισμός του γυναικείου φύλου από το νομοθετικό λεξιλόγιο λειτουργεί σε επίπεδο σημαινόντων και έχει συμβολική σημασία, η περιθωριοποίηση των Ελληνίδων από το περιεχόμενο των νομοθετικών κειμένων τις καθιστούσε «ολίγον πολίτες»

Οταν οι γυναί-κες ήταν ο στυλοβάτης της οικονομίας στο χωριό

2106.11.2010

αν τύχαινε να πεθάνει ο πατέρας, όσο τα παιδιά ήσαν ανήλικα, η μητέρα δεν κατελάμβανε τη θέση του, αλλά ήταν επίτροπος, υπό τον έλεγχο του παρε-πιτρόπου και του συγγενικού συμβου-λίου. Αν μάλιστα κυοφορούσε, μετά τον θάνατο του συζύγου της, έπρεπε να διορισθεί «εμβρυωρός», που επό-πτευε επί της κοιλίας της(curator ventris)! Οι ρυθμίσεις αυτές, που ίσχυσαν ως το 1983, έβρισκαν ευνοϊκό έδαφος στην πλειονότητα των δικαστών, εμφορού-μενων από την ίδια ανδροκρατική αντί-ληψη. Ετσι το 1963 το Πρωτοδικείο Αθηνών (23195/1983) δέχθηκε ότι ο σύζυγος είχε δικαίωμα να ελέγχει την αλληλογραφία της συζύγου του, ως θε-ματοφύλακας της οικογενειακής τάξης. Το 1962, ο Αρειος Πάγος (635/1962) απεφάνθη ότι η άρνηση της συζύγου να παραιτηθεί από το Ελεγκτικό Συνέδριο, όπως αποφάσισε ο σύζυγος, συνιστού-σε υπαίτιο παράπτωμα που δικαιολο-γούσε το διαζύγιο σε βάρος της! Ειλικρι-νέστερο, το Εφετείο Κερκύρας (4/1967) επικαλείται, προκειμένου να δικαιολο-γήσει αντίστοιχη απαγόρευση, «τας πε-ρί του γάμου αντιλήψεων της ελληνικής κοινωνίας».

Τ ο θεσμικό αυτό πλαίσιο απο-τύπωνε την ιδεολογία των νο-μικών για τη θέση της Ελληνί-

δας στην κοινωνία. «Η Ελληνίς σήμε-ρον αναγνωρίζει αβιάστως την υπερο-χήν του ανδρός εν τη οικογενειακή ζωή. Δεν βλέπομεν δε τον λόγον εκτός της σπευδούσης απομιμήσεως, να αλ-λοιώσωμεν την νοοτροπίαν της Ελλη-νίδος» διαπίστωνε ο Ηλ. Αναστασιά-δης στην Αναθεωρητική Επιτροπή για τη σύνταξη του Αστικού Κώδικα· και συμπληρώνει ο Α. Ζηλήμων: «Τώρα βεβαίως, όταν ομιλώμεν περί της υπε-ροχής του ανδρός, δεν δυνάμεθα να ομιλώμεν περί βιαιοπραγιών του αν-δρός κατά της συζύγου ή αναρμόστου συμπεριφοράς ή βαναυσοτήτων (!). Θέλω μόνον να διοική ο ανήρ». Και το αποκορύφωμα: «Δεν είναι δυνατόν να πείσωμεν τον κόσμον, ότι η γυνή εν πά-σι είναι ίση με τον άνδρα. Ενθυμούμαι δε ότι ο Πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Παρισίων Henri Robert εις άρθρον του με τίτλον “Η δικηγορίνα”, γράφει ότι η γυνή δεν είναι δυνατόν να ευδοκιμήση ως δικηγόρος, διότι στε-ρείται της μυικής εκείνης δυνάμεως, η οποία είναι απαραίτητος όπως αντι-κρούση μίαν πάλην επί του δικαστικού βήματος (...)» (Π. Θηβαίος). Παρόμοια φληναφήματα, που ευτυ-χώς τα ακύρωσε η ζωή, οδηγούσαν σε ένα απλουστευτικό και ανορθολογικό νομικό λόγο, υποτιμητικό για το γυναι-κείο φύλο, που μόνο κατά παραχώρη-ση μετείχε του νομικού συστήματος. Επιβεβαίωση στο άρθρο 1575 Αστικού Κώδικα, όπου διαβάζει κανείς ότι «σ’ αυτή τη διαθήκη μπορούν να είναι μάρ-τυρες και γυναίκες»! Αυτή η λεξούλα, το «και», αποδίδει πλήρως την αντίλη-ψη για την κατά παραχώρηση ένταξη της γυναίκας στο δίκαιο. Και αν σήμε-ρα η δικαιοσύνη και η ισότητα έχουν αποκατασταθεί, καλό είναι «οι αρσενι-

κώς λαλούντες νόμοι» να υπενθυμίζο-νται· γιατί μέσα σε κλίμα ενός διάχυ-του νεοσυντηρητισμού εκκολάπτονται απόψεις, που στο όνομα της γυναικεί-ας αυτοδιάθεσης προτείνουν την εκού-

σια υποταγή της γυναίκας στον άνδρα. Κάποιες, μάλιστα, φορές καταλήγουν και σε νομοθετικές ρυθμίσεις, όπως συνέβη με το συζυγικό επώνυμο. Στις απόψεις αυτές, πέρα από το αυτονόη-

Πρωταγωνίστριες στην ορεινή Ελλάδα

HΕ l i s a b e t h Βadinter είναι μια από τις ση-μαντικότερες εκπροσώπους του γαλλικού

φεμινισμού, μιας παράδοσης σκέψης που τοποθετεί τη γυναικεία χειραφέτη-ση στη συνέχεια του διαφωτιστικού εγ-χειρήματος και διεκδικεί την ισότητα και τη μείξη (mixite) των δύο φύλων στη βά-ση του ότι «αυτό που τα ενώνει είναι πιο σημαντικό από αυτό που τα διαχωρίζει». Η ιδρυτική θέση του: «οι διαφορές ανά-μεσα στα φύλα είναι ένα μη φυσικό, επο-μένως άρσιμο, πολιτιστικό επιφαινόμε-νο», προσδιόρισε τον αγώνα για τη διεκ-δίκηση της γυναικείας ατομικότητας, αυτονομίας και ισότητας κατά το μεγα-λύτερο μέρος του 20ού αι. Στο τελευταίο βιβλίο της που τιτλοφο-ρείται «Le conflit: la femme et la mere»

(Η σύγκρουση: Η μητέρα και η γυναί-κα) (Flammarion, Παρίσι, 2010) κατα-πιάνεται με ένα σημερινό κοινωνικό «παράδοξο», μια σιωπηλή αντεπανά-σταση, όπως την αποκαλεί, που συνε-χώς κερδίζει έδαφος την τελευταία τρι-ακονταετία εντός των ευρωπαϊκών κοινωνιών της προχωρημένης νεωτε-ρικότητας: τη «νέα» επάνοδο της μη-τρότητας στην καρδιά του γυναικείου πεπρωμένου αλλά και μια ποιοτική «αναβάθμισή» της, μέσω της (επαν)εγ-γραφής της στην ανασυρμένη από το παρελθόν κατηγορία του «φυσικού». Αυτή η «επιστροφή» σε μια βαρυσή-μαντη και ολοκληρωτική για τη σύγ-χρονη γυναικεία ταυτότητα ουσιοκρα-τική και φυσιοκρατική μητρότητα ηχεί παράταιρα και ειρωνικά για τη μεταπα-τριαρχική ευρωπαϊκή κατάσταση πραγμάτων. Εδώ η γυναικεία παρου-σία σε όλους τους εργασιακούς και πο-

λιτικούς χώρους έχει πλέον νομιμοποι-ήσει μια ποικιλία γυναικείων τρόπων ζωής πέρα από τη μητρότητα και οι ια-τρικά υποβοηθούμενοι τρόποι αναπα-ραγωγής έχουν υπονομεύσει τις ως τώρα παραδοσιακές εννοιολογήσεις της. Η τεκνοποιία έχει προ πολλού εγκαταλείψει την τάξη του φυσικού προορισμού (διαιώνιση του είδους), της νομοτέλειας ή του ηθι-κού(θρησκευτικού) καθήκοντος. Κο-ντολογίς έχει φύγει από τον χώρο της ανάγκης και έχει εγκατασταθεί στον χώρο της ελευθερίας. Είναι μια υποκει-μενική (ελεύθερη) επιλογή συνδεδεμέ-νη με την ατομική επιθυμία και υπό αυ-τή την έννοια υπακούει σε μια ετερο-γένεια λόγων για τους οποίους «θέλει ή δεν θέλει κανείς ένα παιδί» και, επο-μένως, σε πολλούς τρόπους «να είναι ή να μην είναι κάποια μητέρα».

Τα νέα(;) μονΤέλα μηΤροΤηΤας και η φέμινιςΤικη κριΤικη μαρίνα μαροπούλού νομικος, ανθρωπολογος του δικαιου

Οσο συγχέεται η γυναικεία με τη μητρική ταυτότητα τόσο οι γυναίκες θα αποδεσμεύονται από την τελευταία

››

το ότι η «εκούσια δουλεία» δεν παύει να είναι δουλεία, απάντηση δίνει πα-λαιό γνωμικό: «Δεν με νοιάζει το ποντί-κι που περνά από τα γένια μου· αλλά ο δρόμος που ανοίγει»...

22 Φάκελος

Το νέο πρότυπο της «φυσικής» μητέ-ρας βρίσκει απήχηση στις σύγχρονες γυναίκες των μεσαίων στρωμάτων, θυ-γατέρες των φεμινιστριών των δεκαε-τιών του ‘60 και ‘70, από τις οποίες έχουν παραλάβει ως αυτονόητα δεδο-μένα τις κατακτήσεις των δικών τους αγώνων, δηλαδή ένα διευρυμένο φά-σμα εμπειριών ζωής, την αποκόλληση από τον ως πρόσφατα θεωρούμενο ως μοναδικό στόχο γυναικείας ολοκλή-ρωσης, το παιδί, τη σεξουαλική ελευ-θερία και περισσότερη ειλικρίνεια ως προς τις ανομολόγητες, επώδυνες όψεις της μητρότητας, την κούραση, τη μοναξιά, την ενοχοποίηση, τις στε-ρήσεις, τα εμπόδια,, με τις οποίες οι πρώτες έχουν πλέον τη δυνατότητα να αναμετρηθούν ορθολογικά. Ωστόσο, παράγοντες όπως η σημερινή οικονομική κρίση και η ανεργία που πλήττει τις γυναίκες, οι απογοητεύσεις (κρίση αυτοεκτίμησης/κρίση ταυτότη-τας) που δοκιμάζουν στους επαγγελ-ματικούς χώρους, όσο και η ένταση που γεννά η διαχείριση του ζεύγματος μητρότητα - εργασία και τα σχετικά προβλήματα (πώς να εναρμονιστούν μητρότητα και επάγγελμα, μητρότητα και επαγγελματική έμφυλη ισότητα) στην επίλυση των οποίων έχουν δοκι-μαστεί, ανεπιτυχώς, λογής κοινωνικές πολιτικές στην Ευρώπη, δεν συνιστούν τα γενεσιουργά αίτια του φαινομένου. Πρόκειται για την αναγκαία αλλά όχι και επαρκή συνθήκη εμφάνισής του.

Οι ιδεΟλΟγικες ςυντεταγμενες της «φυςικης» μητρΟτητας Τρεις ιδεολογίες αγγλοσαξονικής προ-έλευσης, τοποθετημένες σε διαφορε-τικούς ορίζοντες, συνεργούν αποτελε-

σματικά στη δημιουργία του νέου «φυ-σικού» μοντέλου μητρότητας. Η πρώ-τη στοχεύει στην «οικολογικοποίηση» της ιδεώδους μητρότητας». Με σύμμα-χό τους την αυξανόμενη οικολογική ευαισθητοποίηση των σημερινών συ-νειδήσεων οι οπαδοί του «φυσικού» (κατ’ οίκον ή σε εναλλακτικά μαιευτή-ρια) «ήπιου» (αντι-ιατρικού, αντι-τεχνητού) τοκετού πολλαπλασιάζο-νται. Οι επιστημονικές πρακτικές ανα-κούφισης των ωδίνων του τοκετού αντιμετωπίζονται εχθρικά, «οι ωδίνες είναι μια γυναικεία μυητική τελετουρ-γία στη φύση και στη ζωή». Αποκορύφωμα της «φυσικοποίησης» της καλής μητρότητας αποτελεί το ύψιστο μητρικό καθήκον, ο παρατετα-μένος (πάνω από 6 μήνες) θηλασμός, «η κατ’ εξοχήν γυναικεία τέχνη», σε αντίθεση προς την τεχνητή γαλουχία. Καλή μητέρα είναι η θηλάζουσα με ό,τι κάτι τέτοιο συνεπάγεται: παράταση της σωματικής σύνδεσης μητέρας - παιδιού, μητρότητα «πλήρους απα-σχόλησης». Η δεύτερη ιδεολογία επανενεργοποιεί έναν παλιό «τόπο», το μητρικό ένστι-κτο, μέσα από νεώτερες διατυπώσεις: τη θεμελιωμένη σε πορίσματα από τον χώρο της ηθολογίας (η επιστήμη της μελέτης της ζωικής συμπεριφοράς) σχετικά πρόσφατη θεωρία του μητρι-κού δεσμού (bonding) με το παιδί. Η γυναίκα, αναγόμενη στην τάξη των πρωτευόντων θηλαστικών, δημιουργεί δεσμό αγάπης με το νεογέννητο αυτο-ματικά και άμεσα χάρη σε μια νευρο-βιο-χημική (ορμονική) διαδικασία που ενεργοποιείται στον οργανισμό της αμέσως μετά τη γέννηση και κατά την περίοδο της γαλουχίας. Σε αυτή την κρίσιμη χρονική φάση επιβάλλεται η φυσική συνεχής σωματική πρόσδεση μητέρας - παιδιού για την ίδρυση αρμο-

νικών σχέσεων μεταξύ τους και την ομαλή εξέλιξη του νεογέννητου. Η άποψη αυτή σήμερα επιζητεί την επέ-κταση του κρίσιμου χρόνου πρόσδε-σης μητέρας - παιδιού στον έναν χρόνο και πλέον. Η τρίτη ιδεολογική συνιστώσα έχει φε-μινιστική προέλευση. Προέρχεται από μια τροπή της φεμινιστικής σκέψης τη δεκαετία του ‘80, γνωστή ως δεύτερο φεμινιστικό ρεύμα ή διαφοριστικός φεμινισμός. Βασισμένο σε μια ουσιο-κρατική ανάγνωση της έμφυλης δια-φορετικότητας, το ρεύμα αυτό διεκδι-κεί την υπαγωγή των βιο-κοινωνικών διαφορών σε καθεστώς θετικής ανα-γνώρισης και επαναξιοδότησης. Η εμπειρία της μητρότητας, η κατ’ εξο-χήν διαφορά, επιστρέφει στον πυρήνα της φεμινιστικής προβληματικής, υπε-ραξιοδοτημένη αυτή τη φορά ως πηγή από την οποία απορρέει μια ιδιαίτερη «γυναικεία» ηθική, η ηθική του φροντί-ζειν (care), δυνητικό μοντέλο για τη δη-μόσια σφαίρα. Το παράδοξο σε αυτήν την επιχείρηση επαναφυσικοποίησης και υπεραξιοδό-τησης της μητρότητας νοουμένης πλέ-ον ως ατομικής επιλογής είναι πως ενα-ποθέτει στους ώμους των σημερινών γυναικών ένα βάρος που τις αφορά αποκλειστικά μεγαλώνοντας τον κύκλο ευθύνης τους. Οσο η μητρότητα φεύγει από την τάξη του αυτονόητου και του αυθόρμητου και εισέρχεται στην τάξη της ατομικής απόφασης τόσο γίνεται μια ιδιαίτερα επώδυνη και ολοκληρωτι-κή απασχόληση για τις γυναίκες. Το έμ-βρυο και το νεογέννητο έχουν ιδιαίτε-ρες απαιτήσεις και είναι φορείς δικαιω-μάτων. Το έμβρυο αντιλαμβάνεται τα πάντα και το μικρό παιδί είναι ήδη ένας ενήλικος που απαιτεί ανάλογη συμπερι-φορά από τους ενήλικους γονείς του. Οι μητρικές ευθύνες ξεκινούν ήδη από τη

στιγμή της σύλληψης. Οι κίνδυνοι στους οποίους εκθέτει τον εαυτόν της πολλαπλασιάζονται, το ίδιο και οι μι-κρές και μεγάλες προφυλάξεις που οφείλει να πάρει καθώς και οι απαγο-ρεύσεις και οι μικρο-πειθαρχίες με τις οποίες οφείλει να συμμορφωθεί «αν θέ-λει να είναι καλή μητέρα». Οσο αυτή η μητρότητα γίνεται ένα εντατικό, ανελαστικό, ολοκληρωτικό μέγεθος, τόσο αποβαίνει μη διαχειρί-σιμη, δυσπροσάρμοστη και συγκρου-σιακή κατά τη συνύπαρξή της με τις άλλες γυναικείες επιδιώξεις (της γυναί-κας, συζύγου, εργαζομένης κ.λπ.). Δεν πρέπει λοιπόν να απορεί κανείς με τις σύγχρονες διαστάσεις της υπογεν-νητικότητας. Στις σημερινές συνθή-κες, όσο θα συγχέονται η γυναικεία με τη μητρική ταυτότητα τόσο οι σύγχρο-νες γυναίκες θα οδηγούνται στην εκού-σια αποδέσμευσή τους από αυτήν. Και όσο θα εσωτερικεύεται το πρότυπο της φυσικής μητρότητας τόσο θα πα-ρατηρείται το πρωτοφανές φαινόμενο της επιλογής της ατεκνίας (childfree), σε αντιδιαστολή προς την παλαιότερη μη ηθελημένη ατεκνία (childless), ως μια ιδιαίτερη γυναικεία κατάσταση. Και η γαλλική εξαίρεση Εξαίρεση στον παραπάνω κανόνα αποτελεί η Γαλλία. Δίχως την ιδανική οικογενειακή πολιτική, σε σύγκριση με τις υπόλοιπες Ευρωπαίες, οι Γαλλί-δες έχουν το υψηλότερο ποσοστό γεν-νητικότητας στην Ευρώπη, γίνονται μητέρες σε προχωρημένη ηλικία (κατά μ.ο. στην ηλικία των τριάντα ετών), επι-στρέφουν νωρίς μετά τον τοκετό στη δουλειά και δεν επιλέγουν την επαγ-γελματική ημιαπασχόληση μετά τη δεύτερη γέννα. Και βέβαια απογαλα-κτίζουν νωρίς, με την έξοδο από το μαιευτήριο. Με άλλα λόγια, με τους όρους του φυσικού παραδείγματος εί-ναι «μέτριες» μητέρες.

η στάση αυτή ωστόσο απορ-ρέει από μια ιδιαίτερη αντί-ληψη μητρότητας με ιστο-

ρικό βάθος τεσσάρων αιώνων, άμεσα συνυφασμένης με τη θέση της γυναί-κας στη γαλλική κοινωνία. Ηδη από τον 18ο αιώνα το γυναικείο ιδεώδες δεν εξαντλούνταν στη μητρότητα. Αυ-τή αποτελούσε ένα αναγκαίο καθή-κον, όχι όμως έναν τρόπο γυναικείας ολοκλήρωσης. Ηδη από τον 13ο αι. οι αριστοκράτισσες εμπιστεύονταν τα βρέφη τους σε επαγγελματίες τρο-φούς. Τον 18ο αι. η συνήθεια αυτή, πρόδρομος του μπιμπερό, θα εξαπλω-θεί σε όλα τα αστικά στρώματα. Η γαλ-λική κοινωνία διατηρεί διακριτό το γυ-ναικείο από τον μητρικό ρόλο. Ας μη λησμονούμε εξάλλου πως αυτή η κοι-νωνία επινόησε και θεσμοθέτησε πρώ-τη τους βρεφικούς (creche) και νηπια-κούς σταθμούς (ecole maternelle). Ισως σε αυτήν τη χαλαρή μητρότητα «μερικής απασχόλησης» οφείλονται τα υψηλά ποσοστά γεννήσεων. Πρόκειται για μια προβληματική, πτυ-χές της οποίας θα έπρεπε ήδη να έχουν απασχολήσει τη θεώρηση της ελληνι-κής περίπτωσης. Ομως αυτή αργεί ακόμη πολύ.

Οσο η μη-τρότητα φεύγει από την τάξη του αυτονό-ητου και του αυθόρμητου και εισέρχε-ται στην τά-ξη της ατο-μικής από-φασης τόσο γίνεται μια ιδιαίτερα επώδυνη και ολοκλη-ρωτική απα-σχόληση για τις γυναίκες

››

2306.11.2010

Από τη μελέτη των στατ ιστ ικών στοιχείων, και με όλες τις επι-φυλάξεις που υπάρχουν για τέ-

τοια στοιχεία1, προκύπτουν ιδίως δύο ενδιαφέροντα συμπεράσματα για τη γυναίκα ως δράστη εγκλημάτων: Πρώ-τον, ότι η εγκληματικότητα αυτή πα-ρουσιάζεται ως ιδιαίτερα περιορισμέ-νη σε σχέση με εκείνη των ανδρών, πε-ρί το 17,6% του συνόλου όσων διέπρα-ξαν αδίκημα (εκτός τροχαίων) και έγιναν γνωστοί στις Αρχές κατά τον μήνα βεβαίωσης του αδικήματος, σύμ-φωνα με την Αστυνομική Στατιστική της ΕΛ.ΑΣ. για το έτος 2008 (πίνακας 29α, σελ. 73). Και δεύτερον, ότι παρά τη μικρή της έκταση, η εγκληματικό-τητα αυτή των γυναικών εμφανίζεται στο πέρασμα του χρόνου να αποκτά ολοένα και μεγαλύτερο μερίδιο της συ-νολικής εγκληματικότητας, δηλαδή να αυξάνεται όλο και περισσότερο, σε ση-μείο να έχει υπερδιπλασιαστεί κατά τη διάρκεια των τελευταίων 35 ετών (το αντίστοιχο ποσοστό για το 1973 ήταν μόλις 6,5%). Δεν πρόκειται, όμως, μόνο για ποσοτι-κή αύξηση της γυναικείας εγκληματι-κότητας κατά τη νεότερη περίοδο. Πρόκειται επίσης για ποιοτική διαφο-ροποίηση, ιδίως προς την κατεύθυνση του οργανωμένου εγκλήματος. Πολ-λές είναι έτσι οι γυναίκες που εισχω-ρούν ως συνεργοί στα κυκλώματα της κλεπταποδοχής και της αρχαιοκαπη-λίας, που περιφέρονται έξω από καζίνο για να δανείσουν χρήματα στους χαμέ-νους παίκτες με υψηλό, τοκογλυφικό επιτόκιο, ή που συνεννοούνται (κυρίως αλλοδαπές οικιακοί βοηθοί) με σπεί-ρες κακοποιών για διευκόλυνση διαρ-ρήξεων και κλοπών στα σπίτια όπου εργάζονται2. Πού οφείλεται, όμως, αυτή η κατά βά-ση περιορισμένη εγκληματικότητα της γυναίκας και πώς εξηγείται, από την άλλη πλευρά, η ποσοτική και ποιοτική διαφοροποίησή της κατά τα τελευταία χρόνια; Τα δύο ζητήματα προφανώς σχετίζονται μεταξύ τους κατά τρόπο άμεσο: Επί αιώνες η γυναίκα είχε διαπαιδα-γωγηθεί να είναι σεμνή, συγκρατημέ-

νη, ήπια, τρυφερή, και να αποτελεί τον πυρήνα της οικογένειας, ασχο-λούμενη κατά κύριο λόγο με οικιακές και αγροτικές εργασίες. Λόγω και της περιορισμένης μυϊκής της δύναμης, ήταν αναγκασμένη να υφίσταται χω-ρίς αντιρρήσεις την εξουσία, μέσα στο σπίτι, του pater familias και τις επαχθείς γι’ αυτήν καταστάσεις από την πατριαρχική δομή της παραδοσι-ακής οικογένειας. Αντίστοιχα, οι δυ-νατότητες και οι ευκαιρίες που είχε να διαπράξει εγκλήματα ήταν ουσιω-δώς περιορισμένες, πολύ περισσότε-ρο μάλιστα και λόγω του κοινωνικού ελέγχου που ασκείτο στις κινήσεις της επί συνεχούς βάσεως3. Πιθανο-λογείται ακόμη ότι από την ίδια τη φύση της η γυναίκα δεν είναι επιρρε-πής στη διάπραξη σοβαρών εγκλη-μάτων, καθώς το να αφαιρεί π.χ. αν-θρώπινες ζωές έρχεται σε αντίθεση με τη βασική εκ φύσεως αποστολή της να φέρνει στον κόσμο νέους αν-θρώπους. Για αυτό και συνήθως η επιθετικότητά της στρεφόταν πρωτί-στως εναντίον του εαυτού της (κατά-θλιψη, αυτοτραυματισμοί και αυτο-κτονίες), ενώ όποτε χρειάστηκε να φθάσει στον φόνο ήταν κυρίως διότι έπρεπε να απαλλαγεί από ένα μέθυ-

σο, βίαιο και τυραννικό σύζυγο που της κατέστρεφε τη ζωή κάθε μέρα4, ή να βρει, γενικότερα, μια διέξοδο στα προβλήματα κακοποίησης που αντιμετώπιζε από τον οικογενειακό και κοινωνικό της περίγυρο. Οπως μάλιστα προκύπτει από έρευνες, ο σημαντικός ρόλος της γυναίκας μέσα στο πλαίσιο της οικογένειας και της κοινωνίας, σε συνδυασμό και με τα αδιέξοδα τα οποία συνήθως την εξω-θούν στο έγκλημα, αποτέλεσαν έως τις ημέρες μας βασικούς παράγοντες για να αντιμετωπίζεται η γυναίκα κατ’ αρχήν επιεικέστερα από ό,τι οι άν-δρες τόσο σε επίπεδο Αστυνομίας και δικαστηρίων5, όσο ενδεχομένως και σε επίπεδο νομοθεσίας6.

Οπωσδήποτε, τα τελευταία χρόνια και ιδίως από τη δε-καετία του ‘60 και μετά, λό-

γω της ευρύτερης εισόδου της γυ-ναίκας στον εκπαιδευτικό, εργασια-κό/ επαγγελματικό και κοινωνικό χώρο, τα δεδομένα άλλαξαν άρδην. Οι γυναίκες, χάρη και στην επίδραση των φεμινιστικών διεκδικήσεων7, επέτυχαν να αποκτήσουν πρόσβαση και να διακριθούν σε όλους τους το-μείς, ακόμη και στην πολιτική, η οποία εθεωρείτο ανέκαθεν «ανδρικό

φρούριο». Και μολονότι οι στόχοι μιας πλήρους εξίσωσης με τον άν-δρα δεν έχουν ακόμη ούτε στοιχει-ωδώς επιτευχθεί (π.χ. στην ελληνική Βουλή του 2004 η συμμετοχή γυναι-κών βουλευτών δεν υπερβαίνει το 13,3%, ενώ στις διευθυντικές θέσεις το ποσοστό είναι περί το 25,8% και στο διδακτικό προσωπικό, ΔΕΠ, του Πανεπιστημίου Αθηνών περί το 35%8), το «άνοιγμα» αυτό της γυναί-κας στο ευρύτερο κοινωνικό γίγνε-σθαι και η ταυτόχρονη απομάκρυν-σή της από τα «του οίκου της» ανα-διαμόρφωσαν και τη σχέση της με το έγκλημα: Η διαπαιδαγώγησή της στηρίχθηκε πλέον σε άλλα πρότυπα, ανταγωνιστικότερα για τη σχέση της με τον άνδρα και, θα έλεγα, επι-θετικότερα για την επίτευξη των στόχων της σταδιοδρομίας της. Ακόμη, η ταύτισή της με τις αξίες της οικογένειας και της ανατροφής των παιδιών έδωσε εν πολλοίς τη θέ-ση της σε άλλες προτεραιότητες, επαγγελματικού χαρακτήρα. Τέλος, δε, οι ευκαιρίες που της δόθηκαν στον κοινωνικό χώρο για διάπραξη αδικημάτων κάθε μορφής πολλα-πλασιάστηκαν κατακόρυφα, όπως

ΕισΑγωγικΑ στη γυνΑικΕιΑ ΕγκλημΑτικΟτητΑ*νέστορασ έ. κουρακησ καθηγητης εγκληματολογίας ςτη νομίκη ςχολη του πανεπίςτημίου αθηνών

Αν και περιορισμένη σε σχέση με αυτή των ανδρών, η γυναικεία εγκληματικότητα έχει τις ιδιομορφίες της

* Επικαιροποιημένη μορφή κειμένου «Προλεγομένων» του συγγραφέα στο έργο με τίτλο «Εμφυλη Εγκλη-ματικότητα. Ποινική και Εγκλημα-τολογική Προσέγγιση του Φύλου», που εκδόθηκε με επιμέλειά του από τις εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα σε δεύτερη έκδοση το 2009. ››

Η πορνεία, πεδίο πρόσφορο για εγκληματικές πράξεις

24 Φάκελος

αντίστοιχα πολλαπλασιάστηκε και η «θεατότητα» των πράξεών της9. Ωστόσο, και πάλι η εγκληματικότη-τά της, όπως επισημάνθηκε ήδη, δεν έφθασε ούτε κατ’ ελάχιστο στα επί-πεδα εκείνης των ανδρών, και αυτό οφείλεται, πιστεύω, στη συγκρατη-μένη φύση της, αλλά και στις ιδιαί-τερα προσεκτικές κινήσεις της πριν από κάθε ενέργεια, έτσι ώστε ούτε να εξωθείται εύκολα σε παράφορα και παρορμητικά εγκλήματα (π.χ. «πάθους»), ούτε και να εκτελεί εγκλήματα, εφόσον τελικά θεωρή-σει αναγκαία τη διάπραξή τους, κατά τρόπο που να αφήνει ίχνη για την εξι-χνίασή τους. Οπως χαρακτηριστικά ανέφερε μια ιατροδικαστής: «Οι γυ-ναίκες σκοτώνουν τα θύματά τους με πιο πονηρό και σατανικό τρόπο. Καταστρώνουν ολόκληρο σχέδιο σε σύγκριση με τους άνδρες, οι οποίοι είναι πιο ευθείς στη διάπραξη δολο-φονιών (...). Οι γυναίκες δολοφόνοι όταν χρησιμοποιούν μαχαίρι χτυ-πούν τα θύματά τους στην πλάτη και στην καρδιά, ενώ στην περίπτωση χρήσης πυροβόλου όπλου, σε οποιο-δήποτε σημείο του σώματος. Επίσης δηλητηριάζουν τα θύματά τους με ποντικοφάρμακο ή ακόμη με λιπά-σματα γεωργικών καλλιεργειών»10. Πάντως, οι ανθρωποκτονίες εξακο-λουθούν να είναι ένα μικρής σχετικά σημασίας έγκλημα στο σύνολο της καταγεγραμμένης γυναικείας εγκλη-ματικότητας, όπου αντίθετα πλεονά-ζουν, κατά σειρά, οι ληστείες/ κλο-πές/ διαρρήξεις, οι υποθέσεις ναρ-κωτικών, η συμμετοχή σε παράνομα τυχερά παίγνια, η συνέργεια σε υπο-θέσεις βιασμών, ασελγειών και απα-γωγών και, τέλος, οι επιθέσεις με βα-ριές σωματικές βλάβες (στοιχεία αστυνομικής στατιστικής). Αντίθε-τα, στις φυλακές η σειρά αυτή των εγκλημάτων για τις γυναίκες κρα-τούμενες κάπως μεταβάλλεται, αφού όσες εγκλείονται εκεί με κατα-δικαστική απόφαση δικαστηρίου εί-ναι κυρίως για παράβαση του νόμου περί ναρκωτικών, για κλοπές ή άλλα εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας και για ανθρωποκτονίες ή σωματικές βλάβες από πρόθεση11. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι πολλές από τις γυναίκες που εγκληματούν και εγκλείονται στη φυλακή για σοβαρά εγκλήματα, ιδίως οι συζυγοκτόνοι, εί-ναι συνήθως και οι ίδιες θύματα των μετέπειτα θυμάτων τους και αυτό είτε διότι υφίστανται τη σεξουαλική και ψυχολογική καταπίεση του συζύγου τους, είτε και διότι γίνονται συχνά μάρτυρες αιμομιξίας του συζύγου με την κόρη τους. Πάντως, δεν λείπουν και οι περιπτώσεις όπου η γυναίκα είτε παρωθεί τον εραστή της ή συνεργάζε-ται με αυτόν για να σκοτώσει τον σύ-ζυγό της (χαρακτηριστική εδώ η ται-νία του Θ. Αγγελόπουλου «Αναπαρά-σταση»), είτε και σκοτώνει η ίδια την αντίζηλο ή και τα ίδια της τα παιδιά για λόγους ερωτικής εκδίκησης (π.χ. «Μήδεια» του Ευριπίδη).

παραπομπεσ

1. Πάντως, και από έρευνες αυτο-ομολογούμενης παραβατικότητας και θυματοποίησης, με τις οποίες περιορίζονται κάπως τα σφάλματα εκ του λεγομένου «σκοτεινού αριθ-μού», οι στατιστικές διαπιστώσεις που ακολουθούν δεν φαίνονται να διαψεύδονται: Πρβλ. Αλ. Γιωτοπούλου - Μαραγκοπούλου, «Οι ιδιαιτερότητες της γυναικείας εγκληματικότητας. Μια απόπειρα εξήγησής τους», εις: Αφιέρωμα στη μνήμη Ηλία Δασκαλάκη, Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο, 1991, 77 - 199: 88 και σημ. 1 και αγγλική έκδοση της ίδιας μελέτης: Alice Yotopoulos-Marangopoulos, «The Peculiarities of Female Criminality and their Causes: A Human Rights Perspective», London: Esperia Publications Ltd, 1992, σελ. 17 και σημ. 18.

2. Πρβλ. σχτ. δημοσίευμα του Γ. Αντωνόπουλου στην εφημ. «Το Βήμα» της 20.2.2000, σελ. Α52 - 53, με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Οι γυναίκες κρατούν... μαχαίρι». Υπεν-θυμίζεται ακόμη ότι γυναίκες έχουν καταδικαστεί κατά τα τελευταία έτη για απαγωγή ανηλίκου (η θεία του Φ.Χ.) και για οικονομικά εγκλήματα μεγάλων ποσών (η Ελ. Μ.) - βλ. δη-μοσίευμα της Μίνας Μουστάκα στο ένθετο «Πρόσωπα - 21ος αιώνας» της εφημ. «Τα Νέα», 8.1.2000, σελ. 29.

3. Για όλους τους ανωτέρω παρά-γοντες που επιδρούν στη μειωμένη γυναικεία εγκληματικότητα βλ. συ-νοπτικά και Στ. Αλεξιάδη, «Εγκλημα-τολογία», Αθήνα/ Θεσσαλονίκη: Εκδ. Σάκκουλα, 2044, σελ. 196.

4. Χαρακτηριστική είναι εδώ η πε-ρίπτωση της συζυγοκτόνου Γ. Π., η οποία περί τα τέλη του 1990 αθωώ-

θηκε από την κατηγορία της ανθρωποκτονίας του συζύγου της από πρόθεση, καθώς, όπως αποδείχθηκε, ο σύζυγός της επί χρόνια της συμπεριφερόταν με τον χειρότερο τρόπο, την δε ημέρα του φόνου την είχε οδηγήσει στον Ωρωπό, την είχε δέσει στο αυτοκίνητο και την έσυρε! Βλ. σχτ. δημοσίευμα του Κ. Κυριακό-πουλου στην «Κυριακάτικη Ελευθε-ροτυπία» της 26.2.1995, σελ. 52.

5. Παν. Νικολαΐδη, «Γυναίκα, Κοινω-νία και Εγκλημα στην Κύπρο», σειρά «Ποινικά» (αρ. 73), Αθήνα/ Κομοτη-νή: Α. Ν. Σάκκουλας, 2006, σελ. 186 επ., 190, 194 επ.

6. Ο προβληματισμός αυτός σχετικά με το πότε και υπό ποίες προϋπο-θέσεις χαρακτηρίζονται ως εγκλη-ματικές οι πράξεις των γυναικών τίθεται εύστοχα και από τη Χρ. Νόβα - Καλτσούνη, στη μελέτη της «Η εγκληματική δραστηριότητα της γυναίκας», εις: Ελλην. Επιθεώρηση Εγκληματολογίας, τχ. 3-4 (1989) 170 -186: 182 επ.

7. Για τις διάφορες τάσεις της φεμι-νιστικής εγκληματολογίας βλ. π.χ. Κ. Δ. Σπινέλλη, «Εγκληματολογία. Σύγχρονες και Παλαιότερες Κατευ-θύνσεις», Αθήνα: Α. Ν. Σάκκουλας, 20052, σελ. 61 επ. Ειδικότερα για την επίδραση που είχε στη γυναι-κεία εγκληματικότητα το λεγόμενο κίνημα απελευθέρωσης των γυναι-κών βλ. τη δακτυλογραφημένη δι-πλωματική διατριβή (Master of Arts) της Maria Kranidioti στο βρετανικό Πανεπιστήμιο του Hull, 1981, ιδίως σελ. 60 επ.

8. Πρβλ. σχτ. πληροφορίες με αφορμή την Ημέρα της Γυναίκας, στις εφημ. «Ελευ-θεροτυπία» της 9.3.2006, σελ. 11 και «City Press» της 8.3.2006, σελ. 3, καθώς και

τα στοιχεία από τη συνέντευξη της καθηγήτριας Παν/μίου κ. Θάλειας Δραγώνα στην εφημ. «City Press» της 31.3.2006.)

9. Πρβλ. Εμμυς Φρονίμου, «Γυ-ναίκα και Φυλακή: Οψεις της Ελλη-νικής Πραγματικότητας», εις: ΕΚΚΕ, Εγκληματίες και Θύματα στο κατώφλι του 21ου αιώνα, Αθήνα 2000, 367-373: 368.

10. Ετσι, η ιατροδικαστής κ. Σουλ-τάνα Μαργιανού σε δηλώσεις της στην εφημερίδα «Το Βήμα» της 20.2.2000, σελ. Α53.

11. Ετσι, σύμφωνα με την έρευνα για τις ελληνίδες κρατούμενες στις Γυναικείες Φυλακές Κορυδαλλού που διενεργήθηκε το 1995 από το Εργαστήριο Ποινικών και Εγκληματο-λογικών Ερευνών του Πανεπιστημίου Αθηνών, βλ. τη μελέτη της Φωτ. Μηλιώνη στο προαναφερθέν έργο (ανωτ., σημ. 1) «Εμφυλη Εγκλημα-τικότητα», 20092, σελ. 590 επ. Επίσης, συναφή στοιχεία παρέχει και η μελέτη - έρευνα των Μ. Θανοπού-λου/ Ε. Φρονίμου/ Β. Τσιλιμιγκάκη «Αποφυλακιζόμενες γυναίκες: Το Δικαίωμα στην Επαγγελματική Επανένταξη», Αθήνα/ Κομοτηνή: Α. Ν. Σάκκουλας, 1997, σελ. 126 και 138. Ως προς τις αλλοδαπές κρατούμενες πρβλ. τη μελέτη των Ζ. Χατζή και Αρ. Μαργαρώνη «Η εγκληματικότητα των γυναικών στην Ελλάδα», εις: Αστυνομική Επιθεώρηση, 2000, 156 - 159: 158.

τις γυναίκες, αλλά και για τους άν-δρες. Οπως μάλιστα το διατύπωνε ένα «σύνθημα» της προηγούμενης δεκα-ετίας, «Η κοινωνία της πληροφορίας ταιριάζει στις γυναίκες». Από την άλ-λη πλευρά, η εκλογίκευση της οργά-νωσης της εργασίας μέσω των νέων τεχνολογιών οδηγεί ταυτόχρονα σε μείωση των θέσεων εργασίας και μά-λιστα σε τομείς στους οποίους παρα-δοσιακά απασχολούνται πολλές γυ-ναίκες, όπως π.χ. ο τραπεζικός τομέ-ας. Μορφές εργασίας όπως η τηλερ-γασία επιτρέπουν μεν την ευελιξία ως προς την οργάνωση του εργασιακού και προσωπικού χρόνου, την εναρμό-νιση εργασιακής και οικογενειακής ζωής, αλλά μπορεί και να συνεπάγο-νται την κοινωνική απομόνωση των γυναικών.

Θέματα όπως «η ισότητα των φύλων» ή «η θέση των γυ-ναικών» δεν μπορεί να απο-

τελούν αντικείμενο γόνιμου δημόσιου διαλόγου παρά μόνο εάν είναι ενταγ-μένα στο πλαίσιο της πραγματικότη-τας και των εξελίξεων. Εν προκειμέ-νω, το πλαίσιο αυτό συγκαθορίζεται από τις τεχνολογικές εξελίξεις και τη, βαθμιαία, αλλά οπωσδήποτε ραγδαία, μετάλλαξη της κοινωνίας σε Κοινωνία της Πληροφορίας ή, για να μιλήσουμε με πιο επίκαιρους πολιτικά όρους, από τη μετάβαση στην ψηφιακή επο-χή. Η ψηφιακή εποχή ανήκει (και) στις γυναίκες ή ο «κόσμος της τεχνολογί-ας» παραμένει ένας θαυμαστός, και-

νούργιος, πλην όμως, κυρίως ανδρι-κός κόσμος; Οπωσδήποτε, η εξέλιξη της τεχνολο-γίας οδηγεί στην αποδόμηση της κα-τανομής της εργασίας με βάση το φύ-λο και σε διάβρωση των παραδοσια-κών εργασιακών σχέσεων. Η τεχνο-λογική εξέλιξη και η ανάδυση της νέας οικονομίας φαίνεται να έχουν οδηγήσει στο τέλος των «ανδρικών τομέων» στον χώρο της εργασίας. Η μεγαλύτερη ευελιξία της παροχής ερ-γασίας ως προς τους παράγοντες πο-σότητα, χρόνος, τόπος, επιτρέπουν τη διαμόρφωση εξατομικευμένων μορφών οργάνωσης της ζωής, με πε-ραιτέρω αποτέλεσμα την, κατ’ αρχάς!, παροχή ευχερειών και ευκαιριών, για την επίτευξη «περισσότερης» ισότη-τας και καλύτερης ποιότητας ζωής για

CINDERELLA 'ή CYBERELLA; λίλίαν μήτρου επίκουρη καθηγητρία του πανεπίστημίου αίγαίου

Η γυναίκα στην ψηφιακή εποχή παραμένει σε επίπεδα αναλφαβητισμού

››

Πολλές από τις γυναίκες που εγκλη-ματούν και εγκλείονται στη φυλακή για σοβαρά εγκλήματα, ιδίως οι συ-ζυγοκτόνοι, είναι συνή-θως και οι ίδιες θύματα των μετέ-πειτα θυμά-των τους

2506.11.2010

Αναμφίβολα, οι γυναίκες αξιοποιούν λιγότερο από τους άνδρες τα πλεο-νεκτήματα του ψηφιακού κόσμου και αυτό ανακλάται, αν μη τι άλλο, στα ποσοστά πρόσβασης στο Διαδί-κτυο. Σύμφωνα με την πρόσφατη (Μάρτιος 2010) έκθεση της Ευρωπα-ϊκής Επιτροπής Γυναίκες και Τεχνο-λογίες Πληροφορικής και Επικοινω-νιών (Women and ICT), το ποσοστό των γυναικών μεταξύ 16 ως 74 ετών που έχουν πρόσβαση στο Διαδίκτυο εξακολουθεί να παραμένει μικρότε-ρο σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, με διαφορές που κυμαίνονται μεταξύ 10 και 15 ποσοστιαίων μονάδων. Το ποσοστό των γυναικών που χρησι-μοποιούν το Διαδίκτυο εκτιμάται, σύμφωνα με σχετικά πρόσφατες έρευνες (2007), στην Ελλάδα περί-που στο 21% σε αντίθεση με τους άν-δρες που καταγράφεται ποσοστό 32%. Οι λόγοι της ψηφιακής ανισότητας, του φυλετικού ψηφιακού χάσματος, είναι πολλοί και διόλου αμελητέοι: κοινωνικές προκαταλήψεις και στε-ρεότυπα για τις «ανδρικές» και «γυ-ναικείες» κλίσεις, η ηλικία, περιορι-σμοί που σχετίζονται με το επίπεδο και τη μορφή της εκπαίδευσης και την οικονομική κατάσταση. Η έλλει-ψη ελεύθερου, διαθέσιμου χρόνου για διαδικτυακές πλοηγήσεις φαίνε-ται να είναι καθοριστική, ενώ στους ανασταλτικούς παράγοντες πρέπει να προσμετρήσουμε το περιεχόμενο του Διαδικτύου, αλλά και την έλλειψη εμπιστοσύνης εκ μέρους των γυναι-κών στο περιεχόμενο αυτό. Σύμφω-να με τις στατιστικές, οι γυναίκες χρησιμοποιούν τα δίκτυα περισσότε-ρο για επικοινωνία και λιγότερο για πληροφόρηση. Για να αποκτήσουμε όμως μια πληρέστερη εικόνα αξίζει να επισημάνουμε ότι, σύμφωνα με τη μελέτη του Παρατηρητηρίου για την Κοινωνία της Πληροφορίας (2007), η χρήση του Διαδικτύου για λόγους αναζήτησης εργασίας ή αποστολής βιογραφικού για κάποια δουλειά φαί-νεται να προσελκύει κυρίως το ενδι-αφέρον των Ελληνίδων, καθώς τα πο-σοστά που σημειώνονται για τις γυ-ναίκες είναι σαφώς πιο υψηλά από τα αντίστοιχα των ανδρών.

Η δη, εδώ και μία δεκαετία, διατυπώνεται επιτακτικά το αίτημα για διασφάλιση

ίσης πρόσβασης στην κοινωνία της πληροφορίας και στις εκφάνσεις της, στην τεχνολογική υποδομή και στα μέσα, στην εκπαίδευση, στον κόσμο της εργασίας. Η ανάγκη για την κατα-πολέμηση του ψηφιακού αναλφαβη-τισμού στις γυναίκες είναι προφανής, αλλά και, πλέον και επισήμως, διαπι-στωμένη. Βέβαια, συνήθως, όταν μι-

Στην Ορέστεια του Αι-σχύλου η Κλυταιμή-στρα, κάνοντας το χα-τίρι του ερωμένου της του Αίγισθου, αλλά και εκδικούμενη συγ-

χρόνως για τη θυσία της Ιφιγένειας, σκο-τώνει τον άνδρα της τον Αγαμέμνονα με-τά την επιστροφή του από τον Τρωικό πό-λεμο. Ο Ορέστης αποφασίζει εν συνεχεία να εκδικηθεί για τον θάνατο του πατέρα του, σκοτώνοντας τη μητέρα του (και τον Αίγισθο). Μολονότι και η Κλυταιμήστρα διέπραξε φόνο, οι Ερινύες, οι κατ’ εξοχήν προστάτριες του μητρικού δικαίου, κυ-νηγούν μόνο τον μητροκτόνο Ορέστη, και τούτο γιατί η Κλυταιμήστρα «δεν είχε συγγένεια από αίμα με τον άνδρα που σκότωσε». Παρ’ όλα αυτά, ο Ορέστης θα αθωωθεί τελικά στον Αρειο Πάγο χάρη στην αποφασιστική ψήφο της Αθηνάς. Στην εξέλιξη αυτή οι Ενγκελς και Μπαχό-φεν θα διακρίνουν την επικράτηση του πατρικού δικαίου επί του μητρικού, με τους «θεούς της νέας γενιάς» (Δία, Αθηνά, Απόλλωνα) να νικούν τις Ερινύες, αλλά και να τις πείθουν εν τέλει να περάσουν στην υπηρεσία της «νέας τάξης πραγμά-των».

λάμε για πρωτοβουλίες για τις γυναί-κες στην Κοινωνία της Πληροφορίας αναφερόμαστε σε συγκεκριμένες κα-τηγορίες: άνεργες, νέες ή και περιθω-ριοποιημένες γυναίκες. Η υπέρβαση του ψηφιακού χάσματος εντάσσεται εύλογα σε «στρατηγικές ένταξης», αλ-λά και συχνά εγκλωβίζεται ή και εξα-ντλείται σε αυτές. Οι συζητήσεις και οι αναλύσεις επικεντρώνονται στα πο-σοστά χρήσης των τεχνολογιών με έμφαση στη χρήση του παγκόσμιου ιστού και ως προς αυτό, αναμφίβολα, η ψαλίδα κλείνει χάρη και στην εκρη-κτική ανάπτυξη του web 2.0, του «κοι-νωνικού Διαδικτύου» που χαρακτηρί-ζεται από τα ψηφιακά κοινωνικά δί-κτυα, την επικοινωνία και τη διάδραση και λιγότερο από τη μονομερή πληρο-φόρηση. Οπωσδήποτε η πρόσβαση στην υπο-δομή, στα μέσα, στο περιεχόμενο, εί-ναι προαπαιτούμενο, συνθήκη εκ των ων ουκ άνευ όχι μόνο για την υπέρβα-ση του ψηφιακού αναλφαβητισμού, αλλά και για την καταπολέμηση του κοινωνικού και εργασιακού αποκλει-σμού που ο αναλφαβητισμός αυτός όλο και περισσότερο συνεπάγεται. Ωστόσο λίγη ως ελάχιστη παραμένει η προσοχή που δίδεται στον ρόλο των γυναικών ως «σχεδιαστών», δια-μορφωτών της Κοινωνίας της Πληρο-φορίας. Η εμβέλεια των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών, ο διεμβολισμός κάθε πτυχής της ζωής από αυτές δημιουργούν όντως τερά-στιες δυνατότητες για τις γυναίκες. Η απουσία τους όμως από τον σχεδια-σμό της τεχνολογίας, των εφαρμο-γών της, τον σχεδιασμό της αξιοποί-ησης αυτών των εφαρμογών στη δι-οίκηση και την οικονομία μπορεί να εμποδίσει τις γυναίκες από το να κε-φαλαιοποιήσουν τις δυνατότητες αυ-τές. Μοιάζει να είναι ένας φαύλος κύ-κλος ανάμεσα στην «παραδοσιακή» και στην «ψηφιακή» ανισότητα: η μια τροφοδοτεί και αναπαράγει την άλ-λη. Οι γυναίκες αποκλείστηκαν για αι-ώνες από σημαντικούς τομείς της κοινωνίας και της διακυβέρνησης. Η Κοινωνία της Πληροφορίας μπορεί να ενισχύσει την περιθωριοποίηση ή την καθήλωση των γυναικών στον ρόλο του χρήστη, του καταναλωτή περιεχομένου και εφαρμογών, εάν αυτές δεν συμμετέχουν σε κάθε πτυ-χή του ψηφιακού κόσμου. Η επιλογή ανάμεσα στη Cinderella, στη Σταχτο-πούτα που η καλή της τύχη της υπό-σχεται μια πιο λαμπερή, τεχνολογικά πλούσια ζωή, και τη Cyberella, που αξιώνει και έχει λόγο για τη μορφή και το μέλλον της κοινωνίας (της πλη-ροφορίας) δεν είναι μόνο προσωπική επιλογή, είναι κοινωνική, ίσως και εξόχως πολιτική υπόθεση.

Η νέα αυτή τάξη πραγμάτων θα κρα-τήσει αιώνες και θα χρειαστούν πολλές μάχες για να ανατραπεί. Το αποδεικνύ-ει και η διαδρομή της ελληνικής κοινω-νίας από τον προηγούμενο ήδη αιώνα: στις 15 Μαΐου 1929, η Αγνή Ρουσοπού-λου ασκεί αίτηση ακυρώσεως στο Συμβούλιο της Επικρατείας, επειδή η Εξεταστική Επιτροπή του είχε νωρίτε-ρα απορρίψει τη συμμετοχή της στον πρώτο διαγωνισμό για την πρόσληψη εισηγητών στο Ανώτατο Δικαστήριο, με την αιτιολογία ότι ήταν γυναίκα. Ο Αλέξανδρος Σβώλος ανέλαβε την υπε-ράσπισή της στην εν λόγω δίκη, η από-φαση ωστόσο του δικαστηρίου ήταν απορριπτική. Παρά ταύτα, οι Ελληνί-δες δεν θα αργήσουν λίγο αργότερα, το 1930, να αποκτήσουν το πρώτο τους πολιτικό δικαίωμα: το δικαίωμα του εκλέγειν στις δημοτικές εκλογές. Από το σημείο αυτό και πέρα οι εξελί-ξεις θα πάρουν τον δρόμο τους. Σήμε-ρα, εν έτει 2010, το Υπουργικό Συμ-βούλιο αριθμεί δέκα γυναικείες παρου-σίες, ενώ η Ακαδημία Αθηνών δύο.

Η αλλαγΗ αντιλΗψεων ΣτιΣ ΗΠα Από αντίστοιχες διεργασίες έχουν πε-ράσει ασφαλώς κι άλλες κοινωνίες. Στις ΗΠΑ, περί τα τέλη του 19ου αιώνα, η Myra Bradwell έθεσε ενώπιον του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ (Supreme Court) το ζήτημα των δυ-σμενών διακρίσεων εις βάρος των γυ-ναικών, αμφισβητώντας τη νομοθεσία που δεν επέτρεπε να χορηγείται στις παντρεμένες γυναίκες άδεια άσκησης του νομικού επαγγέλματος (υπόθεση Bradwell v. Illinois, 1873). Το δικαστή-ριο απέφυγε μεν στην απόφασή του να πάρει ευθέως θέση επί της δυσμενούς αυτής διάκρισης (η προσφυγή της Bradwell απερρίφθη για άλλους λό-γους), ωστόσο ο δικαστής Bradley, στη γνώμη που διετύπωσε, ανάπτυξε το δόγμα των λεγόμενων «χωριστών σφαιρών δραστηριότητας» μεταξύ αν-δρών και γυναικών: «Το νομικό μας σύστημα, όπως άλλωστε και η ίδια η φύση, ανέκαθεν ανεγνώριζαν μια με-γάλη διαφορά στις αντίστοιχες σφαί-ρες δραστηριότητας και στα πεπρωμέ-να του άνδρα και της γυναίκας. Ο άν-δρας είναι, ή πρέπει να είναι, ο προστά-της και υπερασπιστής της γυναίκας. Η φυσική και αρμόζουσα μετριοπάθεια

αΠό τΗν ΚλυταιμνΗΣτρα Στόν νόμιΚό φεμινιΣμό αντώνης καραμπατζός λέκτορας ςτη νομικη ςχολη του πανέπιςτημιου αθηνών

Ο μύθος και η ελληνική κοινωνική πραγματικότητα

Η ανάγκη για την καταπολέμηση του ψηφιακού αναλφαβητισμού στις γυναίκες είναι προφανής, αλλά και, πλέον και επισήμως, διαπιστωμένη ››

26 Φάκελος

και λεπτότητα που είναι σύμφυτες με το γυναικείο φύλο το καθιστούν ακα-τάλληλο για πολλές από τις ενασχολή-σεις της ζωής μέσα στην κοινωνία. Η δομή της οικογενειακής οργάνωσης […] δείχνει ότι η οικιακή σφαίρα είναι εκείνη που ταιριάζει περισσότερο στον προορισμό και στις λειτουργίες της γυ-ναικείας φύσεως». Εν τούτοις, έναν αιώνα αργότερα, ση-μειώνεται μια σπουδαία μεταστροφή στη νομολογία του Ανωτάτου Δικα-στηρίου. Στην υπόθεση Reed v. Reed (1971) αμφισβητήθηκε από τη Sally Reed το κύρος ενός νόμου της Πολιτεί-ας του Αϊντάχο, ο οποίος για τον διορι-σμό στη θέση του «κηδεμόνα κληρο-νομίας» (estate administrator) έδινε προτεραιότητα στους άρρενες αιτού-ντες. Το δικαστήριο απέρριψε επιχει-ρήματα της Πολιτείας του τύπου λ.χ. ότι «οι άνδρες είναι περισσότερο εξοι-κειωμένοι από τις γυναίκες με τις επι-χειρηματικές υποθέσεις», αποφαινό-μενο εν τέλει ότι η νομοθετική προτί-μηση υπέρ των ανδρών ήταν αυθαίρε-τη. Η απόφαση αυτή ακολουθήθηκε και από άλλες επιτυχείς αμφισβητή-σεις του δόγματος των «χωριστών σφαιρών δραστηριότητας», το οποίο υπέσκαπτε τη θέση των γυναικών στην αμερικανική κοινωνία.

Η κίνΗσΗ του νομίκου φεμίνίσμου Η αμερικανική κίνηση του νομικού

φεμινισμού ( legal feminism movement) επιχείρησε ακριβώς να καταδείξει την πληθώρα των περιπτώ-σεων άνισης μεταχείρισης μεταξύ των δύο φύλων και να προτείνει νομοθετι-κές λύσεις για την υπέρβασή τους. Στο πλαίσιο της κίνησης αυτής δια-μορφώθηκαν δύο κατά βάση τάσεις. Από τη μια πλευρά, η μάλλον κρατού-σα τάση του «πολιτισμικού φεμινι-σμού», η οποία αφορμάται από τη θέ-ση ότι οι βιολογικές διαφορές μεταξύ των δύο φύλων δεν πρέπει να συγκα-λύπτονται, αλλά αντιθέτως να αναδει-κνύονται και να συνιστούν τη βάση για μια διαφοροποιημένη υπέρ των γυναικών νομοθετική μεταχείριση· ως θεμελιακή δε διαφορά θεωρείται εδώ η εμπειρία της εγκυμοσύνης: οι γυναίκες γεννούν και, κατά κανόνα, μεγαλώνουν τα παιδιά, ενώ οι άνδρες όχι, με συνέπεια οι γυναίκες να είναι βιολογικά «συνδεδεμένες» με την αν-θρώπινη ζωή των άλλων. Από την άλ-λη πλευρά, διαμορφώθηκε η τάση του «ριζοσπαστικού φεμινισμού», που βλέπει τις γυναίκες να τελούν σε σχέ-ση υποταγής προς τους άνδρες, μια σχέση που πρέπει οπωσδήποτε να ανατραπεί· η κυριαρχία των ανδρών εντοπίζεται εδώ στον τρόπο με τον οποίον λαμβάνει χώρα η γενετήσια επαφή, αλλά και στην εμπειρία της εγκυμοσύνης, η οποία δεν αντιμετω-πίζεται σαν ένα χαρμόσυνο γεγονός, αλλά θεωρείται κατ’ ουσίαν ότι «φυλα-κίζει και εξαντλεί το γυναικείο σώμα».

Ενώ η πρώτη τάση εκδηλώνει μια δια-λεκτική προσέγγιση για τις σχέσεις μεταξύ των δύο φύλων, η δεύτερη προκρίνει μια πολεμική αντιπαράθε-ση με τον «εχθρό», τον άνδρα-δυνάστη· μια αντιπαράθεση που έχει σκοπό να οδηγήσει στην πλήρη χειρα-φέτηση της γυναίκας και κυρίως στον επαναπροσδιορισμό των γενετήσιων απολαύσεων κατά τρόπο που να μην αντιμετωπίζεται πλέον η γυναίκα σαν «αντικείμενο» των σεξουαλικών ορέ-ξεων των ανδρών και σαν «εργαλείο» της αναπαραγωγικής διαδικασίας της κοινωνίας.

Α ναμφίβολα η κίνηση του νο-μικού φεμινισμού οδήγησε κάποτε και σε ακρότητες,

που εκδηλώθηκαν κυρίως υπό τη μορ-φή συμπεριφορών «πολιτικής ορθό-τητας». Οι τελευταίες περιόρισαν ση-μαντικά ιδίως την ελευθερία εκφρά-σεως στον νομικό διάλογο, στιγματί-ζοντας όσους επεδε ίκνυαν αποκλίνουσα, κυρίως γλωσσική, συ-μπεριφορά (χαρακτηριστικό παρά-δειγμα αποτελεί εδώ η επιταγή των συντακτών νομικών περιοδικών να χρησιμοποιούνται στα δημοσιευόμε-να νομικά κείμενα τόσα «she’s» όσα και «he’s»). Ωστόσο, στο σύνολό της η κίνηση συνέβαλε στο να διορθω-θούν πολλά από τα κακώς κείμενα της αμερικανικής νομοθεσίας, θέτο-ντας σε πολλές περιπτώσεις εύστοχα το περίφημο «γυναικείο ερώτημα» (woman question): Μήπως μια νομο-

θετική ρύθμιση δεν λαμβάνει επαρ-κώς υπόψη τα συμφέροντα των γυ-ναικών; Γιατί συμβαίνει αυτό και πώς μπορεί να διορθωθεί η νομοθετική παράλειψη; Για παράδειγμα, το «γυναικείο ερώτη-μα» τίθεται στις υποθέσεις βιασμού, όταν ο νομικός φεμινισμός ρωτά γιατί η ένσταση περί συναίνεσης του θύμα-τος εστιάζει στην οπτική του κατηγο-ρουμένου και σε ό,τι αυτός «ευλόγως» υπέθετε ότι η γυναίκα ήθελε, και όχι στην οπτική της γυναίκας και στις προ-θέσεις που εκείνη «ευλόγως» σκέ-φθηκε ότι εκδήλωσε με τη συμπερι-φορά της στον κατηγορούμενο. Το «γυναικείο ερώτημα» τίθεται, επίσης, αναφορικά με τα δικαιώματα της μη-τέρας-νοικοκυράς: μήπως πρέπει να της καταβάλλεται κάποιος μισθός για την οικιακή εργασία και την ανατροφή των παιδιών, έτσι ώστε να στηρίζεται έμπρακτα η συμβολή της στην αναπα-ραγωγική διαδικασία; Τα ανοιχτά ερωτήματα όμως είναι ακό-μη πολλά, τίθενται δε σε διάφορα πε-δία της κοινωνικής δραστηριότητας. Η βελτίωση της θέσης των γυναικών στην κοινωνία είναι μια διαδικασία που βρίσκεται σε εξέλιξη. Η διαδικασία αυ-τή θέλει ακόμη χρόνο και διαλεκτική προσέγγιση. Θέλει, επίσης, ανάδειξη, και όχι συγκάλυψη, των διαφορών με-ταξύ των δύο φύλων, έτσι ώστε να δι-καιολογείται η αναγκαιότητα λήψης μέτρων «θετικής διακρίσεως» υπέρ των γυναικών.

Το «γυναι-κείο ερώτη-μα» τίθεται, επίσης, ανα-φορικά με τα δικαιώ-ματα της μητέρας-νοικοκυράς: Μήπως πρέ-πει να της καταβάλλε-ται κάποιος μισθός για την οικιακή εργασία και την ανατρο-φή των παι-διών έτσι ώστε να στηρίζεται έμπρακτα η συμβολή της στην αναπαραγω-γική διαδι-κασία;

Οι σουφραζέτες παρελαύνουν, Ν. Υόρκη, 1912

››

2706.11.2010

Παρθενών. Eτσι ονομαζόταν το μεμονωμένο έδρανο που βρισκόταν δε-ξιά της έδρας

της Νομικής Σχολής Αθηνών και «προ-φύλασσε» τις ευάριθμες φοιτήτριες από τη συναναστροφή με τους άρρε-νες συναδέλφους τους. Ανάμεσα στις πέντε φοιτήτριες του έτους 1918 ήταν η Αγνή Ρουσοπούλου. Γόνος εύπορης αστικής οικογένειας, η Αγνή ανατρά-φηκε σε ένα προοδευτικό περιβάλλον με ισχυρές φεμινιστικές επιρροές. Πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές στη Λειψία και στο Ρότσε-στερ πάνω στο Eργατικό Δίκαιο και επέστρεψε στην Αθήνα, όπου και ανά-πτυξε πολύμορφη δράση στο γυναι-κείο κίνημα. Ηταν προϊσταμένη του νο-μικού τμήματος του Συμβουλίου Ελλη-νίδων και ένα από τα πιο δραστήρια μέλη της Διεθνούς Ομοσπονδίας Γυ-ναικών Δικηγόρων. Αρθρογραφούσε στα φεμινιστικά περιοδικά «Ελληνίς» και «Ο Αγώνας της Γυναίκας» για την κοινωνική πολιτική και την εργατική νομοθεσία, ασχολήθηκε με το μετανα-στευτικό πρόβλημα, τα ποινικά δικα-στήρια ανηλίκων, με ζητήματα κοινω-νικής πρόνοιας και τοπικής αυτοδιοί-κησης, καθώς και με ποικίλα άλλα θέ-ματα (όπως το ζήτημα της νομικής θέσης της γυναίκας στον Αστικό Κώ-δικα, την προίκα, τις παράνομες υιοθε-σίες). Υπήρξε, επίσης, στενή συνεργά-τιδα του Αλέξανδρου Σβώλου και μία από τις γυναίκες-πρωταγωνίστριες στην εξάπλωση του δημοκρατικού σο-σιαλισμού. Το 1929 η 28χρονη Αγνή δηλώνει συμ-μετοχή στον πρώτο διαγωνισμό για την πρόσληψη εισηγητών στο νεοσύ-στατο Συμβούλιο της Επικρατείας, η οποία απορρίπτεται από την Εξεταστι-κή Επιτροπή του με την αιτιολογία ότι είναι γυναίκα. Δίχως χρονοτριβή, ασκεί αίτηση ακύρωσης στο Ανώτατο Διοι-κητικό Δικαστήριο, επικαλούμενη την ερμηνευτική δήλωση του άρθρου 6 του Συντάγματος του 1927 και την αρ-χή της ισότητας: «Η λέξις πολίτης και εις το άρθρον τούτο, ως και εις τα άλλα άρθρα, έχει την έννοιαν του Ελληνος υπηκόου, του έχοντος δηλαδή ελληνι-κήν ιθαγένειαν, αδιακρίτως φύλου και ηλικίας». Συνεπώς, στις δημόσιες υπη-ρεσίες (εν προκειμένω στο Συμβούλιο της Επικρατείας), γίνονται δεκτοί και δεκτές μόνο Ελληνες και Ελληνίδες, σύμφωνα με το γράμμα του άρθρου 6 του Συντάγματος. Ωστόσο, το Συμβούλιο της Επικρα-

τείας δεν είχε την ίδια άποψη. Το θέ-μα συζητήθηκε με αυξημένη Ολομέ-λεια και όπως προσφυώς είπε η ίδια η Αγνή Ρουσοπούλου: «Σε πανηγυρι-κή συνεδρίαση το Συμβούλιο απέρ-ριψε πανηγυρικά την αίτησή μου». Εξετάζοντας την επιχειρηματολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας 80 χρόνια μετά, μπορούμε να διαπιστώ-σουμε ότι το γράμμα του Συντάγμα-τος παραβιάστηκε με την αναγκαία επίκληση στο πνεύμα του. Σήμερα θα λέγαμε χωρίς ενδοιασμό ότι πρόκει-ται για μια χαρακτηριστική περίπτω-ση διάκρισης λόγω φύλου, εκεί που καμία διακριτική μεταχείριση δεν δι-καιολογείται. Συγκεκριμένα, στην απόφαση 42/1929 το Συμβούλιο της Επικρατείας, όπως και οι περισσότε-ροι έγκριτοι νομικοί της εποχής, υπο-στηρίζουν ότι η ερμηνευτική δήλωση δεν καθιερώνει την αρχή της ισότη-τας «εις πάσας ανεξαιρέτως τας δη-μοσίας λειτουργίας και θέσεις, διορί-ζοντας εφεξής άνδρες ή γυναίκες άνευ ουδεμίας εξαιρέσεως». Ναι μεν, συνεχίζει η απόφαση επί της αιτήσε-ως της Αγνής Ρουσοπούλου, ο ν. 3713/1928 (περί ιδρύσεως του Συμ-βουλίου της Επικρατείας) δεν περι-λαμβάνει διάταξη ότι μόνον άρρενες μπορούν να διοριστούν εισηγητές, αλλά από τη διατύπωση των σχετι-κών προς τα προσόντα των μελών

του Συμβουλίου διατάξεων, ιδίως την εκπλήρωση των στρατιωτικών υπο-χρεώσεων, και από το πνεύμα όλης της νομοθεσίας, ιδιαίτερα των νόμων περί οργανισμού των δικαστηρίων και περί προσόντων των δικαστικών υπαλλήλων, προκύπτει σαφώς ότι στις θέσεις των Εισηγητών δεν επι-τρέπεται ο διορισμός γυναικών.

Τ ο αξιοσημείωτο είναι ότι στον ηγεμονικό λόγο της εποχής, όπως αυτός διατυπώνεται

από τους δικαστές, η έμφυλη τάξη πραγμάτων είναι τόσο αυτονόητη και παγιωμένη, ώστε δεν χρειάζεται καν στην αιτιολόγηση της απόφασης να εκτεθεί γιατί ειδικότερα οι γυναίκες δεν μπορούν να διοριστούν ως εισηγητές στο Συμβούλιο, ποια είναι αυτή η «ξε-χωριστή» ικανότητα-ιδιότητα των Συμ-βούλων της Επικρατείας που οι ίδιες δεν θα μπορέσουν ποτέ να αναπτύ-ξουν. Στην αντίπερα όχθη βρίσκονται οι φεμινιστικές οργανώσεις και ορι-

σμένοι άνδρες-συνοδοιπόροι στη γυ-ναικεία υπόθεση, όπως ο καθηγητής Αλέξανδρος Σβώλος, συνήγορος υπε-ράσπισης στην υπόθεση της Αγνής Ρουσοπούλου, οι οποίοι θεωρούν αντι-συνταγματική διάκριση οποιαδήποτε διάταξη θέτει περιορισμούς στην είσο-δο των γυναικών στις δημόσιες υπηρε-σίες. Σύμφωνα με τον Αλ. Σβώλο, η ερμηνευτική δήλωση δεν είχε σκοπό να επιτρέψει για πρώτη φορά την είσο-δο των γυναικών σε δημόσιες υπηρε-σίες (αφού η κατάληψη χιλιάδων θέσε-ων από γυναίκες ήταν γεγονός), αλλά να εμποδίσει τη νομοθεσία να θέσει φραγμούς στον διορισμό γυναικών σε «μείζονος σπουδαιότητος» θέσεις. Πράγματι διαπιστώνουμε ότι σταδιακά θεσπίζεται ένα νομοθετικό πλαίσιο στη δημόσια διοίκηση που ορίζει, με βάση τη φυλετική υπαγωγή, τα ανυ-πέρβλητα όρια των δραστηριοτήτων των γυναικών ως δημοσίων υπαλλή-λων. Οπως παρατηρεί η ιστορικός Εφη Αβδελά, η έννοια δημόσιος υπάλλη-λος είναι κατά προτεραιότητα αρσενι-κή και δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή στο θηλυκό παρά μόνο εφόσον εξα-σφαλίζεται αυτή η προτεραιότητα. Οσον αφορά τις υπηρεσίες με υψηλό κύρος και αμοιβή, οι περιορισμοί και οι απαγορεύσεις θεσπίστηκαν ακρι-βώς όταν ορισμένες γυναίκες, με ανώ-τερη μόρφωση και επαγγελματική κα-τάρτιση, διεκδίκησαν για πρώτη φορά τον διορισμό τους σε ανώτερες ιεραρ-χικά θέσεις, όπως στην υπόθεση της Αγνής Ρουσοπούλου στον δικαστικό κλάδο. Παρά τη σθεναρή επιχειρηματολογία της υπεράσπισης περί ισότητας, αξιο-κρατίας, δικαιώματος στην εργασία, πολιτικής χειραφέτησης των γυναι-κών, το Συμβούλιο της Επικρατείας ενέμεινε στην αρχή της «φυσικής» κα-τανομής των λειτουργιών μεταξύ των φύλων, επιβεβαιώνοντας την προσέγ-γιση εκείνη που θεωρεί το φύλο ως πρωταρχικό τρόπο νοηματοδότησης των σχέσεων εξουσίας και ιεραρχίας. Οι ουσιοκρατικές παραδοχές για τη φυσική διαφορά καταγράφονται στις μεταφορικές χρήσεις του φύλου στην πολιτική, εν προκειμένω αφορούν τον αποκλεισμό των γυναικών από τη δη-μόσια ζωή και την κατάδειξη μιας εκ των θεμελιωδέστερων αντιφάσεων της δημοκρατίας. Το κείμενο της εισή-γησής μου για το ΙΒ’ Συνέδριο του Ομί-λου Αριστόβουλου Μάνεση, όπου και παρουσιάζεται διεξοδικά η υπόθεση της Αγνής Ρουσοπούλου, βρίσκεται στον ιστότοπο: http://manesis. blogspot.com/.

«ΥΠόθεση Αγνησ ΡόΥσόΠόΥλόΥ»: εμφΥλεσ ιεΡΑΡχιεσ σΤην ελλΑδΑ αννα - ιασμη βαλλιανατου τελειόφόιτη νόμικης αθηνών

Η περίπτωση μιας δραστήριας νομικού που απορρίφθηκε η είσοδός της στο δικαστικό σώμα την περίοδο του Μεσοπολέμου με το αντισυνταγματικό αιτιολογικό ότι ήταν γυναίκα

Για τα δεμένα χέρια σου, που έχεις όσους πολλούς αιώνες σε γνωρίζω, σε λέω γυναίκα.

(Κική Δημουλά, από το Σημείο Αναγνωρίσεως)

Χρειάστηκε χρόνος πολύς για να υπάρ-ξει γυναίκα δικαστί-να στην έδρα

28 Φάκελος

Το 50% των φοιτη-τών στις σχολές θετ ικών επ ι -στηµών σε πανε-πιστήµια των ΗΠΑ και του Ηνωµένου

Βασιλείου είναι γυναίκες. Η κατανοµή ανά σχολή όµως δεν είναι οµοιόµορφη και οι γυναίκες είναι περισσότερες σε τµήµατα Bιολογίας, Iατρικής και Nοση-λευτικής, ενώ το αντίθετο συµβαίνει στα τµήµατα Mαθηµατικών, Φυσικής, Ηλεκτρονικών Υπολογιστών και Μη-χανικών. Πράγµατι, στο πανεπιστήµιο όπου φοίτησα, και το οποίο επικεντρώ-νεται στις θετικές επιστήµες, η αναλο-γία γυναικών - ανδρών σε ορισµένα τµήµατα φτάνει το ένα προς δέκα. Στο Βιολογικό όµως τα πράγµατα είναι πο-λύ διαφορετικά και οι γυναίκες είναι η πλειονότητα· είχαµε το πιο δηµοφιλές κυλικείο. Σε µεταπτυχιακό επίπεδο, στις ΗΠΑ το ποσοστό των γυναικών που συνεχίζει τις σπουδές στις θετικές επιστήµες αυ-ξάνεται εδώ και µία εικοσαετία, φτάνο-ντας το 41% το 2001. Το ερώτηµα όµως είναι πόσες από τις γυναίκες αυτές κά-νουν και το επόµενο βήµα, διεκδικώ-ντας υψηλές πανεπιστηµιακές ή ερευ-νητικές θέσεις; Η δρ Ελένη Τοµάζου είναι µεταδιδα-κτορική ερευνήτρια στον χώρο της γε-νετικής στο Broad Institute του Τεχνο-λογικού Ινστιτούτου της Μασαχουσέ-της (MIT) και του Χάρβαρντ. «Μέχρι στιγµής δεν έχω νιώσει διάκριση επει-δή είµαι γυναίκα» σηµειώνει. «Οι γυναί-

κες επιστήµονες είναι περισσότερο µε-θοδικές και λιγότερο επιθετικές σε σχέση µε τους άνδρες. Είµαστε πιο ει-λικρινείς και κάνουµε ευκολότερα αυ-τοκριτική». Αλλά ακόµα και στο Χάρ-βαρντ, παρ’ όλο που η πλειονότητα των διδακτορικών και µεταδιδακτορι-κών ερευνητών είναι γυναίκες, ελάχι-στες από αυτές µπαίνουν στη διαδικα-σία διεκδίκησης ανεξάρτητων ερευνη-τικών πόστων ή θέσεων µονίµων κα-θηγητών. Εξαιτίας των «διαρροών» αυτών που καταγράφονται στην πορεία προς την κορυφή, η παραπάνω διαδικασία έχει περιγραφεί µε τον όρο «leaky pipeline» (αγωγός µε διαρροές). Σε κάθε βήµα της πορείας, οι αριθµοί των γυναικών που θα µπορούσαν να ηγηθούν του κλάδου τους λιγοστεύουν. Η εν λόγω πορεία αρχίζει από τις πρώτες τάξεις του δηµοτικού, όπου ο τρόπος και το υλικό διδασκαλίας θα πρέπει να κεντρί-ζουν το ενδιαφέρον των µαθητριών για τα µαθήµατα θετικής κατεύθυνσης. Στα τελευταία στάδια η πορεία περι-λαµβάνει την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής και µεταδιδακτορικής έρευ-νας και καταλήγει µε την κατάκτηση πανεπιστηµιακών και ερευνητικών θέ-σεων. Το φαινόµενο αυτό, το οποίο δεν περιορίζεται στον χώρο της επι-στήµης, οφείλεται στις ανά χώρα κοι-νωνικές και πολιτισµικές ιδιαιτερότη-τες και έχει ως αποτέλεσµα στις ΗΠΑ ο αριθµός των γυναικών σε κορυφαίες ερευνητικές θέσεις να φτάνει µόλις το 20%.

Εδώ και µερικούς µήνες, στο τµήμα του Broad Institute στο οποίο ανήκει η δρ Τοµάζου διαφηµίζεται θέση στην οποία προβλέπεται να προσληφθεί γυ-ναίκα, αλλά λόγω έλλειψης υποψηφί-ων η θέση παραµένει ανοιχτή. «Η φύ-ση των γυναικών», λέει η δρ Τοµάζου, «είναι διαφορετική. Εδώ και δύο χρό-νια, ο επικεφαλής του εργαστηρίου στο οποίο δουλεύω είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Χάρβαρντ. Δουλεύει το λιγότερο 15 ώρες την ηµέρα και αν δεν βρίσκεται στο γραφείο είναι επειδή ταξιδεύει για επαγγελµατικούς λόγους. Είναι 36 χρόνων και η προτεραιότητά του είναι να γίνει µόνιµος καθηγητής. Αν ήταν γυναίκα πιθανώς να είχε άλλες προτεραιότητες σε αυτήν την ηλικία». Στο ίδιο ερευνητικό κέντρο ανήκει και η Παρντίς Σαµπέτι, αναπληρώτρια κα-θηγήτρια Eξελικτικής Bιολογίας. Η δρ Σαµπέτι, αφού ολοκλήρωσε τη διδα-κτορική διατριβή της, σπούδασε Ιατρι-κή. Από το 2005 διερευνά και ανα-πτύσσει µαθηµατικά µοντέλα τα οποία εντοπίζουν ίχνη Φυσικής Επιλογής στο ανθρώπινο DNA. Η έρευνά της έχει οδηγήσει στον εντοπισµό τµηµάτων του DNA τα οποία καθιστούν ορισµέ-νους ανθρώπους περισσότερο ανθε-κτικούς σε λοιµώδη νοσήµατα. Εκτός από την έρευνα, η δρ Σαµπέτι είναι η τραγουδίστρια και µπασίστρια του ροκ συγκροτήµατος Thousand Days. Πότε προλαβαίνει; Στο παρελθόν, για να εξοικονοµήσει χρόνο, πολλά βράδια κοιµόταν σε έναν υπνόσακο που φύλα-γε κάτω από το γραφείο της.

Σε ορισµένες περιπτώσεις τα πράγµατα είναι λίγο πιο εύκολα για τις γυναίκες. Για παράδειγµα, στη Σουηδία παρέχε-ται συνολική γονική άδεια 16 µηνών. Από το σύνολο αυτό ο πατέρας οφείλει να λάβει τουλάχιστον δίµηνη άδεια. Δεν είναι τυχαίο ότι σε πολλές σκανδιναβι-κές χώρες είναι συχνό το φαινόμενο να κατέχουν υψηλές πανεπιστηµιακές και ερευνητικές θέσεις γυναίκες. Η Φινλαν-δή Λέενα Πέλτονεν Παλότι ήταν από τις πιο επιφανείς επιστήµονες στον χώρο της γενετικής, αλλά και ένα από τα πιο αναγνωρίσιµα, και καλοντυµένα, πρό-σωπα στη χώρα της. Υπήρξε πρωτοπό-ρος στις µελέτες σάρωσης γονιδιώµα-τος (το γονιδίωµα είναι το σύνολο του DNA ενός οργανισµού), στις οποίες προσδιορίστηκαν γονίδια και γενετικοί παράγοντες ρίσκου για την υπέρταση, τη σχιζοφρένια, τη δυσανεξία λακτόζης και τη σκλήρυνση κατά πλάκας. Στην καριέρα της κατείχε ερευνητικές και πανεπιστηµιακές θέσεις στο UCLA, στη Φινλανδική Ακαδηµία, στο Πανεπι-στήµιο του Ελσίνκι, στο Welcome Trust Sanger Institute του Κέιµπριτζ και στο Broad Institute.

Σ την Ελλάδα οι γυναίκες επι-στήµονες σίγουρα δεν απο-λαµβάνουν σκανδιναβικού

τύπου διευκολύνσεις. Η Δάφνη Μαυ-ρογεώργου είναι υπεύθυνη των περι-βαλλοντικών προγραµµάτων της Ελ-ληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισµού και υποψήφια διδάκτωρ στο Γεωπονικό Πανεπιστήµιο Αθη-νών. «Σήµερα στην Ελλάδα συναντάµε ολοένα και περισσότερες γυναίκες στον τοµέα της προστασίας του περι-βάλλοντος, τόσο στη χάραξη πολιτι-κής όσο και σε εντατική δουλειά πεδί-ου, έρευνας και αποκατάστασης φυσι-κού περιβάλλοντος», παρατηρεί. Παρ’ όλα αυτά ο «αγωγός µε διαρροές» πα-ραµένει πραγµατικότητα και οι περισ-σότερες ερευνήτριες που επιδιώκουν θέσεις πανεπιστηµιακές νιώθουν ότι για να φτάσουν στο ίδιο επαγγελµατι-κό επίπεδο µε τους άνδρες, πρέπει να δουλέψουν σκληρότερα και µε µεγα-λύτερη αφοσίωση. Στο εξωτερικό έχουν ιδρυθεί οργανώ-σεις οι οποίες στοχεύουν στην κατα-πολέµηση των κοινωνικών στερεοτύ-πων που απωθούν και αποκλείουν τις γυναίκες από την επιστήµη. Στην Αγ-γλία για παράδειγµα η οµάδα WISE (Women into Science, Engineering and Construction, www. wisecampaign. org.uk) υποστηρίζει τις γυναίκες που θέλουν να χτίσουν καριέρα ως επι-στήµονες ή µηχανικοί. Στην Ελλάδα, µέσω της Ευρωπαϊκής Ενωσης, η Γενι-κή Γραµµατεία Ερευνας και Τεχνολο-γίας (ΓΓΕΤ) συµµετέχει στην ευρωπαϊ-κή προσπάθεια για µεγαλύτερη συµµε-τοχή των γυναικών στην επιστηµονική έρευνα. Οπως αναφέρεται στην ιστο-σελίδα της (www. gsrt.gr), η ΓΓΕΤ «µέ-σω του Επιχειρησιακού Προγράµµα-τος Ανταγωνιστικότητας (ΕΠΑν), προ-χωρεί σε δύο σηµαντικά βήµατα: αφε-νός µεν στην ευαισθητοποίηση της ελληνικής επιστηµονικής κοινότητας και του πολιτικού κόσµου γύρω από το

ΓυναίκεΣ καί επίΣΤήµή: αΓωΓόΣ µε δίαρρόεΣ αντιγόνη δημα ερευνήτρια γενωµικής ανθρωπου ςτο πανεπιςτήµιο τής οξφορδής και ςτήν ιατρική ςχολή του πανεπιςτήµιου τής γενευής

Οι γυναίκες διακρίνονται στις επιστήμες αλλά πολλά στεγανά λειτουργούν ακόμη ως ανάχωμα

Στην Αθήνα του 4ου αι-ώνα π.Χ. η Αγνοδίκη, για να σπου-δάσει µαιευ-τική και γυ-ναικολογία, ήταν ανα-γκασµένη να µεταµφι-έζεται σε άνδρα. Τα πράγµατα έχουν αλλά-ξει πολύ από τότε

2906.11.2010

Κάθε τέλος κα-λοκαιριού οι συζητήσεις των γονιών στις παιδικές χαρές είναι

μονότονες και αγχωμένες. Το θέμα εί-ναι η φύλαξη των παιδιών κατά τη δι-άρκεια της χρονιάς που αρχίζει. Οι πε-ρισσότεροι εργαζόμενοι γονείς περι-γράφουν μια καθημερινότητα που πε-ριλαμβάνει μετακινήσεις σε σπίτια γιαγιάδων ή καθημερινό καλωσόρι-σμα των γιαγιάδων στο σπίτι. Αυτοί θεωρούνται και οι πιο τυχεροί. Αλλοι δεν έχουν βοήθεια και είτε προσλαμ-βάνουν μια γυναίκα, μετανάστρια ή πιο σπάνια Ελληνίδα, για τη φροντίδα των παιδιών είτε απαριθμούν τους πιο φτηνούς ιδιωτικούς παιδικούς σταθ-μούς που βρήκαν έπειτα από επίπονη έρευνα είτε δηλώνουν ότι οι μαμάδες δεν μπορούν να κάνουν τίποτε άλλο από το να μείνουν εκτός δουλειάς, τουλάχιστον ως το υποχρεωτικό νη-πιαγωγείο, οπότε και θα βγουν ξανά στην αγορά εργασίας. Ας δούμε πόσα θέματα υπάρχουν σε αυτή την εικόνα: ισότητα των φύλων, συμφιλίωση επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής στην Ελλάδα, ελληνικό κράτος πρόνοιας και οικογενειακή και επαγ-γελματική ζωή των Ελληνίδων, γυναι-κεία μεταναστευτική εργασία στην Ελλάδα, κατά φύλο καταμερισμός της (οικιακής) εργασίας. Είναι προφανές ότι αυτή η συζήτηση αφορά κυρίως τις γυναίκες. Το φαινό-μενο της «διπλής βάρδιας» που πολ-λές εργαζόμενες γυναίκες είναι ανα-γκασμένες να κάνουν με την επιστρο-φή τους στο σπίτι είναι σε πολλές πε-ριπτώσεις καθημερινή πραγματικότητα. Από την άλλη, ενώ και στην Ελλάδα απομακρυνόμαστε από το μοντέλο της διευρυμένης οικογένειας, τουλά-χιστον στο επίπεδο της κατοικίας, προς τη «συζυγική οικογένεια» (συ-γκατοίκηση γονέων και ανύπαντρων παιδιών τους), η διευρυμένη οικογέ-νεια επιβιώνει ακόμη, στον βαθμό που οι γονείς, τις περισσότερες φορές οι γιαγιάδες, βοηθούν τα παιδιά τους στη

φύλαξη των δικών τους παιδιών, στο νοικοκυριό κτλ., αλλά και τα παιδιά αργότερα τους το ανταποδίδουν με τη φροντίδα τους ως ηλικιωμένων. Στην Ελλάδα είναι παλιά ιστορία η υποκα-τάσταση δομών του κράτους πρόνοι-ας που σε άλλες χώρες της Ευρώπης είναι αυτονόητες με δίκτυα γυναικών μέσα στην οικογένεια οι οποίες ανταλ-λάσσουν υπηρεσίες φροντίδας. Πράγ-ματι από έρευνα της ΕΣΥΕ το 2007 προκύπτει ότι με τη φροντίδα των παι-διών ως 12 ετών ασχολούνται κυρίως οι γιαγιάδες. Ποσοστό 80,5% για ηλι-κίες ως 2 ετών, 56,8% για 3-5 ετών, 21,9% για 6-12 ετών από το entosfylou. wordpress.gr. Σε άλλο επίπεδο οι τρα-γικές ελλείψεις του κράτους πρόνοιας στην Ελλάδα, σε συνδυασμό με το γε-γονός ότι ήδη δεν είναι τόσο πολλοί οι ηλικιωμένοι που μοιράζονται την ίδια στέγη με τα παιδιά τους, μετέφεραν τα προηγούμενα χρόνια πολλές από τις υποχρεώσεις φροντίδας, όπως η καθαριότητα, το μαγείρεμα, η φροντί-δα παιδιών προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας και η φροντίδα ηλι-κιωμένων, στην έμμισθη οικιακή ερ-γασία άλλων γυναικών και διαφαινό-ταν ότι αυτή η οικιακή εργασία θα έπαιζε όλο και μεγαλύτερο ρόλο στην αντιμετώπιση κοινωνικών αναγκών φροντίδας. Και μετά ήρθαν η κρίση, η μείωση των εισοδημάτων και ο φόβος της ανεργί-ας. Πολλές είναι οι οικογένειες που η οικονομική τους κατάσταση δεν τους επιτρέπει να αφήσουν τα παιδιά τους σε ιδιωτικούς παιδικούς σταθμούς ή να προσλάβουν βοήθεια στο σπίτι. Οι αι-τήσεις στους δημόσιους παιδικούς σταθμούς αυξάνονται την ώρα που το κράτος τούς αφαιρεί χρηματοδοτή-σεις και δεν προσλαμβάνει προσωπι-κό. Εφέτος ειδικά πολλοί δημόσιοι παι-δικοί σταθμοί σε όλη την Ελλάδα κλεί-νουν ή υπολειτουργούν λόγω έλλειψης προσωπικού και αφήνουν απ’ έξω χι-λιάδες βρέφη και νήπια επιστρατεύο-ντας ακόμη πιο συχνά τις γιαγιάδες για τη φροντίδα τους. Σε αυτή τη συγκυρία ανακύπτουν μια σειρά ζητήματα γύρω από τις αλλαγές

που θα υποστεί η οικογενειακή και κοι-νωνική ζωή των εργαζομένων στην Ελ-λάδα. Το τοπίο στις εργασιακές σχέ-σεις μεταβάλλεται ριζικά με ανοιχτό το πεδίο για ευέλικτες μορφές εργασίας και οργάνωσης του επαγγελματικού χρόνου. Οι μεταβολές αυτές αφορούν και πάλι περισσότερο τις γυναίκες, αφού αυτές στις περισσότερες περι-πτώσεις κάνουν χρήση των δυνατοτή-των για μερική απασχόληση ή ευέλικτο ωράριο. Επίσης τα όρια συνταξιοδότη-σης των γυναικών αυξάνονται για να εξισωθούν με αυτά των ανδρών. Ολες αυτές οι αλλαγές συντελούνται χωρίς να λαμβάνεται παράλληλα μέριμνα για τη δημιουργία δημόσιων δομών φρο-ντίδας που θα διευκολύνουν αποτελε-σματικά τις οικογένειες στη φύλαξη και εκπαίδευση των παιδιών και στη φροντίδα ηλικιωμένων και εξαρτημέ-νων ατόμων. Ορατή είναι πλέον και η μείωση του οικογενειακού εισοδήμα-τος που θα αφαιρεί ολοένα και περισ-σότερο από τις οικογένειες της μεσαί-

ας τάξης τη δυνατότητα να προσλά-βουν βοήθεια για τη φροντίδα των παι-διών και του νοικοκυριού, με αποτέλεσμα να την επωμίζονται και πάλι σε μεγάλο βαθμό οι γυναίκες της οικογένειας.

Η έννοια της συμφιλίωσης της επαγγελματικής και της οικογενειακής ζωής ακού-

γεται σαν ειρωνεία για τους περισσό-τερους έλληνες εργαζομένους και ιδι-αίτερα για τις γυναίκες. Πώς θα επηρε-αστεί η Ελληνίδα από την οικονομική και κοινωνική κρίση που διανύουμε εί-ναι ένα ερώτημα που μένει να απαντη-θεί. Θα αναγκαστεί να επιστρέψει στο σπίτι, θα γυρίσει την πλάτη στον γάμο και στη μητρότητα υπερασπιζόμενη τις επαγγελματικές και προσωπικές της κατακτήσεις και φιλοδοξίες ή θα αναζητήσει μαζί με τους άντρες νέες προοπτικές και διεκδικήσεις στα πεδία της οικογένειας και της εργασίας; Ας ελπίσουμε και ας αρχίσουμε να συζη-τάμε για το τελευταίο.

θέµα και αφετέρου στον σχεδιασµό και στην ανάληψη κατάλληλων δράσε-ων για την αντιµετώπιση του προ-βλήµατος».

Ο ι γυναίκες έχουν µάθει να γκρεµίζουν στερεότυπα για να επιβιώσουν και να πετύ-

χουν. Στην Αθήνα του 4ου αιώνα π.Χ. η Αγνοδίκη, για να σπουδάσει µαιευτι-κή και γυναικολογία, ήταν αναγκασµέ-νη να µεταµφιέζεται σε άνδρα. Τα πράγµατα έχουν αλλάξει πολύ από τό-τε, αλλά παραµένει γεγονός ότι η επαγ-

γελµατική αναρρίχηση είναι δυσκολό-τερη για τις γυναίκες. Ο στόχος µου ήταν να γράψω ένα αισιόδοξο κείµενο, δίνοντας έµφαση σε θετικά στοιχεία. Λίγο πριν τελειώσω το κείµενο όµως µου έστειλε µήνυµα ένας άνδρας συ-νάδελφος και φίλος, του οποίου την άποψη είχα ζητήσει. Μεταφέρω µέρος του µηνύµατος: «Μια από τις σηµαντι-κότερες διαστάσεις του προβλήµατος είναι ότι στον χώρο υπάρχουν πολλές κλίκες και επιστηµονικές “ανδροπαρέ-ες” (old boys’ networks), από τις οποί-

ες αποκλείονται οι γυναίκες. Πολλές φορές κατά τις φιλικές και ανεπίσηµες συναντήσεις της παρέας λαµβάνονται σηµαντικές αποφάσεις, συνθλίβονται επιστηµονικά άρθρα, καταστρέφονται επιστηµονικές υπολήψεις και χαράσ-σεται χρηµατοδοτική πολιτική». Παρ’ όλα αυτά όμως το 2007 στο Πανεπι-στήµιο Χάρβαρντ εξελέγη για πρώτη φορά γυναίκα πρόεδρος (η ιστορικός Ντριου Γκίλπιν Φάουστ) και το 2004, το 2008 και το 2009 το βραβείο Νοµπέλ Ιατρικής και Φυσιολογίας δό-

θηκε σε γυναίκες επιστήµονες. Τα τε-λευταία χρόνια η UNESCO, η οποία προωθεί την εκπαίδευση, τις επι-στήµες και τον πολιτισµό, σε συνεργα-σία µε την εταιρεία καλλυντικών L’ Oreal έχουν θεσµοθετήσει το πρό-γραµµα «Για τις γυναίκες στην Επι-στήµη» (www. womeninscience.co.uk), το οποίο επιβραβεύει ετησίως, µε ένα µεγάλο χρηµατικό ποσό, τις προσπάθειες πέντε γυναικών στον χώ-ρο της επιστηµονικής έρευνας. Oλα αυτά µας κάνουν λίγο πιο αισιόδοξες.

εργασιαΚΗ ζωΗ Και επιπτωσεισ ειρήνή βλάχου δικηγόρός αθηνών

Μεταβάλλεται το τοπίο στις εργασιακές σχέσεις των γυναικών επηρεάζοντας και τις οικογένειές τους

Ποιος θα πάει το παιδί στην παιδική χαρά; Παλαιότερα μόνον οι γυναίκες

30 Φάκελος

Σήμερα, λίγο πριν από τη λήξη της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα, τα προβλή-ματα που προκύ-πτουν ως προς τη

νομική και κοινωνική θέση της γυναί-κας είναι σε κάποιο βαθμό τα ίδια και γνωστά, περισσότερο οντικά παρά κα-νονιστικά: Γιατί οι γυναίκες υποεκπρο-σωπούνται στα ανώτερα επαγγελματι-κά και οικονομικά κλιμάκια, πώς θα σταματήσει η εκμετάλλευση της προ-σφοράς γενετήσιων υπηρεσιών από το οργανωμένο έγκλημα· θα λέμε βουλευ-τίνα ή βουλεύτρια. Εχουν εμφανιστεί όμως και κάποιες οριακές καταστάσεις, κατά το μάλλον ή ήττον πρωτόγνωρες για την κοινωνία μας. Στις καταστάσεις αυτές ανιχνεύονται τα όρια της γυναί-κας ως μητέρας, ως αυτόνομης προσω-πικότητας, ακόμη και ως φύλου. Δεν εί-ναι ακόμη καθημερινές καταστάσεις, μπορεί όμως να γίνουν. Και, κυρίως, μας λένε πολλά όχι μόνο για την αυτοκατα-νόηση των γυναικών, αλλά και για τα όρια της ανεκτικότητας όλων μας. Ας τις δούμε:

ΑΜητρομάμμη κάποτε ήταν η προς μητρός μάμμη. Εκτός

όμως από απλή γιαγιά, η μητρομάμμη, πλέον, σε κάποιες χώρες τουλάχιστον, όπως στη Βρετανία, έχει γίνει παρατα-κτικό σύνθετο: είναι και μητέρα, και γιαγιά, είναι η πραγματική μητέρα σε ηλικία μάμμης· η Elizabeth Adeney στα 66, η Jennifer Hong στα 65, η Omkari Panwar στα 70 (στοιχεία από Wikipedia). Πρόκειται λοιπόν για τις γυναίκες εκείνες που καταφεύγουν σε μεθόδους τεχνητής γονιμοποίησης, κυοφορούν και τίκτουν πράγματι παι-δάκια σε ηλικία αν όχι αβραμιαία, πά-ντως πέραν της φυσιολογικής, εκείθεν της εμμηνόπαυσης. Εγραψα «αβραμι-αία» και δεν ήταν τυχαίο. Ενα υπόλειμμα ανδροκρατίας διαγιγνώ-σκεται ακόμη στη ρύθμιση του άρθρ. 4 παρ. 1 Ν. 3305/2005, σύμφωνα με το οποίο «Οι μέθοδοι ιατρικώς υποβοη-θούμενης αναπαραγωγής εφαρμόζο-νται σε ενήλικα πρόσωπα μέχρι την ηλι-κία φυσικής ικανότητας αναπαραγω-γής του υποβοηθούμενου προσώπου. Σε περίπτωση που το υποβοηθούμενο πρόσωπο είναι γυναίκα, ως ηλικία φυ-σικής ικανότητας αναπαραγωγής νο-είται το πεντηκοστό έτος». Η απαγόρευση ασφαλώς καταλαμβάνει τόσο άνδρες όσο και γυναίκες, άρα εκ πρώτης όψεως δεν συνιστά έμφυλη δι-άκριση, άλλωστε έχει τεθεί, υποτίθεται, χάριν του συμφέροντος του τέκνου. Το σημείο αυτό όμως δεν είναι τόσο απλό όσο φαίνεται σε μια επιπόλαια θεώρη-

ση. Αλήθεια, τι είδους προστασία του κυοφορουμένου είναι εκείνη που, προ-κειμένου να μη ζήσει τάχα μια παιδική ηλικία με ηλικιωμένους γονείς, του απα-γορεύει να γεννηθεί; Προκρίνει δηλαδή την ανυπαρξία της ύπαρξης; Και μάλι-στα, χωρίς να λαμβάνει υπόψη τη γνώ-μη των υποψήφιων γονέων; Στην πραγ-ματικότητα λοιπόν, και υπό συνολική θεώρηση του πράγματος, η απαγόρευ-ση λειτουργεί καθαρά εις βάρος της γυ-ναίκας: κανείς δεν εμποδίζει τον άνδρα που το επιθυμεί να τεκνοποιήσει σε αβραμιαίο γήρας (ούτε και θα μπορού-σε άλλωστε). Συνεπώς, αν και δεν μοιάζει εκ πρώτης όψεως αυθαίρετη η απαγόρευση της μητρομάμμης (η ίδια η φύση την έχει θέσει!), στην πραγματικότητα είναι, δι-ότι αντιστρατεύεται την ανθρώπινη πρόοδο. Η φύση άλλωστε είχε αποφα-σίσει ότι κάποιες γυναίκες δεν μπορούν να συλλάβουν. Μέχρι που γεννήθηκε η Λουίζ Μπράουν.

ΒΑς επιχειρηματολογήσω κάπως έτσι: «Τo στρινγκ είναι το σύμβο-

λο της υποταγής της γυναικείας σάρ-κας στο ανδρικό εξουσιαστικό βλέμ-μα. Σφραγίζει την ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη φαλλοκρατική κοινωνία: τη θέση του πορνογραφικού αντικει-μένου, της σπερματοδόχου, της παιδο-ποιού. Οι στρινγκοφορούσες, έχοντας υποστεί ολοκληρωτική πλύση εγκεφά-λου από την κοινωνία της ευδαίμονος κατανάλωσης, έχουνε πειστεί και οι ίδιες ότι τάχα τις καθιστά θελκτικές, ποθητές, πιο θηλυκές. Δεν έχουν καμία απολύτως ελευθερία βούλησης, δεν μπορούν να συναινέσουν, όχι περισσό-τερο από τα κορίτσια που υφίστανται κλειτοριδεκτομή. Νομίζουν ότι θέλουν να φοράνε αυτό το σύμβολο καταπίε-

σης, αλλά στην πραγματικότητα δεν θέλουν. Μπορεί να είναι ικανές να νυμ-φευθούν, να συντάξουν διαθήκη, να ψηφίσουν, να μεταναστεύσουν, να αλ-λάξουν το όνομα ή το φύλο τους, αλλά δεν είναι ικανές να διαλέξουν το περιε-χόμενο της ιματιοθήκης τους. Το στρινγκ πρέπει να απαγορευθεί διά νό-μου χάριν της πραγματικής ισότητας των φύλων». Μια τέτοιου είδους επιχειρηματολογία θα έπειθε λίγους, ελπίζω κανέναν. Αν αλλάξουμε όμως λίγες λέξεις θα αντιμε-τωπίσουμε ένα από τα καυτά θέματα των ημερών: αρκεί όπου «στρινγκ» να θέσουμε «μπούρκα», όπου «θελκτικές» «σεμνές» και όπου «ισότητα των φύ-λων» «κοσμικό κράτος». Το πρόσημο αλλάζει, αλλά η ουσία καθόλου. Αν τίθεται τάχα θέμα ανθρωπίνων δι-καιωμάτων με την μπούρκα ή το νι-κάμπ, τίθεται όχι μόνο σε δημόσιους χώρους, αλλά παντού (όπως απαγο-ρεύεται να δέρνουμε τη γυναίκα μας και στο σπίτι, και στην πλατεία). Αν τί-θεται τάχα θέμα δημοσίας τάξεως, τί-θεται εξίσου και με τις αποκριάτικες μάσκες και τίθεται μόνο όπου και όταν ζητείται η απόδειξη της ταυτοπροσω-πίας και όχι όταν μια γυναίκα βγαίνει για ψώνια με τις φίλες της. Το ζήτημα δεν είναι (μόνο) κάποιου εί-δους σύγκρουση του Ισλάμ με τις δυτι-κές αξίες. Είναι περισσότερο ζήτημα σύγκρουσης δύο εκδοχών της Δύσης, δεδομένου ότι οι δυτικές αξίες όντως τίθενται σε δοκιμασία εν προκειμένω, πλην όμως άλλα κελεύουν. Δυτική αξία είναι η ενδυματολογική ελευθερία, που κατέστησε παρωχημένη και σχεδόν άχρηστη τη διάταξη του άρθρ. 353 παρ. 1 ΠΚ περί προσβολής της δημοσίας αι-δούς. Δυτική αξία, ακόμη περισσότερο,

είναι η θρησκευτική ελευθερία, που επιτάσσει σεβασμό στην έκφραση των θρησκευτικών πεποιθήσεων του πολί-τη. Δυτική αξία είναι η ανεκτικότητα, που ορίζει, μεταξύ άλλων, ότι κρατάμε τα πληγωμένα συναισθήματα που μας προξενούν οι αυτοαναφορικές πράξεις των άλλων για τον εαυτό μας. Δυτική αξία είναι η επιφυλακτικότητα και η δυ-σπιστία απέναντι σε κάθε αοριστολόγο επίκληση της δημοσίας τάξεως. Δυτική αξία είναι η αρχή volenti non fit injuria, που δίνει το πρωτείο στις επιλογές του πολίτη, πέρα και πάνω από «αντικειμε-νικές αρχές της εννόμου τάξεως», «θε-σμικές εγγυήσεις» και λοιπό μεταμφιε-σμένο κηδεμονισμό. Υποτίθεται βέβαια ότι η απαγόρευση γίνεται χάριν των γυναικών, και μάλιστα των μπουρκοφορουσών. Αλλά ο μπουρκοφύλαξ εκείνη θα συλλάβει και σε εκείνη θα κόψει το πρόστιμο. Πάντα για το καλό της.

Γ Ο Μπακ Εϊντζελ είναι ένας ωραίος άνδρας. Οχι επαμφοτερίζων, αλ-

λά αποφασιστικά αρρενωπός, με τα γυμναστηριασμένα μπράτσα του, το ξυρισμένο κεφάλι, τις απειλητικές δερ-ματοστιξίες και τα επαρχιώτικα μου-στάκια του. Τυγχάνει επίσης και εξαι-ρετικός επαγγελματίας στο είδος του: είναι πορνογραφικός πρωταγωνιστής. Σε μια εποχή όπου τα όρια των φύλων γίνονται θολά, που ακούγεται ότι «γε-μίσαμε αδελφές στην τηλεόραση» και ότι «οι γυναίκες ψάχνουν τους άνδρες με το δίκαννο», ω, ο Μπακ Εϊντζελ είναι ένας παραδοσιακός άνδρας. Ο Μπακ έχει όμως και μία ιδιότητα ακό-μη: είναι γυναίκα. Ο Μπακ πάντα ένιωθε άνδρας. Ανδρας εγκλωβισμένος στο σώμα μιας γυναί-κας, είναι η χαρακτηριστική φράση που διαβάζει κάποιος σε παρόμοιες περι-πτώσεις. Και αφού το βιολογικό φύλο διέφερε από το κοινωνικό, ο Μπακ θα μπορούσε να μεταβεί στο πραγματικό του φύλο: να γίνει ιατρικά και νομικά άνδρας. Δεν το έπραξε όμως, τουλάχιστον καθ’ ολοκληρίαν. Ακολούθησε ορμονική θεραπεία, η οποία μετέβαλε τα δευτε-ρεύοντα χαρακτηριστικά του φύλου του, διατήρησε όμως τα γυναικεία γεν-νητικά του όργανα και, ποιος ξέρει, ίσως μια μέρα γίνει και μητέρα. Δεν θα είναι η πρώτη (πρώτος;) άλλωστε. Μέ-χρι τότε, ο Μπακ ζει και βασιλεύει κατά νόμον γυναίκα και κατά κόσμον άν-δρας, σαν νέος Ερμαφρόδιτος, σαν ημί-θηλυς Κένταυρος, που συνδυάζει αρρε-νωπότητα και μήτρα, άρρεν πάνω από τη μέση και θήλυ κάτω από αυτήν. Αλλά τελικά σημασία έχει τι αισθάνεται κανείς μέσα του.

Η μΗτρομΑμμΗ, ο KέντΑυροΣ κΑι ο μπουρκοφυλΑξ aθανασιοσ aναγνωστοπουλοσ δικηγόρός, διδάκτωρ πόινικόύ δικάιόύ

Τι γίνεται σε ειδικές περιπτώσεις γυναικείων ρόλων

Το ζήτημα δεν είναι (μόνο) κά-ποιου είδους σύγκρουση του Ισλάμ με τις δυτικές αξίες. Είναι περισσότερο ζήτημα σύ-γκρουσης δύο εκδο-χών της Δύ-σης, δεδο-μένου ότι οι δυτικές αξίες όντως τίθενται σε δοκιμασία

3106.11.2010Αρθρο

Το παγκόσμιο χρη-ματοπιστωτικό σύ-στημα τελεί υπό τεράστια ένταση από το δεύτερο ήμισυ του 2007, η

οποία έχει διαχυθεί στην οικονομία. Ως αίτια της τρέχουσας οικονομικής κάμ-ψης αναφέρονται οι μακροχρόνιες ανα-διανεμητικές τάσεις αύξησης της συμ-μετοχής των κερδών στο παγκόσμιο προϊόν, η αύξηση του λόγου χρέους προς ενεργητικό των χρηματοπιστωτι-κών ιδρυμάτων και η ανάληψη υψηλού κινδύνου, η χρηματοπιστωτική απελευ-θέρωση, οι καινοτομίες και ο τεμαχι-σμός του χρηματοπιστωτικού κινδύνου που δεν συνοδεύτηκε από προσαρμογή των ελεγκτικών μηχανισμών. Συνέβα-λαν επίσης οι διεθνείς οικονομικές ανι-σορροπίες και η υπεραφθονία της πα-γκόσμιας αποταμίευσης που τροφοδο-τούσαν συνεχώς την εκρηκτική άνοδο του χρηματοπιστωτικού συστήματος. H νομισματική πολιτική δίνοντας έμφα-ση στη μείωση και στις συνεχείς μετα-βολές των επιτοκίων οδήγησε σε μια πελώρια ρευστότητα ενώ το χρέος των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων έφθασε σε μη βιώσιμα μεγέθη και συ-νέβαλε στην έλευση της οικονομικής κάμψης. Ως αποτέλεσμα, μεταβλήθηκε ο μηχανισμός μεταβίβασης της νομι-σματικής πολιτικής στην οικονομική δραστηριότητα καθώς τα νοικοκυριά έχουν καταστεί πολύ ευαίσθητα στις βραχυπρόθεσμες μεταβολές των επιτο-κίων, οι πιστωτές και οι επιχειρήσεις έχουν «τραβηχτεί» από την αγορά, ενώ τα «τοξικά» στοιχεία ακόμη και σήμερα παράγουν προβλήματα τα οποία μένει να διευθετηθούν. Επίσης η κρίση συνδέεται με τη σημα-ντική αύξηση του βραχυπρόθεσμου χρέους των ιδρυμάτων που πιέζονται να πωλήσουν μη ρευστά περιουσιακά στοιχεία με δραστική μείωση τιμών όταν τα κεφάλαιά τους δεν επαρκούν ή δημιουργείται πανικός και φυγή των επενδυτών από αυτά τα στοιχεία. Επει-δή οι κεντρικές τράπεζες χαμηλώνουν τα επιτόκια και παρέχουν ρευστότητα, οι τράπεζες, κάτω από μια κρίση ρευ-στότητας, επιλέγουν να χρηματοδο-τούν τα μη ρευστά στοιχεία τους με πο-λύ υψηλό βραχυπρόθεσμο χρέος. Το κανονιστικό πλαίσιο σε αυτό το θέμα κατευθύνεται λανθασμένα. Γενικά οι ισχύοντες κανονισμοί για τις κεφαλαι-ουχικές απαιτήσεις επιδιώκουν την προστασία των πιστωτών και όχι την αποφυγή συστημικών κινδύνων λόγω επιθέσεων και φυγής. Κάτω από αυτές τις εξελίξεις η εστίαση της νομισματικής πολιτικής στη σταθε-ρότητα των τιμών μόνο πρέπει να εγκα-ταλειφθεί. Ο στόχος αυτός είναι ανα-

γκαίος αλλά όχι επαρκής αφού δεν μπο-ρεί να εγγυηθεί τη συνολική οικονομική σταθερότητα. Οι κεντρικές τράπεζες πρέπει να κατευθύνουν τις λειτουργίες τους προς τη χρηματοπιστωτική σταθε-ρότητα, η οποία δεν έχει λάβει τη θέση που της αρμόζει ως τώρα. Η ανάδειξη της ανεξαρτησίας των κεντρικών τρα-πεζών και η εστίαση του επιτοκιακού τους εργαλείου στη σταθερότητα των τιμών οδήγησαν στην υποβάθμιση αυ-τού του στόχου αλλά και συσκότισαν την ευθύνη για αυτόν. Ζητούμενο από τις κεντρικές τράπεζες είναι να επικε-ντρώσουν τις βασικές τους λειτουργίες στη χρηματοπιστωτική σταθερότητα. Τα γεγονότα που οδήγησαν στη μεγάλη οικονομική κάμψη αποτελούν τη μαρ-τυρία για αυτή τη σημαντική απαίτη-ση. Μέχρι σήμερα οι προτάσεις για τη δια-σφάλιση της χρηματοπιστωτικής στα-θερότητας είναι πολλές, συμπληρωμα-τικές ή εναλλακτικές, και περιλαμβά-νουν:

• Την επιβολή ορίων στο μέγεθος των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, καθώς η πτώχευση ενός μεγάλου ιδρύματος οδηγεί σε πολύ δυσμενείς συνέπειες.

• Την εξάλειψη ή τον σημαντικό περι-ορισμό των πράξεων και επενδύσεων για ίδιο λογαριασμό των ιδρυμάτων και της ιδιοκτησίας hedge funds.

• Την αναδιάρθρωση του χρηματοπι-στωτικού συστήματος και την επανα-φορά της ασφάλειας με τον διαχωρισμό της εμπορικής από την επενδυτική τρα-πεζική.

• Τη δημιουργία υψηλότερων κεφα-λαιακών απαιτήσεων και ρευστών στοι-χείων και τη σύνδεσή τους με τη ληκτό-τητα και το ύψος του χρέους κάθε ιδρύ-ματος, με το μέγεθός του, παρά το γε-γονός ότι οι μεγάλες τράπεζες είναι

διαφοροποιημένες, με τα μη ρευστά πε-ριουσιακά στοιχεία, με το ποσοστό βραχυπρόθεσμου χρέους, και με τρα-πεζικές δραστηριότητες δύσκολα με-τρήσιμων κινδύνων.

• Την εύρυθμη εξυγίανση των χρεοκο-πούντων ιδρυμάτων, με την έκδοση υβριδικών ομολόγων και τη μετατροπή τους σε μετοχικό κεφάλαιο σε περιό-δους κρίσης. Ετσι μπορούν να αναθεω-ρούνται οι κεφαλαιακές απαιτήσεις των τραπεζών χωρίς περιορισμό του πιστω-τικού τους ρόλου, ή αύξηση των κεφα-λαιακών απαιτήσεων π.χ. σε 50%. Επι-προσθέτως, οι τράπεζες μπορούν να δι-ασώζονται ευκολότερα αξιοποιώντας τις εποχές όπου η αγορά τους παρέχει εύκολη χρηματοδότηση.

• Την ισχυρή και αποτελεσματική επο-πτεία που αποτελεί ουσιαστικό τμήμα οποιασδήποτε επιτυχούς μεταρρύθμι-σης του χρηματοπιστωτικού τομέα.

• Τη φορολόγηση των χρηματοπι-στωτικών ιδρυμάτων που αποθαρρύ-νει το υπερβάλλον μέγεθος και τη χον-δρική τραπεζική, δύο σοβαρά προβλή-ματα της τρέχουσας οικονομικής κάμ-ψης, ενώ τιθασεύει την τάση για υπερβολική ανάληψη κινδύνου. Οι προτάσεις έχουν σχεδιαστεί ώστε να διασφαλίζουν ότι τα ίδια τα χρηματο-πιστωτικά ιδρύματα αναλαμβάνουν το άμεσο κόστος μελλοντικών χρεοκοπι-ών, κρίσεων και πακέτων διάσωσης. Περιλαμβάνεται, κατά πρώτον, ένας φόρος χρηματοπιστωτικής σταθερό-τητας, αρχικά με ενιαίο συντελεστή ο οποίος μπορεί να αναπροσαρμόζεται ανοδικά ώστε να αντανακλά τους κιν-δύνους της κάθε μορφής χρηματοπι-στωτικής δραστηριότητας. Αυτός ο φόρος μειώνει και προβλήματα κατά-λυσης χρηστών τραπεζικών πρακτι-κών (moral hazard). Σε μεταγενέστερο

στάδιο προτείνεται και ένας φόρος χρηματοπιστωτικής δραστηριότητας, ένα είδος ΦΠΑ, εξομοιώνοντας τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, με τους υπόλοιπους οικονομικούς κλάδους. Βεβαίως, στις πιο πάνω προτάσεις υπάρχει αντίλογος. Τονίζεται ότι, πλέ-ον, ο διαχωρισμός των εμπορικών από τις επενδυτικές τραπεζικές εργασίες εί-ναι πολύ σύνθετος και δαπανηρός στην επίτευξή του, με δυσμενείς επιδράσεις στην απασχόληση, στην ανταγωνιστι-κότητα και στην ανάπτυξη. Τα μεγάλα τραπεζικά ιδρύματα θα πρέπει να αντι-μετωπιστούν με αποτελεσματικότερη εποπτεία. Η φορολόγηση των τραπε-ζών εμπεριέχει προβλήματα, μειώνει τα κεφάλαιά τους και τις καθιστά περισσό-τερο και όχι λιγότερο ευάλωτες στις χρηματοπιστωτικές κρίσεις. Οι φόροι δεν μειώνουν τον κίνδυνο του συστή-ματος, αντιθέτως, ίσως τον αυξήσουν μέσω της υπονοούμενης δημιουργίας ασφάλειας για επικίνδυνη συμπεριφο-ρά μιας τράπεζας. Ακόμη, απαιτώντας περισσότερα κεφάλαια περιορίζεται η χρηματοπιστωτική λειτουργία. Τέλος, προτείνεται η σημαντική αναθε-ώρηση του ρόλου των οίκων αξιολόγη-σης πιστοληπτικής ικανότητας. Να με-ταβληθεί, μεταξύ άλλων, ο τρόπος απο-ζημίωσής τους, αντιμετωπίζοντας την υπάρχουσα σύγκρουση συμφερόντων καθώς αποζημιώνονται από τους εκδό-τες και όχι από τους επενδυτές. Επίσης να καταστούν πιο διαφανείς, δημοσιεύ-οντας τη μεθοδολογία και περισσότε-ρες λεπτομέρειες για τις εργασίες τους ώστε να ελέγχονται εύκολα από τους επενδυτές, να τεθούν υπό την εποπτεία των αρχών, να μειωθεί ο ρόλος τους, ακόμη και να σηματοδοτηθεί η απεξάρ-τηση της χρηματοπιστωτικής αγοράς από αυτούς. Συνοπτικά, με βάση τα αίτια της χρημα-τοπιστωτικής κρίσης η παρέμβαση στο πεδίο της πολιτικής είναι περισσότερο από αναγκαία. Ταυτόχρονα, χρειάζεται ένα ορθά ρυθμιζόμενο τραπεζικό σύ-στημα που επιτρέπει την επέκταση της οικονομικής δραστηριότητας, και σε αυτό το πλαίσιο η χρηματοπιστωτική σταθερότητα πρέπει να καταστεί κυρί-αρχη. Κλείνοντας, αξίζει να σημειωθεί ότι η πολιτική για τη χρηματοοικονομική σταθερότητα ξεχώρισε μεταξύ των ση-μαντικών συμπερασμάτων και προτά-σεων πολιτικής του διεθνούς επιστημο-νικού συνεδρίου με θέμα τη χρηματο-πιστωτική και οικονομική κρίση και την επιστροφή στη σταθερότητα, που δι-οργάνωσε με επιτυχία στην Αθήνα ο Σύνδεσμος Υποτρόφων του Κοινωφε-λούς Ιδρύματος «Αλέξανδρος Σ. Ωνά-σης», υπό την αιγίδα του Ιδρύματος Ωνάση.

χρημαΤοπισΤωΤικη σΤαθεροΤηΤα H κριση και ο σΤοχοσ Τησπαναγιώτης αλεξακης καθηγητης της οικονομικης των επιχειρηςεων & αγορων ςτο πανεπιςτημιο αθηνων, προεδρος του ςυνδεςμου υποτροφων κοινωφελους ιδρυματος «αλεξανδρος ς. ωναςης»

H φορολό-γηση των χρηματοπι-στωτικών ιδρυμάτων αποθαρρύ-νει το υπερ-βάλλον μέ-γεθος και τη χονδρική τραπεζική, δύο σοβαρά προβλήματα της τρέχου-σας οικονο-μικής κάμ-ψης, τιθα-σεύει την τάση για υπερβολική ανάληψη κινδύνου