Сургалтын хэрэглэгдэхүүн - зөвлөмж I

1

Çªâëªìæ-I

Ýð¯¯ë ìÝíäèéí ÁÎëÎÂÑðÎë

Çªâëªìæ - I

ÅÁÑ-èéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàãø íàðò çîðèóëàí Í¯Á-ûí ÕÀÑ-èéí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýâëýâ.

Óëààíáààòàð õîò2009 îí

Боловсруулсан: Г.Баярмаа Боловсролынхүрээлэн,эрдэмшинжилгээнийажилтан/Ph.D/Ч.Байгалмаа МУБИС-ийнÍийгмийнажлынтэнхмийнбагш,докторантЭ.Мөнгөнтулга МУБИС-ийнБиологийнтэнхмийнбагш,докторантС.Эрдэнэцэцэг МУБИС-ийнБоловсролынсóдалãаа-арãаç¿йн тэнхмийнбаãш/Ph.D,Äэдïроô/Ä.Íарантогтох МУБИС-ийнБСС-ийнсургалтыналбанымэргэжилтэн

Ðåäаêòорласан: Ø.Îþóíöýöýã Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàíГ.Баярмаа Боловсролынхүрээлэн,эрдэмшинжилгээнийажилтан/Ph.D/Äа.Баярмаа УлаанбаатарынхотынГадаадхэлнийã¿нçãийр¿¿лсэнсóрãалттай 18-ð ñóðãóóëèéí áàãø

UNFPA ÁÑØÓßÁîëîâñðîëûí

õ¿ðýýëýí МУБИС

2

Ýð¯¯ë ìÝíäèéí Áîëîâñðîë

Ãàð×èÃ

Өмнөх үг .......................................................................................................................... 3

Ýр¿¿л мýнäèéн áоловсрол .............................................................................................. 5

Бүлýг 1. Хооллолò1.1 Боловсролынтүвшинбүртэçэмшүүлэхмэдлэг,чадвар,хандлага.........................251.2Хичээлийнүлгэрчилсэнтөлөвлөлт

1.2.1Миниймэдэххүнснийбүтээгдэхүүн...........................................................261.2.2Хүнснийбүтээгдэхүүнийүүрэг,ачхолбогдол.................................................311.2.3Зүйçохистойхооллолт..................................................................................33

Бүлýг 2. Хөäөлгөөн2.1 Боловсролынтүвшинбүртэçэмшүүлэхмэдлэг,чадвар,хандлага.........................392.2 Хичээлийнүлгэрчилсэнтөлөвлөлт

2.2.1Хºдºлãººн,т¿¿нийтºрºл............................................................................402.2.2Хºдºлãººнийачхолбоãдол.........................................................................432.2.3Хºдºлãººнийдóтаãдлаассэрãийлüå............................................................45

Бүлýг 3. Нөхөн үржèхүéн ýрүүл мýнä

3.1 Боловсролынтүвшинбүртэçэмшүүлэхмэдлэг,чадвар,хандлага.........................513.2Хичээлийнүлгэрчилсэнтөлөвлөлт

3.2.1Х¿йс,х¿йсийнялãаа....................................................................................53 3.2.2 Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðõòýí òîãòîëöîî .............................................................. 57 3.2.3Íºхºн¿ржих¿йнэрхтэнтоãтолцооныçаримэмãэã.....................................61 Бүлýг 4. Харèлцаа

4.1 Боловсролынтүвшинбүртэçэмшүүлэхмэдлэг,чадвар,хандлага..........................654.2Хичээлийнүлгэрчилсэнтөлөвлөлт

4.2.1Íайçнөхөдбаүåрхэлнөхөрлөл.................................................................67 4.2.2Хайр,т¿¿нийонцлоã...................................................................................71 4.2.3Гэрлэлт,түүнийхариуцлага.........................................................................74

Бүлýг 5. Жåнäåр5.1 Боловсролынтүвшинбүртэçэмшүүлэхмэдлэг,чадвар,хандлага..........................775.2Хичээлийнүлгэрчилсэнтөлөвлөлт

5.2.1 Хөвгүүд, охидын онцлоã ............................................................................ 78 5.2.2Хºвã¿¿д,охидынэрхэмлэх¿нэтç¿йлс.......................................................79 5.2.3Эрэãтэй,эмэãтэйх¿нийгүйцэтгэхүүрэг,хариуцлага................................81

Бүлýг 6. Аюулгүé амьäрал6.1 Боловсролынтүвшинбүртэçэмшүүлэхмэдлэг,чадвар,хандлага.........................836.2Хичээлийнүлгэрчилсэнтөлөвлөлт

6.2.1Òоãлоомбааþóлã¿йбайдал.......................................................................856.2.2Сïортбааþóлã¿йбайдал...........................................................................906.2.3Байгалийнгамшиã,т¿¿нээссэрãийлэхнü...................................................97

Бүлýг 7. Хүрýýлýн áуé орчèн7.1 Боловсролынтүвшинбүртэçэмшүүлэхмэдлэг,чадвар,хандлага.......................1017.2Хичээлийнүлгэрчилсэнтөлөвлөлт

7.2.1 Ãýðèéí àðèóí öýâýð ................................................................................. 103 7.2.2Сóрãóóлийнорчин.....................................................................................105 7.2.3Баã,хорооных¿¿хдийнэр¿¿лмэнд.............................................................107

Çарèм ¿ãèéн òаéлáар ................................................................................................... 109

Ном ç¿é ........................................................................................................................ 118

3

Çªâëªìæ-I

Өмнөх үг

Эрүүл мэндийн хичээл нü ЕБС-ийн суралцагчдад эрүүл аж төрөх үндсийг мэдүүлж,эрүүлçанүйлийгтөлөвшүүлэхэдчухалачхолбогдолтойþм.Гэсэнхэдийчэрүүлмэндийнмэргэжлийнбагшбэлтгэгдээгүйөнөөүåдбусадмэргэжлийнбагшнартэрүүлмэндийнхичээлийгçаахадтодорхойбэрхшээлүүдтулгарчбайгаанüамüдралаасхарагдажбайна.ИймээсÍҮБ-ынХАС-ийн“Өсвөрүåийнхнийнөхөнүржихүйнэрүүлмэнд”төслийнхүрээндбагш,суралцагч,эцэгэх,олоннийтэдçориулсанолонгарынавлага,çөвлөмжийгхэвл¿¿лсэнбилээ.Òухайлбал,Шилжилтийннасныүåийнхүүхдийнбиåмахбододгарахөөрчлөлт,өсчтомболохүйлявц,бэлгийнхарилцаа,бэлгийнэрүүлмэндийнасуудлыгтусгасананглихэлнээсбүрэнэхээрнüорчуулсан“ЭÍЭБҮХЭÍБАЙÄАГЛЗҮЙЛ”,өсвөрнасныхүүхэд,çалуучуудыноþун ухаан, биåбялдар, бэлгийн амüдралын төлөвшлийн талаар “МИÍИЙМЭÄЭХ ЁСÒОЙ ЗҮЙЛ” çэрэã номыã англи хэлнээс бүрэн эхээр нü орчуулсан, ЕБС-ийнбаãа,дóндангийнсурагчдадçориулсанхичээлээсгадуурбиåдаажуншихбичиг“БЭЛГИЙÍБОЛОВСРОЛ-1”, “БЭЛГИЙÍ БОЛОВСРОЛ-2” болон “Хүний бэлгийн амüдрал” çэргийгçîõèîæ õýâë¿¿ëñýí áîëíî.

Энэóдаа2008ондхийсэнхэрэгцээнийсудалгаандүндэслэн“Залуучуудбаçанүйлийг

өөрчлөххарилцаа”(Өсвөрүåийнхнийнөхөнүржихүйнэрүүлмэндтөслийгийнхүүнэрлэхболсон.)төслийнхүрээнд“Íөхөнүржихүйнэрүүлмэнд”–ээсгаднаэрүүлмэндтэйхолбообүхийбусадагуулгыгбагтаасанэнэхүүçөвлөмжийгтабүхнийөмнөдэлгэнбарüжбайгаадаасэтгэлтаатайбайна.

Зөвлөмжийнэхнийхэсэгтэрүүлмэндийнболовсролынçорилãо, тóхайннасных¿¿хдийнонцлоã,тэдãээртнийц¿¿лэнсургалтынагуулгыгсонгох,аргаçүйгээболовсруулах,сургалтынхэрэглэгдэхүүнийг бэлтгэх, үнэлгээний асуудлыг шийдвэрлэх тодорхой аргуудыг саналболголоо.

Äэлхийнэр¿¿лмэндийнбайãóóллаãынтодорхойлолтоор”Эр¿¿лмэндãэдэãнüбиå,оþóнсанаа,орчныэр¿¿лбайдлыãхэлнэ”ãэж¿çжээ.

ИймээсЭр¿¿лмэндийнболовсролынстандартыãболовсрóóлахдаааãóóлãынстандартыã“Эр¿¿лбиå”,“Эр¿¿лхарилцаа”,“Эр¿¿лорчин”ãэсэнãóрванайболãонавч¿çснийã¿ндэслэнçөвлөмжийнбүлэгтусбүртэрүүлмэндийнболовсролынстандартынайтусбүрээстодорхоймэдлэгийгсонгонавчболовсролынтүвшинбүрээрэçэмшүүлэхмэдлэг,чадвар,хандлагыгтодорхойлж, түвшин хоорондын агуулгын çалгамж холбоог хэрхэн хангах, эрүүл çанүйлийгтөлөвшүүлэхэдоролцооныаргыгхэрэглэнсургалтçохионбайгуулахүлгэрчилсэнтөлөвлөлтийгдараахб¿тэцтэйãээрбагтаасанболно.¯¿нд:

1.“Эрүүлбиå”ай• Хооллолт• Хөдөлгөөн• Íөхөнүржихүйнэрүүлмэнд

2.“Эрүүлхарилцаа”ай• Харилцаа• Жåндåр

3.“Эрүүлорчин”ай• Аþулгүйамüдрал• Хүрээлэнбуйорчин

4


Зөвлөмжийгашиглахдаадараахçүйлсийганхаарнауу?Үүнд:• Зөвлөмжийнэхнийхэсгийгсайтаруншижсудлах• Боловсролынтүвшинбүрээртөлөвлөсөнхичээлийгсуралцагчдынхааөмнөхмэдлэг,

чадвар,төсөөлөлднийцүүлэнçаахангиасонгох• Хичээлийн төлөвлөлтийг хуулбарлан дуурайх бус, суралцагчдынхаа хэрэгцээ

сонирхол,онцлогттохируулансургалтадбүтээлчээрхэрэглэх• Хичээлийнтөлөвлөлтийгдахинсайжруулахçамаарүйлажиллагаандаахэрэгжүүлэх

Зөвлөмжтэйхолбоотойсаналхүсэлтээдарааххаягаарявуулнаóó.

БоловсролынХүрээлэнгийнЭШАГ.Баярмаа,[email protected],329535,99164627

Та áүхýнä амжèлò хүсьå!

5

Çªâëªìæ-I

Ýð¯¯ë ìÝíäèéí ÁÎëÎÂÑðÎë

Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîëûí çîðèëãî

Эр¿¿лмэндийнболовсролынстандартад“Эр¿¿лмэндийнболовсролынçорилãонüтóхайнх¿нийãэр¿¿лажтºрºх,эр¿¿лмэндээхамãаалахцоãцчадамжб¿хийирãэнтºлºвш¿¿лэхэдоршино”ãэжçаажээ.Х¿нийэр¿¿лмэнднüтóхайнх¿нийçан¿йлболонтэднийамüдарчбóйорчноосихээхэнхамаардаãóчраасэр¿¿лмэндийнболовсролынçорилãонüх¿¿хэд,ºсвºр¿åийнхнийэр¿¿лçан¿йлийãбататãаж,эр¿¿лмэндэдэрсдэлтэйçан¿йлийãнüººрчлºх,эр¿¿ламüдрахорчныãб¿рд¿¿лэхэдидэвхтэйоролцдоãболãонтºлºвш¿¿лэхэдоршино.

Эр¿¿л мэндийн боловсрол эçэмшсэнээр ЕБС-ын сóралцаãчид эр¿¿л мэндээ сахинхамãаалах,дэмжих,эр¿¿лмэндэдсºрãººрнºлººлдºãх¿чинç¿йлсээссэрãийлэхмэдлэã,чадвар,хандлаãатайболно.

Баãш нар сóралцаãчдад эр¿¿л мэндийн боловсрол эçэмш¿¿лэхийн тóлд тэдний нас,õºãæëèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàí ¿çýõ øààðäëàãàòàé.

Ñóðàëöàã÷äûí áèå áÿëäàð, îþóí óõààí, íèéãýìøèõ¿éí îíöëîã

6-10 настай сóралцаãчийн онцлоã. Энэ насанд х¿¿хэд сóрãóóлийн орчинд орсноорººрийнхнüнийãэмдэçлэхбайрсóóрийнталаархойлãолтººрчлºãдºжхамтолныдоторбиåдаах,биåэавчявах¿¿рэãнэмэãддэã.ªºрººрхэлбэлººрийнхариóцлаãыãóхамсарлажэхэлдэã. Олон тºрлийн хичээлийã сóдалж эхлэхийн хэрээр бодит ¿йлийн болон бодитд¿рслэлийнсэтãэх¿й,óлмаархийсвэрсэтãэх¿йхºãжижэхэлдэã.Энэнасных¿¿хд¿¿дэдãэрб¿лийн ãиш¿¿д, ойрдотны х¿м¿¿сээрбахархан, тэднийãдóóрайхсонирхолбийболдоã.Х¿¿хд¿¿д ººртºº д¿ãнэлт хийхã¿йãээр бóсдын ¿йл хºдлºлийã шóóд дóóрайдаã óчраасбаãшсóрãанх¿м¿¿ж¿¿лэãч,эцэãэхч¿¿дэнэнасандалüболохсайнсайханç¿йлдтэм¿¿лэх¿éëäëèéã äýìæèí óðàìøóóëæ áàéõ õýðýãòýé.

Õ¿ñíýãò 1. Ñóðãóóëèéí áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí îíöëîã

Нас 6 7-8 9-10

ªсºлò

Òархиныхºãжилтомõ¿íèéõòýé àäèë áîëîõ бºãººдхэляриа,сэрэл,х¿ртэх¿йхºãжиж,õºäºëãººíèé äàäëóóä àìæèëòòàé òºëºâøèíº.

ªндºр,жинтоãтвортойíýìýãäýíý. Õºäºëãººíèé чадварóóдаанэãтãэжчадахã¿й.Харинтом,åрºнхийхºдºлãººнáîëîâñðîíãóé áîëíî.

Гархóрóóныбичилõºäºëãººíèé äàäëóóä сайжирч,биåбялдарõºãæèí çàðèì õ¿¿õäèéí áýëãèéí áîéæèëò ýõýëíý.

Ýрäýммýäлýã

Òоглоомнüсурахүйлажиллагаагаарсолигдонбодитэдþмс,çаãвар,çóðàãëàëä òóëãóóðëàí сэтгэнэ.

Õ¿¿õä¿¿ä ýä þìñûã ¿ãýýð нэрлэж,þмсынд¿рийãтоãтоохчадвартайболно.Шинжлэхухаан,тåхникийнçаримойлголттойболж,шинэçүйлийгэрэлхийлнэ.Ёсçүйнойлголттөлөвшижэхэлнэ.Үлгэр,домог,дуушүлэг,таавартдуртайбайдаг.

Àëèâàà ¿éëäëèéã áîäîæ тóнãаахчадвартайболно.Юмс,үçэгдлийгхэдхэдэншинжтэмдгээрнüангилна.Юмсындотоодшинжчанарнüгадаадхэлбэрхэмжээнээсүлхамаарнагэдгийгойлгожýõýëíý.

6


10-19наснысóралцаãчийнонцлоã.ªсвºрнаснüåрбóсынхóрдтайºсºлт,хºãжлººрººялãардаã. Энэ насанд тэдний биå бялдар нü ºсч томрон, х¿ч чадал нэмэãдэж, нºхºн¿ржих¿йнэрхтэнтоãтолцооныхºãжилã¿йцэж,хийсвэрээрсэтãэнбодохчадвархºãждºã.Òэднийхарилцаанü ãэрб¿лийнх¿рээнээс халüж, ¿å тэнãийнхэн тºдийã¿йïоïод, êинож¿жиãчинçэрэãалдарцóóтайх¿м¿¿сийнãадаадтºрх,¿йлхºдлºлийãдóóрайхсонирхолнüнэмэãддэã.Ò¿¿нчлэншинэшинэчадварóóдэçэмшдэã¿åþм.ªсвºрнасыãэрт(10-14),дóнд(15-17),орой(18-19)ãэсэннасныб¿лэãтхóвааж¿çдэã.Энэ¿å¿днüх¿¿хэднаснааснасандх¿рэхшилжилтийн¿åийнбиåбялдрын,нийãмийн,сэтãэлç¿йнхºãжлийн¿åтэйтохирдоã.

Õ¿ñíýãò 2. ªñâºð íàñíû õ¿¿õäèéí îíöëîã

НасÝрò

11/13 - 14/15Äóнä

14/15 - 17Îроé17- 19

ªсºлò Бэлãийнхо¸рдоãчшинжòýìäã¿¿ä èëýðíý. ªñºëò хóрдасч,орãил¿åдээх¿рнэ.

Бэлãийнхо¸рдоãчшинжтэмдã¿¿дэрчимтэйяваãдана.ªсºлтóдааширч,насандх¿рсэнõ¿íèé õºãæëèéí 95 %-ä õ¿ðíý.

Áèå áÿëäðûí õóâüä боловсорчã¿йцнэ.

Ýрäýммýäлýã

Бодитоорсэтгэнбодно.Чиãбаримжаатайболно.Итãэл¿нэмшилболооã¿йч,аливаа¿éë àæèëëàãààíû äàðààãèéí ¿ð ä¿íã áàðèìæààëíà.

Õèéñâýðëýí ñýòãýíý. ¯рд¿нãхарах,сэтãэнбодохчадвартайболно.

Õèéñâýð ñýòãýëãýý хºãжинº.Ирээд¿йãхарж,ñîíãîëòîä èòãýíý.

Ñýòãýц

Ñóðãóóëü áîëîí ò¿¿íèé äýãëýìä äàñàí çîõèöîæ çàðèì òîõèîëäîëä õÿìðàëûã ¿¿ñäýã. Ñýðýë ìýäðýìæýý б¿рэнхянажчадахã¿й.Óóðëàæ áàÿðëàõ íü àìàðõàí.

Бóсдыãдóóраймтãайболж,áóñäûí àíõààðëûã ººðòºº òàòàõûã ýðìýëçýíý. ªºðèéíõºº алдааãмэдэхболовчнóóдаã.Õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë õºäëºëèéí óчрыãолдоãболно.

Ñýòãýë ñàíààíû õóâü тоãтвортой,нºхºрсºãхамтолончболж,òîãëîîìûí ä¿ðìèéã á¿ðýí äàãàæ ìºðäºíº. Íàñàíä х¿рэãчдэдçориóлсанном,çîõèîëûã íóóöààð ¿çäýã áîëíî.

Ãýр á¿л

Ãýð á¿ëä õ¿¿õäèéí ýçëýõ áàéð сóóрüººрчлºãдºнº.Одооöýöýðëýãèéí æààõàí õ¿¿õýä биш,харинсóрãóóлийнсóраãчãýäãýý óõààðíà. Ãýð á¿ëèéíõýí нüх¿¿хдийнсóрах¿йл,хичээлç¿тãэлийã¿нэлж,х¿ндэтãэхийнçýðýãöýý ò¿¿íä èë¿¿ ºíäºð øààðäëàãà òàâèõ áîëíî.

Ãýð á¿ëèéí çàðèì ¿éë ажиллаãаанддóртай,идэвхтэй,õºäºëãººíòýé áàéíà.

Аавээждээдотноболж,ýöýã ýõèéíõýý ñóðãàìæ çºâëºãººã õ¿ëýýí àâäàã áîëíî.

¯å òýнãèéнхýн

Õ¿¿õýä íü ¿å òýíãèéíõýíòýéãýý õàðèëöàõ øèíý õýâ ìàÿãò ñóðàëöàæ ýõýëíý. Áàãø õ¿¿õäèéí хóвüдхамãийнчóхалх¿нáàéõ áîëíî.

Íайçнºхдººсонãон¿åрхэж,áóñäûí òºëºº ñàíàà òàâüäàã áîëíî.

Орчноотасралтã¿йтанинмэдэж,¿åòýíãèéíõýíòýéãýý харилцахадсóралцаж,òýäíýýñ ñàéí ¿íýëãýý авахыãхичээдэã.

7

Çªâëªìæ-I

ÑýòãýцБиåийнºсºлтхóрдасчáèå áÿëäðûí òóõàé èìèäæ ººрчлºãдºнº.

Áèå áÿëäðûí èìèäæ шинэчлэãдэнэ. Õèéñâýðëýõ ñýòãýëãýý òîãòîíî Х¿ччадлынтóхайойлãолттойáîëíî

Îþóíû áîëîí ¿¿ðýã õàðèóöëàãàà òîäîðõîéëîõ чадварбийболно.

Ãýр á¿л Áèå äààñàí áîëîí õàðààò áàéäëûí õÿçãààðûã òîãòîîæ ñóðíà.

Хэтиххяналт,анхааралхаламжтайçºрчилдºнº.

Õ¿¿õýä-ýöýã ýõèéí õàðèëöàà íü òîì õ¿í - òîì õ¿íèé õàðèëöàà áîëæ ººрчлºãдºнº.

¯å òýнãèéнхýн

Íайçнºхдийнтоãтворã¿йчãýñýí íýãäëèéã ýðýëõèéëíý.

ªºðèéí ãýñýí ä¿ð òºðõºº òîäîðõîéëîõ õýðýãöýý áèé áîëíî. ¯åтэнãийнхнийб¿лэãлэлүүдººðñäèéí çàí ¿éëèéíõýý õýâ ìàÿãèéã òîäîðõîéëíî.

¯å òýíãèéíõíèé á¿ëãýýñ õóâü õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí íºõºðëºëèéã ýðõýìëýíý.

Бýлãèéн амьäрал

ªºрийãººтанüжмэдэж,¿íýëíý.

Ñýòãýë õºäëºëä àâòàíà. Ýñðýã õ¿éñèéí õýí íýãíèé àíõààðëûã òàòàæ áàéãàà ýñýõýý ìýäðýõ чадварб¿рдэнэ.

Òоãтвортойхарилцааòîãòîîíî. Õàðèëöàí áèå áèåäýý татаãдаж,ирээд¿йнàìüäðàëàà òºëºâëºíº.

Äээрхонцлоãб¿хийнЕБС-ынсóралцаãчдадэр¿¿лмэндийнболовсролэçэмш¿¿лэхийнтóлдтабиднийºмнºтóлãарчбóйдараахасóóдлыãшийдвэрлэхталаарçаримçºвлºмжийãºãчбайна.¯¿нд:

1. Ñóðãàëòûí àãóóëãàà ñîíãîõ2. Ñóðãàëòûí àðãà ç¿éãýý áîëîâñðóóëàõ3. Ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿íýý áýëòãýõ4.¯нэлãээнийарãа,хэлбэрийãсонãох

Ñóðãàëòûí àãóóëãà

Сóрãалтын аãóóлãа нü эр¿¿лмэндийн тодорхоймэдлэã, ººртººболонбóсдад хандаххандлаãа, эр¿¿л мэндийн тодорхой асóóдлóóдтай холбоотой çан ¿йл, нºхцºл байдлыãººрчлºхóрчадварыãэçэмш¿¿лэхэдчиãлэãдсэнбайна.

Ñóðãàëòûí àãóóëãûã ñîíãîõäîî íýí òýðã¿¿íä äàðààõ ç¿éëñèéã çàéëøã¿é àíõààðâàë çохино.¯¿нд:

•Сóрãалтынçорилãо•Òóхайннаснысóраãчдынхэрэãцээ,сонирхол•Сóраãчдыннас,сэтãэх¿йнонцлоã•Íийãмийнхэрэãцээшаардлаãа

“Íºхºн¿ржих¿йнэр¿¿лмэнд”б¿лэãсэдвийнх¿рээндåрºнхийболовсролынт¿вшинтóсá¿ðò äýä ñýäâèéã äàðààõ áàéäëààð ñîíãîæ áîëíî.

Баãаболовсролынт¿вшинд“Шилжилтийннас”ãэсэнсэдвийãºсвºрнасныэхэн¿åийнх¿¿хд¿¿дэд çаахаар сонãож авах нü хамãийн тохиромжтой. Òэдэнд шилжилтийн насныонцлоãийн талаар мэдэж, ººрийãºº болон бóсдыã çºв ойлãох, ººрийн биåд ãарч бóйººрчлºлтºдайжэмээхã¿йболно.

8


Сóóрüболовсролынт¿вшинд“Хºх,тºмсãººшалãахарãачлал”сэдвийãсóдлахаарсонãожболно.Учирнüºсвºрнасныдóнд¿åэсэхлэнохидхºхºº,хºвã¿¿дтºмсãººшалãахарãачлалыãэçэмшиж,хэвш¿¿лснээрººрсдийнэр¿¿лмэнддээанхааран,ямарнэãэнººрчлºлтãарвалэмнэлэãт¿ç¿¿лж,шинжл¿¿лэххандлаãатайболно.

Б¿рэндóндболовсролынт¿вшинд“Бэлãийнçан¿йл,т¿¿ний¿рдаãавар”сэдвийãсонãонàâàõ íü ç¿éòýé. Ýíý ñýäâèéã ñîíãîñíîîð áîëçîøã¿é ýðñäýëä îðîõîîñ ºìíº àõëàõ àíãèéí сóраãчдадтодорхоймэдлэã,чадвар,хандлаãатºлºвш¿¿лж,тэднийãбэлãийнçан¿йлийнсºрºã¿рдаãавар,х¿сээã¿йжирэмслэлтболонБЗÄХ-аассэрãийлжчадна.

Эдãээрсэдэвтóсб¿рнüэр¿¿лмэндтэйхолбоотойтодорхоймэдлэã,чадвар,хандлаãыãтºлºвш¿¿лэхэдчиãлэãдсэнтºдийã¿йболовсролынт¿вшинтóсб¿рийнсóралцаãчдыннас,сэтãэх¿йн онцлоã, хэрэãцээ сонирхол, нийãмийн хэрэãцээ шаардлаãа, эр¿¿л мэндийнñóðãàëòûí çîðèëãîä á¿ðýí ä¿¿ðýí íèéöíý.

ßмарт¿вшинд,ямараãóóлãаб¿хийсэдвийãсонãохнüчóхалч,тóхайнаãóóлãыãилэрхийлэх¿ãхэллэã,аãóóлãынбаãтаамжнüболовсролынт¿вшинб¿рттохирсонбайх¸стойганхаарахнü çүйтэй.Жишээлбэл, баãа боловсролын т¿вшинд анхаарлын төвлөрөл сул, анхаараламархан сарнидаг çэрэг онцлогийг харгалçан үçэж богино хугацаанд судлах агуулгыгболовсруулж, бэлтгэхээс гадна амüдрал ойр дөхөм, энгийн үг хэллэгийг хэрэглэхшаардлагатай.(çºвлºмжийн68-рхуудасдахüхичээлийнтºлºвлºлтийãхарнаóó).

Суурüболовсролынтүвшиндэрүүлмэндтэйхолбоотойнэртомü¸огхэрэглэх,ухагдахуун,ойлголтыг эçэмшүүлэх (çөвлөмжийн 70-р хуудас), бүрэн дунд боловсролын түвшиндшинжлэх ухааны хэл эçэмшүүлэх, аливаа асуудалд шүүмжлэлтэй, өөрийн үçэл бодлынүүднээс ханддаг (çөвлөмжийн 72-р хуудас), эрсдэлтэй çан үйлээс татгалçдаг болгонтөлөвшүүлэхэдчиглэгдсэнагуулгыгсонгохшаардлагатай.

Ñóðãàëòûí àðãà ç¿é

Эр¿¿лмэндийнболовсрололãохарãаç¿йнüоролцоондтóлãóóрласан,ïраêтиêшинжтэйбайхнüчóхалбºãººдтóхайнаãóóлãынхóвüдхамãийнтохиромжтойбайхарãаç¿йãсонãохнüç¿йтэй.Òóхайлбал,тодорхоймэдлэãэçэмш¿¿лэхийнтóлдминилåêц,óншихматåриалсóдлóóлах, харилцан яриа, үçүүлэн таниулах ãэх мэтчилэн арãыã сонãох, чадварыгхөгжүүлэхэдхийжтóрших,д¿рдтоглох,харинхандлаãатºлºвш¿¿лэх,итãэл¿нэмшилбийболãоходхэлэлц¿¿лэã,мэтгэлцээнçэрэгарãыãхэрэãлэхнüхамãийнтохиромжтой.Òóхайнхичээлийнсэдэвтóсб¿рийнçорилãо,çорилтнüаãóóлãаболонарãаç¿йãтодорхойлно.

Эр¿¿лмэндийнболовсролоорэçэмшихихэнхмэдлэã,чадвар,хандлаãыãтºлºвш¿¿лэхдээсóраãчдын оролцоонд тóлãóóрлан çохион байãóóлах арãа ç¿йã ашиãлах нü чóхал ачхолбоãдолтой.Жишээлбэл: “Эрхтэн тоãтолцооныб¿тэц” ãэсэн сэдвийã çаахдаа ¿ç¿¿лэнтаниóлах матåриал ашиãлахаас гадна эсвэл баримлын шавраар өөрсдөө хийж, ямархэлбэртэй, ямар хэмжээтэй, ямар харüцаатай болохыг сóраãчид ººрсдºº хийж тóршиж¿çэх,хийсэнç¿йлсээбóсдадтайлбарлахçэрэãоролцооныарãыãашиãлавалтэдэнджинхэнэмэдлэã,чадварболжчадна.

ªºрнэãэнжишээãавч¿çüå.“Харилцааныóрчадвар”ãэсэнсэдвийãç¿ãээрлнэãмэдээлэлсóдлóóлахэсвэллåêцийнарãаарçаахнüтэдэндхарилцаанычадварыгхөгжүүлэхэднөлөөлжчадахгүйучраасхаринººртººитãэлã¿й,т¿рэмãийболонººртººитãэлтэй,идэвхтэйхарилцааãилэрхийлэхд¿рд тоãлóóлан, ямармэдрэмжтºржбайãааãасóóжярилцах, т¿¿нийãээºдºртóтмынамüдралдаахэрэãлэжтóршихãэхмэтчилэнтóсчадварыãэçэмшихэднüтóсболохóйцбодитой¿йлажиллаãаабóþóарãаç¿йãсонãохнüчóхалþм.

9

Çªâëªìæ-I

Аãóóлãыã сонãоход нас, сэтãэх¿йн онцлоãийã харãалçан ¿çдэãийн адилаар сóрãалтынарãа ç¿йã сонãохдоо ч бас т¿¿нийã бодолцох хэрэãтэй. ßлангуяа, боловсролын т¿вшинтóсб¿рийнсóралцаãчдадтөлөвшсөнсóрахарãабарилынболонтанинмэдэхүйнтүвшин(хүснэгт3)харилцанадилгүйбайдгийгхаргалçанүçэжарãаç¿йãээсонãохнüчóхалþм.Òóхайлбал,баãаболовсролынт¿вшиндсóралцаãчдадэнãийнхялбартоãлоомынарãа,д¿рсэвл¿¿лэх,дóóш¿лэã,онüсоãо,тааварçэрãийãашиãлах,ººрсдийннасандтохирсонд¿рдтоãлохарãаçэрэãнüтохиромжтойболдундболонахлахангийнсóралцаãчдадхэлэлц¿¿лэã,мэтãэлцээн,б¿лãээражиллах,д¿рдтоãлох,эвл¿¿лãийнарãа,KWLçэрэãарãыãхэрэãлэхнüòîõèðîìæòîé.

Когнèòèв чаäварын ò¿вøèн

Багøèéн үүрýгБагøèéн хýрýглýх аргууä

Ñурагчèéн үүрýгÑурагчäаар хèéлгýх үéлèéн áоломжèò

хýлáýрүүä

СэргээнсанахЧиглүүлэх,ярих,үçүүлэх,асуулттавих,үнэлэх,шалгах

Үçүүлэнтаниулах,òàéëáàðëàí ярих,оþунышуурга

Òодорхойлох,тэмдэглэх,жагсаалтгаргах,давтах,санах,сэргээх

Мэддэгçүйлээнэрлэх,ярих,тайлбарлах,жишээгаргах,дүрслэх,дуудуулах,шүлэгуншихг.м

ОйлгохҮçүүлэх,сонсãох,асуулттавих,харüцуулах,шалгах

Õàðèëöàí ярилцах,õýëýëö¿¿ëýã

Ангилах,тайлбарлах,илэрхийлэх,адилтгах,сонгох,ярих,илтгэх,бүлэглэх,хэлэлцэх,ялгах,

Òооцоолох,мэдээллийгхувиргах,үçэлбодлооөөрийнүгээрилэрхийлэх,дүгнэх,бусадтайхэлэлцэхг.м

ХэрэглэхШинэнөхцөлдонол,çарчим,ойлголт,аргыгхэрэглэх

Äүрдтоглуулах,кåйсøèéäâýðëýõ

Өөрчлөлтийгурüдчилантаамаглах,сонгох,хөгжүүлэх,çохионбайгуулах,ангилах,хандах

Хоолныхэрэгслийгçориулалтаарнüхэрэглэх,ангилах,шинэнөхцөлдасуудлыгшийдвэрлэхаргаасонгох,çохицуулахг.м

Çàäëàí øèíæëýõМэдээллийгүндсэнхэсэгтхуваах,сэтгэх,

âåíèéí диаграмм,KWL,èíñåðò àðãà

Òаамаглалаасдүгнэлтгаргах,ялгах,таних,ангилах,томü¸олох,эсэргүүцэх,шүүмжлэх,çасахçалруулах,баримтүйлдэх,çорилготодорхойлох,õîëáîõ

Мэдээлэлцуглуулахасуулгаболовсруулах,мэдээллийгилэрхийлэхграôикболонхолбоохамаарлыгхаруулсанбүдүүвчçурах,үйлажиллагаанытөлөвлөгөөболовсруулахг.м

Õ¿ñíýãò 3. Сóрãалтынçорилãобабаãшсóраãчийн¿йлажиллаãаа

10


Үнэлэх

Òайлбарлах,оролцох,чиглүүлэх,алдаагçàñâàðëàõ

Мэтгэлцээн,хэлэлцүүлэгхийх,кåйсхэлэлцэх,øèéäýõ хувилбарыгашиглах

Стандартчлах,шүүнхэлэлцэх,маргах,эсэргүүцэх,дүгнэх,алдаагçалруулах

Өнөөгийннөхцөлбайдалдсудалгаахийх,шүүмжлэлтэйхандах,алдааолох,шүүнтунгаах,асуудлыгэрэмбэлэх,маргаанçохионбайгуулахг.м

БүтээхАргаçамыгтайлбарлах,сэдэлжүүлэх

Бүтээл(эсээ,çөвлөмж,эргэцүүлэмж)боловсруулах,бүтээлийнсанбүрдүүлэх

Òаамаглалдэвшүүлэх,үйлажиллагаагтөлөвлөх,гүйцэтгэхаргааргачлалыгболовсруулах,диçайнчлах,çохиох,шийдвэргаргах,аргаçамуудыгòîäîðõîéëîõ

Хүнснийбүтээгдэхүүнөөрсдөөбэлтгэн,боловсруулжүçүүлэнгаргах,эсээ,çөвлөмжболовсруулах,тоглоомçохиох,төсөлболовсруулахг.м

Сóрãалтын арãа ç¿йã сонãохдоо хэрэãлэãдэх¿¿ндээ çахираãдаж биш, харин дээрºã¿¿лсэнчлэн тóхайн аãóóлãыã б¿рэн д¿¿рэн эçэмш¿¿лэхэд хамãийн тохиромжтой аргыгсонãон,сóраãчдынб¿хийлталынонцлоãттохирóóланболовсрóóлаххэрэãтэй.Òóхайлбал,сургуулийн бага насны сурагчдын онцлогт тохируулан эрүүл мэндтэй холбоотоймэдээллийгэлåмåнтарчилж,хялбаршуулаххэрэãтэй.Жишээлбэлнü:Эрүүлмэндийнбагаболовсролынстандартадтусгасан“Ò¿¿хийóсóóхã¿йбайх,óсыãбóцалãажхэрэãлэх”чадварэçэмшүүлэхийнтулдсургалтынагуулгыгэлåмåнтарчлахнэгаргаболохçураг,дүрслэлээрилэрхийлж,түүндээражиллахболомжийгхангажөгчболохþм.

Зóрãийãажиãлаад:1. Ãîëûí óñûã öýâýðëýõã¿éãýýð õýðýãëýæ áîëäîãã¿éí øàëòãààíûã òàéëáàðëàõ2. Óñûã öýâýðëýõ àðãóóäûã íýðëýõ ãýõ ìýò äààëãàâðûã áîëîâñðóóëæ çóðàã äýýð

àæèëëóóëíà.

11

Çªâëªìæ-I

Сóрãóóлийнбаãанасных¿¿хдийннэãонцлоãнüтэдний¿йлажиллаãаандтоãлоомчóхалáàéð ñóóðèéã ýçýëäýã. Ýíý îíöëîãò íèéö¿¿ëýí ñóðãàëòûí ÿâöàä ñóðãàõ òîãëîîìûã àøèãëàæ болно. Òоãлоомын арãыã óламжлалт арãатай харüцóóлсан çóрãаас харахад тоãлоом нüсóраãчдын хамтын ¿йл ажиллаãаа, харилцаанд сóóрилан эр¿¿л çан ¿йл, эр¿¿л аж тºрºх¸сныхэмхэмжээãтºлºвш¿¿лэхэдчóхалачхолбоãдолтойболохнüхараãдажбайна.

Б¿д¿¿вч1.Ñóðãàëòûí àðãóóä

Áèä ñóðãàëòûí çàðèì àðãûã òà á¿õýíä òîëèëóóëæ áàéíà.

Òîãëîîìûí àðãà

Сурагчдын эçэмшсэн мэдлэгийг сэргээн санах, сурах арга барил, танин мэдэхүйнчадварыг хөгжүүлэх çорилго бүхий тоглоомыг сургалтын тоглоом гэнэ. Мөн түүнчлэнсургалтынявцадсурагчдыгсэдэлжүүлэх,идэвхжүүлэх,алжаалтайлахçорилгоорсургалтынолонтºрлийнтоглоомыгэрүүлмэндийнхичээлдээрөргөнхэрэглэжболомжтой.Сóрãалтынтоãлоомыã2анãилна.¯¿нд:

1.Ä¿рэм баримтлан тоãлох тоãлоом (нээлттэй д¿рмээр тоãлох)-д бидний ºрãºнхэрэãлэдэãтанинмэдэх¿йн,хºãж¿¿лэхçэрэãтоãлоомóóднüбаãтахбºãººдсóраãчдадтоãлохд¿рмийãнüтанилцóóлж,хэрхэнтоãлохарãыãçаажºãºхшаардлаãатайбайдаã.Жишээлбэл: “Òа битãий óóрлаарай” тоãлоомыã тоãлоход нэã сóраãч шооãоо хаяадбóóсанн¿хнийтооãоорн¿¿нэ. -2, -3,+2çэрэã тоондээрочволдээрхтооныдаãóóóраãшилна, эсвэл óхарна ãэсэн ¿ã. Х¿рсэн ãаçарт очоод çааврын даãóó ¿йлдлийãã¿éöýòãýíý ã.ì

2.Ä¿рмийнбóстоãлоомын¿åдсóраãчидяажтоãлохооººрсдººшийднэ.Жишээлбэл:бидбаãабайхдааайлãэрболж,эрэãтэйнüаав,эмэãтэйнüээжболохçэрãээртоãлодоãáàéñàí.

Сургалтынтоглоомыгсургалтхүмүүжлийнçорилго(сонсожсурах,ярüжсурах,байгалüтайтанилцах, матåматик төсөөллийг хөгжүүлэх г.м)-оор нü, ашиглаж буй хэрэглэгдэхүүн(бодитçүйлашиглантоглох,ширээнийхэвлэмэлматåриалашиглантоглох,үгэнтоглоомг.м)-ээрнü(хүснэгт1),танинмэдэхүйлажиллагаагаарнü(тоглоом-аялал,тоглоом-үүрэг,тоглоом-таамаглал,тоглоом-онüсого,тоглоом-ярилцлагаг.м)гэжтустусангилдаг.

12


Тоглоом–аялалнüанхааралтөвлөрүүлэх,ажиглалтхийх,бэрхшээлийгдавантуулах,амжилтадхүрэхэдчухалүүрэгтэй.Òолгоомынэнэхэлбэрнüадалявдалтайбайхбөгөөдхүүхдийн сонирхлыг татах, оролцох идэвхийг өрнүүлэх, тоглоомын дүрмийг баримтлах,аливааасуудлыгшийдвэрлэх,шинэçүйлдсуралцахболомжийгбүрдүүлдэг.

Òоглоомынхоонэрийгсонгохдоотэднийсонирхлыгтатсансодонүгхэллэгийгхэрэглэхнüçүйтэй.Òоглоомынбүтцэддуу,онüсого,бэлэгçэргийгоруулжболно.Òоглонгооасуудалдэвшүүлэх,түүнийгээшийдэх,шийдвэртээбахархалтайхандахчадварыгүåшаттайгаартөлөвшүүлэхболомжтой.Заримтохиолдолдаялалтайдээрхтоглоомынхэлбэрийгхолüдог.Аялалнüшуудажиглалтхийхсургалтыннэгхэлбэргэдгийганхаараххэрэгтэй.

Жишээлбэл, Сурагчдыг баг болгон хувааж, сургуулийн ойр орчимд байна гэжтөсөөлүүлэн сургуулийн орчныã бохирдóóлж байгаа çүйлсийг тодорхойлуулж,тэдгээрийгбаãасãахаргаçамуудыгхөдөлгөөнөөрдүрслэнхаруулах¿йлажиллаãааãбагуудээлжлэнхийжтоглоомыгүргэлжлүүлнэ.

Тоглоом-үүрэгнüхэннэгэнхүнийөмнөөсүүрэггүйцэтгэхэдчиглэгдэнэ.Жишээлбэл“Аþулгүйамüдрал”сэдвээрБат галтогоондоосавсуулгааугаажбайгаадгарааçүссэнболтүүндяажтуслахвэ?,“Харилцааныурчадвар”сэдвээртанайнайçээжтэйгээбуруухарилцажт¿¿нийãгомдоосонболчиþугэжçөвлөхвэ?г.мамüдралдэлбэãтохиолддоãасóóдлыãдэвшүүлэншийдвэрлэххувилбарыгтоглоомынхэлбэрээрилэрхийлүүлнэ.

Жишээлбэл, Баãшийн ºãсºн дохионы дагуу үйлдлийг хурдан шалмаг гүйцэтгэхтоãлоомбайжболно.Хүүхдүүдхо¸рэгнээгээрхөгжмийнаяаралхажявна.Хөгжимçогсоходхүүхэдхажуугийналüнэгхүүхдийгсонгожбагшийнхэлсэнçааврындагууүйлдлийг гүйцэтгэнэ. Багш “Уучлалт гóйх” гэхэд хо¸р хүүхэд ээжээсээ уучлалтгóйхадхэрэглэжболохүгхэллэãийãнэгнэгдээхэлнэ.“Ээждээхайрааилэрхийлэх”,“Ээждээтуслах”гэхмэтээрүргэлжлүүлэнтоглоно.

Тоãлоом-òаамаãлал нü “Юу болох байсан болоо...”, “Хэрвээ...чи þу хийх вэ?”,“Íайçаараа хэнийг сонгох байсан бэ?” г.м асуултыг тавüж болно. Ихэвчлэн тоглоомыгэхлэхийнтулдçурагүçүүлээдасуудалдэвшүүлэнтодорхойнөхцºлбийболгож,түүнийгшийдвэрлэх боломж олгоно. Асуудал шийдвэрлэх явцад нөхцөл байдалтай уялдууланхолбоо хамаарлыг тодорхойлох чадвар хөгжинө. Уралдааны çарим элåмåнтийг оруулжболно.Жишээлбэл,Хэнхурдансэтгэхвэ?,Хэнхамгийнухаантайшийдвэргаргахвэ?г.м

Жишээлбэл,Багшбөмбөгбарüжтойргийнголдçогсоно.Òоглоомынэхэндбагшямарнэгсэдэвсонгож,хүүхдүүдтэрсэдвийнхүрээндсудалсанухагдахуун,ойлголт,

Х¿снэãт4Òоãлоомондхэрэãлэххэрэãлэãдэх¿¿н

Боäèò çүéлШèрýýнèé хýвлýмýл áолон

áусаä маòåрèалууäҮгýн

Гåомåтрийндүрс•

Òоглоом•

Íүхшахахдүрс•

Будахçураг•

Маршрут•

ëîòî•

ëàáèðèíò•

Анаграм•

Үгийнсүлжээ•

Асуултхариулт•

Шогбодлогууд•

Онüсого•

13

Çªâëªìæ-I

нэр томü¸о çэргийг нэрлэнэ. Òоглоомыг багш удирдахдаа “Íарны хордлогооссэргийлэхийнтулдчиþухийхвэ?”гэжасуугаадбөмбөгийгнэгхүүхдэдөгөхөдхүүхэдбөмбөгийгаваад“Íарнымалгайөмсөнө.”гэжхэлээдбөмбөгийгбагшидбóцаанөгнө.Багшбөмбөгийгдараагийнхүүхдэдөгнө.Хүүхэдбөмбөгийгаваад“Òолгойгоохүйтэнусаарбайнгашавшина.“гэжхэлээдбагшидөгнөгэхмэтээртоглоомыгүргэлжлүүлэнтоглоно.Òоглоомдхурдан,çөвхэлсэнхүүхэдялагчболно.

Тоглоом-оньсого. Онüсоãо нü сурагчдын сэтгэхүйн үйл ажиллагааг идэвхжүүлдэг.Онüсоготаахнüх¿¿хдийналивааþмсүçэгдлийгçадланшинжлэх,нэгтгэндүгнэх,дүгнэлтгаргахчадварыгхөгжүүлдэг.

Жишээлбэл,“Хооллолт”сэдвээрдараахонüсогыãтаалган,хүнснийямартөрөлдбагтах, ямар аминдэм, эрдэсбодисоорбаялаг болох талаар сурагчид ээлжлэнтайлбарлажтоглоно.

Ãàçðààñ ãàðñàí ãàíèóõàé Ãàíãàí óëààí äýýëòýéÃàðõèí õóðãàí ìàëãàéòàé Гавã¿йцаãаанбиåтэй/сонãино/

Íàðñàí ñàéõàí ìîäûã Íоãоонцамцтайх¿¿хэнбооно\бóóрцаã/

Õàð ìîðüС¿¿лээдаажядна/мойл/

Óëààõàí áóìáàУлиасантаãлаатай/нохойнхошóó/

Тоглоом-ярилцлага нü багш-сурагчид, сурагчид-сурагчдын харилцааг хөгжүүлдэг.Ангийнсурагчдыгбагболгонхувааж,тэднийсонирхлыгтатсанболонхичээлийнсэдэвтэйхолбоотойасуудлаарчөлөөтэйярилцахнөхцºлбүрдүүлнэ.

Жишээлбэл, Өсвөр насны сурагчдын дунд “Чи хэн нэгэнд хайртай болсон болхайрааяажилэрхийлэхвэ?”,“Чамайгүåрхэхийгсаналболговолчитэрхүндяажхандах вэ?” ãэх мэт асуултыг дэвшүүлснээр сурагчдад өөрсдийн үçэл бодлыгилэрхийлэхболомжолгож,çөвшийдвэргаргасансурагчийгурамшуулна.

Ä¿ðä òîãëîõ àðãà

Ä¿рдтоãлохарãанüоролцоãчидамüдралынтодорхойнºхцºлбайдлыãд¿рслэнтоãлохсóрãалтын нэã арãа þм. Ä¿рд тоãлох арãыã хэрэãлэснээр оролцоãчид бодитой нºхцºлбайдлыãбийболãож,т¿¿нийãээшийдвэрлэх,бóсдыãойлãохчадварыãхºãж¿¿лэхээсãаднасóралцаãчийнитãэл¿нэмшлийãººрчлºхºдчóхалнºлººтэй.Баãаанãийнсóраãчдынхóвüдэнãийн ¿ã хэрэãлэж болохóйц, баãа хóãацаа çарцóóлан д¿р б¿тээх¿йц, амüдралд ойр,хамãийнºрãºнтохиолддоãсэдвийãсонãожавахнüç¿йтэй.Ä¿рдтоãлохарãыãхичээлдээрхэрэãлэхдээдараах¿йлажиллаãааãтºлºвлºнº.¯¿нд:

1.Ä¿рдтоãлоходбэлтãэх,н¿¿рхаãарах,дасãалхийлãэх2.Òоãлох,д¿ртэйхолбоотоймэдээллийãсóдлóóлах3. Øèéäâýðëýõ àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ4.Ä¿рдтоãлохсóралцаãчдыãсонãох

14


5.Ä¿рээбэлтãэх6.Òоãлолтхийх7.Òоãлолтын¿åдболсон¿йлявдлыãд¿ãнэж,асóóдлыншийдлийãтодорхойлох

Жишээлбэл:Багаангийнсóраãчдыããэрб¿лболãонтоãлóóлж,аавээжнüх¿¿хдэдээãараахэрхэнçºвóãаахыãçааж,тайлбарлажºãчбóйд¿рийãººрсдººрнüб¿тээлãэжболно. Харин дóнд анãийн сóраãчдыã найç нºхºд, ¿å тэнãийнхэнтэйãээ ººртººитãэлтэй, идэвхтэй харилцах д¿рд тоãлóóлж, харилцааны чадварыã хөгжүүлжболно.Ахлах анãийнсóраãчдаарººрийн ¿çэлбодлоо çºв, чºлººтэйилэрхийлэхä¿ðä òîãëóóëàõ áîëîìæòîé þì.

Эрүүлмэндийнхичээлдээрхоолныхэрэгслээçөвхэрэглэх,гар,шүдээçөвугаахçэрэгэрүүл аж төрөх ¸сонд суралцах, анхны тусламж үçүүлэх, бусадтай çөв харилцах çэрэгчадвар эçэмшүүлэхийн тулд багш өөрөө үлгэрлэн áоäèòоор үçүүлýх, хèéж òурøèх аргыгхэрэглэжболохоосгаднахамтынүйлажиллагаандсургахçорилгоорýвлүүлгèéн, áулангèéн, мýòгýлцýýнèé аргууäыгашиглавалилүүүрдүнтэй.

Эвлүүлгийн арга

Бага хэмжээний мэдээллийг уншиж судлах, бусдад тайлбарлах төлөвлөгөө гаргах,мэдсэнçүйлээбусдадааçаажсургахаргыгэçэмшүүлэхчухалачхолбогдолтой.

1.Сурагчид үндсэн багтаа өгөгдсөн мэдээллийг судлаад бусдад хэрхэн тайлбарланойлгуулахталаарбагдотрооярилцана.

2.Äараа нü багийн гишүүдээ дотор нü дугаарлан шинэ баг бүрдүүлж, бусад багийнагуулгыгсудлах, үндсэнбагийнагуулгыгбусдадтайлбарлахүйлажиллагаагçохионбайгуулна.

3.Гишүүдүндсэнбагтаацугларчсурчмэдсэнçүйлээүндсэнбагийнгишүүддээтайлбарлантэмдэглэлхөтлүүлнө.

Жишээлбэл:Хоолныширээнийардсуух,хоолныхэрэгслийгçºвхэрэглэх,ширээнийардçөвхооллохмэдлэгэçэмшүүлэхийнтулдбагуудадтóсãаймэдээллийгтараанөгч,эвлүүлгийнаргыгхэрэглэнçаажболно.

Шèрýýнä сóóх: Ширээнд хэт ойр þм óó, хэт хол эсвэл хойшоо сандлынт¿шлэãналж,хэтлаãлайхã¿йсóóхыãхичээãээрэй.Аяãатавãандээрхэттонãойхшаардлаãаã¿йã анхаарна óó? Хэрэв ширээн дээрээс ямар нэãэн þм авахыãх¿свэлººрх¿нийтавãандээã¿¿ртэãнэжболохã¿й.Òохойãообиåдээнаалдóóлж,ширээндээртохойãоотавихã¿йбайхыãхичээн,ширээнийард¿рãэлжтайванбайхыãхичээãээрэй.

Халáаãа, сýрýý, хóòãа хýрýãлýх: Ñýðýýãýýð èäýõ õîîëûã õàëáàãààð èäýõã¿é áàéõ íü ç¿éòýé. Õóòãààð õîîë èäýõ íü çîõèñã¿é áºãººä õýë àìàà ç¿ñýæ áîëçîøã¿é тóл амандаа б¿¿ ойртóóл. Халбаãа, хóтãа, сэрээ çэрãийã óнаãаахã¿й байхыãхичээãээрэй.Хэрвээóнаãасанболичижсандралã¿йãээрхажóóдбайãаах¿нээавчºãºхийãх¿сээрэй.Öай,êоôåãооçориóлалтынхалбаãаархóтãаадтавãандээрòàâèàðàé.

15

Çªâëªìæ-I

Амны алчóóр áолон áóсаä ç¿éлèéã хýрýãлýх: Амныалчóóрыãºвдãºндээрээòàâüäàã áºãººä õîîëîî èäýæ äóóññàíû äàðàà àìàíäàà ¿ë ÿëèã õ¿ðãýí çººëºí арчина.Амныалчóóраарн¿¿рээ арчижболохã¿йã анхаараарай.Ширээндээрбайãааамныалчóóр,сэрээçэрэãэдç¿йлсээртоãложболохã¿й.Ширээнийардçаавал бол ш¿дний чиãчл¿¿р хэрэãлэх шаардлаãаã¿й бºãººд хэрэãлэсэн болбóсдаданçаараãдахã¿йбайхыãхичээнэ¿¿?Амныцаасаналчóóрыãхэрэãлэснийдарааэвхэлã¿й,хóмхиадширээндээртавиарай.

Хоол х¿нсèéã хýрýãлýх:Òалхыãсэрээãээрбишãарааравдаã.З¿сэмталхыãб¿тнээравч хаçдаãã¿й, харин т¿¿нийãэмтэлжбариадмасло т¿рхэнэ.Сэрээндээровоолон тавüжидэхэвã¿й.Äэнд¿¿ хóрданб¿¿ид.Амандаа чихэжидэжболохã¿й.Хэрэв¿йлчлэãчсаналболãооã¿йболººрººэхэлжнэм¿¿лüåãэжб¿¿õýëýýðýé. Àìàíä îðñîí ÿñ çýðãèéã áóñäàä ìýäýãäýëã¿éãýýð ñýðýýãýýð àìíààñ авчтавãандээр,жимснийясыãхалбаãандээртавüдаãийãанхаараарай.

Áóëàíãèéí àðãà

Òухайнасуудалдөөрийнбайрсууринаасхандах,үçэлбодлоохамгаалж,эмхцэгцтэйилэрхийлэх чадварыг хөгжүүлэхийн тулд ашиглана. Багш хо¸р ба түүнээс дээш байрсууринаасхандажболохуйцмаргаантайсэдвийгбэлтгэнэ.Энэаргыгсургалтадхэрэглэхийнтулд:

1.Сурагчдадасуудалдэвшүүлж,түүндөөрийнбайрсууринаасхандахболомжолгох2.Өөрийнүçэлбодлыгбатлахбаримт,нотолгооггаргуулах3.Òухайнасуудлыгхэрхэншийдвэрлэжбайгаагаарнüижилсаналтайсурагчдыгангийн

нэгбуландочихыгсаналболгох4.Өөрөөрбуландцугларсансурагчидөөрсдийнүçэлбодлынталаарярилцаж,багийн

шийдийгбусдадтайлбарлахтөлөөлөгчийгсонгох5.Багийнтөлөөлөгчидөөрсдийнсаналбодлыгбаримтнотолгоотойярих ßрилцлагын үр дүнд нэгдсэн дүгнэлтэд хүрэх эсвэл ангийн өөр өөр буландшийдэх

асуудлуудыг нааж, алü асуудлыг шийдвэрлэхэд оролцох сонирхолтой байгаагаар нüсурагчдыгхуваажхамтранажиллахболомжолгожболно.

Жишээлбэл,“Аþулгүйамüдрал”сэдвийгçаахдааангийнбулангуудад“Үåрийнүåдгарахэрсдэлүүд”,“Ойнболонхээрийнгалтүймрийнүåдгарахэрсдэлүүд”,“Гаçархөдлөхүåдгарахэрсдэлүүд”,“Хүчтэйцасаншуургагарахүåдгарахэрсдэлүүд”гэжбичээд хэн алü сэдвийг судлахад оролцохоо сонгож болохþм. Эсвэл “Жåндåр”сэдвээр дараах өгөгдлүүдийг өгч сурагчдаар шийдвэрлүүлсний дараа “Òийм”,“Үгүй”,“Эргэлçэжбайна”гэсэнбулангийналüнэгийгнüсонгоночиж,үндэслэлээтайлбарлах боломж олгоод харилцан ярилцуулна. Үүний дараа саналаа өөрчлөхсонирхолтойсураãчбайвалбулангаасолихболожолгоно.Үүнд:

•Гэрбүлохинтойбайснаасхүүтэйбайсаннüдээр.•Гэрээцэвэрлэх,хүүхэдасрахажлыгçөвхөнгэрийнэçэгтэйхийх¸стой.•Гэрбүлээтэжээхнüэрчүүдийнүүрэгг.м

16


Èíñåðòèéí àðãà

Суралцагчдад шинэ үçэл санаа, хүчин çүйлийг хүлээн çөвшөөрөх, олон төрлийнмэдээллийгнэгтгэх,мэдээлэлдбүтээлчээрхандах,үнэнçөвмэдээллийгсонгохчадварыгтөлөвшүүлэхийнтулдинсåртийнаргыгхэрэглэжболно.

1.Òухайн сэдвийн талаар þу мэддэг, þу сонссон, энэ талаар санаанд орж байгааçүйлийгнüсурагчдаарбичүүлэх

2.Сурагчдынэсвэлбагийнбичсэнсаналыгсонсождавхцуулахгүйгээрсамбартбичих3.Багшийнтараажөгсөнматåриалыгсудлахдааинсåрттэмдэглэгээхийлгэж,уншихын

өмнөхбадараахүåтэйхарüцууланþунüчинийбодсонтойадилбайсан?,þунüөөрбайсан?çэргийгдүгнүүлэх

Òаныуншсанçүйлмэддэгçүйлтэйчинüтохирчбайвал √

Òанымэддэгээсөөр,эсрэгутгатайçүйлбайвал -

Òухайнмэдээлэлтандшинэçүйлбайвал +

Хэрэв уншсан çүйл эргэлçээтэй, энэ талаар дэлгэрэнгүймэдэхийгхүсчбайвал

?

Жишээлбэл:Хºдºлãººнийтóхайóншихматåриалбэлтãэн,т¿¿нийãсóраãчтóсб¿рттараанºãч,óншихдаадээрх4тэмдэãлэãээãхийн,инсåртийнарãыãхэрэãлэжболно.(çөвлөмжийн40-рхуудас)Инсåртийнарãыãхэрэãлэхдээóншихматåриалынхэмжээ,¿ãхэллэã,ºã¿¿лбэрçэрãийãсóралцаãчдынболовсролынт¿вшиндтохирóóлансонãохõýðýãòýé.

Á¿ëãýýð àæèëëàõ àðãà

Суралцагчдыã хичээлд идэвхтэй оролцóóлахад б¿лãээр ажиллóóлах арãа чóхалþм. Б¿лãээр ажиллóóлах арãад оролцоãчдыã хос хосоор нü, 3-6 х¿нтэйжижиã б¿лãээражиллóóлахаргуудбаãтдаã.Сóраãчдыгб¿лãээражиллажсóрãахэхний¿åднэãб¿лэãт3-4х¿нбайхнüçохимжтойбºãººдийнх¿¿хамтарчажиллажсóрсныдарааб¿лãийнãиш¿¿дийнòîîã íýìýãä¿¿ëýõ íü ¿ð ä¿íòýé áàéäàã. Á¿ëãèéã á¿ðä¿¿ëýõäýý äàðààõ çºâëºãººã àíõààðàõ хэрэãтэй:

• Б¿лãийãб¿рд¿¿лэхдээалüболохсóраãчидхоорондоосолиãдож,ººрººрх¿м¿¿стэйàæèëëàæ áàéõààð çîõèîí áàéãóóëàõ õýðýãòýé.

• Б¿лãийн б¿рэлдэх¿¿нийã баãш ººрºº сонãох нü дээр. Учир нü сóраãчид ººрсдººсонãоходхэннэãийãээ¿лдээснээсалüчб¿лэãтсонãоãдооã¿йсóраãчººрийãººхэндчхэрэãã¿ймэтсанахнüбий.Мºнхоорондооил¿¿дотносóраãчиднэãб¿лэãболон¿íäñýí ñýäâýýñ ãàäóóð ç¿éë ÿðèõ ìàãàäëàë èõýñäýã.

• Б¿лãийнãиш¿¿нб¿ртхийхажлыãхóваарилжºãвºлç¿ãээр.Жишээнü:б¿лãийнóдирдаãч,нарийнбичиã,цаãхэмжиãч,б¿лãийнажлыãтанилцóóлахтºлººлºãчãэхмэтээртомилжáîëíî.

• Б¿лãээр ажиллахад хамтын ажиллаãаа чóхал ãэдãийã ойлãóóлах хэрэãтэй. ªºрººрхэлбэл,ãиш¿¿днэãболхамтсэлэх,эсвэлхамтживэххэрэãтэйболдоããэдãийãонцлонтэмдэãлэххэрэãтэй.Òавüсанçорилтыãхэрэãж¿¿лэхэдб¿лãийнãиш¿¿нб¿рхóвüнэмрээîðóóëàõ ¸ñòîé. Á¿ëãèéí àìæèëò íü ãèø¿¿í á¿ðýýñ øàëòãààëíà.

17

Çªâëªìæ-I

• Заримтохиолдолдэрэãтэй,эмэãтэйãээрнüялãанб¿лэãболãохнüачхолбоãдолтойáàéäàã.

• Зайлшã¿й санах ¸стой ç¿йлийн нэã бол анãи танхимыã б¿лãийн ажилд çохимжтойáàéäëààð çàñàõ íü á¿ëãýýð àæèëëàõ àðãûí ¿ð ä¿íã íýìýãä¿¿ëäýã.

Ìýòãýëöýýíèé àðãà

Мэтãэлцээннüянçб¿рийнасóóдлаарсóраãчдындóндмарãаанявóóлж,óãасóóдлынталаартэдний ¿çэл бодлыã сонсохыã хэлнэ. Энэх¿¿ арãыã хандлаãа тºлºвш¿¿лэх хичээл дээрашиãлахнüçохимжтойбºãººдшинэмэдлэãэçэмш¿¿лэххичээлдтиймчтохиромжтойарãаáèø þì. Áàãø ýíýõ¿¿ àðãûã õýðýãëýõäýý ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýí ìýòãýëöýõ àñóóäëóóäûã машоновчтойсонãохнüчóхалþм.

Баãш талóóд ¿çэл бодлоо чºлººтэй илэрхийлэх нºхцºл боломжийã ханãах ¸стой баººрººажиãлаãчийн¿¿рэãã¿йцэтãэнэãэдãийãмартажболохã¿й.Иймóчраасоролцоãчдыãмарãалданмэтãэлцэжбайх¿åдбаãшººрийн¿çэлбодлооилэрхийлж, т¿¿нийãээ х¿чээртóлãах, эсвэл алü нэã талыã дэмжижбайãааãаамэдэãдэжболохã¿й. Хэрэв баãш ийнх¿¿ººрийн ¿çэл бодлоо илэрхийлбэл сóраãчид баãшийн ¿çэл бодол çºв байдаã ãэж ¿çэнººðñäèéí ñàíàë áîäëûã èëýðõèéëýõýýñ áîëãîîìæèëæ ýõýëäýã.

Мэтãэлцээнийãэхлэхээсºмнºбаãшмэтãэлцээний¿åдбаримтлахд¿рмийãтанилцóóлах,эсвэлсóраãчдаарººрсдººрнüхэл¿¿лэхнüнэнчóхалбайдаã.Эдãээрд¿рмийнãолóтãанüбóсдын¿çэлбодлыãх¿ндэтãэх,биåбиåнийхээяриаãтаслахã¿йбайхçэрэãторшино.

Мºнбаãшийнанхаарахнэãчóхалç¿йлболсóраãчдынилэрхийлжбайãаа¿çэлбодолдбóрóó ãэж байхã¿й бºãººд ¿çэл бодлоо илэрхийлсний тºлºº ямар нэãшийтãэл, çэмлэлõ¿ëýýõã¿é ãýäãèéã îéëãóóëàõ ÿâäàë þì.

Мэтãэлцээнийãхэтсóнжрóóлахã¿йнтóлдб¿х¿çэлбодолилãарсанмºчидбаãшдарааãийнасóóдалрóóмэтãэлцээнийãшилж¿¿лэхнüç¿йтэйбайдаã.Мºнидэвхмóóтайсóраãчдыã¿çэлбодлооилэрхийлэхболомжийãолãохарãахóвилбарыãбайнãас¿вэãчилжбайвалçохино.

Ëåêöèéí àðãà

Лåêцбóþóбаãшийнтайлбарярианыарãанüсóрãалтадºрãºнхэрэãлэãддэãарãыннэã.Энэарãаархичээлçаахадбаãшаасмэрãэжлийнºндºрмэдлэã,тóршлаãаасãаднаярианычадваршаарддаã.Ò¿¿нчлэноролцоãчдындотортаниасил¿¿мэдлэãтóршлаãатайх¿нбайжболохыãбайнãасанаж,тэднийãоролцóóлах,мºнороннóтãийнхолбоãдолтоймэдээлэлдцаããарãахаданхаарахнüчóхал.Гэхдэээнэх¿¿мэдээлэлнüэр¿¿лмэндийнасóóдлынолонталыã хамарсанбайх¸стой ãэдãийãмартажболохã¿й. Òа яриандаадэлхийн хэмжээнийòîî áàðèìò òºäèéã¿é òóõàéí îðîí íóòãèéí õîëáîãäîëòîé ìýäýýëëèéã ñëàéä äýýð áýëòãýí àøèãëàæ áîëîõ þì.

Баãшийнлåêц,яриа20минóтаасхэтрэхã¿йбайхнüтохиромжтой.Учирнüбаãшийняриаò¿¿íýýñ óäààí ¿ðãýëæèëáýë õ¿ì¿¿ñèéí ñîíèðõîë áóóðàõ òóë øààðäëàãàòàé ¿åä ¿ç¿¿ëýí таниóлах,сóрãалтынтåхниêхэрэãслийãхавсранхэрэãлэхнüсонсоãчдынанхаарлыãтатахадчóхалбайдаã.Ихэнхтохиолдолдбаãшийнярианысэдэвнüтэднийхóвüдмашчóхалхэрэãтэйбишлболоролцоãчдынанхааралсарнихнüамарханбайдаã.

Баãштóхайнсэдвийãхичнээнолонóдааçаажбайãаачçаавалóрüдчиланбэлтãэж,ярихç¿йлээсэрãээнсанахнüчóхал.Асóóлтхариóлтад10минóтыãçарцóóлахаартооцохнüç¿йтэй.

18


Ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í

Эрүүлмэндийнсургалтадсурахбичиг,бодитçүйлс,үçүүлэнçэргийгхэрэглэжболохоосгаднабагшхичээлийнагуулга,аргаçүйднийцүүлэнтараажөгөхматåриал,кåйс,үнэлгээнийдаалгаварçэргийгболовсрууланашиглахнüсургалтынүрдүндчухалнөлөөтэй.

• ЕБС-ийнэр¿¿лмэндийнхичээлд2004,2006,2009ондхэвлэгдсэн“ЭрүүлмэндI,II,III,IV”,“ЭрүүлмэндV,VI”,“Эрүүлмэнд-10,11”гэсэнсурахбичгүүдийгхэрэглэжбайна.

• Äээрхсурахбичгүүдээс гаднаэрүүлмэндийнсургалтаддараахном,сурахбичиг,гарынавлагыгхэрэглэхболомжтой.

Номны нýр ÇохèогчèäХýвлýсýн гаçар,

он

Хүнийбэлгийнамüдрал

ÄашçэвэгийнАлтанцэцэгÄэлэгчоймболынАлтанчимэгЧулуунбаатарынБайгалмааОþуныБаяр

ÍҮБ/ХАСИнтåрïрåсс2005

Бэлгийнболовсрол1,2

Ä.АлтанцэцэгÄ.АлтанчимэгÎ.ÁàÿðШ.Оþунцэцэг

ÍҮБ/ХАСÓëààíáààòàð 2001

Бихаанаастөрсөнбэ? RodieH.HarrisÍҮБ/ХАСÓëààíáààòàð 2001

Энэбүхэнбайдаглçүйл РобиХ.Харрис,МайклЭмбэрлиÍҮБ/ХАСÓëààíáààòàð 2001

Миниймэдэх¸стойçүйлс ЭлиçабåтÔåнбиê,РичардВилêåрÍҮБ/ХАСÓëààíáààòàð 2001

ӨсвөрүåийнэрүүлмэндÄ.Удвал,Б.Оþун,Ä.Оþунчимэг,Б.Оргил

ÄЭМБУлаанбаатар2004

Амüдрахухаангарынавлага-11цувралном

АндрåяИрвинПèòåð Ñàéìîí

ÍҮБ/ХАС,ЭнхÒайвныкорïусÓëààíáààòàð 2008

Õ¿ñíýãò 5.Эр¿¿лмэндийнном,сóрахбичиã,ãарынавлаãа

19

Çªâëªìæ-I

Эрүүламüдарчхортçуршлаастатгалçüя/багш,сурагчийнном/

ÄашçэвэгийнАлтанцэцэгОþуныБаяр

МонголЗөнÓëààíáààòàð 2002

БЗÄХ/ХÄХВ-ынхалдвараасурüдчилансэргийлэх/Үåтэнгийнгарынавлага/

ГрåгАланКарл,ÍонтатоïнЧаймïи,Б.ÍямсүрэнÄ.Алтанцэцэг,Б.Лхавгасүрэн

Óëààíáààòàð 2000

Бидсэргийлжчадна. ÄокторВолüôВагнåрGTZ,ГÒÒХÍÓëààíáààòàð 2000

Эсэнмэндамаржихуй Ä.Äуламсүрэн Улаанбаатар2004

Эмэгтэйчүүдэрүүлмэнд Á.ÁàÿðìààÍҮБ/ХАС,ЮÍЕСКОÓëààíáààòàð 2001

Òахүүхдээанхаарансонсдогуу. Á.ÁàÿðìààÍҮБ/ХАС,ЮÍЕСКОÓëààíáààòàð 2002

Ухаалагамüдрахынучир Á.ÁàÿðìààÍҮБ/ХАС,ЮÍЕСКОÓëààíáààòàð 2003

“БЗÄХ/ХÄХВ-ынхалдвараассэргийлэх“амüдрахóхаандñóóðèëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà

Л.Оþóн,М.Хишãээ,ª.Энхмаа,В.Гармаа,Ä.Болдмаа

ЭМß,ЗГХА-ЭМГ,ГлобалüсанÓëààíáààòàð 2009

• Монголд хэрэгжиж буй эрүүл мэндийн төсөл хөтөлбөрийн хүрээнд олон видåохичээл,CD,DVDхэвлэгдэжгарсанбөгөөдэдгээрийгашиглансургалтыгсонирхолтойхэлбэрээр çохион байгуулж болно. Үүний тулд багш бичлэгийг үçэж танилцаадхичээлийналüхэсэгт,ямарçорилгоорүçүүлэхийгтовлон,бичлэгүçүүлснийдарааярилцахасуултуудыгбэлтгэнхичээлийгнарийнтөлөвлөсөнбайх¸стой.

20


• Бодитçүйлс(Хоолныхэрэгсэл,ариутгалболонцэвэрлэгээнийбодис,жирэмслэлтээссэргийлэххэрэгсэлг.м)-ийгхэрэглэхнüсурагчдадмэдлэголгохоосгаднатэдгээрийгçөвхэрэглэхаргадсургахадчухалүүрэгтэй.

• Макåт, муляжийг сурагчдад бодит çүйлсийн талаар çөв төсөөллийг бий болгожулмаарэрүүлмэндийнмэдлэг,чадвар,хандлагатөлөвшүүлэхэдашиглана.Òухайлбал,Шүдний муляжийг ашиглан шүдээ çөв угааж сурах арга барилыг эçэмшүүлэхболомжтой байхад эрэгтэй хүний бэлэг эрхтний муляжийг ашиглан бэлгэвчийгхэрхэн,çөвхэрэглэхчадвардадалтайболгоно.

Гарындоорхматåриал(баримлыншавар,цаас,гялгаруут,гиïсг.м)ашигланмакåт,муляжийгхийж,сургалтадашиглажболно.

21

Çªâëªìæ-I

Äунд болон ахлах ангид “Биåийн жингийн индåкс”, “Охид, эмэгтэйчүүдийн эрүүлахуй”, “Жирэмслэлтээс сэргийлэх аргууд” çэрэг бусад үçүүлэнгүүдийг ашиглавалсургалтынагуулгатайнийцэхболно.

• Үçүүлэнтаниóлахматåриалашиглансурагчдынхийхүйлажиллагаагнарийнтөлөвлөхболомжтой.ÍҮБ-ынХүнамынсангийн“Залуучуудбаçанүйлийгөөрчлөххарилцаа”төслийн хүрээнд эрүүл мэндийн хичээлд хэрэглэх 20 багц үçүүлэнг 2009 ондболовсруулсанбөгөөдэдгээрүçүүлэнгсурагчдыннас,сэтгэхүй,хөгжлийнонцлогтнийцүүлэнсургалтадашиглахболомжтой.

Òухайлбал:“Хүнснийïирамид”-ийгашиглан4-рангидхүнснийбүтээгдэхүүнүүдийгнэрлүүлэх,5-рангидхүнснийбүтээгдэхүүнийгхэрхэнангилсанбайгаагтодорхойлуулах,6-рангидхүнснийбүтээгдэхүүнийшошго,хаягийгашиглантэдгээртагуулагдахшимтэжээлийн бодисыã нэрлүүлж, “Хүнсний ïирамид”-тай тохируулан өөрийн хийсэнçүйлдүнэлгээөгөхçэрэгүйлажиллагаагçохионбайгуулжболно.“Шүдугаахдараалал”үçүүлэнг 4-р ангидшүдээ өдөрт хэдэн удаа? хэрхэн? угаах талаар ярилцаж,шүдугаахçөвдадалхэвшилтэйболгох;5-рангидшүднийсойçоохэрхэнхэрэглэх,сонгохталаармэдлэг,чадварэçэмшүүлэхçорилгоорхэрэглэхболомжтой.Харин“Аþулгүйамüдрал”сэдвээр“Амüтан,шавжидхаçуулсанүåдүçүүлэханхнытусламж”үçүүлэнг4-рангиднохойдхаçуулахгүйбайхынтулдбиåэхэрхэнавчявах,5-рангиднохойболонбусадхорхойшавжидхаçуулсанболанхнытусламжхэрхэнүçүүлэх,6-рангидөөрийнмэддэгçүйлээшинээрмэдэжавсанçүйлтэйгээхарüцууланүнэлэх,бусдадçөвлөххандлагыгэçэмшүүлэхэдхэрэглэжболно.

22


Ñóðãàëòûí ¿íýëãýý

Эр¿¿л мэндийн хичээлээр эçэмшсэн сóраãчдын мэдлэã, чадвар, хандлаãад ãарч бóйººрчлºлтийã ¿нэлэхдээ¿нэлãээнийянçб¿рийнарãа (ажиглах, асуултад хариулах, çурагçуруулах,хүснэгтбөглүүлэх,тайланбичүүлэх,даалгаваргүйцэтгүүлэхг.м)-ыãболовсролынт¿вшин тóс б¿рт тохирóóлан сонãож хэрэглэхээс гадна өөрийн болон үå тэнгийнхнийүнэлгээгхийлгэжболно.¯нэлãээхийхдээдараахçаримнэãэнарãыãашиãлажболно.

Øàëãàõ õ¿ñíýãò

Шалãахх¿снэãтийãашиãланхичээлэсвэлб¿лэãсэдэвтóсб¿рийнºмнºтóхайнсэдвийнталаарсóраãчидþóãэжбодожбайãааболонямармэдлэãтэйбайãааãоношилжболно.Шалãахх¿снэãтийãхичээлийнтºãсãºлддахинбºãл¿¿лэхнüоролцоãчдынмэдлэã,хандлаãадººрчлºлтãàðñàí ýñýõèéã ìýäýõ áîëîìæ îëãîíî. Øàëãàõ õ¿ñíýãòèéí õóâèëáàðûã äîîð õàðóóëàâ.

¹ ªãºãäл¿¿ä Тèéм ¯ã¿é Ìýäýхã¿é

1Сэтãэцийнэр¿¿лмэндãэдэãнüсэтãэцийнºвчинã¿йáàéõûã õýëíý.

2Ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíä íü áèå ìàõáîäûí ýð¿¿ë ìýíäýä òºäèéëºí íºëººëºõã¿é.

3Ñýòãýö íü ýð¿¿ë áàéãàà õ¿í èõýíõäýý áàÿð баясãалантай,идэвхтэйбайжамüдралынталаарýåðýã ººäðºã ¿çýë áîäîëòîé áàéíà.

4Сэтãэцийнэр¿¿лмэнднüажил,амüдралынá¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëíý.

5 Ихэнхсэтãэцийнэмãэãэмчлэãддэãã¿й

ªãºãäëèéã óíøààä ººðèéí ñîíãîñîí õàðèóëòûí õàðãàëçàõ í¿äýíä √ òýìäýã òàâèíà ãýäãèéã òàéëáàðëàíà.

Асуулòад хариулах - “Ãялс” дасãал

Оролцоãчдын дóнд асóóлт тавина. Òанхимын дóндóóр явж, х¿н б¿рд асóóлт тавüж,товч хариóлах боломж олãох бºãººд хэã х¿н 30 сåêóндэд баãтааж хариóлах, хоорондооÿðèëöàõã¿é áàéõûã àíõààðóóëíà.

Оролцоãчдын ãол ãол хариóлтыã êартан дээр тэмдэãлээд, нийтэд хараãдах ãаçарбайрлóóлна.Энэдасãалыãêартандээрбичихбайдлаархийлãэжболно.

Асуудал шийдвэрлэх – Кейс

Òухайнасуудалдхандаххандлага,шийдвэргаргахчадварыгүнэлэхийнтулдкåйсашиглахнü тохиромжтой байдаг. Òухайлбал, тодорхой тохиолдолд бусадтай хэрхэн харилцахаашийдэжчадажбайгааэсэхийгтогтоохынтулддараахкåйсийгашиглажболно.Үүнд:

1.Сóрãóóлüдээрбаãшийнçаасаншинэхичээлийннэãхэсãийãчиойлãохã¿йбайна.Чиþóхийжболохвэ?

23

Çªâëªìæ-I

2.Чинийбичлэгтэйхóóрцаãийгаваадбóцаажºãºхдººхóóрцãийããэмтээсэнбайжээ.Чиþóхийжболохвэ?

3.Íэã найçтайãаа óóлçахаар болçсон ¿åд тэр дандаа хожимдож ирдэã. Òэр чамайãбороонд30минóтх¿лээлãэснийэцэстсаяирлээ.Чиþóхийжболохвэ?

4.Íэã найç чинü ººр х¿м¿¿стэй хамт байхдаа чамайã дандаа “доош нü хийдэã”. Гэтэлхо¸óлхнаабайхдааболхэçээчтэãдэãã¿й.Ò¿¿нийãдахижинãэхэднüчиþóхийжболохвэ?

Даалгаврын гүйцэòгэлээр үнэлэх

Өгөгдсөн даалгаврын гүйцэтгэлийн түвшингээр сурагчдад эçэмшигдсэн мэдлэг,чадварыг үнэлж болно. Òухайлбал, сурагчдад дараах картуудыг хайчлан тарааж өгөөд,дэвтэртээхо¸рбаганандялгажнаахдаалгаварөгнө.Äаалгаврыггүйцэтгэсэнбайдлаарнüстрåссийнтөрлүүдийгялгантанихчадварыгүнэлнэ.

Øàëãàëò ºãºõØèíý ñóðãóóëüä

øèëæèõШ¿днийэмчид¿ç¿¿лэх

×àìä òààëàãäàæ áàéãàà х¿ндçахидалбичих

×àìä òààëàãäàæ áàéãàà õ¿íòýé áîëçîîíä ÿâàõ

×àìä òààëàãäàæ áàéãàà õ¿íòýé ÿðèëöàõ

Ирээд¿йнхээòºëºâëºãººíèé òàëààð

øèéäâýð ãàðãàõÕýò èõ àæèëòàé áàéõ

Õýò èõ ãýðèéí äààëãàâàðòàé áàéõ

×àìä òààëàãääàãã¿é ñýäâèéã ñóäëàõ

Àâüÿàñàà ¿ç¿¿ëýõ тоãлолтодбэлтгэх

×àìä òààëàãääàã õ¿í ð¿¿ àíõ óäààãàà óòàñäàõ

Байãалийнãамшиã(çóд) Àæëààñàà õàëàãäàõ Õàéðòàé õ¿í íàñ áàðàõ

Эхнэр/нºхрººсººсалах Х¿ндºвчинтóсах Õ¿íòýé ãýðëýõ

Îñîëä îðîõ

ªºð õ¿íòýé òîãòîîñîí õàðüöàà þìóó ãýð á¿ë доторх¿чирхийлэлтэй

áàéõ

ìºíãº õ¿ðýõã¿é áàéõ þìóó ºð òàâèõ

Õ¿ñýýã¿é æèðýìñëýëòØèíý õ¿¿õýä òºðºõ Øèíý àæèë ýõëýõ

Жèжèã сòрåсс ¿¿сãýãчèä

Том сòрåсс ¿¿сãýãчèä

24


Шинээрсóрсанç¿йлс:Ñóðñàí ç¿éëèéíõýý äàãóó õèéæ õýâøñýí ç¿йлс:

---

---

Сóрсанç¿йлийнхээдаãóóхийхийãх¿счбайãааç¿йлс:

Сóрсанç¿йлээсээбóсдадçаажсóрãахç¿йлс:

---

---

Асуулт Хангалттай сайн Дунд зэрэг Хангалтгүй

Үйл ажиллагаа 1

Үйл ажиллагаа 2

Үйл ажиллагаа 3 г.м

Ñóðàã÷äûí ººðèéí ¿íýëãýýíèé çàãâàð õóóäàñ

Òóхайнхичээлийнсэдэвттохирохººрийн¿нэлãээнийхóóдсийãдараахçаãвартсóóриланáîëîâñðóóëæ áîëíî.

¯íýëãýý

Минийнэр:…………………………………………..Он,сар,ºдºр:………............……

Хичээлийнсэдэв:........................................

Үе òэнгийнхний үнэлгээний загвар хуудас

Хичээлдээрхсуралцагчдынидэвх,оролцоог үå тэнгийхнээрнü үнэлүүлэхдээдараахçагвархуудсыгашиглажболно.

25

Çªâëªìæ-I

I

Á¯ëÝÃ

Эр¿¿лмэндийнстандартын“Эр¿¿лбиå”айн“Хооллолт”мэдлэãийнх¿рээндболовсролынт¿вшинб¿ртдараахçорилãóóдыãхэрэãж¿¿лэхэдчиãл¿¿лэнсóрãалтааçохионбайãóóлна.¯¿нд:

• Баãаболовсролçорилãо:Хоолх¿нснийтºрл¿¿д,тэдãээрийнбиåдã¿йцэтãэх¿¿рãийнталаар мэдэж, хоолны хэрэãслийã çориóлалтаар нü ашиãлах, хоол х¿нсээ сонãохýíãèéí àðãûã ýçýìøèõ

• Сóóрüболовсролынçорилãо:Эр¿¿лх¿нснийталаармэдэж,хамтранхооллоãчболонçочдоох¿ндэтãэхсо¸лдсóралцанх¿нснийб¿тээãдэх¿¿нийãхадãалахарãыãэçэмших

• Б¿рэн дóнд боловсролын çорилãо: Х¿н амын çарим б¿лãийн х¿нсний хэрэãцээãтодорхойлох, х¿нснийаþóлã¿йбайдлыãсóдлах,Монãолынóламжлалтболонорчин¿åèéí õîîë õ¿íñ áýëòãýõ àðãàä ñóðàëöàõ

Äээрх çорилãыã хэрэãж¿¿лэхийн тóлд боловсролын т¿вшин б¿рт эçэмш¿¿лэх мэдлэã,чадвар, хандлаãыã 1-р х¿снэãтэд харóóлсан болно. ªнººãийн х¿н амын эр¿¿л мэндийнбайдалнüç¿йçохистой,çºвхооллолтоосихээхэнхамаарчбайãаабºãººдэр¿¿лмэндээхамãаалж, эр¿¿л аж тºрºх óхаанд сóралцахад дээрх асóóдал чóхал байр сóóрийã эçэлжбайна.Òóхайлбал:С¿¿лийнжил¿¿дэдЕБС-ийнсóраãчдындóндтарãалалтихээхэннэмэãдэжбайãааãийн¿ндсэншалтãааннüбóрóóхооллолт,хºдºлãººнийхомсдолþм.ИймээсЕБС-ийнсóралцаãчдадбаãааснüэр¿¿лхоолх¿нсийãсонãожхэрэãлэх,ç¿йçохистой,çºвхооллохçàí ¿éëèéã òºëºâø¿¿ëýõ õýðýãöýý áèé áîëæ áàéíà.

ХÎÎëëÎëТ

Б¯ëÝÃ 1

Õ¿ñíýãò 1“Хооллолт”сэдвээрэçэмш¿¿лэхмэдлэã,чадвар,хандлаãа

Агуулга

Ìýäлýг Чаäвар Ханäлага

Бага áоловсролын ò¿вøèн

Хүнснийтөрөл,хүнсэнд•агуулагдахтэжээлийнбодисууд,тэдгээрийнхүнийбиåдгүйцэтгэхүүрэгӨдрийнхоолныдэглэм(өглөө,•өдөр,оройнхоол,тэдгээрийнõýìæýý)Хоолныширээндсуух,хоолны•хэрэгсэл(халбага,сэрээ,хутга,амныалчуур,шүднийчигчлүүр)-ийгашиглахсо¸лХүнснийбүтээгдэхүүнийг•сонгоходанхаарахçүйлсХүнснийбүтээгдэхүүнийшошго•

Хүнснийбүтээгдэхүүнбашим•тэжээлийнбодисуудыгангилахОлоннэртөрлийнхүнсний•бүтээгдэхүүнхэрэглэхийншалтгааныгтайлбарлахӨдрийнхоолныхэмжээг•òîîöîîëîõХоолныширээндçөвсуух,•хоолныхэрэгсэл,амныалчуурболонбусадçүйлийгçөвхэрэглэхӨдөртутмынөргөнхэрэглээний•хүнснийбүтээгдэхүүнээсонгох,худалданавахХүнснийбүтээгдэхүүний•шошгоуншиж,үйлдвэрлэсэнон,сарөдөр,орц,найрлагыгòîäîðõîéëîõ

Хоолныдэглэмбаримтлах,•хэвшилболгохОлонтөрлийн,эрүүлхүнсний•бүтээгдэхүүнхэрэглэхХоолныширээнийардçөв•сууж,хоолныхэрэгслийгçориулалтаарнüашигладагáàéõЭрүүлмэндэдсөрөгнөлөөгүй•(савбаглаабоодолбүтэн,хугацаахэтрээгүй,çөвхадгалсанг.м)хүнснийбүтээгдэхүүнийгсонгодогбайх

1.1 Боловсролын òүвшин бүрò эзэмшүүлэх мэдлэг, чадвар, хандлага

26


I

Á¯ëÝÃ

1.2 Хичээлийн үлгэрчилсэн òөлөвлөлò

1.2.1 Ñэдэв: Миний мэдэх хүнсний бүòээгдэхүүн (Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çорилãо: Х¿нснийб¿тээãдэх¿¿нийãанãилах,ºдºртóтамхэрэãлэдэãхоолх¿нсээçºвñîíãîõ Çорилò:

• Х¿нснийб¿тээãдэх¿¿н,тэдãээртаãóóлаãдахшимтэжээлийнбодисыãанãилах• ªрãºнхэрэãлээнийх¿нснийб¿тээãдэх¿¿нээсонãохэнãийнарãóóдыãэçэмших

Ñуурь áоловсролын ò¿вøèн

Õîîë òýæýýëèéí áîäèñûí •биологийначхолбогдол,тэдгээрийндутагдахболонилүүдэхэдилрэхшинжтэмдгүүдЗүйçохистойхооллохçарчмын•талаархåрөнхийойлголтХоолхүнсэндтавигдахэрүүл•ахуйншаардлагаХүнснийïирамид•Хоолныширээнийардбиåэавч•ÿâàõ ñî¸ëХүнснийбүтээгдэхүүнийсонголт,•хадгалалт,хамгаалалтынгорим,түүндтавигдахшаардлагууд

Уураг,өөхтос,нүүрсус,аминдэм,•эрдэсбодисыначхолбогдлыгбусадхичээл(хими,биологи)-ийнагуулгатайхолбонтайлбарлахХоолтэжээлийнбодисынхэрэгцээ,•дутагдахболонилүүдэхэдүүсэхшинжийгтодорхойлохӨдөртшаардагдаххүнсний•бүтээгдэхүүнийхэмжээ(хооллохнэгж)-гтодорхойлж,өдрийнхоолныöýñ çîõèîõХоолныширээнийардбиåэçөвавч•явах,бусдадүйлчлэхЭрүүлхүнснийбүтээгдэхүүнийг•сонгох,тэдгээр(хүнснийногоо,жимсжимсгэнэ)-ийгхадгалах(даршлах,хатаах),сүү,цагаанидээгболовсруулахаргыгэçэмших

Зөвхоолложхэвших•Хамтхоолложбайãаах¿н,•çочдоохүндэтгэдэгбайхЭрүүлахуйншаардлагад•нийцүүлэнхоолхүнсээхадгалж,эрүүлхоолхүнсхэрэглэжçанших

Бүрýн äунä áоловсролын ò¿вøèн

Õîîë òýæýýëèéí áîäèñûí •çîõèñòîé õàðüöààÄавс,өөхтос,нүүрсусны•çохистойхэрэглээЭрүүлхүнс,хүнснийаþулгүй•áàéäàë“Эрүүлжин”,“Биåийнжингийн•индåкс”Сургуулийннасны,çалуучууд,•жирэмсэн,өндөрнастныхоолхүнснийхэрэгцээМонголынуламжлалтхоолхүнс,•õîîëëîõ ñî¸ë Хоолхүнсбэлтгэхаргууд•

Зүйçохистойхооллохэнгийн•аргуудыгэçэмшихХоолхүнснийтулгамдсанасуудлыг•тодорхойлох,судлах“Эрүүлжин”,“Биåийнжингийн•индåкс”-ийгтооцоолохХооллолт,биåийнхөдөлгөөн,•биåийнжингийнхолбоохамаарлыгтодорхойлох,Хүнамынтодорхойбүлгийнхүнсний•хэрэгцээгтодорхойлохìîíãîëûí óëàìæëàëò áîëîí •îäîîãèéí õîîë õ¿íñíèé òàëààð мэдээлэлцуглуулах,боловсруулахХоолхүнсээбэлтгэх,боловсруулах•(чанах,жигнэх,шарахг.м)

Õîîë òýæýýëèéí áîäèñûí •çохистойхарüцаагэрхэмлэх,хооллохдооáàðèìòëàõМонголуламжлалт¸с•çаншлаадээдлэх,дүүнартааөвлүүлөххүсэлýðìýëçýëòýé áàéõЗүйçохистой,çөвхооллох•çамаарэрүүлмэндээхамгаалдаг,бусдадçөвлөдөгбайхХоолхүнсээçөвбэлтгэж•хэрэглэдэгбайх

27

Çªâëªìæ-I

I

Á¯ëÝÃ

Хэрэãлэãдэх¿¿н:

¯йлажиллаãаа1.“Х¿нснийïирамид”¿ç¿¿лэн,хавсралт1,х¿нснийб¿тээãдэх¿¿нийçаãвартоãлоомóóд,х¿нснийб¿тээãдэх¿¿нийсав,баãлаа,боодолболоншошãо¯éë àæèëëàãàà 2. Õàâñðàëò 2

¯éë àæèëëàãàà 1

• Биддэлã¿¿ртороодямарх¿нснийб¿тээãдэх¿¿нхóдалдажавчболохвэ?ãэсэнасóóлттавüж, сóраãчдын хариóлтыã самбар дээр бичнэ. Эсвэл “Х¿нсний ïирамид”-ыãсóраãчдад¿ç¿¿лэнх¿нснийб¿тээãдэх¿¿н¿¿дийãнэрл¿¿лэнсамбартбичижболно.

• Самбардээрхх¿нснийб¿тээãдэх¿¿нийжаãсаалтыãашиãлантэдãээрийãхэрхэнанãилжболохталаарасóóдалдэвш¿¿лж,1-рхавсралтыãашиãланхосхосоорооажиллахыãñàíóóëíà.

Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé

òºðºë

Гóрил,¿рòàðèàí

á¿òýýãäýõ¿¿í

Мах,маханá¿òýýãäýõ¿¿í

С¿¿,с¿¿нá¿òýýãäýõ¿¿í

Õ¿íñíèé íîãîî

æèìñ æèìñãýíý

• Хосóóдын анãилсан байдлыã хэлэлцэж, х¿нсний ïирамидтай харüцóóлан биднийõýðýãëýäýã õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã 5 òºðºëä àíãèëäàã áîëîõûã òàéëáàðëàí äýâòýðò нüдараахб¿д¿¿вчийãçóрóóлна.

• 1-р хавсралт дахü х¿нсний б¿тээãдэх¿¿нийшошãод ¿ндэслэн тэдãээрт аãóóлаãдажбóйшимтэжээлийнбодисыãтодорхойлохдаалãаварºãнº.Мºнт¿¿нчлэн“Х¿нснийïирамид”-ыã ашиãлан х¿нсний б¿тээãдэх¿¿нд аãóóлаãдахшим тэжээлийн бодисынòàëààð ÿðèëöëàãà ºðí¿¿ëæ áîëíî.

• Сóраãчдыã ã¿йцэтãэж дóóссаны дараа шим тэжээлийн бодисын нэрийã х¿нснийá¿òýýãäýõ¿¿íòýé õîëáîæ çóðóóëíà.

Баãшидçориóлсанмэдээлэл:Х¿нснийб¿тээãдэх¿¿нд¿ндсэншимтбодис(óóраã,ººхтос,н¿¿рсóс),аминдэм,эрдэсбодисãээдх¿нийбиåдчóхалачхолбоãдолтойшимтэжээлийнбодисóóдхарилцанадилã¿йхэмжээтэйаãóóлаãдана.Òóхайлбалмах,маханб¿тээãдэх¿¿ндóóраã,ººхтос;¿ртарианб¿тээãдэх¿¿ндн¿¿рсóс,çаримтºрлийнаминдэм,эрдэсбодис;с¿¿, с¿¿н б¿тээãдэх¿¿нд óóраã, êалüци; жимсжимсãэнэд эслэã, аминдэм, эрдэс бодис;х¿нснийноãоондаминдэм,эрдэсбодисиххэмжээтэйбайна.

¯йл аæиллаãаа 2

• ªдºртямарх¿нснийб¿тээãдэх¿¿нийã,хэдэнóдаахэрэãлэдэãболохыãоþóнышóóрãаарãыãашиãланбич¿¿лнэ.

• Сóраãчдынсаналыãхэлэлцэхçамаарх¿нснийб¿тээãдэх¿¿нийдээрх5тºрлººсалüболохолоннэртºрлийã,ºдºрб¿ртоãтмолцаãт(3-4óдаа),ханãалттайхэмжээãээрõýðýãëýõ íü ç¿éòýéã òàéëáàðëàíà.

28


Баãшид çориóлсанмэдээлэл: Хоол х¿нс ходоодонд 4 цаã орчимболовсорч дóóсаад 12нóãалам ãэдсийã дамжин нарийн ãэдсэнд очдоã. Иймээс 4 цаãийн çайтай хооллох нüхамãийнтохиромжтой.Х¿нхоноãт7-8цаãамардаã ãэж¿çвэл¿лдэжбайãаацаãт4óдааõîîëëîâîë çîõèíî.

Òоãтмолцаãтхоолидэхã¿йбайхнüходоодны¿йлажиллаãаандмóóãаарнºлººлºхººсãаднахэтэрхийóдаанхóãацааãаархоосонявах,нэãóдаадиххэмжээãээридэхнüэр¿¿лмэндэдñàéí íºëºº ¿ç¿¿ëäýãã¿é.


• Бидºдºртóтамхэрэãлэдэãх¿нснийб¿тээãдэх¿¿нээдэлã¿¿р,çах,хóдалдаанытºвººсõóäàëäàí àâäàã. Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í õóäàëäàí àâàõäàà þóã àíõààðàõ ¸ñòîéã б¿ãдээрээмэдэхийãóриалжмэдээллийãºãчóншижсóдлóóлна.(Хавсралт2)

• Мэдээллийã óншиж дóóссаны дараа х¿нсний б¿тээãдэх¿¿н (сав баãлаа боодол нüóраãдсан,ялçарсан,шинэãэхмэт)-ийçóрãóóдыãºãчалийãнüсонãохталаард¿ãнэлтãàðãóóëíà.

Хичээлийн ¿нэлãээ:

• Х¿нсний б¿тээãдэх¿¿нийã анãилах, тэдãээрт аãóóлаãдах шим тэжээлийн бодисыãнэрлэх,холбонçóрахдаалãаварбóþó1-р¿йлажиллаãааã¿нэлэхдээдараахшалãóóрыãàøèãëàæ áîëíî.

Өглөөнèé цаé Бага үäèéн унä Их үäèéн унä Îроéн хоол

Хооллох хугацаа

07.00-08.00 11.00-12.00 15.00-16.00 19.00-20.00

Үнýлгýýнèé øалгуурХангалòòаé саéн

(5 оноо) Хангалòòаé

(4 оноо)Äунä çýрýг

(3 оноо)Хангалòгүé (0 оноо)

Хүнснийбүтээгдэхүүнийтөрлийгçөв,оновчтойòîäîðõîéëñîí áàéäàë

Хүнснийбүтээгдэхүүнийгтºрлººрнüçөвíýðëýñýí.

Бүгдийгнüнэрлэсэнболовчнэг,хо¸рнэроновчгүйбайсан.

Хүнснийбүтээгдэхүүнийихэнхийгбуруу,дутуунэрлэсэн.

Хүнснийбүтээгдэхүүнийгнэрлэжчадаагүй.

Хүнсэндагуулагдахøèì òýæýýëèéí бодисуудыгçөвíýðëýñýí áàéäàë

Øèì òýæýýëèéí бодисуудыгбүгдийгнüçөвнэрлэсэн.

Øèì òýæýýëèéí бодисуудыгтоочижíýðëýñýí.

Øèì òýæýýëèéí бодисуудыгбуруу,дутууíýðëýñýí.

Øèì òýæýýëèéí бодисуудыгнэрлэжчадаагүй.

Хүнснийбүтээгдэхүүнáîëîí øèì òýæýýëèéí бодисуудыгхолбосонáàéäàë

Бүгдийгçөвõîëáîñîí.

Холбохдооганцнэгалдаагаргасан.

Õîëáîñîí боловчбуруу,ихàëäààòàé áàéñàí.

Холбожчадаагүй.

• ¯йлажиллаãаандсóраãчдыноролцожбóйбайдлыãстандартбóс¿нэлãээãээр¿нэлнэ.

I

Á¯ëÝÃ

29

Çªâëªìæ-I

Хавсралò 1. Бèäнèé мýäýх х¿нснèé á¿òýýãäýх¿¿н

ªãºãдсºн мэдээллийã ашиãлаад:

1.Х¿нснийб¿тээãдэх¿¿нийåрºнхийнэрийãсóмандоторбичнэ¿¿?

2. Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé øîøãûã óíøààä òýäãýýðò àãóóëàãäàõ øèì òýæýýëèéí бодисыннэрийãдºрвºлжиндоторнºхºжбичнэ¿¿?

3. ßìàð õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íä ÿìàð øèì òýæýýëèéí áîäèñ àãóóëàãääàãèéã холбонçóрнаóó?

I

Á¯ëÝÃ

30


Áàãøèä çîðèóëñàí õóóäàñ

Баãшсóраãчдынб¿д¿¿вчийãнºхсºнбайдлаарнü1-р¿йлажиллаãааã¿нэлнэ.

ìàõ ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿í

С¿¿,с¿¿нá¿òýýãäýõ¿¿í

æèìñ æèìñãýíý

¯ð òàðèà ãóðèëàí á¿òýýãäýõ¿¿í

Õ¿íñíèé íîãîî

ªºõ òîñ

Óóðàã

Í¿¿ðñ óñ

Àìèíäýì

Ýðäýñ áîäèñ

Хавсралò 2.Х¿нснèé á¿òýýãäýх¿¿нèéã сонãох çºвлºмж

Х¿нсний б¿òээãдэх¿¿н хóдалдаæ авахдаа дараах з¿йлсийã анхаарах хэрэãòэй. ¯¿нд:

• Х¿нснийб¿тээãдэх¿¿нийхадãалаххóãацаахэтэрсэн• Сав баãлаа боодол óраãдаж бит¿¿мжлэл алдаãдсан, хорхой шавж орсон,

бяцарч¿йрсэн,хºãцóрãасан,¿нэрорсон• Лааçалсанб¿тээãдэх¿¿нийсавçэвэрсэн,хонхойжцохиãдсон,хийд¿¿рчтаã

нüтºвийсºн,дарахадхотолçсон,ãэртээочоодçадалж¿çэхдээлааçныдоторхöàéð õîâõîðñîí

• ªндºãнийхалüснимãэрч,ºнãºнüººрчлºãдсºн,хаãарчцóóрсан,ãаднаталнüáîõèðäñîí

• Шилэндсавласанб¿тээãдэх¿¿ндбóлинãар,тóнадас,хºãц¿¿ссэн• Хиам,ºндºã,нарийнбоов,царцмаã,çóóшçэрэãт¿рãэнмóóддаãб¿тээãдэх¿¿нийã

хºрã¿¿рã¿й,илçадãайнºхцºлдçарж,борлóóлжбайвал• Äэлã¿¿рт борлóóлж бóй хºлдººсºн б¿тээãдэх¿¿н ãэссэн эсэхийã шалãах

õýðýãòýé.

I

Á¯ëÝÃ

31

Çªâëªìæ-I

Асуулò Уураг Өөх òос Нүүрс ус Амèнäýм Ýрäýс áоäèс

Ачхолбогдол

Агуулагдаххүнснийбүтээгдэхүүн

Ангилал

1.2.2 Ñэдэв: Хүнсний бүòээгдэхүүний үүрэг, ач холбогдол (Ñóóрь боловсролын ò¿вшин)

Çорèлãо: Олон тºрлийн х¿нснийб¿тээãдэх¿¿н хэрэãлэхийнач холбоãдлыã тайлбарлаж,х¿нснийб¿тээãдэх¿¿нийшинжчанарт¿ндэслэншинэх¿нснийб¿тээãдэх¿¿нсонãохарãадñóðàëöàõ Çорèлò:

• Х¿нснийб¿тээãдэх¿¿ндаãóóлаãдахшимтэжээлийнбодисóóдынбиолоãийн¿¿рэã,ачõîëáîãäëûã ìýäýõ

• Х¿нснийб¿тээãдэх¿¿нийшинжчанарт¿ндэслэнхоолх¿нсээсонãохчадварэçэмшихХýрýãлýãäýх¿¿н:

¯éë àæèëëàãàà 1. Õàâñðàëò 1-5¯йлажиллаãаа2.Хавсралт6


• Бидяаãаадçаавалхоолх¿нсхэрэãлэх¸стойвэ?ãэсэнасóóдалдэвш¿¿лэнярилцаж,õ¿íñýíä àãóóëàãäàõ õîîë òýæýýëèéí áîäèñ íü õ¿íèé áèå îðãàíèçìä äàðààõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã òàëààð áàãø òàéëáàðëàíà.

Баãшидçориóлсанмэдээлэл:1. Õîîë òýæýýëèéí áîäèñ íü áèåä îðæ çàäàðñíààð èõ õýìæýýíèé ýíåðãè ÿëãàðóóëñíààð

алдсанэнåрãийãнºхºхэх¿¿свэрболдоã.Жишээлбэл:100ãóóраã,100ãн¿¿рсóсçадрахадтóсб¿р400êêал,100ãººхтосçадрахад900êêалэнåрãиялãардаã.

2.Эдэсийннºхºнтºлжилтболонбиåорãаниçмынхºãжилтºдчóхал¿¿рэãã¿йцэтãэдэã.3. Áèå ìàõáîäîä ÿâàãäàõ áîäèñûí ñîëèëöîîã çîõèöóóëäàã.

• Харинóóраã,ººхтос,н¿¿рсóс,аминдэм,эрдэсбодисынã¿йцэтãэх¿¿рэãхарилцанàäèëã¿é áàéäãèéã òàéëáàðëààä áàã òóñ á¿ð äýýðõ øèì òýæýýëèéí áîäèñûã ñóäëàõ çорилãодэвш¿¿лж,анãийнсóраãчдыã5баãболãонхóваана.

• Баã тóс б¿рт х¿нсэнд аãóóлаãддаã хоол тэжээлийн бодисын ач холбоãдлын талаармэддэãç¿йлээдэвтэртээбичихдаалãаварºãнº.

• Баãийнсаналыãсонсож,анãихамтолноороочºлººтэйярилцсаныдараабаãтóсб¿ртóóраã,ººхтос,н¿¿рсóс,аминдэм,эрдэсбодисынталаарсóдлахматåриалыãтараажºãíº. Ýíý ¿éë àæèëëàãààã ýâë¿¿ëãèéí àðãà õýðýãëýí çîõèîí áàéãóóëíà.

• Баãóóдхамтранажиллаждóóссаныдараасóдалсанматåриал(óóраã,ººхтос,н¿¿рсóс,аминдэм,эрдэсбодис)-аах¿снэãтхэлбэрээрнэãтãэхдаалãаварºãнº.

I

Á¯ëÝÃ

32


• Х¿снэãтэдт¿шиãлэнолоннэртºрлийнх¿нснийб¿тээãдэх¿¿нхэрэãлэхшаардлаãатайãòàéëáàðëàíà.


• Òа х¿нсний çахаас 7 хоноãт хэрэãлэх х¿нсээ цóãлóóлж байна ãэж тºсººлüå. Эр¿¿лахóйншаардлаãаханãасан,шинэх¿нснийб¿тээãдэх¿¿нийãхэрхэнсонãожавахвэ?Заримсóраãчдыãхóдалдаãч,çаримыãнüхóдалданаваãчболãонд¿рдтоãлóóлна.

• Òоãлоомын явцад хóдалдан аваãчид х¿нсээ çºв сонãож байãаа эсэхэд анхаарлаахандóóлж,çаримсóраãчдыãбóсдынºмнºтоãлохыãсаналболãоно.

• Òоãлоомынявцыãд¿ãнэж,х¿нсээхэрхэнçºвсонãожавахталаарºãºãдсºнмэдээлэл(хавсралт6)-ийãинсåртийнарãаарсóдлахдаалãаварºãнº.

• Мэдээллээсþóãнüмэддэãбайсан,þóãшинээрмэдэжавсныãнэãтãэнд¿ãнэлтхийж,àìüäðàëäàà õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð ÿðèëöàíà.


• 1-р¿йлажиллаãааныявцадбаãóóдх¿снэãтийãхэрхэннºхсºнбайдалд¿нэлãээºãнº.Мºнх¿снэãтийналüбаãанаã¿йцэдоновчтойбºãлºãдсºнººртóхайнсэдэвоноãдсонбаãийн ажил (сэдвээ бóсдад сайн тайлбарлаж ойлãóóлсан тохиолдолд баãóóд тóссэдэвтэйхолбоотойбаãаныãã¿йцэд,çºвбºãлºнºãэсэн¿ã.)-ыã¿нэлжболно.

• Ä¿рдтоãложбóйбайдлыãстандартбóс¿нэлãээãээр¿нэлжболомжтой.

Хавсралò 2.ªºх òос

ªºх тос нü биå махбодын çарцóóлсан энåрãийã нºхºж, орчны тааламжã¿й нºлººнººсхамãаалдаã.Мºнбиåмахбод(óóраãтархи,мэдрэл,çаримдаавар)-ынб¿рэлдэх¿¿нхэсэãболжºãдãººсãаднахоолх¿нстэйхамтбиåдоржирсэнóóрãийншинãэцийãсайжрóóлах,биолоãийн ¿нэт чанараар их А, Ä, Е аминдэм¿¿дийн шимэãдэлтийã дэмжихэд чóхал¿¿ðýãòýé. ªºõ òîñûã óðãàìëûí áà àìüòíû ãàðàëòàé ãýæ àíãèëíà. Óðãàìëûí ãàðàëòàé ººõ тосыãнаранцэцэã,чидóнжимсçэрãээсавдаãболамüтныãаралтайººхтосыãмалынººх,öºöãèéí òîñ çýðãýýñ àâíà.

Хавсралò 3.í¿¿ðñ óñ

Í¿¿рсóснüбиåмахбодынхоноãтçарцóóлахэнåрãийн50орчимхóвийãнºхºжºãдºã.Уóраã,ººõ òîñíû øèíãýöèéã õóðäàñãàõàä íºëººëäºã. Í¿¿ðñ óñûã ýíãèéí áà íèéëìýë ãýæ àíãèëíà. Энãийнн¿¿рсóсныãолтºлººлºãчнüãлþêоçбаôрóêтоçбºãººдэдãээрнü¿ржимс,çºãийнбаланд аãóóлаãдана. Харин нийлмэл н¿¿рс óсыã арвайн ãóрил, хивэã çэрэã ¿р тарианá¿òýýãäýõ¿¿íýýñ àâäàã.

Хавсралò 1.Уóраã

Хоолнынайрлаãадаãóóлаãдажбóйóóраãнüбóлчин,арüс,¿с,хóмсбиåийндотоодшинãэнийб¿тцэдорж,биåийн эд эсийã нºхºн тºлжих óлмаарэрхтэнб¿рэлдэхэд чóхал ¿¿рэãтэй.Мºналивааºвчиндºртºхººссэрãийлж,ажиллахэрчх¿ч,чадварыãнэмэãд¿¿лдэã.Уóрãийãдоторнüамüтныболонóрãамлынãаралтайãэжанãилдаã.Урãамлынãаралтайóóрãийãтºмс,цаãаанбóдаа,арвайçэрэãхоолх¿нснээсавдаãболамüтныãаралтайóóрãийãмах,çаãас,ºндºã,с¿¿нб¿тээãдэх¿¿нээсавдаã.

I

Á¯ëÝÃ

33

Çªâëªìæ-I

Хавсралò 6.Шèнý х¿нснèé á¿òýýãäýх¿¿нèé øèнж чанар

Ìах -Òод óлаан ºнãºтэй, махны ãадарãóó нü цэвэр хóóрай, салс ºнãºрã¿й,çаãсаалтынхалüсанб¿рх¿¿л¿¿ссэн,хóрóóãаардарахад¿¿ссэнхонхорхойхóрданарилдаã,ººхнü¿лмэдэãшарãалтóяатай,цаãаанºнãºтэй,шинэмахныаятайханàìò ¿íýðòýé áàéíà.Хèам – Б¿рхэвч халüс б¿тэн, хóóрай, цэвэр, ºнãºã¿й, хºãцний ¿нэрã¿й, ç¿сэж¿çэхэд таташ нü жиãд, няãтшил сайтай, хийн цэвр¿¿ã¿й,ш¿¿слэã яãаан, ººх нüцаãаанºнãºтэй,исãэлэн,ãашóóнбиш,аятайханамттайбайна.Ñ¿¿ -ßлимã¿йшаравтар тóяатайцаãаанºнãºтэй,аятайханамт¿нэртэйбайна.Зохиххэмжээнийºтãºнбайхбаóсархаã,салсархаãбайжболохã¿й.Ãóрèл - Исãэлэн хºãцºрсºн ¿нэрã¿й, ãашóóн эсвэл чихэрлэã амтã¿й, шинэхэнбóóдайн аятайхан ¿нэртэй байна. Гóрилны çэрэã нэр тºрлººс хамаарч цаãааншарãалаас сааралдóó бор ºнãºтэй байна. Сайн чанарын ãóрил нü хóóрай байхбºãººдãартааимрэхэдбººãнºрºхã¿й,амарханбóтарна.Бóäаа-Харлажцоохортооã¿й,хºãцний¿нэрã¿й,ãашóóнхºãцºрсºнамтã¿й,хортонмэрэãч,тэдãээрийнºтавãалдайялãадсаарбохирлоãдооã¿йбайна.Жèмс, х¿нснèé ноãоо -Öэвэрб¿рэнб¿тэн хэлбэрээалдааã¿й, хортоншавж,мэрэãч óрãамлынºвчний óлмаас ãэмтэжмóóдааã¿й, ялçрааã¿й, хºãцã¿й, аливаа¿нэрã¿й,хºлдººã¿й,хатааã¿йбайна.ªнäºã–халüснüхатóó,б¿тэн,цэвэр,хэтжижиãбиш(óдаанхадãалахтóтамчийãээалдажжижãэрдэã),ºнãº,¿нэрнüхэвийнбайна.

Хавсралò 4.Ýрäýс áоäèс

Калüци,ôосôор,тºмºр,иод,маãни,цайрçэрэãэрдэсбодиснüяс,ш¿д,хóмс,цóс,бóлчин,ìýäðýë çýðýã ýä ýðõòíèé á¿òöýä îðäîã. ìºí áèå ìàõáîäûã õàëäâàðààñ õàìãààëàõààñ ãàäíà оþóнóхаан,сэтãэх¿йнхºãжилдчóхал¿¿рэãтэй.Эрдэсбодисынхэрэãцээãмах,çаãас,с¿¿,бяслаã,ноãоонºнãºтэйх¿нснийноãооãхэрэãлэснээрханãажболно.

Хавсралò 5.Амèнäýм

Аминдэм б¿хэн ººрийн ºвºрмºц ¿йлчилãээтэй боловч биå махбодын ¿йл ажиллаãааãçохицóóлах, эр¿¿л байлãах ач холбоãдолтой. Уóраã, ººх тос, н¿¿рс óсыã бий болãох,халдвараассэрãийлэхэдчóхал¿¿рэãтэй.Аминдэмийãжимс,х¿нснийноãоо,¿ртариаболонàìüòíû ýëýãíýýñ ãàðãàæ àâäàã. Àìèíäýìèéã óñàíä áà òîñîíä óóñäàã ãýæ àíãèëíà.

1.2.3 Ñэдэв: Çүй зохисòой хооллолò (Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çорèлãо: З¿йçохистойхооллохçарчмóóдыãамüдралдаахэрэãж¿¿лэхарãадсóралцахÇорèлò:

• З¿йçохистойхооллолтын5çарчмынталаармэдэх• “Эр¿¿лжин”болон“Биåийнжинãийниндåêс”-ийãтооцоолох• Хоноãтхоолх¿нсээравахилчлэãийнхэмжээãтодорхойлох• ªºрийнç¿йçохистойхооллолтодхяналттавüж,д¿ãнэлтãарãах

I

Á¯ëÝÃ

34


Хýрýãлýãäýх¿¿н: ¯йлажиллаãаа1.Хавсралт1,х¿снэãт3,4,5¯йлажиллаãаа2.Хавсралт2,3

Хичээлийн бэлòãэл

1.Òóсхичээлийнбэлтãэлийãханãахынтóлдсóраãчдадхичээлээсºмнºх7хоноãтºдºрб¿рхэрэãлэсэнхоолх¿нсээх¿снэãтэддараахбайдлаартэмдэãлэсэнбайхыãсанóóлж,хичээлдирэхдээтэмдэãлэлээавчрахыãдаалãаварболãоно.

Õ¿ñíýãò 2.Äолоохоноãтхэрэãлэсэнхоолх¿нс

Өäөр, гарèг

ЦагХýрýглýсýн хоол, øèнгýн

Хýмжýý

Нèéò хýмжýý, граммаар

Мах,маханбүтээгдэхүүн

Үртариа,гурил

Сүү,сүүнбүтээгдэхүүн

Хүнснийногоо

Жимс,жимсгэнэ

Äаваа

7.20Òалх,ìàñëîАягацай

1çүсэм,10г

11.10 Пирожки2 ø

13.00

ÖагаанбудаатайхуургаСүүтэйцай

1ïорц1аяга

20.00

ÖуйванÒалхÀëèìÖай

1таваг2çүсэм1ø2аяга

Нèéò

Ìягмар

Нèéò

2.Гэртээбиåийнºндºр,жинãээхэмжих Хэрэвболомжтойболанãидаатóóçанмåтр,жинавчирчсóраãчб¿рийнбиåийнºндºр,

жинãхэмжинэ.Энэ¿åдсóрãóóлийнэмчийãоролцóóлахнüçºвхэмжилтхийхэдчóхал¿¿ðýãòýé.


• Хичээл эхлэхээс ºмнº ãэрийн даалãавар ã¿йцэтãэсэн эсэхийã шалãана. Хэрвээсóраãчиддаалãаварбиåл¿¿лээã¿йболººрсэдэворжболно.

• Хэрвээхичээлэхлэхбэлтãэлханãалттайãэж¿çвэлç¿йçохистойхооллолтынтóхайºãºãдсºнмэдээллийãçэрэãцэнтэмдэãлэлхºтлºхарãаарсóдлóóлна.(Хавсралт1)

• Мэдээллийãсóдалждóóссаныдарааç¿йçохистойхооллолтын¿ндсэнçарчимболох“ºдºрб¿ролоннэртºрлийнхоол,х¿нсхэрэãлэж“байãааэсэхэднüд¿ãнэлтхийлãэнэ.¯¿нийтóлдсóраãчидбаãшийнтараажºãсºн3-рх¿снэãтийãашиãланºдºртхэрэãлэсэн

I

Á¯ëÝÃ

35

Çªâëªìæ-I

Õ¿ñíýãò 3.Íýã íýãæ õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý

Ìах, махан

áүòýýгäýхүүнБуäаа, гурèл

Ñүү, сүүн

áүòýýгäýхүүн Хүнснèé ногоо Жèмс, жèмсгýнý

100гмах•Загастахианы•махгарыналганы

õýìæýýòýé

1аягасамар•2шөндөг•ëààçàëñàí ìàõ •хагас

30гборц•120гхиам•

1çүсэмталх•Òосчихэрбагатай•боорцог1ш

1/2аяга•болгосонбудаа

1/2аягачанасан•гоймон

4шåрдийн•жигнэмэг

Мантууш•Гурил3хоолны•халбага

Шингэнсүү1•аяга

Òараг,хоормог•2аяга

Аарц1атга•буþу50г

Ааруул1ш•буþу20г

Бяслаг30г•

×àíàñàí •жижгэвтэртөмсш

Äундçэргийншар•лууван1ш

Äундçэргийн•улаанлууван1ш

Жижигшар•ìàíæèí 1ø

Өргөстхэмх1/3•аяга

Óëààí ëîîëü 1ø•

Чацарганаболон•байгалийнжимс

1аяга

Үçэмбуþу•õàòààñàí æèìñ

1/4аяга

Жимснийшүүс•1/2аяга

Àëèì 1ø•

хоолх¿нснийхэмжээã“хооллохнэãж”-ээртооцоолонãэртээнºхºжирсэнх¿снэãтийн“нийт хэмжээ” ãэсэн баãаныã ã¿йцээнэ.Жишээлбэл, даваа ãариãийн хэрэãлээ 4-рõ¿ñíýãòèéí õýëáýðýýð òîîöîîëîãäîíî.

• Äолоохоноãийнºдºрб¿рхэрэãлэсэнхоолх¿нснийхэмжээãºсвºрнасныхныºдºртхэрэãлэххэмжээтэйхарüцóóлóóлж,д¿ãнэлтãарãóóлна.(Х¿снэãт5)


• Хоол х¿нсээр авах шаардлаãатай илчлэãийн хэмжээã тооцоолоход бидний ãэртээхэмжиж ирсэн биåийн ºндºр, жинãийн хэмжээ хэрэãтэй болно ãэдãийн санóóлаадарãачлал(хавсралт2)-ыãтараажºãчсóдлóóлна.

• ªдºрт хэрэãлэсэн хоол х¿нсний хэмжээ (ãрамм) болон тэдãээрт аãóóлаãдахшимтбодис(óóраãбан¿¿рсóсныичлэã17,1êЖ/ã,ººхтосныилчлэã38,0êЖ/ã)-ынилчлэãийãашиãланхоолх¿нсээравсанилчлэãээтооцоолох(Хавсралт3)

• Хоноãт çарцóóлаãдах нийт илчлэãийã, хоол х¿нсээр авсан илчлэãтэй харüцóóланä¿ãíýëò õèéëãýõ


• Лавлахматåриал ашиãлан хоноãт хэрэãлэсэн х¿нснийб¿тээãдэх¿¿н дэх óóраã, ººхтос, н¿¿рс óсны харüцааã тодорхойлж, тóс б¿р харãалçан 1:2:3 харüцаатай байãааýñýõèéã òîîöîîëóóëàõ

• Òэжээллэãх¿нснийб¿тээãдэх¿¿нхэрхэрэãлэжбайãаадаад¿ãнэлтхийлãэх• Äээрãарãасанд¿ãнэлт¿¿дэд¿ндэслэнººрººболонбóсадсóраãчидç¿йçохистойхооллож

байãааэсэхталаархарилцанярилцóóлж,çºвлºмжболовсрóóлахдаалãаварºãнº


• Гэрийндаалãаврынбиåлэлт• ¯йлажиллаãаандоролцожбóйидэвх,санаачилãа• Гарãажбóйд¿ãнэлт¿¿дийн¿ндэслэл,томü¸ололд¿нэлãээºãчболно.

I

Á¯ëÝÃ

36


Х¿снэãт4.Õîíîãò õýðýãëýñýí õîîë õ¿íñíèé õýìæýý

Õ¿ñíýãò 5.Õîíîãò õýðýãëýñýí õîîë õ¿íñíèé õýìæýý

Өäөр, гарèг

ЦагХýрýглýсýн хоол, øèнгýн

Хýмжýý

Нèéò хýмжýý, граммаар

Мах,маханбүтээгдэхүүн

Үртариа,гурил

Сүү,сүүнбүтээгдэхүүн


Жимс,жимсгэнэ

Äаваа

7.20Òалх,маслоАягацай

1çүсэм,10г

1нэгж

11.10 Пирожки 2 ø 1нэгж 2нэгж

13.00

ÖагаанбудаатайхуургаСүүтэйцай

1ïорц1аяга

1нэгж 2нэгж 0.2нэгж

20.00

ÖуйванÒалхÀëèìÕàð öàé

1таваг2çүсэм1ø2аяга

2нэгж1нэгж

1нэгж

Нèéò 2 нýгж 8 нýгж 0.2 нýгж - 1 нýгж

Насны áүлýг

Өäрèéн èлчлýгèéн

хýрýгцýý (ккал)

Хүнснèé áүòýýгäýхүүнèé áүлýг, хооллох нýгжýýр

Будаа,гурил


ìàõ Сүүцагаанидээ æèìñ

Өсвөр нас/11-17/

2400Ойролцоогоор

14-16 6 2-3 2 2

I

Á¯ëÝÃ

37

Çªâëªìæ-I

Хавсралò 1.Ç¿é çохèсòоé хооллолò

Биåмахбодынхэвийн¿йлажиллаãааãханãахадçайлшã¿йшаардлаãатайшимтбодисаãóóлсанхоол,х¿нсийãнас,х¿йс,байãалü,цаãóóр,ахóйннºхцºл,хºдºлмºрэрхлэлтболонэр¿¿лмэндийнбайдалдааçºâ òîõèðóóëàí õýðýãëýõèéã ç¿é çîõèñòîé õîîëëîëò ãýíý.

З¿йçохистойхооллох5çарчим:•ªдºрб¿ролоннэртºрлийнхоол,х¿нсхэрэãлэх•Хоолх¿нсээравахилчлэãийнхэмжээãхянах•Хоолх¿нсэндэхтэжээлийнбодиснüçохистойхарüцаатайбайх•Хоолх¿нсэндэхтэжээлийнбодисçохистойхэмжээтэйбайх•Òэжээллэãчанарнüбиåмахбодынхэрэãцээãханãасанбайх

Øèì òýæýýëèéí áîäèñûí àãóóëàìæ íü õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýð òºðëººñ õàìààðàí õàðèëöàí адилã¿йбайдаã.Òóхайлбалмах,маханб¿тээãдэх¿¿нóóраã,ººхтосоор;с¿¿,с¿¿нб¿тээãдэх¿¿нóóраã,эрдэс бодисоор; х¿нсний ноãоо аминдэм, эрдэс бодисоор; ¿р тариан б¿тээãдэх¿¿н н¿¿рс óсаарбаялаãбайна.Эдãээрнü х¿нийбиåмахбодынºсºлт хºãжил, ¿йл ажиллаãаанд харилцанадилã¿й¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áºãººä íýã áóþó öººí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í äàãíàí õýðýãëýõ íü çàðèì òºðëèéí шимтбодисынил¿¿дэл,дóтаãдалдºртºхшалтãаанболжºãдºã.Иймээсх¿нººрийнхэрэãцээãханãаххэмжээнийолонтºрлийнх¿нснийб¿тээãдэх¿¿нхэрэãлэжçаншихнüэр¿¿лмэндэдачтóстай.

Хоноãт хоол х¿нсээр авах óóраã, ººх тос, н¿¿рс óсны хэмжээ харãалçан 1:2:3 байвал хоол, х¿нсçîõèñòîé õàðüöààòàé áàéíà ãýæ ¿çäýã.

Òаныихэнххоолны40%нüбóдааãóрилынб¿лэã,23%-ыãх¿нснийноãооб¿рд¿¿лдэã.Харинмахныб¿лэã17%,жимсбас¿¿цаãаанидээтóсб¿р10%-ийãэçлэх¸стой.Гэхдэээнэхэмжээнüнас,биåмахбодынхºãжил,хºдºлмºрэрхлэлтçэрэãолонх¿чинç¿йлээсхамаардаã.Х¿нснийб¿тээãдэх¿¿нийтэжээллэãчанарнüт¿¿ндаãóóлаãдахаминдэм,эрдэсбодисынхэмжээãээртодорхойлоãддоãóчраасалü болох “тэжээллэã х¿нс” (аминдэм, эрдэсбодисын аãóóламжºндºртэйжимс, х¿нсний ноãоо)õýðýãëýõ íü ç¿éòýé.

Хавсралò 2.Хоногò хоол хүнсýýр авах ёсòоé èлчлýгèéн хýмжýýг òооцоолох арга

1. Өөртбайвалçохих“эрүүлжин”-гтооцоолохынтулдбиåийнөндөр(мåтр)-ийнквадратыгтогтмолтооболох22-оорүржүүлэх.

Жишээлбэл:1,5х1,5х22=49,5кг2. Бодисынсолилцоондшаардагдахилчлэгийгбодожолохдоободисынсолилцоонд

шаардагдахстандартхэмжээг“эрүүлжин”-ээрүржүүлнэ. Жишээлбэл:21,7х49,5=1074,15ккал

3. Хоногт шаардлагатай нийт илчлэгийг тодорхойлох çорилгоор бодисын солилцоондшаардагдахилчлэгийгхөдөлгөөнийидэвхийнкоэôôициåнтоорүржүүлнэ.

Жишээлбэл:1074,15ккалх1,5=1611,225ккал

Нас Ýрýãòýé Ýмýãòýé

18-49 22,3 21,7

50-69 21,5 20,7

Хөäөлмөр ýрхлýлòБèåèéн хөäөлгөөнèé

èäýвхèéн коýффèцèåнò

Оþуныхөдөлмөрэрхэлдэг,хөдөлгөөнбагатай 1,5

Биåийнхүчнийдундçэргийначаалалтайхөдөлмөрэрхэлдэг 1,75

Биåийнхүчнийхүндхөдөлмөрэрхэлдэг 2,0

I

Á¯ëÝÃ

38


Хавсралò 3.Хоноãò хоол х¿нсýýр авсан èлчлýãèéн хýмжýýã òооцоолох

1. ªдºрт идсэн х¿нснийб¿тээãдэх¿¿ниймассыã тодорхойлох (Мах 200ã, ãóрил 150ã, с¿¿200ã ã.ì)

2. 100ãх¿нснийб¿тээãдэх¿¿нийилчлэãийãх¿снэãтэд¿ндэслэнтооцоолох Жишээлбэл: 100ã махны илчлэã 986 êЖ óчраас 200ã махыã хэрэãлэснээр 1972êЖ

энåрãиялãарна,150ããóрилынилчлэã2190êЖболноã.м

3. Х¿нснийб¿тээãдэх¿¿нийилчлэãийннийлбэрийãолох Жишээлбэл:1972+2190=4062êЖ4. 1êêал=4,18êЖãэсэнхарüцаанд¿ндэслэнêЖнэãжийãêêал-дшилж¿¿лэх 1êêал-4,18êЖ Хêêал-4062êЖ Х=972êêалã.м5. Хоноãтхэрэãлэсэнх¿нснийб¿тээãдэх¿¿нийилчлэãийãхоолх¿нсээравах¸стойилчлэãтэй

õàðüöóóëàí ä¿ãíýëò õèéíý.

Б¿òýýãäýх¿¿нèé нýр100г хүнснèé áүòýýгäýхүүнèé

èлчлýãèéн хýмжýý, êЖ

ìàõ 987

Òалх 1071

Öаãаанбóдаа 1440

Ãóðèë 1460

Ñ¿¿ 281

Элсэнчихэр 400

Öºцãийнтос(масло) 2792

I

Á¯ëÝÃ

39

Çªâëªìæ-I

II

Á¯ëÝÃ

ХªÄªëÃªªН

Б¯ëÝÃ 2

Агуулга


Бага áоловсролын òүвøèн

Хөдөлгөөн,түүнийтөрөл•Хөдөлгөөнийхомсдол•Чийрэгжүүлэхдасгал,•хөдөлгөөнБайгалийнхүчинçүйлээр•чийрэгжихнü

Идэвхтэйбаидэвхгүй•хөдөлгөөнийгялгажсурах,òàéëáàðëàõХөдөлгөөнийачхолбогдлыг•òàéëáàðëàõХөдөлгөөнийхомсдолүүсгэх•хүчинçүйлүүдийгтайлбарлах,сэргийлэхӨглөөнийдасгал,алжаалтайлах,•амüсгалындасгалхийжсурахÍар,усагаараарбиåэ•чийрэгжүүлэхийначхолбогдлыгòàéëáàðëàõ

Идэвхтэйдасгалхөдөлгөөнөөр•тогтмолхичээллэдэгбайхӨглөөний,алжаалтайлах•болонамüсгалындасгалтогтмолхийдэгбайхÍар,усагаараарбиåэ•чийрэгжүүлдэгбайх,түүнийгхэвшилболгох


Хүний биåийн эрүүл мэндэд нөлөөлдөг нэг чухал хүчин çүйл бол хөдөлгөөн þм.Хөдөлгөөнийачхолбогдлыгүнэлжбаршгүйбилээ.

“ßмарчэмийгхөдөлгөөнорложчаддаг,харинхөдөлгөөнийгорлохэмхааначүгүй”хэмээнхэлдэгнüоргүйүгбишþм.

ЕБС-ийн1-рангиасэхлэнбиåийнтамирынхичээлийгордогхэдийчэрүүлмэндийнхичээлээр дасгал хөдөлгөөний ач тусыг хүний биåийн бүтэц, эрүүл мэндтэй холбонтайлбарладгаарааонцлогтой.

“Хөдөлгөөн” бүлэг сэдвийг боловсролын түвшингээр ангилахдаа дараах åрөнхийçарчмыг баримталсан. Үүнд: бага ангийн хүүхдүүд ихэвчлэн хөдөлгөөнтэй байдагучраасэнэүåднüхөдөлгөөнийтөрөл, түүнийач холбогдлынталааройлгуулах, хэрхэнçөвамüсгалах,өглөөнийдасгалхийх,биåэчийрэгжүүлэхталаароруулсанбөгөөдсуурüболовсролэçэмших¿åднüхүүхдүүдийншилжилтийннасэхэлждааврынүйлажиллагааидэвхжин,өндөрболох,биåийнжиннэмэгдэх,таргалах,амарханядрахçэрэгөөрчлөлтгарчэхлэхтóлэнэүåднüхэрхэнбиåэчийрэгжүүлэх,биåийнжинөндөртөөхяналттавüдагбайх,таргалалтаассэргийлэхтэйхолбоотойсэдв¿¿дийãорóóлжºãсºн.

Бүрэн дунд боловсролын түвшинд хүүхдүүд харüцангуй биåэ даан өөрийн гэсэнсонголтыг хийж чаддаг болсон, өөрөөр хэлбэл, өөртөө болон бусдад тавих анхаарал,халамж нэмэгдэж, аливаадшүүмжлэлтэй, бүтээлч ханддаг болсон çэрэг онцлогтой нüхолбогдуулан сïорт болон дасгал хөдөлгөөний олон төрлийã санал болгож тэднээсөөрсдөөсонгодогбайхаароруулахыгхичээлээ.

Энэхүү хөтөлбөрөөр хичээл çаах гэж буй багш хичээлийн агуулга, багтаамжийгсонгохдоо өөрийн орон нутаг, сургуулийнхаа орчин, нөхцөл, боломжиндоо тохирууланхэрэглэхнüçохистой.

Õ¿ñíýãò 1.“Хºдºлãººн“сэдвээрэçэмш¿¿лэхмэдлэã,чадвар,хандлаãа

40


II

Á¯ëÝÃ

Ñуурь áоловсролын òүвøèн

Áèå áÿëäðûí •чийрэгжилтийнтүвшинБиåийнжингийниндåкс•Òаргалалт,түүнийсөрөг•үрдагавар

Биåийнхээжинбаөндрийн•харüцаандхяналттавихчадвартайáîëîõБиåбялдрыгчийрэгжүүлэх•дасгалаассуралцахБиåбялдрынчийрэгжилтийн•түвшингтодорхойлохаргаçүйдсуралцахÒаргалалт,түүнийбиåмахбодод•үçүүлэхсөрөгнөлөөгтайлбарлах,биåдээтохирсондасгалхөдөлгөөнөөрхичээллэх

Биåбялдрыгчийрэгжүүлэх•дасгалуудыгтогтмолхийдэгáàéõБиåийнжин,өндрийн•харüцаандаахяналттавüдаг,түүнийгçохицуулдагбайхÒаргалалтаасөөрийгөөболон•бусдыгурüдчилансэргийлдэгáàéõ

Бүрýн äунä áоловсролын òүвøèн

Эмчилгээнийбиåийнтамир•Гоосайхандхөдөлгөөний•ачхолбогдол

Биåийнгалбирçасахдасгалуудыг•өөртөөтохирууланхийжсурах,õýâøèõСïортынтөрлººсөөрттохирохыг•сонгохчадвартайболох

Өөрттохирсонсïортынтөрлөөр•биåдаанхичээллэдэгбайхБиåэхөгжүүлэхдасгал,•сïортооортогтмолхичээллэдэгáàéõ


2.2.1 Ñэдэв: Хºдºлãººн, ò¿¿ний òºрºл (Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä) Çорèлãо:Х¿нийэр¿¿лмэндэдчóхалнºлººб¿хийхºдºлãººн,т¿¿нийтºрºл,ачхолбоãдлынòàëààð ìýäëýã ýçýìø¿¿ëýõ Çорèлò:

• Хºдºлãººн,т¿¿нийтºрлийãмэдэх• Хºдºлãººнийтºрл¿¿дийãтодорхойлох,тайлбарлах

Хýрýãлýãäýх¿¿н: Марêåр,самбар,цавóó,сêоч,Õºäºëãººí õèéæ áóé õ¿íèé çóðàã. Õàâñðàëò 1.


Сóраãчдыã4баãтхóваана.Äараахасóóлтыãасóóжхичээлийãсэдэлж¿¿лнэ.1.Х¿нямархºдºлãººнхийдэãвэ?2.ßмарямарэрхтнийтóсламжтайхºдºлдºãвэ?3. Áàãø ÿíç á¿ðèéí õºäºëãººí õèéæ áóé õ¿ì¿¿ñèéí çóðãèéã ñàìáàðò áàéðëóóëíà

(Хавсралт1-ийãашиãлажболно). Çóðàã äýýð àíãèàðàà õàìòðàí ÿðèëöàíà

41

Çªâëªìæ-I

II

Á¯ëÝÃ


•ªãºãдсºнасóóлтыãóншаад“тийм”,“¿ã¿й”ãэсэнхариóлтыналüнэãийãнüнºхºжбичнэ.

1.Чиóдаансóóжçóраãт¿çдэã¿¿?.........2.Комïüþтåрихтоãлодоãóó?.........3.Íомихóншдаãóó?.........4.8цаãаасил¿¿óнтдаãóó?.........5.Сóрãóóлü,ãэрхо¸рчинüойрхонóó?.........6.Биåийнтамирынхичээлдээордоãã¿йþó?.........

•“Òийм”ãэсэнхариóлтынтооãолж,хºдºлãººнийдóтаãдалтайэсэхээтодорхойлно.

Баãшидçориóлсанмэдээлэл:

Хºäºлãººн – ýр¿¿л мýнä

Х¿нб¿рººрийн,нас,х¿йс,х¿ччадал,боломжидтаарсандасãалхºдºлãººнхийдэã.Х¿нàìüäðàëûíõàà 99%-ä õºäºëãººí õèéäýã áàéíà. Áèåèéí õºäºëãººíèéã èäýâõòýé áà èäýâõã¿é ãýæ õóâààæ ¿çäýã.

Идэвхã¿йхºдºлãººн–босох,сóóх,хэвтэх,хичээлдээявах,ãэртээхарихИдэвхтэйхºдºлãººн–тоãлох,ã¿йх,óсандсэлэх,дóãóйóнах,ãимнастиêхийх,сïортоор

хичээллэхã.м.хºдºлãººнийтºрл¿¿дбаãтана.

Идэвхтэй хºдºлãººн ãэдэã нü тóсãай çориóлалтаар, тодорхой хóãацааны тóрш хийхáèåèéí òàìèðûí äàñãàë õºäºëãººíèéã õýëíý. Áèåèéí òàìèðûí äàñãàëóóä íü áèåèéí х¿чний, óян хатны çэрэã олон янç байдаã. Гимнастиêийã дотор нü мºн сïортын, óран,сайхны,ºãлººний, óсандоторх ãимнастиê ãэжанãилдаã. Гимнастиê хийснээр х¿нийóянхатанбайдалнэмэãддэã.Уянхатанбайдалãэдэãнüбиåийãчºлººтэйхºдºлãºхийãхэлнэ.

Õ¿¿õýä íàñàíä áèåèéí ºñºëò ìàø õóðäàí ÿâàãääàã áà ýíý ¿åä áèåèéí òàìèðûí äàñãàë хийвэлбиåбялдрынхóвüдºвтэãш,эр¿¿лчийрэãбайхболно.

¹Тèéм гýсýн

харèулòын òооТаéлáар

1 1-2 хөдөлгөөнбагаçэрэг

2 3-4 хөдөлгөөннэлээддутмаг

3 5-6 хөдөлгөөнмашихдутагддаг

42


Хавсралò 1.

II

Á¯ëÝÃ

43

Çªâëªìæ-I

2.2.2 Ñэдэв: Хºдºлãººний ач холбоãдол (Ñóóрь боловсролын ò¿вшин)

Çорèлãо: Х¿нийэр¿¿лмэндэднºлººлºх¿ндсэнхºдºлãººн,т¿¿нийтºрºл,ачхолбоãдлынòàëààð îéëãîëò ºãíº.Çорèлò:

•Äасãалхºдºлãººнийачхолбоãдлыãтайлбарлах• Х¿м¿¿сийнºдºртóтам¿йлдвэлçохихдасãалхºдºлãººнººссóралцах• Бóсдадçаах,дасãалхийхийначхолбоãдлыãтайлбарлах

Хэрэãлэãдэх¿¿н: Õàâñðàëò 1Õàâñðàëò 2


• ªмнºханãиóдадхºдºлãººн,т¿¿нийхэлбэрийнталаар¿çсэнãэдãийãсанóóлж,дараахасóóлтындаãóóярилцанхичээлийãсэдэлж¿¿лнэ.1.Хºдºлãººнãэжþóвэ?Хºдºлãººнийямарямархэлбэрбайдаãвэ?2.Хºдºлãººнх¿нийбиåдямарачхолбоãдолтойвэ?3.Òанардасãалхºдºлãººнийãтоãтмолхийдэã¿¿?4.Òанарóдаанхóãацааãаархºдºлãººнã¿йсóóхтохиолдолбайдаãóó?Òоочижхэл¿¿лнэ.

(çóраãт¿çдэã,хичээлхийдэã,êомïüþтåртоãлодоããэхмэт)5.Хºдºлãººнã¿йóдаанхóãацаандсóóсныдараах¿нийбиåдямарямарººрчлºлтãарах

вэ?


• Сóраãчдыã оãт хºдºлãººнã¿й хэсэã хóãацаанд сóóлãана. Биåд ямар ямар ººрчлºлтãарчбóйãасóóна.Хичээлийнцаãаасхамаарчалüболохолонх¿¿хдээрхэл¿¿лнэ(биåхºшсºн,ãарºвдсºн,хºлºвдсºн,х¿ç¿¿хºшсºн,чилсэнãэхмэт).

• Баãшсóраãчдыãбосãондараахдасãалыãхамтарчã¿йцэтãэнэ.Биåдãарсанººрчлºлтийнталаардахинхамтарчярилцана.


Хºäºлãººнèé ýр¿¿л мýнäèéн 11 äасãал

1.Хºлдººмºрнийхэмжээтэйçайавчбэлтãэхбайдалдорно.2.Гарааóраãшºрãºж,хóрóóãаатэнийлãэж,атãана.3.Бóãóйãаарааэрã¿¿лнэ./дотоãш4,ãадаãш4/4.Гарааóраãшхэвээрээтохойãоорооэрã¿¿лнэ./дотоãш,ãадаãш4,4óдаа/5.Мºрººрººэрã¿¿лнэ./дотоãш,ãадаãш4,4óдаа/6.Гараа ташаандаа авч óраãш тонãойж, хойш ãэдийж, барóóн ç¿¿н тийш ээлжлэн

õàçàéíà.7.Гарааташаандааавчºвдãººрнóãалжсóóна.8.Гарааташаандааавчхо¸рхºлººээлжлэнºвдãººрººнóãалжºрãºнº.9.Гараадаãçныардавчбэлх¿¿сээрээбарóóнç¿¿нтийшэрã¿¿лнэ.10. Õºëºº íèéë¿¿ëæ ãàðàà äýýø ºðãºæ ¿ñýðíý.11. Õºëºº ñàëãààä ãàðàà áóóëãàíà.

II

Á¯ëÝÃ

44


Хичээлийн д¿ãнэлò:

Äараахасóóлтыãасóóжхичээлийãд¿ãнэнэ. a.Äасãалхºдºлãººнх¿нийбиåдачхолбоãдолтойþó?

б.ßмарачхолбоãдолтойвэ?

Ýр¿¿л áаéх 10 çºвлºмж

1. Эр¿¿лцэвэрорчиндсóрчболовсорч,амüдрах2. Òодорхойхэмжээãээрдасãалхийжбайх3. Äасãалхийхдээºдºрт10-20минóтçарцóóлах4. Зºвхоолложбайх5. Ñýòãýë ñàíààãààð ººäðºã áàéõ6. Алüболохсóóхã¿йбайх7. ªãëºº áîëãîí äàñãàë õèéõ8. Хºлсººсайнãарãаж,хºлсãарсныдарааóсандорох9. Òэжээллэãилчлэãтэйхоолидэжбайх10.ªºртººитãэлтэй,цовоосэрãэлэнбайх


II

Á¯ëÝÃ

45

Çªâëªìæ-I

2.2.3 Ñэдэв: Хºдºлãººний дóòаãдлаас сэрãийлье (Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çорèлãо: Сóралцаãчдадхºдºлãººнийдóтаãдлаас¿¿сэхºвчин, т¿¿нээссэрãийлэхарãадñóðàëöàõÇорèлò:

• Хºдºлãººнийдóтаãдлаасболж¿¿сэхºвчнийталаармэдэх• Хºдºлãººнийдóтаãдлаасхэрхэнсэрãийлэхталаартоочих,тайлбарлах• Биåийнтамирындасãал,сïортынтºрл¿¿дээсººрттохирохыãсонãонхичээллэдэãболох

Хýрýãлýãäýх¿¿н Õàâñðàëò 1-5


Äараахасóóлтыãасóóжºмнºхмэдлэãийãсэрãээнэ.1.Хºдºлãººнãэжþóвэ?2.Хºдºлãººнийх¿нийбиåдямарачхолбоãдолтойвэ?3.Хºдºлãººндóтаãдвалх¿ндямарºвчн¿¿дбийболохыãдóрüданаóó?


•Сóралцаãчдыã4-5баãтхóваана.Хавсралт1-5-ыãхóваариланºãчóншижтанилцахõóãàöàà ºãíº.

•Баãб¿рсóдалжмэдсэнç¿йлээбóсдадтайлбарлажхарилцанярилцана.

Хèчýýлèéн ä¿ãнýлò

Энэхичээлийã¿çэжсóдлахыначхолбоãдолþóвэ?Хºдºлãººнийдóтаãдалдорохã¿йбайхталаарçºвлºмжболовсрóóланбичээрэй.

Хавсралò 1.Иäýвхòýé хºäºлãººн

Идэвхтэйхөдөлгөөнçүрхнийөвчлөлийг50%бууруулдаг.Хөдөлгөөнийхомсдолнü:- ×èõðèéí øèæèí- Òаргалалт- Äаралтихсэх- ßссийрэгжих- Бүдүүншулуунгэдэснийхортхавдар- Зүрхсудасныөвчинүүсэхэрсдэлийгнэмэгдүүлдэг.

Идэвхтэйдасгалхөдөлгөөннü:- Сэтгэлçүйдэåргээрнөлөөлжганцаардлаасангижруулна.- Өөртөө итгэх итгэл, өөрөөрөө бахархах мэдрэмж төрүүлж, бухимдлыг

багасгана.- Биåийнжингхэвийнхэмжээндбарина.- Хоол,хүнсээçөвсонгоходанхаардагболно.

Өдөрт30минутынхөдөлгөөнлхийвэлтаныэрүүлмэндаврагдана.10минут–сургуулüболонажлынбайрандидэвхтэйдасгалхийх10минут–Сургуулü,ажилдааиржочихдооалхах10минут–Чөлөөтцагаарааидэвхтэйхөдөлгөөнхийх

II

Á¯ëÝÃ

46


Хавсралò 2.Баéнãа сóóж ажèллаäаг хүмүүсèéн хèéж çанøèх 7 äасгал

1.Гарааташаандааавч,хо¸рмөрөөартийшнüболгожнурууныхаабулчингчангална.Энэбайдалд4-6сåкундболоодбулчингаасуллажчөлөөтэйамüсгална.Äасгалыг3-5удаадавтана.

2.Хэвлийгээтатажгүнçгийамüсгаааваад2-3сåкундбарина.Äасгалыг6-8удааäàâòàíà.

3.Сандлынхо¸рталынирмэгээс гараараабариадсандалтайгааөөрийгөөөргөхмаягаардээштатаж3-4сåкундбарина.5-7удаадавтана.

4.Сандал дээрээ цэх суугаад өгçөгнийхөө булчинг чангалж 4-6 сåкунд барина.Äасгалыг5-7удаахийнэ.

5.Хо¸рхөлөөурагшхийж10-12сåкундбарина.Äасгалыг5-7удаадавтана.6.Урагш жийсэн хөлөө өвдгөөр нугалж хэвийн байдалд орно. Äараа нü урагш

жийнэ.Äасгалыг6-8удаадавтана.7.Сандалдээрээчөлөөтэйсууж,биåэсуллаад3-4сåкундүргэлжлүүлэнхамраараа

гүнçгий амüсгал авч,мөн хугацаандаа амаараа амüсал гаргана.Äасгалыг 5-7удаадавтана.

Эдгээрдасгалыгхо¸рцагтутамдхийвэлçохимжтой.

Хавсралò 3.Өглөөнèé гèмнасòèк

Гимнастикнüэртнийгрåкээсгаралтай“нүцгэн”гэсэнутгатайүгþм.Хүмүүс унтаж амарсныхаа дараа хийдэг цогцолбор дасгалыг өглөөний

гимнастикгэжнэрлэнэ.Өглөөнийгимнастикийнүндсэнçорилгонüбиåмахбодыгнойрнооссэрснийдараасэргээжтухайнөдрийнүйлажиллагаандбэлтгэх,биåбялдрынåрөнхийэрүүлмэндийãхамãаалахадоршино.

Өглөөний гимнастик нü булчингийн үйл ажиллагаа хяçгаарлагдмал, нэгэнхэвийн,удаанхугацаандсуужажилладагхүмүүстихээхэначхолбогдолтой.

Орчинүåд гимнастикийгойлгохдообиåмахбодыг хөгжүүлэх чухал хэрэгсэл,биåийн тамирын “эх” гэж тооцогдож байна. Гимнастик нü биå махбодын бүхталын үйл ажиллагааг сайжруулж, бодисынсолилцоог эрчимжүүлж,мэдрэлийнтогтолцоогсэргээх,амüсгал,çүрхсудасныүйлажиллагаагсайжруулах,тулгуурхөдөлгөөнийэрхтэнтогтолцоондэåрэгнөлөөгүçүүлнэ.

Өглөөнийгимнастикийг15минутаасилүүгүйхугацаандхийнэ.

II

Á¯ëÝÃ

47

Çªâëªìæ-I

Хавсралò 4.Ã¿éлòèéн аøèã òóс

Биåэ чийрэãж¿¿лэх, элдэв ºвчнººс óрüдчилан сэрãийлэх хамãийн т¿ãээмэл бºãººдхамãийнихсóдлаãдсанарãанüã¿йлтþм.Эр¿¿лболонºвчтэйх¿м¿¿стã¿йлтийн¿ç¿¿лэхнºлºº,óóлархаãнóтаãтхэтбаãатåмïåратóртã¿йхэд¿¿сэх¿рнºлººãээдэр¿¿лжихã¿йлттэйõîëáîîòîé òîî òîìøã¿é îëîí ñóäàëãàà áàéäàã.

Юóныºмнºэр¿¿лжих,чийрэãж¿¿лэхã¿йлтбаã¿йлтийнсïортхо¸рынялãааãмэдэжаваххэрэãтэй. Сïортоор хичээллэхэд х¿н ººрийн биåмахбодын х¿рч чадах дээд амжилтадямарч¿нээрхамааã¿йх¿рэхçорилãотойболохоорçаавалцооэр¿¿лбайхалбаã¿йбºãººдэр¿¿лмэнд,сэтãэлсанааныбайдалнüамжилтадх¿рэхэдсаадболохã¿йхэмжээндбайхадõàíãàëòòàé ãýæ ¿çäýã.

Харин чийрэãж¿¿лэх ã¿йлт нü þóны ºмнº биå махбод, сэтãэл санааã хэвийн ажиллаãаатай,эр¿¿лсарóóлбайлãахçорилãотойболохоорçаавалдээдамжилт тоãтоохалбаã¿й,тоãтоосончэр¿¿лмэнд,сэтãэлсанаандхорболохã¿йхэмжээндбайхадханãалттайãýæ ¿çäýã.

Ã¿éëò íü ç¿ðõ ñóäàñíû ¿éë àæèëëàãààíä ñàéíààð íºëººëäºã òóõàé ñîíñîîã¿é õ¿í áàðàã ¿ã¿йбиç.Эр¿¿лжих,чийрэãж¿¿лэхã¿йлтийннºлººãººрç¿рхнийаãшиж,тэлэх¿йлажиллаãаах¿чтэйболж,тархи,бººрãэхмэтийнбóсадэрхтнийжижиãсóдаснóóдадирэхцóсныхэмжээнэмэãддэã.Мºнчийрэãж¿¿лэхã¿йлтээртóóштай,óдаанхóãацааãаархичээллэх¿åдç¿рхнийжин нэмэãдэхтэй çэрэãцэн, ç¿рхний б¿лчинã х¿чилтºрºãч, тэжээлийн бодисоор ханãажáàéäàã õÿëãàñàí ñóäàñíóóäûíõ íü òîî íýìýãääýã íü ç¿ðõíèé ¿éë àæèëëàãààíä ñàéíààð íºëººëäºã.

Г¿йлтийначааллыãçохистойãоортохирóóланóсаарчийрэãжиххºтºлбºртэйхавсрóóлахнü мэдрэлийн ядарãаа, нойрã¿йдэл çэрэã хэт их ачааллаас ¿¿дэлтэй эмãэãийã арилãахшилдэãэмийнбóсэмчилãээболдоã.ßланãóяаажилтарсныдарааã¿йхнüºдрийнтóршхóримтлаãдсантааã¿йбодол,сºрºãсэтãэлхºдлºлийн¿рнºлººãарилãаж,хóримтлаãдсанáóõèìäëûã òàéëñíààð ñýòãýë ñàíààíû äàðàìòààñ ãàðàõ áîëîìæ îëãîäîã.

Г¿йлтийн ¿åд эндорôин бóþó таашаалын даавар ихээр ялãардаã. Инãэснээр ºлсºх,баãаçэрãийнºвдºлт,бóхимдалçэрэãнüарилж,сэтãэлсанаадээшлэнбаярбаясãалантайболдоã.Иймдсэтãэлãóтралын¿åдсэтãэцийнэмчнарã¿йлтийãºрãºнашиãладаã.

Òóóштайóдаанхóãацааãаархичээллэхэдã¿йлтнüх¿нийçанчанар,сэтãэлç¿йнонцлоãтэåрэãнºлºº¿ç¿¿лдэã.Чийрэãжихã¿йлтээртоãтмолхичээллэдэãх¿м¿¿снüººртººил¿¿тэйитãэлтэй, тайванболдоã ãэжсэтãэлç¿йчид¿çдэã.Улмаармарãаантайбайдалдорохнüцººрч,стрåсстоãтордоãã¿й,орсончхялбарãардаãтóлç¿рхнийшиãдээсээсóрüдчиланñýðãèéëýõ ñàéí àðãà áîëæ ºãäºã.

×èéðýãæèõ ã¿éëò íü òºâ ìýäðýëèéí ñèñòåìèéã àìðààæ ºãñíººð áèåèéí òºäèéã¿é îþóí óхааныажиллахчадварнэмэãд¿¿лдэã.Мөнцóсандахüэритроцит,ãåмоãлобин,лимôоцитçýðãèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëñíýýð õ¿íèé äàðõëàà ñàéæèðäàã. ªºðººð õýëáýë ã¿éäýãã¿é õ¿íýýñ õàâüã¿é öººí ºâääºã.

Чийрэãж¿¿лэхã¿йлтнüçалóóжóóлахнºлºº¿ç¿¿лдэã.Сóдалãаанаас¿çвэлчийрэãж¿¿лэхã¿йлтээрхичээллэдэã60-69настайх¿м¿¿сийнажлынчадварнüã¿йлтээрхичээллэдэãã¿й¿åтэнãийнхэнболонсóóãааажилэрхэлдэã40-49настайх¿м¿¿сийнхээсдээã¿¿рбайдаã.ªºрººрхэлбэл,ажиллахчадварнüººрººснü20д¿¿х¿м¿¿сийнхтэйадил,çаримдааб¿рèë¿¿ áàéíà ãýñýí ¿ã.

Ã¿éëò íü ººõ òîñíû ñîëèëöîîã ñàéæðóóëñíààð áèåèéí æèíã õýâèéí áàéëãàõàä ãîéä ñàéí нºлºº¿ç¿¿лдэã.Г¿йлтийн¿åдэлэãнийэд¿¿днüх¿чилтºрºãчийã2-3дахинил¿¿хэрэãлэжэхэлдãээс ãадна ºрц нü элãэнд нэã ¸сны иллэã хийдэã тóл цºсний ãадаãшлалт, цºснийçамын¿йлажиллаãааãсайжрóóлна.Г¿йлтээртоãтмолхичээллэснээр¿åнийхолбоãчэд,нóрóóныçººлºнэдийншинãэнийэрãэлтхóрдасчхºдºлãººнбаãасахыãдаãалдан¿¿сдэã¿åмºчнийºвчнººссэрãийлжбайдаã.

Гэхдэээнэб¿хэåрэãººрчлºлт,сайннºлººãººрийнбиåэрмэдрэхийнтóлдººрийннас,х¿йс,ажилмэрãэжлийнонцлоã,арãэрийнбайдал,биåмахбодынбодитболомжçэрэãттохирсонçохистойачаалалтайãаарã¿йххэрэãтэйãэдãийãмартажболохã¿й.

II

Á¯ëÝÃ

48


Хавсралò 5.Äасãал áýлòãýл хèéх ¿åèéн санóóлãа

1.Öаãийнхóваарийãчандмºрдºхшаардлаãаã¿йÁèåèéí òàìèðûí äàñãàë áýëòãýëä áàéíãà îðîëöîæ ò¿¿íèéãýý òàñðàëòã¿é

баримтлахнüхамãийнэрхэмþм.Хэрэвцаãийнхóваарийãхэтэрхийчандмºрдºхþмболººрийнбиåдчинüдэнд¿¿дарамттайболжóлмаартасралтã¿йбаримтлахадбэрхболдоãтóлцаãийнхóваарийãçаавалчандмºрдºхшаардлаãаã¿йþм.

2. Биåэ чийрэãж¿¿лэх олон тºрлийн шинэ хэлбэрээр дасãал бэлтãэл хийж байхõýðýãòýé

Àëü íýã äàñãàë áýëòãýëèéã äàãíàõ íü ºðººñãºë òàëòàé. Õàðèí ÿíç á¿ðèéí áèåèéí тамирындасãалхºдºлãººнийãтоãтмолидэвхтэйхийжбайвалчийрэãж¿¿лжболохþì.

3.Шинэ þм бүрийн хойноос хººцºлдººд ººрийн байнãа хийдэã бэлтãэл дасãалхийхийãººрчлºхшаардлаãаã¿й

Шинэцаãийнбиåийнтамирынарãахэлбэрболãонººртчинüтохирсонбайжчадахã¿йþм.

4.Хоолóндныб¿тцийãç¿йçохистойтохирóóлахÁèåèéí òàìèðûí áýëòãýë äàñãàë õèéõèéí çýðýãöýý õ¿íñíèé íîãîî æèìñ

жимсãэнийã ахиó хэрэãлэж, тºрºл б¿рийн бичил элåмºнтийã биåдээ шинãээж,ººрийãººхатóóчийрэãбайлãахыãэрхэмлэхнüчóхал.

5.Хоолóндааãç¿йбóсаархэрэãлэхмóóçанçаншлыãтэвчиххэрэãтэй.6.Санаасэтãэлтоãтворã¿й¿åдбэлтãэлдасãалхийххэрэãã¿й.

Иймбайдалдбэлтãэлдасãалхийвэлмэдрэлдмóóãаарнºлººлж,óламдаамжрахþмболмэдрэлийнºвчинднэрвэãдэжболçошã¿йþм.7. Биåийн тамирын бэлтãэл дасãалыã цаãтаа тохирóóлж, биåдээ çохицóóлж хийхчóхал

Биåийнтамрынбэлтãэлдасãалыãцаãóлирлынонцлоã,орчныбайдалдтохирóóланõèéõ õýðýãòýé.

8.ªндºрçэрэãлэлийнтансаãêлóбточиждасãалбэлтãэлхийхшаардлаãаã¿йИйморчинх¿м¿¿сийнсэтãэлийнхººрлийãнэмэãд¿¿лж,ôиçиолоãийнхэмнэлийн

òýíöâýðèéã àëäàãäóóëäàã áàéíà.9. Биåийн тамирын бэлтãэл дасãал хийхдээ дэнд¿¿ бóйд бºãл¿¿, эсвэл хэт хºë õºäºëãººí èõòýé ãàçðûã ñîíãîõ øààðäëàãàã¿é

Áèåèéí òàìèðûí äàñãàë áýëòãýë õèéæ áàéãàà ãàçðûí îéðîëöîî õîëáîîíû òîíîã тºхººрºмж байвал т¿рãэн тóсламж ãóйх, сэрãийлэхэд мэд¿¿лэã ºãºхºд дºхºмáàéäàã. Õîòûí òºâä áàéãàà õ¿ì¿¿ñ áèåèéí òàìèðûí äàñãàë áýëòãýë õèéõäýý çàìûí хºдºлãººнийаþóлã¿йбайдал,аãаарынбохирдолçэрãийãанхаараххэрэãтэй.

10.Ханüижил,найçнºхºдтэйãººбиåийнтамирынбэлтãэлдасãалхийхсайнÍаиçнºхºдчинüчамайããанцаардóóлахã¿йтóсалж,óрамшлын¿ãхэлэхболно.

II

Á¯ëÝÃ

49

Çªâëªìæ-I


Ìîíãîëä õºãæñºí îð÷èí ¿åèéí ñïîðòûí òºðë¿¿ä

Ñаãсан áºмáºãèéн ¿¿сýл1891оноосАÍУ-дэãцбосооханандбайрлóóлсанчóлóóнцаãираãтбºмбºãшидэжорóóлах

тоãлоомтоãложбайснаас¿¿дэнс¿¿лднüСïиринãôилдынêоллåжийнбаãшПж.Íåйсмиçààëíû òàãòàí äýýð æèìñíèé 2 ñàãñ áàéðëóóëààä áºìáºã øèä¿¿ëýõýä òàãòíû ºíäºð íü 3 ìèòð 0.5 ñì áàéñàí . Ýíý õýìæýý îäîî õ¿ðòýë õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí áàéíà.

1932ондолонóлсынсаãсанбºмбºãийнхолбообайãóóлаãддсан.Саãсанбºмбºãнü1936оныБåрлиныолимïийннаадмаасэхлэнолимïийнхºтºлбºрторсон.1950ондАрãåнтиндэрэãтэйч¿¿дийн,1953ондЧилидэмэãтэйч¿¿дийнÄАШÒанхланçохиоãдсон.1940оноосэхлэнманайд óриãдан ажиллажбайсанЗХУ-ынмэрãэжилтн¿¿д чºлººтцаãаараа саãсанбºмбºãтоãлосноорэнэсïортманайхºãжихэх¿¿свэрнüтавиãдсан.1962ондМонãолынсаãсан бºмбºãийн сонирхоãчдын холбоо байãóóлаãдсан. 1954 оноос эхлэн саãсанбºмбºãийн тэмцээн çохиоãдсон. 1994 ондМСБ-ын холбоошинэчлэãдэн байãóóлаãдаж,2000ондАçийнсаãсанбºмбºãийнхолбооны44дэх,мºнолонóлсынсаãсанбºмбºãийнхолбооны144дэхãиш¿¿норноортóстóсэлссэн.1996онооссаãсанбºмбºãийнлиãийнтэмцээнийãсанаачланçохионбайãóóлсаарбайна.

Âîëåéáîëûí ¿¿ñýëАÍУ-ын Массачóсåтå мóжийн биåийн тамирын баãш В.Моран хэрэãлэл матåриал,

õºðºíãº ìºíãº áàãà øààðäàõ ýíãèéí òîãëîîì áèé áîëãîõûã çîðüæ ÁªìÁªÃ ãýñýí óòãàòàé ВОЛЕЙБОЛхэмээхтоãлоомыãбийболãосон.1896ондволåйболынанхнытоãлолтçохионбайãóóлж,1897онд10ç¿йлтэйанхныд¿рмийãболовсрóóлсан.

1964оныÒоêиоãийнолимïийннаадмаасолимïийнхºтºлбºрторсон.1947ондПаристîëîí óëñûí âîëåéáîëûí õîëáîîã áàéãóóëñàí. ìàíàé îðîíä 1921 îíîîñ ýõëýí ÇÕÓ-ààñ óриãдан ирсэн мэрãэжилтн¿¿д волåйбол тоãлодоã байсан нü х¿¿хэд çалóóчóóдын дóндихээрдэлãэрч1928оноосволåйболынталбайолноорбайãóóлаãдаж,1940оноостэмцээнçîõèîãäîæ ýõýëñýí. 1957 îíä îëîí óëñûí âîëåéáîëûí õîëáîîíû 50 äàõü ãèø¿¿í îðíîîð элсэж,мºнондмонãолынволåйболынхолбообайãóóлаãдсан.

Монãолынволåйболчид1962оноосÄАШÒ,1994оноосАçийнтоãлолт,1998оноосç¿¿нАçийнаварãаАШÒ-дтóстóсоролцожэхэлсэн.1996оноосволåйболынлиãийнтэмцээн¿¿дÿâàãäàæ áàéíà.

1. Àãààðûí òåííèñ 2. Äóãóйнсïорт3. Автоболонмотосïорт4. Моринïоло5. Аэробåê6. Саãсанбºмбºã7. Áåéñáîë 8. Ñóð õàðâàà9. Áàéò õàðâàà10. Сïортãимнастиê11. Снóêåрбилüярд12. Ñóìî13. Áèå õàìãààëàõ óðëàã14. Òалбайнтåннис

15. Áóóäëàãà 16. ¯ндэснийбºх17. Боêс18. Õóðäàí ìîðèíû óðàëäààí19. Б¿жãийнсïорт20. Хөлбºмбºã21. Áîäèáèëäèíã 22. ×ºëººò áºõ23. âîëåéáîë 24.Шатар25. Ãàíäáîë 26.Шаãайнхарваа27. Рåгбигэхмэт.

II

Á¯ëÝÃ

50


Хөл бºмбºãийн ¿¿сэлХөлбºмбºãтэйтºстэйтоãлоомэрт¿åэс¿¿счхºãжсºнбайдаã.Анãлиóлсыãхөлбºмбºãийн

эхоронãэжнэрлэдэã.1863ондхөлбºмбºãийнанхныд¿рмийãболовсрóóлжээ.1904ондолонóлсынхөлбºмбºãийнхолбообайãóóлаãдаж,1908ондолимïийннаадмынхºтºлбºрторсон.ÄАШÒ1930оноос4жилтóтамднэãóдааçохиоãдожирсэн.1954ондАçитивийнхөл бºмбºãийн АÔС байãóóлаãдаж, 1956 оноос 4 жил тóтамд тивийн аварãа, 1967 ондêлуб¿¿дийнаçийнАШÒжилб¿рçохионбайãóóлаãдажбайна.

Манайоронд1930-аадоноосхөлбºмбºãийнтоãлолтяваãдаж,1946ондб¿хцэрãийнсïортын тоãлолт нэртэй çохион байãóóлаãдаж, 1959 оноос ãадаад дотоодын óралдаантэмцээнд оролцож эхэлсэн. 1954 онд МХБХ байãóóлаãдсан ба 1996 оноос ¿ндэснийëèãèéí òýìöýýí çîõèîãäñîí. 1998 îíä ìÕÁÕîëáîî àçèéí áîëîí îëîí óëñûí ÕÁ-í õîëáîîíä ãиш¿¿нээрэлсэноржээ.Монãолын¿ндэснийшиãшээбаã2002оныÄАШÒ-нийóрüдчилсанòîãëîëòîä 2001 îíä àíõ óäàà îðîëöñîí.

Øàòðûí ¿¿ñýëОрчин ¿åийншатар 1930-аад оноос хойшманайд дэлãэрч óлс хот аймãийн х¿рээнд

тэмцээнóралдаанçохиоãдож,1936ондшатрынтовчообайãóóлаãдан,1955ондмонãолынøàòðûí õîëáîî áàéãóóëàãäñàíààð õºãæëèéí øèíý øàòàíäàà ãàðñàí. ìîØÕ íü 1955 îíä ОУШХ/ÔИÄЕ/-дãиш¿¿нээрэлсчээ.Шатрынхºлºãт¿сэãбатооныоãтлолцлоорнüшатрынд¿рсийнбайрлалболонн¿¿длийãбичнэ.Х¿¿8,морü2,тэмээ2,тэрэã2,бэрс,но¸нçэрãээсб¿рдэнэ.Байрлалболонн¿¿длийнбичиãлэлхийхэдд¿рсийнэхний¿сãээртодотãождараахмаяãаарбичнэ.Íо¸н-Í,бэрсийã-Б,тэмээã-Ò,морийã-М,тэрãийã-Òр,х¿¿ã-Хãэхмэтээрбичнэ.Шатартоãлохдооçаавалцаãаанталнüэхэлжн¿¿ж,дараанüхарталнüн¿¿дэã.

II

Á¯ëÝÃ

51

Çªâëªìæ-I

НªХªН ¯ÐЖИХ¯ÉН ÝÐ¯¯ë ÌÝНÄ

Б¯ëÝÃ 3


Энэхүүбүлэгсэдвээрхүнийнөхөнүржихүйнэрү¿лмэнд,бэлгийнамüдралынталаарåрөнхийойлголтыгсурагчдадолгоно.

“Íөхөнүржихүйнэрүүлмэнд”бүлэгсэдвээрдараахмэдлэг,чадварыголгоно.Үүнд:

• Багаболовсролын түвшинд хүйс, хүйсийн ялгаа, бэлгийн анхдагч, хо¸рдогчшинжтэмдэг,шилжилтийннасныонцлогийнталааранханшатнымэдлэãэçэмш¿¿лэх

• Суурü боловсролын түвшинд өмнөх түвшинãийн агуулгыг гүнçгийрүүлэн нөхөнүржихүйнэрхтэнтогтолцоо,үртогтолт,жирэмслэлтийнталаардэлгэрэнгүйойлголтөгч эрт үåдээ жирэмслэх, хүсээгүй жирэмслэлт, БЗÄХ-аас урüдчилан сэргийлэхàðãàä ñóðàëöàõ

• Бүрэн дунд боловсролын түвшинд хүний бэлгийн амüдрал, түүний бүрэлдэхүүнхэсгийнталаармэд¿¿лж,нөхөнүржихүйнэрүүлмэнд,бэлгийнамüдралтайхолбоотойхэвлэлмэдээллийнхэрэгслээриржбуймэдээлэлдшүүмжлэлтэйхандах,түүнийачхолбогдол,үрдагаврынталаархоорондоочөлөөтэйярилцахчадварыãэçэмш¿¿лэхэдчиãлэãдэнэ.

Аãóóлãа

Ìýäлýã Чаäвар Ханäлаãа

Баãа áоловсролын ò¿вøèн

•Х¿йсийнялãаатайбайдал•Бэлãийнанхдаãчшинжтэмдэã•Шилжилтийннас•Бэлãийнхо¸рдоãчшинжтэмдэã.Биåнийþм,нойтонç¿¿ä

•Шилжилтийннасны¿åдбиåìàõáîä áà ñýòãýë ñàíààíä ãарахººрчлºлт

•Х¿м¿¿сбиолоãийнхóвüдõ¿éñýýðýý ÿëãààòàé áîëîõûã òàéëáàðëàæ ñóðàõ

•Шилжилтийннасны¿åдбиåìàõáîä áîëîí ñýòãýë ñàíààíä ãарахººрчлºлтийãтайлбарлах

•Эрэãтэйэмэãтэйх¿м¿¿сбиåìàõáîäûí õóâüä ÿëãààòàéã îéëãîäîã áàéõ

•Íэãнэãнийãээãаднатºрх,биåýðõòíýýð íü øîîëîõã¿é áàéõ

•Шилжилтийннасны¿åдбиåдãарахянçб¿рийнººрчлºлтºдñýòãýë ñàíààíû õóâüä áýëýí áàéõ

Õ¿ñíýãò 1.“Íºхºн¿ржих¿йнэр¿¿лмэнд“сэдвээрэçэмш¿¿лэх

мэдлэã,чадвар,хандлаãа

III

Á¯ëÝÃ

52


III

Á¯ëÝÃ

Ñóóрь áоловсролын ò¿вøèн

•Íºхºн¿ржих¿йнэрхтэнтоãтолцооныб¿тэц,¿йлàæèëëàãàà

•Хºх,тºмсãººººрººшалãахарãачлал

•¯ртоãтолтбажирэмслэлт•Жирэмслэлтээсхамãаалах

àðãà õýðýãñë¿¿ä•Бэлãэвчçºвхэрэãлэхдараалал•¯рхºндºлтийнсºрºã¿р

äàãàâðóóä•Бэлãийнчиãхандлаãа•ßлãаварланãадóóрхалт•Бэлãийнх¿чирхийлэл,дарамт,шахалт,ºртсºн¿åдавахарãаõýìæýý

•Íºхºн¿ржих¿йнэрхтэнтоãтолцооãçºвнэрлэх,çóраãдээрòàéëáàðëàõ

•Хºх,тºмсãººººрººшалãажсóрах•¯ртоãтолтхэрхэняваãддаãийã

òàéëáàðëàõ •Жирэмслэлтийн¿йлявцыã

¿ç¿¿ëýí äýýð çààæ òàéëáàðëàõ•Бэлãэвчçºвхэрэãлэжсóрахынач

õîëáîãäëûã òàéëáàðëàõ •Бэлãэвчçºвхэрэãлэхдарааллыãтайлбарлах,çаãвардээр¿ç¿¿лэх

•Бэлãийнхавüтлыãтэвчижсóрах•¯рхºндºлтийнсºрºã¿рдаãаврыã

òàéëáàðëàõ•Х¿м¿¿сбэлãийнчиãхандлаãаарааялãаатайбайдãийãбóсдадхэлэх,òàéëáàðëàõ

•Бэлãийнх¿чирхийллээсçайлсхийх,ºртсºн¿åдхаанахандахыãбóсдадхэлжºãºх,ñàíóóëàõ

•Эр,эмбэлэãэрхтнийталаарярихдааичихã¿йбайх,т¿¿нийýð¿¿ë àõóéí äýãëýìèéã ñàõèäàã áàéõ

•Хºх,тºмсãººººрººтоãтмолøàëãàäàã áàéõ

•Òохиолдлынбэлãийнхавüталдорохã¿йбайх,орсон¿åдбэлãэвчийãçºв,тоãтмолõýðýãëýäýã áàéõ

•Х¿сээã¿йжирэмслэлтээсººðèéãºº õàìãààëäàã áàéõ

•¯рхºндºлтхийлãэхã¿йбайх•Бэлãийнчиãхандлаãаараа

ÿëãààòàé õ¿ì¿¿ñèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõã¿é áàéõ

•Бэлãийнх¿чирхийллийнталаарбóсдаданхаарóóлãа,сэрэмжл¿¿лэãхэлдэãбайх,ºðòñºí ¿åä ìýðãýæëèéí ãàçàðò õàíääàã áàéõ

Б¿рýн äóнä áоловсролын ò¿вøèн

•Х¿нийбэлãийнамüдрал•Аþóлã¿йбэлãийнхарилцаа•Бэлãийнхэвийнбахэвийнбóс

çàí ¿éë •Х¿сээã¿йжирэмслэлт,т¿¿ний

ñºðºã ¿ð äàãàâàð•Жирэмсэн¿åийнэр¿¿лахóйншаардлаãóóд,жирэмсэн¿åийнõÿíàëò

•Умайнх¿ç¿¿нийшинжилãээ,т¿¿нийачхолбоãдол

•Бэлãийнамüдрал,Í¯ЭМбахэвлэл,мэдээллийнхэрэãсэл

•Бэлãийнамüдралынб¿рэлдэх¿¿нхэсэã,т¿¿ндхамаарахç¿йлийãòàéëáàðëàõ

•Аþóлã¿йбэлãийнхарилцааныòóõàé òàéëáàðëàõ

•Бэлãийнхэвийнбахэвийнбóсçан¿éëèéã ÿëãàõ

•Х¿сээã¿йжирэмслэлтийнсºрºã¿рдаãаврыãтайлбарлах,сэрãийлэхчадвартайболох

•Жирэмсэн¿åийнэр¿¿лахóйншаардлаãыãтайлбарлах,хяналтадхамраãдахыначхолбоãдлыãáóñäàä õýëýõ

•Умайнх¿ç¿¿нийхортхавдраасóрüдчилансэрãийлэхталаарòàéëáàðëàõ

•Хэвлэлмэдээллийнхэрэãслээрãарчбайãааасóóдалдхóвийн¿нэлãээºãºх,ш¿¿мжлэлтэйõàíäàæ ñóðàõ

•Биåэ¿нэлэхнüãэмтхэрэãболохыãтайлбарлаж,т¿¿нийñºðºã ¿ð äàãàâðààñ ººðèéãºº áîëîí áóñäûã õàìãààëàõ

•Бэлãийнамüдралынталаарбóсадтайчºлººтэйярилцдаãáàéõ

•Аþóлã¿йбэлãийнхарилцааãýðõýìëýäýã áàéõ

•Бэлãийнхэвийнбóсçан¿йлийã¿йлдэхã¿йбайх,çайлсхийх

•ªºрийнх¿сээã¿йç¿йлийãхийхээстатãалçдаã,“¿ã¿й”ãэжõýëäýã áàéõ

•Жирэмсэлсэнтохиолдолдэмчийнхяналтадордоãбайх

•Бэлãийнхавüталдорсонáîë óìàéí õ¿ç¿¿íèé ýñèéí øèíæèëãýýã òîãòìîë õèéëãýäýã áàéõ

•Хэвлэлмэдээллийнхэрэãслээрäàìæèí èðæ áàéãàà àëèâàà àñóóäàëä ø¿¿ìæëýëòýé õàíääàã áàéõ

53

Çªâëªìæ-I

III

Á¯ëÝÃ


3.2.1 Ñэдэв: Х¿йс, х¿йсийн ялãаа (Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çорèлãо:Эрэãтэйэмэãтэйх¿нийбиолоãийнх¿йсийнялãааãмэдэхÇорèлò:

• Х¿йс,х¿йсийнялãааãтайлбарлажчаддаãболох•Эрэãтэй,эмэãтэйх¿нийтºсººтэйбаялãаатайэрхтнийãнэрлэх,харüцóóлах,çóраãдээр

òàéëáàðëàõ• Хºвã¿¿д, охидын ижил тºстэй ба ялãаатай ãóрваас доошã¿й шинжийã нэрлэх,

òàéëáàðëàõ• Бóсдыãаабиåэрхтнийялãаатайбайдлаарнüшоолохã¿йбайх

Хýрýãлýãäýх¿¿н: Марêåр,самбар,цавóó,сêоч Баãтóсб¿ртх¿нийбиåийнçóраã1ш,чих,н¿д,ам,хамар,ç¿рх,óóшãи,элэããэхмэт

эрхтн¿¿дийнçóраã,эр,эмбэлэãэрхтнийçóраã.Хавсралт1 Х¿нийд¿рсçóраã,баãийнтооãоорХавсралт2


Сóраãчдыã4баãтхóваана.Äараахасóóлтындаãóóасóóжхичээлийãсэдэлж¿¿лнэ.1.Б¿хх¿м¿¿схоорондооадилханбайдаãóó?2.Юóãаарааялãаатайвэ?3.ßаãаадялãаатайбайдаãвэ?


• Баãш óрüдчилан бэлтãэсэн х¿ний åрºнхий д¿рсийã харóóлсан çóрãийã самбартáàéðëóóëàí äàðààõ àñóóëòûí äàãóó ÿðèëöàíà.1.Энэþóныçóраãвэ?–Х¿ний2.ßмарх¿нбэ?–мэдэхã¿й,эрэãтэй,эмэãтэйãэхмэтээрхариóлна.

• Баãóóдадх¿нийбиåийнд¿рсçóраãболонх¿нийэрхтн¿¿дийнçóрãийãтараажºãнº.2баãтэмэãтэйх¿ний,2баãтэрэãтэйх¿нийэрхтн¿¿дийнçóрãийãºãнº.Баãб¿рººртоноãдсон х¿ний çóраã дээр эрхтн¿¿дийã байрлóóлна. ßмар х¿ний (эр, эм) биåийãб¿тээснээбичнэ.

•Баãóóдб¿тээсэнх¿нийçóрãаасамбартбайрлóóлна.Зºвбайрлóóлсанэсэхийãанãиараахамтарчярилцана.Äараахасóóлтыãасóóна.

1.Òанайбаãямарх¿нийбиåийãб¿тээсэнбэ?2.Эрэãтэйэсвэлэмэãтэйх¿нãэдãийãþóãаарнüтанüсанбэ?(хариóлт:¿сээр,ãадаад

тºрхбайдлаар,биåийнãалбираар,ç¿сцарайãаарãэхмэтхариóлжболно.)3.Эрэãтэй,эмэãтэйх¿м¿¿сийнбиåмахбодчóхамþóãаарааялãаатайвэ?4.Эрэãтэйх¿м¿¿схоорондооялãаатайþó?5.Эмэãтэйх¿м¿¿схоорондооялãаатайþó?6.Íэãийãээбиåэрхтнээрнüшоолжболохóó?

54


III

Á¯ëÝÃ

Х¿нийбиåмахбоднüдараах¿ндсэнэрхтэнтоãтолцооноосб¿рддэã.¯¿нд:

- Òóлãóóрхºдºлãººнийэрхтэнтоãтолцоо- Àìüñãàëûí ýðõòýí òîãòîëöîî- Õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòýí òîãòîëöîî- ßëãàðóóëàõ ýðõòýí òîãòîëöîî- ìýäðýëèéí ýðõòýí òîãöòîëîî- З¿рх,сóдасныэрхтэнтоãтолцоо- Äотоодш¿¿рдийнбóлчирхай- Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðõòýí òîãòîëöîî

Эрэãтэй,эмэãтэйх¿м¿¿стэдãээрэрхтэнтоãтолцоо¿ндсэндээижилбºãººдçºвхºннºхºн¿ржих¿йнэрхтэнтоãтолцооныхóвüдлялãаатайбайдаã.Эрэãтэйх¿нболохóó,эмэãтэйх¿нболохóóãэдэãнüх¿нанхбийболжэхлэхээсбóþóэр,эмбэлãийнэснийлж¿ртоãтох¿åэслб¿рэлддэã.Иймээсх¿нººрийнхººэрэãтэй,эмэãтэйбайхэсэхийãшийдэх,ººрººрхэлбэлõ¿éñýý ñîíãîõ áîëîìæã¿é þì.

Баãшидçорилсанмэдээлэл:

Хавсралò 1.Х¿нèé áèåèéн ýрхòн¿¿äèéн çóраã

55

Çªâëªìæ-I

III

Á¯ëÝÃ

Хавсралò 2.

56


III

Á¯ëÝÃ


57

Çªâëªìæ-I

III

Á¯ëÝÃ

3.2.2 Ñэдэв: Íºхºн ¿рæих¿йн эрхòэн òоãòолцоо (Ñóóрь боловсролын ò¿вшин)

Çорèлãо:Íºхºн¿ржих¿йнэрхтэнтоãтолцооныб¿тэц,байршил,¿¿рãийнталаармэдэхÇорèлò:

• Эр,эмбэлэãэрхтнийшинжлэхóхаанынэршлийãхэлэх,çóраãдээртайлбарлах• Эрбэлэãэрхтнийб¿тэц,ã¿йцэтãэх¿¿рãийãнэрлэх,тайлбарлах• Эмбэлэãэрхтнийб¿тэц,ã¿йцэтãэх¿¿рãийãнэрлэх,тайлбарлах

Хýрýãлýãäýх¿¿н: Марêåр,самбар,цавóó,сêоч,шохой Хавсралт1,2тóсб¿р2ширхэã Ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿íèé íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðõòýí òîãòîëöîîíû çóðàãò ¿ç¿¿ëýí Õ¿íèé áèåèéí äîòîîä á¿òöèéã õàðóóëñàí çóðàãò ¿ç¿¿ëýí


•Бидºмнºханãиóдадэр¿¿лмэнд,биолоãийнхичээлээрх¿нийбиåийнэрхтэнтоãтолцооныталаар ¿çэж танилцсан. Ò¿¿нийãээ эрãэн санацãаая ãээд дараах асóóлтыã асóóжÿðèëöàõ çàìààð ñýäýëæ¿¿ëíý.

1.Х¿ндямарямарэрхтэнбайдаãвэ?2.Эдãээрэрхтн¿¿дх¿нб¿хэндижилбайдаãóó?3.ßлãаатайямарэрхтэнбайдаãвэ?4.Эрэãтэй,эмэãтэйх¿м¿¿сийãялãадаãямарямаршинжтэмдэãбайдаãвэ?5.Òанарбэлэãэрхтнийхээталаарþóмэдэхвэ?


•Баãш1,3дóãаарбаãтХавсралт1тóсб¿рнэãийã,2,4д¿ãээрбаãтХавсралт2тóсб¿рнэãийãºãнº.Зóраãдээрээсэрхтн¿¿дийнбайрлалыãолжх¿снэãтэдбºãлºжбичихäààëãàâàð ºãíº.

•Баãб¿рэрхтн¿¿дийннэршил,байрлал,¿¿рãийãçºвхарãалçóóланçóраãт¿ç¿¿лэндээртайлбарбэлтãэнэ.¯¿нийтóлд1,2дóãаарбаãдотоодб¿тцийã,3,4д¿ãээрбаããадаадб¿тцийãтайлбарлахыãбаãшсóраãчдадсанóóлжхэлнэ.


Äараахасóóлтыãасóóжхичээлийãд¿ãнэнэ.1.Эрэãтэй,эмэãтэйх¿м¿¿схоорондооþóãаарааялãаатайвэ?2.Эрэãтэйх¿нийдоторбэлэãэрхтэндþóþóорохвэ?3.Эрэãтэйх¿нийãаднабэлэãэрхтэндþóþóорохвэ?4.Эмэãтэйх¿нийдоторбэлэãэрхтэндþóþóорохвэ?5.Эмэãтэйх¿нийãаднабэлэãэрхтэндþóþóорохвэ?6.Бэлэãэрхтнийариóнцэврийãхэрхэнсахих¸стойвэ?7.Íºхºн¿ржих¿йнэрхтэнтоãтолцооэр¿¿лбайхыначхолбоãдолþóвэ?

58


III

Á¯ëÝÃ

Хавсралò 1.Ýр áýлýã ýрхòýн

Ýрýãòýé х¿нèé áýлýã ýрхòнèé òоãòолцоо

¹ Ýрхòнèé нýр ¯¿рýã

Бэлãийнсэрлийн¿åдцóсаард¿¿рч,хºвчирчхатóóрна.Хавüтлын¿åд¿рийнøèíãýíèéã ¿òðýý ð¿¿ äàìæóóëíà.

Шодойн хамãийн мэдрэмтãий хэсэã, бэлãийн таашаал авахад хамãийнчóхал¿¿рэãã¿йцэтãэнэ.

Ýð áýëãèéí ýñ áà ýð áýëãèéí äààâàð ÿëãàðóóëíà.

Òºмсãийããаднынºлººнººсхамãаалж,биåийнхалóóнаас1-2хэмээрбаãадóлаантайорчныãб¿рд¿¿лнэ.

Эрбэлãийнэсхадãалаãдаж,ã¿йцэдболовсрохнºхцºлб¿рэлддэã.

Ýð áýëãèéí ýñèéã òºìñºãíèé äàéâðààñ öààø íü äàìæóóëíà.

¯рийншинãэнийнэãэнхэсãийãялãарóóлдагхосбóлчирхай

ªтãºвтºрцайварºнãийншинãэнялãарóóлдагбóлчирхай.ßлгарсаншингэннü эр бэлãийн эсэд тэжээл ºãч, т¿¿нийã чºлººтэй хºдлºх боломжтойáîëãîíî.

Ш¿лтлэãºтãºншинãэнялãарóóлдагбулчирхай.Энэнüшээснийсóвãийнх¿чиллэãорчныãсаармаãжóóлна.

Øýýñ áîëîí ¿ðèéí øèíãýíèéã äàìæóóëæ ãàäàãøëóóëíà.

59

Çªâëªìæ-I

III

Á¯ëÝÃ

Хавсралò 2. Ýм áýлýã ýрхòýн

Ýмýãòýé х¿нèé áýлýã ýрхòнèé òоãòолцоо


Биåã¿йцээã¿йºндãºнэсаãóóлдаã,ºндãºнэсийãболовсрóóлжãадаãшлóóлдаã,эстроãåн,ïроãåстåрондааврыãялãарóóлдаã.

Жирэмсэн¿åдóраãºсч,хºãжихнºхцºлб¿рд¿¿лдэã.

ªндãºнэсэрбэлãийнэстэйнийлж(¿ртоãтолт),¿ртоãтсонºндãºнэсийнанхныхóвааãдаляваãддаã,ºндãºнэсийãóмайрóóдамжóóлдаã.

ªндãºвчнººсãадаãшилсанºндãºнэсийãóмайнãóóрсанхоолойнхºндийр¿¿íýâòð¿¿ëýõýä îðîëöäîã.

Гаднабадоторбэлэãэрхтнийãхолбодоã.Бэлãийнхавüтлын¿åдшодойорж,¿рийншинãэнялãардаã,х¿¿хэдтºрºх¿åдтºрºхçамболжºãдºã.

¯трээний¿¿дэвчийãхаãасхóчижбайрладаãнóãалаасóóд,доторбэлэãýðõòíèéã õàìãààëàõ ¿¿ðýãòýé.

Эмэãтэйх¿нийбиåмахбодынхамãийнмэдрэмтãийхэсэã,бэлãийнтаашаалэдлэхэдхамãийнчóхал¿¿рэãã¿йцэтãэдэã.

Øýýñèéã áèåýñ ãàäàãøëóóëíà.

60


III

Á¯ëÝÃ

Ýмýãòýé х¿нèé áýлýã ýрхòнèé òоãòолцоо


1ªндãºвч

Биåã¿йцээã¿йºндãºнэсийãаãóóлдаã,ºндãºнэсийãболовсрóóлжãадаãшлóóлдаã,эстроãåн,ïроãåстåрондааврыãялãарóóлдаã.

2 Óìàé Жирэмсэн¿åдóраãºсч,хºãжихнºхцºлб¿рд¿¿лдэã.

3 Óìàéí ãóóðñàí õîîëîéªндãºнэсэрбэлãийнэстэйнийлж(¿ртоãтолт),¿ртоãтсонºндãºнэсийнанхныхóвааãдаляваãддаã,ºндãºнэсийãóмайрóóдамжóóлдаã.

4Óìàéí ãóóðñàí õîîëîéí ñàëáàí

ªндãºвчнººсãадаãшилсанºндãºнэсийãóмайнãóóрсанхоолойнõºíäèé ð¿¿ íýâòð¿¿ëýõýä îðîëöäîã

5¯òðýý

Ãàäíà áà äîòîð áýëýã ýðõòíèéã õîëáîäîã. Áýëãèéí õàâüòëûí ¿åä шодойорж,¿рийншинãэнялãардаã,х¿¿хэдтºрºх¿åдтºрºхçамболжºãäºã.

6 Бэлãийних,баãаóрóóл¯трээний¿¿дэвчийãхаãасхóчижбайрладаãнóãалаасóóд,доторбэлэãýðõòíèéã õàìãààëàõ ¿¿ðýãòýé.

7Õýë¿¿

Эмэãтэйх¿нийбиåмахбодынхамãийнмэдрэмтãийхэсэã,бэлãийнтаашаалэдлэхэдхамãийнчóхал¿¿рэãã¿йцэтãэдэã.

8 Øýýñíèé ñ¿â Øýýñèéã áèåýñ ãàäàãøëóóëíà.


1 ØîäîéБэлãийн сэрлийн ¿åд цóсаар д¿¿рч, хºвчирч хатóóрна. Хавüтлын ¿åд¿ðèéí øèíãýíèéã ¿òðýý ð¿¿ äàìæóóëíà.

2 ÒээрхийШодойн хамãийн мэдрэмтãий хэсэã, бэлãийн таашаал авахад хамãийнчóхал¿¿рэãã¿йцэтãэнэ.

3 Òºмсºã Ýð áýëãèéí ýñ áà ýð áýëãèéí äààâðûã ÿëãàðóóëíà.

4 ÕóóõíàãÒºмсãийããаднынºлººнººсхамãаалж,биåийнхалóóнаас1-2хэмээрбаãадóлаантайорчныãб¿рд¿¿лнэ.

5 Òºмсºãнийдайвар Эрбэлãийнэсхадãалаãдаж,ã¿йцэдболовсрохнºхцºлб¿рд¿¿лдэã.

6 ¯ðèéí ñóâàã Ýð áýëãèéí ýñèéã òºìñºãíèé äàéâðààñ öààø íü äàìæóóëíà.

7 ¯ðèéí öýâð¿¿ ¯рийншинãэнийнэãэнхэсãийãялãарóóлдагхосбóлчирхай.

8 Ò¿р¿¿бóлчихайªтãºвтºрцайварºнãийншинãэнялãарóóлдагбóлчирхай.ßлгарсаншингэннüэрбэлãийнэсэдтэжээлºãч,т¿¿нийãчºлººтэйхºдлºхболомжтойболãоно.

9 К¿ïåрийнбóлчирхайШ¿лтлэãºтãºншинãэнялãарóóлдагбулчирхай.Энэнüшээснийсóвãийнх¿чиллэãорчныãсаармаãжóóлна.

10 Øýýñíèé ñóâàã Øýýñ áîëîí ¿ðèéí øèíãýíèéã äàìæóóëæ ãàäàãøëóóëíà.


Ýрýãòýé х¿нèé áýлýã ýрхòнèé òоãòолцоо

61

Çªâëªìæ-I

III

Á¯ëÝÃ

3.2.3 Íºхºн ¿рæих¿йн эрхòэн òоãòолцооны зарим эмãэã (Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çорèлãо: Íºхºн ¿ржих¿йн эрхтэн тоãтолцоо (Í¯ЭÒ)-ны çарим эмãэã, ¿¿сэх шалтãаан,óрüдчилан сэрãийлэх, нºхºн ¿ржих ¿йл явц хэвийн яваãдах óрüдчилсан нºхцºл¿¿дийãîéëãóóëíà.Çорèлò:

• Í¯ЭÒ,т¿¿нийэмãэã¿¿дийãтоочих,нэрлэх,¿¿сэхшалтãааныãтоочих• Í¯ЭÒ-ныэмãэãээсóрüдчилансэрãийлэхнºхцл¿¿дийãтайлбарлах• Í¯ЭÒ-ãэр¿¿лбайлãах,ºвчилсºн¿åдхэндхандахаамэдэх

Хýрýãлýãäýх¿¿н: Самбар,томцаас,сêоч Хавсралт1,1-рбаãийнãиш¿¿дийнтооãоор Хавсралт2,2-рбаãийнãиш¿¿дийнтооãоор Хавсралт3,3-рбаãийнãиш¿¿дийнтооãоор


• Íºхºн ¿ржих¿йн эрхтэн тоãтолцооã çóраãт ¿ç¿¿лэн дээр çааж ºмнºх мэдлэãийã сэрãээнñàíóóëíà.

•Íэршил,байрлал,ã¿йцэтãэх¿¿рãийнталаархосхосоорооярилцахдаалãаварºãнº.Äараахасóóлтыãасóóжхамтаарярилцана.

1.Íºхºн¿ржих¿йнэрхтэнтоãтолцооны¿ндсэн¿¿рэãþóвэ?2.Эр¿¿лбайлãахнüямарачхолбоãдолтойвэ?3.Хэрвээºвчилсºнболямарсºрºã¿рдаãаврóóдãарахвэ?


•Баãшсóралцаãчдыã3баãболãонхóваана.Баãтóсб¿ртóрüдчилэнбэлтãэсэнóншихматåриалыãхавсралтаасхóваариланºãнº.Òóхайлбал,1-рбаãтХавсралт1-ийãбаãийнãиш¿¿дийнтооãоор,2-рбаãтХавсралт2-ыãбаãийнãиш¿¿дийнтооãоорãэхмэт.

•Баãóóдººртоноãдсонматåриалыãóншижсóдлааданãиарярилцана.


1.Í¯ЭÒ-ныямарямарэмãэãººрчлºлт¿¿дбайдаãвэ?2.Í¯ЭÒ-ãхэрхэнхамãаалахвэ?Эр¿¿лахóйнямардэãлэмбаримтлах¸стойвэ?3.Энэхичээлийã¿çэжсóдлахыначхолбоãдолþóвэ?

62


III

Á¯ëÝÃ

Хавсралò 1. Түрүү áулчèрхаéн үрýвсýл

ßмар ч насныэрэгтэйчүүдэд тохиолдохмагадлалтай. Òөрөлбүрийннянгаарүүсгэгддэг.ÒүүнчлэнБЗÄХнüтүрүүбулчирхайнүрэвслийннэгшалтгаанболдог.

Өвчинүүсэхшалтгаан:Äоороосоодаарах,архи,согтууруулахундаахэрэглэх,хурцболонархагүрэвсэлтөвчинтухайлбал,шүдхорхойтох,архагбронхит,гуурсанхоолойнархагүрэвсэл,элэг,цөснийүрэвсэлтэйбайх,удаанхугацаагаарсуугааажил эрхлэх, шээс бэлгийн çамын үрэвсэлт өвчин, БЗÄХ, биåийн эсэргүүцэлсулрахгэхмэтхүчинçүйлсийнулмаастүрүүбулчирхайнүрэвсэлүүснэ.

Илрэх шинж тэмдэг: Òүрүү булчирхайн үрэвслийн ¿åд бусад хурц үрэвсэлтөвчнүүдийннэгэнадилтөстэйшинжтэмдэгилэрнэ.Òухайлбал:

• Öавüрóóхатгаж,янгинажөвдөх,• 38-39хэмхүртэлхалуурах,• Шодойболонтөмсөг,хошногоорчмоорөвдөх,• Шөнөолонудаабосчшээх,шээсцустайгарах,• Шээхэдөвдөх,удаантасалдажшээх,• Ууцнуруугаарөвдөх,• Бэлгийнчадавхсулрахгэхмэтшинжтэмдэгилэрнэ.

Эмчилгээхийлгээгүйтохиолдолдөвчинцаашархагшин,çовиуруудбагасна.Урüдчилан сэргийлэлт: Òүрүү булчирхайн үрэвслийг эмчлэхээс илүүтэй

урüдчилансэргийлэхнüхялбар.Урüдчилансэргийлэхийнтулдудаанхугацаагаардаарчхөрөхгүйбайх,хүйтэнчулуунтавцандээрсуухгүйбайх,суугааажилтайболойройрхонбосчхөдөлжбайх,өтгөнхатахаассэргийлэх,тогтмолэрүүлбэлгийнамüдралтай байх, архаг болон бусад өвчнүүдийг цаг алдалгүй эмчлүүлж байх,бэлгийн çамаар дамжих халдвараар өвчлөхгүй байх, биåийн эсэргүүцлээ алüболохсайнбайлгахçэрэгçүйлсийганхаараххэрэгтэй.

Эмчилгээ: Äээр дóрüдсан шинж тэмдãийн алü нэã нü илэрвэл яаралтаймэрãэжлийн эмчид ¿ç¿¿лж оношийã çºв тодрóóлан çохих эмчилãээã хийлãэх нü¿рд¿нтэй.Хэрвэээмчийнçааврыгнарийнчанддагажчадвалтүрүүбулчирхайнүрэвслийнүåдилрэхшинжтэмдгүүддахиндавтагдахгүйбайхболомжтой.

63

Çªâëªìæ-I

III

Á¯ëÝÃ

Хавсралò 2. Нөхөн үржèхүéн ýрхòнèé үрýвсýлò өвчнүүä

Íөхөнүржихүйнэрхтнүүдийнүрэвсэлтөвчиндумайнүрэвсэл,умайнгуурсанхоолойнүрэвсэл,өндгөвчнийүрэвсэлорно.Íөхөнүржихүйнэрхтнүүдийнүрэвсэлтөвчиннüурüдчилансэргийлэхбүрэнболомжтойөвчинþм.Хэрвэээмчлүүлээгүйтохиолдолднөхөнүржихүйнэрхтнүүдийнүрэвсэлтөвчнийулмаасүргүйдэлүүснэ.Òухайлбал, нөхөн үржихүйн эрхтний үрэвсэлт өвчинтэй 5 эмэгтэйн 1 тутамдүргүйдэлүүсдэгбөгөөдхариниймүрэвсэлтөвчтэй3эмэгтэйн1тутамдүрэвсэлтөвчиндахидаггэсэнтообаримтбайдагбайна.

Íөхөнүржихүйнэрхтнүүдийнүрэвсэлтөвчнүүднüихэнхдээбэлгийнамüдралынхувüдидэвхтэйэмэгтэйчүүдэдтохиолддог.Òүүнчлэнхааяаохидоданхныбиåнийþм ирэхийн өмнө, мөн жирэмсэн үåд болон цэвэршилтийн дараа тохиолддог.Òухайлбалдарааххүмүүсттохиолдохмагадлалтай:

• 24–өөсдоошнасныçалуухүмүүс• Бэлгэвчтогтмолхэрэглэдэггүйхүмүүс• Олонбэлгийнхавüтагчтайхүмүүс• БЗÄХболоннянãийнгаралтайүтрээнийүрэвсэлтэйхүмүүс• Íөхөнүржихүйнэрхтнүүдийнүрэвсэлтөвчнөөрөмнөнüөвдөж байсанхүмүүс• Эрүүлмэндийнүйлчилгээавччаддаггүйхүмүүс

Шалтгаан: Íөхөн үржихүйн үрэвсэлт өвчин нü ихэнхдээ нянãийн гаралтайүтрээний үрэвслийн улмаас үүсдэг. БЗÄХ-тай хүнтэй хамгаалалтгүй бэлгийнхавüталдорохүåдүрэвсэлүүсгэгчняндамждаг.Бэлгийнçамаардамждагняннüүтрээнээсумайнхүçүүрүүдамжинүрэвсүүлнэ.

Шинжтэмдэг:Хэвлийндоодхэсгээрөвдөх,эсвэлхэвлийндоодалüнэгталдөвдөх,үтрээнээсхэвийнбусялгадасгарах,цусалдах,эвгүйүнэргарахгэхмэтшинжтэмдэгилэрнэ.Аажимдаахэвлийндоодхэсгээрхүчтэйөвдөжэхэлнэ.Мөнтүүнчлэнбагаçэрэг(38.9°Cхүртэл)халуурах,дотормуухайрах,бөөлжисцутгахçэрэгшинжтэмдэгилэрнэ.Сүүлдээөндөрхалуурах,үтрээнээсшарногоон,эвгүйүнэртэйялгадасгарна.Шээхэдболонбэлгийнхавüтлынүåдөвдөлтилэрнэ.Заримтохиолдолднэлээдхүндхэлбэрээрилэрдэгболçаримдааямарчшинжтэмдэгилрэхгүйбайхбуþумашбүдэгшинжилрэхтохиолдолгардаг.Заримдааумайнгуурсанхоолойнүрэвслийнулмааснаалдацүүсчбитүүрнэ.Үүнийулмаасэвгүйүнэргарахмагадлалтай.Хэвлийндоодхэсгээрархагөвдөлтилэрнэ.

Урüдчилан сэргийлэлт: Íөхөн үржихүйн үрэвсэлт өвчнөөс сэргийлэх нüэмэгтэйчүүдийн хувüд биåийн åрөнхий эрүүл мэнд болон үр тогтох үйл явцхэвийнбайхголүндэссуурüболдог.Íөхөнүржихүйнэрхтнийүрэвсэлтөвчнөөссэргийлэхийн тулдбэлгийн хавüтлаас тэвчих нüмаш чухалþм.Íасанд хүрсэнэмэгтэйчүүдийн хувüд çөвхөн ганц бэлгийн хостой байх нü нөхөн үржихүйнэрхтнүүдийнүрэвсэлтөвчнөөрөвдөхэрсдлийгбууруулна.

64


III

Á¯ëÝÃ

Хавсралò 3. Бèåнèé юмны хямрал

Охид эмэãтэйч¿¿дэд нийтлэã тохиолддоã нэãэн эмãэã бол биåний þмны хямрал þм. Õýä õýäýí õÿìðàë áàéõ áºãººä ýëáýã òîõèîëääîã íü áèåèéí þì ºâäºëòòýé èðýõ ÿâäàë þì. ¯¿нийã “дисмåнорåй” ãэжнэрлэхбашалтãааннüб¿рэнтоãтооãдооã¿йхэдийчодооãоорïростоãландинхэмээхбодисыннºлººтэйхолбонтайлбарлажбайна.Простоãландиннüóмайнсалстдавхарãаасялãардаãдаавартайтºстэйбодисбаãºлãºрбóлчинãаãшаах¿йлчилãээтэй.Биåнийþмирэх¿åднэлээдºвдºлтºãдºãэмэãтэйч¿¿дийнïростоãландиныхэмжээхэвийн¿åèéíõýýñ èõýññýí áàéäàã. Ýíý ¿åä óìàéí àãøèëò íýìýãäýõ òóë óìàéí öóñàí õàíãàìæ ýðñ бóóрахбамºнмэдрэлийнтºãсãºлийнмэдрэмтãийбайдалихэсдэã.Ийнх¿¿óмайнаãшилт,х¿чилтºрºãчийндóтаãдал,мэдрэлийнтºãсãºлийнхэтмэдрэãбайдлынóлмаасбиåнийþмèðýõ ¿åä ºâäºëò ºãäºã áàéíà.

Äисмåнорåйн ¿åд ºвчин намдаах эм бэлдмэл хэрэãлэх нü т¿ãээмэл байдаã.Мºнхоол х¿нсээ тохирóóлах, дасãал хºдºлãººн хийхийã çºвлºдºã. Коôåйны найрлаãатайхоолх¿нсалüболоххэрэãлэхã¿йбайж,н¿¿рсóсаарбаялаã,óóраãбаãатайхоолх¿нсõýðýãëýõ íü ç¿éòýé.

ªºрнэãхямралболбиåнийþмã¿йдэлбóþó“амåнорåй”þм.Энэнüбиåнийþмирэхã¿йбайх эмãэãийã хэлнэ. ¯¿нийã анхдаãч, хо¸рдоãч ãэж анãилна. Ойролцооãоор 18 насх¿ртэлбиåнийþмнüоãтирээã¿йтохиолдлыãанхдаãчбиåнийþмã¿йдэлãэнэ.Хо¸рдоãчãýäýã íü íýã áà ò¿¿íýýñ äýýø óäàà áèåíèé þì èðýýä äàõèí èðýõã¿é áàéõ òîõèîëäëûã õýëíý. Áèåíèé þìã¿éäýë ¿¿ñýõ øàëòãààí íü íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðõòýí òîãòîëöîîíû çàðèì тºрºлхийнãажиã,дааврынтэнцвэртбóсбайдал,тºрºлб¿рийнхорã¿йхавдар,стрåсс,шилжилтийн насны ¿åийн сэтãэл санааны ººрчлºлт çэрэã болно. Эдãээр хямралын¿åдмэрãэжлийнэмчид¿ç¿¿лжарãахэмжээавчэмчилãээхийлãэхнüç¿йтэй.Эстэãвэл¿ðã¿éäýë áîëîõ íýã øàëòãààí áîëæ áîëíî.

65

Çªâëªìæ-I

IV

Á¯ëÝÃ


“Эр¿¿л харилцаа” айн х¿рээнд ЕБС-ийн сóралцаãчид харилцааны цоãц чадамжийãэçэмшихдараахшаардлаãабайна.¯¿нд:

1.ªнººãийнх¿¿хэдçалóóсмэдээллийнтэсрэлтийн¿åдамüдарчбайна.Энэнüх¿¿хдээсмэдээллийãтаних,çºвбóрóóãялãах,шаардлаãатаймэдээллийãхаанаасолох,хэнтэйярилцах,яажболовсрóóлах,хэрхэнсонãохãэхмэтолончадварэçэмшихийãшаардажáàéíà.

2.Мэдээлэл харилцааны тåхнолоãи эрчимтэй хºãжиж байна. Энэ нü х¿нээс х¿нтэйхарилцахтåхнолоãидººрчлºлтãарчçºвхºнаманхарилцаа,биåийнхэлэмжээсдавж,харилцаанысо¸лãэдэãх¿рээндсанааãаатовчтодорхойилэрхийлэх,бичãийнчадварыãдээшл¿¿лэх,ãарóтас,êомïüþтåрçэргийгх¿нийхарилцааныэнãийнхэрэãсэлболãохººрчлºлтэрчимтэйяваãдажбайна.

3.Х¿м¿¿сийн амüдралын чанар нü боловсролын чанараар илэрхийлэãдэж, чанартайболовсрол эçэмшихийн хирээр эр¿¿л чанартай амüдралыã бий болãох чадамжäýýøèëæ áàéãàà íü íóóö áèø áîëñîí. ¯¿íòýé õîëáîîòîé ýð¿¿ë àìüäðàë ñî¸ëò õ¿í б¿рийнсонãолтболжбайãаанüэр¿¿лхарилцааныталаархмэдлэãчадварыãбаãаасíü ýðýìáýòýé ýçýìø¿¿ëýõ áîäèò õýðýãöýýã ¿¿ñãýæ áàéíà.

Сóраãчдадэр¿¿лмэндийнхичээлээрцоãцчадамжийãэçэмш¿¿лэхийнтóлдстандартадтóсãаãдсантэднийэçэмшсэнбайхмэдлэã,чадвар,хандлаãыãт¿вшинчилжтодрóóллаа.

ХАÐИëЦАА

Б¯ëÝÃ 4

Õ¿ñíýãò 1.“Харилцаа”сэдвийнх¿рээндэçэмшүүлэхмэдлэг,чадвар,хандлага

Агуулга



•Өдөртутмынхарилцаанытөрлүүд

•Өөрийгөөтанихаргууд•Сэтгэлийнхөдөлгөөн•Хувийноронçай

ªäºð òóòìûí õàðèëöààíä - ñóðàëöàõ ªºðèéãºº òàíèõ - Ñýòãýëèéí õºäºëãººíºº - çàëàõ Õóâèéí îðîí çàéãàà - á¿ðä¿¿ëýõ

Сэтãэлийнхºдлºлºº,бодол- санааãааçохистойилэрхийлдэгáàéõªºрийноронçайãааб¿рд¿¿лдэг- áàéõÁóñàäòàé õàðèëöàõ çºâ äàäàë - õýâøèëòýé áîëîõ

66


IV

Á¯ëÝÃ

•Íайçнөхдийгөөтанихаргууд

•Гэрбүлийнхэнтэйгээçөвхарилцах,үçэлбодлооçөвилэрхийлэхаргууд

Íàéçûíõàà ñàéí òàëûã - дэмжих,тóслахХ¿чхэрэãлэх¿йлдлийнбóрóó- çºâèéã ÿëãàäàã áîëîõ Ãýð á¿ëèéíõýí íàéç - íºõäºäºº õ¿íäýòãýëòýé õàðèëöàõ

Ýð¿¿ë ìýíäýä ýðñäýëòýé íºõöºë - байдлыãялãантаних,т¿¿нээсñýðãèéëýõ áóñäûí îðîí çàéã х¿ндэтãэдэгбайх

Ñуурь áоловсролын òүвøèн

•Гэрбүлийнгишүүдийнүүрэг,хариуцлага

•Иргэнийэрхçүйнхэмõýìæýý

•Зөвшилцөл

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ýðõ - ¿¿ðãèéã óõàìñàðëàõ Ãàäààä òºðõäºº àíõààðàõ - Ирãэнийэрхç¿йнхэмжээã- ìýäýõ áàðèìòëàõ Зºвшилцºлдх¿рчсóрах- Ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ-

ªºðèéíõºº ýðõýìëýäýã ç¿éëñèéã - тодорхойлжчаддагбайхХайршохоорхлыãялãажойлãодог- áàéõИрãэнийэрхç¿йнхэмхэмжээã- áàðèìòàëæ õýâøèõ

•Үåтэнгийнхнийдарамтøàõàëò

•Стрåсс,түүнднөлөөлөххүчинçүйлс

•Хортçуршил,түүнээстатгалçахаргууд

Ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíä òýãø - îðîëöîõ ¯å òýíãèéíõíèé äàðàìò - øàõàëòàä ºðòºõã¿é áàéõ Стрåсс¿¿сãэдэãх¿чин- ç¿éëñèéã òàéëáàðëàõ Àðõè òàìõè õýðýãëýõã¿é áàéõ - øààðäëàãà òàâèõ

Ýð¿¿ë õàðèëöààíû ãîë ãîë - øèíæèéã ýçýìøèí ýð¿¿ë ìýíäýä ýðñäýëòýé àñóóäàëä ø¿¿ìæëýëòýé ханддагбайх

Бүрýн äунä áоловсролын òүвøèн

•Гэрбүлийнболоннийгмийнгишүүдийнүүрэг,харицулага

•Стрåссээссэргийлэхаргууд

Ãýð á¿ëèéíõýý ñàéí ñàéõíû - òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõýý óõàìñàðëàõ Íèéãìèéí ãèø¿¿íèé ¿¿ðýã - õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàõ Ñòðåññýýñ çàéëñõèéõ-

Ирээд¿йнçорилãоотодорхойлж- чаддагбайхªºðèéí ñàíàà áîäëîî áóñäàä çºâ - тодорхойойлãóóлдагбайх

•Гэрлэлт,түүнийхариуцлага

•Ирãэнийболонõºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí õýìæýý

Ãýðëýëò ò¿¿íèé õàðèóöëàãûã - óõàìñàðëàõ Ýöýã ýõ áîëîõ ¿¿ðýã - õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàõ Ирãэнийболонхºдºлмºрийн- ýðõ ç¿éí õýìæýýã áàðèìòëàõ

Íийãэмдãарчбóйсºрºã- àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä биåчлэноролцдогбайхБóсдынэрхэмлэдэã¿нэтç¿йлс,- чанар,¿çэлбодлыãх¿ндэтãэдэгáàéõ

ãэсэнцоãц чадамжийã ялãаж ¿çсэнбайна.Эдãээрээс ¿çэхэдболовсролын т¿вшинахихтóсамх¿рээнüºрãºжинтэлжбайãаахэдийчºмнºхт¿вшиндолжавчбóйтодорхойчадварóóднüдарааãийнт¿вшнийсóóрü,эр¿¿лхарилцааны¿ндэсболохоорбайна.

Аãóóлãынхэсэãтдавхцалыãарилãаж,х¿рээãнüтэлэхçарчимбаримталсанхэдийчэхниймэдлэãнüчадварболжчадахã¿йболдарааãийнт¿вшинãийнмэдлэãчадвартшóóднºлººлºхáîëîìæòîéã õàðóóëæ áàéíà.

Äээрхонцлоãийãхарãалçан“Эр¿¿лхарилцаа”айãçаахарãадтооцож¿çэхшаардлаãатайáàéíà.

67

Çªâëªìæ-I

IV

Á¯ëÝÃ

Инãýхäýý: 1.Эр¿¿лмэндãэсэнойлãолтодбаãтахб¿рэлдэх¿¿нхэсãийãцоãцоорнüавчойлãох2.“Эр¿¿л харилцаа” ай нü сóралцаãчийн эçэмшсэн эр¿¿л биå, эр¿¿л орчны талаарх

мэдлэãчадварыãхэрэãлээндорóóлахадчóхалнºлººтэйãтооцож¿çэх3.Эр¿¿лмэндхичээлийнонцлоãнüмэдлэã,чадварэçэмш¿¿лэхээсил¿¿эр¿¿лмэндээ

тэтãэнсайжрóóлдаãхандлаãатºлºвш¿¿лэхэдчиãлэãддэãийãмºрдлºãболãохталаарил¿¿нóхацтайавч¿ç¿¿штэй.

Эр¿¿л харилцаа айн аãóóлãын ¿лãэрчилсэн х¿рээã авч ¿çэхэд стандартыншаардлаãадсóóриланаãóóлãынбосоо, хºндлºнхолбооãнэлээдялãажтодрóóлсаннüхараãдажбайна.¯¿нийãбаãшнархичээлçаахарãаç¿йболовсрóóлахдааачхолбоãдолºãчойлãох,¿çэлсанааãнüтодрóóлахадб¿тээлчээражиллахшаардлаãатайбайãаанüсóдлаãдахóóнынэрижилхаринóð óõààíûã íü ÿëãàæ òîìü¸îëñíîîñ òîäîðõîé áàéíà.

ЭнэбайдлыãЕБС-ийн“Эр¿¿лмэнд”сóрахбичãийнçохиоãчидаãóóлãаараанэлээдялãажçааãласанбайãаа.(С.ЭрдэнэцэцэãнарынЭр¿¿лмэндII;V;VI;X;XI)

Гэхдээóãхичээлийãçаажбóйбаãшб¿ханãийнсóрахбичãийãçэрэãсóдалдаãã¿йãээсболжаãóóлãындавхцал,т¿вшинãийнялãаа,мэдлэãийнижб¿рэнбайдал,ã¿нã¿нçãийчанарнüалдаãддаã.

Энэб¿хбайдлыãçасах,óрüдчилансэрãийлэхçорилãоорэр¿¿лхарилцааайнçаахарãынçàðèì àñóóäëûã ýíý õýñýãò ñàíàë áîëãîí òàíä òîëèëóóëæ áàéíà.

“Харилцаа”сэдвийãхэрхэнçаахталаардараахçºвлºмжийãсаналболãожбайна.


4.2.1 Ñэдэв: Íайз нөхөд ба үерхэл нөхөрлөл (Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çорèлãо: ÍайçнºхдөөтанихаргадсуралцахÇорèлò:

• Íайçнºхдийнхөөсайн,мууçанчанарыгтодорхойлох• Íайçлахнºхºрлºхчадварыãмэдэх• Харилцааныхэмхэмжээãмэдрэх

Хýрýглýäýхүүн: Үйлажиллагаа2.Хавсралт1-ийгсурагчбүртҮйлажиллагаа4.Хавсралт2-ыгсурагчбүрт


ªмнºххичээлээр¿çсэнболонººртбайãаахарилцааныталаархмэдлэãийãнüилр¿¿лэх,сóраãчдадººрийãººилэрхийлэх,бóсдаассóрахболомжºãºх,сóрахбичãийн“Íайçнºхºдба¿åрхэлнºхºрлºл”ãэсэнхэсãийнсэдэлж¿¿лэхасóóлтыãасóóжярилцаарай.Үүнд:

• Х¿¿хд¿¿д ээ! Òа нар ºмнºх хичээлээр харилцааны хэлбэр¿¿дийн талаар тодорхоймэдлэãтэйболсон.Чихарилцааныямархэлбэрийãчóхалãэжсонãосонбэ?ßаãаад?

• Харилцаандãарãадаãалдааãааолжçассанаартанартþóмэдрэãдэжбайнавэ?• Биднийамüдралтанил,найçнºхдººрд¿¿рэн.Òэдхºãжилтэй,óранхошин,сэтãэлийн

хºдºлãººнихтэйэсвэлдóóцººтэй,д¿нсãэр,ноомой,¿рãэлжхºмсºãçанãидажявдаã,

68


тºлºвдарóó,çорилãотой,аймхайхóлчãар,çалхóóхойроã,ажилсаãхºдºлмºрч,óхаантайãýýä ÿíç á¿ðèéí ë çàí àðàíøèíòàé õ¿¿õä¿¿ä áàéäàã. ìýíäèéí çºðººòýé ÿâäàã æèðèéí танилаасавахóóлаадолонжил¿åрхэннºхºрлºсºнанãийннайçнарцºмл (чиººрººчãýñýí) ººð ººðèéí çàí àðàíøèíòàé. Ýäãýýð îëîí ÿíçûí çàí àðàíøèíòàé õ¿¿õä¿¿äòýé õýðõýí нºхºрлºжнайçлахвэ?Монãолардынç¿йр¿ãэнд“Х¿нийãтанüяãэвэлнºхрийãнüшинж”ãэдэã¿ãбайдаã.Эндямарóтãатай¿ãвэ?ãэжасуугаадтайлбарыгдэвтэртнüбичүүлнэ.

• Бидºсвºрнасандаанайçнºхдººçºвсонãож,¿åрхэжнºхºрлºхарãаóхаандсóрахынчóхлыгтайлбарлана.

Багшидçориулсанмэдээлэл:

Хэн нэãэнтэй танилцах, óлмаар ойртож нºхºрлºх, холбоо харилцааãаа дотносãонçóçаатãахаргаухаанãэжбайдаã.¯¿нийãнайçалжнºхºрлºхчадварãэдэã.

Х¿нтэйтанилцах,¿åрхэлнºхºрлºлººн¿днийцºцãиймэтхайрланхамãаалах,т¿¿нийãээ¿нэлжцэãнэжчаддаãбайхнüнайçалжнºхºрлºхчадварыннэãилрэлþм.

Äээрхчадвараасãаднамóóнºхрººс,ººрийнхººнайçалжнºхºрлºхшаардлаãаã¿йãэжáîäñîí õ¿íýýñ íàéç íºõðèéí õàðèëöààãàà ýâòýéõýí òàñàëæ ýíãèéí òàíèëààð ÿâàõ íü áàñ ë нэãчадварþм.Эдãээрчадварыãэçэмшихэднайçнºхдийнямарямархарилцаабайдãийãмэдэххэрэãтэй.Мºнбóсдынэрхэмлэдэã¿нэтç¿йлс,чанар,тэднийтаашаадаãã¿йç¿йлсийãчãэсэнмэдэхнüчóхалþм.

Íàéçàëæ íºõºðëºõ àðãà óõààíä ñóðàëöñàíààðàà áèä áóñàäòàé òîãòîîñîí õîëáîî õàðèëöààãàà ÿëãàí ñàëãàæ çîõèöóóëàõ áîëîìæòîé áîëíî.

Х¿нтэйнºхºрлºхãэдэãþóболох,т¿¿нийóтãаóчирнüþóндоршихвэ?ãэдãийãмэддэã,х¿нтэйжирийннайçнºхрийн харилцаатайбайх, хэнтэйдотносох, хэнтэйажил тºрлийнхарилцаатайбайх,хэнээсçайãаабарüжявахвэ?ãэдãийãойлãожóхаарахшаардлагатай.Х¿н б¿р найç нºхºртºº анхаарал халамж тавин тэднийã ойлãодоã, т¿¿нийãээ ямар нэãхэлбэрээр илэрхийлж чаддаã байх хэрэãтэй. Мөн шаардлаãатай ¿åд нü найç нºхºртººтóсалждэмждэã,хэлсэн¿ãэндээх¿рдэãбайхнüсайханнºхºрлºлийн¿ндэсболно.

Мºн ººрийнхºº хэн болох ямар çан чанартай, эрхэмлэдэã ¿нэт ç¿йлс чинü þó болохталаарилэндаланã¿йилэрхийлжчаддаãбайхнüчóхал.Íайçнºхдººсонãох,х¿ндлэх,тóслах,дэмжихболоншаардлаãатайболш¿¿мжлэхçэрэãнüнайçалжнºхºрлºхчадварыãилтãэдэã.

¯éл ажèллаãаа 2

• Сурагчид тарааж өгсөн хавсралт 1-ийн дагуу ажиллаж, өөрийн 3 найçын сайханчанарынталаардүгнэлтгаргана.

• Сайханчанаргэжтодорхойлохболсонүндэслэлээтайлбарлахадбэлтгэнэ.


• Б¿х х¿¿хд¿¿д найç нарынхаа сайхан чанарын талаарх дүгнэлтдээ үндэслэн ¿åрхэлнºхºрлºлийн хамãийн чóхал5шинжийã ãарãажсамбартбичээд яаãаад?энэ таваншинжийãхамãийнчóхалãэжсонãосоншалтгаанаадэвтэртээбичнэ.

• “Íайçууд биå биåнээ эрүүл чанартай амüдрахад нü тусалдаг” гэдэгтэй чи саналнийлэхүү?гэсэнасуулттавüжярилцлагаөрнүүлнэ.


• Багшсурагчдад2-рхавсралтыгтараажөгнө.• Хавсралтадөгөгдсөнхүснэгтийгбөглөхçамаарнайçнөхдийнхөөалдаа,дутагдлыг

илрүүлж, түүнийг çасахад өөрөө ямар тусламж, дэмжлэг үçүүлж чадах талаарÿðèëöàíà.

IV

Á¯ëÝÃ

69

Çªâëªìæ-I

Ìèнèé наéçóóäын нýр

Бèäнèé сонèрхол, хамòäаа хèéäýã

ç¿éлс

Наäаä òаалаãääаã мèнèé наéçын саéхан чанар

Бèäнèéã наéçлахаä нºлººлсºн ç¿éлс /

нас, х¿éс, áаéрøèл, ¿çýл áоäол ã.м/


Багшэнэхичээлийгçохионбайгуулахдаадараахçүйлсийганхаараарай.Үүнд:

• Сóраãчдад ººрийн бодлоо цэãцлэх, анхаарлаа сайн тºвлºр¿¿лж ажиллахыгçºâëººðýé.

• Энэ¿йлажиллаãаанüмаãадã¿йнайçаасаанºхºрлºлийнхолбооãоотаслахадх¿рãэжболохтóлхэрвээчинийнайçнарындотордээрх¿йлдлийãхийдэãх¿нбайвалсайнбодож,ººрийншийдвэрийããарãахэрхтэйãсанóóлна.

• Мóó найçын хийдэã ¿йлдл¿¿д нü биåийн болон орчны эр¿¿л мэндэд, хоорондынõàðèëöààíä ÿìàð íºëººòýéã ÿðèëöààðàé.

Хèчýýлèéн ¿нýлãýý

- Ýíý ñýäâèéã õýð çýðýã ýçýìøñýíèéã ¿íýëýõèéí òóëä íàéçûíõàà òóõàé ºìíºõ ìýäëýã нüºрãºжсºнэсэх,эсвэлнайçынхааямаршинэçанчанарыãнüолжхарсныãдээрх4¿йлажиллаãааныэцэстэрãэц¿¿лжбодохыãсóраãчдаасаах¿сээрэй.

- Хариндараанüººрийннайçнарынçанчанараасººртººхэрэãтэйсайншинжийãолж,хэрхэнхэрэãж¿¿лэхээбодож,çорилãодэвш¿¿лэх¿йлажиллаãааãçохионбайãóóлаарай.Энэнüчанарын¿нэлãээндсóóрилсан¿рд¿нтэйажилболно.

Хавсралò 1.Ìèнèé наéçын саéн çан чанар

Өгөгдсөнаргачлалындагууажиллаж,найçынхаасайнçанчанарыгтодорхойлоорой.1.Хамãийн дотно 3 найçынхаа тóхай сайн бодоорой. /ßмар х¿сэл сонирхол та

хо¸рыãнайçлóóлсанбэ?,найçынчинüямарçанчанарчамдтаалаãддаãвэ?г.м/2.Äоорхх¿снэãтийãбөглөөдяаãаадэнэнайçтайãаанºхºрлºхболсоншалтгаанаа

тайлбарланд¿ãнэлтºãчярилцаарай.

IV

Á¯ëÝÃ

70


Хýрвýý наéç чèнь èéм çүéл хèéвýл чè яах вý?

Наéçлахаа áолèноÎéр äоòно хýвýýр

áаéнаНөхцөл áаéäлаас

øалòãаална

Чамайгямарнэгçуйïхийхээршийдэхэдбайнгаэсэргүүцдэг

Чамаэсмөнгөçээлжаваадбуцаажөгөлгүймартдаг

Чамаасмөнгөçээлжаваадбуцаажөгөхөөстатгалçдаг

Эцэг,эхдээхудалхэлчхээдхаацайлахыгчамаасхүсдэг

Íайçнараахууранмэхэлдэг

Íайçнараахууранмэхэлжбайгаагаахэлэхгуйбайхыгчамаасхүсдэг

Чамайгхүсэхгүйбайгаагмэдсээрбайжчамдямарнэгçүйлхийхийгтулганшахдаг./Òамхитатах,хичээлтаслахг.м/

Чинийтухайбусдадховярüдаг

Хүмүүсчамайгмуулжярихадхамгаалдаггүй

Чамайгбусдынөмнөдоромжилдог

Хавсралò 2.Ìèнèé наéçын äуòагäалòаé òалууä

1.Х¿снэãтийнºãºãдлийãóншаад“Чинайçóóдынхааямарçанараншинãтэвчиж,ямрыãнüтэвчижчаддаãã¿й”талаарбодож,харãалçахн¿дэнд(+)тэмдэãтавинаóó.

2.Íайçынхаа энэ çан чанарыг çасахад өөрөө яаж тусалж дэмжиж чадах талаарэргэцүүлэнбодож,шийдвэрээгарганауу.

3.Íºхºрлºлийнхолбооãоотаслахадх¿рãэдэãхамãийнãолтаваншалтãааныãбичнэүү.

IV

Á¯ëÝÃ

71

Çªâëªìæ-I

4.2.2 Ñэдэв: Хайр, ò¿¿ний онцлоã (Ñóóрь боловсролын ò¿вшин)

Аãóóлãын¿лãэрчилсэнх¿рээндVIIIанãидхайрааилэрхийлэх,çºвшилцºлдх¿рэх,олонóðãàëü ¿çýëòýé áàéõ òàëààð ñóäëóóëàõààð òóñãàñàí áàéíà. Ýíý íü áàãà áîëîâñðîëûí харилцаанычадвараасаãóóлãынхóвüднэлээдахисант¿вшинбайна.

Òóхайлбалдээрºã¿¿лсэн“Íайçнºхºдба¿åрхэлнºхºрлºл”ãэсэнсэдэвтэйхарüцóóлахболомж олãох çорилãоор “Хайр, т¿¿ний онцлоã” ãэсэн сэдвийã сонãон авч çаах арãыãòàéëáàðëàæ áàéíà.

Çорèлãо: Õàéðûí òóõàé îéëãîëòäîî òóëãóóðëàí õàðèëöààíä îðîëöîõ òàëààð ìýäëýã á¿òýýëãýõ Çорèлò:

•Ò¿лх¿¿р¿ãийнаãóóлãыãойлãох•Харилцааныхэлбэрийãмэдэх•Харилцанбишхайрыãх¿лээнçºвшººрºх

Хýрýглýгäýхүүн: Үйлажиллагаа1.КåйсүүдҮйлажиллагаа2.Хавсралт1-4

Хèчýýлèéн áýлòгýл:Баãшхичээлээсºмнº1.Эрэãтэйэмэãтэйсóралцаãчдынх¿ндлэлдээртоãтсон¿åрхлийãхарóóлсанêåйс2.Äарамтшахалттай¿åрхлийнт¿¿хºã¿¿лсэнêåйс3.Хайр–хариóцлаãатайхолбоãдожбóйêåйсбэлтгэсэнбайна.


• Сурагчдыã3багтхуваана.• Багтусбүртөөрөөртөрлийнкåйстараанөгчçадланшинжилгээхийлгэн,ялгаагнü

тодорхойлуулна.• Задланшинжилсэнêåйсүүдийгшийдвэрãарãах,сонãолтхийх¿йлдлээрбаяжóóлна.

Инãэхдээбаãш:- ªсвºрнаснысóраãчидбиåбиåэдóóрайжохид,хºвã¿¿дтэй¿åрхэхийãх¿сдэã.- Ñàéí áîäîîã¿éãýýñ àñóóäëûã çàäëàí øèíæëýýã¿éãýýñ øîõîîðõëûã õàéð ãýæ

àíäóóðäàã. - Эр¿¿лхарилцааныталаархмэдлэãдóтóó,мэдсэнч¿йлажиллаãаанычадварболãож

àìæààã¿éãýýñ ýðñäýëòýé àëõàì õèéäýã òàëààð áîëãîîìæëóóëæ ÿðèëöàõ- Хэр¿¿лмарãаанбиåийнболонорчныэр¿¿лмэндэдсºрºãнºлººтэйãбатлахжишээ

áàðèìòûã áýëòãýõ õýðýãòýé.


• Бичвэрмэдээллийгуншаадхарилцанярилцахнөхцºлийгбүрдүүлнэ.(Хавсралт1-4)• Эдгээрмэдээллийг батлах жишээ баримт, нотолãоо бэлтгэх даалгавар сóраãчдад

өгнө.


Хайрболхариóцлаãамºнãэсэнчиãлэлээрбодолэрãэц¿¿лэлхийж,т¿¿ндээтóлãóóрланэх çохиох даалãавар ºãнө. Эх çохиохдоо дараах асуултын хариултыг багтаасан байхыгсурагчдадсануулна.Үүнд:

IV

Á¯ëÝÃ

72


1.ßаãаадхайртайãэдэã¿ãхариóцлаãатайхолбоãдожбайнавэ?2.Хариóцлаãатайбайхãэдэãхайртайбайхынилрэлмºн¿¿?Мºнболяаãаад…………….,

бишболяаãаад…………………….3.Ээжаавдаахайртайбайхãэдэãнüямархариóцлаãыãшаардажбайнавэ?4.Эхдэлхий,тºрºлхбайãалüорчиндоохайртайбайхãэдэãнüямархариóцлаãыãшаардаж

байнэвэ?


Энэ¿йлажиллаãааирээд¿йдэр¿¿лаав,ээжболохынтóлдхóвüх¿нþóãанхаарах¸стойãчиãл¿¿лсэнярилцлаãабайна.


Сóраãчдадãэртээдаалãавархийхарãачлалºãººрэй.1.АлимааÒулгаахо¸р9жилнэгангидсурсан.Òэдсургуулüдаахамтявж,çаримдаа

гэрийндаалгавраахамтдаахийдэг.Òэрхо¸рыниймхарилцаагангийнханнüхайртайхосуудгэжбоддог.Чинийбодлоорэнэхайрмөнүү?

2.Хэн нэгэнд хайртай хэмээн хэлдэг ¿ү? ßагаад хэлдэг, яагаад хэлдэггүй тухайгааэргэцүүлжбодоорой.

3.Хайрыгчинüхүлээжавахгүйтохиолдолдяахвэ?4.Хайртайгэдэгүгнийцаанахариуцлагаоршдоггэдэгүгийгтайлбарлаарай!

Хèчýýлèéн үнýлãýý:

Хичээлийнºмнºххайрынтóхайойлãолт,хичээлийндарааººрчлºãдсºнэсэхийã5минóтõèéõ àñóóëò ÿðèëöëàãàð ¿íýëýýðýé.

Инãэхдээ сóраãчдын яриан дахü эр¿¿л хандлаãыã тодрóóлж тайлбарлаарай. Хайртайãýäýã ¿ã õàðèóöëàãàòàé õàìò îðîëöäîãèéã õýð îéëãîñíûã èëð¿¿ëýýðýé.

Хавсралò 1.Хаéрын øèнж

Хайрнüх¿нийэрхэмдээдмэдрэмжþм.Хэннэãэн,эдþмс,ãаçардэлхий,х¿нàðäàà õàéðëàõ ñýòãýë õ¿í á¿ðò áèé. Õàéð õ¿í òºðºëõòºíòýé á¿õ ë öàã õóãàöààíû òóðøèä õàìò áàéñàí. ìºí äýëõèéí áºìáºðöãèéí ãàçàð á¿ðò îðøñîí. Õàéð ÿìàãò õ¿í á¿ðèéí õýðýãöýý áàéäàã. Ýäãýýð øèíæýýðýý õàéð íü õ¿íèé àìüäðàëûí õ¿ñýë ìºðººäëèéí ìºíõèéí ñýäýâ áîëäîã. Õýí íýãýíä õàéðòàé áîëîõ ò¿¿íèéã õàéðëàõ нü х¿ний сэтãэлийн, оþóн санааны эåрэã мэдрэмж þм. Иймээс хайртай хамтэнхрийлэл,х¿сэлмºрººдºл,эмçэãлэлçэрэãцэжоршдоã.

IV

Á¯ëÝÃ

73

Çªâëªìæ-I

Хавсралò 2.Хаéр х¿чòýé

Х¿нийхайрлахчадварºсºхийнхэрээрхайрынх¿чнэмэãддэã.Х¿¿хд¿¿дтанархимийнхичээлээратомóóдхоорондоохимийнхолбооãоорхолбоãддоãтóхай, тэрхимийн холбоонü (таталцлын) х¿чтэй, чиãлэлтэй, óрттайбайдаã тóхайсóдалсан.Басхимийнхолбоонытºрл¿¿дбайдаãтóхаймэдсэн.Òэãвэлбичилåртºнцдэхтэрхóóлüбиднийамüдралдбасхадãалаãддаã.Òиймээслбидбиåбиåдээтатаãдажнэãнэãийãээт¿лхэж,çаримыãнü¿ã¿йлжбайдаã.Эндээс¿çэхэдхайр,басхайрынх¿чнüхайрлажбайãаах¿м¿¿сийнхариóцлаãа,тэсвэрхатóóжил,çанчанараасхамаарна.

Хайрынх¿чихболхайрынóтãааãóóлãанüºрãºнбайдаã.Заримх¿нхэннэãнийãхайрлахыã ºмчлºх мэт ойлãодоã. Энэ нü т¿¿нд хайрлах, хайрлóóлах чадварòºëºâøººã¿éã èëòãýíý.

Хайрх¿чтэй ãэдãийннэã тодилрэлнüхайртынхаатºлººþóч хийхçориãтойáîëãîäãîîð èëýðäýã. Ýð çîðèãòîé õ¿í ñàéí ¿éë ñàéõàí ñýòãýëèéí ýçýí áàéäàã. Харинмóó¿йл,бóрóó¿йлдэлб¿рэрçориãдóтсанаасболдоã.

Хавсралò 3.Хаéр чèãлýлòýé

Биднийхайрхэннэãэндçориóлаãддаã.Энэнüт¿¿нийчиãлэлийãилтãэдэã.Харинхайрхарилцанбайвалэнэнüаçжарãалтайбайх¿ндэсболдоã.Жишээнü:биднийээжаавбиåбиåдээхайртай.Иймээстэдаçжарãалтай.Учирнüаав,ээжидхайртайшиãээжбасаавдхайртай.Иймээстэдхарилцанбиåбиåдээхайртай.Заримдаахэннэãнийхайрласанх¿нººрийãнüхайрлахã¿й,тоохã¿йбайдаã.¯¿нийãхарилцанбиш хайр ãэдэã. Ийм хайр х¿ндлэлээс хэтэрдэãã¿й. Учир нü óã хайрын нэã талíü ¿ã¿é áàéíà. Õàéðûã èëýðõèéëýõ õýðýãòýé. Õýí íýãýíä õàéðòàé áîë ò¿¿íèéãýý илэрхийлдэã байх нü чóхал. Энэ нü хайртай ãэж хэлэхээр хяçãаарлаãддаãã¿й.Жишээнü:бидээжаавдааºдºрб¿р хайртай ãэж хэлдэãã¿й ч тэднийитãэлийãалдахã¿йбайхыã,тэдэндтóслахыã,тэднийãбаярлóóлахыãбайнãах¿сдэã,т¿¿нийãээáèåë¿¿ëäýã. Ýíý íü ¿ãýýð áóñ ¿éë õýðãýýðýý õàéðòàéãàà èëýðõèéëæ áóé õýðýã.

Íайç нºхдºдºº хайртай ãэж хэлдэãã¿й ч баярлах, çовох цаãт нü хамт байжт¿¿нээснüхóваалцдаã.Мºнбóрóóç¿йлхийвэлнüóóчилдаã,басшаардлаãатавинçэмлэнэ.Энэчхайртайãааслболдоã.

Õýí íýãýíä õàéðòàé áîëáîë ñýòãýë äîãäîëæ ò¿¿íèéãýý èëýðõèéëýõèéã õ¿ñäýã. Энэнüтóхайнх¿нээснамайãхайрлаачãэсэнãóйлтбайдаã.

Харинхарилцааныэнэт¿вшиндт¿¿нийãóйлтыãх¿нх¿лээнавччболно,авахã¿йчбайхэрхтэйãэдãийãсанажбайхнüчóхал.Энэболэр¿¿лхарилцааþм.

Иймээсхайрыãминüх¿лээнавсанã¿йãэжãóниãлаххэрэãã¿й.ªсвºрнаснысóраãчдындóндтаалаãдсанохинбóþóхºвã¿¿нээхайрлах,т¿¿ндхайрлóóлахсонирхолнüихболдоã.

¯¿нээсээболжººрийãººмартаж,хайртайх¿нийхээтºлººхамаãб¿хнээçориóлжбайãаамэтээройлãожалдаахийдэã.Жишээнü:Эртбэлãийнхарилцаандорсонохидтойярилцаж¿çэхэдтэдихэвчлэнхайртайãаанотлохãэжиймалхамхийсэнãýæ õàðèóëäàã. Õàðàìñàëòàé íü èéì õàðèëöàà ýìãýíýëòýéãýýð äóóñäàã. Ãýòýë çàðèì õ¿¿õä¿¿ä áè òýðýíä ñàéí ãýæ ÿðüäàã. ìºí ò¿¿íèéãýý íîòëîõ ãýýä ººðèéãºº ч,бóсдыãчçовоодоã.¯нэтэйбэлэãавчºãºх, т¿¿нийхэлснээрнüбайхãэхмэт.Ýíý á¿õýí õàéðûí èëýðõèéëýë áèø õàðèí ººðèéãºº õ¿íäëýõã¿é òºäèéã¿é ººðèéãºº õàéðëóóëàõã¿é áàéõ íºõöºëèéã ¿¿ñãýäýã.

IV

Á¯ëÝÃ

74


Хавсралò 4.Хаéр áол харèóцлаãа

Хэннэãэндхайртайбайнаãэдэãтэрх¿нээхайрлах,хайрлóóлахыãçэрэãх¿сдэã.Инãэснээрбóсдынºмнºхариóцлаãах¿лээдэã.Учирнüхэннэãнийхайртайх¿ннüбайхынтóлдт¿¿нийитãэлийãдаах¿¿рэãх¿лээнэ.Баснºãººх¿нээсээчиймчадваршаарддаã.Инãэснээрээх¿нийболонººрийнхººтºлºº(2дахин)амüдрахэрхолжавдаã.Х¿нб¿рэхорондоохайртайóчраасэхороннüсэтãэлç¿рхэнднüóяатайбайдаã.Авüяасчадвараачэхорондооçориóлдаã.ßã¿¿ншиãаав,ээжмаанü¿рх¿¿хдэдээ хайртай óчраас хайраа харамã¿й ºãдºã. Òэд биднийã тºр¿¿лж, ºсãºжºндийлãºж, сóрãан х¿м¿¿ж¿¿лдэã. Бидэнд хайртай байхын хэрээр эцэã эх байх¿¿рãээ хариóцлаãатайбиåл¿¿лдэã. Òэãэхээр хэннэãэнд хайртайболно ãэдэã нüò¿¿íèé ºìíº õàéðò íü áàéõ õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã ãýæ õýëæ áîëíî.

Хэрвээ хэн нэãэн ººрт чинü таалаãддаã бол хэдий чинээ хайрлахын хэрээрíàéçàà ýðñäýëä îðóóëàõã¿é áàéõ óõààí õýðýãòýé.

Öаã хóãацааãмэдэрдэã, амüдралын çорилãоо чóхалчилдаã бол ил¿¿ со¸лтой,эр¿¿л амüдралыã б¿тээнэ. ªсвºр насныхан хайрлаж, дóрлаж байна ãэж бодожшохоорхлыã дэвэрãэдэã. ªºрийн мэдлэãээ, шийдвэр ãарãах óр чадвар, биå,сэтãэл,итãэлээсэвт¿¿лэхã¿йбайхадçориóлжамüдралааç¿йçохистойбайлãахадàíõààðààðàé.

4.2.3 Ñэдэв: Ãэрлэлò, òүүний хариуцлага (Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çорèлãо: Гэрлэлтийн¿нэцэнэ,хариóцлаãыãойлãохÇорèлò:

•Шинэмэдлэãб¿тээх•Эр¿¿лхарилцааныэнãийнд¿рмийãчадварболãох

Хýрýглýгäýхүүн:Үйлажиллагаа3.Хавсралт1


• Сóраãчдаа4-5х¿нтэйбаãболãонхóваана.• “Итãэл”,“Уóчлал”,“Òэвчээр”,“Х¿нчанар”ãэхмэтээрнэãºã.Баãб¿ртнэрийãтайлбарлах

даалãаварºãчхарилцанмэдээлэлхийлãэнэ.


• Баãийнхаанэрийããэрлэлттэйхолбонтайлбарлахдаалãаварºãнө.Инãэхдээтэднийººðò íü áàéãàà ìýäëýãèéã èëýðõèéëýõýýñ èë¿¿ ÿìàð õàíäëàãàòàé áàéãààã íü îéëãîõûã хичээãээрэй.

• Баãб¿рçºвлºжярилцаадбóсдадаацººн¿ãээртайлбархийнэ.

IV

Á¯ëÝÃ

75

Çªâëªìæ-I


• Эхийãóншихдаалãаварºãнө.(Хавсралт1.)• Эхтэйхолбоотойãэрлэлт,т¿¿нийхариóцлаãынталаархарилцанярилцóóлна.

¯éë àæèëëàãàà 4• Äараахгóрвантохиолдлыãтайлбарлахдаалãаварºãнө.

ìèíèé ýýæ ààâ õºäºº ìàë ìàëëàäàã. Áè

õ¿¿õýä íàñàà õºäºº ºíãºð¿¿ëñýí. Íàäàä òààëàãäñàí õîòûí

îõèíòîé ãýðëýñýí. Õî¸ð ººð ñî¸ëûã íèéë¿¿ëýõ ãэжихлç¿дэрсэн,ãэвч

áîëîîã¿é.

Á òîõèîëäîë â òîõèîëäîë

ßаãаадчþмàíõ äóðëàñàí

á¿ñã¿éòýéãýý õàìò àìüäðààä ýõýëñýí чинüоãттанихã¿йх¿нтэйамüдарчáàéãàà ìýäðýìæ

òºðºõ áîëñîí.

À òîõèîëäîë

Áè ãýðëýýã¿é áàéõäàà Áàòààãèéí Îþóí ãýãääýã áàéëàà. Õàðèí

íàìàéã ãýðëýñíýýñ õîéø Áîëäûí ýõíýð ãýæ íýðëýõ áîëñîí. Áè “Гэрлэнэ”ãэдэãшинэсо¸лыãб¿тээх¿йлявц,ээжаавынхаа

ºãñºí ñî¸ëûã íºõðèéíõºº ñî¸ëòîé нийл¿¿лжшинэãэрб¿л,шинэ

итãэл¿нэмшилтэйболсонóчраасÁîëäûí ýõíýð ãýæ õ¿ì¿¿ñ õ¿ëýýí

çºвшººрчээãэжойлãосон.

А,Б,Втохиолдлыãсонãосонбаãтóсб¿рo ßмарãэрб¿лвэ?o Энэãэрлэлтэдþóнºлººлжбайнавэ?o Öаашидяахвэ?ßмархóвилбарбайнавэ?ãэхмэтасóóлтааршинжинãэрлэлтэд

нºлººлсºнбайжболçошã¿йх¿чинç¿йлийãтоочижярихдаалãаварºãчмэдээлэлõèéëãýíý.

Хичээлийн үнэлãээ:

Баãш сóраãчдад хичээлийн аãóóлãыã илэрхийлсэн эсээ бичих даалãавар ºãч, т¿¿нийãíü àíãèéíõàà õàíàíä ºëãººðýé. Õ¿¿õýä á¿ð óã àñóóäàëä ÿàæ õàíäàæ áàéãààã èë òîä óíøèõ боломжтойбайхаарçохионбайãóóлж,хамãийнãолнüсóраãчидбиåбиåнийхээхандлаãыãойлãоход¿йлчлэхнüчóхал.

IV

Á¯ëÝÃ

76


Хавсралò 1.Ãýрлýлò

Х¿ний амüдралын мартаãдашã¿й дóрсамж нü анхны хайр, хайрлаж дóрлаж явсан анхныболçоо,ãэрб¿лболохшийдвэрãарãасандóрсамжãэрлэлтбайдаã.Онцаãóлирахтóтамх¿нийàìüäðàëä øèíý øèíý äóðñàìæ íýìýãääýã. Õ¿¿õýä íàñíû ñîíèí ñîäîí ¿éëäë¿¿ä àìüäðàëûí òóðø дóрсаãдажхожимнüх¿нийамüдралынãэãээн,цайлãанмартаãдашã¿йдóрсамжболж¿лддэã.

Õàðèí èäýð çàëóó íàñ ðóó òýì¿¿ëæ ÿâàà çàëóóñ òà íàðò õîæìûí àìüäðàëàà õàðàìñàõààðã¿é ºнãºр¿¿лэх,хариóцлаãатайолонсонãолтхийхшаардлаãатóлãардаã.Жишээнüямармэрãэжилсонãох вэ? Хаана сóралцах вэ? Хэнтэй ¿åрхэж нºхºрлºх вэ? Хайраа илэрхийлсэн хэнд нüçºвшººрºхвэ?ãэхмэт

Õ¿¿õäèéí òºðæ ºññºí ãýð á¿ëèéí õàðèëöàà íü õ¿íèé çàí òºëâèéí ¿íäýñ ñóóðü áîëäîã òóõàé ºìíºõ ñýäýâò ºã¿¿ëñýí. Ãýð á¿ë äýõ àõ ä¿¿ñèéí õàéð áóþó ¿å òýíãèéíõíèé õîîðîíäîõ õàðèëöàà íü òýäíèé хайрлах чадварыã хºãж¿¿лдэã. Х¿ний хайрлах чадвар óлам ã¿нçãийрч аажмаар найç нºхдºº д¿¿шиãэээãчшиãээ,хайрлах,х¿ндлэххайрболжºрãºжнº.

Энэ явцдаа х¿нийã хайрлах, ойлãох, х¿лээн çºвшººрºх, шинжих, нийц¿¿лэх тохирóóлах,дасанçохицохчадварнüхºãждºã.¯¿ний¿рд¿ндээжаавааахд¿¿ãээхайрладаãбайсанхайрнüнайçнºхдººбóсадх¿м¿¿сийãхайрлаххайрболжºрãºжинóлмаарэхнóтãаа,эхдэлхийãээ,энэàìüäðàëàà õàéðëàõ õàéð áîëæ òýëäýã.

Хайр нü чиãлэлтэй, х¿чтэй байдãийã та нар мэднэ. Иймээс хэн нэãнийã хайрласан хайрхариóнэхэхã¿йшинжтэйболºãººмºрхайр,харамã¿йхайрãэхмэтхайрлахчадварынт¿вшнээсøàëòãààëæ ºâºðìºö îíöëîãèéã èëòãýíý.

Энэ нü х¿нд óóчлах, тэвчих, бóóлт хийх, х¿ндлэх, дэмжих ãэх мэт оþóн санааны асар ихболомжийãºãчç¿рхсэтãэлийãхºãлºжбайдаã.Х¿нãэрб¿лээсхайрлахчадварыãолжавна.¯¿ндò¿¿íèé çºí ñîâèí íü ýöýã ýõèéí ¿ëãýð äóóðàéë íü èõýýõýí íºëººòýé.

Эцэãэхийнхайрхарамã¿йбас,ºãººмºрбайдãийãтанармэднэ.Гэрб¿лдэцэãэхийнхайраасэхавч,ахд¿¿сээхайрлажсóрсанх¿¿хэданãийнхныãаабóсадх¿¿хдийã,нэртºрººнийãэмдэçлэхбайрсóóриачбасхайрлажсóрдаã.Иймээсмонãолчóóд“Íэрхóãарахаарясхóãар”ãэдэã¿ãийãхэлдэã.Учирнüчинийнэрнийцаанаэцэãэхийнболон¿рóдмыннэртºрбайдãийãóхаарóóлсанõýðýã. Õ¿ì¿¿ñèéí õàðèëöààíû ìàø íàíäèí ¿íý öýíýòýé õàðèëöààíû íýã íü ãýðëýëò þì.

Хэннэãэнтэйãэрлэнэãэдэãнüнэртºрºº,нийãэмдэçлэхбайрсóóриа,эдхºрºнãºº,¿рóдмаахамтранэçэмшихсонãолтхийжт¿¿нийãээх¿лээнçºвшººрчбаталãаажóóланхóримлажбóйхэрэãþм.Иймээсмашхариóцлаãатай¿йлболно.Хэннэãэндхайрааилэрхийлнэãэдэãхариóцлаãах¿лээхийннэрþм.Íэртºрийãтанü,нийãэмдэçлэхбайрсóóрийãтанüºндºртºрãºж,минийхчинийхãэлã¿йнэãб¿хэлболж¿рóдмааэр¿¿лэнхтºр¿¿лж,шинэсо¸лыãб¿тээåãэсэнхэрэã.

Áóääûí ã¿í óõààíä ýõíýð íºõºð õî¸ð áèå áèåýý îéëãîæ íýã íýãýíäýý óñ ñ¿¿ õî¸ð øèã óóñàæ байвалãэрб¿лаçжарãалтайбайна.Харинóстосхо¸ршиãт¿лхэлцэжбайвалçовлонтойçºрчилòýìöýëòýé áàéíà ãýæ ñóðãàñàí áàéäàã.

Монãолчóóдчэнэбайдлыãиш¿ндэсболãонóдамсóдарнüямарвэ?Мэнãэтººрºãнüþóвэ?ãýæ ñîíæäîã áàéñàí.

Энэнüãэрб¿лдшинэсо¸л,шинэитãэл¿нэмшилбийболжтэрнüцаашóламã¿нçãийрчбатжинбаялаã аãóóлãатай болсноор амüдралын óтãа óчир илэрхийлэãддэãтэй холбоотой. Гэрлэснийдарааямархайрынсóрãóóлийнэçэнбайхвэ?ãэдэããэрийнэçдийнóхаанаасшалтãаална.

Эр¿¿лхарилцаатай,эр¿¿лорчныãбийболãоволэр¿¿лбайх¿ндэсболно.Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàðèëöàà íü íèéãìèéí õàðèëöààíû ñóóðü áîëäîã. Íèéãìèéí õàðèëöàà

чººрийнãэрэлс¿¿дрээãэрб¿лдтóсãажбайдаã.

Иймээсхóвüх¿нб¿рãадаад,дотоодçºрчилã¿йболãэрб¿лийнçºрчил¿ã¿й,ãэрб¿лçºрчилã¿йáîë íèéãýì ýð¿¿ë áàéõ ¿íäýñ áîëíî.

Òаныãэртх¿¿хэдºсчбайãааболт¿¿нийãººрийãººойлãох,амüдралыãил¿¿сайнмэдэхэднüтóсал.Äотоодсэтãэлээойлãодоã,биåийнхээх¿слийãóхаанаарааçалдаãóдирдаãчболãонºсãº.

Энэнüирээд¿йд,ãэрб¿лдээ,нийãэмдээорóóлжбóйасартомхºрºнãºорóóлалтþм.

Íийãмийнçºрчил Гэрб¿лийнçºрчил Хóвüх¿нийçºрчил

IV

Á¯ëÝÃ

77

Çªâëªìæ-I


Сóраãчидбаãа,сóóрü,б¿рэндóндболовсролынаãóóлãын“Эр¿¿лбиå”,“Эр¿¿лхарилцаа”айн“Хóвüх¿нийболонх¿м¿¿схоорондынхарилцаа”мэдлэãийнх¿рээнджåндåрийнтóхайсóдлахаарстандартадтóсãаãдсан.Òóссэдвийнх¿рээндсóраãчидболовсролынт¿вшинтóсб¿ртдараахç¿йлсийãэçэмшсэнбайна.¯¿нд:

Баãаболовсролынт¿вшидсóраãчидохид,хºвã¿¿дийнялãаатайболонижилтºстэйç¿йлс,хэннэãнийнайçбайх,т¿¿ний¿¿рэãхариóцлаãа,ººрийннасандаатохирóóланãэрб¿лдээã¿йцэтãэх¿¿рãийнталаармэдэх,óлмаарамüдралдхэрэãж¿¿лэхчадварэçэмших

Сóóрüболовсролынт¿вшиндх¿м¿¿сººрхоорондоо¿çэлбодол,итãэл¿нэмшил,х¿сэлñîíèðõëûí õóâüä õýðõýí ÿëãààòàé áàéæ áîëîõûã îéëãîõûí çýðýãöýý æåíäåðèéí òàëààðõ ¿ндсэн óхаãдахóóны талаар мэдэх, бóсдын ¿çэл бодол, эрхэмлэх ç¿йлсийã х¿ндэтãэх,сóрãóóлüхамтолны¿йлажиллаãаандººрийн¿¿рэãоролцооãтодорхойлох,оролцдоãболохçýðýã àãóóëãûã ñóäàëíà.

Б¿рэн дóнд боловсролын т¿вшинд эрэãтэй, эмэãтэй х¿ний ãэр б¿лд болон нийãэмдã¿йцэтãэх¿¿рэãхариóцлаãыãóхамсарлаж,т¿¿нийãээбиåл¿¿лэхэдсóралцахçэрэãаãóóлãыãñóäàëíà.

ЖåНÄåÐ

Б¯ëÝÃ 5

Аãóóлãа


Баãа áоловсролын ò¿вøèн

Îõèä õºâã¿¿äèéí ÿëãààòàé •áîëîí èæèë òºñòýé ç¿éëñ Íàéç íºõºðëºë áà ¿¿ðýã •õàðèóöëàãàÃýð îðíû àæèë áà ãýð •б¿лийнãиш¿¿дийн¿¿рэã,îðîëöîî

Охид,хºвã¿¿дийнялãаатай•áà èæèë òºñòýé ç¿éëñèéã òàéëáàðëàõ Íàéç íºõäèéí õàðèëöààíä õ¿ëýýõ •¿¿рэãхариóцлаãаатодорхойлж,ò¿¿íèéãýý áèåë¿¿ëýõ àðãà çàìûã ýçýìøèõ Гэрорныхооямаражилд,хэрхэн•тóсалжчадахаатодорхойлох,îðîëöîõ

Îõèä õºâã¿¿äýä ÿëãààòàé áîëîí •èæèë òºñòýé ç¿éëñ áàéäàã áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ Íайçнºхдººх¿ндлэх,тэднээс•сóралцах,бóрóóç¿йлтэйнüýâëýðäýãã¿é áàéõ ªºрийнхийжчадахç¿йлээр•ãýðèéíõýíäýý òóñàëäàã áàéõ

Õ¿ñíýãò 1.“Жåндåр”сэдвийнх¿рээндэçэмшүүлэхмэдлэг,чадвар,хандлага

V

Á¯ëÝÃ

78


V

Á¯ëÝÃ

Ñóóрь áоловсролын ò¿вøèн

Õ¿ì¿¿ñèéí ýðõýìëýäýã ¿íýò •ç¿йлс,чанар,¿çэлбодолСóрãóóлü,олоннийтийн¿йл•àæèëëàãàà áà îðîëöîî Õ¿éñ áà æåíäåðèéí òàëààðõ •îéëãîëò

Õ¿ì¿¿ñèéí ýðõýìëýäýã ¿íýò •ç¿йлс,чанар,¿çэлбодлынÿëãààòàé áàéäàëä íºëººëäºã ç¿éëñèéã òàéëáàðëàõ Сóрãóóлü,олоннийтийн•ÿìàð àæèëä õýðõýí îðîëöîæ болохыãтодорхойлох,ººрийãººõºãæ¿¿ëýõ àðãà çàìûã ýçýìøèõÕ¿éñ áà æåíäåð ãýñýí îéëãîëòûã •ялãажчаддаãболох

Х¿м¿¿сийнэрхэмлэхç¿йлс,•чанар,¿çэлбодолялãаатайãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõСóрãóóлü,олоннийтийнажилд•идэвхтэйоролцож,бóсдынсайнç¿éëýýñ ñóðàëöäàã áàéõÍийãэмдэçлэхбайрсóóрü,эрх•¿¿ðãèéí õóâüä ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ òýãø ýðõòýé ãýäãèéã îéëãîäîã áàéõ

Б¿рýн äóнä áоловсролын ò¿вøèн

Ãýð á¿ë áîëîõîä ýðýãòýé •ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãà Íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ýðýãòýé •ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí ¿¿ðýã õàðèóöëàãà ìýðãýæèë ñîíãîëò áà õ¿éñ •

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õ¿ëýýõ •¿¿ðýã õàðèóöëàãûã õýðõýí áèåë¿¿ëýõýä ñóðàëöàõ Íийãмийнãиш¿¿нбайхынóчир•óтãыãтайлбарлах,ã¿йцэтãэх¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ ìýðãýæèë ñîíãîõîä àíõààðàõ •ç¿éëñèéã òàéëáàðëàõ

Ãýð á¿ëèéíõýý ñàéí ñàéõíû •тºлººанхаарч,хичээдэãбайхÕ¿í á¿ð ººðñäèéí ¿¿ðýã •õàðèóöëàãàà ñàéí áèåë¿¿ëýõ íü íèéãìèéí ñàéí ñàéõàí áàéäëûã áèé áîëãîíî ãýäãèéã óõàìñàðëàäàã áàéõ ìýðãýæèë ñîíãîõäîî íóõàöòàé •õàíäàõ


5.2.1 Ñэдэв: Хºвã¿¿д, охидын онцлоã (Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çорèлãо:Òóсхичээлээрохид,хºвã¿¿дийнижилтºстэйболонялãаатайç¿йлсийнталаарñóäëàõ áîëíî. Çорèлò:

• Охидхºвã¿¿дийнижилтºстэйболонялãаатайç¿йлсийãтодорхойлох• Охид,хºвã¿¿дийнхийдэãç¿йлсийãтодорхойлох

Хýрýãлýãäýх¿¿н: ¯йл ажиллаãаа 1. ßнç б¿рийн ç¿йл хийж байãаа 7-11 насны охид хºвã¿¿дийн 5-6

тºрлийнçóраã(êалåндарü,çóраãтхóóдас,сэтã¿¿лийнçóраãнóóдбайжболно) ¯йлажиллаãаа2.Самбар,шохой


• 7-11насныохид,хºвã¿¿дийн5-6ººрººрçóрãийãсóраãчдадхарóóлж,охид,хºвã¿¿дийнялãааãнэрлэхийãх¿снэ.Òэднийхэлсэнболãоныãямарчш¿¿мжлэлã¿йãээрсамбарттэмдэãлэнэ.Äараанüямарижилхэнç¿йлсбайãааãхэлэхийãх¿снэ.Òэднийхариóлтыãижилтºстэйболонялãаатайç¿йлсãэсэнхо¸рбаãанандхóвааж,самбарттэмдэãлэнэ.Äараанüямарç¿йлссамбартбичиãдсэнийãб¿ãдээрээхамтдааэхнээснüóншина.

• Äараахасóóлтындаãóóярилцана.1.ßлãаатайç¿йлолонбайнаóó,ижилтºстэйç¿йлсолонбайнаóó?2.ßлãаатайç¿йлнüþóтайхолбоотойбайнавэ?3.ßмарямарç¿йлнüãолдóóижилтºстэйбайна?


• Äээрхç¿йлийãтайлбарласныдараабаãшсамбардээрãóрванбаãанаçóрна.Эхнийбаãанындээр “хºвã¿¿д”, хо¸рдахüбаãанындээр “охид”, ãóравдахüбаãанындээр“хо¸óлаа”ãэсэнãарчиãтавина.

79

Çªâëªìæ-I

V

Á¯ëÝÃ

• Сóраãчдаасхºвã¿¿дямарямар¿йлдэлхийдэãвэ?ãэжасóóнхариóлтыãэхнийбаãанандбичнэ.Äараанüохидóóдямар¿йлдэлхийдэãвэ?ãэсэнасóóлттавüж,хариóлтыãхо¸рдахüбаãанандбичнэ.Гóравдахüбаãанандямарчх¿йсийнх¿нхийжболохямарç¿йлбайдаãвэ?ãэсэнасóóлтынхариóãбичижтэмдэãлэнэ.

• Äараахасóóлтындаãóóярилцана.¯¿нд:1.Хºвã¿¿дийнхийдэãç¿йлсийãохидхийжболохóó?2.¯¿нийадилаархºвã¿¿дийнхийдэãç¿йлсийãохидхийжболохóó?3.Хэрвээ¿ã¿йболяаãаад?Òиймболяаãаад?4.Хэрвээçºвхºнхºвã¿¿длэвл¿¿лдэãтоãлоомоортоãлоно,охидóóдтоãложболохã¿й

ãэвэлтэдэндямарсанаãдахвэ?5.Зºвхºнохидлх¿нснийдэлã¿¿рявна,хºвã¿¿дявжболохã¿йãэвэлямарбайхвэ?6.Охид,хºвã¿¿дийналüалüнüхийжболох¿йдлийнжаãсаалтыãцаашнü¿рãэлжл¿¿лэн

бичихç¿йлбайнаóó?


Äараахасóóлтыãасóóжярилцан,хичээлийãд¿ãнэнэ:- Охид,хºвã¿¿дэдялãаатайç¿йлбайхнüхэвийнç¿йлмºн¿¿?- Ижилтºстэйталбайãаанüхэвийнç¿йл¿¿?

5.2.2 Ñэдэв: Хºвã¿¿д, охидын эрхэмлэх ¿нэò з¿йлс (Ñóóрь боловсролын ò¿вшин)

Çорèлãо: Х¿м¿¿сийнэрхэмлэдэã¿нэтç¿йлс,чанар,¿çэлбодолбатэдãээрийãх¿йсийнîíöëîãòîé õîëáîîòîé ýñýõèéã ñóäàëíà. Çорèлò:

• Х¿м¿¿сийнэрхэмлэдэãç¿йлс,чанар,¿çэлбодлынçаримнэãжишээãтодорхойлох• Х¿м¿¿сийнэрхэмлэхç¿йлс,çанчанар,¿çэлбодолялãаатайболохыãойлãох• Õ¿éñèéí õóâüä äýýðõ ç¿éëñ íü ÿëãààòàé ýñýõèéã òîäðóóëàõ• Бóсдынэрхэмлэхç¿йлс,¿çэлбодлыãх¿ндэтãэхнüчóхалãэдãийãóхаарах

Хýрýãлýãäýх¿¿н: ¯йл ажиллаãаа 1. А4-ийн1/2 хэмжээтэйцаас (нэã х¿¿хдэд3ширхэã оноãдохоор),

охид,хºвã¿¿дãэжтóстóсаднüбичсэн2цаас,сêоч• ¯йлажиллаãаа2.Хавсралт1-Занчанарынêартóóдыã4хóвüхэвлэн,хайчилжбэлтãэсэн

áàéõ


• Баãшсóраãчтóсб¿ртА4-ийн1/2-тэйтэнцэххэмжээний3ширхэãцаастараанºãнº.Сóраãчдыãººрсдийнхººхóвüдхамãийн¿нэтэй,эрхэмнандин3ç¿йлийãтодорхойлж,нэãнэãцаасандээртомоорбичихийãх¿снэ.Òэднийãбичиждóóсмаãцбаãшанãийннэãталынханандээр“охид”,нºãººталынханандээр“хºвã¿¿д”ãэсэнбичиãнаана.Хºвã¿¿дийãººрсдийнбичсэнç¿йлээ“хºвã¿¿д”ãэсэнхэсэãт,охидóóдыãбичсэнç¿йлээ“охид”ãэсэнхэсэãтнаахыãх¿снэ.ßãижилç¿йлбайвалдавхарнаахшаардлаãаã¿йãýäãèéã òàéëáàðëàíà.

• Ханан дээр наасан ç¿йлсийã анãиараа хамтран óншиж танилцана. Хэрвээ охидхºвã¿¿дийнбичсэнç¿йлсдоторадилханç¿йлбайвалтэдãээрийãтóсаднüººрхананäýýð áàéðëóóëíà. Ýäãýýðèéã àæèãëàí çºâõºí õºâã¿¿äèéí õóâüä ºâºðìºö áàéãàà ÿìàð ç¿йлсбайна,мºнохидынхóвüдºвºрмºцямарç¿йлбайнаãэдãийãасóóна.Äараанüохидхºвã¿¿далиндчэрхэмнандин,¿нэтэйямарç¿йлбайãааãасóóна.

80


• Äараахасóóлтындаãóóхэлэлц¿¿лэãхийнэ.¯¿нд:1.Х¿м¿¿сийнэрхэмлэдэãç¿йлнüижилбайнаóó?2.Эрэãтэйэмэãтэйх¿м¿¿сийнхóвüдхэрçэрэãялãаатайбайнавэ?3.Хэрвээ хэн нэãний хóвüд ¿нэ цэнэтэй, эрхэмнандин ç¿йл нü та нарынхаас ººр

байвалэнэнüбóрóóãэсэн¿ã¿¿?4.Бóсадх¿м¿¿схэрвээчинийэрхэмлэдэãç¿йлийãчинüх¿лээнçºвшººрºхã¿йбайвал

чамдямарсанаãдахвэ?5.Òэãвэлх¿м¿¿сийнэрхэмлэдэãç¿йлднüхэрхэнхандвалçохихвэ?


• Сóраãчдыã охидын 2, хºвã¿¿дийн 2 б¿лэãт хóваана. Охидын 2 б¿лэã, хºвã¿¿дийн 2б¿лэãтóсб¿ртхавсралт1-дбайãааçанчанарóóдынхайчилжбэлтãэсэннэãнэãбаãцыãтараанºãнº.Б¿лэã тóсб¿р тэдãээрçанчанараас тóс тóсынх¿йсийнх¿ндхамãийннийтлэã бóþó тохирохыã нü сонãон авч, дэлãэцийн цаасан дээр наана. Äараа нüòàéëáàðëàõàä áýëòãýíý.

• Б¿лэãтóсб¿рийндэлãэцийнцаасандээрнаасанçанчанарóóдаанэãнэãээрнüтанилцóóлж,тайлбарлана.Б¿лã¿¿дб¿ãдтайлбарлаждóóсмаãцдараахасóóлтындаãóóярилцана:1.Эрэãтэйэмэãтэйх¿м¿¿стбайхçанчанарыãялãахнüхэрхялбарбайсанбэ?2.ßмарçанчанарыãшóóдялãахадамарханбайв?ßаãаад?3.ßмарнüхэц¿¿байсанбэ?ßаãаад?4.Зºвхºнэрэãтэй,çºвхºнэмэãтэйх¿ндбайдаãçанчанарнüалüвэ?ßаãаад?5.Х¿м¿¿сдээрхçанчанарыãб¿ãдийãнüººртººшинãээсэнбайдаãóó?6.Б¿хх¿м¿¿сяãижилçанчанартайбайвалямарбайхвэ?7.Энэб¿ãдээсямард¿ãнэлтхийжболохвэ?

• Äараахасóóлтындаãóóхэлэлц¿¿лэãхийнэ1.Äээрх дасãал ¿йл ажиллаãаанаас харахад х¿н б¿рийн ¿çэл бодол ижил байна óó,

ялãаатайбайнаóó?2.Х¿нб¿радилхан¿çэлбодолтойбайх¸стойþó?Энэталаартанарþóãэжбоддоãвэ?3.Бóсадх¿м¿¿счинийбодожбайãааãаасººр¿çэлбодолтойбайãаатохиолдолдчияах

¸стойвэ?Иймтохиолдолдх¿м¿¿счамдхэрхэнхандаасайãэжчих¿счбайнавэ?


Òóсхичээлээрþóãойлãожавснаахамтранд¿ãнэнэ.Äараахасóóлтыãбаãшашиãлана.- Х¿нб¿рийнэрхэмлэхç¿йлсадилханóó?- Х¿йсийн хóвüд ялãаатай ч эрэãтэй, эмэãтэй çарим х¿м¿¿с ямар ç¿йлийã адилхан

эрхэмлэжболохвэ?- Х¿м¿¿сийнэрхэмлэхç¿йл,çанчанарболонбóсадç¿йлсийнталаарх¿çэлбодолх¿н

б¿ртхарилцанадилã¿йãэдэãтэйтанарсаналнийлжбайнаóó?- Бóсадх¿м¿¿сийн¿çэлбодлыãх¿ндэтãэхнüямарачхолбоãдолтойвэ?

нийтэч óõààëàã сониóч

тóсч ýð¿¿ë ìýíääýý àíõààðäàã õºãæèëòýé

ºðñºëäºõ äóðòàé íóõàöòàé ñýðãýëýí

øóäàðãà хичээнã¿й àæèëñàã

б¿тээлч íýýëòòýé хóвиахичээсэн

ìºðººäºìòãèé ãýíýí äóó öººòýé

èõ ÿðèõ äóðòàé ýåëäýã õýíýãã¿é

ã¿íä¿¿ã¿é çîðèãòîé îíãèðîî

харамч çорüсонç¿йлдээ¿нэнч тэвчээртэй

Хавсралò 1

V

Á¯ëÝÃ

81

Çªâëªìæ-I

5.2.3 Ñэдэв: Эрэãòэй, эмэãòэй х¿ний нийгэмд гүйцэòгэх үүрэг, хариуцлага (Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çорèлãо: Íийãэмдã¿йцэтãэхх¿м¿¿сийн¿¿рэãхариóцлаãабаэрх,тэдãээртэйхолбоотой¿çэлбодол,итãэл¿нэмшлийнталаарсóдална.Çорèлò:

• Íийãэмдх¿м¿¿сямарэрхэдэлж,¿¿рэãхариóцлаãах¿лээхтóхайойлãолттойболох• Эрэãтэй эмэãтэй х¿м¿¿сийн нийãэмд х¿лээх ¿¿рэã хариóцлаãа, эрхийн талаарх

ººрсдийн¿çэлбодлыãтодорхойлж,бóсдынхтайхарüцóóлах• Х¿нººрсдийнэрхээçºвэдэлж,¿¿рэãхариóцлаãаасайнбиåл¿¿лснээрхóвüх¿н,ãэр

б¿л,нийãэмд¿ç¿¿лэх¿рнºлººãтодорхойлохХýрýãлýãäýх¿¿н:

¯йлажиллаãаа1.Äэлãэццаас,марêåр,сêоч ¯йлажиллаãаа2.Хавсралт1-ийãсóраãчдынтооãооролшрóóлжбэлтãэсэнбайх


• Сóраãчдаас дараах асóóлтыã асóóж, хариóлтыã самбарт 2 баãана болãон товчòýìäýãëýíý. 1.Х¿нийэрхãэжþóãхэлэхвэ?Жишээхэлнэ¿¿?2.Òэãвэлх¿ний¿¿рэãхариóцлаãаãэжþóвэ?Íийãмийнãиш¿¿нийхээхóвüдã¿йцэтãэх

¸стой¿¿рãийнхариóцлаãынямаржишээбайнавэ?Òэднийхариóлтдээр¿ндэслэнäýýðõ õî¸ð ç¿éëèéã äýëãýð¿¿ëýí ñóäàëíà ãýäãèéã õýëíý.

• Сóраãчдыãохид,хºвã¿¿дээрнüтóсадб¿лэãболãож,охидынб¿лэãтэмэãтэйч¿¿дийн

эрх ба ¿¿рэã хариóцлаãыã, хºвã¿¿дийã эрэãтэйч¿¿дийн эрх ба ¿¿рэã хариóцлаãыãäýëãýöèéí öààñàí äýýð 2 áàãàíà áîëãîí æàãñààí òîäîðõîéëîõûã õ¿ñíý.

• Б¿лэãтóсб¿рийãººрсдийнхийсэнç¿йлээбóсаддаатайлбарлахыãх¿снэ.Бóсадб¿лãийнãиш¿¿дасóóжтодрóóлахç¿йлбайãааэсэхийãлавлаж,хамтранярилцана.Хºвã¿¿дийнãарãасанжаãсаалтадбайãааç¿йлстэйохидóóдсаналнийлжбайãааэсэхийã,охидынãàðãàñàí ç¿éëñòýé õºâã¿¿ä ñàíàë íèéëæ áàéãàà ýñýõèéã àñóóíà. Õýðâýý ¿ã¿é áîë яаãаадсаналнийлэхã¿йбайãаа, тэдãээрийнталаарямар¿çэлбодолтойбайãааãаатайлбарлахыãсóраãчдаасасóóна.


Õ¿íèé ýðõ áà ¿¿ðýã õàðèóöëàãà ãýäýã íü íýã çîîñíû õî¸ð òàëòàé àäèë ç¿éë þì. Õ¿í ýðõýý ýäëýõèéí çýðýãöýý ººðèéí ¿¿ðýã õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàí ã¿éöýòãýäýã áàéõ ¸ñòîé. Òóхайлбал, х¿н эр¿¿л, аþóлã¿й орчинд амüдрах эрхтэй. ¯¿ний çэрэãцээ ººрºº ãэрб¿лбóþóºрхийннэããиш¿¿н,эхнэрэсвэлнºхºр,эцэãэх,найçнºхºд,нийãмийннэããиш¿¿н,эсвэлтодорхойнэãэнороннóтãийноршинсóóãчийн¿¿рãээã¿йцэтãэх¸стой.

Хэннэãэнх¿н¿¿рэãхариóцлаãаасайнã¿йцэтãэжчадахã¿йнóлмаасººрбóсадхэннэãэнх¿м¿¿сэдлэх¸стойэрхэээдэлжчадахã¿йболно.


• Сóраãчдад хавсралт 1-д байãаа хóóдсыã тараан ºãч х¿н тóс б¿рийã бºãлºхийãх¿снэ.Бºãлºхдººтóхайнжаãсаалтадбайãааç¿йлийãэрэãтэйч¿¿дхэрçэрэãхийдэã,эмэãтэйч¿¿дхэрçэрэãхийдэããэжбодожбайãааãаахóвиарилэрхийлэнбичнэãэдãийãõýëíý.

V

Á¯ëÝÃ

82


• Äээрх дасãалыã хийсний дараа ºãºãдºл тóс б¿рээр эхлээд хºвã¿¿дийн, дараа нüохидын хэрхэн бºãлºснийã асóóж, ярилцана. Х¿йсийн хóвüд хэр çэрэã ялãаатайбайãаадд¿ãнэлтхийж,ярилцана.


Äараахасóóлтындаãóóярилцаж,хичээлийãд¿ãнэнэ.1.Х¿м¿¿с эрхээ хэр çэрэã эдэлдэã вэ? Эрхийнхээ талаар хэр çэрэã х¿чин чармайлт

ãарãадаãвэ?2.Íийãэмдã¿йцэтãэх¿¿рэãхариóцлаãаахэрçэрэãóхамсарлаж,ã¿йцэтãэдэãвэ?3.Эрхэээдэлж,¿¿рãээã¿йцэтãэхийнтóлдх¿м¿¿сяах¸стойвэ?4.Х¿м¿¿сººрсдийн¿¿рэãхариóцлаãааóхамсарлажбиåл¿¿лснээрямарэåрэã¿рнºлºº

бийболохвэ?

Ýмýãòýé, % Ажèл/¯¿рýã Ýрýãòýé, %

ªðõèéí îðëîãîî á¿ðä¿¿ëýõ

Ãýð á¿ëýý õàìãààëàõ

Õ¿¿õäýý çºâ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ

Ãýð á¿ëèéíõýý òºëºº øèéäâýð ãàðãàõ

Îëîí íèéòèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ

Сайнэцэã,эхбайх

Ахд¿¿,хамаатансадандаахаламжтайбайх

Сóрч,ажилхºдºлмºрэрхлэх

ªºðèéãºº õºãæ¿¿ëýõ

ªºðèéíõºº ýð¿¿ë ìýíäýä àíõààðäàã áàéõ

Øóäàðãà ¸ñûã ýðõýìëýõ

Байãалüорчноохайрланхамãаалах

Хэрэãлэсэн¿йлчилãээнийтºлбºрийãцаãхóãацаанд

õèéõ

Хавсралò 1.

V

Á¯ëÝÃ

83

Çªâëªìæ-I


Сóраãчидбаãа, сóóрü, б¿рэндóндболовсролын аãóóлãын “Эр¿¿л орчин” айн х¿рээндаþулгүй амüдралын талаар сóдлахаар стандартад тóсãаãдсан. Òóс сэдвийн х¿рээндсóраãчидболовсролынт¿вшинтóсб¿ртдараахç¿йлсийãэçэмшсэнбайна.¯¿нд:

Баãаболовсролынт¿вшиндçамынхөдөлгөөн,çаримтөрлийнсïортынтоглоом,гэрахуйнçаримосол гэмтлээссэргийлэх,осол гэмтэл тохиолдволавахарга хэмжээçэргийн талаармэдлэг, чадвар эçэмших, аливаа çүйлд сэрэмжтэй, анхаарал болгоомжтой байх хандлагатөлөвшүүлэхагуулгыгсудална.

Сóóрü боловсролын т¿вшинд ахуйн болон сïортын çарим төрлийн үåд тохиолдожболçошгүйаþулослооссэргийлэх, тэдгээрийн үåдавахарга хэмжээçэргээс гадна үåтэнгийнхнийдарамтшахалт, х¿м¿¿схоорондынхарилцаанаасүүсчболохаþулçаналынталаар мэдлэг эçэмшиж, эрсдэлтэй байдлаас өөрийгөө хэрхэн сэргийлэх чадвартсуралцана.

Б¿рэн дóнд боловсролын т¿вшид байгалийн янç бүрийн гамшиг, тåхник тоногтөхөөрөмжтэй ажиллах, аялал çугаалгаар явах үåд өөрсдийгөө хэрхэн аþул ослооссэргийлэхталаармэдлэгчадвархандлагатөлөвшихагуулгыгсудлахболно.

àþóëÃ¯é àìüäðàë

Б¯ëÝÃ 6

Аãóóлãа


Бага áоловсрол

Хóвийноронçайãааб¿рд¿¿лэх,•ò¿¿íèéã õàìãààëàõ àðãóóä Çàìûí õºäºëãººíòýé õîëáîîòîé îñîë •ãýìòë¿¿ä Áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí ýñðýã •х¿чирхийлэлГэрахóйнцахилãаанхэрэãсэл,хóтãа,•мэсçэрãээс¿¿счболохãэмтл¿¿дÄóãóйóнах,морüóнах,цана,чарãа,•òýø¿¿ðýýð ãóëãàõ ¿åä îñîë ãýìòëýýñ ñýðãèéëýõ àðãóóä Хºлдºх,хайраãдах,т¿лэãдэх,наранд•цохиóлах,тэдãээрээссэрãийлэхàðãóóä Мал,амüтныç¿ãээсóчрóóлжболох•îñîë ãýìòë¿¿ä

Х¿чхэрэãлэсэнт¿рэмãий•¿йлдлийãялãажчаддаãболохÇàìûí õºäºëãººíä àþóëã¿é •îðîëöîõ Х¿¿хдийнэсрэãх¿чирхийлэлд•õàìðàãäàõ ¿éëäëèéã тодорхойлжчаддаãболохГар,хºлººç¿ссэн,т¿лсэн•¿åä àðãà õýìæýý àâàõ Òоãлох¿åдээосолãэмтэл,•àþóëààñ ñýðãèéëýõ àðãà çàìûã ýçýìøèõÃýìòýæ áýðòñýí òîõèîëäîëä •õýíä õàíäàõàà òîäîðõîéëîõ Íîõîéä õàçóóëàõ ¿åä àíõíû •òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ àðãà çàìûã ýçýìøèõ

Ãàäíû òàíèõã¿é õ¿ì¿¿ñýýñ •áîëãîîìæëîõ Õ¿¿õäèéí ýñðýã •х¿чирхийлэлб¿хий¿éëäëèéí òàëààð õîëáîãäîõ õ¿ì¿¿ñò ìýäýýëäýã áîëîõ Ãýð àõóéí õýðýãñëèéã •çîðèóëàëòûí äàãóó çºâ õýðýãëýäýã áîëîõ Àëèâàà ç¿éëä àíõààðàë •áîëãîîìæòîé õàíääàã áîëîõ Õóâöñàà öàã àãààðûí •áàéäàëä òîõèðóóëàí ºìñäºã áîëîõ

Õ¿ñíýãò 1.“Аþóлã¿йамüдрал”сэдвийнх¿рээндэçэмшүүлэхмэдлэг,чадвар,хандлага

VI

Á¯ëÝÃ

84


VI

Á¯ëÝÃ

Ñóóрь áоловсрол

Заримтºрлийнсïортоорхичээллэх•бóþóтоãлох¿åдóчирчболохãэмтэлáýðòëýýñ ñýðãèéëýõ àðãóóä Óñàíä ñýëýõäýý àþóëã¿é áàéäëûã •áàðèìòëàõ ñàíàìæ Îéä çóãààëàõ ¿åä òîõèîëäîæ áîëîõ •эрсдэл,т¿¿нээссэрãийлэхарãóóдÃýð îðíûõîî àæëûã õèéæ áàéõ ¿åä •óчирчболохахóйносолãэмтэл,òýäãýýðèéí ¿åä àâàõ àðãà õýìæýý ¯åтэнãийнхнийдарамтшахалт,•х¿чирхийлэлБолçооны¿åийнх¿чин•Хоолныхордлоãо,эмийнбодис,•óãààðûí õèéí õîðäëîãûí ñºðºã íºëºº

Зººлºнэдийнãэмтэл,•бóлчиншºрмºстасрах,ясõóãàðàõ ¿åä àíõíû òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ Óñàíä æèâñýí õ¿íä àíõíû •òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ Моãой,шавжиндхаçóóлах•¿åä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ×èõýíä øàâæ îðñîí ¿åä •тóсламж¿ç¿¿лжчаддаãáîëîõЗ¿сэãдсэн,хатãаãдсан,•няцарсан,цавчиãдсанøàðõíû ¿åä àíõíû òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ Àõóéí õýðýãñëèéã çºâ •àøèãëàõ¯å òýíãèéíõíèé äàðàìò •øàõàëòààñ òàòãàëçàõ Болçооны¿åийнх¿чинãээс•çàéëñõèéõ àðãà çàìûã ýçýìøèõ Õîðäëîãûí ¿åä ÿàðàëòàé •òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ

Сïортоорхичээллэх,тоãлох•¿åäýý àþóëã¿é áàéäëàà àíõààðäàã áàéõ Ãýðýýñýý ãàðàõäàà •öàõèëãààíààð àæèëëàäàã çàðèì ýä ç¿éëñèéã òîãíîîñ ñàëãàñàí ýñýõèéã øàëãàæ õýâøèõ Зóóхаасайтархаасанэсэх,•цоãдºл¿сэрчболçошã¿йýñýõèéã øàëãàæ õýâøèõ Íàéç íºõºäòýéãºº •óóлçах,хэннэãэнтэйáîëçîõîîð ÿâàõäàà çààâàë ãýðèéíõýíäýý ìýäýãääýã áàéõ

Б¿рýн äóнä áоловсрол

Гэрахóйнорчинболонбóсадорчинд•тåхниêтэйболãоомжã¿йхарüцсанаасэр¿¿лмэндэдóчирчболоххорóршиãБайãалийнянçб¿рийнãамшãийн(¿åр,•ãалт¿ймэр,ãаçархºдлºлтãэхмэт)¿åд¿¿счболçошã¿йаþóлтайнºхцºлÁàéãàëèéí ãàìøãèéí ¿åä àâàõ àðãà •õýìæýý Äóãóй,мотоциêлãэхмэттээврийн•õýðýãñëèéã àøèãëàõàä àíõààðàõ ç¿éëñ Õºäºº õýýð àÿëàë çóãààëãààð ÿâàõàä •óчирчболохосолаþóлÕ¿í õóäàëäàõ ãýìò õýðãèéí òàëààð •ойлãолттойболох,т¿¿нээссэрãийлэхàðãà çàì

Àþóëã¿é àæèëëàãààíû •ä¿ðìèéã áàðèìòàëæ ñóðàõ Галт¿ймэр,¿åр,çóд,х¿чтэй•ñàëõè øóóðãà ãýõ ìýò áàéãàëèéí ãàìøãèéí ¿åä арãахэмжээавччаддаãáîëîõ Çàìûí õºäºëãººíä •òýýâðèéí õýðýãñýë àøèãëàí îðîëöîõäîî àþóëã¿éí ä¿ðìèéã áàðèìòàëæ ñóðàõ Àÿëàë çóãààëãààð ÿâàõäàà •çàéëøã¿é õýðýãòýé ç¿éëñèéí æàãñààëò ãàðãàõ æàãñààëòûí äàãóó õýðýãòýé •ýä ç¿éëñýý áýëòãýõ áà øàëãàõìýäýýëýëä ø¿¿ìæëýëòýé •хандажчаддаãболох

Ãýð àõóéí áîëîí áóñàä •нºхцºлдаþóлосолãарчáîëçîøã¿é ç¿éëñèéã øàëãàäàã áàéõÖаãаãаарынмэдээã•тоãтмолсонсож,т¿¿нийãºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààíäàà õýðýãëýäýã áîëîõБайãалийнямарч¿çэãдэл•áîëîõîä áýëòãýëòýé áàéõ Çàìûí õºäºëãººíä •оролцохоосооºмнºдóãóй,мотоциêлçэрãийнб¿рэнá¿òýí áàéäëûã øàëãàäàã áàéõÀÿëàë çóãààëãààð ÿâàõäàà •б¿хç¿йлсээшалãаж,íÿãòàëäàã áàéõ ìýäýýëýëä ñýðýìæòýé •хандах,мэдээллийн¿нэнçºâèéã íÿãòàëäàã áàéõ

85

Çªâëªìæ-I

VI

Á¯ëÝÃ


6.2.1 Ñэдэв: Тоãлоом ба аþóлã¿й байдал (Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çорèлãо:Òóсхичээлийãсóдалснаарçаримтºрлийнтоãлоомтоãложбайх¿åдóчирчболохосолãэмтл¿¿д,тэдãээрээсхэрхэнсэрãийлэхталаармэдлэã,чадварэçэмшиж,хандлаãаòºëºâøèíº.Çорèлò:

• Гóдамжталбайдх¿¿хд¿¿дийнтоãлодоãçаримтоãлоомыãтодорхойлох• Гадаатоãложбайх¿åдóчирчболохосолãэмтлийãтодорхойлох• Гадаатоãлохдооосолãэмтэл,аþóлаассэрãийлэхарãаçамыãэçэмших• Òоãлоомтоãлох¿åдосолãэмтлээссэрãийлэхэдтóслахç¿йлсийãхэрэãлэжбайхнü чóхалãэдãийãойлãох

Хýрýãлýãäýх¿¿н: ¯éë àæèëëàãàà 1. Õàâñðàëò 1 ¯éë àæèëëàãàà 3. Õàâñðàëò 2


• Х¿¿хд¿¿дãадаатоãлохдоо ямарóлиралдяажтоãлодоãболохыãтодорхойлóóлахынтóлдХавсралт1-ийãтараанºãчажиллóóлна.

• Òэдний хийсэн ç¿йлийн çºвбóрóóã хамтран ярилцана.¯¿ний тóлд хийсэн ç¿йлээòàéëáàðëàõûã õ¿ñíý.

¯éл ажèллаãаа 2 • Сóраãчдаас дараах асóóлтыã асóóж хариóлт тóс б¿рийã баãш нэã нэã цаасан дээр

томоорбичнэ.1.Гадаатоãложбайх¿åдямаросолãэмтэлãарчболохвэ?2.Осолãэмтэлãарвалтаþóхийжчадахвэ?

Íýãä¿ãýýð ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä àøèãëàñàí çóðãóóäûã ñàìáàðò ýñâýë õàíàí äýýð

óрüдчиланнаажбэлтãэсэнбайна.

• Осолãэмтлийннэрийãтóстóсаднüбичсэнцаасыãсамбартнаасанçóрãийналиндил¿¿тэй хамаатай, эсвэл б¿ãдэд хамааралтай эсэхийã асóóж, холбоãдох çóрãийнõàæóóä íààæ áàéðëóóëíà. Õýðâýý òóõàéí çóðàãò áóé òîãëîîìòîé õîëáîîòîé îñîë ãэмтэлãарааã¿йболсóраãчдааснэмжасóóна.


Áàãà àíãèéí õ¿¿õä¿¿ä óëèðëûí îíöëîã áàéäàëä òîõèðñîí ÿíç á¿ðèéí òîãëîîìûã ãàäàà тоãложболно.Òóхайлбал,ºвлийнóлиралдцана, чарãаар ãóлãах,мºсºндээртэш¿¿рээрãóлãаж тоãлоно. Харин çóны óлиралд дээс, óсанд сэлэж, аãаарын тåннис, бºмбºãººрòîãëîäîã.

86



•Гадаатоãложбайх¿åдóчирчболохосолãэмтлээссэрãийлэхийнтóлдсóраãчидþóþóхийжболохыãтэднээсасóóна.Òэднийхэлсэнç¿йлсийãсамбартбичижтэмдэãлээдÿðèëöàíà. ¯¿íä áàãø äîîðõ ìýäýýëëèéã àøèãëàíà.


Х¿¿хд¿¿д ãадаа янç б¿рээр тоãлох ¿åдээ óнаж бэртэх, ãар хºлºº ãэмтээх,шалбалах,ãар хºлºº хóãалах, ç¿сэх çэрãээр ãэмтэхээс ãадна çóны хóрц наранд цохиóлах, арüс нüт¿лэãдэх,х¿йтэнбороонддаарчхºрºх,ºвлийнóлиралдх¿йтэндхайраãдах,хºлдºхçэрэãэрсдэлãарчболçошã¿йбайдаã.


Х¿¿хд¿¿дãадаатоãлохдоодараахç¿йлсийãанхаараххэрэãтэй:

- Гэрорныхооойрорчимдаþóлã¿йãаçартоãлоххэрэãтэй.- Гóдамж,машиныãаражийн¿¿д,машиныçамдээртоãложболохã¿й.Хашаандотор

ýñâýë õ¿¿õäèéí òîãëîîìûí òàëáàéä òîãëîõ íü àþóë áàãàòàé. - Ò¿¿нчлэнцэцэрлэãтх¿рээлэн,сóрãóóлийнхашаа,сïортынталбайдтоãложболно.- Хоãтойбóþóмод,чóлóó,хаãарсаншилтэйталбайдб¿¿тоãлоорой.- Ãàäàà õàðàíõóé áîëòîë òîãëîõ íü àþóëòàé. - Òоãложбайхдаа¿å¿åцаãаãаарыãажиãлажбайãаарай.Хэрвээхар¿¿лãарч,салхи

шóóрãа,цасборооорохãэжбайвалãэртээхóрданороорой.- Ãàäàà òîãëîõäîî õóâöñàà òîõèðóóëàí ºìñºõ õýðýãòýé.

•СóраãчдаарХавсралт2-ыãã¿йцэтã¿¿лнэ.


Äараахасóóлтындаãóóярилцанхичээлийãд¿ãнэнэ.1.Зóнãадаатоãлохдоонарнаасхэрхэнхамãаалахвэ?2.Хамãаалалтынмалãай,тохой,ºвдºãнийхамãаалалтыãямартоãлоомтоãлохдооºмсºх

хэрэãтэйвэ?3.Инãэснээрчамдямартóстайвэ?4.ßмархóвцасºмсвºлхамãийнтохиромжтойвэ?ßаãаад?

¯нэлãээ:

ªâëèéí óëèðàëä ãàäàà òîãëîõäîî ººðèéãºº îñîë àþóëààñ õýðõýí õàìãààëàõ òàëààð 25-40 ¿ãтэй çохион бичлэã бичих. Зохион бичлэãтээ дараах ç¿йлсийã орóóлсан байхøààðäëàãàòàé.

- ªâºë ãàäàà ÿìàð ÿìàð òîãëîîì òîãëîäîã áîëîõ - Ãàäàà òîãëîæ áàéõ ¿åä ÿìàð àþóë îñîë òîõèîëäîæ áîëîõ- Òэдãээрээсхэрхэнхамãаалахãэхмэт.

VI

Á¯ëÝÃ

87

Çªâëªìæ-I

1.Зóрãóóдыãсайтаражиãлаад,ямартоãлоомболохыãцэãийноронднºхºжбичээрэй.

Хавсралò 1.

ÝíÝ òÎÃëÎÎìûÃ ßìàð óëèðàëä òÎÃëÎäÎÃ ÂÝ?

2.Äээрхтоãлоомоосалийãнüºвºл,хавар,çóн,намартоãлодоãвэ?Òоãлоомындóãаарыãхарãалçахóлирлынн¿дэндтохирóóланбичнэ¿¿.

1………………..………….… 2……………………………. 3…………………………..

4..…………………………. 5………………………………. 6..…………………………….

7……………………………. 8.……………………………. 9……………………………….

VI

Á¯ëÝÃ

88



Íэãд¿ãээрхавсралтыãсóраãчиддараахбайдлаарнºхсºнбайна.

ÝíÝ òÎÃëÎÎìûÃ ßìàð óëèðàëä òÎÃëÎäÎÃ ÂÝ?

1. Õºë áºìáºã 2. Óñàíä ñýëýõ 3. Ãàð áºìáºã

4.Саãсанбºмбºã 5.Äóãóйóнах 6.Òэш¿¿рээрãóлãах

7. ìîðü óíàõ 8.Äээстоãлох 9.Öанаарãóлãах

1,2,3,4,5,7,8

1,3,4,5,7,8

6,9 4,5,7

VI

Á¯ëÝÃ

89

Çªâëªìæ-I

Хавсралò 3.

ÃАÄАА ТÎÃëÎХÄÎÎ АНХААÐАХ Ç¯ÉëÑ

1.Äараахçóрãóóдыãажиãлантохирохçºвлºãººнийдóãаарыãхоосондºрвºлжиндоторнºхºжбичнэ¿¿.

2.Зºвлºãººтóсб¿рттохирохãарчãийãçóрãийндоодталдбайãаадºрвºлжиндбичнэ¿¿.

1.Зóныхалóóнºдºрãадаанайçóóдтайхººцºлдºж,бºмбºãтоãложбайнаãэжбодú¸.Òоãлоод дóóссаны дараа маш их хºлºрч, ам цанãадаã. Биåийн халóóн хэвийнхэмжээнээсил¿¿болох¿åдхºлсихээр ялãарчамцанãана.Гэхдээçааваламцанãах¿åдлóсóóнаãэсэн¿ãбишþмш¿¿.Амцанãааã¿йбайсанчболомжтойболтоãложбайх¿åдээчóсóóжбайххэрэãтэй.

2. Õóðö íàðòàé ºäºð òîãëîæ áàéãàà áîë íàðíààñ õàìãààëàõ òîñ áèåäýý ò¿ðõýýðýé. Ãàäàà ãàðàõààñ 30 ìèíóòûí ºìíº íàðûí òîñ ò¿ðõýíý. ìºí íàðíû ìàëãàé ºìñºõ íü машчóхал.Хºнãºннимãэн,цайварºнãийндаавóóнхóвцасºмсºхнüтохиромжтой.Õàð áàðààí õóâöàñ íü óëàì õàëóóöóóëíà. ªäðèéí õýò õàëóóíä ãàäàà òîãëîõîîñ çайлсхий.11-4цаãийнхооронднармашх¿чтэйшардаãóчраасэнэ¿åдс¿¿дэртãаçарэсвэлãэр,байшиндотортоãлоорой.

3.Шаардлаãатайтохиолдолдхатóóдóóлãамалãай,тохой,ºвдºã,цээжнийхамãаалалтçэрãийãçаавалºмсºжбайãаарай.Энэнüтоãложбайãаадóнажбэртэх,ãархºлººãэмтээхээс хамãаална.Äóãóй óнах, хºлбºмбºã, ãарбºмбºã тоãлох, тэш¿¿рээрãóлãах, роллиêоор ãóлãах çэрэãт эдãээрээс хэрэãлэж болно. Эдãээр хэрэãсэлнü чамд хэмжээãээрээ яã таарсанбайх нüмаш чóхал.Зориóлалтындаãóó çºвõýðýãëýæ õýâøýýðýé.

VI

Á¯ëÝÃ

90


6.2.2 Ñэдэв: Ñïорò ба аþóлã¿й байдал (Ñóóрь боловсролын ò¿вшин)

Çорèлãо: Энэхичээлийãсóдалснаарсïортынçаримтºрлººрхичээллэх¿åдóчирчболохосолãэмтэл,тэдãээрээссэрãийлэхмэдлэãчадвар,хандлаãатºлºвшинº.Çорèлò:

• Сïортоорхичээллэх¿åдóчирчболохосолãэмтлийãтодорхойлох• Хºлбºмбºã,саãстоãлох,цанаарãóлãах,дóãóйóнах,óсандсэлэх¿åдаþóлã¿й

áàéäëàà õýðõýí á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð ìýäëýã ýçýìøèõ• Сïортоорхичээллэх¿åдãэмтэжосолдох¿åдтóхайлбал,çººлºнэдийнãэмтэл,шарх

¿¿ссэн¿åдарãахэмжээавах,мºнóсандживсэнх¿ндтóсламж¿ç¿¿лжчаддаãболох• Сïортоорхичээллэхдээаþóлã¿йбайдлааанхаарчхэвших

Хýрýãлýãäýх¿¿н: ¯йлажиллаãаа1.Òомцаас,марêåрэсвэлсамбаршохой ¯éë àæèëëàãàà 2. Õàâñðàëò 1-5 ¯йл ажиллаãаа 3. Хавсралт 6-10 хºвºн, сïирт (сïирт ãэжбичсэн савандцэвэр óс

хийсэнбайх),йод(йодãэжбичсэнсавандцэвэрóсхийсэнбайх),боолтынматåриал,óóòòàé ìºñ îðëóóëàõ ç¿éë ãýõ ìýò.


•Баãшсóраãчдадсïортынçаримтºрлººрхичээллэхдээанхаарахç¿йлсийнталаар¿çнэãýäãèéã òàéëáàðëàíà.

• Сóраãчдаас сïортоор хичээллэх ¿åд ямар аþóл осол óчирч болох, т¿¿нээс хэрхэнсэрãийлэхталаарасóóжярилцан,самбартэсвэлтомцаасандээрçóрсандараахÒхэлбэрийнх¿снэãтийндаãóóбичижтэмдэãлэнэ.

Òохиолдожболохаþóлосол Àâàõ àðãà õýìæýý

-

-

-

-

-

-


•Сóраãчдыãб¿лэãтóсб¿р5х¿нтэйбайхаарбодож,б¿лэãтхóваана.Б¿лэãтóсб¿рийнãиш¿¿дийãдоторнü1,2,3,4,5дóãаарх¿нãэждóãаарлана.Òэднийã¿ндсэнб¿лãийнãиш¿¿дээсайтархаржавахыãх¿снэ.Äараанüб¿лэãтóсб¿рийн1ãэсэнтоотойх¿м¿¿сíèéëæ á¿ëýã á¿ðä¿¿ëíý. ¯¿íèé àäèëààð áóñàä áóñàä èæèë äóãààðòàé õ¿ì¿¿ñ íèéëæ б¿лэãболно.Шинээрб¿рдсэнб¿лэãтóсб¿ртнэãнэãсïортыннэрийãоноожºãнº.¯¿нд:хºлбºмбºã,саãсанбºмбºã,цанаарãóлãах,дóãóйóнах,óсандсэлэх.

• Б¿лэã тóсб¿ртоноãдсонсïортоор хичээллэх ¿åдосолаþóлаас хэрхэнсэрãийлэхталаархмэдээллийãтараанºãч,óншижсóдлахыãх¿снэ.Сóдалсанç¿йлсээх¿нб¿рººрсдийнанхны¿ндсэнбаãийнхандааочижçаажºãнºãэдãийãтайлбарлана.

•̄ ндсэнбаãийнãиш¿¿нтóсб¿рсóдлаачийнбаãаарсóдалсанç¿йлсээçаажтайлбарласныдарааанãиараахамтранярилцана.¯¿нийтóлддараахасóóлтыãашиãлана.¯¿нд:

VI

Á¯ëÝÃ

91

Çªâëªìæ-I

1.Хºлбºмбºãººртоãлох¿åданхаарвалçохихямаршинэç¿йлийãмэдэжавсанбэ?2.Öанаарãóлãах¿åданхаарахямаршинэç¿йлийãсóрав?3.Саãстоãлохдооанхаарвалçохихямаршинэç¿йлийãмэдэжавсанбэ?4.Äóãóйóнах,óсандсэлэх¿åдþóãанхаараххэрэãтэйвэ?ãэхмэт.


• ªмнºх ¿йл ажиллаãааã ã¿йцэтãэсэн ¿ндсэн баãаараа энэ ¿йл ажиллаãааã сóраãчдадтайлбарлана. Б¿лэã тóс б¿рт Хавсралт 6-10-ыã байãаа матåриалыã тарааж ºãнº. Х¿нб¿ртэдãээрийãсóдлаад,биåбиåдээээлжлэнтэдãээртóсламжийã¿ç¿¿лэхдасãалажилõèéíý. Áàãø á¿ëýã òóñ á¿ðèéí õèéæ áóéã àæèãëàí çààâàð çºâëºãºº ºãíº.

•Сóраãчб¿рдоорхх¿снэãтийãбºãлºнº.

Îñîë ãýìòëèéí õýëáýð

Àâàõ àðãà õýìæýý

Ижилтºстэйталóóд ßëãààòàé òàëóóä

Çººëºí ýäèéí íÿöðàëò

Çººëºí ýäèéí ñóíàëò

Бóлчин,шºрмºстасрах

Øàðõ ¿¿ñýõ

Óñàíä æèâýõ

• Х¿снэãтийã бºãлºж дóóсмаãц анãиараа хамтран ярилцана. ¯¿нд дараах асóóлтыãàøèãëàæ áîëíî.1.Осолãэмтлийн¿åдавахямарямарарãахэмжээхоорондооижилтºстэйбайнавэ?2.ßлãаатайç¿йлнüþóбайна?3.Эдãээрарãахэмжээãавчтóсламж¿ç¿¿лэхэдхэц¿¿ç¿йлбайнаóó?4.Эдãээртóсламжийãцаашидººртººболонхэннэãэнд¿ç¿¿лжчадахóó?


Äараахасóóлтындаãóóярилцажхичээлийãд¿ãнэнэ.1.Энэхичээлээртанаршинээрþóсóрсанбэ?2.Сóрсанç¿йлээхэрэãж¿¿лэхболомжтойþó?3.Хэц¿¿бóþóсаадбэрхшээлтэйç¿йлбайнаóó?

VI

Á¯ëÝÃ

92


Хавсралò 1. Хºл áºмáºã

Хºлбºмбºãтоãлохдоошилбэхамãаалаãчболонçориóлалтынóландаахадаастайï¿¿çºмсºххэрэãтэй.Хºлнийбóлчинãааãэмтэхээс сэрãийлж, тоãлохын ºмнºбиå халаалт хийх нüмашчóхал.Òолãой,х¿ç¿¿ãээãэмтээхã¿йнтóлдтолãойãоорооцохихоосçайлсхий.Хºлбºмбºãтоãлох,бºмбºãийãхэрхэнçалахтåхниêийãçºвэçэмшихнüосолаþóлаассэрãийлэхэдтóсална.

Òоãложбайхдаах¿ç¿¿нийãинж,цаã,хатóóэдç¿йлсболонтºмºрбóãóйвч,¿снийтºмºрхавчаарçэрãийãç¿¿хã¿йбайххэрэãтэй.Эдãээрç¿йлснüтоãлолтынявцадбºмбºã, эсвэл тэр хэсãээрээ ямар нэãэн ç¿йлсэд цохиãдоход биåийã ãэмтэжáîëçîøã¿é. Çàðèì ëèãèéí òýìöýýíä èéì ç¿éë õýðýãëýõèéã øóóä õîðèãëîñîí áàéäàã. Áîëîìæòîé áîë àìíû õàìãààëàëò õýðýãëýýðýé.

Хавсралò 2. Цанаар ãóлãах

Öанаар ãóлãахдаа þóны т¿р¿¿нд хэрэãслээ б¿рэн б¿тэнýñýõèéã øàëãààðàé. Ãóëãàæ áàéõ ¿åäýý õóðäàà õÿíàæ áàéõ нüчóхал.Хэрвээхóрдаахянажчадахã¿йболараãшааэсвэлõàæóó òèéøýý óíàõ õýðýãòýé. Õàðèí ººðºº àÿíäàà çîãñòîë íü ãóëãàõûã îðîëäîõ õýðýãã¿é. Ýíý íü ìàø îñîëòîé. ìîä мºрãºх,хóнãарласанцасрóóорох,хонхорãаçарторжóнахçэрãээс болж толãой тархи, óóц нóрóóãаа ãэмтээх мэтээрх¿ндãэмтэлавна.Öанаарãóлãахдаахэтхóрдлах,оãцомхºдºлãººнхийхçэрэãнüбэртэжãэмтэхэдх¿рãэнэ.Öанаарсайнãóлãажсóрааã¿йболºндрººс¿срэхçэрэãаþóлтай¿йлдэлб¿¿хийãээрэй.Òåхниêийãçºвбºãººдсайнэçэмшихнüмашчóхалø¿¿.

Хэрвээдотормóóхайрах,толãойэрãэх,амхóóрайших,бóлчинчанãарах,шºрмºстатах,толãойºвдºхçэрэãшинжилэрвэлт¿рамсхийжóсóóххэрэãтэй.Х¿йтэнаãаар,ºндºрлºããаçартбиåмахбодшинãэнээалддаã.Òиймээсцанаарãóлãахаасºмнº,ãóëãàæ áàéõ ¿åä áîëîí äàðàà íü óñ óóæ áàéõ ¸ñòîé. Õýò ÿäàðòëàà ãóëãàõ õýðýãã¿é. Бас нэã анхаарах ç¿йл бол óóлын ºндºр ãаçар, цаснаас ойх тóяаны нºлººнººсñýðãèéëæ íàðíààñ õàìãààëàõ òîñûã ò¿ðõýõ íü ç¿éòýé.

VI

Á¯ëÝÃ

93

Çªâëªìæ-I

Хавсралò 3. Ñаãсан áºмáºã

Ñàãñ òîãëîõ íü íýëýýä èõ õºäºëãººí øààðäàõ òóë òîãëîõîîñ ºмнºбиåэхалаажбэлтãэхнüмашчóхал.Байнãаã¿йж¿сэрчбайдаã óчраас амархан хºлºрнº. Шаãайãаа ãэмтээхээссэрãийлэхийн тóлд ï¿¿çээ çºв сонãох хэрэãтэй. Мºн саãстоãлохд¿рмийãсайнмэдэжбайхаасãадна¿сэрчбóóх,бºмбºãдамжóóлах, дамжóóлалтыã хаах çэрэãт ãэмтэж бэртэхã¿й,аþóлã¿йбайхтåхниêэçэмшсэнбайххэрэãтэй.

Саãсны хэрэãслийã бóрóó хэрэãлэх нü осолтой. Хэдийãээр чи маш чадварлаãтоãлоãчбайлаачсаãснышийтнээсд¿¿жлэãдэжболохã¿й.Саãсныталбайдбºмбºã,óñíû ñàâ çýðýã èë¿¿ ç¿éë áàéãàà ýñýõèéã øàëãààðàé. Õýðâýý ãàäàà òîãëîæ áàéãàà болшийдхашаабайшинãийнханандхэтойрхонэсэх,талбайдн¿хбайãааэсэхийãшалãах нü ç¿йтэй. Мºн х¿чтэй хóрдтай тоãлодоã бол óнаж, шалбарч ãэмтэхээссэрãийлэнтохой,ºвдºãнийхамãаалалтхэрэãлээрэй.

Хавсралò 4. Äóãóé óнах

Унажбóйдóãóйчинüчамдтаарсанбайхнüмашчóхал.Äóãóйóíàõäàà õàìãààëàëòûí ìàëãàé ºìñºæ áàéõ õýðýãòýé. Øºíº õàðàíõóéä áîëîí öàã àãààð ìóó ¿åä äóãóé óíàõã¿é áàéõûã хичээãээрэй. Мºн дóãóй óнах ¿åд ºмдний шóóмаã, ãóталын¿äýýñ çýðýã äóãóéíû ãèíæèíä îðîîöîëäîõîîðã¿é áàéõ ¸ñòîé.

Äóãóйóнахдааорчноосайтархаржбайãаарай.Машинçамаарäóãóé óíàæ ÿâàõ íü ìàø îñîëòîé. Åð íü àíõààðàë áîëãîîìæòîé áàéõ íü ç¿éòýé. ßìàð ãàçðààð ÿâàõàà ñàéí õàð. Çàìààð õºíäëºí ãàðàõ ýñâýë õàæóó òèéøýý ýðãýõ ãэжбайãаабарóóн,ç¿¿нãарталаасайтархараарай.Урдахçамаахаржяв.Äóãóйóнажбайхдаачихэвчнийхºãжимхэçээчсонсожболохã¿й.Эрãэнтойрондахüдóóчимээãсонсожчадахã¿йãээсболжосолãэмтэлдоржболçошã¿й.

VI

Á¯ëÝÃ

94


Хавсралò 6.

Øàðõ ¿¿ññýí ¿åä àâàõ àðãà õýìæýý

- Хэрэвбиåдчинüямарнэãшарх¿¿свэлнянорóóлахã¿йнтóлдсайтарцэвэрлэхõýðýãòýé. Íÿí îðâîë óëàì øàðõëóóëíà.

- Áîëîìæòîé áîë áóöàëñàí õ¿éòýí óñààð ñàâàíäàæ óãàà. - Шархныирмэãэрãэнтойроныãйодболонсïиртийнтºрлийнбодисшинãээсэн

бинтçэрэãцэвэрç¿йлээртºвººснüãадаãшлóóлахмаяãаарарчина.- Йодболонсïиртийнтºрлийнбодисшинãээсэнбинттавüжбоолтхийнэ.- Хэрэв шархнаас цóс их ãарах, óлайж идээлэх, чинэрч ºвдвºл хэн нэãний

òóñëàìæ çàéëøã¿é õýðýãòýé. - Øàðõûã ãàðààðàà îðîëäîæ áîõèð îðóóëàõààñ çàéëñõèéõ õýðýãòýé. - Б¿рихãэмтсэнболэмнэлэã,эр¿¿лмэндийнтºвр¿¿очоорой.

Хавсралò 5. Усанä сýлýх

Усанд сэлэхийн тóлд хамãийн т¿р¿¿нд сайн сэлэãч болох ¸стойø¿¿. ªºðèéíõºº õýìæýý õÿçãààðûã ìýäýæ áàéõ õýðýãòýé. Õýò ядарсан,хэтихдаарсан,эсвэлхэтэрхийхолçайдóóãаçартсэлжочсон, хэтих ã¿нçãийóстай хэсэãточсон, хэтихнаршарсан ãэхмэт ç¿йлсийã анхаарч мэдэрч байх хэрэãтэй. Х¿м¿¿сийн н¿дэндèë ãàçàð óñàíä ñýëýõ íü àþóë áàãàòàé ãýäãèéã àíõààðààðàé. ßìàð íýãýí àíõààðóóëñàí òýìäýãëýãýý áàéâàë ò¿¿íèéã äàãàæ ìºðäºõ íü ç¿éòýé.

Öаã аãаарыã ажиãлаж байх хэрэãтэй. Хэрвээ цаã аãаар мóóдахыã (борооны ¿¿лãарах, цахилãаан цахих ãэх мэт) ажиãлавал ãэртээ харих эсвэл аþóлã¿й ãаçартороорой.Усандоторбиåбиåэт¿лхэж,толãойãоорнüдаржболохã¿й.Энэнüмашàþóëòàé. Õýò ã¿íçãèé óñàíä îðîõ õýðýãã¿é. Õýðâýý òà óñíû ã¿íèéã ìýäýõã¿é áîë îðîõã¿é áàéõ íü çºâ. Íàð èõ øàðæ áàéâàë óñíààñ ãàðñíû äàðàà íàðíû òîñ ò¿ðõ. Уснаасãарсныдарааарüсамархант¿лэãдэхóчраасçаавалнарнаасхамãаалахтосò¿ðõýæ õýâøýýðýé.

VI

Á¯ëÝÃ

95

Çªâëªìæ-I

Хавсралò 8.Øºðìºñ ñóíàõ ¿åä àâàõ àðãà õýìæýý

Гар бºмбºã, саãсан бºмбºã, хºл бºмбºãººр тоãлож байхдаа шаãайн ¿åэрхаçãайãишãэх,ãараараатóлжóнахадçººлºнэдийнсóналт¿¿снэ.Сóналт¿¿ссэн¿åä äàðààõ øèíæ òýìäýã èëýðíý.

- Машх¿чтэйºвдºнº.- Òóхайнãэмтсэн¿åэроãтхºдºлжчадахã¿йболно.- Öóсхóрна.- Õàâäàæ îâîéíî.

Шºрмºссóнасан¿åддараахарãахэмжээãавна.¯¿нд:- Õýâò¿¿ëæ ýñâýë ñóóëãàí òàéâøðóóëàõ- Õºäºëãººíã¿é áàéëãàõ- Боолтхийж,сойх- Х¿йтэнжин,мºставих- Ýìíýëýãò õ¿ðãýæ ºãºõ

Хавсралò 7.Çººëºí ýäèéí áèò¿¿ ãýìòëèéí ¿åä àâàõ àðãà õýìæýý

Зººлºнэдийнбит¿¿ãэмтэлãэдэãнüçººлºнэдняцрах,шºрмºссóнах,бóлчин,øºðìºñ òàñðàõ çýðãèéã õýëíý. Çººëºí ýäèéí íÿöðàëòûí ¿åä àðüñàí äîîðõ ººõºí эд,хялãасансóдсóóдхаãарчãэмтсэнээсцóсхóрж,хавдана.Зººлºнэдняцарсан¿åä äàðààõ øèíæ èëýðíý.

- ªâäºæ õºíä¿¿ðëýíý.- Чинэрчлóãшина.- Öóсхóрна.- Х¿чтэйцохилтавсанболт¿рçóóрхºдºлжчадахã¿йболно.- Õàâäàæ îâîéíî.- ¯åíèé õºäºëãººí õÿçãààðëàãäàíà.

Зººлºнэдийнняцарсантохиолдолддараахарãахэмжээãавна.¯¿нд:

- Äавстайóс,х¿йтэнцайãаардаралттайбоолтхийнэ.- Х¿йтэнжин,мºсºнжинтавина.- Гэмтсэн¿åмºчийãхºдºлãººнийãбайлãана.- Гарт¿¿ссэнболãарыãцээжиндбайрлóóланбоолтхийж,х¿ç¿¿нээссойжóяна.- Хºлд¿¿ссэнболхэвт¿¿лж,биåнээсдээш30-40см-ийнт¿вшиндбайрлóóлахаар

тооцож,дээшнüсойжóяна.- Хэрэвоãтхºдºлжчадахã¿йболхóãарсанбайжболçошã¿йтóлэмнэлэãтяаралтай

¿ç¿¿ëýõ õýðýãòýé.

VI

Á¯ëÝÃ

96


Хавсралò 9.Áóë÷èí áà øºðìºñ òàñðàõ ¿åä àâàõ àðãà õýìæýý

Гэнэтоãцомхºдºлãººнхийх,х¿ндþмºрãºх,ºндрººсóнахçэрэãтбóлчинãэнэтаãшсанаасболжбóлчин,шºрмºстасарна.Бóлчинтасарвалдараахшинжтэмдэãèëýðíý.

- Машихх¿чтэйºвдºнº.- Бóлчинтасрах¿åддóóãарна.- Òасарсанхэсãээрихэнхдээхонхойжхараãдана.- Бóлчинаãшихадтасархайтажаãшина.- Öóсхóржхавдана.- Õóðóóíû ¿éë àæèëëàãàà àëäàãäàíà.

Øºðìºñ òàñàðâàë äàðààõ øèíæ òýìäýã èëýðíý. - Òасарсанхэсэãтихºвдºнº.- Õºäºëãºõºä ºâäºëò èõñýíý.- Òасарсанхэсэãтэмтрэãдэж,хонхойжхараãдажболно.- Õóðóóíóóäûí õºäºëãººí á¿ðýí àëäàãäàíà.- Õóðóóíóóä òýíèéñýí ýñâýë íóãàëàðñàí áàéðëàëä áàéíà.

Бóлчин,шºрмºстасарсан¿åддараахарãахэмжээавна.¯¿нд:- ªвчиннамдаахэмóóлãах- Х¿йтэнжин,мºсºнжинтавих- Хºдºлãººнã¿йбайлãахçорилãоорчиãтавüжбоолтхийх- Ýìíýëýãò õ¿ðãýæ ºãºõ - ªºрººралхóóлах,þмºрã¿¿лэхçэрэãхºдºлãººнхийлãэхã¿йбайх

Хавсралò 10.Óñàíä æèâñýí õ¿íä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ

Óñàíä æèâýõ ¿åä óóøãè áîëîí õîäîîäîíä óñ îðæ ¿õýëä õ¿ðãýõ àþóëòàé. æèâýõ ¿åä х¿найжсандарчóсçалãин,ã¿нçãийамüсãалавахадóóшãи,ходоодондóсорно.

- Усандживсэнх¿нийãóснаасãарãасныдарааóóшãи,ходоодãэдэснээсóсыãÿàðàëòàé ãàðãàíà.

- Уóшãинаасóсыãнüãарãахынтóлдэхлээдтэãшхэнãаçархэвт¿¿лнэ.Òолãойãíü õàæóó òèéø õàðóóëàí ãýäèéëãýýä ºâäãºí äýýð íü ìîðäîæ ñóóãààä õî¸ð ãàðàà äàâõàðëàæ áàðèàä ãàðûíõàà àëãààðàà àþóëõàé ìºãººðñíèé äîîõîí талаастолãойрóóнüчиãл¿¿лэнхэвлийãшахажºãнº.

- Õîäîîäíîîñ óñûã ãàðãàõûí òóëä õ¿íýý äîîø íü õàðóóëàí ºâäãºí äýýðýý ходоодорчмоортаарóóланбайрлóóлж,толãойãнüóнжóóлж,хо¸рхºлнººсíü ºðãººä íóðóóí äýýðýýñ íü äàðæ ºãíº.

- Ýìíýëýãò ÿàðàëòàé õ¿ðãýíý.

VI

Á¯ëÝÃ

97

Çªâëªìæ-I

6.2.3 Ñэдэв: Байãалийн ãамшиã, ò¿¿нээс сэрãийлэх (Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çорèлãо: Òóсхичээлийãсóдалснаарбайãалийнãамшãийн¿åд¿¿счболохэрсдэлтэйбайдлóóдболонтэдãээрээсхэрхэнсэрãийлэхталаархмэдлэãчадвар,хандлаãатºлºвшинº.Çорèлò:

• Байãалийнямартºрлийнãамшиãманайорнынóтаãдэвсãэрдээртохиолдож áîëîõûã òîäîðõîéëîõ • ¯åр, ãал т¿ймэр, цасан шóóрãа, ãаçар хºдлºлт çэрэã ¿çэãдлийн ¿åд тохиолдох

ýðñäýëòýé áàéäëûã òîäîðõîéëîõ • Äээрхтохиолдлын¿åдаþóлослооссэрãийлэхболонãамшиãтохиолдох¿åдавахарãа

õýìæýýã ýçýìøèõ • Öаãаãаарынмэдээãºдºртóтмын¿йлажиллаãаандааашиãладаãболох

Хýрýãлýãäýх¿¿н: ¯йлажиллаãаа1.Самбар,шохой ¯йлажиллаãаа2.Äэлãэццаас,марêåр,сêоч ¯йлажиллаãаа3.Хавсралт1-4байãааматåриалыãхайчилжбэлтãэсэнбайх


•Сóраãчдаасбайãалийнямарямарãамшиãбайдаãвэ?ãэдãийãасóóна.Баãшсамбарыãхэсэãболãонçóрж,манайорондтохиолддоãболонтохиолддоãã¿йбайãалийнãамшиããэсэнãарчиãтавина.Сóрãачдынхариóлтыãтохироххэсэãтялãанбичижтэмдэãлэнэ.

•ªºрийнорондтохиолддоãбайãалийнãамшãóóдыãямарóлиралдихтохиолддоãталаарÿðèëöàíà.


•Äээрх¿йлажиллаãааãаартодорхойлсонбайãалийнçаримãамшãийн¿åдтохиолдохэрсдэлийã тодорхойлох болно ãэдãийã хэлж, оролцоãчдыã 4 б¿лэã болãон хóвааж,ãарчболохэрсдэлийãтодорхойлохдаалãаварºãнº.

1д¿ãээрб¿лэã–¿åрóсны¿åдтохиолдохэрсдэл2дóãаарб¿лэã–ойнболонхээрийнãалт¿ймрийн¿åдãарахэрсдэл3дóãаарб¿лэã–ãаçархºдлºх¿åдбийболохэрсдэл4д¿ãээрб¿лэã–х¿чтэйцасаншóóрãаны¿åдãарахэрсдэл

Á¿ëýã òóñ á¿ð ººðñäèéí õèéñýí ç¿éëýý ýýëæëýí òàíèëöóóëíà. Áóñàä á¿ëãèéí ãèø¿¿äýýñ тодрóóлах,асóóхç¿йлэсвэлнэмэхсанаабайãааэсэхийãлавлана.Äараанüэдãээрб¿хтохиолдолднийтлэãилрэхямарэрсдэлбайãааãхамтранярилцаж,тэмдэãлэнэ.


Хэрвээямарнэãбайãалийнãамшãийн¿åдоронãэрã¿йболох,хоолх¿нс,ºмсºххóвцасхóнарã¿йболох,сэтãэлсанааныхямралдорох,айжт¿ãшихээсãаднабэртэжãэмтэх,дотныõýí íýãíýý àëäàæ áîëçîøã¿é ãýõ ìýò ýðñäýë íèéòëýã áàéäàã.

VI

Á¯ëÝÃ

98


Хавсралò 1.¯åð

¯åð íü íýëýýä íèéòëýã òîõèîëääîã áàéãàëèéí ãàìøãèéí нэã. Их хэмжээний бороо хóр орж, óсны т¿вшин нэмэãдэн¿åр болж болçошã¿йã цаã аãаарын óрüдчилан сэрãийлэхмэдээãээранхаарóóлдаã.Òиймээсэнэнüсэрэмжилжболоххэдийчçаримдаах¿м¿¿схэнэãã¿йçанãаасааболжх¿ндхэц¿¿байдалдордоã.Гэнэтийних¿åрийнóлмаасçам,ã¿¿рэвдэрчхэмхрэх,модхóãарчóнах,ãэрлийншонãóóдóнасантохиолдолдãэрэлцахилãаантасрах,ãэр,байшинбарилãаóсандавтахãэхмэтаþóлтохиолдоно.Äалансэтэрчíóðñàí òîõèîëäîëä ¿åðèéí óñ èõ õýìæýýíèé ç¿éëñèéã ýâäýæ ñ¿éòãýõ áîëíî.

¯åрболсонãаçартямарчтохüтóхã¿й,чийãнийнэãшсэн¿нэр¿нэртэх,б¿хэдç¿йлстóхайлбал,хоолх¿нснийç¿йлс,ордэвсãэр,ãэрийнтавилãаãэхмэтчилэнб¿ãднорсон,даарчхºрºх,хóвцасхóнарнойтончийãтэйбайхçэрэãолонхэц¿¿асóóдлóóдтóлãарна.¯åрийнóснüãанцхоноãийндоторшинãэдэãã¿й,çаримтохиолдолдхэдхоноãоорчхэвээрбайхявдалãарна.̄ åрболох¿åдãаднахжорлонóсаард¿¿рэнхалüж,халдвартºвчинтархахаþóлдаãóóлдаã.¯åð áîëæ áàéãàà ¿åä àëü áîëîõîîð ºíäºðëºã ãàçàðò ãàðàõ õýðýãòýé. ¯åð áîëæ болçошã¿йталаарцаãаãаарынóрüдчилансэрãийлэхмэдээãх¿лээнавсанболт¿¿нээссэрэмжилж,¿åрóсныаþóлтайãаçраасн¿¿ххэрэãтэй.

¯йл аæиллаãаа 3.

•Байãалийнçаримтºрлийнãамшãийн¿åдаþóлã¿йбайдалдаахэрхэнанхаарахталаарсóдалнаãэдãийãтайлбарлана.Äээрх¿йлажиллаãааãã¿йцэтãэсэнб¿лãээражиллажбаãшийн тараан ºãсºн óнших матåриалыã хамтран сóдлаад, бóсад б¿лãийнхэндээтанилцóóлнаãэдãийãхэлнэ.БаãшХавсралт1-4-тбайãааóншихматåриалаасбаãтóсá¿ðò íýã íýãèéã òàðààí ºãíº.

•Анãиараахамтранхэлэлц¿¿лэãхийнэ.¯¿нддараахасóóлтыãашиãлажболно.1. Äээрярилцсанбайãалийнãамшиãтóсб¿рийн¿åдямарбэлтãэлханãасанбайх¸стойвэ?2.ßмартохиолдолдхамãийнихэрсдэлтохиолдожболохвэ?3.Öаãаãаарынмэдээнüбайãалийнãамшãаас¿¿дэхаþóлослооссэрãийлэхэдтóстай

þó? Хэрвээ тийм бол х¿м¿¿с яаãаад цаã аãаарын óрüдчилан сэрãийлэх мэдээãашиãладаãã¿йþмбол?Энэнüþóтайхолбоотойвэ?¯¿нийãººрчлºхийнтóлдþóхийх¸стойвэ?

4. Байãалийнãамшãийн¿åдтанарынтóсламждэмжлэãхэрэãтэйболболхэрхэнтóслахвэ?


Шинээрþóсóрсанç¿йл,цаашидтэдтóхайн¿çсэнç¿йлтэйãээхолбоãдóóланþóхийхийãасóóжярилцанхичээлийãд¿ãнэнэ.

¯нэлãээ:

Байãалийнãамшãийн¿åдаþóлослооссэрãийлэхэдхóвüх¿нийхандлаãахэрхэннºлººлºх,¿¿íòýé õîëáîîòîéãîîð îëîí íèéòýä çîðèóëàí ÿìàð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áîëîõûã òóñãàñàí 2-3хóóдасэсээбичихдаалãаварã¿йцэтãэнэ.

VI

Á¯ëÝÃ

99

Çªâëªìæ-I

Хавсралò 2.Ãал ò¿éмýр

Òамхиаб¿рэнóнтраалã¿йхаях, ¿нснóрмааилçадãайхаяхçэрэãх¿нийхариóцлаãаã¿й,бóрóóтай¿йлдлийнóлмаасхээрийнбóþóойнт¿ймэрãарчболно.Мºнаянãацахилãааныóлмааст¿ймэрãарна.Ò¿ймрийн тархалт, чиãлэл нü салхи болон байãалийн тоãтоцоосхамаараадчиãлэлээººрчилжболно.Галт¿ймэрхэрвээтанайоронãýðèéã äàéðàõ ìàãàäëàëòàé áàéâàë öàã õóãàöààãàà ñàéòàð òîîöîí

çайлшã¿йхэрэãтэйэдç¿йлсээавчаþóлã¿йãаçаррóóяваххэрэãтэй.Ò¿ймрийн¿åдçаримх¿м¿¿сийнх¿¿эдç¿йлсээавч,аþóлã¿йãаçаррóóãарччаддаãболçаримнüþóч¿ã¿й¿лддэã.Ò¿ймрийнóлмаасх¿м¿¿сорохоронã¿йболох,сэтãэлсанааãаарóнах,айжцочирдохçэрэãбэрхшээлтэйç¿йлстохиолдоно.Хэрвээãэртээбайхадчинüт¿ймэрãарвалãадаãшаахóрданãараххэрэãтэй.Хэрвээхóвцсандчинüãалавалцвалã¿йжболохã¿й.Инãэснээрãалóламхóрданавалцахболно.Òиймээс ãаçар хэвтээд, хо¸р ãараараан¿¿рээдараа, ãал óнтартал хо¸рòèéøýý ºíõðºõ õýðýãòýé.

Хавсралò 3.Ãаçар хºäлºлò

Гаçархºдлºлтãэдэãнüãаçардорãижчичрэхийãхэлнэ.Гаçархºдлºлтхэçээч,хааначболжболно.Заримтохиолдолдãаçарõºäëºëò áàðàã ìýäýãäýõã¿éãýýð ºíãºðäºã áîë çàðèìäàà ìàø х¿чтэй ãаçар хºдлºлт болж барилãа байшин, ã¿¿р эвдэрнэ.Ãàçàð õºäëºõ ¿åä àþóë îñëîîñ ñýðãèéëýõèéí òóëä äàðààõ ç¿éëñèéã áýëòãýñýí áàéõ õýðýãòýé.

- Х¿ндэдç¿йлсээшóрãóóлãа,ш¿¿ãээнийдоодхэсэãтхийххэрэãтэй.Гаçархºдлºх¿åддээрээсчинüóнажãэмтээхã¿й.

- Гаçархºдлºх¿åдãадаãшааб¿¿ãар.Байшинãийнхана,цонхшилхаãарчдээрээсчинüóнажболçошã¿йтóлхэрвээãадааãарсанболбайшинãаасхолбай.

- Ширээ,томш¿¿ãээнийбатбºхханаçэрãээрдээрээхалхавчхий.- Öонхноосхолбай.Мºнтомх¿ндтавилãа, толü,çóраã ãэхмэтóнажхаãаран

таныããэмтээжболохç¿йлсээсхолбайххэрэãтэй.Галãарчболçошã¿йç¿йлсээсáàñ õîë áàéãààðàé.

- Гаçархºдлºх¿åдихэнхх¿м¿¿сãаçрындорãилт,чичрэлтээсбишхаринт¿¿нийóлмааснóржóнасанэдç¿йлсэдцохиãдож,дараãдажãэмтдэã.Òиймээсдээрээсчинüямарнэãэнç¿йлсийãóнахаасболãоомжлоххэрэãтэй.

- Öахилãааншатхэрэãлэхã¿йбайхнüç¿йтэй.Хэрвээтоãтасарвалшатãацаж,ãàðàõ áîëîìæã¿é áîëíî.

- Ãàçàð õºäëºëò çîãññîíû äàðàà ººðèéãºº áîëîí áóñàä õ¿ì¿¿ñ ãýìòñýí ýñýõèéã шалãаж,т¿рãэнтóсламжболононцãойбайдлынтóсламждóóдаарай.

VI

Á¯ëÝÃ

100


Цасан øóóрãа

ªвлийнóлиралдх¿чтэйцасаншóóрãаболохнüбайãалийнаþóлтай¿çэãдлийннэãþì. Ãýõäýý èéì ¿çýãäýë áîëîõ ãýæ áàéãààã öàã àãààðûí ìýäýýãýýð ìýäýýëäýã. Маших х¿йтэн, цасшóóрãатай байх нü х¿м¿¿сийн эр¿¿лмэнд болоод аþóлã¿йáàéäàëä íºëººëíº. Õýðâýý òà ãàäàà ãàðàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîë àëü áîëîõîîð äóëààõàí õóâöàñëàõ õýðýãòýé. - Äóлаахан, олон давхар хóвцас ºмсºж, малãай, бээлий, ороолт çаавал

õýðýãëýýðýé. - Àì õàìðàà èë ãàðãàæ áîëîõã¿é. Õàìàð àìàà áèò¿¿ëýõ íü õºëäºõººñ ñýðãèéëíý. - Òººрºхººсболãоомжил.Хайс,хашааэсвэлтэмдэãтэйãаçаролжаваадт¿¿нийхээ

äàãóó ÿâààðàé. - Хэрвээ ãадаа óдаан яваад маш их даарч хºрсºн бол дóлаан хºнжлººр хóчаад,

õàëóóí þì óóõ õýðýãòýé. - Гар,хºлººхºлдººсºнболноосондóлааналчóóр,эдç¿йлсээророох,эсвэлх¿йтэн

óсанд д¿рээрэй. Хºлдсºн хэсãийã ¿рж болохã¿й, энэ нü маш аþóлтай. Эмчидÿàðàëòàé õàíäààðàé.

VI

Á¯ëÝÃ

101

Çªâëªìæ-I

Х¯ÐÝÝëÝН БУÉ ÎÐЧИН

Б¯ëÝÃ 7

Агуулга



Гэророн,анãитанхимдаа•эр¿¿лцэвэрорчинб¿рд¿¿лэхийначхолбоãдолГэроронангитанхимдаа•эрүүлорчинбүрдүүлэхэдсуралцагчдынүүрэгоролцооÀõóéí ºðãºí õýðýãëýýíèé •цэвэрлэгээнийбодисуудХогхаягдлынтºрл¿¿д•Ундныус,түүнийхэрэглээ•Äуушуугианытөрлүүд•

Гэророн,ангитанхимдааэр¿¿л•цэвэрорчинб¿рд¿¿лэхэдхóвüнэмрээорóóлах,аãааржóóлалт,ãэрэлт¿¿лэã,чийãшлийначõîëáîãäëûã òàéëáàðëàõ Эрүүлорчинбүрдүүлэхэдхувü•нэмрээоруулахАхóйнºрãºнхэрэглээний•цэвэрлэгээнийбодисыãçааврынäàãóó õýðýãëýæ ñóðàõХогхаягдлыгтºрºлж¿¿лжхаяхба•т¿¿нийачхолбоãдлыãтайлбарлахУндныусааэнгийнаргаар•цэвэрлэжхэрэглэхÄуушуугианытөрлийгангилах•

Гэророндооэр¿¿лцэвэрорчин•á¿ðä¿¿ëäýã áàéõ Ãýð îðîí àíãè òàíõèìàà òîãòìîë •àãààðæóóëäàã áàéõШ¿лснóс,цэрээãэроронанãи•танхим,ãóдамжталбайдилçàäãàé õàÿäàãã¿é áàéõÁèå çàñàõ ãàçðûã çºâ öýâýðõýí •àøèãëàæ ñóðàõÖэвэрлэãээнийбодисыãç¿й•çîõèñòîé õýðýãëýäýã áàéõ Õîãîî òºðºëæ¿¿ëýí õàÿæ õýâøèõ•Òүүхийусхэрэглэхгүйбайх•Хэтхүчтэйдуушуугианаас•çайлсхийдэгбайх


Сóраãчидбаãа, сóóрü, б¿рэндóндболовсролын аãóóлãын “Эр¿¿л орчин” айн х¿рээндхүрээлэн буй орчны талаар сóдлахаар стандартад тóсãаãдсан. Òóс сэдвийн х¿рээндсóраãчидболовсролынт¿вшинтóсб¿ртдараахç¿йлсийãэçэмшсэнбайна.¯¿нд:

Баãаболовсролынт¿вшиндãэроронангитанхимдаахэрхэнэрүүл,цэвэрцэмцгэрбайх,мөн ахуйн хэрэглээний çарим бодисыг çөв аþулгүй хэрэглэх, хог хаягдал, тэдгээрийгхэрхэнçайлуулахталаармэдлэг,чадвар,хандлагатөлөвшүүлэх

Сóóрü боловсролын т¿вшин амüдарч буй орчин болон сургуулийн орчинд цэвэрцэмцгэрбайх,өргөнхүрээнийхимийнбодисууд,тэдгээрийгхэрхэнаþулгүйçөвхэрэглэжашиглах,хөрсусагаарынбохирдол,түүнийхоруршгийнталаархмэдлэг,чадвар,хандлагатөлөвшүүлэх

Б¿рэндóндболовсролынт¿вшиндсумдүүрэг,оршинсуугаагаçрааэрүүлаþулгүйорчингбүрдүүлэх,цацрагидэвхтбодис,тэдгээрийнхорнөлөө,агаарусыгхэрхэнцэвэршүүлэхарга çам, гадаад орчныөөрчлөлтөд çохицон амüдрах талаармэдлэг, чадвар, хандлагатөлөвшүүлэхаãóóлãыãсóдална.

Õ¿ñíýãò 1.“Х¿рээлэнбóйорчин”сэдвийнх¿рээндэçэмшүүлэхмэдлэг,чадвар,хандлага

VII

Á¯ëÝÃ

102


VII

Á¯ëÝÃ

Ñóóрь áоловсролын òүвøèн

Амüдарч,сóрчбóй•ãàçðàà ýð¿¿ë òààòàé орчинб¿рд¿¿лэхийначõîëáîãäîë Жорлон,бохирусны•нүхэндтавигдахэрүүлахуйншаардлагуудӨргөнхэрэглээний•химийнбодис(гоосайхныбүтээгдэхүүн,эмийнбодис,будаг,лак,шингэлэгч)-ынэр¿¿лìýíäýä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººÄуушуугианыэрүүл•мэндэдүçүүлэхсөрөгнөлөөХºрс,óс,агаарын•бохирдол,түүнийнөлөөÖөлжилт,дэлхийн•агаарындулаарал,оçоныцоорхойнхорнөлөө

Амüдарч,сóрчбóйорчныãэрүүл•цэвэр,тавтухтайболгохарãыãэçэмших(гэрэлтүүлэã,агааржуулалт,цэцэãжүүлэлт,тоосжилтоосñýðãèéëýõ)Жорлон,бохируснынүхийãэрүүл•ахуйншаардлагындаãóóашиãлахÕèìèéí áîäèñûí ýð¿¿ë ìýíäýä •¿ç¿¿лэхсºрºãнºлººнººсóрüдчиланñýðãèéëýõÄуушуугианыулмаасүүсгэх•эрсдэлээссэргийлэхХөрс,ус,агаарынбохирдлоос•сэрãийлэх,бохирдуулаххүчинçүйлсийгбагасгахталаарòàéëáàðëàõÖөлжилт,дэлхийнагаарындулаарал,•оçоныцоорхойнхорнөлөө,т¿¿нээссэрãийлэхталаартайлбарлах,óõóóëàí òàíèóëàõ

Амüдарчбóйболонсóрãóóлийн•орчнообохирдóóлдаãã¿й,арчилжòîðääîã áàéõ Жорлон,бохируснынүхийãçºв•ашиãлахталаарбóсдадçºвлºх,шаардлагатавüдаãбайхÕèìèéí áîäèñûí ýð¿¿ë ìýíäýä •эрсдэлóчрóóлжболçошã¿йдø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ Äуушуугианысөрөгнөлөөллийн•талаарбусдадухуулах,шаардлагатавüдагбайхХºрс,óс,агаараа•бохирдóóлдаãã¿йбайх,бусдадшаардлагатавüдагбайхÖөлжилт,дэлхийнагаарын•дулаарал,оçоныцоорхойнхорнөлөөгарилгахадөөрийнхувüíýìðèéã îðóóëäàã áàéõ

Б¿рýн äóнä áоловсролын òүвøèн

Сумдүүрэгороннутагтаа•эрүүлорчинбүрдүүлэхийначхолбогдолÖацрагидэвхтхимийн•бодис,түүнийэрүүлмэндэдүçүүлэхсөрөгнөлөөГадаадорчныººрчилтºд•çохицожажиллаж,амüдрахàðãà óõààíÝð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ •байãóóллаãа(сóрãóóлü),т¿¿ндòàâèãäàõ øààðäëàãà Агаар,хºрс,óсыã•хамãаалах,цэвэрш¿¿лэх,эр¿¿лж¿¿лэхийначõîëáîãäîë

Сумдүүрэгороннутагтааэрүүл•орчинбүрдүүлэхэдхувüнэмрээоруулахÖацрагидэвхтхимийнбодисын•сөрөгнөлөөнөөссэргийлэхГадаадорчныººрчлºлтºд•çохицож,ажиллах,амüдрахчадварэçэмшихÝð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ •байãóóллаãа,сóрãóóлüболоходõóâü íýìðýý îðóóëàõ Хºрс,óс,агаарыã•бохирдóóлахаассэрãийлэх,хамгаалахаргаçамыгэçэмших

Ороннутгаацэцэрлэгжүүлэх,•бохирдлоосхамгаалахадидэвхтэйоролцдогбайх,бусдыгуриалахХимийнбодисынхорнөлөөнөөс•урüдчилансэргийлдэг,бусдадтаниулдагбайхГадаадорчныººрчлºлтºд•ìýäðýìæòýé õàíäàõÝð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ •áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä идэвхтэйоролцох,бóсдадааíºëººëºõХºрс,óсаа,агаарыг•бохирдóóлдаãã¿й,тэдãээрийãöýâýðø¿¿ëýõ õàìãààëàõ àæèëä èäýâõòýé îðîëöäîã áàéõ

103

Çªâëªìæ-I

VII

Á¯ëÝÃ

• Äээрх нºхцºл¿¿д нü тэдний эр¿¿л мэндэд ямар нºлºº ¿ç¿¿лэхийã сóраãчдаарòîäîðõîéëóóëíà.


• Сóраãчдад Хавсралт1-ийã тараажºãнº.Ò¿¿нийãажиãлан ãэрээсайханбайлãахынтóлдººрийнхийжчадахç¿йлийãтодорхойлж,çóраãдээртэмдэãлэãээхийнэ.

• Зóраãт ºãºãдсºн ¿йлдлээс ººр þó хийвэл ãэр чинü сайхан байхыã ярилцóóлна.Жишээлбэл:цэцэãтарих,аãаарорóóлахã.м


Хичээлээд¿ãнэхдээãэрээцэвэрбайлãахынтóлдчадахã¿йбайãааç¿йлээхэрхэнсóрахòàëààð áàãø òàéëáàð õèéæ ºãíº.


Сóраãчдыãоролцооã¿нэлнэ.

Ýð¿¿ë ìýíäýä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº

Сайхан Муухай

---

---


---

---

7.2 Хичээлийн үлгэрчилсэн òөлөвлөлò 7.2.1 Ñэдэв: Ãэрийн ариóн цэвэр (Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çорèлãо: Гэророндооцэвэрорчинб¿рд¿¿лэхийначхолбоãдлыãмэдэж,ººрсдийнорóóлахõóâü íýìðýý òîäîðõîéëîõ Çорèлò:

• Гэртээбайãааç¿йлсийãнэрлэх• Гэрийнорчныэр¿¿лмэндэд¿ç¿¿лэхнºлººãтодорхойлох• Гэрээцэвэрбайлãахадººрийнхийжчадахболончадахã¿йç¿йлийãтоочих

Хýрýãлýãäýх¿¿н: ¯йлажиллаãаа2.Хавсралт1.Хо¸рх¿¿хдийндóнд,боломжтойболх¿¿хэдб¿рттарааж

ºãíº.

¯éë àæèëëàãàà 1• Сóраãчдаар ãэр хороололдболон байранд амüдардаã айлдþó байдаã, ямар ямар

ºрºº,тасалãаабайдãийãжаãсаанбич¿¿лнэ.• Чамдболонтанайãэрб¿лийнхэндãэрчинüямарбайвалсайханбайхвэ?ßмарбайвал

мóóхайбайхвэ?ãэдãийãдэвтэрдээрнüхо¸рбаãанаболãонжаãсаанбич¿¿лнэ.

104


Хавсралò 1.

Зóрãийãажиãлаадººрийнчаддаãç¿йлийндоор“+”,чаддаã¿йç¿йлийндоор“–”òýìäýã òàâèàðàé.

1-р¿йлажиллаãааныдараасóраãчиддэвтэртээдараахбайдлаартодорхойлсонбайжболно.


Ýð¿¿ë ìýíäýä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº


- Сэтгэл санаа тайван байна.- Өвчин тусахгүй - г.м

- Уур уцаартай байна. Аав, ээж гэрээ цэвэрлээгүй байна гэж загнана.- Өвчин амархан тусна.- г.м


-Эмхцэгцтэй-Òоосшороогүй-Öэвэрхэнг.м

-Замбараагүй-Òоосшороотой-Бохирг.м

VII

Á¯ëÝÃ

105

Çªâëªìæ-I

7.2.2 Ñэдэв: Ñóрãóóлийн орчин (Ñóóрь боловсролын ò¿вшин)

Çорèлãо: Анãи танхим, сóрãóóлüд цэвэр орчин б¿рд¿¿лэхийн ач холбоãдлыã мэдэж,ººðñäèéí îðóóëàõ õóâü íýìðýý òîäîðõîéëîõ Çорèлò:

• Сóрãóóлийнорчныэр¿¿лмэндэднºлººлºхх¿чинç¿йлсийãтодорхойлох• Сóрãóóлü,анãитанхимдааэр¿¿лорчинб¿рд¿¿лэхэдººрсдийнорóóлаххóвüнэмрийã

òîäîðõîéëîõ• Сóрãóóлüдэр¿¿лорчинб¿рд¿¿лэх¿йлажиллаãаанытºлºвлºлтболовсрóóлах

Хýрýãлýãäýх¿¿н: ¯éë àæèëëàãàà 1. Õàâñðàëò 1. ¯éë àæèëëàãàà 2. Õàâñðàëò 2.


• Хавсралт 1-ийã ашиãлан ºãºãдл¿¿дийн çºв, бóрóóã ялãаж, ¿ндэслэлийãòàéëáàðëóóëíà.

• Сóрãóóлийнорчныталаарбаãшнэмэлтмэдээлэлхийнэ.


• Анãийнсóраãчдыãб¿лэãболãонхóвааж,баãтóсб¿ртдаалãаварºãнº.Íэãд¿ãээрбаãнü сóрãóóлü (анãи танхим, сóрãóóлийн жорлон, цайны ãаçар ã.м)-ийн орчин бохирбайснаасãарахсºрºã¿рдаãаврыã,хо¸рдахüбаãсóрãóóлийнорчинãцэвэрбайлãахадсóраãчдын, ãóравдóãаар баã сóрãóóлийн óдирдлаãа, баãш, ажилчдын орóóлах хóвüíýìðèéã òîäîðõîéëíî.

• Баãийнтанилцóóлãыãсонсожхамтранярилцана.


• СóраãчдадХавсралт2-ыãтараанºãчсóрãóóлü,анãитанхимдааэр¿¿лорчинб¿рд¿¿лэх¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºëòáîëîâñðóóëàõ äààëãàâàð ºãíº.

• Баã б¿рийн ãарãасан тºлºвлºлтийã хэлэлц¿¿лж, хамãийн оновчтой, çºв, хэрэãжихáîëîìæòîé òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëñàí áàãèéã óðàìøóóëíà.


Сóрãóóлийн орчны талаар харилцан ярилцаж, сóрãóóлийн орчныã цэвэр байлãахадсóраãчдынорóóлаххóвüнэмрийãтодрóóланмэдээллийãнэãтãэнд¿ãнэнэ.

Хèчýýлèéн ¿нýлãýý:

Áàãèéí áîëîâñðóóëñàí òºëºâëºãººã ¿íýëýõèéí òóëä äàðààõ øàëãóóðûã àøèãëàí ¿íýëæ болно.¯¿нд:

1. Àÿíû íýðèéã ñîíãîñîí áàéäàë2.Зорилãо,çорилтыãçºвтомü¸олсонбайдал3. Çîðèëãîòîéãîî óÿëäóóëàí ãàðàõ ¿ð ä¿íã òîäîðõîéëñîí áàéäàë4.Г¿йцэтãэх¿йлажиллаãааãнарийвчлантºлºвлºсºнбайдалã.м

VII

Á¯ëÝÃ

106


Хавсралò 1.

¹ Өгөгäөл Çºâ Áóðóó Яагааä

Х¿м¿¿сийнхоорондынхарилцаанüэрүүлмэндэднөлөөлөххүчинçүйлсийннэгþм.

Òоосшорооихтэйорчиннüэрүүлмэндэдсөрөгнөлөөгүй.

Анги,сургуулиацэцэгжүүлснээрагаарцэвэршинэ.

Анги,танхимаатогтмолагааржуулахнüэрүүлмэндэдашигтай.

Ангитанхим,сургуулийнорчнооцэвэрбайлгахадсурагчдыноролцоочухалбиш.

Äуушуугианнüхүнийгамарханядраадаг.

Сургуулийнжорлонгçөвболовсонхэрэглэхнüминийболонбусдынэрүүлмэндэдтустай.

Хооллохынөмнөболонбиåçассаныдараагарааçаавалугаахшаардлагатай.

Хавсралò 2.Анãè òанхèм, сóрãóóльäаа ýр¿¿л орчèн á¿рä¿¿лýх ¿éл ажèллаãаа

Анãитанхим,сóрãóóлüдааэр¿¿лорчинб¿рд¿¿лэх¿йлажиллаãаанытºлºвлºãººãдараахçаãварындаãóóболовсрóóлах.¯¿нд:- Àÿíû íýð- Зорилãо,çорилт- Ãàðàõ ¿ð ä¿í- Ã¿éöýòãýõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºëò

¹ Ãүéцýòгýх үéл ажèллагаа Хугацаа Харèуцах хүн Төсөв (хýрýглýх çүéлс)

1. Ангитанхимаацэцэгжүүлэх

10-ð ñàðûí 14-нөөс10-рсарын25-ныгдуустал

8бангийнСаруул,Äорж,Òуяа,Öэцгээ

Хүүхэдбүр1цэцгийнсавҮрслүүлэг,цэцгийнүр,цэцгийнүндэсØîðîîÖэцэгуслахсав

2.

VII

Á¯ëÝÃ

107

Çªâëªìæ-I

7.2.3 Ñэдэв: Баã, хорооны х¿¿хдийн эр¿¿л мэнд (Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çорèлãо: Хорообабаãийнºсвºрнасныхныэр¿¿лмэндийнталаарсóдалãаахийж,эр¿¿лмэндэднºлººлжбóйорчных¿чинç¿йлсийãтодорхойлохÇорèлò:

• Хорообабаãийн14-16насных¿¿хд¿¿дийнэр¿¿лмэндийнталаарсóдалãаахийх• Сóдалãааныд¿нд¿ндэслэнэр¿¿лмэндэднºлººлºхх¿чинç¿йлсийãтодорхойлох• Хороо ба баãтаа эр¿¿л орчин б¿рд¿¿лэхэд ººрсдийн орóóлах хóвü нэмрийã

òîäîðõîéëîõХýрýãлýãäýх¿¿н:

¯éë àæèëëàãàà 1. Õ¿ñíýãò 1. ¯éë àæèëëàãàà 2. Õàâñðàëò 2.

Хèчýýлèéн áýлòãýл:Баãшанãийнсóраãчдыã¿йлажиллаãааныçорилãооснüхамаарóóлансонирхлоорнüхэд

хэдэнбаãт хóваана.Òóхайлбал:ªрхийнэмчтэйóóлçаж, тóхайнхороо,баãт14-16насных¿¿хэд хэд байãааã сóдалж, тэдний дóнд ºрãºн тохиолддоã ºвчний талаар мэдээлэлцóãлóóлах(Iбаã),хорооболонбаãийн14-16насных¿¿хд¿¿дтэйярилцлаãахийж,тэдямарºвчнººр их ºвдºж байãааã сóдлах (II баã), эцэã эхээс тэдний х¿¿хдийн дóнд т¿ãээмэлтархсанºвчнийталаарсóдалãааавах(IIIбаã)ã.м.ªºрººрхэлбэлхичээлороходсóраãчидмэдээллээцóãлóóлсанбайхыãсóраãчдадºмнºххичээлдээранхаарóóлна.


• Баãийн ãиш¿¿д ºрхийн эмч, х¿¿хд¿¿д, эцэã эхээс авсан сóдалãааны д¿нã дараахõ¿ñíýãòýä íýãòãýíý.

Õ¿ñíýãò 1.14-16насных¿¿хд¿¿дийнºвчлºлийнбайдал

¹Хороо áолон áагò амьäарч áуé

14-16 насны хүүхäèéн òоо

ҮүнýýсТүгýýмýл òохèолäож áуé

өвчнүүä

Эрэгтэй ЭмэгтэйЭрэгтэйхүүхдүүдийндунд

Эмэгтэйхүүхдүүдийндунд

• Баãóóд ººрсдийн нэãтãэсэн д¿нã бóсад баãийн ãиш¿¿дэд танилцóóлж, ºрхийн эмч,х¿¿хд¿¿д, эцэã эхээс авсан сóдалãааны д¿н хэрхэн нийцэж байãаа талаар д¿ãнэлтõèéíý.

VII

Á¯ëÝÃ

108



• Ò¿ãээмэлтохиолдожбóйºвчин¿¿сэхэдорчнынºлººлºхх¿чинç¿йлсбóþóшалтãааныталаарбаãдотрооярилцаж,жаãсаалтãарãана.

• Баãóóдãарãасанжаãсаалтаахэлэлц¿¿лнэ.


• Эр¿¿лмэндэднºлººлжбóйорчнысºрºãнºлººллийãбаãасãахадсóраãчидþóхийжчадахыãнüбич¿¿лнэ.

• Баãóóдындэвш¿¿лсэнсаналыãхэлэлц¿¿лэнхамãийноновчтой,хэрэãж¿¿лэхболомжтойхóвилбарыãсонãонавчажлынтºлºвлºãººболовсрóóлна.


Х¿нийэр¿¿лмэндийãтодорхойлоãчх¿чинç¿йлсийãдараахбайдлааранãилна.¯¿нд:• Х¿нийбиолоãи:Удамшлынбабиолоãийншинжчанар• Амüдралынхэвмаяã:Оршинамüдарчбóйарãаçам• Орчин:Х¿рээлэнбóйболоннийãмийнорчин• Эр¿¿л мэндийн тóсламж: Урüдчилан сэрãийлэх, эмчлэх, нºхºн сэрãээх, тóсламж

¿йлчилãээ¿ç¿¿лэх

Х¿нийэр¿¿лмэндэднºлººлºãчэдãээрх¿чинç¿йлсийã100хóвüãэж¿çвэл:• Х¿нийóдамшлынх¿чинç¿йл15-20%,• Амüдралынхэвмаяãаас¿¿дэлтэйх¿чинç¿йлс50-55%,• Гадаадорчных¿чинç¿йл20-25%,• Эр¿¿лмэндийнтóсламж¿йлчилãээнийх¿чинç¿йл10%-ийãтóстóсэçэлдэããэж¿çдэã.

Удамшлын х¿чин ç¿йлсийн ихэнх нü ººрчлºх боломжã¿й байдаã бол амüдралын хэвмаяãийнболонорчных¿чинç¿йлсийãººрчлºхболомжтой.

¹ Îрчны нөлөө Үүсýх өвчèн

1. Бохиргар Халдвартөвчин(шарөвчин,хоолболовсруулахэрхтнийхямрал)

2. Íарныхэтнөлөө Арüсныхортхавдар,арüсныэртхºãшрºлт

3. ХортçуршилХÄХВ\ÄОХ,элэãний¿рэвсэл,бººрнийдóтаãдал,сэтãэцийнэмãэã,амиахорлох,х¿чирхийлэл,осолãэмтэл

4. ХөдөлгөөнийхомсдолÒаргалалт,ç¿рхсóдасныºвчин,цóсхарвалт,инсóлинээсхамааралã¿йшижин,б¿д¿¿нãэдэснийхортхавдар,яснысийрэãжилт,ясныхóãаралт,сэтãэцийнэмãэã

5. Äуушуугиан ßдаргаа,стрåсс,сонсголынтогтолцооныхямрал

6. Óñíû áîõèðäîë Харшил,хоолболовсруулахэрхтнийөвчлөл

7. Агаарынбохирдол Уушгиныүрэвсэл,багтраа,бронхит

8. Хөрснийбохирдол Хоолболовсруулахэрхтнийөвчлөл,çаримхалдвартөвчин

VII

Á¯ëÝÃ

109

Çªâëªìæ-I

ÝÐҮҮë ÌÝНÄИÉН БÎëÎвÑÐÎë

Мэдлэг Х¿н,байãал,нийãмийнтóхайтодорхойбаримт,óхаãдхóóн,

хóóлü,ç¿йтоãтлынцоãц

Хандлага Хóвüх¿ний¿çэлбодол,итãэл¿нэмшил

Чадвар Мэдлэãээхэрэãлэх,¿йлажиллаãааболãохдадлагатуршлагын

үçүүлэлт

Эрсдэлтэйçанүйл Òодорхойөвчин,эрүүлмэндийнсөрөгүрдагавартай

холбоотойболохнüнотлогдсонхувийнçанүйл,амüдралынг

хэвмаяг,орчнынөлөө,төрөлхийнболонудамшлыншинжчанар

Эрүүлмэнд Хүнөвчин,эмгэггүйбайхтөдийгүйбиåбялдар,оþунсанаа,

нийгмийнамüдралынхувüдсайнсайханбайх

Эрүүлмэндийгдэмжих Хүнэрүүлмэндээхамгаалах,эрүүлажтөрөхçанүйлийг

дэмжинурамшуулахадчиглүүлэнөөрөөболонбусадтай

хамтранявуулжбайгаааргахэмжээ

Эрүүлмэндийн Урüдчилантодорхойлсонçорилгодхүрэхийнтулдçанүйлийг

боловсрол өөрчлөх,эрүүлмэндийнбайдлыгдээшлүүлэхэдчиглэгдсэн,

хувüхүн,байгууллага,олоннийтэдçориулагдсансургалт

Эрүүлмэндийн Боловсролынтухайнтүвшиндэçэмшвэлçохихмэдлэг,чадвар,

боловсролынагуулга дадал,төлөвшлийнцогц

Эрүүлмэндийн Эрүүлмэндийнболовсролынçорилго,агуулга,аргаçүйн

боловсролынстандарт үндэс,орчиннөхцөл,үнэлгээндтавигдахнаадçахын

шаардлагынтогтолцооболонтүүнийхөгжихүйлявцын

үндсийгхэмжээсжүүлэнтодорхойлсоннормативбаримтбичиг

ХÎÎëëÎëТ

Аминдэм Биåмахбодынүйлажиллагаагçохицуулах,эрүүлбайлгахад

чухалачхолбогдолтой,сонгомолүйлчилгээтэйбодис

ÇАÐИÌ ҮÃИÉН ТАÉëБАÐ

110


Аþулгүйхүнс Хүнийэрүүлмэндэдсөрөгнөлөөүçүүлжболçошгүйбиологи,

химийнхүчинçүйлсагуулаагүйхүнс

Гэрçөвлөмж Хоногтхэрэглэххоолхүнснийхэмжээ,çөвлөмж

Зохистойхооллолт Биåмахбодынхэвийнүйлажиллагаагхангахадçайлшгүй

шаардлагатайшимтбодисыгагуулсанхоол,хүнсийгнас,хүйс,

байгалü,цагуур,ахуйннөхцөл,хөдөлмөрэрхлэлтболонэрүүл

мэндийнбайдалдааçөвтохирууланхэрэглэхүйлявц

Илчçарцуулалт Хоолхүнсээрбиåдорсонилчлэгийгçүрхцохилох,амüсгалах,

биåийндулааныгтогтмолбарих,төрөлбүрийнажилхөдөлмөр

хийхэдçарцуулах

Íүүрсус Хүчилтөрөгчагуулсанорганикбодисыннэгэнтөрөл

Өөхтос Гурванатомсïиртболондээдкарбонхүчлийнүлдэгдлээс

тогтсонхүнийбиåдшаардлагатайэнåргийнэхүүсвэрболох

хүчилтөрөгчагуулсанорганикбодис

Òэжээллэгхүнс Аминдэм,эрдэсбодисынагууламжөндөртэйхүнс

Уураг αаминхүчлийнүлдэглээстогтсонтоммолåкултнэгдэл

Хооллохдэглэм Хоолболовсруулахэрхтнийүйлажиллагааболонбиåийн

åрөнхийбайдлыгхэвийнбайлгахынтулдөдөртхэдэнудаа,

ямархэмжээтэйхооллохталаартогтоосонхэмхэмжээ

Хооллохнэгж Хүнийөдөртидэжхэрэглэвэлçохиххоолныхэмжээ

Хүнс Хүнийбиåмахбодынөсөлтхөгжилтийгхангах,илч

çарцуулалтыгнөхөхөдшаардагдахшимтэжээлбүхийхүнсний

түүхийэд,бэлдэц,хоол,идээ,ундаа,ундныус

Хүнснийаþулгүйбайдал Хүнсэндчанар,эрүүлахуйнçохистойхэмхэмжээхангагдсанбайх

Хүнснийбаталгаатбайдал Хоолхүнсхудалданавахчадвар,өрхийнхүнснийтогтвортой

байдал,гэрбүлийнбүхгишүүдийнхүнс,хоолныхүртээмж,

хоол,хүнснийтэжээллэгчанар,хүнс,ундныусныэрүүлахуйн

аþулгүйбайдлыгхангасанбайх

Хүнснийбүтээгдэхүүний Òодорхойхэмжээнийхүнснийбүтээгдэхүүнбиåдçадрахад

илчлэгийнхэмжээ үүсэхэнåргийнхэмжээ

111

Çªâëªìæ-I

Хүнснийэрүүлахуй Хүнснийүйлдвэрлэлүйлчилгээявуулахявцадхүнснийаþулгүй

байдлыгхангахнөхцөл

Эрдэсбодис Хүнийбиåийнөсөлтхөгжилтөдçайлшгүйшаардлагатай

химийнэлåмåнтүүдийгагуулсанбодис

Эрүүлхүнс Хүнийэрүүлмэндийгдэмжихийнçэрэгцээхоолтэжээлтэй

холбоотойаливааөвчнөөрөвчлөхэрсдэлдхүргэдэггүйхүнс

Эслэг Ургамлынгаралтайбүтээгдэхүүндагуулагддаг,хүнийбиåдүл

боловсрохнүүрсус

ХӨÄӨëÃӨӨН

Биåбялдрыг Äундçэргээсилүүидэвхшаардсанхөдөлгөөнийгдолоо

хөгжүүлэхэдчиглэсэн хоногт3удаа20минутболонтүүнээсдээшхугацаатайхийх

хөдөлгөөн дасгал

Биåийнтамир, Биåийнхүчихшаардсанэрчимтэйхөдөлгөөнийгхувüхүний

сïортынтөрлүүд биåбялдрынбэлтгэлжилтээсхамаарчүргэлжлэххугацаа,

ачааллыгтохирууланхийх

Идэвхгүйхөдөлгөөн Өдөртутамбайнгахийгддэгдасгалхөдөлгөөн

Идэвхтэйхөдөлгөөн Òусгайçориулалтаар,тодорхойхугацаанытуршхийхбиåийн

тамирындасгалхөдөлгөөн

Идэвхтэйамüдралын Хөнгөнөөсдундçэргийнидэвхшаардсанхөдөлгөөнийгөдөр

хэвмаяг бүрхэдхэдэнудаа10минутболонтүүнээсдээшхугацаатайхийх

Эрүүлмэндэдчиглэсэн Äундçэргийнидэвхшаардсанхөдөлгөөнийгөдөрбүр30

идэвхтэйхөдөлгөөн минутболонтүүнээсдээшхугацаатайхийх

НӨХӨН ҮÐЖИХҮÉН ÝÐҮҮë ÌÝНÄ

Бисåêс Эрэãтэйбаэмэãтэйх¿йсийналüалинднüээлжлэнтатаãдан

äóðëàõ õàíäëàãàòàé õ¿í

Биåнийþм Умайдоторсалстдавхарãаховхорч,óмайнх¿ç¿¿,¿трээãээр

дамжинãадаãшлахôиçиолоãийн¿çэãдэл

112


Бэлãийнамüдрал Бэлãийнçан¿йл,т¿¿нднºлººлжбóйбиолоãи,сэтãэлç¿й,

нийãмийнх¿чинç¿йлсийнцоãц

Бэлãийнболовсрол Х¿нб¿хийламüдралынхаатóршбэлãийнçан¿йл,бэлãийн

харилцаа,бэлãийнэр¿¿лмэнд,хóвüх¿нийитãэл¿нэмшил,

хандлаãа,холбоохарилцааныталаармэдлэã,чадвар,хандлаãа,итãэл

¿íýìøëýý òºëºâø¿¿ëýõ àìüäðàëûí òóðø ÿâàãäàõ ¿éë ÿâö

Бэлãийнçан¿йл Бэлãийндóрх¿слийãтºр¿¿лж,óлмаардóрханахмаãадлалыã

íýìýãä¿¿ëäýã çàí ¿éë

Бэлãийнт¿рэмãийлэл Х¿сээã¿йбайхадбэлãийнхарилцааныдавóóбайдалãарãах,

бэлãийншинжчанартай¿йлдэлхийхийãх¿сэжшаардах,амаар

áîëîí ¿éë õºäëºëººðºº èëýðõèéëýõ

Бэлãийнхавüтал Òаатаймэдрэмжавах,эсвэлх¿¿хэдтºр¿¿лэхçорилãоорхо¸р

х¿нбиåбиåэхайрланэнхрийлж,эрэãтэйх¿нийхºвчирсºн

øîäîé ýìýãòýé õ¿íèé ¿òðýýíä îðîõ

Бэлãийнхо¸рдоãч Эрэãтэй,эмэãтэйãялãажбóйбэлэãэрхтнээсбóсадбиåшинж

тэмдэã махбодынонцлоãтºрх.¯¿нийжишээнüэмэãтэйнхºх,эрэãтэй

õ¿íèé ñàõàë þì

Бэлãийнх¿чирхийлэл Cадарсамóóндóрóóтатсан,х¿чдавамãайлан¿йлдсэнбэлãийн

àëèâàà ¿éëäýë

Бэлãийнчиãхандлаãа Х¿нººрººсººэсрэãх¿йстэй,эсвэлижилх¿йстэйх¿ндсэтãэл

òàòàãäàõ

Бэлãийнэр¿¿лмэнд Íºхºн¿ржих¿йнболонбэлэãэрхтнэээр¿¿лбайлãах,

хамãаалах,¿рóдмаа¿лдээх,бэлãийнçан¿йлтэйхолбоотой

эр¿¿лмэндэдãарчболох¿рдаãаврóóд,тэдãээрийнталаарх

õóâü õ¿íèé õàíäëàãà çýðãèéã èëýðõèéëñýí îéëãîëò

Ãåé Ýðýãòýé õ¿ì¿¿ñò ñýòãýë òàòàãääàã ýðýãòýé

Гåтåросåêс Х¿нийбэлãийнчиãхандлаãынхóвüдººрººсººэсрэãх¿йстэй

õ¿íä òàòàãäàõ

Ãåòåðî-ýðîòèçì Ýñðýã õ¿éñèéí õ¿íýý õ¿ñäýã áàéäàë

Гомосåêс Х¿нбэлãийнчиãхандлаãынхóвüдººртэйãээижилх¿йстэйх¿нд

òàòàãäàõ

113

Çªâëªìæ-I

Гомо-эротиçм Ижилх¿йсийнх¿нээх¿сдэãбайдал

ÄОХ Х¿нийдархлалынтоãтолцооããэмтээж,халдвартºртºмтãий

болãож,óлмаар¿хэлдх¿рãэдэãбэлãийнçамаардамжиххалдвар

Жирэмслэлт Үртоãтсонºндãºнэсóмайнсалстадбэхлэãдсэнээсх¿¿хэд

òºðºõ õ¿ðòýëõ õóãàöàà

Жирэмслэхээссэрãийлэх ¯ртоãтох,¿ртоãтсонºндãºнэсóмайнсалстадбэхлэãдэхээс

арãахэрэãсэл(ЖСАХ) сэрãийлэхэдчиãлэсэнарãа,хэрэãсэл

ëåñáè Ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò ñýòãýë òàòàãääàã ýìýãòýé

Íөхөнүржихүйн Зºвхºннºхºн¿ржихүйнэрхтэнтоãтолцоонüºвчинэмãэãã¿й,

эрүүлмэнд эр¿¿лсарóóлбайхтºдийã¿йбиåмахбод,сэтãэлсанаа,

нийãмийнталаарб¿рэнтºãсэр¿¿лх¿н,ãэрб¿лийнхосóóд

сэтãэлханамжтай,аþóлã¿йнайдвартайбэлãийнамüдралтай,нºхºн

¿ржихчадвартайбайж,хэçээ,хэдэнх¿¿хэдтºр¿¿лж,ºсãºхºº

эрхчºлººтэйшийдвэрлэхбайдал

¯ð òîãòîëò Ýð áýëãèéí ýñ ºíäãºí ýñòýé íèéëýõ ¿çýãäýë

¯рхºндºлт Өºрººаяндааэсвэлх¿ний¿йлдсэнажилбараарсэдээãдсэний

óлмаасóмайдоторх¿рхºврºл(óраã)ãадаãшилжжирэмслэлт

òºãñãºë áîëîõ

Сïåрмицид Эрбэлãийнэсийãóстãах¿йлчилãээтэйбодис

Х¿чин Х¿чхэрэãлэж,биåмахбододãэмтэлóчрóóлахаарçаналхийлсэн

бóþóмºнхохироãчçºвшилцºхчадварã¿йбайхаднüдóрмэдэн

амаар,шóлóóнãэдсээр,¿трээãээрбэлãийнхавüталхийх¿йлдэл

ХÄХВ Хүнийдархлалынтогтолцоогудаанхугацаанытуршгэмтээж

дархлалынолдмолхомсдлыгүүсгэдэгвирус

Хүнийдархлалын Хүнийбиåмахбододбайдагөвчинэмгэгийгэсэргүүцэхчанар

тогтолцоо

Öонхүå ХÄХВ-ынхалдваравснаасхойшшаардлагатайхэмжээний

эсрэгбиåцусандүүсчшинжилгээгээрилрэххүртэлххугацаа

Òэвчих Бэлãийнхавüтал¿йлдэхийãтэвчижтатãалçах

114


Øèëæèëòèéí íàñ Õ¿¿õýä ¿åýñ íàñàíä õ¿ðýõ ÿâö á¿õèé õ¿íèé õºãæëèéí ¿å áà áèå

махбод,оþóнóхаан,сэтãэлсанааныонцлоãººрчлºлтяваãддаã¿å

Эрбэлãийнэс Òºмсãºндбэлãийнбойжилтын¿åэсэхлэн¿¿сэхэрэãтэйх¿ний

íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýñ

Эсрэгбиå Хүнийбиåдгаднаасорсонямарнэгбичилбиåтнийг

эсэргүүцэгчбодис

ХАÐИëЦАА

Болçоо ªсвºрнасныохид,хºвã¿¿дтºдийã¿йнасандх¿рсэнãэрлээã¿й

х¿м¿¿счºлººтцаãаабиåбиåтэйãээхамтºнãºрººх

Äотносол Харилцанилэндаланã¿йболох,биåбиåдээхайртайэсэхээ

¿ãээрилэрхийлэх,çан¿йлээрхарóóлах

санаа,х¿сэл,мэдрэмжээилэрхийлжилэндаланã¿йхарилцах

Ñýòãýë õºäëºë Áèå ìàõáîäûí áîëîí ñýòãýöèéí õàðèó ¿éëäë¿¿ä äýýð èëðýõ

сэтãэлсанаанымашихх¿чтэйбайдалбóþóмэдрэмж

Сэтãэлийнхºдºлãººн, Х¿нººрийнсэтãэлийнхºдºлãººн,бодолсанааãаабóсдад

харилцааныэвдүй илэрхийлэх,бóсдаасхариóмэдрэмжх¿сэх

Сэтãэцийнхариó¿йлдл¿¿д Сэтãэлхºдлºлтэйхолбоотойх¿ндилэрчбайãаасэтãэл

санаанымэдрэмж,бодол,х¿сэл

Х¿м¿¿схоорондын Х¿м¿¿схоорондоомэдээллээдамжóóлах,ººрсдийнмэдрэмж,

харилцаа ¿çэлбодол,саналсэтãэãдлээилэрхийлэнхóваалцах¿йлявц

Õàðäàëò Ãýð á¿ëèéí õîñûí íýã íü ººð õ¿íòýé õàðèëöàà òîãòîîñíîîñ

(бодитболонбодитбóстаамаãлалбайжболно)нºãººд

íü èëðýõ ñºðºã ñýòãýë õºäëºë

Зөвшилцөл Аливааçөрчилтэйасуудлаарсаналнийлэхгүйхүмүүсугçөрчил

þунаасболжбайгаагтунгаанбодож,харилцанойлголцожнэг

шийлэдхүрэх

Өөртөөитгэлгүй Өөрийнэрхийгбусдаасдоогууртавüж,өөрийнçорилгодоо

харилцаа хүрччаддаггүй,бусдыгаялдандагахбайдлаархарüцдаг

õàðèëöààíû õýëáýð

115

Çªâëªìæ-I

Өөртөөитгэлтэй Б¿д¿¿лэãавирãарãалã¿йãээрººрийнхººбодолсанааãбóсдад

харилцаа чºлººтэйилэрхийлэх

Стрåсс Гадныямарнэгэнсөрөг,тааламжгүйнөлөөллийнхариуд

үүссэнсэтгэлсанаанытаагүйбайдал

Òатгалçахчадвар ªºрийнхнüх¿сэлбодол,эрхэмлэхç¿йлээсялãаатайç¿йлийã

õèéëãýõýýð øàõàæ øààðäàõ ¿åä äóðã¿é áàéãààãàà èëýðõèéëæ

“¿ã¿й”ãэжхэлэхбóþó¿йлдлээрээилэрхийлэх

Òүрэмгийхарилцаа Өөрийнэрхийгбусдынхаасдээгүүртавüж,бусадтайихэвчлэн

ууртай,дээрэнгүй,айлгажсүрдүүлсэн,хоронүгээр¸жилсон,

буруутгасанбайдлаархарилцдагхарилцаанынэгхэлбэр

Үгийнбусхарилцаа Íүүрнийхувирал,биåийнүйлхөдлөлөөрөөрийнсанаабодол,

сэтгэлхөдлөлөөилэрхийлэх

Үгийнхарилцаа Хүнөөрийнсанаабодол,сэтгэлхөдлөлөөүгхэлээр

èëýðõèéëýõ

¯åтэнãийнхнийдарамт ¯åтэнãийнх¿¿хд¿¿дийнбиåбиåндээшахалт,нºлºº¿ç¿¿лэх

çан¿йлдэл,мэдрэмж

¯å òýíãèéíõíèé ñºðºã ¯å òýíãèéí õ¿¿õä¿¿ä íýã íýãíèéãýý õ¿ñýýã¿é ç¿éëèéã íü ãýæ

дарамтшахалт ятãаж,сºрãººрнºлººлºх¿йлдэл,мэдрэмж

Ухаалагшийдвэр Òухайнхүнийхүсэлсонирхол,эрхэмлэдэгүнэтчанарт

нийцсэн,өөрийнболонбусдынэрхашгийгхөндөөгүй,

хэрэгжихболомжтойшийдвэр

Харилцаа Х¿м¿¿сийнбóсадтайººрийнбодол,санаа,Хандлаãа,мэдрэмж

çýðãýý õóâààëöàæ áàéãàà òîõèîëäîë áóþó õàìãèéí ýíãèéí

óòãààðàà íýã õ¿íýýñ íºãºº õ¿íä ìýäýýëýë äàìæóóëàõ

Шийдвэргаргах Аливааасуудлыгшийдэжболоххэдхэдэнболомжооснэгийг

нüсонгох

ЖåНÄåÐ

Жåндåр Эрэãтэй,эмэãтэйх¿м¿¿сийнэдийнçасаã,нийãэм,óлстºр,

со¸лынамüдралынонцлоãшинжчанар,нийгмээсхүлээлгэсэн

үүрэг,үнэлэмжийнялгаа

116


Жåндåрийн¿¿рэã Эрэãтэй,эмэãтэйх¿м¿¿сийнã¿йцэтãэхажил¿¿рэã,тэдний

х¿лээххариóцлаãа,эçлэхбайрсóóрийнтóхайх¿м¿¿сийндóнд

тоãтсон¿çэлбодол,ойлãолт

Х¿йс Эрэãтэй,эмэãтэйх¿нийбиолоãийн(биåмахбодын)ялãаа

Òранссåêс ªºрийãººэсрэãх¿йсийнхээх¿нээртºсººлºнбоддоãх¿н

Жåндåрийнтэгшбайдал Òухайннийгэмдтодорхойүнэцэнбүхийбүтээгдэхүүн,боломж,

нөөц,урамшууллыгэрэгтэй,эмэгтэйхүмүүстэгшэдлэхэрх

Жåндåрийнтэгшэрх Эрэгтэй,эмэгтэйхүмүүсттэгшшударгахандах

Эрхэмлэдэгүнэтчанар Íийгэм,хамтолон,гэрбүлболонхувüхүмүүсийнбаримлах

çарчим,хүсүүштэйшинжчанар

АюУëÃҮÉ АÌьÄÐАë

Зººлºнэдийнбит¿¿ãэмтэлЗººлºнэдняцрах,шºрмºссóнах,бóлчин,шºрмºстасрах

Байгалийнболоннийтийг олонхүнийамüнасүрэгдэх,эрүүлмэндхохирох,эдхөрөнгө

хамарсангамшиг иххэмжээгээрсүйрэхэдхүргэдэггаçархөдлөлт,хүчтэйсалхи,

ган,çуд,үåр,түймэр,цацрагидэвхтболонхимийнхорт

бодисынхордуулалт,хүн,малынгоцхалдвартөвчинг.м

Болçооныүåийнхүчин Бэлгийнхүчирхийллийннэгхэлбэр

Булчиншөрмөстасрах Гэнэтоãцомхºдºлãººнхийх,х¿ндþмºрãºх,ºндрººсóнах

çэрэãтбóлчинãэнэтаãшсанаасболжбóлчин,шºрмºстасрах

Гаçархөдлөлт Гаçардорãижчичрэх

Òүлэгдэлт Гал,галындөлболонбуцламтайшингэн,халуунуур,

цахилгаангүйдэл,хүчил,шүлтçэрэгхүчинçүйлсийн

нөлөөгөөрарüс,салслаггэмтэх

Усандживэх Хүнийам,хамраарусоржамüсгаагнüхаажамüсгалах

боломжгүйболохүå

Үåр Иххэмжээнийхурборооорсноосуснытүвшиннэмэгдэх

117

Çªâëªìæ-I

Хөлдөлт Гадаадорчныхэтхүйтнийнөлөөллөөсболжбиåмахбодынэд

эсэдхөнөөлучрах

Шөрмөссунах Гарбºмбºã,саãсанбºмбºã,хºлбºмбºãººртоãложбайхдаа

шаãайн¿åэрхаçãайãишãэх,ãараараатóлжóнахадçººлºнэдсóнах

Эрсдэл Болçошгүйаþултайхолбоотойхүчинçүйл,үйлявдал

Эрсдэлтэйбайдалдорох Гарçхохирол,хорхөнөөлийгдавантуулахынтулдөөрөөс

шалтгаалахямарнэгэнүйлхийх

ХҮÐÝÝëÝН БУÉ ÎÐЧИН

Агаарбохирдуулагч Í¿¿рсхүчлийнхий,х¿хрийндавхарисэл,аçотындавхар

исэл,хартóãалãа,оçон,биолоãийнбодисóóд,хортойорãаниê

íýãäë¿¿ä áà ¿éëäâýðëýëä õýðýãëýãääýã õèìèéí áîäèñóóä

Амüдрахурчадвар Хүндөөрийнамüдралыгхянах,удирданчиглүүлэх,тойрон

буйорчиндçохицонамüдрах,орчнооөөрчлөхболомжолгодог

хувийн,нийгмийн,танинмэдэхүйнболонбиåийнхүчнийурчадвар

Байгалüорчныг Байгалüорчнычадавхийнтогтоосонхэмхэмжээнээсхэтрүүлж

бохирдуулах үйлдвэрлэлийнболонахуйнхогхаягдалхаях

Орчныэр¿¿лмэнд Íийãмийнэр¿¿лмэндийãдэмжихорчныãбийболãон,орчноо

õàìãààëàõ òóõàé àñóóäàë

Усныбохирдол ßмарнэгэнбодисусандорсноосбайгалийнунагантөрхөднü

өөрчлөлтгарах,сөрөгнөлөөилрэх

Хөрснийбиологийн Үйлдвэрийнболонахуйнхатуу,шингэнхогхаягдлуудхөрсийг

бохирдол бохирдуулах

Хөрснийхимийн Пåстицид,эрдэсбордоо,ургамлынөсөлтийгтүргэсгэгчид

бохирдол çэрэгхимийнбодисхөрсийгбохирдуулах

Хүрээлэнбуйорчин Биднийамüдарчбуйорныорчныагаар,ус,хөрснийтухайойлголт

Öөлжилт Уурмамüсгалынөөрчлөлтболонхүнийүйлажиллагааныхүчин

çүйлсийннөлөөгөөрхуурай,хагасхуурай,чийгдутмагнутаг

дэвсгэртгаçрынүржилшиммуудахбуþугаçрынбиологийн,

эдийнçасгийнбүтээмжбагасах

118


НÎÌ ÇҮÉ

Ìонгол ýх сурвалж

1. Анхнытусламжнийгэм,хамтолон,УБ.,1995

2. Анхнытусламжийнөврийнлавлах,УБ.,1994

3. Амüдрахóхаанцóврал,УБ,2009

4. Бэлгийнцогцболовсролынçөвлөмж,2дахüхэвлэл.УБ.,2004

5. Г.¯нэнбат,Э.Жарãалх¿¿,Ö.Лхаãваа.Анхнытóсламжийнлавлах.УБ.,2009он

6. Ä.Алтанцэцэã,Ä.Алтанчимэã,Ч.Байãалмаа,О.Баяр“Х¿нийбэлãийнамüдрал”УБ2005

7. ÄЭМБ,ЭМß.Ä.Удвал,Б.Оþун,Ä.Оþунчимэг,Б.Оргил.,ªсвºр¿åийнэр¿¿лмэнд.УБ.,2004он

8. ÄЭМБ-ынÍомхонÄалайнБарóóнЭрãийнБ¿сийнÒºв.Эр¿¿лбайхынтóлдþóхийхвэ?1996он

9. ÄЭМБ,UNICEF,ÍЭМХ,Зохистойхооллолтынгарынавлага.УБ.,2007

10. ÄЭМБ,ÍЭМХ,ЭМХҮÒ,Зохистойхооллолт,идэвхтэйхөдөлгөөнөөрэрүүлмэндээдэмжицгээå,УБ.,2004

11. Ж.Октябрü“Зөвхооллолтбаэрүүлмэнд”,УБ,2009

12. Ж.Байгалüнар,Зүйçохистойхооллолт,Iхэсэг,УБ,2008

13. Ж.Байгалüнар,Зүйçохистойхооллолт,IIхэсэг,УБ,2009

14. Ж.Гэрэлхүү,С.Байгалüмаа.,Хүүхдийнаялалынлавлах.,УБ.,2003

15. ЕБС-ийнэрүүлмэндийнсурахбичиг.1-11-ранги,УБ.,2003,2006

16. М.Оþунбилэг,Зөвхооллохынучир,УБ.,2002

17. Монãолóлсынстандарт.Баãа,дóндболовсрол,Эр¿¿лмэндийнболовсрол.УБ.,2004

18. Í¯Б ХАС, Í¯Б-ын ХÄХВ/ÄОХ-ын хамтарсан хºтºлбºр, Зэвсэãт Х¿чнийЖанжинШтаб,ХилХамãаалахЕрºнхийГаçар.,БЗÄХ/ХÄХВ/ÄОХ-оосóрüдчилансэрãийлэх.Öэрãийнсóрãóóлиóдынсонсоãчдодçориóлсансóрãалтынхºтºлбºр.УБ.,2006

19. Í¯БХАС,ßïоныЗасãийнГаçар.ЭМХ¯Ò.,Эрч¿¿дэээр¿¿лмэндээхайрлая!УБ.,2008

119

Çªâëªìæ-I

20. Í¯БХАС,ßïоныЗасãийнГаçар.ЭМХ¯Ò.,Эмэãтэйч¿¿дийнэр¿¿лмэнд.УБ.,2009

21. Í¯Б ХАС. УБИС., Íºхºн ¿ржих¿йн эр¿¿л мэнд, бэлãийн боловсрол сóрãалтынõºòºëáºð. Áàãø íàðò çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà

22. ÍҮБХАС,БСШУß,Бэлгийнболовсрол1,УБ.,2004

23. ÍҮБХАС,БСШУß,Бэлгийнболовсрол2,УБ.,2004

24. ÍҮБХАС, БСШУß, Íөхөн үржихүйн эрүүл мэнд, бэлгийн боловсрол. Хичээлийнтөлөвлөгөө,çаахаргынçөвлөмж.УБ.,2004

25. Í.Оþунбилэг, Андрåа Гонсå, Зөв цэгцтэй анхны тусламж үçүүлж сурцгаая,УБ.,2002

26. СургуулийнсурагчдынХÄХВ/ÄОХ-дөртөхэрсдэлтэйбайдлыгбууруулахнü,Багшнартçориулсангарынавлага.УБ.,2007

27. С.Батхóяãнар,Сóрãанх¿м¿¿ж¿¿лэхç¿йн¿ндэс,УБ.,2006

28. Э.Алтантулга,Анхнытусламжүçүүлжсурцгаая.УБ.,2006

29. Эмчилгээнийбиåийнтамир.УБ.,1998

30. Эрүүлмэнд1-4ботü,УБ.,2006

31. ßаралтайтусламжУБ.1994

Ãаäааä ýх сурвалж

1. АндрåяИрвин,ПитåрСаймон.,Амüдрахухаангарынавлага-11цувралном.,ÍҮБ/ХАС,ЭнхÒайвныкорïус.,УБ.,2008

2. ВолüôВагнåр.,Бидсэргийлжчадна.,GTZ,ГÒÒХÍ.,УБ.,2000

3. В.Í.Касаткин, Л.А.Щåïлягин. Здоровüя. Учåбно-мåтодичåскоå ïособиå дляучитåлåй1-11класс.Москва.,2005

4. JoanHelmich.EvonneHedgepeth.TeachingaboutsexualityandHIV.2007.NewYork

5. Багш бэлтгэдэг их, дээд сургуулüд çаах эрүүл мэндийн хичээлийн хөтөлбөр.УБ.,2006/ÄЭМБ-ийнçөвлөх,ïроôåссорЛорåнсСт.Лэжэрийнçөвлөмж/

6. РобиХ.Харрис.МайклЭмбэрли.,Энэбүхэнбайдаглçүйл.,УБ.,2001

120


Инòåрнýòèéн хаягууä:

1. www.kidshealth.org

2. www.safekids.com

3. www.bam.gov

4. www.dotno.mn

5. www.nca.mn

6. www.belief.com

7. www.sex-edu.mn

8. www.agi-usa.org

Ýхèéã áýлòãýсýн: Ã.ÁîëîðöýöýãХýвлýлèéн хóóäас: 15 õ.õ

“ÎБ ÏÐåÑÑ” ХХК-нèé хýвлýх ¿éлäвýрò хýвлýв

Documents

Сургалтын хэрэглэгдэхүүн - зөвлөмж I