(فارسی -نامة ادبيات تطبيقی )مطالعات تطبيقی عربی کاوش

دانشکدة ادبيات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه

612-18م، صص 6162هـ. ق/ 6391هـ. ش/ 6932، تابستان 62، شمارة هفتمسال

6های ایرانی در منابع عربیحکمت تحولسير

2پوروحید سبزیان عربی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران تادبیااستاد گروه زبان و

3نیاآزاده فروغی عربی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران ادبیاتدکتری زبان و

چکيدهفرهنگ ایرانگی در فرهنگ های نفوذ یکی از نشانه، به داشتن سخنان حکیمانه مشهور هستند ،ایرانیان باستان در میان ملل مختلف

در اثر اختالط ایرانیگان بگا و گوناگونهای از راه ،هاها و اندرزهای ایرانی به متون عربی است. این حکمتکمتیافتن حعربی، راه

ها نگا بسیاری از آن ،ولی با گذشت زمان ،و سپس متون عربی رخنه کرده شفاهی ادبیاتهای مختلف تاریخی به در دوره ،اعراب

با هگد ،. این پژوهشاستو یا به نا اشخاص دیگری ثبت شده المثل شده به ضرب و نشان ایرانی خود را از دست داده، تبدیل

هگا و هگا و تاگاحآ آن بگه عنگوان حکمتدر ادب عربی و محو صاحبان ایرانی آن های ایرانیحکمت تحولبررسی سیر تغییر و

خنان حکیمانة ایرانی به این سرنوشگت مبگتال نشان داده است که بسیاری از ساست. نتایج این پژوهش انجا گرفته اندرزهای عربی

.اندادب عربی محو و نابود شده شده و در هاضمة

.ایران باستان، ادب عرب های ایرانی،ادبیات تطبیقی، حکمت: واژگان کليدی

23/1/1331تاریخ پذیرش: 33/1/1331 . تاریخ دریافت:1

wsabzianpoor@yahoo.com :ة نویسندة مسئول. رایانام2

Aforoughinia@gmail.com. رایانامه: 3

1331تابستان ، 21م، شمارة نامة ادبیات تطبیقی، سال هفتکاوش/ 61

پيشگفتار. 6

. تعریف موضوع6-6

.دو قگو گردیگده اسگت بسگیار کهگن ایگنموجگآ پیونگدهای تگاریخی ،هگاسرزمین ایرانیان و عربمجاورت

وجگود همگین رابطگه در دهندة نشان ،فرمانروایی ایرانیان به سرزمین یمن و وابستگی پادشاهان حیره به ساسانیان

فگراوان زبگان، تگثثرو تگثثیرموجگآ آنجگا اعراب به ایران و گسگترش اسگال در ا حملةام ؛پیش از اسال است

ده است.فارسی و عربی ش ادبیاتفرهن و

هگای ایگن قگو آن را از ویژگی 1کرسگتین سگنکمت و اندرز آنقدر مشگهود اسگت کگه عشق ایرانیان به ح

کلیله و دمنهطبیآ را که به دستور انوشروان برای به دست آوردن های برزویةت زحمات و رنجداند و علمی

ر.ک: ) دانگدود در این کتاب مگیآنان به اندرزها و پندهای موج با خطر و هزینة بسیار به هند سفر کرد، عالقة

1332 :621).

فلسفه، جنبة اسگتدللی های اصطالحات فنون، غالبا تعریف حکمت با فلسفه به هم آمیخته است.در کتاب

و تحقیق دربارة حقیقت اشیا را دارد با قطع نظر از عقاید دینی و حتی خارج از حدود عقاید دینی و مگذهبی و

(. 271: 6: ج 1361، محمگگدی مالیگگریعقایگگد و در رگگارروب آن اسگگت )ر.ک: حکمگگت، بگگا توجگگه بگگه ایگگن

(. 272همگان: ر.ک: یابگد )هگا تغییگر نمیبا تغییر ادیان و ملت این علو ،اند و حکمت را از علو حقیقی شمرده

ای از تفکر غرب است ولی حکمگت زاییگدة شگر و نماینگدةفلسفه به معنای متعار آن زاییدة یونان و نمونه

فلسفه را به معنگای خگاص پژوهشگران،اندیشه و خلق و خوی مرد این دیار است و به همین جهت است که

اند و حکمت را هم بگه معنگای قگدیم آن از خاوصگیات زمین شمردهآن از خاوصیات تمدن یونان و مغرب

هگای شگرقی در کتابهای حکمگت فرهن ایران و شر و حتی آثاری هم که از همین نوع و در همین مایگه

سقراط، افالطون، دیوجانس، بطلمیوس، فیثگاغور ادب و تاریخ اسالمی به تنی رند از فیلسوفان یونانی مانند

داننگد نگه تراوشگی از فکگر ها را هم زاییدة روح شرقی و متثثر از همین آداب مینسبت داده شده، آنو ارسطو

.(273یونانی )ر.ک: همان:

حگق از باطگل و تشگخی و عبگارت اسگت از داوری بگه عگدل و معنگی اصگلی آن، حکمت از حکم است

علم، عقگل، حق از باطل، مستلز تشخی بازداشتن ستمکار از ستمگری است و از آنجا که معمول داوری و

و صفاتی از این قبیل بوده است، به تگدریج ایگن قبیگل صگفات و معگانی هگم در حکمگت دوراندیشی، بایرت

1. Arthur Emanuel Christensen

67/ های ایرانی در منابع عربیسیر تحول حکمت

جاست که سخنان پندآمیز و آنچه را که موجآ افگزایش خگرد و بیگنش و باعگک تزکیگة از همین جمع شده و

است. به تدریج این معنی بگر آن غلبگه یافتگه و گردد نیز به عنوان حکمت مشخ شدهنفس و تافیة روح می

(. در قگرآن مجیگد 276انگد )ر.ک: همگان: پیران آزموده و بایر و خردمند و باتدبیر را هم به نا حکیم خوانده

جا همین معانی، یا پندگرفتن و عبرت آمگوختن از آن اراده همهکلمه حکمت و حکیم بسیار به کار رفته و در

ای که بهتر از همه مفاهیم و ماادیق این کلمه را در زبان عربگی و تعبیگر اسگالمی روشگن . شاید آیهشده است

هایی کگه خداونگد بگه تگو ها هستند حکمت)ترجمه: این (33)اسراء/ «بك من الكمة ذلك ما أوحى إليك ر » آیةکند می

احکا و مگواعظی اسگت در تربیگت ها اشاره شده،هایی که در این آیه به آنمحتوای همة حکمت وحی کرد.(

(. 271و تهذیآ نفس و حسن سلوک انسانی )ر.ک: همان:

ها را هم از همین مقوله یافتند، قی ایران به عربی ترجمه شد و اعراب آنرون در دوران اسالمی آثار اخال

ها را هم حکمت خواندند و دانایان ایرانی را نیز که یگا از موبگدان و بزرگگان دیگن زردشگتی بودنگد و یگا از آن

ا با عنگوان ای ایران، حکیم نامیدند و بدین جهت است که اندرزهای خسرو قبادان رپادشاهان تاریخی یا افسانه

حکةم ؤةر ر ةن »هایی ماننگد و سخنان پندآمیز منسوب به سایر شاهان و دانایان ایران را با عنوان «حکم کسری قبةا »اند. بگه همگان نسگبت کگه فرهنگ اسگالمی و عربگی ها ترجمه کردهو مانند این «حکم لبهمن امللک»یا « انوشروان

فلسگفة های عربگی بگا آمد و رون مسلمانان از راه ترجمهمی در معنای حکمت نیز تحولی پدیدیافت توسعه می

کم مفهگو دو لفگح حکمگت و فلسگفه یونانی هم آشنا شدند، بعضی از علما آن را هم حکمت خواندند و کم

رفت در اصطالح علما و فالسفة اسالمی به هم آمیخگت و که پیش از این برای دو رشتة جدا از هم به کار می

رفته مفهو حکمت و قلمرو آن گسترش یابد تا جایی که بر مفهو سگابق خگود کگه ه رفتهاین امر سبآ شد ک

های علگو عقلگی و فلسگفی را بود، تما رشگته« خرد»و در فارسی معادل کلمة "wisdom"در انگلیسی معادل

ه هم شامل گشت. در نتیجة همین آمیختگی و گسترش بود که به منظور مشگخ سگاختن اقسگا مختلفگی کگ

، آن را به اقسگا مختلفگی تقسگیم کردنگد؛ بگدین ترتیگآ کگه نخسگت آن را بگه دو شدشامل کلمة حکمت می

آنگاه حکمت عملی را در سگه دسگتة تربیگت و اخگال ؛ تگدبیر و تقسیم کردند قسمت حکمت عملی و نظری

هگم دارای سگه و حکمت نظری رامنزل و روابط خانواده و سیاست کشورداری و روابط اجتماعی قرار دادند

هگای اگر معنای حکمت در آغگاز اسگال و قرنقسمت الهیات و طبیعیات و ریاضیات دانستند و با این ترتیآ،

ها جای گیرد، باید آن را در قسم حکمت عملگی قگرار داد، آن هگم نگه در همگة نخستین اسالمی در این گروه

(277-271 :)همانشود یت و اخال شناخته میگانة آن، بلکه فقط دستة اول که با عنوان تربهای سهدسته

1331تابستان ، 21م، شمارة نامة ادبیات تطبیقی، سال هفتکاوش/ 66

و هدف اهميتضرورت، .6-6

و اشگاره یقبل از اسال در فرهن عربگ انیرانیپررن فرهن و ادب ا ریتثث میپژوهش در ترس نیا ضرورت

ایگو شیموجآ گگرا یشعوب و ضد یشعوب اناتیو جر یاسیلت ستحو خ،ینکته است که در طول تار نیبه ا

پگژوهش نیگا اهمیگتاند. شده یبه امثال عرب لیتبد یرانیاز امثال ا یاریکه بس یاشده به گونه انیرانیاز انفرت

پنهان اسگت کگه بگر قتیحق کیاز یبردارپردهز آن و ادب و هد ا در فرهن انیرانیا یشگامیپ میدر ترس

است. دهیپوش پژوهشگراناز یاریبس

های پژوهش. پرسش6-9

است؟ها و اندرزهای عربی تبدیل شده ها و اندرزهای ایرانی در گذر زمان به حکمتحکمتآیا -

به امثال عربی ریست؟ ها و اندرزهای ایرانیحکمتهای تغییر انگیزه -

. پيشينة پژوهش6-3

های عربی کتاب امثال و حکگم بازشناسی منابع حکمت»پور در این حوزه رند پژوهش دارد، از جمله: سبزیان

سخن حکیمانه نقل شده که متعلق به فرزانگان و حکیمان ایرانی قبگل از اسگال اسگت و 33که در آن « دادهخ

مختلف وارد فرهن عربی شده و با گذر زمان هویگت ایرانگی خگود را از دسگت داده و رنگ و های شیوهبه

کگه « امثگال و حکگم دهخگداهای عربی کتاب نگاهی دوباره به بازشناسی منابع حکمت»است. بوی عربی یافته

تثثیر فرهن و ادب ایرانگی در »اند. سخن حکیمانة دیگر را به موارد اشاره شده در مقالة قبل افزوده 11در آن

کگه نویسگنده در ایگن مقالگه، مگدعی اسگت افگزون بگر حضگور « مطالعة موردپژوهانه )امثال مولگد( -ادب عربی

ش اعظم بیش از هزار مثل مولگدی )غیگر عربگی( کگه در منگابع های ایرانی در ادب عربی، بخگستردة حکمت

کگه در آن عگالوه « نقبی به روشنایی: در جستجوی امثال ایرانی در نظم عربی»عربی وجود دارد، ایرانی است.

به صگراحت شده که شاعران عرب نمونه نشان داده 13بیت عربی که ترجمة امثال ایرانی هستند، 11بر معرفی

از امثگال ایرانگی نظران عگرب، بیت که به تاریح صگاحآ 12اند و خود، امثال ایرانی را به کار گرفته در اشعار

. گرفته شده است

هگایی کگه بگه طگور مسگلم از اند: کتابهایی با موضوع حکمت که از متون پهلوی به عربی ترجمه شگدهکتاب

ها داده شگده و بگه ترتیبگی کگه در بگه عربگی بگدانهایی که پس از ترجمه نا بر اساس آثار ایرانی شمرده شده،

ابن ندیم آمده بدین شرح است: الفهرست

لةب اباةةر زرمةةمج یو ةةير إ هةة کسةةری . 3؛ لةةب بمجررهةةر بةن الب کةةانإمهةةررذر نسةامل املوبةة ان .2؛ یةةو ولةة أؤ زا انفةرو ي .1

63/ های ایرانی در منابع عربیسیر تحول حکمت

؛ باةر اةابورإلةب إر شة بابکةان أ هة .5؛ مةن بي ةر علةيم رک ال ألةب مةن إ هة کسةری .4؛ ا ی إ فا امللک و نواب زرممج أحنی مةةا ک ةةو بةةر .8؛ ةةنی الب ةة يیسةةم يذبيةةر ال ةةألةةب إنوشةةروان أ هةة کسةةری .7؛ ابالکةةم وااوامةةل واآ موبةة ان موبةة ي. 6

راةةام ملةةک إ .11؛ يمةو نوشةةروان لةب یةة باةةرا الر ألةب إوم نفة زا ملةةک الةةر أ يتاملسةال ال ةة .9؛ ا ی ةةإناب ةةر ألةةب املرزبةان و إکسةری وضةةعها يتر شةة بااةة رانر مةةن اةةمجالن املک ةةو ال ةةأمةةر أمةةا . 11؛ شةةيام مةةن الکمةةألر ألةةب ملةةک الفةةر یسةةإ وم الف اةةفالةةر

ية لةب ز مةام الر إکسةری .13؛ لةب نوااةو ونوا ةاإاکر بن مر یو هلرممج بن کسةری وراةال کسةری .12 ؛ ب ال الکمام يةةة ر.ک: ) حا یةةة ابةةةار واأليف حةةة ازو بةةةن راةةةمجا وزةةةو ک ةةةاب اأأنامةةةر ؤةةة اةةة .14؛ کرالس ةةة ي : 1385، يم یةةةر يحمم

281-295) ای اسگت کگه و آن مجموعگهبر جای مانده هم از قرن رهار کتاب دیگری ابن ندیم، الفهرستغیر از کتاب

در بخگش مربگوط بگه و عگرب فگراهم آورده و ایگران، هنگد، رو احمد بن محمد مسکویه از ادب و حکمگت

های عربگی انگدرزها و آثگار اخالقگی ساسگانی را نقگل کگرده و آن را بگه ای از ترجمهحکمت ایرانیان برگزیده

انگد نیگز خوانده ب العةرب والفةر أنامیده و برخی مؤلفگان، آن را جاودان خردمناسبت نا نخستین رسالة ایرانی

ها مطالبی نقگل ر اخالقی ایران در این مجموعه ذکر شده و از آنهایی که از آثا(؛ اما کتاب236)ر.ک: همان:

گردیده بر اساس متن عربی کتاب مسکویه بدین شرح است:

مةا اارتؤةر مةن حکةم کسةری قبةا )نوابةا کسةری .4؛ وقةام بمجررهةر .3؛ رما اارتؤر من ر اب بةوذرره .2؛ موا ظ رذربا .1حکةم .6؛ لر ذلةکألةب کسةری ملةا اةإنسة ک ةاب بمجررهةر .5؛ بةر ة مةن املسةال ( نةابألر اةر ومةا أا اوم م قبا ملک الر

؛ ي صة مةن کة م حکةيم راةر اراة .9؛ باةر ه ملک من ملوک الفةر إ وي .8؛ حکم لبهمن امللک .7؛ نوشروانأ ر ن ر ؤ (317-315مهان: ر.ک: ) اری للفر أو ایا . 11؛اری للفر أ و ي .11

و چارچوب نظری. روش پژوهش 6-8

تگآ ادبیگات تطبیقگی فرانسگه، بگه سگیر تحگول و بگا تکیگه بگر مک تحلیلگی -بگا روش توصگیفی پگژوهش حاضگر

ای از منابع عربگی قگرن دو ها و اندرزها در بخش عمدهحکمت پردازد.های ایرانی در ادب عربی میحکمت

شد، مورد بررسگی قگرار گرفگت. ایگن می های ایرانی در آنان دیدههجری تا دوران معاصر که رد پای حکمت

یگا اصگل و های دیگری غیر از ایرانیان بیان شده با نا های بعدی ها، ابتدا از ایرانیان نقل شده و در دورهحکمت

ریشة آنان محو شده است.

موضوعتحليلی پردازش . 6

که در نقل منابع این پژوهش، های ایرانی، لز است اشاره شود قبل از نشان دادن تحولت مربوط به حکمت

تقد تاریخی رعایت شده است. همچنین در منابعی که نا مشخاگی ذکگر نشگده بگه ایگن معناسگت کگه منبگع

مذکور بدون انتساب حکمت، آن را نقل کرده است.

1331تابستان ، 21م، شمارة نامة ادبیات تطبیقی، سال هفتکاوش/ 33

عربیفوذ فرهنگ ایرانی در فرهنگ ن. 6-6

هگا و پنگدهای حکیمگان ایرانگی بگه ن حکمتیگافتفرهن ایرانی در فرهن عربگی، راههای نفوذ یکی از نشانه

هگای مختلگف در دورههگا عربهای مختلف در اثر اختالط ایرانیان بگا از راه ،هامتون عربی است. این حکمت

بروز حواد سیاسگی ا با گذشت زمان و ام ،هشفاهی مرد و سپس به متون عربی رخنه کرد ادبیاتتاریخی به

. های ایرانی خود را از دست داده استنشانهخود گرفته رن و بوی عربی بهو اجتماعی،

علل و اسباب نفوذ فرهنگ ایرانی در فرهنگ عربی. 6-6

های ایرانيانحضور اعراب در سرزمين .6-6-6

های ایگران روی آوردنگد و در اثگر بگه سگرزمین ،نشین پس از ظهگور اسگال و در دوران فتوحگاتاعراب بادیه

اندک زبان مشترکی میگان ایگن دو قگو شگکل گرفگت ( اندک16: 1361: آذرنوش، ر.کزیستی اجباری )هم

روابط ایران و عگرب بیشگتر شگکل ،یعباسکند. تا قبل از دوران که آذرنوش از آن با عنوان زبان تفاهم یاد می

ی هگاآرامشگی نسگبی برقگرار شگد و اعگراب کگه در دوره ،یعباسگا در دوران امگ ؛جنگی و فتح و فتوح داشگت

تر شده بودند، به سوی آثار و منابع ایرانی روی آوردند.نوسندکی با ایرانیان و فرهن آنان مثگذشته ا

یعباسحضور ایرانيان در دربار .6-6-6

هگا بودنگد کگه قرنوانی داشگتند و بگا مردمگی آشگنا شگده کمتری در امور دفتری و دیگ ةاز آنجا که اعراب سابق

های نوپگای اداری بودند، خود را سخت نیازمند یاری ایرانیان دیدند و در سیستمدارای نظا اداری و حکومتی

فگاخوری، از جملگه ،نظران عگربصگاحآها جستند. به شهادت آنان بهره و حکومتی خود از ایرانیان و تجربة

اسگی و اداری بگه علگل سیکگه ( از میان ایرانیانی 313: 1377 ر.ک:) های ایرانیان قیا کردی بر شانهعباسدولت

: 1363نیکلسگون، ر.ک: )یافتنگد نفوذ بیشتری ها از جمله برمکیها ی قدرت یافتند، برخی خاندانعباسدر نظا

272).

اختالط نژادی .6-6-9

زیستی با ایرانیان و پس از آن رواج زبگان عربگی در میگان ایرانیگان بگه مهاجرت اعراب در اثر فتح و فتوح و هم

باعک شد تا فرهن و حکمت ایرانی در قالآ زبان عربی به فرهنگ عربگی راه ،ومتعنوان زبان رسمی حک

با زنان ایرانی کگه در دوران فتوحگات نیان و ازدواج سران نظامی اعراب داری اعراب از ایرایابد. اسارت و برده

ره بیشتر در فرهن عربی رخنه کند.باعک شد تا فرهن و ادب فارسی هربسیار رایج بود،

ترجمه .6-6-3

های گوناگون رواج یافت و ایرانیگان کگه در طالیی اعراب نا گرفته، ترجمه از زباندورة ی که عباسدر عار

31/ های ایرانی در منابع عربیسیر تحول حکمت

ب فارسی به زبگان آثار و منابع اد ة، شروع به ترجممسلط شده بودنداثر ارتباط طولنی با اعراب به زبان عربی

هگا بگرای تربیگت رفگت و از آنب قگرار گحاکمگان عگر وجگهتنی مگورد کم آثار و منابع ایراعربی نموده و کم

،بگی. ایگن برتگری ادی بیش از دیگران بودعباسایرانیان در تمدن تثثیر ،از این رو جستند؛میفرزندان خود بهره

.(311: 1377فاخوری، ر.ک: )برتری سیاسی آنان بود نتیجة

سراییعربی .6-6-8

نیگز شد، ایرانیگانامتیاز محسوب میگان بان عربی برای شاعران و نویسندجا که سرودن به ز، از آندر این دوره

ره بیشتر مگورد تا هر آوردندهای خود را به زبان عربی پدید می، اشعار و نوشتهبه جای سرودن به زبان فارسی

های از مونگهزبگان را بگا نشگاعر ایرانگی فارسگی 123حدود زری يم ال در ثعالبییرد. حاکمان عرب قرار گ توجه

ی یگک انگد و حتگانگد و همانجگا از دنیگا رفتهاست که در خراسان زندگی کردهفی کرده ها معراشعار عربی آن

؛363: 1 ، ج1371ناتگل خگانلری، ؛132: 6 ، ج1633، عالبیثالک: )ر. استها ثبت نشدهشعر فارسی از آنبیت

(161-133: 1361آذرنوش،

های عربیبه حکمت های ایرانی. تحول حکمت6-9

بسگیاری از شگاعران و نویسگندگان ایرانگی، -زدگگی ایرانیگان گرایگی و عربعرب - در جریان نهضت ترجمه

وجگود هگایی کگه های پارسی را در قالآ شعر و نثر در آثار خود وارد متون عربی کردنگد. از پژوهشحکمت

از « نقبگی بگه روشگنایی»رنگد پگژوهش از جملگه های ایرانی در منابع عربی را مورد بررسی قگرار داده، حکمت

مضگمون 133ای از پیمان صالحی به راهنمایی نامبرده است که در اولگی تگثثیر بگیش از پور و پایان نامهسبزیان

لی منگابع عربگی اسگتخراج حکمت ایرانگی از لبگه 1333نشان داده شده و در حدود شعرهای عربی ایرانی در

(1336، صالحیر و پوسبزیانشده است )نک:

تغيير نام بزرگان ایرانی .6-9-6

بزرگمهر .6-9-6-6

تگرین گوینگگدگان در منگابع عربگی، از میگان حکیمگان ایرانگی، از بزرگمهگر حکگگیم، بگه عنگوان یکگی از بگزر

هگای حکمت رةت نیز درباتحول، بیشترین دیگر سوو از اندرزهای حکیمانه، بیشترین تعداد حکمت نقل شده

با نگا که با گذشت زمان در آثار بعدی حکمت از بزرگمهر یافته شده 23 ،است، در این پژوهشداده او رخ

: انداشخاصی غیر از بزرگمهر ذکر شده

هم مةن زةو كالس ة ح، ماهم من زو كالر مث اإاوان كالس » .2-3-1-1-1 هم ؤرمةي مح ؤطعن بر من بعي مث یعو إليك، ومةاةهم مةن زةةو كةان ؤ اةةي بةةر مةن الا بةر ةمةةن بعية وي یعةةو ، ومةةاة هم مةةن زةةو كالس ةةفر والةةو، ومةاة يف الةةذي ي یةابيةي أن یفارقةةك ي الس

1331تابستان ، 21م، شمارة نامة ادبیات تطبیقی، سال هفتکاوش/ 32

)ترجمگگه: مث گگل اةةا ( یواةةف بةةن ايب ،81: ؤةةاب بيب، عةةاليث ال) ؛، بمجرگمهةةر(64: 1419 ،يوحيةة ال) «لضةةر لةةي ن ونةهةةارنا.وا

بگه سگوی تگو سگپس زنگی هگا از دور ضگربه میرادران همچون سالح است. برخی از آنان همچون نیزه هستند که بگا آنب

برخی همچون سپرند که بگا آنگان از ؛گردندزنی و بازنمیبرخی همچون تیرند که از دور با آنان ضربه می ؛گردندبازمی

نیست در سفر و اقامت شآ و روز از تو جدا شوند(.شوی و برخی همچون شمشیرند که شایسته ماائآ محافظت می «.شةةه ا عةىاأ لاةةمأو وشةيا، المةار وألةةبمل ا، ر الكلةو وقةر ؤةة،ا، اخلامجیةر قطةو كمةةن ئةيمالل إىل املصةطال» .2-3-1-1-2ومایگه، کننگده بگه فر)ترجمگه: نیکگی (، لةي )((335: 21 ؤا، ، بمجرگمهر( )ابن ايب ال ی ، يب31: 7 ، 1424، يباآ)

کنگد، لباسگی زینتگی بگه اندازد، مروارید را در گگوش سگ آویگزان میمانند کسی است که طال را به گردن خوک می

خوراند.(پوشاند و عسل را به مار میالغ می

، 1419، مهةةان) ؛، بمجرگمهةةر(142: 2 ، 1418، وحيةة ي ال) «أنلةةر. قبةة مةةا يسةةر یةة ار مل مةةن» .2-3-1-1-3)ترجمگگگگه: هگگگگر کگگگگس در ، ؤةةةةورا (112: 1 ، 1995، اةةةة ياا) ؛(165 :4 ، 1424، يباآ) ؛، ةةةةرب(74: 1

میرد.(اش مدارا نداشته باشد، قبل از زمان مرگش میزندگی

ةةةال) «.اأ ب اؤةةةر مةةةن أ رك شةةةيم وأي اأ ب، أ رك مةةةن ةةةا يمشةةة أي شةةةعري ليةةة » .2-3-1-1-4 ،1ؤةةةا: يب ي،بيها آورد رگه دانسگتم کسگی کگه ادب را بگه دسگت مگی)ترجمه: کگاش می، اراطو( 22: 1 ، 1414موي، ال) ؛بمجرگمهر(

.(آورددهد، ره ریزی را به دست میو کسی که ادب را از دست میدهد و ریزی را از دست می

اةاليةة اةةبو يبومةةر الفانيةة ، حيةةاي اةةبو أيب أن : اةةام!!! أبيةةك ؤعظيمةةك مةةن كثةةرأ مةةكمعل ؤعظ ةةم كن ةةإ» .2-3-1-1-5 ،256: 1 ؤةةا، صةةري، يبال) ؛ااةةکا ر( ،137: 1411 عةةالي،ث ال) ؛، بمجرگمهةةر(149: 9 ، 1418، ؤوحيةة ي) «.الباقيةة

، 1977، ب ةةةا ) ؛، ااةةةکا ر(116: 1419، يةةمجايال) ؛، ااةةةکا ر(66: 1 ، 1421 ، ةةفهايأرا ةةةو اال) ؛ااةةکا ر(ةةةةةال) ؛، ااةةةةةکا ر(26 :1 ، 2119، يااضةةةةةال) ؛، ااةةةةةکا ر(21: 1 ، 1913)شةةةةةي و، ؛، ااةةةةةکا ر(112: 1 ،يا عس

، 229 :8 ، 1412)ابةةن ماظةةور، ؛ااةةکا ر(، 358: 17 ، 1415)ابةةن سةةاکر، ؛، ااةةکا ر(358: 17 ، 1995داری. گفگت: زیگرا پگدر موجگآ زنگدگی فگانی مگن اسگت و مت را بیش از پدرت گرامی میتو معلترجمه: )ااکا ر(

ه موجآ زندگی ابدی من است.(کسی که مرا تربیت کرد

، ایرانيةان( 43: 1411عةالي، ث ال) ؛، بمجرگمهةر(11 ؤةا:احظ، يبااة) «واي.اين ها ي أوانر شةر مةن ال ة» .2-3-1-1-6 بدتر از سستی و تنبلی است.( ،)ترجمه: تالش در غیر زمان مناسبش

، 1411،عةةاليث ال) ؛، بمجرگمهةةر(96: 4 ، 1418، حيةة يو ال) «املفاةةو . ان ظةار مةةن اةة ر املونةةو معااة » .2-3-1-1-7)ترجمه: پرداختن بگه موجگود، بهتگر از انتظگار ، مر بن اطةاب( 211: 1289 ،طوشيطر ال) ؛، از امثام ایرانيان(43: 1

ریزی است که وجود ندارد.(

ا يبةةةر، ال)ابةةةن «ميةةو . يكةةان مةةةن ي يةةو يةةةر لكةةان مةةةن ر لةةةوأن ةة ،زةة مةةةن أحةة ي يةةةو يةةر قةةةام ي» .2-3-1-1-8)ترجمگه: کسگی هسگگت کگه عیبگی در او نباشگگد؟ ، پيسةيايان(391: 1418وارزمي، اخلة) ؛بمجرگمهةر( ،136: 2 ، 1418

33/ های ایرانی در منابع عربیسیر تحول حکمت

اگر کسی باشد که عیبی در او نباشد باید کسی باشد که هرگز نمیرد.(زیرا ،گفت: نه

وكثةةر ریبةةا كةةان وإن واةةا اةةام ، كةةان وإن ةةي ر، وبعةة وضةةيعا، كةةان وإن شةةر ر، كثةةر أ بةةر كثةةر مةةن» .2-3-1-1-9)ترجمگه: ، حکيمةان(31: 1419بسةيهي، اأ) ؛بمجرگمهةر( ،65: 1 ، 1417 ، ،املة) «. اة ا كةان وإن إلير، ا الا حوالج

گگردد، رنگد قبگل از آن پست و حقیر بگاشد و شهرتش فراوان میشود، هگرکس ادبش زیاد باشد، شرافتگش زیگاد میهر

رند فقیر باشد.(شود، هرره غریآ باشد و نیاز به وی زیاد میکند اگرگمنا باشد و آقایی میرند هر

مةا: لةر قية واليةراب، واخلامجیةر ةواهلةر الكلةو إىل ذلك يب ان هى حت ير، ما أحسن شيم ك من أاذ » .2-3-1-1-11: قية . املسةأل اة اهةاومتل يهةا،ؤأن حسةن: قةام ة اهلر من أاذ ما: قي . احبر ن وذبر أزلر، ألفر: قام الكلو من أاذ ،176: 1981وي، ص ةال) «.حةذر ةشة : قةام اليةراب مةن أاةذ مةا: قية . حوالجةر ي بكةور : قةام اخلامجیر من أاذ ما

ةالنصةاري أا) ؛، یکب از حکيمان ایرانب(245: 2 ، 1424 ،م ي ال) ؛بمجرگمهر( کيمةان ایرانةب( : یکةب از ح1324، روايس : از سگ رگه گفتگه شگد)ترجمه: از هر ریزی بهترین آن را گرفتم تا به س و گربه و خوک و کگالغ رسگید . بگه او

اش آرامشش و راپلوسگی اش و دفاع از حریمش. گفته شد از گربه ره گرفتی؟ گفت:گرفتی؟ گفت: انسش با خانواده

اش. گفته شگد: از کگالغ رگه اش برای رسیدن به خواستهخیزیره شد: از خوک ره گرفتی؟ گفت: سحهنگا نیاز. گفت

ت احتیاطش را.(گرفتی؟ گفت: شد

ة أ ب بة العا » .2-3-1-1-11 ة اأ ب ومةل العةاقرة جرةكالس ؛، بمجرگمهةر(46: 1419وحية ي، ال) «.املثمةرة جرةكالس ثمگر اسگت و ون ادب همچون درخگت بی)ترجمه: عقل بد (212: 1289 ،يرطوشةط ال) ؛، ا با(159: 1411، عاليث ال)

با ادب همچون درخت با ثمر.(

ةة نهلهةةا، ومةةن نازلةة ، نياالةة » .2-3-1-1-12 ، وحيةة ي ال) «.ؤااصةةر أن اوإم ةة ؤمجیةة ، أن اإم ةة ر،یسةة ا مةةا أحةة ا ؤعطةةي ي اأن و از جهگل اوسگت کگه )ترجمه: دنیا جاهل است ، حکمةا(96: 2 ، ؤةايب، ابن ايب ال ی ) ؛، بمجرگمهر(84: 9 ، 1418

دهد یا کمتر از آن.(دهد یا بیش از استحقاقش میکس ریزی را که استحقا اوست نمیبه هیچ وإن كةان شةيم مثة اليةاة ةالين، وإن كةان شةيم ةوق املةو ، ةاملر إن كان شيم وق الياة، الص » .2-3-1-1-13

، عبةة ريال) ؛، حکيمةب(282: 1419ي، بسةيهأ)ا ؛، بمجرگمهةر(412: ؤةاب بب، عةةاليث ال) «وإن كةان شةيم مثة املةو ةالفار.)ترجمه: اگر ریزی بالتر از زندگی باشد، سگالمتی اسگت و اگگر ریگزی ماننگد ، یکب از حکيمةان(162: 3 ، 1411

نیازی است و در صورتی که بالتر از مر وجود داشگته باشگد، بیمگاری اسگت و اگگر ریگزی آن وجود داشته باشد، بی

مانند آن وجود داشته باشد، فقر است.(

ر، )ابةن بة رب ة ؛بمجرگمهةر( ،377: 1 ، 1418 ا يبةر،ال)ابةن «. واضل احملب ةمثرة ال اح ، و مثرة الااا الر » .2-3-1-1-14: 3 ، گف ةةةةر شةةةة و 99: 3 ، 1417مةةةة ون، ال )ابةةةةن ؛(124: 4 ، 1424يب، اآ) ، گف اةةةة (؛156: 3 ، 1414ةة ن ، نعفةةر بةة119 ، ، گف ةةر شةة ؛ مهةةان245: 3 ، 1423ویري، ا ةةال)؛ ، گف ةةر شةة (572: 1 ، 2119ااضةةي، ال) ؛(حمم ة ، نعفر بن 232: 3 ، 1424 )((( ، لةب296: 21 ، ؤةايب)ابةن ايب ال یة ، ، ابوحةا((؛61: 1397بسةيت، ال(؛ )حمم

1331تابستان ، 21م، شمارة نامة ادبیات تطبیقی، سال هفتکاوش/ 36

ت است(. تواضع، محب رجمه: نتیجة قناعت، راحتی و نتیجة)ت

ا ماها انفق نياال ليك أقبل إذا» .2-3-1-1-15 ةا ماهةا ةأنفق اةك أ بةر وإذا ؤفن ي إن ا يبةر، ال)ابةن «.ؤباةى ي إن از آن ،)ترجمه: اگر دنیگا بگه تگو روی آورد گف ر شة ( ،335: 1 ، 1411يواي، ال) ؛، بمجرگمهر(211: 3 ، 1418

ماند.(زبرا باقی نمی ،ه تو پشت کرد باز هم از آن انفا کنرود و اگر دنیا بزیرا بخشش تو از بین نمی ؛ببخش

: 1 ، ؤةةاب بيب ،عسةکريال) «.زمانةر أزة وم اراؤةر أوطانةر، إىل وحاياةر بإاوانةر، بةر العاقة مةا مةن» .2-3-1-1-16 از پيسةةةةيايان(یکةةةةب ،261: 1 ، 1419، وحيةةة ي ال) ؛گف ةةةر انةةةة ( ،22: 1 ، ؤةةةاب الةةةةفيب ،عسةةةةکريال، بمجرگمهةةةر( )192

با اهل زمانه است(. وطنان و مدارات به همنیکی به برادران، محب ،های عاقل)ترجمه: از نشانه

مة ون، ال)ابةن ؛، بمجرگمهةر(31: 7 ، 1424، يباآ) «بالرمةان. ؤعاقو وي باهلجران ؤعاقو امللوك إن » .2-3-1-1-17 کنند.( کردن، مجازات نمیکنند و با محرو کردن، ادب میر)ترجمه: پادشاهان با دو، گف ر ش ( 169: 8 ، 1417

، مهةةان) ؛(411: 1411، عةةاليث ال) ؛، بمجرگمهةةر(36: 1416)ابةن مسةةکویر، «.رحبظ ةة املةةرم رضةةا العةةي أافة » .1-1-18 خویش است.( ایت انسان به نایآ و بهرةترین زندگی، رض)ترجمه: راحت ، گف ر مب شو (95: ؤاب يب

، 142: 1411، عةةاليث ال) «ر اةاطر بروحةر و ةر للةب م نفسةر.مةن نةالمل امللةوك بية أ ب حبسةر إن ةة» .2-3-1-1-19کس بگدون رعایگت آداب همنشگینی بگا شگاهان بگا آنگان ترجمگه: هگر) ، گف ر ش (221: 1421)ابن ربسا ، ؛بمجرگمهر(

دهد.(اندازد و خودش را در معرض بال قرار میهمنشینی کند، روحش را به مخاطره می

ةةة، أحسةةةن مةةةا» .2-3-1-1-21 ابةةةن ايب ، بمجرگمهةةةر( )29: 7 ، 1424، يباآ) «العمةةةر. مةةةن ليةةةر الاةفاةةة أن لةةةوي الص)ترجمگه: صگبر رگه زیباسگت ، یکب از حکيمان(342: 1 ، 1411، يوايالش ( )، گف ر مب415: 18 ، ؤايب ،ال ی

آن، عمر نباشد.( اگر نفقة

انوشروان .6-9-6-6

مگین حکیمگی اسگت کگه سگخنانش در های ایران باسگتان، دوتترین شخایانوشروان به عنوان یکی از بزر

در آثگار کگه شده حکمت از انوشروان اشاره 3به و تغییر شده است، در این پژوهش، تحولمنابع عربی درار

است:یافته بعدی، نا او تغییر

ة ضةج صالل ة رص من» .2-3-1-2-1 ،79: 1411 عةالي،ث ال) ؛، انوشةروان(27: 2 ، 1418 ا يبةر،ال)ابةن «وق.الس ةال) ؛ابن مااذر( های ی بگازار، از فرصگتصگدا و )ترجمگه: سگر (327: 2 ؤةا، ية اي، يبامل؛ )(95: 5 ، 1981ارتیين، س

سار است.(

ة» .2-3-1-2-2 ة سةل،اؤ ونة إذا الفاةة ن أ الفاةر، مةن نسةةاناإ لةى أضةر ح الس ابةن بةة ) «.ونة وإن سةةلی ي يحوالس : 21 ، ؤةةةايب، ابةةةن ايب ال یةةة ) ؛( ب ةةةا ، حامةةة بةةن 63: 8 ، 1995، اةةةواي الانوشةةةروان(؛ ) ،237: 1 ، 1414 ر،رب ةة

ر ا بخیگل اگگامگ ؛گگرددنیگاز می)ترجمه: بخل برای انسان از فقر مضرتر است زیرا فقیر اگر مال بیابد بی (، لةب )((335

شود.(نیاز نمیمال هم بیابد بی

31/ های ایرانی در منابع عربیسیر تحول حکمت

ةةةةة لاةةةةةاح اإنعةةةةةام» .2-3-1-2-3 : 1 ، 2119، ااضةةةةةيال؛ )، انوشةةةةةروان(296: 1 ، 1414، سةةةةةعو يامل) «كر.الس لقاح سپاسگزاری است.( ،)ترجمه: نعمت دادن ، مثامر(381

، سةةعو يامل) «.ابةةر بةةر سةةر معرو ةةر كثةةر أو بعةة ، مةةن بةةر ب ةةأ لمةةر، كثةةر مةةن مةةرا ا الا ةة أطةةوم» .2-3-1-2-4 ترین عمگگر از آن)ترجمگگه: طگگولنی ، لةةب )(((317: 21 ، ؤةةايب ،ابةةن ايب ال یةة ) ؛، انوشةةروان(296: 1 ، 1414

کگار یا کار نیکش زیاد باشد و به واسطةکسی است که علمش زیاد باشد و با علمش افراد پس از خود را آموزش دهد

نیک او بازماندگانش گرامی باشند.(

، وحيةةة ي ال) «.ااةةة بنی أحةةة الةةةب م اةةة املةةةام وان مةةةا( اخلصةةةبنی، أحةةة اياةةة يام اةةة املةةةام ان مةةةا(» .2-3-1-2-5نگزد شگدن مگال و ثگروت)ترجمگه: جمگع )(((، لةي 335: 21 ، ؤايب ،ابن ايب ال ی ) ؛، کسری(161: 4 ، 1418

، یکی از دو خشکسالی است.(بخیالنشدن آن نزد سخاوتمندان، یکی از دو حاصلخیزی است و جمع

ةة بأزةة لةةيكم» .2-3-1-2-6 ةة امالس ضةةر مةةن لةةيهم یةة ا مل الب ةة أزةة أن ولةةو بةةا ، ظةةن حسةةن أزةة م ةةإن جا والس )ابةةن « ظيمةةان. لكةةان - العةةو أي - اخللةةف ي مبةةر ظةةا هم اةةوم إي بيضةةهم، لةةى الالةةوب وإطبةةاق هلةةم، ا الا ةة ومذمةة خبلهةةم،

)ترجمگگه: افگگراد سگگخاوتمند و ، یكةةي از پيسةةيايان(69: 1 ؤةةا، ،قةةوقي، يبال؛ )، انوشةةروان(266: 1 ، 1418 يبةةر، اال

به خداوند هستند، اگر به افراد بخیل به خگاطر بخلشگان و سگرزنش مردمگان و بینی خوششجاع را دریابید؛ زیرا آنان اهل

آنان بگه پروردگارشگان در عگوض و پگاداش، بدبینی نرسد، مگر ها بر روی آنان به خاطر خشمشان ضرری بسته شدن دل

همین برای آنان درد و آسیآ بزرگی است.(

: 4 ، 1414 ر،رب ةة )ابةةن بةة «.ااةةور مبثةة ااةة امجر وي العةة م، مبثةة ااةة يمجر ومةةا امللةةك، مةةو اخلةةرا إن ». 2-3-1-2-7 ،اور ياملةة) ؛، نعفةةر بةةن يةةب(91: ؤةةاب الةةفيب ،عةةاليث ال) ؛، براةةب نویسةةا گان(191: 1419 ،عسةةکريال) انوشةةروان(؛ ،316: مالیات، سگتون پادشگاهی )ترجمه ، نعفر بةن يةب(214: 1 ، 1421، فهايأا و ار ال) ؛نعفر بن يب( ،186 :ؤايب

کند.(ریز مانند ستم آن را کم نمیریز مانند عدل آن را زیاد و هیچاست. هیچ

ةةة ةةة م» .2-3-1-2-8 ، عةةةاليث ال) ؛، انوشةةةروان(296: 1 ، 1414، سةةةعو يامل) «مةةةان.المج اصةةةو مةةةن أنفةةةل لطانالس : 3 ، 1412،خمسةريمج ال) ؛شةو (، گف ةر مةب175: 3 ، 1417مة ون، ال)ابةن ؛، براب حکيمان(118: 1 ، 1421ترجمگه: ) شةو (گف ر مةب ،113 :2 ، 1913 )شي و، ؛شو (، گف ر مب112: 1 ، 1419، بسيهيأحکيمان( )ا،397

عدالت پادشاه مفیدتر از حاصلخیزی زمانه است.(

؛، کسةةری(176: 9 ، 1418، وحيةة ي ال) «ذنبةةر. ظهةةر ملةةن إي بالعاوبةة یعلاةةون ي حمجمةة امللةةوك ن أ مةةل» .2-3-1-2-9ز برای کسی کگه گنگاه او ا مجازاتشان را جکه پادشاهان محتاط هستند، ام)ترجمه: با وجودی (111: 1 ، ؤايب، اليماب)

دهند.(آشکار نشده نشان نمی

اردشير .6-9-6-9

تی اسگت کگه نگامش در ایگن منگابع مین شخاگیدر منگابع عربگی، اردشگیر، سگوموجگود های ایرانگی در میان نا

1331تابستان ، 21م، شمارة نامة ادبیات تطبیقی، سال هفتکاوش/ 31

اردشیر بگه نگا ،زیر نمونة 1است، در های دیگری داده ی خود را به واژهشده و جا تحولخوش تغییر و دست

است:گری تغییر یافتهدی

،47: 2 ، 1418ا يبةةر، ال)ابةةن «إليةةر. نسةةو إذا ویيضةةو يةةر، زةو مةةن ماةةر ی ةة،أ أن ضةةع بااهةة كفةى» .2-3-1-3-1ةةال ؛28: 1419بسةةيهي، أا ؛37: 4 ، 1412خمسةةري، مج ال ؛41: 1 ، 1411مةةوي، ال) ار شةة (؛ ، 1425 يب، ص

جوید و اگر بگه است از آن دوری می کسی در آن )جاهل(مین بس که رجمه: در پستی جهل ه)ت )((( ، لةي273: 1

شود.(آن نسبت داده شود خشمگین می

ابةةن ايب ) ر شةة (؛، ا215: ؤةةايب، بيها ةةيال) «.المظلةةوم لةةى الظةةامل یةةةوم مةةن أشةة الظةةامل لةةى المظلةةوم یةةةوم » .2-3-1-3-2، لةةةةي 77 :1 ، 1417مةةةة ون، ال)ابةةةةن لةةةةي )(((؛ ،312: 3 ، 1412 ،خمسةةةةريمج ال) ؛(74: 19 ، ؤةةةةايب ،ال یةةةة ةةال نصةةاريأ)(((؛ )ا ، 116 :1419بسةةيهي، أ لةةي )(((؛ )ا ،81: 1429 وطةةوا ،ال) ، حکيمةةب(؛189: 1324، روايس تر از روز )برتگری( م، سگخت)ترجمه: روز )برتری( مظلو بر ظگال )((( لةي ،311: 1 ، 1418 ،يعاملال) ؛()(( لي

ظالم بر مظلو است.(

ولكةة هلمةةا، اریةة ر بيعةة والط العاةة ، ي زیةةا ةر ب اأ: قةةام اأ ب أم الط بيعةة نسةةان باإ أملةةك اأمةةور أي » .2-3-1-3-3ره کارهگایی بگر مه: )ترج ، حکيمةب(79 :1411، ز يأ؛ )اار شة ( ،261: 2 ، 1414 ر،)ابن ب رب «ر ا . واح ة

و هگر کگدا آفگاتی طبیعت، امانتی برای آن دو اسگت ؟ طبیعت یا ادب؟ گفت: ادب فزونی عقل است و ترندانسان مسلط

دارند.(

إذا نةةةا(، واللئةةةيم إذا شةةةبل.» .2-3-1-3-4 يب، اآ) ؛ار شةةة ( ،116: 3 ، 1423 احظ،ااةةة) «احةةةذروا ةةةول الكةةةر، 179: 18 ، ؤةةايب)ابةةن ايب ال یةة ، ؛(ي )(( لةة، 361: 1 ، 1417مةة ون، ال)ابةةن ؛انةة (، گف ةةر144: 4 ،1424

ةال) لةي )(((؛ )ترجمگگه: بترسگگید از ، لةةي )((( 88: 1 ، 1423،علةویالسةةياب ال) ؛، پيسةيايان(32: 1 ؤةةا، وطي، يبي س

گردد.( هیبت انسان بزرگوار اگر گرسنه شود و فرومایه، اگر سیر

بعةةة امللةةةك ةةار مث امللةةةك، أاةةةا ینالةة أن بصةةةاحبر، إي أحةة مها قةةةوام ي ؤوأمةةةان إاةةوان وامللةةةك ینالةة » .2-3-1-3-5 «.مهة وم هةو لةر أاةا ي ومةا ،ضةالل هةو لةر حةار ي ومةا ،حةار مةن للة ین بة وي ،أاةا مةن للملةك بة ة ینللة حارانایگک بگدون دیگگری )ترجمه: دین و پادشاهی دو برادر دوقلگو هسگتند کگه هیچ ، ار ش (67: 1 ، 1418ا يبر، ال)ابن

دوامی ندارند زیرا دین پایه و اساس پادشاهی است و پگس از آن پادشگاهی نگهبگان و مراقگآ دیگن شگد پگس بگه نارگار

شگود و ریگزی کگه نگدارد تبگاه می نگهبان و محافظی. ریزی که نگهبان ،ای داشته باشد و دینپادشاهی باید اساس وپایه

رود.(پایه و اساس نداشته باشد از بین می

، أو خماطبةة وضةةيل ؛ أن ةة مةةا شةةيم أضةةر » .2-3-1-3-6 فمل ؤصةةلح لةةى الةةا ر كمةةا أن لةةى نفةةمل ملةةك مةةن معاشةةرة اةة يف ة ، ویمجیلهةا ةةن ضةيل ها؛ وكمةةا أن یاةة ح ذلةك يهةةايم اخلسةةيمل حةت ریف اأ یةةو السةيو، كةةذلك ؤفسة مبعاشةةرة الة خماطبة الس

، تلةة طيبةةان يةةا بةةر الةةا ح إذا مةةر یالةةر «فمل.نت، مل ةةر، أملةة لةةر الةةا بةةالا فمل، وؤاةةوب بةةر نوارحهةةا، كةةذلك إذا مةةر بطيةةو

37/ های ایرانی در منابع عربیسیر تحول حکمت

،ریز برای نفگس پادشگاه)ترجمه: هیچ ، حسن بصری(481: 2 ، 1412، خمسريمج ال) ؛، ار ش (22: 1332احظ، اا)

صگحبتی طور کگه نفگس انسگان بگا هگمزیرا همان صحبتی با افراد پست نیست؛ارزش و همتر از همنشینی با فرد بیبارزیان

شود، تا جگایی کگه او با افراد فرومایه و پست، فاسد مینشینی شود، در اثر همشریف و ادیآ و سنجیده، اصالح می افراد

ود ر که باد اگر به بوی خوشی گذر کنگد، بگوی خوشگی را بگا خگطوآورد و همانکند و از فضیلت بیرون میرا بدنا می

گگذر کنگد، آن بگو را بگا و باد اگر به بوی بگدی ،گردندها با آن تقویت میشود و اندا می آورد که نفس با آن زنده می

کشد.(کندکه نفس از آن رنج میخود حمل می

بهمن .6-9-6-3

گردیده است: تغییر از بهمن دستخوش در منابع عربی یک حکمت پژوهش،بر اساس این

)ترجمگه: (246: 4 ، 1411، عبة ريال) ؛، مةن(62: 1416)ابةن مسةکویر، «نفسةر. من لافسر أاذ من العاق بيوالل »

گیرد.(انسان عاقل کسی است که از خودش برای خودش می

رستم .6-9-6-8

است: یک حکمت از رستم نیز تغییر نا یافته

، گف ةر شة ( 351: 1 ، 1421، ةفهايأا ةو ار ال) ؛، راة م(12: 1416)ابةن مسةکویر، «الةب م. نمجم الو ام ذزو إذا» شود.()ترجمه: اگر وفاداری از بین برود، بال و مایبت نازل می( پادشاه رو ةفرستاد، 188: 1289، رطوشيط ال)

شاپور ذواالکتاف .6-9-6-2

فته است:حکمت زیر، از شاپور ذوالکتا تغییر نا یا

ةؤة مل ن مةك ان ، ك ل از ى الا ل ر بة ن م » احظ، ااة) «.ر سةف نة فةل ؤ اة ار م بة كةأ ن مة، و ر بةط يةر ان كة بة ال ي م و طة ن مة، و ر بة م مج اةمانند کسی است کگه بالیگی ،کندهر کس در بال صبر ترجمه: ) ، قيصةر(64: ؤاب الةفيب، عاليث ال) ؛، کسری(69: 1423

سگبآ طگولنی کنگد( خگودش را بگه رنگج انداختگه و هگر کگس بر وی نازل نشده، هرکس طناب را بکشد، )کاری را بی

شود.(اندازه بخورد، نابود میبی

تغيير نام ایرانيان .6-9-6

یازده حکمت منسوب به ایرانیان در منابع بعد از خود تغییر نا داده است:

،1421 ، ةفهايأا ةو ار ال) ؛، ایرانيةان(117: 1 ، ؤاب الةفيب ،عسکريال) «.الكسام ق ر لى رنلك م » .2-3-2-1 گلیمت دراز کن.( ایت را به اندازة)ترجمه: پ امر مر م( ،435: 1 ، ؤايبي انب، امل) ؛(يامو حمم ، 143: 2

، 1412، نصةةاريأ)ا ؛، ایرانيةةان(71: 1416)ابةةن مسةکویر، «ن الةة نةيا اؤةر.المجازة ي ةةمجن لةى شةةيم مة» .2-3-2-2 شود.()ترجمه: زاهد برای ریزی که از دنیا از دست داده ناراحت نمی (ي، ات بن يب بن تمج اف271 :3

ةةة» .2-3-2-3 : 3 ، 1412، ريخمسةةةمج ال) ؛، ایرانيةةةان(211: 8 ، 1418، وحيةةة ي ال) «.اخلطةةةوب أظفةةةار یالةةةم ،الص

1331تابستان ، 21م، شمارة نامة ادبیات تطبیقی، سال هفتکاوش/ 36

کند.(ها را کوتاه می)ترجمه: صبر رنگال مایبت ، ربب(95

أ سة ال ة إىل نظر ةأ ویعطةوا؛ یكرزةون مبةا یلاةوا أن مةن إلةيهم أحةو مةواو ر ون ب مبا والا ی أن اأحرار، م » .2-3-2-4)ابةةن ؛زةةای ایرانةةب(، ک ةاب381: 1 ، 1418 يبةةر، اال)ابةةن «.لمجمهةةا أ الب ة مثةة ف ةة ال ةة إىل نظةروأ ان ابهةةا، ااةةو مثة نشانة آزادگان این است که دیدنشان با آنچه دوسگت دارنگد و )ترجمه: ، یكةي از حكيمةان(199: 2 ، 1414 ر،رب ب

هگا داده شگده تر از این است که با ریزی که آن را دوست ندارنگد و بگه آنداشتنیاند، برایشان دوستاز آن محرو شده

به خالتی که فسادانگیز است مانند سخاوت، نگاه کن و از آن دوری کن و به خاگلتی کگه ،؛ بنابراینست دیده شوندا

پاک است مانند بخل، بنگر و به آن پایبند باش.(

، ،املةةة) «.العاةةة بالار ةةة بیعاةةة - الار ةةة وناصةةة باأ كثةةةر إذا: قةةةام مةةةر مةةةن اشةةةر العلةةةم یكةةةون مةةةت» .2-3-2-5)ترجمه: ره زمانی بودن علگم بگدتر از ، براب حکيمان(188 :18 ، ؤايب ،ابن ايب ال ی ) ، ایرانيان(؛66: 1 ، 1417

(از ذو ، عقل است. منظور - نبودن آن است؟ گفت: زمانی که ادب زیاد شود و ذو کم شود

نازةک بأا قةك ة زالة ة بك وكةان لةك و ا ق رة املام مةاماها ي اأا ق وإن الفرال ي اأموام أق إن » .2-3-2-6ااضةةي ال) ؛، ایرانيةةان(82: 1416)ابةةن مسةةکویر، «ؤبلةةى ح ؤةةر و ج ةةر. مةةان یبليةةر والعةةر املصةةون ي اةةك واملةةام لبةةا والمج

)ترجمه: واجبات در اموال، کمتر از واجبگات در اخگال اسگت و ارزش مگال، ، یکب از حکيمان(424: 1423، الکيامل

که با تو همراه است و در اختیار توست و ارزش تو به اخالقت از بین نرفتنگی اسگت و مگال و ثگروت لبگاس مادامی است

ش از بین نمی رود.(اهمیتپوساند و آبروی محفوظ، ارزش و است و زمان آن را می

)ابةةن «ذم ليةةر.بةةان خلصةةالك، ومثافةةان لعالةةك: مةةا رأی ةةر مةةن ةة ك: مةةن حسةةن ؤيةةب بةةر، أو قبةةيح ؤةةحسةةبك مر » .2-3-2-7بینی: کار نیکگی کگه بگه چه از دیگران می)ترجمه: آن ، گف اة (327: 1417بن مااةذ، ا) ؛، ایرانيان(78: 1416مسکویر،

پیراسگتگی هایت و خاگلتاصگالح شگوی، بگرای خوری و کار بدی که بگه خگاطر آن نکگوهش میخاطر آن غبطه می

عقلت کافیست.(

ةة وكفةةاك مةةن كةة بنی؛زر أ صةةح املةةر الةة » .2-3-2-8 یةةام مراقةةي اأ ب، و رنةةا ر إىل العلةةم ا اأ یةةوم اةة،ر یةةور ليةةك وإن بةةن ا) ؛، ایرانيةان(78: 1416)ابةن مسةکویر، «اأكة،، مةن هةم اهةا أورا زیةا ة، واةطل نةور لمةر، ومل یف اةر إىل ة نفسةر.

آورد، برایگت بری که هر روز برای تگو مگیخهاست و کننده)ترجمه: روزگار بهترین ادب ، گف اة (325: 1417مااةذ،

بگرد، نگور پگس هگرکس آن را بفهمگد بیشگتر بگه ار میتر است؛ بزر های علمروزگار، نردبان ادب و پایه. کافیست

شود.(درخشد و به دیگران نیازمند نمیعلمش می

مجم نةذ ان ي اليةر ة، وم ة هل ا يمةا ة ا، نيا بعجالو ما ؤصةر بةر لةى الاةرون مل یةام ال لو و ذو اليفل أی » .2-3-2-9 (، گف اة 325: 1417)ابةن مااةذ، ؛، ایرانيةان(79: 1416)ابةن مسةکویر، «اليفل ظلمة ر راكة ة، واملعر ة مصةباح اخللاة . أن

آورد، زنگدگی کنگد، بگه خگاطر غگرور، درگار رند با عجایبی که دنیا در طی قرون، برایش پگیش مگی)ترجمه: غافل، هر

ای مانگدگار و معرفگت، رگراغ روشگنگر شگود؛ زیگرا غفلگت، تگاریکیآید، حیران میری شده و در آنچه پیش میقرابی

33/ های ایرانی در منابع عربیسیر تحول حکمت

خلقت است.(

ة» .2-3-2-11 ةإ ة و امللةوك باهليبة هلةم والوقةار أن ةةا اح جبةوا ةن الا ةم إن «ا.ا لايةام اهليبة وإن طةام أنسةك ةم ؤةمج م داری هگا و خویشگتنبا پادشاهان، با ترس از آن) (، گف اة 111: 1419، يبسيهأ)ا ؛، ایرانيان(86: 1416)ابن مسکویر،

شوند تا هیبتشان نزد آنان، باقی بماند. و اگر انس تو با آنان به طگول انجامگد، غگم همنشین شو، زیرا آنان از مرد پنهان می

.(شودزیاد می

ا ةو ر ال) ؛، ایرانيةان(15: 1416)ابةن مسةکویر، «قامة لةى الظلةم.عم مةن اإ ليمل شيم أقرب إىل ؤةيية الةا » .2-3-2-11، 81: 1429وطةةةوا ، ال) ؛، اراةةةطاطيمل(98: ؤةةةايب ةةةيبعر، أا )ابةةةن ايب ؛، گف ةةةر مةةةب شةةةو (269: 1، 1421، ةةفهايأا

تر از ستمکاری نیست.(ریز برای تغییر نعمت و نزدیک)ترجمه: هیچ گف ر مب شو (

بیشگترین دهگد کگه میرا نشگان هگاهای ایرانی گوینگدگان حکمتفراوانی تغییرات در نا ،1 ها در نموداریافته

:تغییرات مربوط به نا بزرگمهر و کمترین آن، بهمن و رستم است

های ایرانی در منابع عربیفراوانی تغييرات در نام گویندگان حکمت .6 نمودار

ط ابن مسکویه، ابوحیگان توحیگدی و ابگن قتیبگه خستین بار توسها ندهد که بیشترین حکمتنشان می ،2 نمودار

آ دو تفسیر متفاوت از این پدیده است:سب ،لایرانی دو نفر او ل در اجداد زردشتی و خانوادةمتث اندنقل شده

نگ دسترسی به منابع ایرانی و نزدیکی به فره ،هاایرانی در آثار آن ت نقل قول بسیار سخنان حکیمانةعل :الف

و آیین ایرانیان باستان و شاید رابطه دوستی و استاد و شاگردی میان این دو نفر است.

است.سخنان به نا حکیمان ایرانی شده بات شعوبی موجآ جعل اینتعا :ب

این سخنان حکیمانگه کگه عقالنگی و منطقگی نیگز :ماند و آن اینکهباقی می ، جای یک پرسشدر صورت اخیر

ت از رگه کسگانی و از رگه اسها برجسته نگری و تجربة قرون و اعاار در آنبینی و واقعاریکنة بهستند و نشا

شگان نگا و نبی غالبگا هگا حگذ شگود،اگگر نگا حکیمگان ایرانگی از آناسگت؟ زیگرا گرفته سررشمه فرهنگی

قتیبگه کگه مشگهور بگه پیمان صالحی( در آثار ابگن نامةسخن حکیمانة ایرانی )به استناد پایان 62شوند. وجود می

1331تابستان ، 21م، شمارة نامة ادبیات تطبیقی، سال هفتکاوش/ 133

های بخشگد کگه اندیشگهت میه را قگوکند و ایگن نظریگ را ضعیف میاحتمال دو ،شعوبی است گرایشات ضد

:استبه فرهن و ادب عربی سرازیر شده ایرانی مانند سیل

های ایرانی برای در منابع عربی فراوانی نخستين نقل حکمت .6 نمودار

در ثعگالبیو ابن ابی الحدید انجگا شگده کگه ثعالبیط د که بیشترین تغییرات توسدهنیز نشان می 3نمودار

دوسگتی و ( و بگه گفتگة آذرنگوش، عربی7271: 1 ، ج1377دهخگدا، ر.ک: دار نبوده )نقل سخنان دیگران امانت

هایش، شگته( و در نو31: 1373ر.ک: ستیزی او در نظرش نوعی جهاد در راه اسال و زبان قرآن بگوده )فارسی

ر.ک: اسگت )کگرده بزرگان ادب باشد، بگه ذو و قریحگة خگویش تکیگه می ی به روایت ازکه متکبیش از آن

مورد تغییر نا ایرانیگان بگه علگی)ع( 1تغییری که ایجاد کرده، 6از ،ابن ابی الحدید (133: 3 ، ج1337وخ، فرال

( باشگد و 163: 1373 فکرت،ر.ک: )گرفته باشد سررشمه از اعتقاد او به برتری علی )ع(تواند است و این می

اند:کدا در یک حکمت، تغییر ایجاد کردهنویسندة دیگر صورت گرفته که هر 17ط ها توسکمترین آن

حسب نویسندگان منابع عربیهای ایرانی به غير ایرانی برکمتفراوانی تغييرات ح .9 نمودار

و نظایر آن اسگت و «قةالوا»ها به عبارت ر گویندگان حکمت، تغییتتحولدهد که بیشترین نشان می 6نمودار

های یونانی است:ها تغییر به نا کمترین آن

131/ های ایرانی در منابع عربیسیر تحول حکمت

های دیگرهای ایرانيان به واژهفراوانی تغييرات حکمت .3 نمودار

کگه قگدرت و وزارت در زمگان معتاگم ششگم رخ داده دهد که بیشگترین تغییگرات در قگرنینشان م 1نمودار

کگه نگه اهگل هنگر بودنگد و ادب و هایی منتقل شده بود دوست، به ترکاسی، به جای ایرانیان ادیآ و دانشعب

کردنگد ت می، نویسندگان کمتگر جگر نماید که در این دوران( و بدیهی می13: 1621 ضیف،ر.ک: ) تجارت

ای هشگتم و هگدر قرنهگا کننگد و کمتگرین آنیان را به وضگوح در آثگار خگود نقگل های ایرانسخنان و حکمت

است:یازدهم رخ داده

حسب تعداد در قرنهای ایرانی به غير ایرانی برکمتفراوانی تغييرات ح .8نمودار

. نتيجه9عقالنگی و منطقگی هسگتند و در درسگتی و حکیمانگه ،ای که در این پژوهش به آنها اسگتناد شگدهسخنان حکیمانه ةهم. 1

تردید کرد. توانها نمیآنیک از هیچبودن

است.نا و نشان صورت گرفته بیها به افراد غیرایرانی و یا تغییر نا صاحآ ایرانی آن ،شواهد بال در همة. 2

تگی دقتگوان بگه حسگاب بیدیگده را میپ ایگنبیشترین تغییر به شگکل نگا حکیمگان و پیشگینیان صگورت گرفتگه اسگت. . 3

ها گذاشگت. بگدیهی اسگت کگه گرایشگات شگعوبی و صلی و یا اکتفا به شنیدهها به منابع انویسندگان یا عد دسترسی آن

نباید نادیده گرفت.در این خاوص های سیاسی و اجتماعی را رعایت مالحت و شعوبی ضد

1331تابستان ، 21م، شمارة نامة ادبیات تطبیقی، سال هفتکاوش/ 132

دورة ،ایگن قگرناست. این دگرگونی بسیار طبیعی و منطقی است زیرا ، بیشترین تغییر نا صورت گرفته در قرن ششم. 6

نژاد است.ی و دورة نفوذ سرداران ترکعباس های ایرانی در خالفتو خانوادهن حذ وزیرا

تگوان می ثعگالبیانگد. در خاگوص آوردهرا در نا حکیمان ایرانی به وجود و ابن ابی الحدید بیشترین تغییرات ثعالبی. 1

ابگن ا دربگارةام تی در اسناد است؛دقنویسی و بیالمعار ةلیف بسیار و میل به دائرتث ،های این نویسندهگفت: از ویژگی

)ع( موجآ این دگرگونی شده باشد. به علی او ید که عشق و عالقةنمابعید نمیابی الحدید

که هر سه ایرانگی بگوده و ابوحیان توحیدی و ابن قتیبه نقل شده ،بار از ابن مسکویهلینبیشترین سخن حکیمانه برای او. 1

اند.اشتهبه منابع ایرانی دسترسی د

است.بهمن و رستم نقل شده ،اردشیر ،انوشروان ،ایرانیان ،بیشترین سخنان حکیمانه به ترتیآ از بزرگمهر. 7

از جملگه حکمگت ؛شود که خطای او در منگابع بعگدی تکگرار گگرددگاه یک نویسنده با یک استناد غلط موجآ می. 6

اند. منابع آن را به اسکندر نسبت داده ةاو بقی تبعو به ثعالبیها را از بزرگمهر نقل کرده و بعد ( که توحیدی آن1-1-1)

حکمگت از فرهنگ و ادب ایرانگی در هاضگمة فرهنگ عربگی، 63های این پژوهش نشان داد کگه دسگت کگم یافته. 3

هویت ایرانی خود را از دست داده لباس عربی به تن کرده است.

کتابنامه

هاالف: کتاب قرآن کریم.

دار :األول،، بتو الط دع حمفو،، الغي : خالد بددق ق، احملاحملاضةرا ي ر الة نثر (؛1141منصور بن احلسنی ) سعد ، أبويباآل. 1 الکتب العلمی .

، تهران: توس.، راپ دوهای نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عربیراه (؛1373آذرنوش، آذرتاش ). 2 ، تهران: نشر نی.ان فارسی و عربیچالش مي (؛1361) -------------. 3دن ی، ش اا الد ياألبشی . 1 با :األول،، بتو الط دع ، مسةةة ظر ةةن کةة املسةةة طر ي (؛1111الفت) ) بن أأد أبو حمم

الکتب. مکتد احلیاة. ا، بتو : دار: نزار رضق ق، احملامطباا اأطب يون اأنبام ي (؛تاأأد بن قاسم )يب عد اسال دع ، أبواألصی يبأابن . 5 حیاء الکتب العربی .إ دارالقاهرة: أبوالفضل ابراهیم، حمم د: ق ق، احملشرح نج الب (؛تاین )يبالد بز ، ابوحامداحلدید أيبابن . 6 األول،، بتو : دار صادر. الط دع ، ذکرة الم وني ال (؛1117بن احلسن ) حمم دمدون، احلابن . 7 الکتب العلمی . األول،، بتو : دار الط دع ، العا الفری (؛1141ین أأد )بمر ش اا الد أبوه، ری بددن اب. 8د ، أبوابن بربشا . 1 د، أأد بن حمم اجلابر الدیت ، ق بلیه: أ ن بددقه وبل ، حق اکهةة اخللفةةام ومفاکهةة الظر ةةام (؛1141) حمم

اق العربی .اآلف دارالقاهرة: األول،، الط دع داب الفکر للط دار: دمشق: بمرو بن ارام العمرو ، ق ق، احملؤةاری مسةق (؛1115بن احلسن ) يبل القاسم أبوابن بسا،ر، . 14

133/ های ایرانی در منابع عربیسیر تحول حکمت

.والت وزیع شروالن .الکتب العلمی ، بتو : دار يون اأابار (؛1118 بن مسلم )بددالل حمم د ابوابن القتید ، . 11 . ض املصری قاهرة: مکتد الن ال، حتقیق: بددالرأن بدو ، الکم اخلال ة (؛1116) حمم دبل، أأد بن ابوویه، ابن مسک. 14: روحی النیاس، ریاب بدداحلمید ق ق، احملخم صةر ؤةاری مسةق يبةن سةاکر (؛1144بن مکرم ) حمم دا الدین ابن منظور، مج. 11

.وزیعوالت شرداب والن الفکر للط دار األول،، دمشق: الط دع مطیع، حمم دمراد، ن .انی ، القاهرة: مکتد الس ، احملق ق: أأد حمم د شا،ر، الط دع الث لباب اآ اب(؛ 1147سام بن مرشه )أمظفر ابن منقذ، أبو. 11ةة العمةة ة ي (؛1141بل، احلسن بن رشیق ) ، أبويداألز . 15 د: ق ق، احملعر ور ابةةرحمااةةن الس الط دع الدین بدداحلمید، حمی، حمم

اجلیل. داربتو : اخلامس ، د، أأد بن الشرواي ياألنصار . 16 ةةة (؛1141) حمم م قد األول،، مصر: مطدع الت الط دع ، جننف ةةة الةةيمن يمةةةا یةةمجوم بةةذکر الس

.العلمی د ، ابوير األنصا. 17 دالل حمم ق، احمليهةةةاطباةةةا احملةةة نی بأ ةةةبيهان والةةةوار ین ل (؛1114 )بد احلق حسنی الغفور بدد : بددق

سال .س الر انی ، بتو : مؤس الث الط دع ، يالدلوش .ینی قاف الد ، مصر: مکتد الث ا االر والعباری الذ (؛تاأن )يبالر ، بدديلربقوقا. 18د متاح ، أبوالدسي. 11 احمل، روضةة العاةة م ونمجزةة الفضةة م (؛1117ان )بن حد حمم دق: ق احلمید، بتو : دار ین بددالد يحم حمم

.الکتب العلمی .الکتب العلمی ، بتو : داري، وضع حواشیه بدنان بلياحملاان واملساو (؛تا)يب حمم دبراهیم بن إ، يدی ق ال. 44اجل، احملامي، الط دع الث انی ، ، حتقیق: بدود انسةةوار احملاضةةرة وأابةةار املةةذاکرة (؛1115) ياحملسن بن بل ف یم، ابن ينوخالت . 41 لش

بتو : دار صادر. صادر. األول،، بتو : دار الط دع داد القاض،، : و ق ق، احملاالرالبصالر والذ (؛1148ان )حی ، أبويوحیدالت . 44 الفکر املعاصر. األول،، بتو : دار الط دع ، ابراهیم الکیالي: ق ق، احمل یق اق والص الص (؛1111) ----------. 41 للکتاا.ار العربی الد القاهرة: انی ، الث الط دع امللو، حمم دبددالفتاح ق ق، احملمثي واحملاضرةال (؛1141ر )و ، ابومنصعاليبث ال. 41د ، شرح و حمااةةةن أزةةة العصةةةر زر يی يمةةة الةةة (؛1141) ----------. 45 دحتقیق مفی دار الكتاا :قمیی ، بتو حمم .می العلكلی -، احملقق: إهلام بدد الوهاا املفيالسكوب والع اب وما وقل لل ن واأ اب(، 1241) ----------. 46

.اجمللس الوطي للثقاف والفنون واآلداا :جامع الكویت ،دع األوىل ، الط غ العربی الرتبی األساسی ، قسم الل ، القاهرة: مکتد القرآن.جیازإ جاز وااإ (؛تا/ الفب،) ----------. 47 : حسن األمنی، بتو : مکتد احلیاة.ق ق، احملاخلاص ااص (؛تا/ اب،) ----------. 48 املناهل. ، بتو : داررالفطالف والظ الل (؛تا: جب،) ----------. 41 ومکتد اهلال . ، بتو : داراحملاان واأض ا (؛1141اجلاحظ، بمرو بن حبر ). 14 . ومکتد اهلال ، بتو : دار يااي اال الس الر (؛تايب) ------------. 11

1331تابستان ، 21م، شمارة نامة ادبیات تطبیقی، سال هفتکاوش/ 136

.املطدع االمتی :باشا، القاهرة ياأد زك :، حتقیقا ق امللوكأ يا ال ( 1114) ------------. 14د: قق احمل، طباةا العلمةام وامللةوک لوک يالس (؛1115بن یوسف ) حمم دین الد ، هباءياجلند. 11 بن بل، بن احلسنی األ،و حمم

الثانی ، صنعاء: مکتد االرشاد. الط دع ، احلوايل الط دع ، راز أاةةةرار الب ةةة و لةةةوم حاةةةالق اي جةةةازالط ةةة (؛1141، حیی، بن أزة )يلعلو ا احلسیي. 11 األول،، بتو : املکتد

.العنصری اجلیل. ، بتو : دارززر اآ اب ومثر األباب (؛اتيب، ابراهیم بن بل، بن متیم األنصار )ياحلصر . 15قاحمل، معجةةم اأ بةةام (؛1111بددالل یاقو ) ین أبوالد ش اا ي،احلمو . 16 الغرا األول،، بتو : دار الط دع ، بد اس: احسان ق .يسالماإل .لعنصری ، بتو : املکتد امبي اهلموممفي العلوم و (؛1118) بد اسبن حمم د، يارزماخلو . 17 .الکتب العلمی انی ، بتو : دارالث الط دع ، حياة اليوان الک،ی (؛1141بن موس، ) حمم د، يمت د ال. 18 جدید، تهران: دانشگاه تهران. ة از دورراپ دو ،نامهلغت (؛1377اکبر )دهخدا، علی. 33

د، احلسنی بن اياألصف صف ايألااب ار ال. 14 ةةةحماضةةة (؛1144) حمم ،، الط دع ، عرام والبليةةةامرا اأ بةةةام وحمةةةاورا الس األول األرقم. األرقم بن أيب بتو : دار

.يس األبلماألول،، بتو : مؤس الط دع ، نصوص اأايارربيل اأبرار و (؛1114، جارالل )خمشريز ال. 11 .: فیلیب، بتو : املکتد العلمی قق ، احملأ يان اأ يان نظم العايان ي (؛تايبین )، جال الد يیوطالس .14 للکتاا.، لیدیا: الدار العربی ز اامجیرةأحماان ا ة يالذ (؛1181بن بسام ) ي، ابواحلسن، بلنرتیيالش . 11 ، حتقیق: حمب هةا مةن اأما ة ؤاری م یا مسق وذکر ضةلها ومتسةي مةن حل (؛ 1115بن احلسن ) يالقاسم، بل ، ايبيافعالش . 11 الفکر. ، بتو : داريبن ارام العمر سعید بمر ین أيبالد ، بتو : مطدع اآلباء الیسوبینی.ح الق العرب اأ ب ي جماي (؛1111 بن یوسف )شیخو، رزق الل . 15 ب .یاارق : مکتد الص ، الش بن ابيطالو يا ة أم املرمانی ل أمسب املطالو ي (؛1145) حمم د ي، بلاليبالص . 16دبوبکر أ، ويلالص . 17 د بدد بزام، نظت متةةةام ابةةةار أيبأ ؛(1184بن حیی، ) حمم ، حق قه وبل ق بلیه: خلیل حممود بسا،ر، حمم

.اإلسالم اهلندي، قد م له: أأد أمنی، الط دع الث الث ، بتو : دار اآلفاق اجلدیدة. القرب،. ي، قم: ذو ايب الث ااعب العصر ال –ؤاری اأ ب العربب ؛(1146) يضیف، شوق. 18 ، مصر: من اوائل املطدوبا العربی .ارا امللوک (؛1481) حمم دبن حمم دبوبکر أ، يشالطرطو . 11 .الکتب العلمی األول،، بتو : دار الط دع ، يالکرمی النمر بدد حمم د: ق ق، احملالکسکوم (؛1118ین )الد ، هباءيالعامل. 54 شر.راسا والن للد س العربی األول،، بتو : املؤس الط دع ، اأ ب العريب م مح یوناني ي (؛1177، احسان )بد اس. 51 الفکر. داربتو : ، امل ا (؛1141 )الل بدد ، ابوعددريال. 54 الفکر. ، بتو : داررهرة اأمثام(؛ تا/ الفيب)هال العسکري، ابو. 51 اجلیل. ، بتو : دار یوان املعاي (؛تا/ اب،) -----------. 51

131/ های ایرانی در منابع عربیسیر تحول حکمت

.براهیم، بتو : املکتد العنصری إابوالفضل حمم دو يالدجاو حمم د: بل، ق ق، احملاا نیالص (؛ 1111) -----------. 55والغزايل. 56 د ضدطه وصی ،نصةةةي امللةةةوک ، املسةةةبوک يال ةةة (؛1141حامد ) ، أب الکتب ین، بتو : داریه: أأد اس ال

.العلمی ، هتران: توس.ؤاری اأ ب العريب (؛1177ا )، حن ياخور فال. 57 العلم للمالینی. الث، بتو : دار، اجلزء الث ؤاری اأ ب العريب (؛1117وخ، بمر )فر ال. 58 رة الثقاف .وزاالقاهرة: ، اأ ب واأا ق والکم واأمثام ي اأ کار ي (؛4441) يامل د حمم د، حسنی بن ياضالق. 51 األول،، بتو : دار ابن حزم. الط دع ، االس ونوازر العلم (؛1141، أبوبکر )ياملالک يالقاض. 64 .، تهران: صدای معاصررشید یاسمی رجمة، تایران در زمان ساسانی (؛1332کریستین سن، آرتور ). 11

الوطن. یاب: داراملنعم، الر : فؤاد بددق قاحمل ،اياا امللوک لوک ي رر الس (؛تايباحلسن ) بوا، ياملاورد. 64 .الفکر العريب الث ، القاهرة: دارالث الط دع أبوالفضل ابراهیم، حمم د: ق ق، احملي واأ بالل الکام ي (؛1117) عد اسال املربد، ابو. 61، جلگد ر ساسانی به عصـر اسـالمیریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصتا (؛1361) محمدی مالیری، محمد. 16

، تهران: توس.رهار ، راپ دو

اهلجرة. انی ، قم: دارالث الط دع ، زومرو الذ (؛1141احلسن ) ، ابوياملسعود. 65 املعرف . احلمید، بتو : دار ین بددالد يحمی حمم د: ق ق، احملجممل اأمثام (؛تايب) حمم د، ابوالفضل أأد بن املیداي. 66 .فردوس تهران: ،راپ ششم، تاریخ زبان فارسى (؛1371)ناتل خانلرى، پرویز . 17

.الکتب والوثائق القومی األول،، القاهرة: دار الط دع ، اون اأ ب ب ير نای اأ (؛1141ین )، ش اا الد يویر الن .68 هران: ویستار.کیواندخت کیوانی، ت ، ترجمةعرب ادبياتتاریخ (؛1363نیکلسون، رینولد ). 13

ووطواا، اال. 74 د ب ق بل یه و ضدطه وصی ، اةةةال الفاضةةة و ةةةرر الا ةةةرر اخلصةةةالص الواضةةة (؛1141ین )اسیاق برهان ال .الکتب العلمی األول،، بتو : دار الط دع ین، براهیم اس الد إحواشیه:

قاف .الث یوسف جنم، بتو : دار حمم دق: ق احمل، ل و ما مضازاة أمثام کلي (؛تايببن احلسنی ) حمم د بددالل ، ابوالیمن،. 71د: ق ق، احملاأمثةةام والکةةم اأکةةم ي ززةةر (؛1141ین )الد ، نوريالیوس. 74 رااألول،، املغرا: د الط دع حمد األخضر، و يحج حمم

.الدیضاء تب: مجال

ةبنیگاد دایگر ان: ، تهگر، جلگد دوزرگ اسـالمیالمعارف بـ ةدایر، «ابن ابی الحدیگد»(؛ 1373)آصف محمدفکرت، . 73

.162-163 المعار بزر اسالمی، ص

نامهج: پایانعگرب، دانشگگاه ادبیگات، پایگان نامگه دکتگری های ایرانيان باستان در منابع عربـیحکمت(؛ 1332صالحی، پیمان ). 76

. ، کرمانشاه: دانشگاه رازیپوروحید سبزیان :استاد راهنما رازی،

حمك م ( -وا ي اأ ب املاارن ) صلي لمي حب

کرمانسا ،کل ي اآ اب والعلوم اإنساني ، نامع رازي 612-18م، ص 6162زة. قب 6391زة. شب 6932 يف، 62 ، الع ابعالس ا الس

6 مثام العربي لب اأإ یراني مثام اإاأ ؤطو ر

6ورپوحي ابمجیان العربی وآداهبا، جامع رازي، ،رمانشا ، إیرانأستاذ يف قسم الل غ

9نيايرزا رو ، جامع رازي، ،رمانشا ، إیرانالد ،تورا يف فر الل غ العربی وآداهبا

املل صین الد یرانینی . بعد انتصار املسلمنی العرا بل، الفرس وابتناق اإلقوا احلکمی مش ورون باأل ،ماالقد ونیرانی اإللقد اشت ر

من کثتال ة قرون فقد. ولکن بعد بد یرانینی ونقلت بن احلکماء اإل دا العريباأل هذ احلکم بطرق خمتلف يفسر تاحلنیف للدیث بن راس ت هذ الد مت . خرینآشخا أإل، و نسدت أ مثا العربی ل، األإلت یرانی وتدد هویت ا اإلقوا احلکمی هذ األ قوا احلکمی من األ ،ثتا ن أراس ظ ر هذ الد أ ،نفسه اجملا . ويفطرأ بل، هذ األمثا طوا القرون املتتابع ال ذي الت طو ر

ا قد یرانی اإل عب للداحثنی العرا واتهمحیث ا بربی ثوبا ولدست دا العريبهاضم األ ت يفحم ینابیع هذ ن أ با من الص یرانی قاف اإلت من الث مثا انشق األ

.احلکم االیرانی ، االمثا العربی ، الثقاف االیرانی :ليلي الکلما ال

41/14/1118تاریخ القدو : 41/7/1241 اریخ الوصو :. ت1

wsabzianpoor@yahoo.comالعنوان اإللکرتوي للکاتب املسؤو : .4 Aforoughinia@gmail.comالعنوان اإللکرتوي: .4