1

İŞ KAZALARI VE

KORUNMA YOLLARI

Prof.Dr. Tunç Demirbilek

Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi

Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü t.demirbilek@deu.edu.tr

2

SUNUM PLANI

1. Giriş 2. İş Kazası Nedenleri 3. Türkiye’de İş Kazalarını Etkileyen

Faktörler 4. Türkiye’de Yapılan Bazı Araştırmalar

3

GİRİŞ

• İş sağlığı ve güvenliğine ile davranışına yönelik

ilgi artışı • İş kazaları risk davranışlarından kaynaklanır. • İş kazalarının çeşitli nedenleri olmakla beraber, yapılan araştırmaların tümü iş kazalarının;

– beklenmedik olaylardan, – bireylerden, – makinelerden ve – çevre koşullarından kaynaklandığını ortaya koymuştur.

4

İŞ GÜVENLİĞİ İÇİN PARADİGMA DÖNÜŞÜMÜ

– Geleneksel Yöntemler: • Mühendislik • Eğitim • Uygulatma

– Güncel Yöntemler: • Güçlendirme • Ergonomi • Değerlendirme

5

1. Doğrudan nedenler (enerji ve/veya tehlikeli materyallerin

planlanmamış şekilde ortaya çıkışı) 2. Dolaylı nedenler (güvenli olmayan davranışlar ve koşullar) 3. Temel (kök) nedenler (yönetimin güvenlik politikaları ve kararları ile

bireysel faktörler)

İŞ KAZASI NEDENLERİ

6

İŞ KAZASI NEDENLERİ

7

8

TÜRKİYE’DE İŞ KAZALARININ OLUŞUMUNDA ETKİLİ OLAN FAKTÖRLERİN İSTATİSTİKSEL

ANALİZİ • Veriler, 1980–2004 yılları SSK İstatistik

Yıllıklarından derlenmiştir. İş kazaları; • işyeri büyüklüğü dikkate alındığında:

– 9 ve altında sigortalı çalıştıran işyerlerinde-daha çok küçük işletmelerde

• mesai saatleri dikkate alındığında: – 1. iş saatinde

• kıdem dikkate alındığında: – 3 ay-1 yıl kıdem. Deneme süresini takiben ilk yıllarda

• yaş dikkate alındığında: – 25–29 ve 30–34 yaş aralığında

9

Ekonometrik Model: Johansen Metodolojisi

• İşyerindeki günlük çalışma süresi % 10 artınca iş kazalarının % 6.3 oranında azaldığı görülmektedir.

• Bireylerin medyan kıdemi % 10 artınca, iş kazalarının % 26,3 artması beklenmektedir.

10

Diğer Bulgular

• 5 yıl ve üzeri kıdeme sahip olan sigortalılar, diğerlerine göre daha düşük iş kazası ortalamasına sahiptir.

• 1. iş saati ile aynı düzeyde olmamakla birlikte 8. saat ile 4. saatte de iş kazası vakalarında artış görülmektedir.

• İşyerinde çalışan sigortalı sayısı açısından ise, 501-1000 ile 1001 ve daha fazla çalışanın olduğu işletmelerde iş kazası en az düzeydedir.

11

TÜRKİYE’DE YAPILAN BAZI ARAŞTIRMALAR: Güvensiz Çalışma Ortamı

ve Güvenli Olmayan Davranışlar

• Aybek, Güvercin ve Hurşitoğlu (2003) bazı kamu kurumlarında çalışan toplam 217 teknik personel üzerinde yapmış oldukları çalışmalarında, – iş kazasına uğrayan 13 kişi bunun nedeni olarak

• % 44,4’ü güvensiz çalışma ortamıyla ve • % 55,6’sı güvenli olmayan davranışla ilgili

faktörleri belirtmişlerdir.

12

TÜRKİYE’DE YAPILAN BAZI ARAŞTIRMALAR: Güvensiz Çalışma Ortamı

ve Güvenli Olmayan Davranışlar

• Demirbilek (2005) tekstil sektöründe faaliyette bulunan bir firmada 250 işçi üzerinde iş güvenliği kültürü araştırması gerçekleştirmiştir. – İşçilerin iş kazasına en fazla neyin neden olduğuna ilişkin

düşüncelerinin dağılımı ise şu şekildedir: • % 61’i güvenli olmayan davranışı, • % 39’u güvensiz çalışma ortamını

iş kazası nedeni olarak görmektedir. • Demirbilek ve Çakır (2008) tekstil çalışanları üzerinde yapmış

oldukları çalışmalarında da, iş kazalarının nedeniyle ilgili soruya katılımcıların – %45,3’ü “işçinin güvenli olmayan davranışı” ve – %53,5’i “iş güvenliği olmayan çalışma ortamı” olarak cevap

vermişlerdir.

13

TÜRKİYE’DE YAPILAN BAZI ARAŞTIRMALAR: İş Güvenliği Kültürü

• Demirbilek (2005): İş Güvenliği Kültürü Araştırması – İş güvenliği kültürü değişkenleri arasında en yüksek

korelasyon • çalışanın güvenlik algıları ile yönetimin güvenlik

algıları ve • güvenlik önceliği ve yönetimin bağlılığı değişkenleri

arasındadır, – Erkeklerin güvenlik katılımı ortalaması kadınlardan

yüksek bulunmuş, – Çalışma yaşamında iş kazasına uğrama: Güvenlik

önceliği, güvenlik eğitimi ve kişisel kontrol boyutlarında anlamlı farklılıklar gözlemlenmiş.

14

İŞ GÜVENLİĞİ KÜLTÜRÜNÜN TANIMI • Örgüt kültürü:

– davranışsal normlar = iş yapma biçimi nedir? – değerler = önemli olan nedir ? – inançlar = nasıl gerçekleşir ?

• İş güvenliği kültürü örgüt kültürünün bir alt parçasıdır ve şu şekilde tanımlanabilir: “ Biz kimiz ve neyiz, neyi önemli buluyoruz ve bu kapsamda

işleri nasıl yapıyoruz.”

• Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu (IAEA )’nun tanımına göre “iş güvenliği kültürü,

örgütün iş sağlığı ve güvenliği programlarının yeterliliğine, tarzına ve uygulamadaki sürekliliğine karar veren birey ve grupların değer, algı, tutum, düşünme alışkanlıkları, yetkinlik ve davranış örüntülerinin bir toplamıdır”.

15

TÜRKİYE’DE YAPILAN BAZI ARAŞTIRMALAR: İş Güvenliği Kültürü

• Akalp ve Aytaç (2005) otomotiv yan sanayinde uluslar arası alanda faaliyet gösteren orta ölçekli bir işletmede toplam 72 kişi üzerinde yapmış oldukları çalışmalarında, Demirbilek (2005) tarafından oluşturulan güvenlik kültürü anketini kullanmışlardır. – Güvenlik önceliği ile güvenlik iletişimi ve

algılama arasında pozitif yönlü anlamlı ilişkiler bulunmuştur.

16

TÜRKİYE’DE YAPILAN BAZI ARAŞTIRMALAR: İş Güvenliği Kültürü

• Demirbilek (2005) tarafından oluşturulan anketin kullanıldığı bir diğer çalışmada, Ocaktan (2009) tarafından otomotiv sektöründe 710 kişi üzerinde yapılmıştır. – İşyerlerinde daha önce iş kazası geçiren

çalışanların • yönetimin bağlılığı ve güvenlik eğitimi

boyutlarına ilişkin puan ortalamalarının – iş kazası geçirmeyen çalışanlara göre

anlamlı şekilde düşük çıkmasıdır.

17

TÜRKİYE’DE YAPILAN BAZI ARAŞTIRMALAR: Kişisel Koruyucu Donanım Kullanımı

• Demirbilek ve Çakır (2008) çalışmalarında, kişisel koruyucu donanım kullanımı (KKDK)ve güvenli davranışı etkileyen bireysel ve örgütsel değişkenler ele alınmıştır. Bir tekstil fabrikasında çalışan toplam 170 çalışan üzerinde gerçekleştirilen çalışmada ulaşılan bulgulara göre, – KKDK ile güvenlik etkinliği ve koruyucu kullanımın

ulaşılabilirliği arasında olumlu bir ilişki, – KKDK ile güvenlik ihtiyacı, güvenlik uygulamaları ve işyerinde

İSG’nin önemi arasında olumlu bir ilişki, – KKDK’yı en çok etkileyen değişken, koruyucu donanımın

ulaşılabilirliği, güvenlik ihtiyacı ve iş kazasına uğramış olma durumunun olduğu,

– KKDK ile iş yaşamında iş kazasına uğrama ilişkisi: İş yaşamı boyunca iş kazasına uğramış olmanın güvenli davranışı etkilediği saptanmıştır.

18

TÜRKİYE’DE YAPILAN BAZI ARAŞTIRMALAR: Kadercilik

• Dursun (2011) otomotiv yan sanayinde biri yabancı ortaklı, diğeri aile şirketi olmak üzere orta ölçekli 2 firmada güvenlik kültürünün çalışanların güvenlik performansı üzerindeki etkisini incelemiştir.

• Eğitim düzeyi: İlkokul/ortaokul mezunu çalışanlar, lise mezunu çalışanlar ve üniversite mezunu çalışanlara göre daha kaderci bir anlayışa sahip oldukları söylenebilir. Diğer bir ifadeyle, eğitim düzeyi arttıkça çalışanlar daha az kaderci düşünceye sahip olmaktadır. – Kadercilik algısı operatörde yüksek, yönetici de

düşük • Kadercilik düşüncesindeki artış;

– güvenliğe uyma davranışını azaltmaktadır. – güvenlik katılımını azaltmaktadır.

19