* № * *

« »

ң

http:// -

«Хығыр! Сағын!

Чалтанма!»

Пу сығарыста: Детективтернiң матырлары

Наа книгалар асчатхан олтырых

Книга тилекейнiң сiлии

Детективтер экраннарда

Прай ниме хынығ чир ÿстÿнде

Чил чöрiстерi

Олған детективтерi

Пicтiң хығырығчыларның хынған детективтерiнеңер фоторепортаж

Детективтернiң матырларының прототиптерi

Календарьны кöрiбiзеең

Аарлығ нанҷы!

Пу сығарыста пicтiң газета сағаа детективтердеңер чоохтап пирерге сағынча. Детективтер аймах-пасха полчалар, оларны саблығ писательлер пасчалар паза пасханнар. Чылдаң

чылға, тöлдең тöлге олар пiстiң хайиибыс тартчалар. Детективтiң полтазы хайдағ даа полза, ол прайзына хынығ. Син аны пiр ле хығырарға

одырыбыссаң, прай чазыттарны табырах пiлiп аларға сағынчазың, хай пiрее матырларны сизiк хаапчазың, кем ол – сайбағҷы алай ба кемнiң тоғыр сайбағ ит салған кiзi.

Син детективтер пасхан писательлернең танызарзың, пiлiп аларзың синiң час олғаннар хайдағ детективтер хығырчалар паза даа кöп ниме пу жанрнаң палғалыстығ.

Хығыр! Сағын! öткiн пол!

Детективтернiң

матырлары

Сыщик - iстезiг апарчатхан кiзi. Сыщик полып тоғынчалар правоохранительнай органнарының тоғынҷылары, олаңай детектив, чағыннар, туғаннар алай ба таныстар, киненге кiрген

кiзiнiң пiрееде уссанабас кiзiзi. Сыщиктiң омазы детективтiң

ööнiнде. Преступник – сайбағ ит салған кiзi, ол чазынча, тис чöрче.

Детективте ол соонаң на кöзiдiл парча, хығырығҷы аны кирегi

киненге кiрген алай ба чiгленiске кiрген тiп сағынча. Потерпевший – ол кемнiң тоғыр сайбағ ит салған кiзi.

Детективте пiрееде киненге кiрген кiзi позы сайбағҷы пол парча.

Киречi кiзi - аның хоостыра сайбағҷы таап алчалар.

Паза аннаң пасхазы: чöп пирчеткен кiзi (консультант), полысчы (помощник), чiгленiстiг (подозреваемый).

Наа книгалар

асчатхан олтырых

Изен, минiң аарлығ хығырығҷым! Синнең

хада пазох Настя! Книга тылаастарын читтiр пирим. Детектив - ол хынығ паза ÿтертiстiг

литература жанры. Детективтiң полтазы хайдағ даа полза,

хорғыстығ алай ба хорғыс чох, ол прайзына хынығ. Аннаңар мин

пÿÿн сiрернi хай пiрее иң не хынығ детективнең таныстыр

саларға сағынчам. Елена Сухованың шпионскай

детективтерiндегi сериязындағы Семён Растяпкиннеңер чоохтап пирерге сағынчам. Ол серияға ÿс хынығ повесть кiрген: «Приключения Растяпкина, или Опасная правда», «Приключения Растяпкина, или Экзамен на выживание» паза «Приключения Растяпкина, или Идеальная ловушка». Матыр Семён Растяпкин

фамилиязына турыстығ оолах. Компьютернең система кодын

одыбысса, компьютерi iдöк оодыл парча, саай полған орыннаң

тис парыбысса, позының соонҷа пiрее ниме артыс ла салар. Че

андағ даа полза, оолағас суперсекретнай академияны тоозып алча. Ол академияда ӱгретчелер андағ наукаларға, хайзын прай

чир ӱстӱнде таппассың. Аның тирии, лазер пулемёды, кӱн

чариина ла атча. Паза Семённың чоохтанҷаң хомяк Фёдор пар,

ол Растяпкинге прай чирде полысча. Хығырып ал Семён

Растяпкиннеңер, пiлiп аларзың аның прай чазыттарын!

Паза пiр сабланчатхан «Чёрный котёнок»

детектив сериязынаңар чоохтап пирерге

сағынчам. Ол серия 1996 чылдаң сығара чуртап

парча. Анда хынығ, хатхы-кÿлкi, пiрееде хорғыстығ даа киректер сыхчалар. Авторлары Россияның паза пасха хан

чирiнiң писательлерi. Владимир Авериннiң

«Тетрадь опасных секретов» хығырып аларға чöптепчем. Анда чазыт сайбағларны iлезiне сығарған Вадик Ситников пар. Ол Майя хызычахха полыс пирче. Ағаа ол хызычах ииргi тууп тастылығ тетрадь чазыр саларға пирче. Букинист тетрадьта ноо-ниме пазыл парғаннаңар чоохтап пирче. Анда Николай Тесла пасча, чир ÿстÿнде 2012 чылда космоста улуғ саай пол парар тiп, прай сананыстар ит салча, хайди ол катастрофа пiске чит парбазын тiп. Хайди даа пу тетрадьты специалисттерге пирiбiзерге кирек, сайбағчыларның холларына кiр парбазын…

Най хынығ хығырылча пу книга, хығыр кöр!

Анымҷохтасчам! Пiрее ÿндезiглер полза, пазыңар мағаа!

Книга тилекейнiң сiлии

Сазанакова Екатерина, 14 час, Таштып аймаа, Кiчiг Арбат аалдаң:

«Антон Ивановтың паза Анна Устинованың «Загадка чёрного призрака» детективтi хығырып аларға чöп пирче. Пу книгада пис нанҷыдаңар чоохталча. Олар клад тiлепчеткенде, пiр ииргi турада подвал

кöр салчалар. Ол оразар кiрiп, кÿннiң сай пiр

кiзi чiт парыбысча. Нанҷылар аны китеп, чазыт iн таап алчалар, анан улуғ залзар кiр

парчалар. Анда таныс нимес кiзiлер кибiр служба иртiрчелер… Пу

книга минiң кöңнiме кiрген, анда кöп чазыттар паза хынығ

нимелер». Лопатин Гена, 9 час, Боград аал «Хаҷан мин ис салғам «Страна Читалия»

газета детективтерге чарыдылар, мин пiлгем

ноо-нимедеңер пас пирерге. Пар минiң Катя

Матюшкинаның «Лапы вверх» хынған

книгам. Пу книга хоостарынаң минiң хайиим

тартхан. Хығыр сыхханда, Фу-Фу адайахнаң паза Кис-Кис хоосханаң танысхам. Пу iкi нанҷы детективнай бюро азып аларға сағыныбысханнар, прайзына полызарға, чiдiрiглернi тiлирге паза даа пасха ниме. Пастағы

тоғыстары оларның иң аар пол парған: музейдең аарлығ

экспонат чiт парған, аны таап аларға кирек. Ноо-даа ниме полза, сыщиктер таап алчалар чiдiрiгнi. Прайзына чöп пирчем хығыр

кöрiңер пу книганы, ээрiнерге маң чох полар!»

Детективтер экраннарда

Детективтер - ол пiр ле чалғыс жанр, хайзын хығырарға даа, кинода даа кöрерге хынығ. Детективтернi кöрчелер прайзы: олғаннар, улуғлар. Анда пасха киректер пол парчалар, ол ÿгретче, сағысты тоғындырча.

Пастағы олғаннар детективтерiн совет тузындағы киностудиялар кöзiт сыхханнар. Ол киноларны нинҷе-нинҷе тöл кöр салған.

Шерлок Холмстың паза доктор Ватсонның, приключениелерi паза Анискиннiң, аалдағы милиция тоғынҷызы, хынығ киректерi амға теере кöрiгҷiлернi öрiндiрчелер.

«Деревенский детектив» - совет тузындағы пiр сериялығ фильм. Аны режиссёр Иван Лукинский Виль Липатовтың повезi хоостыра 1968 чылда суурған. Пу лирическай детектив аалдағы

участковай Анискиннiң чуртазынаңар.

Аал клубының устағҷызының аккордеонын оғырлап алчалар.

Колхозта андағ ниме – уғаа улуғ тылаас. Анискиннiң чооғынаң

аккордеон пiр маңат iнектең дее аарлығ турча. Ағаа ол сайбағны

iлезiне сығарарға кирек. Детективнай мультфильм «Следствие

ведут колобки» Эдуард Успенскийнiң

«Колобок идёт по следу» книгазынаң

суурыл парған. Пу кирек Шефтың паза

аннаң хада тоғынчатхан арғыстары Шерлок

Холмсха паза доктор Ватсонға уғаа тööйлер. «Десять жизней кота Титаника» -

олғаннарға мистика детективi. Хынығ детектив, ööн рольларында олғаннар. Улуғларға даа хынығ полар аны кöрiп аларға.

Лив 12 чазына сағынған сыйых алып алча – пароходтығ чорых чöрерге. Олох кӱн чазыт нимелер пол сыхчалар. Лив

нанҷызынаң хада пароходта чазыт комната таап алчалар.

Соонаң хайдаң-да хара хоосха сых килче. Хызыҷахха пурунғы

чуртастағы нимелер кöрiн сыхчалар. Кем-де ағаа, 100 чыл

мының алнында талайда саай пол парған тiп чоохтап пирерге

сағынча. Улуғлар Ливке киртiнминчелер, аннаңар ол нанҷызынаң

хада ол чазытты пiлiп аларға сағыныбысча…

Прай ниме хынығ чир

ÿстÿнде

Син пiлчезiң ме… …литературадағы сыщиктернiң прототибi француз

сайбағҷы Эжен Франсуаза Видок полған. Анаң ол, ХIХ век пасталчатханда, полицейскай полып тоғын сыххан; iдöк ол сысктың

пастағы кiзiлерi аразында;

…детективнай жанрның пастағызы америка писательi Эдгар Алан По

саналча; …Шерлок Холмстаңар Конан Дойл ла нимес, аның оолғы Адриан паза

Айзек Азимов, Нил Гейман, Марк Твен, Стивен Кинг, Борис Акунин, Сергей Лукьяненко пасханнар;

…Артур Конан Дойл 40 чыл азыра тус спиритизмге чарыт салған; …Артур Конан Дойл Шерлок Холмстаңар чоохтарында

криминалистика оңдайларын пас салған, ол оңдайларны полицияда аның алнында пiлбеҷеңнер;

…Агата Кристи пастағы детективiн «Таинственное преступление в Стайлз» аптекада пасхан, хаҷан ол фармацевтиканы ӱгренчеткен;

… СССРның прайзынға таныс литературнай сыщик – майор Пронин – Лев Орловтың матыры.

Чил чöрiстерi

Улуғ нимес чöрiс А.Конан Дойлнның Шерлок Холмснаң

паза доктор Ватсоннаң хада аймах-пасха городтарҷа паза

чир-суғларҷа тут кöреелер. Шотландия (Эдинбург г.)

24 июньда 1991 чылда Эдинбургтың Пикарди-плэйс орында

писатель тöреен тураның хыринда Шерлок Холмсха памятник

азыбысханнар. Ол статуяны Эдинбургтағы пÿдiрiгҷiлер

Федерациязының 40 чазына асханнар. Аның скульпторы

Джеральд Лэнг, ол сыщиктi плащтығ паза кепкалығ, холында трубкалығ, улуғ сағыссыраста турчатхан чайаан.

Великобритания (Лондон г.) Лондондағы Пиккадилли площадьта чапсых Театр

«Критерион» пар. Мында, театрның барында, доктор Ватсон

Стэмфорд нанҷызына учурап парча, хайзы ағаа Шерлок Холмстаңар чоохтап пирче («Этюд в багровых тонах»). Пу танығлығ кирек хоостыра «Критерион» бар зданиезiнде мемориальнай чарды iлiнче.

Паза пiр орын Артур Конан Дойлнаң палғалыстығ – Ах арығ

Варфоломейнiң больницазы. Мында химия лабораториязында Джон Ватсон Шерлок Холмснаң танызып алған («Этюд в

багровых тонах»). Ам пеер сериалның фанаттары килчелер,

Джон турған орында турып, ниме-де сағынып, тура хырынзар кöрчелер.

Швейцария (Майринген г.) Мориарти профессордаң чазынып, Шерлок Холмснаң доктор

Ватсон гостиницада хонғаннар («Последнее дело Холмса»). Анда музей комплекзi тöстел парған. Ол комплекске «Шерлок Холмс» гостиница кiрче.

Япония (Каруидзава г.) Тилекейде Японияда iкiнҷi памятник Шерлок Холмсха

чарыдылған.

Пу памятник Артур Конан Дойлның романының тiлбестiгҷiзi

Нобухара Кеннiң сылтаанда турғызыл парған. Ол сыщиктiң

чöрiлерiн 30 чыл азыра iстескен (1923 чылдаң сығара 1953

чылға читiре). Ол памятниктi саблығ японскай Сато Йосинори скульптор иткен, 9 октябрьда 1988 чылда азылған.

Россия (Москва г.)

Смоленскай набережнайда, Великобританияның посольствозы

хыринда, памятник пар, анда Шерлок Холмс паза доктор Ватсон хада турчалар. Ол памятник 2007 чылда апрельде турғызыл

парған. Ол тоғысты Андрей Орлов иткен. Ол скульптураларның

омалары Василий Ливановха паза Виталий Соломинге тööйлер,

пу актёрлар оларның рольларын Игорь Масленниковтың

фильмнерiнде толдырғаннар.

Олған детективтерi

Дэвид оолағас чуртаан. Пiрдеезiне

теңмеҷең, амыр полҷаң. Че пiрсiнде аның

iҷезiнiң мастерскойында хооста хуу хат

Афрозина паза Фосс хоосха, сыщик Фикс паза абахай Бьюти тiрiл парғаннар. Iди пасталча Сергей Тасканың «Тайна рыжего кота» нымах

детективi. Дэвид Фикс детективнең паза пасха

книгадағы матырларнаң хада аймах-пасха

чазыттар, сöстер ойыннарын тiлепче. Абахайның хызыҷағы чiт

парча, хуу хат аны сыбырап салча. Дэвид ол паланы таап аларға

кирек. Франц фон Петухофф, Джонни Маузер

паза шериф Вальдемар Хельма Хайненiң

«Дело было в Кукалау» книгазында чӱгӱр чöрiп майых парчалар, олар пiл полбинчалар,

ноо-ниме Кукалау хуторда полча. Таңах

хазаазында пiлдiзi чох нымырха пол парча, хан

соорҷаң аң хайынча, хайдағ ниме нымырхадаң

сых килер – аны ööн матырлар пiл полбинчалар. Анын ÿчÿн пос iстезiглерiн апар сыхчалар.

Паза даа пасха хынығ детектив книгалары пар. Хығырыңар,

библиотеказар чöрiңер.

Пicтiң хығырығчыларның

хынған детективтерiнеңер

фоторепортаж

● Диана Давыдованың америка

писательiнiң Блю Бальенiң «Тройка Райта» хынған детективi полча: ööн матырлар тураны арачылапчалар, аны чох

идiбiзерге итчелер. Ол тура архитектураның

шедеврiне саналча.

● Олег Тороковха Эмили Родданың

«Дело о говорящем попугае» книгазы

кöңнiне кiрген. Анда алты чиит

детективтердеңер чоохталча. Олаңай ла

кирек сидiк нимее айлан парча.

● Даша Лаврецкайның пастағы хынызынаңар паза хорғыстығ iстезiглердеңер Казагашева Виктория Екатерина Вильмонттың «В поисках сокровищ» книгазында хығырып алған.

● Данил Жарконских Валерий Гусевтiң

«Пиастры для юных пиратов» книганы таныхтаан. Анда Алёша паза Димка Оболенскийлер, сыщик оолағастар, наука iстезиин суднода итчелер.

● Вандышева Валерияға Антон

Ивановтың паза Анна Устинованың

«Тайна пропавшего академика» книга

кöңнiне кiрген. Мында дачаларда улуғлан

парған учёнай чiт парча.

● Канзычаков Миша Томас Брецианың

«Нормальная сумашедшая семейка» книгазын хығырып аларға чöп пирче. Анда ööн матырлар «Семейное счастье» телевизордағы шоуның аралысчылары пол парчалар. Оларның соонҷа камералар ÿс кÿн паза ÿс хараа китепчелер.

● Шерит Болдринiң «Загадка багрового

источника» Валерия Калининаға хынығ пiлдiрген.

Детективтер матырларының

прототиптерi

Прототип ол андағ кiзi, хайзынаң автор позының матырының омазынға пазып алча. Ол тархынға кiр парған кiзi дее полар алай ба писательнiң хайдағ–да танызы, кöрген кiзiзi.

Шерлок Холмстың прототибi имнег киреендегi профессор, маңат хирург Джезеф Белл пол парған. Аның студенттерi ағаа ÿрÿкчеңнер: ситкiп кöрiстiг паза «дедуктивнай методына».

Артур Конан Дойл Эдинбургский университете ÿгренчеткенде ол профессорнаң танызып алған. Дедукция методын Белл имнег киреенде уғаа кирек ниме тiп санаҷаң. Конан Дойл ол оңдайларын позының чайаачы тоғыстарында кöп пасхан. Конан Дойл пасчаң, профессор Белл детектив полған полза, кöп сайбағлар азыл парарҷыхтар. Пастағы чоох Шерлок Холмстаңар Джозеф Беллнiң 50 чазына сыххан.

Конан Дойлның паза пiр матыры пар, ол доктор Мориарти. Профессор Доктор Мориарти криминальнай

организацияның устағҷызы полча. Ол криминальнай мирнiң генийi. Конан Дойл Мориартинi математика маңат пiлчеткен, уғаа хыйға кiзi ит салған. Писатель ол хылыхты нанҷызынаң кöрiп алған. Нанҷызы генерал-майор Дрейсон.

Агата Кристи мисс Джейн Марплны позының ууҷазынаң пазып алған. Аны писательницаның пархазы таап алған кассетада истiп салған. Прайзы аның алнында сағынҷаңнар: мисс Марпл Мадлен де Скюдери француз писательницазынаң пазыл парған. Ол XVII векте чуртаан полған.

Календарьны кöрiбiзеең

22 май 1859 чыл Англия писательi Артур Конан Дойл тöреен

Сағысха кирiбiзеең, кемнi «Детективтiң генийi» тiп адирға чарир. Прай даа литературоведтер чоохтирлар, ол детективтi iди пас салған, хайдағ пiс аны XXI векте пiлчебiс. Артур Конан Дойл Эдинбургта тöреен. Аның пабазы хоосчы паза

архитектор полған. Сöбiрезiне ахча удаа читпеҷең. Паба-iҷезi оолағасты абыс чолынҷа ÿгренерге ызыбысханнар, че анзы

имҷi поларға сағынған. Аннаңар пастағызын Эдинбургтың

университедiндегi имҷiлер тимнеҷең факультетсер ÿгренерге кiрген, соонаң Германиязар ÿгренерге парған.

Кiчiгдең сығара Артур Майн Ридтiң паза Вальтер Скоттың чоохтарын хығырарга хынҷаң, талайларҷа чорых тударға

сағынҷаң, аның ÿчÿн ол корабльдағы имҷi полып тоғын сыххан.

Iди ол китобойларнаң хада Ледовитай океанҷа чöрген, Африкада

полған. Ағаа чуртазында чааларда даа аралазарға килiскен – чааҷы имҷiзi полған. Конан Дойл тилекейче кöп чорых чöрген,

спортнаң айғасчаң, пос хазығын пик холда тутчаң. Лондонда

Конан Дойл имҷi тоғызынаң айғас сыххан. Харах имҷiзiнiң пациенттерi кöмес полчаң, аны таныбачаңнар. Кöместең пас сыххан, че мында даа оң полбаан: ÿр ниместең Шерлок Холмсты сағынып алған…

Пастағы повестьтi Шерлок Холмстаңар сизiнмин халғаннар, че iкiнҷiзi - «Знак четырёх» - авторны сабландырған. Соонаң XXI вектiң 90 чылларында «Приключения Шерлока Холмса», «Записки о Шерлоке Холмсе», «Собака Баскервилей»,

«Возвращение Шерлока Холмса» паза аннаң даа пасха

книгалар сыхханнар. Конан Дойлның чайаачы тоғыстары тилекей

классиказы тiп саналчалар. Аның детективтерi хынығлар,

табырах прай хығырыбызарға сағынчазың, чоох ноо-нименең

тоозыларын пiлiп аларға маңзырапчазын.

Син пiлчезiң ме… …англия писательi Сомерсет Моэм пiди теен: «Конан Дойл Шерлок Холмсты ла сағынып алған ÿчÿн аның детективтерi саблығлар, хығырығҷыларның хайиин тың тартчалар».

…Конан Дойлның киндiлерi хығырчатхан кiзiлернiң аразында кöбiзi криминалистиканаң айғасчатхан чон. Аның киндiлерi полицейскийлернi дее ÿгретчеңнер.

15 сентябрь 1890 чылда Англия писательницазы Агата Кристи тöреен

Агата Кристи (хыс фамилиязы Миллер) Торки городта, Девон графствода (Англия)

тöреен. Аның паба-iҷезi СШАның пай кiзiлерi

полғаннар. Ол Миллерлернiң сöбiрезiнде

хызычахтарның иң кiчии полған. Агата, ибде

ÿгренiп, чахсы ÿгредiг алып алған, музыканаң айғасчаң. Чаа

тузында госпитальда медсестра полған. Iдöк аптекада фармацевт полып тоғынған. 1920 чылда Агата Кристинiң пастағы романы «Таинственное происшествие в Сайлз» чарыхха

сыххан. 1926 чылдаң сығара ол саблан сыххан, хаҷан аның

чайаачы тоғыстарын журналларда сығар сыхханнарында. Ол сағынып алған iстезгҷi Эркюль Пуароны паза улуғ частығ ипчiнi мисс Джейн Марплны. Паза пiр матыр романнарында пар: ол хыйға паза хынығ Гастингс. 1956 чылда Агата Кристиге Британскай Империяның орденiн сыйлааннар, 1971 чылда Кавалердама Британской Империи орденiн читiргеннер. 1958 чылда Агата Кристи английскай Детективнай клубты устап сыххан.

Син пiлчезiң ме… …Агата Кристи дисграфиянаң ирееленҷең – ол тексттер пас

полбинчатса, прай аның чоохтарын чоохтап пасчаңнар.

…позының чоохтарының аразында Агата Кристи «Десять негритят»

книганы иң артых тiп санаҷаң.

2 апрель 1932 чыл Польша писательницазы Иоанна Хмелевская тöреен

Иоанна Хмелевская Россия

хығырығҷыларын ироническай

детективтернең таныстырған. Ол iдöк хатхы-

кулкi пособиелер, фельетоннар паза олғаннарға книгалар пасхан.

Иоанна Хмелевская (сын ады – Ирена Барбара Кюн)

Варшавада (Польша) тöреен. Аның пабазы банкттың пастығы

полған, пабазына маң чох полҷаң, аның ÿчÿн хызыҷах соонҷа

iҷезi, ууҷазы паза iкi койiлерi кöрҷеңнер. Иоаннаны 4 часта

хығырарға ÿгрет салғаннар, аннаң сығара ол кöклö дее

ойнабиныбысхан, учураан на книгаларны прай хығыр сыххан. Иоанна Хмелевская Варшавадағы политехническай

институттағы, архитектор пöлиин тоос салған. Нинҷе-де чыл

специальнозынаң тоғынған. Че 1970 чылдаң сығара писатель

тоғызынаң чуртап сыххан. Ол 40 роман пас салған, пастағызы -

«Клин клином» - 1964 чылда сыххан.

Пистельницаның детективтерiн прай чир ÿстÿнде пiлчелер,

хынып хығырчалар. Ол олғаннарға даа пасчаң: «Дом с приведением», «Особые заслуги», «Сокровища», «2/3 успеха», «На всякий случай».

Син пiлчезiң ме… …Иоанна Хмелевскаяның позының издательствозы пар, анда аның ла

книгалары сыхчалар; …писательница айғазарға хынча – бридж, маркалар паза янтарь чыыпча, ракушкаларның монҷыхтар итче паза даа пасха хынығ нимелер

ит полчаң.

Приложение на хакасском языке к познавательно-развлекательной газете

«Страна Читалия» Переводчик Боргоякова Н.В.

Редактор Топоев И.П. Консультант Байкалова А.С.