Ο Ελληνικός Εμφύλιος της Δεκαετίας του 19402020)-Civil-War.pdfέχοντας «παντρευτεί» την οικονομική επιστήμη

Ο Ελληνικός Εμφύλιος της Δεκαετίας του 1940

~ 1 ~

Draft. An updated version is available here:

https://www.atiner.gr/gtp/Papanikos(2020)-Civil-War.pdf

Γρηγόρης Θ. Παπανίκος


ATINER 2020

https://www.atiner.gr/gtp/Papanikos(2020)-Civil-War.pdf


~ 2 ~


~ 3 ~

Το βιβλίο αυτό αφιερώνεται στα μέλη των οικογενειών των

ένοπλων θυμάτων των μαχών του ελληνικού εμφυλίου

της δεκαετίας του 1940. Τα θύματα επέλεξαν.

Τα μέλη των οικογενειών τους όχι.


~ 4 ~

Διὰ τὴν τῶν χρημάτων κτῆσιν πάντες οἱ πόλεμοι γίγνονται.

Πλάτων, Φαίδων [66c]

Πυθόμενος (ο Αγησίλαος) δὲ μάχην γεγονέναι περὶ Κόρινθον καὶ Σπαρτιατῶν μὲν

παντάπασιν ὀλίγους τεθνάναι, Κορινθίων δὲ καὶ Ἀθηναίων καὶ τῶν ἄλλων συμμάχων

αὐτοῖς παμπόλλους, οὐκ ὤφθη περιχαρὴς οὐδ´ ἐπηρμένος τῇ νίκῃ, ἀλλὰ καὶ πάνυ βαρὺ

στενάξας «Φεῦ τᾶς Ἑλλάδος» ἔφη «ἣ τοσούτους ὑφ´ αὑτᾶς ἀπολώλεκεν, ὅσοις ἀρκεῖ τοὺς

βαρβάρους νικᾶν ἅπαντας».

Πλούταρχος, Λακωνικά Αποφθέγματα [211e-f]


~ 1 ~



ATINER 2020


~ 2 ~

ISBN: 978-960-598-313-0

eISBN: 978-960-598-314-7

Published by the Athens Institute for Education and Research (ATINER)

Τρόπος Αναφοράς (Προτεινόμενος):

Παπανίκος, Γ.Θ. (2020) Ο Ελληνικός Εμφύλιος της Δεκαετίας του 1940. Αθήνα: ATINER

https://www.atiner.gr/gtp/Papanikos(2020)-Civil-War.pdf.

© 2020 Γρηγόρης Θ. Παπανίκος, Βαλαωρίτου 8, Κολωνάκι, 10671 Αθήνα. τηλ: 210 3634210 | φαξ: 210 3634209 | e: [email protected]

https://www.atiner.gr/gtp/Papanikos(2020)-Civil-War.pdfmailto:[email protected]


~ 3 ~

Περιεχόμενα

Πρόλογος 5

1 Η Ελλάδα των Εμφυλίων Πολέμων 13

2 Περί Πολέμων ο Λόγος 43

3 Περί Εμφυλίων ο Λόγος 71

4 Η Επιστημονική Προσέγγιση της «Επανάστασης»

125

5 Διεθνές Περιβάλλον: Μία και Τρεις Συμφωνίες

163

6 Η Ευθύνη του ΚΚΕ

181

7 Προσωπικά Βιώματα Ατάκτως Ερριμένα 211

8 Επίλογος 229

Βιβλιογραφικές Αναφορές 241


~ 4 ~


~ 5 ~

Πρόλογος

Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος (1943-1949), εκτός από το προφανές ελληνικό

ενδιαφέρον, είχε και έχει σημαντικό διεθνές ενδιαφέρον, διότι (α) απετέλεσε την

πρώτη σοβαρή έκφανση του ψυχρού πολέμου, (β) αποτελεί παράδειγμα μίμησης

ή αποφυγής και (γ) συνεχίζει να χρησιμοποιείται ως περίπτωση ανάλυσης αιτιών,

διάρκειας και τερματισμού, σφοδρότητας και συνεπειών ενός εμφυλίου πολέμου.

Οι συνέπειες αυτές ακόμη διεγείρουν το θυμικό των Ελλήνων.

Η θεωρητική και εμπειρική ιστοριογραφία είναι πολυάριθμη και εξετάζει τις

τρεις παραπάνω θεματικές περιοχές των εμφυλίων πολέμων. Η παρούσα εργασία

συμβάλλει κατά ένα μεγάλο μέρος στη βιβλιογραφία των αιτιών του ελληνικού

εμφυλίου και συμπεραίνει ότι δεν μπορεί να διαψεύσει την υπόθεση ότι την

αποκλειστική ευθύνη για την έναρξη και τη συνέχιση του εμφυλίου είχε το

Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος (ΚΚΕ).

Όχι όμως και την αποκλειστική ευθύνη για τη σφοδρότητα και τις ωμότητες

που πάντα συνοδεύουν έναν σχετικά μακροχρόνιο εμφύλιο πόλεμο. Η «τιμή» για

τέτοιες θηριωδίες ανήκει συνήθως στους νικητές! Και το ΚΚΕ δεν ήταν ο νικητής

αν αυτό αξιολογείται με τον στόχο της ολοκληρωτικής ή μερικής κατάκτησης της

εξουσίας.

Η άποψη αυτή στηρίζεται σε μία θεωρητική (αναλυτική) οικονομική

προσέγγιση κόστους-οφέλους, αρχών οργάνωσης και διοίκησης και στρατηγικού

σχεδιασμού. Σύμφωνα μ’ αυτή τη σύνθετη επιστημονική προσέγγιση, το KKE

έκρινε, εκ των προτέρων (ex ante), ότι η καλύτερη επιλογή του ήταν ο εμφύλιος

πόλεμος διότι εθεωρείτο ένα από τα μέσα για την επίτευξη του θεμιτού και από

πολλούς αποδεκτού αντικειμενικού (πολιτικού) σκοπού του μετασχηματισμού της

ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας σε κάτι άλλο διαφορετικό από το

καπιταλιστικό σύστημα.

Η αλλαγή ενός πολιτικού και κοινωνικού καθεστώτος με τη βία είναι σύνηθες

ιστορικό φαινόμενο. Αυτή την αλλαγή, το ίδιο το ΚΚΕ την αποκαλούσε

«δημοκρατική», «σοσιαλιστική» και «κομμουνιστική» που απεικονίζει και τη


~ 6 ~

θεωρητική χρονική αλληλουχία των αναγκαίων μετασχηματισμών αν κάποιος

θέλει να διαβάσει «σωστά» τη σχετική εργογραφία που βασίζεται στα γραφόμενα

του Μαρξ. Το δικό μου διάβασμα του Μαρξ, εξαιρώντας τη φρασεολογία,

συμπεραίνει ότι η ανάλυσή του για το σύστημα που το ονόμασε καπιταλιστικό

αποτελεί την καλύτερη επιστημονική απεικόνιση του οικονομικού, κοινωνικού,

πολιτικού και τεχνολογικού περιβάλλοντος που έχω διαβάσει και δεν αφορά μόνο

το πολιτικό σύστημα στο οποίο αναφερόταν. Έχει γενικότερη εφαρμογή.

Περισσότερα θα αναφέρω στα σχετικά κεφάλαια. Απλώς να σημειώσω εδώ ότι δεν

θα μπω στον πειρασμό να ασχοληθώ με τους «μαρξιστές», με τους «νεομαρξιστές»

ή «μεταμαρξιστές» διότι δεν προσέθεσαν κάτι σημαντικό που να αφορά την

παρούσα προσέγγιση. Πιο πολλά και χρήσιμα έχουν συνεισφέρει οι μη-μαρξιστές

μελετητές παρά αυτοί που έχουν κάνει αγιογραφία τους το Μαρξ.

Το ΚΚΕ είχε κι άλλες επιλογές. Η επιλογή (τακτική) της διαχείρισης της

εξουσίας σε συνεργασία με τα «αστικά» πολιτικά κόμματα μέσω της

κοινοβουλευτικής διαδικασίας πολύ πιθανόν να εξυπηρετούσε τακτικούς

ελιγμούς παρά τη συνειδητή επιλογή ενός τρόπου άσκησης εξουσίας. Γι’ αυτό και

τελικά το ΚΚΕ, όπως προκύπτει από τα γεγονότα, απέρριψε αυτή την επιλογή

παρότι του δόθηκε η ευκαιρία να συγκυβερνήσει και να μοιραστεί την εξουσία με

τα «αστικά» ελληνικά πολιτικά κόμματα. Η επιλογή του ένοπλου αγώνα και της

εμφύλιας σύρραξης ήταν πλέον μονόδρομος για το ΚΚΕ.

Εκτός από την αναλυτική επιστημονική προσέγγιση, το θέμα δεν θα μπορούσε

να μην έχει κάτι και από το δικό μου «θυμικό» το οποίο μου προξενεί θυμηδία

όταν το ξαναδιαβάζω. Παρ’ όλα αυτά δεν το αφαίρεσα αν και το σκέφτηκα πολλές

φορές. Άγνωστες οι βουλές του Κυρίου! Το άφησα για το τέλος και είναι με τέτοιο

τρόπο γραμμένο που ο αναγνώστης μπορεί να το προσπεράσει χωρίς να χάσει

τίποτε σημαντικό. Κάτι που άλλωστε τον συμβουλεύω να κάνει. Αν τον ενδιαφέρει

μόνο η επιστημονική γνώση, τότε σίγουρα θα πρέπει να αποφύγει το διάβασμα

του έβδομου κεφαλαίου. Όπως θα πρέπει να αποφεύγει και τα εκατοντάδες βιβλία

και άρθρα που γράφτηκαν επηρεασμένα από το θυμικό και όχι από τη λογική·

από τη δημοσιογραφία και τη μυθιστορηματική περιγραφή παρά από την


~ 7 ~

επιστήμη. Και φυσικά εξαιρώ όλα εκείνα, που δεν είναι και λίγα, που γράφτηκαν

με δόλο. Γράφτηκαν για να εξαπατήσουν.

Με την πτώση της δικτατορίας, το 1974, αρχίζει κάπως να καταλαγιάζει ο

μεγάλος κουρνιαχτός των συνεπειών του εμφυλίου. Το θυμικό παραμένει. Γι’ αυτό

συνιστώ σ’ όλους όσους «θυμώνουν» με τον ελληνικό εμφύλιο της δεκαετίας του

1940 να μην διαβάσουν τη μελέτη μου. Ας διαβάσουν τον Πελοποννησιακό

Πόλεμο. Το ίδιο προτείνει και ο ιστορικός Φίλιππος Ηλιού στο άρθρο του που

δημοσιεύτηκε στο συλλογικό τόμο επιμέλειας Γρηγορίου Κ. Φαράκου το 1996 για

τα «Δεκεμβριανά».

Από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο δεν έχουμε απογόνους των πεσόντων εν τη

μάχη, εκτελεσθέντων μετά τη μάχη και βασανισμένων λόγω της μάχης. Απορώ πώς

δεν υπάρχει σύλλογος απογόνων φυλακισμένων, βασανισμένων και

εκτελεσμένων του Πελοποννησιακού Πολέμου! Αν αυτός ο σύλλογος επιδοτείτο

από το ελληνικό κράτος ή κάποιο άλλο φορέα, είμαι σίγουρος ότι θα

βρισκόντουσαν οι απόγονοι. Τώρα με τη νέα μέθοδο μπορούμε να βρούμε όλους

τους απογόνους του γένους της «Μυρτούς» που βρέθηκε στον Κεραμικό και ήταν

ένα από τα πολλά θύματα του λοιμού του Πελοποννησιακού Πολέμου.

Το παρόν βιβλίο είναι το αποτέλεσμα προσωπικού ερευνητικού

ενδιαφέροντος για το τι συνέβη στην πρόσφατη ιστορία της Ελλάδος. Διαβάζεται

και ως ότι δεν με «πλήρωσε» κανείς για να το γράψω. Συνάντησα πολλούς

ανθρώπους που είχαν υποφέρει από τον εμφύλιο πόλεμο τόσο στην Ελλάδα όσο

και στο εξωτερικό (ΗΠΑ, Καναδά, Ουγγαρία, κ.α.). Οι Έλληνες ήταν διαιρεμένοι

σ’ αυτούς που είχαν πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων και σ’ αυτούς που

δεν είχαν. Ακόμη και αυτοί που είχαν το πιστοποιητικό, δεν είχαν καταλάβει ότι

ο εμφύλιος τους είχε επηρεάσει αρνητικά και τους έδιωξε από τη χώρα τους και

τους έστειλε μετανάστες στην Ευρώπη, τις ΗΠΑ, τον Καναδά, την Αυστραλία, σε

χώρες της Αφρικής και σε πολλές άλλες χώρες της υφηλίου.

Παρεμπιπτόντως, οι συνέπειες του ελληνικού εμφυλίου θα ήταν ακριβώς οι

ίδιες όποιος και να κέρδιζε. Με μια ψυχρή ανάλυση κόστους-οφέλους σε όρους

ανθρώπινων ζωών και μύριων ταλαιπωριών, οι συνέπειες ενός εμφυλίου πολέμου

είναι ακριβώς οι ίδιες ανεξάρτητα ποιος είναι ο νικητής. Δεν υπάρχει καλός και


~ 8 ~

κακός σ’ έναν εμφύλιο πόλεμο. Υπάρχει νικητής και ηττημένος αλλά το κόστος σ’

ανθρώπινες ζωές και σε ταλαιπωρία παραμένει το ίδιο.

Το γενικό ενδιαφέρον μου για τον εμφύλιο πόλεμο έλαβε μία αφορμή να γίνει

ειδικό στις αρχές της δεκαετίας του 1980 στον Καναδά όταν έκανα μία έρευνα για

την μετανάστευση των Ελλήνων στο Καναδά (Papanikos, 1991). Εκεί ανακάλυψα

τη μεγάλη επίδραση που είχε ο εμφύλιος στην μετανάστευση των Ελλήνων στον

Καναδά. Κατασκεύασα ένα δείκτη πολιτικής αστάθειας ή σταθερότητας και τον

χρησιμοποίησα συσχετίζοντάς το με την ετήσια ροή Ελλήνων μεταναστών στον

Καναδά ως εξαρτώμενη μεταβλητή. Βρήκα ότι το 50% των Ελλήνων του Καναδά

έφυγαν από την Ελλάδα λόγω της πολιτικής αστάθειας που κατά κύριο λόγο

οφειλόταν στον εμφύλιο πόλεμο. Και αυτό ανεξάρτητα από το γεγονός του τι

πίστευαν οι ίδιοι ότι τους ανάγκασε να φύγουν. Σχεδόν όλοι ανέφεραν

οικονομικούς λόγους. Συνεπώς, οι μαρτυρίες έδιναν διαφορετικό αποτέλεσμα από

ό,τι τα αντικειμενικά στοιχεία (hard evidence). Εγώ ως «αρχιβασανιστής»

στατιστικών δεδομένων κατάφερα να μου το ομολογήσουν· όχι οι άνθρωποι αλλά

τα στατιστικά στοιχεία. Κι αυτές οι ομολογίες είναι οι μόνες για τις οποίες τα

«βασανιστήρια» επιτρέπονται για την απόσπασή τους. Μ’ αφορμή αυτή τη μελέτη

που αργότερα συνοδεύτηκε και από μία άλλη για την παλιννόστηση των Ελλήνων

του Καναδά κρατούσα αμείωτο το ενδιαφέρον μου για την ελληνική ιστορία του

δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα.

Αλλά η συγγραφή αυτής της μελέτης έχει και μία άλλη αφετηρία. Στη θεωρία

της οικονομικής ιστορίας κυριαρχούσε και ίσως ακόμη να κυριαρχεί η προσέγγιση

του Μαρξ παρόλο που ένα σημαντικότατο σχολείο σκέψης τoυ 19ου αιώνα –η

λεγόμενη ιστορική σχολή (Χουμανίδης, 1999, σσ. 291-306)- είχε επηρεάσει κάποια

λαμπρά μυαλά οικονομολόγων που δεν ανήκαν στην ομάδα του Μαρξ. Από τη

δεκαετία του 1970 και μετά, μία νέα προσέγγιση ή μέθοδος ανάλυσης της

(οικονομικής) ιστορίας εμφανίστηκε που έλαβε το ελληνικότατο όνομα

«κλειωμετρία» (cliometrics) από τη Μούσα Κλειώ. Μάλιστα οι δύο πρωτεργάτες

της –Fogel και North-, τιμήθηκαν με το βραβείο Νόμπελ το 1993. Η χρήση

στατιστικών (ποσοτικών) δεδομένων για την ανάλυση ιστορικών γεγονότων

απετέλεσε τη βάση αυτής της νέας προσέγγισης. Ο μόνος περιορισμός που είχε


~ 9 ~

αυτή η προσέγγιση ήταν η διαθεσιμότητα των στατιστικών στοιχείων και προς

αυτή την κατεύθυνση δόθηκε το βάρος των αρχικών ερευνών. Και ακόμη δίνεται.

Προσπαθούν οι ερευνητές της οικονομικής ιστορίας να δημιουργήσουν

χρονολογικές σειρές βασικών οικονομικών μεταβλητών που να πηγαίνουν αιώνες

πίσω. Κάτι ανάλογο έχει συμβεί και στην ιστορική ανάλυση των (εμφυλίων)

πολέμων όπως θα δείξω παρακάτω στα δύο κεφάλαια της ανασκόπησης της

σχετικής εργογραφίας.

Το δικό μου ενδιαφέρον με την (οικονομική) ιστορία ξεκινά από τα φοιτητικά

μου χρόνια και συνεχίστηκε στα μεταπτυχιακά μου όταν παρακολούθησα

μαθήματα οικονομικής ιστορίας και ιστορίας οικονομικής σκέψης. Χωρίς να είναι

αυτό το κύριο επιστημονικό μου ενδιαφέρον, ακολουθούσα μία παράλληλη ζωή

έχοντας «παντρευτεί» την οικονομική επιστήμη και διατηρώντας ως «ερωμένη»

την ιστορία. Από ό,τι μου έχουν πει, όσοι έχουν σύζυγο και ερωμένες, οι τελευταίες

διαμαρτύρονται για το χρόνο που τους αφιερώνεται. Εγώ αυτό το παράπονο το

έχω νοιώσει με την επιστήμη της ιστορίας.

Τη δεκαετία του 1980 δίδαξα στο Πανεπιστήμιο της Οτάβας το μάθημα

«Ευρωπαϊκή Οικονομική Ιστορία» ως ένα κατ’ επιλογή μάθημα, τα απογεύματα

για να μπορούν να το παρακολουθούν κι αυτοί που δούλευαν και δεν το

χρειαζόντουσαν απαραίτητα για τη λήψη ενός πανεπιστημιακού πτυχίου. Απλά

από ενδιαφέρον. Η παρακολούθηση ήταν πολυάριθμη και εγώ εξαιρετικά

δημοφιλής ως απόγονος του Θουκυδίδη, όπως μου είπε ένας μαθητής μου της

τρίτης ηλικίας και πλατωνικός εραστής της «Κλειούς». Δεν ξέρω αν οι φοιτητές μου

έμαθαν οικονομική ιστορία εγώ πάντως βελτίωσα τις ιστορικές μου γνώσεις·

κυρίως τη μέθοδο (οικονομικής) ιστορικής ανάλυσης. Η προετοιμασία ενός

μαθήματος για τη διδασκαλία του απαιτεί πολύ διάβασμα. Και αυτό έκανα.

Τέλος, από το 2003, οργανώνω ένα ετήσιο διεθνές συνέδριο ιστορίας και έχω

κάνει κάποιες εναρκτήριες ομιλίες για τη χρησιμότητα της ιστορίας. Δεν ξέρω αν

φώτισα τους συμμετέχοντας, εγώ όμως έμαθα πολλά παρακολουθώντας τις

διάφορες ενότητες αυτών των συνεδρίων. Αν κρίνω από το αντικειμενικό στοιχείο

στης συνέχισης αυτού του ετήσιου συνεδρίου, μάλλον δεν έκανα κάτι άσχημο.


~ 10 ~

Εκτός από την οικονομική θεωρία και πολιτική που αποτελεί το βασικό

επιστημονικό ενδιαφέρον και την (οικονομική) ιστορία που απετέλεσε ένα

σημαντικό για μένα πάρεργο, είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω κι ένα

δεύτερο μεταπτυχιακό πρόγραμμα -εκτός του οικονομικού- στις διεθνείς σχέσεις

(στο Norman Patterson School of International Affairs του Πανεπιστημίου

Κάρλτον της Οτάβας του Καναδά). Εκεί έμαθα περί πολέμων και θεωρίες

συγκρούσεων και τις σχετικές περί τα διπλωματικά αναλύσεις. Αυτό το βρήκα

χρησιμότατο για τη θεωρητική ανάλυση του παρόντος συγγράμματος και

προσπάθησα να ενσωματώσω τις παλιές και τις πιο σύγχρονες θεωρίες περί της

θεωρίας και τεχνικής του πολέμου μέσα στο οικονομικό θεωρητικό οικονομικό

πλαίσιο που χρησιμοποιώ. Φωτίζουν κι αυτές οι θεωρίες σημαντικές πλευρές του

ελληνικού εμφυλίου πολέμου της δεκαετίας του 1940.

Μ’ αυτά τα βέλη στη φαρέτρα μου τόλμησα να καταγράψω τις δικές μου

σκέψεις για τον ελληνικό εμφύλιο της δεκαετίας του 1940. Η μέθοδος μου απλή.

Προσπαθώ να τεκμηριώσω κάποιες υποθέσεις που ήδη έχουν τεθεί από πολλούς

άλλους ερευνητές, χρησιμοποιώντας μία μετανάλυση των διεθνών θεωρητικών και

εμπειρικών μελετών των (εμφυλίων) πολέμων. Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος

αποτελεί ένα πεδίο εφαρμογής αυτής της προσέγγισης. Πολλοί πόλεμοι έχουν ως

βασική αιτία τις οικονομικές διαφορές κι αυτό έχει επισημανθεί από πολλούς από

την εποχή του Πλάτωνα· οικονομολόγους και μη οικονομολόγους. Αποφάσεις

περί της συμμετοχής σ’ έναν πόλεμο λαμβάνονται ορθολογικά μετά από μία

ανάλυση κόστους-οφέλους· ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που λαμβάνεται μία

οικονομική (επιχειρηματική) απόφαση. Όλοι φαίνεται να συμφωνούν ότι οι

εμφύλιοι έχουν σημαντικές οικονομικές επιδράσεις που κρατούν πολλά χρόνια

μετά τον τερματισμό των πολεμικών επιχειρήσεων και την επίτευξη της ειρήνης.

Στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία μπορούν να βρεθούν πλήθος

κειμένων που τεκμηριώνουν οποιαδήποτε άποψη. Όλες έχουν «τεκμηριωθεί»

επαρκώς! Τι νέο έχω να κομίσω; Αυτό θα το κρίνει μόνο ο αναγνώστης. Τα δικό

μου κίνητρο ήταν μόνο ένα: να καταγράψω τις σκέψεις μου που αποτελούν

απαντήσεις στα σχετικά ερωτήματα που έχουν τεθεί. Το έκανα για να μάθω και όχι


~ 11 ~

για να διδάξω τις τρέχουσες και επόμενες γενιές. Όταν διαβάζεις μαθαίνεις αλλά

όταν γράφεις αυτά που διαβάζεις τα μαθαίνεις καλύτερα.



~ 12 ~


~ 13 ~

Κεφάλαιο 1 Η Ελλάδα των Εμφυλίων Πολέμων

1.1 Από τη Μάχη του Μαραθώνα Ξεκίνησαν Όλα

Η μακρόχρονη ιστορία της Ελλάδος μπορεί κάλλιστα να αναλυθεί ως η ιστορία

των εμφυλίων πολέμων της. Εκπλήσσομαι πώς η έκφραση «εμφύλιος πόλεμος» δεν

έχει καθιερωθεί στην αγγλική γλώσσα. Πώς τους ξέφυγε; Ακόμη και η μάχη όλων

των εποχών, η Μάχη του Μαραθώνα, μπορεί να θεωρηθεί ως μία εμφύλια

σύρραξη1. Με την πλευρά τον Περσών είχε συνταχθεί ο Ιππίας του Πεισίστρατου

που οδήγησε τους Πέρσες στην πεδιάδα του Μαραθώνα. Ή όπως το αναφέρει ο

Ηρόδοτος2 «… ἐς τοῦτό σφι κατηγέετο Ἱππίης ὁ Πεισιστράτου» [ΣΤ’, 102].

1Δεν είμαι σίγουρος για τον Τρωικό Πόλεμο. Μήπως κι αυτός τελικά ήταν ένας ελληνικός εμφύλιος πόλεμος; Ο Όμηρος φαίνεται να συνηγορεί σ’ αυτό διότι δεν αποκαλεί τους Τρώες μη Έλληνες ή Βαρβάρους. Αντίθετα αποκαλεί βαρβαρόφωνους τους Κάρες που συνεργάστηκαν με τους Τρώες. Προφανώς, οι Τρώες δεν ήταν βαρβαρόφωνοι αφού συνεννοούταν μια χαρά με τους Έλληνες αλλά αυτό δεν τους κάνει και Έλληνες απαραίτητα. 2Ο Ηρόδοτος κάνει και ειδική αναφορά στους εμφυλίους πολέμους, όπως μας εξηγούν, μεταξύ των πολλών άλλων συγγραφέων, ο Armitage (2017) και ο Cartledge (2019). Και οι δύο αναδεικνύουν τη σπουδαιότητα των εμφυλίων πολέμων στην Αρχαία Ελλάδα. Αναφέρουν κι αυτοί το γεγονός ότι στα αγγλικά ο όρος «εμφύλιος πόλεμος» είναι δανεισμένος από τους Αρχαίους Ρωμαίους παρόλο που οι Αρχαίοι Έλληνες εξάσκησαν


~ 14 ~

Γιατί το έκανε αυτό η Ιππίας; Μας το αναφέρει κι αυτό ο Ηρόδοτος: για να

επανακτήσει την εξουσία ή με τα λόγια του πατέρα της ιστορίας «.. τοῖσι δὲ

βαρβάροισι κατηγέετο Ἱππίης ὁ Πεισιστράτου ἐς τὸν Μαραθῶνα, τῆς

παροιχομένης νυκτὸς ὄψιν ἰδὼν τοιήνδε· ἐδόκεε ὁ Ἱππίης τῇ μητρὶ τῇ ἑωυτοῦ

συνευνηθῆναι. συνεβάλετο ὦν ἐκ τοῦ ὀνείρου κατελθὼν ἐς τὰς Ἀθήνας καὶ

ἀνασωσάμενος τὴν ἀρχὴν τελευτήσειν ἐν τῇ ἑωυτοῦ γηραιός» [ΣΤ’, 107].

Είδε στον ύπνο του την αποθανούσα μητέρα του και συμπέρανε ότι θα

αναλάβει την αρχή της Αθήνας και θα πέθαινε έτσι στα γεράματά του.

Συμπέρασμα: δεν βγαίνουν αληθινά όλα τα όνειρα. Κάτι τέτοιο έλαχε και στους

πρωτεργάτες του ελληνικού εμφυλίου πολέμου. Τουλάχιστον όσοι ονειρεύονταν

εξουσίες.

Προφανώς ο Ιππίας είχε συμφωνήσει με τους Πέρσες ότι αν νικούσαν, αυτός

θα γινόταν τύραννος των Αθηναίων. Και για να μην υπάρχει καμία αμφιβολία

επ’ αυτού, ο Μιλτιάδης απευθυνόμενος στον Καλλίμαχο του λέει να ψηφίσει υπέρ

του πολέμου, -η ψηφοφορία των δέκα στρατηγών είχε φέρει ισοψηφία-, εδώ και

τώρα, διότι διαφορετικά θα παραδοθούν, όχι στους Μήδους, αλλά στον Ιππία

«…καὶ ἢν μέν γε ὑποκύψωσι τοῖσι Μήδοισι, δέδοκται τὰ πείσονται παραδεδομένοι

Ἱππίῃ» [ΣΤ’, 109].

Με άλλα λόγια, η Μάχη του Μαραθώνα έγινε για το ποιο από τα δύο θα

επικρατήσει: η «δημοκρατία» του Μιλτιάδη ή η «τυραννία» του Ιππία. Αν αυτό

σας θυμίζει την επιχειρηματολογία του ελληνικού εμφυλίου της δεκαετίας του

1940 δεν είναι όνειρο. Στη Μάχη του Μαραθώνα επικράτησε ο Μιλτιάδης. Κι

αυτού το τέλος δεν ήταν ότι καλύτερο· μάλιστα ήρθε και πολύ γρήγορα ένα χρόνο

μετά τη νικηφόρα μάχη στο Μαραθώνα. Όχι δηλαδή ότι είχαν καλύτερο τέλος κι

άλλοι πολλοί επώνυμοι της Αρχαίας Αθήνας. Ο Θεμιστοκλής που έμεινε άγρυπνος

διότι δεν τον άφηνε να κοιμηθεί του Μιλτιάδη η δόξα, πέθανε κυνηγημένος στην

περσική αυλή. Ο δε Περικλής πέθανε από το λοιμό του Πελοποννησιακού πολέμου

το «άθλημα» με εξαιρετικό πάθος και γενναιότητα· με μία απίστευτη μανία εκδίκησης και αντεκδίκησης (literal vengeance). Ιστορικών διαστάσεων, τηρουμένων των αναλογιών του αριθμητικού και οικονομικού μεγέθους των εμπλεκομένων μερών.


~ 15 ~

αφού πρώτα είδε τους δύο γιους του και την αδερφή του να πεθαίνουν από την

ίδια αιτία.

Το φαινόμενο να προσκαλεί μία εγχώρια πολιτική παράταξη εξωχώριες

στρατιωτικές δυνάμεις για να τη στηρίξουν συνεχίστηκε ακατάπαυστα μέχρι και

τον τελευταίο ελληνικό εμφύλιο της δεκαετίας του 1940. Άλλοι καλούσαν σε

βοήθεια τους Ρώσους (Σοβιετικούς) ενώ άλλοι τους Εγγλέζους1 και Αμερικανούς

των ΗΠΑ. Άλλοι ανταποκρίθηκαν και άλλοι «εποίησαν την νήσσα». Τα κίνητρα

αυτών που έκαναν την πάπια δεν ήταν και τόσο άδολα και πανανθρώπινα.

Υπήρχε δόλος όπως θα αναπτύξω παρακάτω.

1.2 Συνεχίστηκαν με τον Πελοποννησιακό Πόλεμο και με το Δημοσθένη

Αλλά ο πιο «ένδοξος» εμφύλιος της οικουμένης ολόκληρης ήταν ο

Πελοποννησιακός Πόλεμος, τον οποίον η «πένα» του Θουκυδίδη τον έκανε, όπως

ο ίδιος επιθυμούσε και προείδε, «κτῆμα τε ἐς ἀεῖ» της ανθρωπότητας. Ήταν ένας

εμφύλιος πόλεμος μεταξύ πολλών ελληνικών πόλεων με τη συμμετοχή βαρβάρων

(Ιταλών, Περσών κ.ά.). Το εντυπωσιακό είναι ότι ο εμφύλιος ήταν και εσωτερικός

μέσα στην ίδια την πόλη μεταξύ δημοκρατικών και ολιγαρχικών.

Ακόμη μαθαίνει η ανθρωπότητα από τον αρχαίο ελληνικό εμφύλιο πόλεμο του

τέλους του 5ου αιώνα π.Χ. Για παράδειγμα, οι Acemoglu & Alexander (2014)

ξεκινάνε το θεωρητικό τους οικονομικό άρθρο περί εμφυλίων πολέμων, που

δημοσιεύτηκε στην Επετηρίδα της Αμερικανικής Ένωσης (The American Economic

Review), με αναφορά στον Θουκυδίδη. Σ’ ένα ενδιαφέρον βιβλίο, Making Sense of

War, οι Stephens & Baker (2006) λένε τα εξής για το έργο του Θουκυδίδη

1Δεν ξέρω γιατί αλλά συνέχεια όταν δακτυλογραφούσα στον υπολογιστή τη λέξη «Εγγλέζους» την έγραφα λάθος και ο αυτόματος διορθωτής μου έβγαζε ως επιλογή διόρθωσης τη λέξη «Έχιδνες». Λες! Το λεξικό που κοίταξα δίνει δύο ερμηνείες για τη λέξη. Η πρώτη είναι το συμπαθές και χρήσιμο από την αρχαιότητα ερπετό. Η δεύτερη έχει ως εξής: «χαρακτηρισμός ανθρώπου ύπουλου και επικίνδυνου». Δεν νομίζω ότι αυτό χαρακτηρίζει την εγγλέζικη πολιτική. Α πα πα!


~ 16 ~

«Thucydides’ masterful first-hand report of the terrible conflict between

Athenians and the Spartans holds as many lessons as it did 2500 years ago. His

protagonists might have fought with swords and javelins rather than space-based

systems and electronics, but his observations on the nature and morality of war,

and on power politics, have not been surpassed” (σ. 15). Δεν το μεταφράζω γιατί

θα χάσει την ομορφιά του. Έχω υπογραμμίσει τις σημαντικές λέξεις. Με λίγα λόγια

το έργο του Θουκυδίδη είναι ακόμη αξεπέραστο!

Ήταν ο Θουκυδίδης ο πρώτος που έγραψε για αιτίες, διάρκεια και τερματισμό,

σφοδρότητα και συνέπειες των πολέμων. Εκτός των άλλων, ο Θουκυδίδης

αναγνώρισε την οικονομική διάσταση των εμφυλίων πολέμων και την τάση

ανερχόμενων οικονομικά χωρών να επιβληθούν σ’ άλλες χώρες· τη λεγόμενη και

«παγίδα» του Θουκυδίδη που διδάσκεται στα πανεπιστήμια του κόσμου ως αιτία

πολέμων. Είναι μία υπόθεση που έχει διερευνηθεί εμπειρικά με μεικτά

αποτελέσματα σε ό,τι αφορά τη διάψευση αυτής της σημαντικής υπόθεσης περί της

αιτίας ενός πολέμου. Θεωρώ τον Θουκυδίδη ως τον πρώτο διδάξαντα περί της

θεωρίας και της πρακτικής των πολέμων γι’ αυτό στο επόμενο κεφάλαιο -περί της

θεωρίας των πολέμων-, ξεκινώ με το Θουκυδίδη.

Ο Σου Τσου είναι μεν προγενέστερος του Θουκυδίδη αλλά η επίδραση του

βιβλίου του Η Τέχνη του Πολέμου είναι μεταγενέστερη· ήρθε πολύ αργότερα μετά

από την επίδραση που είχε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος στην παγκόσμια

επιστημονική σκέψη. Εκτός από τη θουκυδίδειο θεωρία περί πολέμου, ο μεγάλος

Αθηναίος ιστορικός κάνει σημαντικές αναφορές, χρησιμοποιώντας τα λόγια

Σπαρτιατών, Αθηναίων, Κορινθίων, Κερκυραίων κ.ά. που είχαν εμπλοκή στον

Πελοποννησιακό Πόλεμο. Γι’ αυτό το λόγο, κάνω πολλές αναφορές στο έργο του,

με κάθε ευκαιρία που θα έχω για να δείξω, αν μη τι άλλο, τη διαχρονικότητα

μερικών πραγμάτων, διότι «…πολύ τε διαφέρειν οὐ δεῖ νομίζειν ἄνθρωπον

ἀνθρώπου» (1.84.4) και είναι στην ανθρώπινη φύση στο μέλλον «…παραπλησίων

ἔσεσθαι» (1.22.3).

Από την εποχή του Θουκυδίδη έχουν γίνει πολλά παραπλήσια και όπως

ανέφερε και η παραπάνω περικοπή η μόνη διαφορά έγκειται στο ότι τότε

πολεμούσαν με σπαθιά και ακόντια ενώ τώρα ο πόλεμος γίνεται με


~ 17 ~

τηλεχειριζόμενους «δαίδαλους». Όλα τα άλλα -αιτίες, διάρκεια, επιρροές και

επιδράσεις, συνέπειες και αποτελέσματα-, παραμένουν διαχρονικά όμοια· σχεδόν

αμετάβλητα.

Και έπεται η συνέχεια στους ελληνικούς εμφύλιους με Θηβαίους και

Μακεδόνες. Ο ένας εμφύλιος πάνω στον άλλο. Μέχρι που κατέλαβαν την Ελλάδα

οι Ρωμαίοι και ησύχασαν οι Έλληνες από εμφυλίους πολέμους. Και άρχισαν οι

Ρωμαίοι τους δικούς τους. Λες να το κόλλησαν από τους Έλληνες! Λες αυτό να

εννοούν οι ιστορικοί όταν λένε ότι οι Ρωμαίοι επιβλήθηκαν στρατιωτικά αλλά ο

Ελληνισμός πολιτιστικά. Μήπως οι εμφύλιοι είναι μέρος ενός ανώτερου

πολιτισμού των λαών; Ίσως.

Πάντως οι εμφύλιοι δίνουν έμπνευση για πνευματικά αριστουργήματα. Του

Θουκυδίδη το ανέφερα ήδη. Να προσθέσω και τους «Φιλιππικούς» του

Δημοσθένη. Αυτή η αρχαία παράδοση να γράφουν οι Έλληνες για τους εμφυλίους

τους ιστορίες, προσωπικές μαρτυρίες, ποίηση, μυθιστορήματα, να γυρίζουν

ταινίες και θεατρικά έργα συνεχίστηκε μέχρι και τον τελευταίο εμφύλιο που

εξετάζεται στο παρόν βιβλίο.

1.3 Βυζάντιο και ‘21

Το Βυζάντιο δεν αποτέλεσε εξαίρεση κι οι εμφύλιες διαμάχες συνεχίστηκαν. Ο 14ος

αιώνας είναι η αρχή του τέλους της αυτοκρατορίας με τους συνεχείς εμφυλίους

πολέμους και τις αψιμαχίες για το ποιος θα γίνει αυτοκράτορας. Στο τέλος είχαν

δύο αυτοκράτορες χωρίς στρατό και αυτοκρατορία.

Δύο είναι οι βασικοί εμφύλιοι αυτού του αιώνα που έχουν μείνει στην

ιστοριογραφία ως ο Α' Εμφύλιος πόλεμος (1321-28) κα Β’ Εμφύλιος Πόλεμος (1341-

47). Μέχρι που ήρθαν οι Οθωμανοί και ησύχασε πάλι ο Ελληνισμός από

εμφυλίους. Δυστυχώς τους Οθωμανούς δεν κατάφερε ο Ελληνικός Πολιτισμός να

τους επηρεάσει, όπως τους Ρωμαίους, και ησύχασαν οι άνθρωποι από εμφυλίους

πολέμους.


~ 18 ~

Τι τον ήθελαν οι Έλληνες τον αγώνα κατά των Οθωμανών! Ξανάρχισαν τους

εμφυλίους πολέμους. Στην επανάσταση του 1821 και πριν καλά-καλά

εξασφαλιστεί η απελευθέρωση ξεκίνησαν οι εμφύλιοι (1823-1825). Έτσι γράφουν

τα βιβλία αλλά, σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του Κολοκοτρώνη, οι διαμάχες

είχαν ξεκινήσει νωρίτερα. Ήταν η αρχή της επέμβασης των Εγγλέζων στους

ελληνικούς εμφυλίους και από τότε δεν σταμάτησαν μέχρι που εξαντλήθηκαν και

παρέδωσαν την Ελλάδα στις ΗΠΑ (Μάρτιος 1947). Και μη νομίζει κανείς ότι οι

ξένοι ήρθαν από μόνοι τους. Οι Έλληνες τους κάλεσαν. Γράφει ο Κολοκοτρώνης

στα απομνημονεύματά του τα εξής (σ. 157-158):

Ή Συνέλευσις τῆς ἢρχετο θαῦμα, μήν ἠξεύροντας ποῦ ὑπάγω. Καὶ ἐπ¬ῆγα εἰς τὸ ποτάμι τοῦ Πόρου, καὶ οἱ βάρκες τοῦ Ἅμιλτον ἔκαναν νερό, καί ἐμπήκαμεν εἰς μίαν βάρκα, και ἐπήγαμεν ἐπάνω στὴν φεργάδα. Μᾶς ἐδέχθηκε ὁ Ἅμιλτων καὶ ἐκάτσαμεν εἰς ὁμιλίαν. Τοῦ λέγω: «Πῷς σοῦ φαίνεται τώρα ποὺ ἑνώθηκε ἡ Συνέλευσις καὶ κοντεύει νὰ τελειώση;». «Χαίρομαι τὴν ἕνωσίν σας, ἐκάματε πολλὰ καλά». Τοῦ εἷπα: «Καπετὰν Ἅμιλτων, ᾔλθαμεν νὰ πάρωμεν τὴν συμβουλήν σου, ὡς μᾷς συμβοὺλευες πάντοτε διὰ τὴν ἐλευθερίαν μας, σὲ γνωρίζομεν ὡς ἕναν εὐεργέτην ἀπὸ ὅλους τοὺς ἄλλους καλλίτερον». Μᾶς εἷπε: «Πὲστε τὴν γνώμην σας, και ᾄν δύνωμαι, κι’ἐγὼ νὰ σᾶς ἀποκριθῶ εἰς τὴ γνώμην σας». Στοχάζομαι, καπετὰν Ἅμιλτων, ὅτι τοὺς γνωρίζεις τοὺς Ἕλληνας ἀπὸ ἐδῶ καὶ τόσους χρόνους, τοὺς βάλαμεν ὅλους νὰ μᾶς κυβερνήσουν, καὶ ποτὲ δὲν μᾶς κυβέρνησαν καθὼς ἔπρεπε, καὶ βλέποντας ὅτι δὲν ἔχομεν ἄνθρωπον πολιτικὸν νὰ μᾶς κυβερνήση ἤλθαμεν νὰ σὲ πάρωμεν εἰς γνώμην, διατὶ ἐκεῖνο ὁποὺ ἤρχετο τῆς Συνελεύσεως ἀπὸ τὸ χέρι της, τὸ διορθώσαμεν, ἕβαλε τὸν Κόχραν ἀρχιθαλάσσιον, τὸν Τσὼρτς ἀρχιστράτηγον, τώρα χρειαζόμεθα ἕναν πολιτικόν. τάχα δὲν μᾶς δίδει ἡ Ἀγγλία ἕναν πρόεδρον, ἕνα βασιλέα;». Μᾶς ἀποκρίθηκε: «Ὄχι, ποτὲ δὲν γίνεται». «Δὲν μᾶς δίδει ἡ Φράντσα;». «Ὁμοιως», μᾶς ἀπεκρίθη. «Ἡ Ρουσία;». «Ὄχι». «Ἡ Προυσσία;». «Ὄχι». «Ἡ Ἀνάπολη;». «Ὄχι». «Ἡ Ἱσπανία; ». «Ὄχι, δὲν γίνεται». Ἀφοῦ ἐμελέτησα ὅλα τὰ βασίλεια: «Σὰν δὲν μᾶς δίδουν τοῦτες οἱ αὐλές, τι θὰ γίνωμεν ἡμεῖς;». Mᾶς ἀποκρίθηκε, ὅτι: «Τηρᾶτε νὰ εὑρῆτε κανέναν Ἕλληνα». «Ἡμεῖς ᾄλλον Ἕλληνα ἀξιώτερον δεν ἒχομεν, μόνον νὰ ἐκλέξωμεν τὸν Καποδίστριαν». Ἐγύρισε καὶ μ’ἐκύτταξε, ἀκούοντας τὸ ὄνομα Καποδίστρια, καὶ μοῦ εἶπε: «Δὲν ᾔσουν ἐσύ, ποὺ μοῦ εἷπες, δὲν τὸν δεχόμεθα τὸν Καποδίστρια διατὶ εἷναι τῆς Ρουσίας μινίστρος;». «Ναι, ἐγώ», τοῦ εἷπα. «Ἄλλος καιρὸς ἧτον τὸτε, καὶ ᾄλλος τώρα. διατὶ τὴν Ἀγγλίαν ποὺ ἒχομεν ὑπεράσπισιν, τὸ δεξὶ χέρι τῆς Ἑλλάδος εἷναι ἡ θάλασσα, καὶ ἐβάλαμεν


~ 19 ~

Ἄγγλον ἐπὶ κεφαλῆς καὶ τὸ ζερβί χέρι Ἄγγλον, ὁπου εἷναι ἡ δύναμις τῆς ξηρᾶς. καὶ ἂν μᾶς ἒδιδε ἡ Ἀγγλία καὶ ἕναν πολιτικόν, καὶ ἐκεῖνον τὸν ἐβάναμεν καὶ δὲν ἐτσακίζαμεν τὸ κεφάλι μας στὸν ἕναν καὶ στὸν ἅλλον. Καὶ δι’αὐτό, ὡς μοῦ λές, δὲν γίνεται. Πρέπει νὰ καλέσωμεν τὸν Καποδίστρια». Μοῦ ἀποκρίθηκε ἐκ καρδίας: «Πάρτε τὸν Καποδίστρια ᾔ ὅποιον διάβολον θέλετε, διατὶ ἐχαθήκατε».

Παρακαλεί ο Κολοκοτρώνης να τους δώσει η Αγγλία Βασιλιά. Ήδη αρχηγός

των ελληνικών στρατευμάτων ήταν Εγγλέζος όπως και του ελληνικού ναυτικού.

Δεν μπορώ να κατανοήσω γιατί μερικοί ανιστόρητοι Έλληνες κατηγορούν τον

Παναγιώτη Κανελλόπουλο που υποδεχόμενος τον στρατηγό Τζέιμς Βαν Φλιτ των

ΗΠΑ του είπε, δείχνοντάς του τα ελληνικά στρατεύματα, «Στρατηγέ, ιδού ο

στρατός σας». Το ίδιο έλεγε και ο Κολοκοτρώνης στους Εγγλέζους.

Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 είναι μία απτή απόδειξη των

επαναλαμβανόμενων εμφυλίων πολέμων εν μέσω ενός αγώνα για την

απελευθέρωση του Έθνους. Κάτι ανάλογο με τον εμφύλιο της δεκαετίας του 1940.

Τελικά είχε δίκιο ο Αδαμάντιος Κοραής που το 1803 έγραφε «… για την τύχη ενός

λαού που αγωνίζεται να βγει από τη βαρβαρότητα» (Κοραής, 1803, σ. 25). Και ναι

μεν εννοούσε με «βαρβαρότητα» τους Οθωμανούς κατακτητές και ως βάρβαρους

τους Τούρκους εντούτοις θεωρούσε ότι χωρίς παιδεία η απελευθέρωση ενός λαού

δεν είναι δυνατή. Μπορεί να είχε δίκιο.

1.4 Ο Εθνικός Διχασμός του 1916-1917 Πρελούδιο του Εμφυλίου

Ο λεγόμενος εθνικός διχασμός δημιούργησε έστω και για βραχύ χρονικό

διάστημα το κράτος της Θεσσαλονίκης και το κράτος των Αθηνών. Και εδώ όπως

και στον επόμενο εμφύλιο οι Άγγλοι (αυτοί τη φορά με τους Γάλλους) καθάρισαν.

Ο τελευταίος, μέχρι τον επόμενο ελληνικό εμφύλιο, είναι αυτός που έλαβε

χώρα τη δεκαετία του 1940. Ξεκίνησε το 1943 (ή και νωρίτερα), με απλές και

σποραδικές αψιμαχίες, συνεχίστηκε ασταμάτητα μετά την αποχώρηση των

ναζιστών από την Ελλάδα και τελείωσε το 1949 όπως θα δούμε παρακάτω. Όπως


~ 20 ~

και με τους Οθωμανούς έτσι και με τους ναζιστές, πριν καλά-καλά φύγουν οι

«βάρβαροι», οι «πολιτισμένοι» Έλληνες άρχισαν τις εμφύλιες διενέξεις και τους

αλληλοσκοτωμούς.

Ο διχασμός και ο εμφύλιος έχουν και μία σχέση σ’ επίπεδο προσώπων. Πολλοί

που είχαν λάβει μέρος στο διχασμό ως θιασώτες της μιας πλευράς συντάχθηκαν

κατά τον εμφύλιο με μία συγκεκριμένη πλευρά. Κάποιοι Βενιζελικοί με το ΚΚΕ

και όλοι οι Βασιλικοί με τους Κυβερνητικούς. Οι άνθρωποι υπηρετούσαν το ρητό

«μάθε τέχνη κι άστηνε, κι αν πεινάσεις πιάστηνε». Η τέχνη τους ήταν ο διχασμός.

1.5 Η Μεθοδολογία Προσέγγισης

Θα αναφερθώ παρακάτω, με τις δέουσες λεπτομέρειες, σ’ ό,τι αφορά την

επιστημονική προσέγγιση που ακολουθώ για να απαντήσω στο βασικό ερώτημα

της μελέτης. Ή όπως το συνηθίζουμε να λέμε στην οικονομική επιστήμη, η

μεθοδολογία που θα ακολουθήσω για να διαψεύσω την υπόθεση ότι «το ΚΚΕ είχε

την αποκλειστική ευθύνη για τον ελληνικό εμφύλιο της δεκαετίας του 1940».

Θα ξεκινήσω λέγοντας ότι η προσέγγισή μου έχει σοβαρή έλλειψη

σοβαροφάνειας. Ελπίζω ο αναγνώστης να μην την εκλάβει και ως έλλειψη

επιστημονικής σοβαρότητας. Και πρώτο δείγμα αυτού είναι ο αυστηρός (σοβαρός)

επιστημονικός προσδιορισμός των εννοιών. Συνεπώς, στο σημείο αυτό της

ανάλυσης, που είμαστε ακόμη στην αρχή και για την αποφυγή παρερμηνειών,

θέλω να ξεκαθαρίσω το πώς χρησιμοποιώ κάποιες λέξεις και ποια είναι η

επιστημονική μου προσέγγιση.

Πρώτα να ξεκαθαρίσω την έννοια της λέξης «ευθύνης». Η λέξη ευθύνη έχει

πολλές ερμηνείες. Το δικό μου λεξικό1 δίνει τις εξής:

1Βλ. https://bit.ly/2D1IhSR

https://bit.ly/2D1IhSR


~ 21 ~

1. η υποχρέωση κάποιου να ανταποκριθεί σε ορισμένη εντολή, υπόσχεση,

καθήκον κτλ. και να λογοδοτήσει, να απολογηθεί για τις σχετικές

ενέργειες.

2. του ζητώ να δικαιολογήσει τις ενέργειές του σχετικά με αυτό.

3. σχετική με την άσκηση της πολιτικής εξουσίας

4. που προέρχεται από τον ηθικό νόμο

5. αρμοδιότητα

6. υπαιτιότητα

Στο παρόν δοκίμιο δεν θα χρησιμοποιηθεί ποτέ η έκφραση ποιος φταίει για

τον ελληνικό εμφύλιο με μία εξαίρεση που θα γίνει στο έκτο κεφάλαιο και όταν

κάνω αναφορές σε συγγραφείς που τη χρησιμοποιούν μ’ αυτή την αρνητική της

σημασία, δηλαδή ως κάτι κακό. Αν η ανάλυσή μου δεν διαψεύσει την υπόθεση ότι

το ΚΚΕ είχε την αποκλειστική «ευθύνη» της έναρξης και συνέχισης του εμφυλίου

πολέμου, αυτό θα οφείλεται αποκλειστικά στο ότι ήταν «η υποχρέωση κάποιου

(του ΚΚΕ) να ανταποκριθεί σε ορισμένη εντολή, υπόσχεση, καθήκον κτλ. και να

λογοδοτήσει, να απολογηθεί για τις σχετικές ενέργειες» στα μέλη του και στην

τάξη ή τις τάξεις που εκπροσωπούσε. Και αυτή η ευθύνη «ήταν σχετική με την

άσκηση της πολιτικής εξουσίας». Και αυτή η ευθύνη «προέρχεται από τον ηθικό

νόμο» που για το ΚΚΕ ήταν αυτό που περιγράφεται στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο.

Δυστυχώς το ΚΚΕ δεν περιορίστηκε μόνο στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο και

διάβασε κι άλλα αντίστοιχα έργα που τα έλεγαν λίγο μπερδεμένα και πήραν τα

μυαλά του αέρα. Για να φερθώ ως προπέτης, το ΚΚΕ δεν έλαβε σοβαρά υπόψη του

το Κομμουνιστικό Μανιφέστο για το πότε πρέπει να γίνονται οι ένοπλες εξεγέρσεις

και συνεπώς οι εμφύλιοι (ταξικοί) πόλεμοι. Ίσως να έλαβε σοβαρά το «μεγάλο»

Λένιν. Αυτό αποτελεί την ουσία των επιχειρημάτων μου και θα πω πολλά

περισσότερα σε παρακάτω κεφάλαια που είναι μεν τεκμηριωμένα αλλά και με

μεγάλη περίσκεψη εκπεφρασμένα. Πάντως, σύμφωνα με το δικό μου διάβασμα, η

επιλογή της εμφύλιας σύρραξης ήταν απολύτως ορθολογική όπως θα προσπαθήσω

να αναδείξω παρακάτω. Να σημειώσω ότι πολλοί συγχέουν τον ορθολογισμό σε

ό,τι αφορά ένα εγχείρημα με την επιτυχία του εγχειρήματος. Πολλοί εκλαμβάνουν


~ 22 ~

κάτι που αποτυγχάνει εκ των υστέρων ως παραλογισμό εκ των προτέρων. Δεν

είναι έτσι.

Η εμπειρική επιστημονική έρευνα εκτός από θεωρία θέλει και πηγές. Το βιβλίο

αυτό ασχολείται με την ιστορία. Το τι είναι ιστορία και πως θα πρέπει να γίνεται

η ιστορική έρευνα έχει ευρέως αναλυθεί κάτω από την θεματική ενότητα της

φιλοσοφίας της ιστορίας και της ιστοριογραφίας1. Επειδή αυτές οι έννοιες

χρησιμοποιούνται ποικιλοτρόπως απλώς να προειδοποιήσω τον μυημένο

αναγνώστη ότι εδώ ταυτίζω τη φιλοσοφία της ιστορίας με τις θεωρίες της ιστορίας

και την ιστοριογραφία με τη μεθοδολογία της ιστορίας. Και η δική μου

προσέγγιση είναι η αφαιρετική μέθοδος (deductive method) που στηρίζεται σε

βασικά αξιώματα της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Το πιο βασικό ωστόσο για την παρούσα ανάλυση είναι τα ιστορικά στοιχεία

και δεδομένα. Η ιστορία θέλει τεκμηρίωση, Θέλει ιστορικά δεδομένα και

μεθοδολογία ανάλυσης. Η προσέγγιση αυτού του βιβλίου είναι ξεκάθαρη σε ό,τι

αφορά τα ιστορικά δεδομένα και τον τρόπο ανάλυσής τους όπως εξηγώ

παρακάτω.

Η ιστορία είναι μία επιστήμη που έχει θεωρία (theories), νόμους (laws),

εμπειρικές διαψεύσεις (falsification) και περιγραφές (narratives). Για παράδειγμα,

στα οικονομικά έχουμε τη θεωρία της καταναλωτικής συμπεριφοράς που μας δίνει

το νόμο της ζήτησης που μπορεί να διαψευστεί από ιστορικά στοιχεία

(χρονολογικά ή διαστρωματικά) και φυσικά πλήθος περιγραφών.

Στην ιστορία υπάρχει κάτι αντίστοιχο. Αν δεν υπάρχει τότε δεν είναι

επιστημονική ιστορική έρευνα. Η θεωρία της ιστορίας μας δίνει τις υποθέσεις που

διέπονται από φυσικούς και μη φυσικούς νόμους. Αυτές οι υποθέσεις με την

κατάλληλη επεξεργασία των ιστορικών δεδομένων μπορούν να διαψευστούν. Αν

δεν διαψευστούν τότε συνεχίζουν να ισχύουν μέχρι η επόμενη «φουρνιά»

ιστορικών δεδομένων την ανατρέψει.

1Στον 20ο αιώνα δύο βιβλία έχουν γίνει αντικείμενο έχουν διαβαστεί πολύ, του Carr (1961) και Evans (1999).


~ 23 ~

Τα ιστορικά δεδομένα υπάρχουν ανεξάρτητα από τη βούληση του ατομικού

ερευνητή της ιστορίας. Αν και ο Carr (1961, p. 28) θεωρεί τα ιστορικά γεγονότα

υπάρχουν μόνο όταν τα επεξεργάζεται ο ιστορικός εντούτοις το θέτει, κατά τη

γνώμη μου, πολύ σωστά όταν γράφει «The duty of the historian to respect his facts

is not exhausted by the obligation to see that his facts are accurate. He must seek

to bring into the picture all known or knowable facts relevant, in one sense or

another, to the theme on which he is engaged and to the interpretation

proposed….But this, in turn, does not mean that he can eliminate interpretation,

which is the life-blood of history».

Συνεχίζει γράφοντας για τον τρόπο που κάποιοι γράφουν τις ιστορικές του

μελέτες. Μερικοί συλλέγουν όλο το υλικό, τα δεδομένα, τα στοιχεία και μετά

γράφουν. Κάποιοι αρχίζουν να γράφουν και παράλληλα συλλέγουν και το υλικό.

Και συνεχίζει στην ίδια σελίδα παρατηρώντας, ή καλύτερα λαμβάνοντας θέση επί

του θέματος, λέγοντας, το εξής: «But I am convinced that, for any historian worth

the name, the two processes of what economists call 'input' and 'output' go on

simultaneously and are, in practice, parts of a single process. If you try to separate

them, or to give one priority over the other, you fall into one of two heresies. Either

you write scissors-and paste history without meaning or significance; or you write

propaganda or historical fiction, and merely use facts of the past to embroider a

kind of writing which has nothing to do with history». Αυτό που παρατηρεί έχει

εφαρμογή στα περισσότερα που έχουν γραφτεί για τον Ελληνικό εμφύλιο πόλεμο.

Τα πιο πολλά είτε είναι χωρίς καμία σημασία ή έχουν γραφτεί ως προπαγάνδα ή

ιστορικά μυθιστορήματα που χρησιμοποιούν στοιχεία που δεν έχουν καμία σχέση

με την επιστήμη της ιστορίας.

Η διάκριση που έκανε ο Dray (1957) μεταξύ αναγκαίων (necessary) και ικανών

(sufficient) συνθηκών των ιστορικών εξηγήσεων υποστηρίζει την παρούσα

προσέγγιση. Μ’ άλλα λόγια αυτό που μ’ ενδιαφέρει είναι αυτό που συνέβη αν θα

μπορούσε να είχε συμβεί.

Οι περισσότερες εξιστορήσεις για τον εμφύλιο πόλεμο έχουν γίνει από (α)

ανθρώπους που «έζησαν» τα γεγονότα ή κάποιοι άλλοι τα έζησαν –συγγενείς κατά


~ 24 ~

το πλείστον- και τους τα διηγήθηκαν1 (β) δημοσιογράφους και (γ) ιστορικούς μ’

έρευνα βασιζόμενη σε κάθε είδους αρχεία, συμφωνίες και μαρτυρίες ακόμη και τη

φαντασία τους αφού οι ιστορικές περιγραφές λαμβάνουν και τη μορφή

μυθιστορημάτων. Δεν είναι ιστορία και ανήκουν σε μία από τις δύο κατηγορίες

που ανέφερε ο Carr.

Ακόμη και στα τελευταία χρησιμοποιούνται μαρτυρίες ως αξιόπιστες πηγές

τεκμηρίωσης ενός ιστορικού γεγονότος2. Έχει δημιουργηθεί ένας κυκεώνας

αντιφάσεων μ’ αποτέλεσμα όποιος θέλει να τεκμηριώσει οποιαδήποτε άποψη

μπορεί να βρει πλήθος «επιστημονικών» άρθρων γραμμένα από «σοβαρούς»

επιστήμονες της ιστορίας.

Μεγάλη ζημιά έχει κάνει η θεωρία της σχετικότητας. Όταν και στη φυσική οι

νόμοι της είναι σχετικοί φανταστείτε πόσο σχετικοί είναι οι νόμοι -αν υπάρχουν-

στην ιστορία λέει ο κάθε άσχετος περί της επιστήμης της ιστορίας. Και δεν θεωρώ

άσχετους όσους δέχονται την υποκειμενική ή ερμηνευτική ιστορική προσέγγιση.

Η προσέγγιση των «ασχέτων» συγχέεται με την σχετική ή υποκειμενική

προσέγγιση.

1Ο Μέγας Βίκτωρ Ουγκώ, στο ιστορικό του μυθιστόρημα για τον Γαλλικό Εμφύλιο πόλεμο, με τίτλο 1793, αναφέρει το εξής για να στηρίξει μία άποψη (σ, 157): «Είταν πατριές όπως στη Σκωτία. Κάθε ενορία είχε και τον καπετάνιο της. Ξέρω τι λέω, γιατί τον πόλεμο αυτό τον έκανε ο πατέρας μου». Με όλον το σεβασμό στον Μεγάλο Ουγκώ, δεν ήξερε τι έλεγε. 2Φυσικά ο πρώτος διδάξας και μεγάλος παραμυθάς ήταν ο Όμηρος. Τα αριστουργήματά του -Οδύσσεια και Ιλιάδα-, δεν είναι ιστορικές μαρτυρίες αλλά μυθιστορηματικές -κάτι σαν σαπουνόπερα (reality show)- και κανείς δεν θα πρέπει να τα λαμβάνει σοβαρά υπόψη ως τεκμηρίωση των γεγενημένων σε ό,τι αφορά τον Τρωικό Πόλεμο. Ο αξεπέραστος Θουκυδίδης όταν αναφέρει ως πηγή τον Όμηρο μας προειδοποιεί για την επιστημονική αναξιοπιστία του Ομήρου. Γράφει στον Πελοποννησιακό Πόλεμο (1.9.4) το εξής: «…Ὅμηρος τοῦτο δεδήλωκεν, εἴ τῳ ἱκανὸς τεκμηριῶσαι». Το είπε ο Όμηρος και όποιος θέλει το πιστεύει ότι ήταν ικανός να τεκμηριώσει κάτι. Και λίγο πιο κάτω (1.10.3) «…τῇ Ὁμήρου αὖ ποιήσει εἴ τι χρὴ κἀνταῦθα πιστεύειν, ἣν εἰκὸς ἐπὶ τὸ μεῖζον μὲν ποιητὴν ὄντα κοσμῆσαι». Δηλαδή αυτά μας τα λέει ο Όμηρος με τα ποιήματά του και δεν χρειάζεται να τον πιστέψουμε διότι είναι φυσικό να υπερβάλει ως ποιητής που είναι. Ακριβώς το ίδιο συμβαίνει με πολλές από τις «τεκμηριώσεις» των γεγενημένων στον ελληνικό εμφύλιο της δεκαετίας του 1940. Είναι ομηρικές (διάβαζε ατεκμηρίωτες) οι διηγήσεις. Πολλές απ’ αυτές έχουν, ωστόσο, εξαιρετικό φιλολογικό (ποιητικό) ενδιαφέρον.


~ 25 ~

Για παράδειγμα, το «μεγάλο» ερώτημα όλων των «ασχετικών ερευνών» είναι

«ποιος φταίει για τον εμφύλιο;». Το επιστημονικό λάθος έγκειται στο ερώτημα που

θέτουν. Αν το ερευνητικό τους θέμα (ερώτημα, υπόθεση) ήταν «τι γράφουν τα

διπλωματικά και τα άλλα αρχεία για τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο;» δεν θα

υπήρχε κανένα επιστημονικό μεθοδολογικό πρόβλημα. Ωστόσο αυτοί οι ιστορικοί

ρωτούν «ποιος φταίει για τον εμφύλιο πόλεμο;» και χρησιμοποιούν αρχεία,

συμφωνίες και μαρτυρίες για να τεκμηριώσουν την απάντηση1.

Εκτός του επιστημονικά αδόκιμου της ερώτησης, όπως εξηγώ παρακάτω, η

απάντηση δεν θα μπορεί να τεκμηριωθεί με οποιαδήποτε απ’ αυτές τις πηγές. Ο

επιστήμονας ιστορικός δεν μπορεί να στηριχθεί σε τέτοιες πηγές ούτε φυσικά σε

μαρτυρίες. Αυτά έχουν τρομερό και δικαιολογημένο ενδιαφέρον που τέρπουν τις

μάζες αλλά δεν αποτελούν επιστήμη. Φουντώνουν τις θεωρίες συνωμοσίας ότι όλα

τα κανονίζουν κάποιοι σε βάρος κάποιων άλλων. Η επιστήμη θέλει αντικειμενικά

στοιχεία (hard evidence) και τα αρχεία, οι συμφωνίες και οι μαρτυρίες δεν είναι.

Να δώσω ένα παράδειγμα. Από τις τρεις πηγές που ανέφερα (μαρτυρίες,

αρχεία, συμφωνίες), η πιο απτή είναι μία διεθνής συμφωνία, λ.χ., η Συμφωνία της

Καζέρτας (περισσότερα για τη συμφωνία αυτή παρακάτω). Αλήθεια τι μας

μαρτυρεί αυτή η συμφωνία; Μας λέει αυτό που γράφει η συμφωνία ή μας

«μαρτυρεί» ότι το ΚΚΕ (ή και οποιοσδήποτε άλλος συνυπογράφων αλλά εδώ μας

ενδιαφέρει το ΚΚΕ μόνο) κέρδιζε χρόνο εξαπατώντας τον αντίπαλο; Μια τακτική

που όπως θα δούμε παρακάτω εφαρμόζεται από τα αρχαία χρόνια.

Αναφέρεται από πολλούς αυτή η εξαπάτηση που ως μαρτυρία δεν την

λαμβάνω σοβαρά υπόψη αλλά την αναφέρω ότι κι αυτή η θεωρητική και

εμπειρικά μη διαψευδομένη ερμηνεία δεν διέλαθε της προσοχής κανενός. Ο πιο

σημαντικός για τη δική μας περίσταση είναι η μαρτυρία του συναδέλφου μου

οικονομολόγου Βασίλη Μπαρτζιώτα (1909-1994) που την περίοδο 1943-1946 ήταν

γραμματέας του ΚΚΕ Αθήνας. Μας πληροφορεί λοιπόν ότι αμέσως μετά την

1Πολύ σωστά ο Carr (1961, p. 19) το θέτει το θέμα λέγοντας ότι τα αρχεία αυτά δεν πείθουν και αυτό είναι χαρακτηριστικό όλων των διπλωματικών αρχείων. Τα διπλωματικά αρχεία δεν μας λένε τι συνέβη αλλά τι οι συντάκτες τους νόμιζαν ότι έγινε ή τι θέλουν οι άλλοι να πιστέψουν ότι συνέβη ή τι ήθελαν οι ίδιοι να πιστέψουν ότι συνέβη.


~ 26 ~

αποδοχή εκ μέρους της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ του Γεωργίου Παπανδρέου

ως πρωθυπουργού στο πλαίσιο της Συμφωνίας της Καζέρτας, συγκλήθηκε το

Πολιτικό Γραφείο και συζήτησε λεπτομερές σχέδιο για την κατάληψη της Αθήνας

από το στρατό του ΚΚΕ (Μπαρτζιώτας, 1985, σ. 281). Την ύπαρξη σχεδίου

αναγνωρίζει κι ο Οικονομίδης (1984, σ. 250): «Το σχέδιο για κατάληψη της Αθήνας

είχε συζητηθεί για πρώτη φορά τον Αύγουστο 1943».

Μπορεί να λένε και ψέματα και αυτοί και πολλοί άλλοι σαν αυτούς για να

σώσουν τα προσχήματα έστω και εκ των υστέρων αλλά μου είναι περιττό. Αυτό

που μου φθάνει είναι το αντικειμενικό στοιχείο (ιστορικό γεγονός) ότι τα

«Δεκεμβριανά» και όλα όσα προηγήθηκαν και ακολούθησαν είναι ένα έργο που

δεν διαψεύδει αυτή την τοποθέτηση. Η δική μου θεωρητική επιστημονική

αναζήτηση καταλήγει στο ίδιο συμπέρασμα χωρίς να απαιτούνται μαρτυρίες,

αρχεία και συμφωνίες.

Όπως θα αναφέρω πολλές φορές παρακάτω το ΚΚΕ είχε το σχέδιο και την

οργάνωση. Και καλώς τα είχε. Του έλειπε η (πολιτική και στρατιωτική) ηγεσία και

ο έλεγχος. Σε ό,τι αφορά την Αθήνα, οι Άγγλοι το σχέδιο του ΚΚΕ το ήξεραν και

ετοίμαζαν άμεσα στρατό να «καταλάβουν» αυτοί την Αθήνα μετά την αποχώρηση

των ναζιστών. Είχαν και αυτοί σχέδιο και οργάνωση. Όπως κι έγινε. Τους

«νομιμοποιούσε» και η Συμφωνία της Καζέρτας που είχε υπογράψει το ΚΚΕ που

απαγόρευε στο στρατό του να εισέλθει στην Αθήνα. Αν και πιστεύω ότι οι Εγγλέζοι

θα το έκαναν και χωρίς τη συγκεκριμένη συμφωνία. Το ΚΚΕ στα «Δεκεμβριανά»

αιφνιδιάστηκε και δεν περίμενε ότι θα αντιμετώπιζε τη μεγάλη και συνεχώς

αυξανόμενη στρατιωτική αντίσταση των Εγγλέζων1. Νόμιζε ότι η κατάληψη της

1Φυσικά δεν αναφέρομαι στις ηλιθιότητες που γράφουν οι αντίπαλοι του ΚΚΕ και για τον ηρωισμό του Συντάγματος Χωροφυλακής Μακρυγιάννη που έσωσαν την Ελλάδα από το ΚΚΕ. Οι ανοησίες αυτές που αναπαράγονταν μέχρι το 1974 από τους ηλίθιους της ακροδεξιάς που δεν ήταν και λίγοι διαμόρφωσαν το κλίμα όλης αυτής της περιόδου. Να το επαναλάβω ότι αν δεν ήταν οι Εγγλέζοι, το ΚΚΕ δεν θα έχανε τις μάχες. Δεν ξέρω αν θα κέρδιζε τον πόλεμο. Το ίδιο ισχύει και για χώρες όπως η Βουλγαρία, η Ρουμανία και η Πολωνία. Αν δεν ήταν ο Κόκκινος Στρατός κομμουνιστές δεν θα υπήρχαν σ’ αυτές τις χώρες. Εξαφανίστηκαν όταν κατέρρευσε το Σοβιετικό Καθεστώς. Πολωνός, Ουκρανός. Ούγγρος και Τσέχος κομμουνιστής ήταν και είναι το πιο σύντομο ανέκδοτο.


~ 27 ~

Αθήνας θα ήταν αναίμακτη. Δεν ήταν. Αλλά και να μην το νόμιζε λίγη σημασία

έχει για το ιστορικό τι, γιατί και πώς. Αυτά τα ερωτήματα απαιτούν θεωρία και

συγκεκριμένα μία θεωρία περί (εμφυλίου) πολέμου.

Η θεωρία περί πολέμου (θα την παρουσιάσω παρακάτω) μας διδάσκει ότι μία

διαδεδομένη τακτική αντιμαχόμενων μερών είναι η εξαπάτηση (deception) για να

κερδηθεί χρόνος (Stephens & Baker, 2006, p. 74). Η παραπλάνηση του αντιπάλου

με την υπογραφή συμφωνίας που δεν τηρείται μετά δεν είναι νέο ιστορικό

φαινόμενο.

Μας αναφέρει ο Πλούταρχος στα Λακωνικά Αποφθέγματα ότι ο Αγησίλαος ενώ

υπέγραψε συμφωνία ειρήνης με τον Πέρση Τισσαφέρνη τον εξαπάτησε και

εισέβαλε στην Φρυγία. Μας λέει ο Πλούταρχος [209b]

…καὶ λαβὼν πόλεις πλείστας καὶ χρημάτων πλῆθος εἶπε τοῖς φίλοις ὅτι σπεισάμενον μὲν ἀδικεῖν ἀσεβές, τοὺς δὲ πολεμίους παραλογίζεσθαι οὐ μόνον δίκαιον καὶ ἐπίδοξον, ἀλλὰ καὶ ἡδὺ καὶ κερδαλέον.

Ναι μεν είναι ασέβεια να διαπράξει κάποιος αδικία όταν έχει υπογράψει

συμφωνία ειρήνης αλλά η παραπλάνηση του αντιπάλου είναι δίκαιη και

δοξασμένη και μπορεί να αποβεί ευχάριστη και κερδοφόρα.

Το ίδιο έγινε και με τους Αργείους από τον Σπαρτιάτη τον Κλεομένη του

Αλεξανδρίδη που ενώ είχε υπογράψει επτά μέρες ανακωχή με τους Αργείους, την

τρίτη μέρα επιτέθηκε στους ανυποψίαστους Αργείους και τους σκότωσε ή τους

αιχμαλώτισε. Και όταν τον κατηγόρησαν για παραδόπιστο αυτός απάντησε το να

κάνεις κακό στους εχθρούς είναι ανώτερο από τη δικαιοσύνη. Κάπως έτσι

δικαιολογούσαν τις ατιμίες τους και οι εμπλεκόμενοι στον εμφύλιο της δεκαετίας

του 1940.

Σύμφωνα πάλι με το λεξικό μου, το ρήμα «φταίω» ορίζεται ως (α) κάνω

εσφαλμένες ενέργειες ή συμπεριφέρομαι εσφαλμένα και προκαλώ ένα δυσάρεστο

αρνητικό αποτέλεσμα και (β) είμαι ο υπαίτιος, ο ένοχος, ο υπεύθυνος εσφαλμένης

ενέργειας ή συμπεριφοράς με δυσάρεστα, αρνητικά αποτελέσματα. Και οι δύο

ερμηνείες δεν έχουν καμία σχέση μ’ επιστημονική έρευνα. Μπορεί να έχουν σχέση


~ 28 ~

με δικαστήρια αλλά όχι με (ιστορική) έρευνα. Ο ιστορικός δεν είναι κριτής ή

δικαστής. Δεν αξιολογεί τις πράξεις «επιφανών» ανδρών και τα ιστορικά γεγονότα

στα οποία εμπλέκονται με όρους ηθικής και δικαιοσύνης1. Και αυτό είναι σαφές

στην επιστημονική ιστοριογραφία.

Η επιστημονική ιστορική έρευνα2 δεν απαντάει ποτέ σε ερωτήματα τύπου

«ποιος είναι ο ένοχος;» και κατ’ επέκταση όσοι ασχολούνται να δώσουν

απαντήσεις σε τέτοια ερωτήματα δεν μπορούν να ανήκουν στην επιστημονική

κοινότητα. Τα ερωτήματα αυτά μπορεί να απαντηθούν από (α) δημοσιογράφους

(β) πολιτικούς και (γ) ανθρώπους που «έζησαν» τα γεγονότα. Ποτέ όμως από

επιστήμονες που διεξάγουν σοβαρή έρευνα, η οποία, εξ ορισμού, είναι η

επιστημονική έρευνα.

Η δική μου η προσέγγιση είναι διαφορετική. Δεν ασχολούμαι με το ποιος είναι

ο «ένοχος» ή το θύμα και ο θύτης του ελληνικού εμφυλίου πολέμου.

Παρεμπιπτόντως δεν έχει καμία σημασία για τον επιστήμονα3. Ακολουθώ δύο

διαφορετικούς δρόμους προσέγγισης της «αλήθειας» περί του ελληνικού εμφυλίου

πολέμου. Ο πρώτος αφορά την μετανάλυση των διεθνών θεωρητικών και

εμπειρικών μελετών περί εμφυλίων πολέμων κυρίως εκείνων που χρησιμοποιούν

«απτά» στατιστικά δ�

Documents

Ο Ελληνικός Εμφύλιος της Δεκαετίας του 19402020)-Civil-War.pdfέχοντας «παντρευτεί» την οικονομική επιστήμη