ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС

ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

НИЗОМИЙ НОМИДАГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА

УНИВЕРСИТЕТИ

ТАБИЁТ ФАНЛАРИ ФАКУЛЬТЕТИ

“География ва уни ўқитиш методикаси” кафедраси

―Ҳимояга рухсат этилсин‖

Факультет декани

__________проф. П.Мирхамидова

«_____» _____________2013 йил

5140500 – ―География ва иқтисодий билим асослари‖ таълим йўналиши

402-гуруҳ талабаси

БОЛТАЕВА ХАФИЗА ИСМАТЖОН ҚИЗИнинг

“Шарқий Помир тоғ тизимидаги кўлларга табиий географик тавсиф”

мавзусидаги

БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ

Илмий раҳбар: «География ва уни

ўқитиш методикаси» кафедраси

доценти г-м.ф.н.

_____________ А.Қурбонов

«Ҳимояга тавсия этилсин»

«География ва уни ўқитиш

методикаси» кафедраси мудири

________ г.ф.н. Н.Р.Алимқулов

«_____» _____________2013 йил

ТОШКЕНТ -2013 йил

МУНДАРИЖА

Кириш………………………………………………………………..4

I боб. Помир тоғларининг географик тавсифи……………….7

1.1. Помир тоғларининг географик ўрни ва шароити…………..7

1.2. Геологик тузилиши ва релъефнинг асосий хусусиятлари ..8

1.3. Иқлими ва ички сувлари……………………………………..13

1.4. Тупроқ ва органик дунѐси…………………………………...19

II боб. Шарқий Помир тоғ тизмаси кўлларининг генетик

турлари ва уларнинг аҳамияти………………………………..23

2.1. Шарқий Помир кўлларининг генетик турлари…………....23

2.2. Шарқий Помир кўлларига географик тавсиф……………..33

2.3. Помир кўлларнинг аҳамияти ва улардан самарали

фойдаланиш………………………………………………………..38

III боб. Шарқий Помир мавзусини ўқитишда инновацион

технологияларидан фойдаланиш……………………...44

3.1. Шарқий Помир мавзусининг таълим самарадорлигини

оширишда муамммоли технологиядан фойдаланиш …………....44

3.2. Шарқий Помир кўлларни ўқитишда ахборотли таълим

технологиясидан фойдаланиш ……………………………………54

Хулоса ..................................................................................................67

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати.............................................69

Кириш

Ўрта Осиѐнинг жануби-шарқий ва шарқий қисимларини улкан

баланд тоғ тизмалари ва тоғоралиғи ботиқлари эгаллаб олган. Бу тоғ

тизмалари геологик ва табиий географик жиҳатдан ниҳоят даражада

хилма-хил ва ранг-барангдир.

Шу ҳудуднинг жануби-шарқий қисмидаги осмон ўпар тоғ

тизмалари (Помир тоғлари) палеозой ва мезазой тоғ бурмаланишлари

билан бир қаторда кайназой эрасининг неоген ва тўртламчи даврларида

содир бўлган кучли янги тектоник ҳаракатлар натижасида, яъни альп

орагенези туфайли вужудга келган.

Мавзунинг долзарблиги: Шарқий Помир ҳудудида бошқа тоғ

тизмаларига нисбатан ўзига хос кўллар кенг тарқалган. Улар

ўзларининг катта кичиклигига ва келиб чиқиш типларига кўра хилма -

хилдир.Шарқий Помир кўллари баландлик бўйлаб нотекис

тақсимланган бўлиб бу ерда дарѐ водийлари кўпчилик ҳолатларда трог

характерга эга бўлганлиги сабабли майда кўлларни ҳосил бўлишига

шарт-шароит яратади.

Демак Шарқий Помир кўлларининг келиб чиқиши, уларнинг

географик тарқалиш хусусиятларини ўрганиш ҳамда кўл сув

ресурсларидан иқтисодиѐтнинг турли соҳаларида тўғри ва самарали

фойдаланиш ишнинг долзарблигини билдиради .

Тадқиқот мақсад. Шарқий Помир кўллари ва уларнинг генетик

турлари бўйича таснифлаш, сувларининг хўжаликдаги аҳамияти ва мавзуни

ўқитишда таълимнинг сифат ҳамда самарадорлигини оширишдир.

БМИнинг вазифалари.

- Шарқий Помир кўлларига географик тавсиф бериш;

- Помир кўлларининг генетик бўйича таснифлаш;

- Шарқий Помир кўлларининг асосий хусусиятларини ўрганиш;

- Мавзуни ўқитилишида инновацион технологиялардан фойдаланиш

масалаларини ѐритишдир.

Тадқиқот объекти ва предмети. Битирув малакавий ишнинг объекти

бўлиб Шарқий Помир тоғ тизмаси ҳисобланади.

Шарқий Помир тоғ тизмасидаги кўлларга табиий географик тавсиф ва

иқтисодиѐ тармоқларидаги аҳамияти ишнинг предметини белгилайди.

БМИнинг методи. Шарқий Помир кўлларини таҳлил қилишда ишнинг

мақсад ва вазифаларидан келиб чиққан ҳолда қиѐсий география, табиий

география, статистик, кузатиш, математик ва картографик каби методлардан

фойдаланилди.

Назарий ва услубий асос сифатида Ўзбекистон Республикаси

Президенти асарлари, нутқлари, иқтисодий-ижтимоий география ва

статистик таҳлиллар ҳамда мутахасисларнинг илмий-назарий хулосаларига

асосланди.

Илмий янгилиги. Шарқий Полмир кўллари географик жиҳатдан

таҳлил қилинди ва таснифланди.

БМИнинг натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти. Ишнинг

асосий натижалари олий ўқув юртлари ва умумтаълим мактаб дарсларида

фойдаланилиши ҳамда кўргазмалар тайѐрлашда қўлланилиши мумкин.

Ушбу БМИ Кириш, уч боб, 9 та бўлим, хулоса ва фойдаланилган

адабиѐтлар рўйхати бўлиб матн –саҳифадан иборат,.

Ишнинг кириш қисмида мавзунинг долзарблиги, тадқиқот объекти ва

предмети, мақсад ва вазифалари, ишнинг янгилиги, натижаларнинг илмий ва

амалий аҳамияти ѐритилган.

Биринчи боб ―Помир тоғларининг географик тавсифи‖ бўлиб бунда

Помир тоғларининг географик ўрни ва табиий шароити, геоморфологик

тузилиши, ҳамда ўзига хос иқлим ва ички сувлари, органик дунѐси таҳлил

қилиниб ўзига хос хусусиятлари очиб берилган.

Иккинчи боб ―Шарқий Помир тоғ тизмаси кўлларининг генетик

турлари ва уларнинг аҳамияти” га бағишланган бўлиб бунда Шарқий

Помир кўлларининг келиб чиқишига кўра генетик таснифлаб берилиб, ҳар

бир кўлларга географик тавсиф ва кўлларнинг аҳамияти, иқтисодиѐт

тармоқларида самарали фойдаланиш бўйича тегишли тавсиялар берилган.

Учинчи бобда ―Шарқий Помир мавзусини ўқитишда

инновацион технологияларидан фойдаланиш‖ деб номланиб

география таълим соҳасида мавзуни янги инновацион технологиялар орқали

кенг тарғиб қилиш каби методлар билан ѐритилгандир.

Хулоса ва тавсиялар қисмида тадқиқот натижалари умумлаштирилиб,

мавзу бўйича тавсия ва таклифлар келтирилган.

I боб. Помир тоғларининг географик тавсифи

1.1. Помир тоғларининг географик ўрни ва чегаралари

Помир Ўрта Осиѐнинг энг йирик тоғли ўлкаларидан бири

ҳисобланади.

Помирнинг шимолий чегараси Олойорти тоғ тизмасининг шимолий

тоғ этагидан, жанубий қисми эса Панж ва Вахандарѐ, Вахон тизмаси ҳамда

Тошқўрғон дарѐсининг чап бошланиш қисимдан ўтади. Шарқда Помирга

Сарикўл тизмаси ва Қашқар тоғлари киради. Ғарбда Помиринг чегараси

Панж дарѐси шимолий-ғарбда эса Помирга Пѐтр 1 ҳамда Дарвоз тизмалари

киради. Помирни ўраб олган шимолдаги Олойорти, шардаги Қашқар ва

Сарикўл, жанубидаги Вахан ва унинг давоми ҳисобланган Шохдарѐ ҳамда

Ғарбий Помирни Фанлар Академияси тизмасига туташган баланд тизмалари,

энг баланд тоғ тизмалари ҳисобланади.

Помир асосан Тожикистон (тоғли Бадахшон мухтор вилояти ) ҳудида,

жанубдаги кичик қисми Афғонистон ҳудудида жойлашган.

Помир тоғларининг умумий кўриниши тўрт бурчак шаклга эга бўлиб,

деярли ҳамма томонидан баланд тоғ тизмалари билан ўралган. Энг баланд

тизмалари унинг шимолий, шарқий ва жанубий қисмларида жойлашган.

Умуман олганда Помирнинг энг баланд тизмалари Хитой ҳудудида

жойлашган.

1.2. Геоглогик тузилиши ва релъефнинг асосий

хусусиятлари

Помир деярли кенглик ва меридиан бўйлаб кўплаб тизмалардан ташкил

топган. У помир ва амударѐ тизимларини бир биридан ажратади.

Помирнинг шимолий қисмидаги Олайорти баланд тизмаси кенглик

бўйлаб ғарбдан Қизилсув ва Муксу дарѐларининг қўшилиш қисмидан шарққа

то Отчайло чўққисигача чўзилган. Унинг энг баланд нуқтаси 7134 м, ўртача

баландлиги 6000 м атрофида. Олайорти тизмасининг шарқий қисмида

Қизиларт довони жойлашган бўлиб унинг баландлиги 4260 м дир. Ундан Ўш-

Хороч автомабил йўли ўтади.

Олайорти тизмасидан жанубда Помир ортографик жиҳатдан икки

қисмга: Ғарбий Помир ва Шарқий Помир тоғларига бўлинади.

Ғарбий Помир тоғлиги бирқанча кенглик ва жанубий-ғарбга чўзилган,

жуда баланд, бир биридан чуқур, асосан дара шаклига эга дарѐлар билан

ажралган тоғ тизмалардан иборат. Тизмаларнинг 4000-4600 м баландлик

қисмида (ѐнбағирларда) текисланган юзаликларнинг қолдиқлари сақланиб

қолган бўлиб, улардан юқорида кучли ва чуқур қиймаланган хамда қадимги

ва ҳозирги замон музликлари ҳосил қилган мураккаб рельеф шакллари

тарқалган.

Ғарбий Помирнинг энг баланд тизмаларига унинг шимолий шарқдаги

Пѐтр I, Дарвоз хамда Ванч тоғ тизмалари киради. Пѐтр I тизмасининг энг

баланд нуқтаси Масква чўққиси бўлиб, унинг денгиз сатхидан баландлиги

6785 м ни ташкил қилади. Унинг шарқида меридианал йўналишдаги Фанлар

Академияси тизмалари туташган жойи 7495 м (Исмоил Самоний чўққиси)

бўлиб, бу Помирнинг энг баланд нуқтаси ҳисобланади.

Фанлар Академияси ва Ванч тизмаларидан жанубда Язғулом (энг

баланд нуқтаси 6974 м ), Ровшан (Потхур-6083 м), Шуғнон (5707 м),

Шоҳдара (6726 м) ва бошқа тоғ баландликлари жойлашган.

Ғарбий-Помир дарѐлар билан чуқур кесилган ва шарқдан ғарб томон

йўналган бирқанча тоғ тизмалардан иборатлиги юқорида маълум.

Ушбу Ғарбий Помирнинг Жануби-ғарбий қисмида деярли меридиан

бўйлаб Ишкашим тизмаси (5096 м Масква чўққиси) жойлашган.

Мазкур тизмаларнинг нисбий баландлиги (Панж дарѐсининг ўнг

ирмоқлари ўзанида) 2000-3500 м, Яғулом тизмасининг энг баланд чўққиси

Бартан дарѐси ўзанидан 4200 м баландликка кўтарилган.

Шарқий Помир ер юзининг тузилиши жиҳатидан Ғарбий Помирдан

фарқ қилади. Помирнинг бу қисмида тоғ тизмлари кенг водийлар ва ботиқлар

орқали бир-биридан ажралган.

Шарқий Помирга Музкўл (6233 м), Шимолий Алигур (5589 м),

Жанубий Алигур (5558 м), деярли кенглик бўйлаб чўзилган бўлиб, уларнинг

нисбий баландлиги 1200-1800 м. Бу тизмалар денгиз сатҳидан катта

баландликка кўтарилганига қарамасдан, ўрта баландлик тизмаларини

эслатади. Бу тизмаларнинг ѐнбағирлари нишаблиги жиҳатдан ажралиб

туради.

Умуман олганда Шарқий Помир тоғлари ва ер юзининг тузилиши

Ғарбий Помирдан кескин фарқ қилади. Шарқий Помирда аксинча тоғ қисми

ясси текислик кўринишидаги кенг дарѐ водийлари ва яссиланган ботиқлар

тарқалган. Булар Рангкўл, Шўркўл, Қоракўл ва бошқалардир. Буларнинг

денгиз сатҳидан баландлиги 3500-4200 м. Ботиқлар ва дарѐ водийлари тоғ

тизмаларини нураши натижасида ҳосил бўлган чағир тошлар, харсанг тошлар

турли катта кичикликдаги шағаллар, қумлар ва қадимги музликлар қолдирган

мореналар билан тўлган. Бу ерда доимий музлоқлар ҳам ҳосил бўлган.

Дарѐ водийлари ва ботиқларни, асосан нисбий баландлиги унчалик

катта бўлмаган ѐнбағирлари нишаброқ, сувайрғи қисмлари текис тоғ массиви

ва тизмлари ўраб олган. Уларнинг ѐнбағирлари, нураш натижасида ҳосил

бўлган эллювиал, делюваиал тоғ жинслари билан қопланган. Шу билан

бирга, сувайирғич қисмлари ўткир, ѐнбағирлари жуда тик, қадимги музлик

ҳосил қилган рельеф шакллари айрим (Язғулом, Музкўл, Аличўр) тизмаларда

ҳам учрайди. Тизмалар водийлар ва ботиқлар юзасидан 1500-2000 м га

кўтарилган.

Геологик тараққиёт тарихи: Помир ўзининг геологик тараққиѐти

мобайнида, яъни рельефнинг ҳосил бўлиши ва ривожланишида,

ландшафтларнинг шаклланишида кўплаб муҳим палеоткектоник ва

палеогеографик жараѐнларни ўтаган. Геосинклинал шароитида содир

бўладиган жараѐнлар, тоғ пайдо бўлиши (бурмаланиши) даврлари бир неча

марта такрорланган.

Помир тоғлари тектоник жиҳатдан альп бурмаланиш минтақасига

киради ва шу даврда унинг тектоник структуралари вужудга келган.

Помирнинг Марказий қисми тектоник жиҳатдан (триас, юра ва қуйи

бўр) даври чўкинди тоғ жинслари тўлган, чунки бу даврда Помир

геосинклинал даврини ўтаган. Жанубий Помир ҳам антиклинардан иборат

бўлиб, жуда қадимги (архей ва протеразой) тоғ жинсларидан ташкил топган.

А.П.Марковский, Д.В.Каливкинларнинг фикрича, герцин

бурмаланишларининг охирларида Помир тоғларининг Қоракўл, Ранкўл,

ҳозирги Федченко музлиги жойлашган ҳудудларида ҳамда Марконсу дарѐ

ҳавзасида тектоник ҳаракатлар содир бўлади. Булар билан бир вақтда

вулқонлар ҳам отилиб турган.

Антиклинал байкал бурмаланиши даври интрузивлари билан

ўзгартирилган. Интрузивлар Помирнинг жануби – ғарбий қисмида ер

юзасига чиқиб қолган.

Помир янги тектоник ҳаракатлар натижасида гумбазсимон шаклда 6000

– 7000 м баландликка кўтарилган. Помиролди ботиғининг ғарбий қисми эса

бу ҳаркатлар натижасида чўккан, унинг шарқида (Олой водийсида)

кўтарилиш 2000 – 3000 м бўлган.

Неоген ва тўртламчи даврларда Помирнинг кўтарилиши циклли

хусусиятга эга бўлиб, унда қадимги музликлар ҳосил бўлишига,

зилзилаларнинг тез – тез бўлиб туришига олиб келган.

Бу тектоник ҳаракатлар дифференциал ҳарактерга эга бўлиб, тоғ

тизмалари кўтарилиб, тоғ оралиқ ва тоғолди ботиқлари чўка бошлайди.

Натижада юқори бўлган палеоген, қуйи неоген даврларида денгиз остида

ѐтқизилган тоғ жинслари тоғ тизмаларида жуда баланадга кўтарилган.

Помирнинг қадимги музлик геологик ривожланиш даврида муҳим

воқеалардан бири қадимги музликларнинг ҳосил бўлиши бўлган. Қадимги

музликлар ҳозирги замон музликлариги нисбатан жудда катта майдонларни

эгаллаган. Помир тоғ тизимларидаги ҳозирги музликлар қадимги

музликларнинг қолдиқлари ҳисобланади.

Ўрта Осиѐ тоғ тизмалари ичида қадимги музликларнинг энг кенг

тарқалган ҳудудларидан бири Помир тоғлари ҳисобланади. Д.В.Наливкин

Помир тоғларини текшириб, деярли ҳамма жойида қадимиги музликлар

қолдирган ―изларни‖ (трог шаклидаги дарѐ водийлари, мареналар) учратган.

Шуларга асосланиб, Ғарбий Помир – водий музликлари, Шарқий Помирда

эса қоплама музликлари тарқалган деган хулоса келган.

Федченко музлиги қадимги музликнинг қолдиғи ҳисобланади. Мухсу

дарѐси водийсини қоплаган қадимги музликнинг узунлиги 180 – 190 км га

етган ва денгиз сатҳидан 1900 м пастгача сурилиб тушган. Қадимга музлик

фақат Муксу дарѐсининг водийси бўйлаб ҳаракат қилмай, балки у дарѐнинг

Пѐтр I ва Олойорти тизмаларидан бошланувчи ирмоқларини ва қўшни

водийларни ҳам қоплаган.

Қадимги музлик дарахтсимон кўринишга эга бўлган. Муксу дарѐсининг

ирмоқларидан асосий музликка келиб қўшилган музликларнинг узунлиги 60

км гача етган. Бундай узунликка эга бўлган қадимги музликлар Помирнинг

бошқа дарѐ вадийларида (Ванч, Язғулом, Гунт, Бартанг, Шохдара ва

бошқаларда) ҳам бўлган. Бу қадимги музликлар фақатгина узун бўлмай

уларнинг қалинлиги ҳам катта бўлган.

Шарқий Помир нисбатан тўлқинсимон текис юзага эга бўлиб, кенг дарѐ

водийларидан иборат. Шунинг учун бу тоғлик ҳудудида қадимги музликлар

кенг тоғ оралиқ ботиқларини қоплаган. Булар бир – бирлари билан туташиб

катта – катта муз қалқонларни ҳосил қилган. Уларнинг узунлиги 30-60 км,

кенглиги эса 10-12 км дан ошган. Бироқ, музликларнинг қалинлиги 1000 м

гача етган. Шарқий Помирда қадимги музликлар ҳозирги музликларга

нисбатан 10 – 15 марта катта бўлган.

Помирнинг фойдали қазилмалари, асосан, кайназойнинг магматизм ва

метаморфизм жараѐнлари билан боғлиқ. Фойдали қазилмаларидан тоғ

биллури, нодир металлар, симоб, бор, флюрит, исланд шпати, лазурит, сочма

олтин, боксит, кўмир, туз, минерал ва термал сувлар, қурилиш материаллари

топилган.

1.3. Иқлими ва ички сувлари.

Помир субтропик иқлим минтақсида жойлашган бўлишига

қарамасдан, иқлими унинг баландлиги ва келаѐтган ҳаво массаларининг бир

хил тақсимланмаганлиги билан боғлиқдир. Чунки Помир денгиз ва

океанлардан анча олисда жойлашган Олойорти, Пѐтр I, фанлар Академияси

тизмалари келаѐтган нам ҳаво масссаларини тўсиб қолади.

Помирнинг иқлими қурғоқчил бўлиб, булутли кунлари кам. Бу

ҳудуднинг қуѐш радиацияси кучли ҳарорат амплитудаси сутка ва фасллар

давомида каттадир.

Қиш фаслида Помир устида қутб фронти жойлашади. Об – ҳаво

Сибир антициклонидан келаѐтган қуруқ, совуқ ҳаво массалари, ҳамда

Атлантика океанидан келаѐтган нам циклонлар таъсирида шаклланади.

Помир тоғли ўлка бўлганлиги учун бу ҳудудда баландлик иқлим

минтақалари таркиб топган.

Ғарбий Помирда ҳавонинг йиллик ўртача ҳарорати жуда нотекис

тақсимланган. Унинг баланд қисмларида йиллик ҳарорат 0 0С га яқин, ҳатто

баъзи бир қисмларида манфий, дарѐ водийларида + 15 0С ни ташкил қилиб ва

иқлим анча илиқ. Денгиз сатҳидан 2100 м баландликда январнинг ўртача

ҳарорати - 7.4 0С ни ташкил қилади. Дарй водийларида иқлим анча илиқ.

Июлнинг ўртача ҳарорати Хорог шаҳрида +22 0С, мутлоқ максимум ҳарорат

+40 0С гача кўтарилади, тоғларда эса максимум ҳарорати +10

0С, +15

0С

ҳисобланиб денгиз сатҳидан 4200 м баландда жойлашган.

Фетченко матеостанциясида мутлоқ минимум -31,4 0С, июлнинг

ўртача ҳарорати 3,9 0С, максимум ҳарорат 15,5

0С бўлиб Помирнинг шимоли

– ғарбий қисмида йиллик ѐғиннинг миқдори 1500 мм гача кузатилади.

Шарқий Помирнинг иқлими эса Ғарбий Помирникидан анча фарқ

қилади. Йилнинг ўртача ҳарорати унинг ҳамма қисмида манфийдир.

Қиш узоқ давом этади ва совуқ ҳамда қор қоплами юпқа кучли

шамолар бўлиб туради. Январнинг ўртача ҳарорати 3600 м баландликда –

17,8 0С, мутлоқ минимум – 50

0С га яқин кузатилган. Ёз қисқа, салқин ва

кечалари ҳарорат кўпинча 0 0С пастга тушади. Июлнинг ўртача ҳарорати +15

0С дан ошмайди.

Шарқий Помирнинг баъзи бир худудларида совуқсиз давр деярли йўқ.

Ҳароратнинг ўзгарувчанлиги катта бўлади, бунда ѐғингарчиликнинг

миқдори жуда кам. Шунинг учун ҳам Шарқий Помир тоғ чўлининг типик

намунаси ҳисобланади.

Умуман, Помирнинг иқлими ѐзда Ўрта ва Марказий Осиѐ, ҳамда унга

қўшни Эрон тоғликларида ҳосил бўлган континентал тропик ҳаво

масалалари, қишда эса Сибир ва Ўрта Осиѐда ҳосил бўлган мўътадил

кенгликлар континентал циклонларнинг Эрон тармоқлари (паст ва ўрта

баландлик тоғ минтақаларида) таъсири ва тахминан 3000 м баландликларда

ғарбдан доимо келувчи нам ҳаво массалари таъсирида шаклланади.

Помир худудига ғарбдан нам массалари келганлиги сабабли, унинг

ғарбий ва шимоли – ғарбий қисмларида ѐғингарчилик кўп ѐғади. Шарқий

қисмида эса аксинча, ѐғингарчилик кам тушади. Ёғингарчиликнинг

тақсимланишида тоғ тизмаларининг баландлиги ва йўналишининг аҳамияти

каттадир.

Федченко музлиги жойлашган худудда (4000 – 5000 м), Фанлар

Академияси ва бошқа унга ѐндош тизмаларнинг ғарбдан келаѐтган нам ҳаво

масалаларини тўсиб қолиши оқибатида йиллик ѐғингарчиликнинг миқдори

2230 – 2500 мм га етади, ундан шарқроқда жойлашган ҳудудларда

ѐғингарчилик жуда кам 600 мм ҳисобланади, фақат энг баланд

минтақаларида у 1000 мм га етади.

Ғарбий ва Шимоли – Ғарбий Помирда энг кўп ѐғин – сачин қиш ва

баҳор фаслларида тўғри келади. Шарқий ва Жануби – Шарқий Помирда энг

кўп ѐғин сочин эса 200 – 300 мм баҳор ва ѐз ойларига тўғри келади.

Помирнинг бу қисмига нам ҳаво массалари шимоли Ҳиндистондан

(Хиндиқуш тоғларидан) Берегил довони (3804 км) орқали келади.

Шарқий Помирнинг шимолий қисмига томон ѐғингарчилик миқдори

камайиб бориб, Мурғобда 60 – 72 мм, Қоракўл ботиғида эса 60 мм дан

ошмайди. Помирнинг бу қисмида ѐзга ѐғин – сочин, кўпинча қор шаклида

тушади.

Ички сувлари. Помир дарѐлари, асосан Амударѐ ҳисобланади.

Шарқий Помирнинг шарқий қисмидаѐқ бошланувчи дарѐлар эса Яркент ва

Қашқар дарѐлари ҳавзаларига киради.

Амударѐ 4950 м баландликда Вахжир, сўнгра Вахандарѐ номи билан

бошланиб, 216 км оқиб ўтгандан кейин Заркўлдан чиқиб келаѐтган Помир

дарѐси билан қўшилиб Панж деб аталади. Дарѐнинг умумий узунлиги 921 км

ни ташкил қилади.

Панж ҳавзаси жанубда Ҳиндиқуш тизмаси билан чегараланган. Бу

тизма ҳамма жойда 5000 м дан баланд, унинг кўпчилик чўққилари эса 6000 м,

ҳатто 7000 м дан ҳам баланд ҳисобланади.

Шимол ва шарқа Дарвоз, Фанлар академияси, Музкўл ва Сариқкўл тоғ

тизмалари Панж ҳавзасини Вахш дарѐси, Қоракўл ва Тирим дарѐси

ҳавзаларидан ажратиб туради.

Кўпчилик қисмида қор чегарасидан 4000 – 5250 м баланддан

ўтганлиги туфайли Панж ҳавзасини ташкил этган тоғ тизмалари юзлаб

музлик, кўпдан – кўп мангу қорлик ва қор далалалри билан қоплангандир.

Шунинг учун ҳам Панж ва унинг асосий ирмоқларининг ҳаммаси музлик –

қор сувларидан тўйинади.

Панж дарѐси сув билан йиғилиш майдонининг каттагини қисмида

ѐғон жуда кам ѐғади, чунки сув йиғилиш майдонининг бу қисми нам ҳаво

оқимларига нисбатан жуда ноқулай жойлашган. Бунинг натижасида Панж

дарѐсининг сув йиғилиш майдони нисбий сувлик жиҳатдан Вахш,

Кофирнихон ва Сурхондарѐларникидан анча кейинда туради.

Панж дарѐсининг тоғли қисмида ҳосил бўладиган сувларнинг умумий

миқдори ўртача ҳисобда 1000 м3/сек ѐки айрим йилларда 4000 м

3/сек га

етади. Июл, август ойларида сув энг кўп бўлади, августнинг иккинчи

ярмидан бошлаб, феврал ойининг охирига қадар камая боради.

Март ойидан бошлаб дарѐнинг суви бир оз кўпая бошлайди. Бунга

сабаб тоғ этаклари ва тоғларнинг эриши ва шунингдек, баҳорги ѐғинлар

сабаб бўлади. Март – июн ойларида йиллик оқимнинг 35 %, июль – сентябрь

даврида эса 45 % га яқин қисми оқиб ўтади.

Панж дарѐсининг ўнг томонидан келиб қуйилувчи Гунт, Бартанг,

Язғулом, Ванг, Қизилсув каби ирмоқларни қабул қилади. Чап томондан

Панжга биргина йирик ирмоқ – Кўкча дарѐси келиб қуйилади.

Панж ҳавзаси тоғли ҳавзадир, унинг атиги 6 % га яқин қисмигина

текисликлардан иборат. Шунинг учун ҳам бу хавзада суғориладиган ерлар

жуда оз, улар асосан Панж дарѐсининг охирги ирмоғи – Қизилсув

водийсидадир.

Ваҳондарѐ, сўнгра эса Панж, Сарход ва Ишкошим қишлоқлари

оралиғида анча кенг водийда оқади. Ана шу қисмнинг айрим жойларида дарѐ

ўзани анча кенг ва у алоҳида тармоқларга ажралиб, бир неча ороллар ҳосил

қилган. Дарѐ шимолга бурилгандан сўнг, Ишкошим қишлоғидан қуйида

водий кескин ўзгара бошлайди.

У ғоят даражада торая боради ва баъзи жойларда кенглиги бир неча

ўн метрдан ошмайди. Бартанг дарѐсининг қўшилиш ерига яқин келаверишда,

бир неча км масофа давомида, Панж водийси кенгая боради. Сўнгра,

Дилихдара ирмоғи келиб қўшилгандан то Чубан қишлоғига қадар водий яна

торая боради. Бу ерда дарѐ катта ѐй шаклида бурилиб, айрим жойларда тор ва

чуқур дараларда оқади. Чубак қишлоғи яқинида Панж дарѐси кенг водийга

оқиб чиқади ва Ўрта тўқай оролини ҳосил қилади.

Панж дарѐсининг айрим ирмоқларига тавсиф берсакда, уларнинг ҳар

бири ўзига хос хусусиятлари бор.

Гунт дарёси Аличур тизмасидан оқиб тушувчи бир қанча сой ва

жилғаларнинг бирлашувидан ҳосил бўлади ва юқори қисмида Аличур номи

билан оқади. Дарѐ 75 км масофа давомида унда – бунда ботқоқлик ва

кичкина – кичкина кўлларга эга бўлган кенг водийда оқиб боргач, Аличур

3735 м баландликда жойлашган Яшил кўлга қуйилади ва кўлдан чиқгач Гунт

номини олади.

Панж дарѐсига қуйилиш жойига 8 км қолганда Гунтга чап томондан

Шохдара ирмоғи келиб қуйилади.

Бартанг Панж дарѐсининг энг йирик ўнг ирмоғи ҳисобланади. У

оқсув номи билан Афғонистондан бошланади ва Тожикистон мамлакати

ҳудудига кириб шимоли-ғарб томон бурилади. Шу ерда унга чап томондан

Оқбайтал ирмоғи келиб қуйилади ва қуйилган жойдан бошлаб Оқсув

Мурғоб номини олади.

Қорасув ирмоғининг қуйилиш жойига қадар Мурғоб кенг тоғ водийда

оқдади. Қорасув қуйилган дарѐ водийси торая бошлайди ва Агалхар ирмоғи

қуйилган жойдан бошлаб Мурғоб айрим жойларда даралардан иборат тор

водийда оқади. Бўзтерс ва Тошқуруй ирмоқлари қуйилгач Мурғоб Сарез

кўлига қуйилади. Бу кўлдан чиққач 3 – 4 км масофа давомида, Мурғоб анча

кенг водийда харсанг ва увоқ жинслар орасидан оқади. Шундан сўнг дарѐ

водийси торая бошлайди ва Барчидив қишлоғига 5 км қолганда тор

тангликлар ҳосил қилади. Шу қишлоқда Қувдара ирмоғи қуйилгандан сўнг

Мурғоб Бартанг номини олади.

Бартанг водийси тор, у фақат дарѐнинг қуйи қисмида бир оз кенгайган

холос.

Язғулом дарёси Вобзадар музлигидан бошланади ва юқори оқимида

Обимазар деб аталади. Дарѐнинг айрим жойларини ҳисобга олмаганда,

бошдан-оѐқ тор тоғ водийда чуқур ўзанда оқади.

Ванч дарёси Географик жамият номидаги музликдан бошланади,

юқори қисмида дарѐ Поймозор деб аталади. Ванж водийси Язғулом дарѐси

водийсига қараганда анча кенг. Юқори қисмида Ванч дарѐсининг ўзани

тармоқларга ажралиб кетган ва қуйилиш жойига 17 км қолганда дарѐ якка

ўзанда оқа бошлайди.

Қизилсув дарёси Панж дарѐсининг ўрта тўқай ороли яқинида келиб

қуйиладиган энг охирги йирик ўнг ирмоғидир. Ушбу дарѐ Панжга қуйилиш

жойида иккита алоҳида яъни, Қизилсув ва Яхсув дарѐларидан иборатдир.

Қизилсув ва Яхсув дарѐларининг сув йиғилиш майдонлари Панж дарѐсининг

бошқа ирмоқлариникига қараганда анча паст жойлашган.

Қизилсув дарѐси юқори қисмида Ишкўлдара, ўрта қисмида эса

Шўробдара номи билан оқади. Орол қишлоғидан юқорида, анча масофа

давомида, Қизилсув кенг қайир бўйлаб ўз ўрнини ўзгартириб турадиган ва

кўпгина тармоқларига ажралиб кетган ўзанда оқади.

Орол қишлоғидан ўтгач, Қизилсув водийси аввал Яхсув водийси

билан қўшилиб кетади, Қизилсув ва айниқса Яхсув водийсида кўпдан – кўп

булоқлар бўлиб, улар қорлар эриб тугаган ва ѐмғирлар ѐғмаган вақтларда

дарѐларни сув билан таъминлаб туради.

Қизилсув ва Яхсув дарѐларнинг суви қисман деҳқончиликда

суғоришга сарф этилади.

Сув йиғилиш майдонлари баланд тоғларда жойлашганлиги сабабли

Панж дарѐсининг Қизилсувдан бошқа ҳамма ирмоқлари музлик-қор

сувларидан тўйинади. Шунга кўра бу ирмоқларда тўлин сув даври июнь

охиридан август охирига қадар давом этади, максимал сув сарфлари июлда,

минимал сув сарфлари эса феврал – март ойлари тўғри келади.

Панжнинг фақатгина бир ирмоғи Қизилсув мавсумий қорлардан

тўйинади, чунки бу дарѐнинг сув йиғилиш майдони, қайд қилиб ўтилгандек,

паст тоғларда жойлашган.

1.4. Тупроқ ва органик дунёси

Помир тоғ ѐнбағрларида иқлимий ўзгаришларнинг кескин фарқланиши,

рельеф ва ўсимлик дунѐсининг баландлик минтақалари ўзгарган сари

ўзигахос хусусиятларга эга бўлиб бориши туфайли улар мажмуасида

тупроқлар ҳам тоғ этагидан унинг энг юқори чўққисигача қадар

ўзгаришларга учрайди.

Тупроқ ҳосил бўлиши нураш ҳодиасининг аҳамияти беқиѐс катта. Тоғ

жинслари устида тупроқ тўғридан – тўғри вужудга келмайди, тупроқ таркиб

топиши учун тоғ жинслари устида маълум қилинмоқда нураш қобиғи

вужудга келиши шарт. Нураш қобиғида турли микроорганизмлар, ўсимлик

қоплами ҳамда сув, кислород, ис гази ва бошқаларнинг таъсири натижасида

тупроқ шаклланади. Нураш ҳодисаси баланд тоғларда чўл минтақасига

нисбатан кучлироқ содир бўлади.

Шарқий Помирда мазкур ҳодиса кескин континентал ва қуруқ иқлим

ҳамда абадий музлоқ шароитда юз беради. Шарқий Помирда ѐғин сочин

йилига ўртача 60 мм, ҳароратнинг суткалик ва йиллик тебраниши кескин

тарзда бўлиши ҳудуд учун оддий ҳодисадир. Совуқдан нурашнинг юз

бериши туфайли Шарқий Помирда йирик ғўла тош ва йирик, шағал

тошларнинг бисѐрлиги олиб келган. Лекин, майда ѐриқларда сувнинг

тўпланиши ва кечалари уларнинг музлаши йирик ғўла тошлар ва

шағалларнинг ҳам ўз навбатида майдаланишига сабаб бўлади. Бу жараѐнда

чанг – шағал – ғўла тош элювийси вужудга келади.

Помир тоғли ўлка бўлганлиги сабабли, унда баландлик минтақалар

яққол шаклланган. Баландлик минтақалар Ғарбий ва Шарқий Помир тоғ

тизмаларида бир-биридан фарқ қилади ва ҳар хилдир. Ғарбий Помир дарахт

ўсимликларига нисбатан камбағал бўлиб ва Ўрта Осиѐнинг бошқа кўпгина

тоғ тизмалари учун хос бўлган ўрмон – ўтлоқ дашт минтақаси йўқ билан

фарқланиб туради. Тош парчалари билан банд бўлган ѐнбағирларда ва

қадимги музликлар иши натижасида ҳосил бўлган тепаликларда сийрак арча

бутазорлардан иборат ўрмонлар учрайди. Дарѐ бўйларида терак, оқ қайин,

тол сингари дарахтлар ўсади.

Дарѐ водийлари қисман чўл зоналри, асосан шувоқ ўсимликлар билан

қопланган. Дарѐ ѐнбағирларида эса чўл ўсимликлари учун хос бўлган сийрак

чала чўл тоғли ксерофит ва тоғ – дашт ўсимликлари билан алмашинади.

Ғарбий Помирнинг шимолий қисмидаги баланд тоғ минтақаси тоғ ўтлоқлари

ва ўтлоқ – дашт ўсимликлари билан кенг тарқалганлиги жиҳатидан ажралиб

туради банд. Бу ерларда, асосан тўнғизсирт ҳукмроклин қилади, жануброқда

эса криофил паст бўйли ва ярим буталар, баъзи жойларда альп паст бўйли

ўсимликлари ўсади.

Помирнинг шимоли-ғарбида (Дарвоз тизмасида) 1100 м дан 2400-2800

м баландликлар (Шимолий ѐнбағрида) оралиғида тоғ-ўрмон жигар ранг

тупрокларда заранг ва юнон ѐнғоғи учрайди. Жанубий ѐнбағирларида

арчазорлар, бодомзорлар, мевали дарахтлардан олча, олма, буталар, мезофил

бошокдошлар ва бошқалар ўсади. Субальп минтақасида (2800 м дан 3000-

3200 м гача) тоғ ўтлоқ кул ранг, жигарранг ва қорамтир тупроқларда

бошоқдошсимон ўтлоқлар тарқалган.

Шарқий Помир иқлимининг континенталлашганлиги сабабли, тупроқ

ва ўсимлик қоплами ҳам шунга мос равишда ўзгаради. Бу ҳудудлар учун

баланд тоғ чўли тирик ландшафт ҳисобланади. Бу ҳудудда ўсимлик сибран,

улар ташқи кўриниши жиҳатидан Тибет табиатига яқин туради ва Тибет

ботаник – географик провинцияга киради.

Шарқий Помирнинг ўзига хос ўсимликларидан бири терескендир. У

денгиз сатҳидан 3500-4200 м баландлик иқлими ва минтақасига мослашган.

Шу баландликларда, намгарчилик кўпроқ жойларда шувоқли чўллар ва

сийрак ўтли баланд тоғли – дашт ландшафтларида бетага, шарқий чалов ва

бошқа ўсимликлар ўсади.

Тошлоқ жойларда ѐстиқсимон тоғли ксерофитлар макон топган.

Юқорироқ баландликларда криофил паст бўйли ѐстиқсимон ўсимликлардан

Остролобки, Аканталимона ва бошқалар тарқалган. Шарқий Помирнинг дарѐ

водийларида тўнғизсирт ва қорабошлардан ташкил топган ўтлоқлар яшил

майдонларни ҳосил қилади.

Шарқий Помирда баланд чўл сарғиш тупроқлари тарқалган. Бу

туроқлар орасида жуда кам чириндили (0,6%) чўл – тақир тупроқлар

учрайди. Булардан ташқари, шўрхоклар ҳамда скелетли тупроқлар ҳам

таркиб топган. Намгарчилик мўлроқ жойларда бошоқдошли ўисмликлар ва

шувоқлар остида чириндига бойроқ (1-2%) баланд тоғли чўл – дашт қўнғир

тупроқлар тарқалган.

Ўрта Осиѐ тоғларида қуйидан юқорига кўтарилган сари табиат

унсурларининг хусусияти ўзгариб, тупроқ – ўсимлик қопламининг баландлик

минтақаланиши мавжуд. Табиат унсурларининг айниқса ўсимлик

қопламининг ўзгариши ўз навбатида ҳайвонларнинг яшаш шароитига, озуқа

занжиригиа ҳам таъсир этиб баландлик минтақаланиш аломатлари юз

беради. Лекин шуни эсадан чиқармаслик керакки, муайян баландлик минтақа

қанчалик пастда жойлашса, фаунасининг таркибида чалачўл ва чўл

ҳайвоноти вакиллари кўп бўлиб, юқорига кўтарилган сари камайиб, аксинча,

типик тоққа хос ҳайвонлар вакиллари ортиб боради. Помир тоғларидаги

ҳайвонларнинг ўзига хос хусусиятларидан бири йилнинг совуқ фаслида

иқлимий шароитнинг ноқулайлиги туфайли пассив ҳаѐт кечириб, баъзилари

уйқуга кетади.

Помир тоғлиги, айниқса Шарқий Помир тоғ тизмалари нисбатан

ҳайвонот оламига бой эмас. Ғарбий Помир тоғ тизмаларида тўнғиз, ўрмон

соняси, ўрмон сичқони, сувсар, силовсин, чўл сичқонлари, жайра, тоғ эчкиси,

тоғ Ўрта Осиѐ тулкиси, айиқ, тибет бўриси, чиябўри ва бошқа ҳайвонлар,

Шарқий Помирда эса архар, узун думли суғур, қизил пишуха, помир қуѐни ва

бошқалар яшайди.

Уй ҳайвонларидан қўтослар энг кўп.

Қушлардан тибет улари, тибет сувбулдуруғи, тибет қарғаси, қор грифи,

тоғ ѐки ҳинд ғози, дараларда какликлар ва каптарлар учрайди. Судралиб

юрувчилардан гюрза илони ва калтакесаклар яшайди.

Умуман олганда Шарқий Помирда ҳаво ҳарорати паст ва ўсимликлар

сийрак бўлганлигидан, сут эмизувчиларнинг фақат 21 тури, қушларнинг 48

тури яшайди. Уларнинг сони ҳам анча камдир.

II боб. Шарқий Помир тоғ тизмаси кўлларининг генетик

турлари ва уларнинг аҳамияти

2.1. Шарқий Помир кўлларининг генетик турлари

Кўллар пайдо бўлиши, жойлашиш ўрни, шакли, ўлчамлари, гидрологик

режими ва бошқа бир қанча хусусиятлари билан фарқланади, аниқроғи ер

юзасида айнан ўхшаш бўлган кўллар учрамайди. Шу туфайли бўлса керак,

кўлларнинг уларга хос бўлган барча табиий хусусиятларини

―Кўлшунослик‖ка бағишланган махсус тадқиқотларда ҳам ушбу масалага ўта

эҳтиѐткорлик билан ѐндошилган.

Ер куррасида кўллар нотекис жойлашган бўлиб, дунѐ табиий

харитасига назар ташласак, кўлларнинг кўпчилиги материкларнинг шимолий

қисмларида ѐки тоғли ҳудудлари (Помир тоғлари) да учрашининг гувоҳи

бўламиз.

Кўлларнинг пайдо бўлиши (генезиси, генетик) ернинг ички ва ташқи

кучлари ҳамда жойнинг географик ўрни, иқлим шароити, геологик тузилиши,

релъефи ва бошқа омиллар билан боғлиқдир. Қуйида кўлларнинг келиб

чиқиши устида қисқача тўхталиб, сўнг уларнинг генетик турлари бўйича

кўлшунос олимлар томонидан тавсия этилган таснифлари маълум тизимга

келтирилган ҳолда ѐритилади. Шу билан бирга Ўрта Осиѐ хусусан Шарқий

Помир кўлларининг генетик жиҳатдан айрим маълумотлар алоҳида қайд

этилади.

Кўлларнинг пайдо бўлиши сабаблари кўпчилик ҳолларда анча аниқ

бўлади ва бундай кўллар асосан ҳалокатли, масалан, вулканлар отилиши,

зилзилалар, музликлар фаолиятининг жадаллашиши ва бошқа ҳодисалар

билан боғлиқ бўлади. Кўлларнинг ҳосил бўлиши сабаблари маълум даражада

уларнинг морфологияси ва морфометриясини (шакл ва ўлчамларини),

сувнинг химиявий таркибини, флорасини (ўсимлиги), фаунасини (ҳайвонот

олами) ва бошқаларни ҳам аниқлайди. Шу туфайли кўллар косаларининг

пайдо бўлиши (генезиси) бўйича гуруҳларга ажратиш, яъни таснифлаш

уларни ўрганишда муҳим босқич ҳисобланади. Чунки, бундай таснифлаш

кўлларда кечадиган сув мувозанати ўзгаришлари, динамик, иссиқлик,

биологик ва бошқа жараѐнларни ўрганиш ва миқдорий баҳолаш

имкониятларини оширади.

Кўлларнинг келиб чиқиши бўйича таснифи дастлаб 1937-йилда

М.А.Первухин томонидан таклиф этилган. Кейинги даврларда (1960 йил)

ушбу таснифни Б.Б.Богословский анча такомиллаштирган ва шу туфайли уни

алоҳида тасниф сифатида қайд этиш мумкин. Ж.Е.Хатчинсон томонидан

1957 йилда таклиф этилган таснифни юқоридагилардан мукамаллиги билан

ажралиб туради.

Бу таснифлар академик (ўта илмий) йўсинда ва шу билан бирга алоҳида

ҳудудларга кўллар учун яратилган бўлсада, лекин уларнинг айримларидан

бошқа ҳудудлардаги худди шунга ўхшаш кўллар мисолида ҳам фойдаланиш

мумкин.

Иккинчидан, бу таснифлар маълум бир кўл учун олинган натижаларни

бутунлай бошқа бир синфга тегишли бўлган иккинчи кўлга тадбиқ этишдан

сақлайди.

Ўрта Осиѐ ва Помир кўллари генезиси масалалари кўплаб

тадқиқотчилар эътиборини тортган. Мазкур муаммони ўрганиш дастлаб

Н.Л.Корженевский, Н.Г.Малицкий, Л.А.Молчанов ва бошқаларнинг

тадқиқотларида ѐритила бошлаган бўлса, кейинчалик В.Н.Рейзвих,

А.М.Никитин, А.В.Шнитников томонидан давом эттирилган. Натижада 20-

асрнинг 80-йилларида А.М.Никитин томонидан Ўрта Осиѐ кўлларини

генезиси бўйича таснифи ҳам яратилди. Ушбу тасниф М.А.Первухин (1937

йил), Д.Хатчинсон (1957 йил) таснифларидан Ўрта Осиѐ кўллари

генезисининг ўзига хос хусусиятларини эътиборга олганлиги билан фарқ

қилади.

Умуман Ўрта Осиѐ кўлларини жойлашиш ўрнига боғлиқ ҳолда қуйдаги

уч гуруҳга ажратиш мумкин:

- тоғ кўллари;

- тоғолди кўллари;

- текислик кўллари;

Мазкур гуруҳларни ажратишда кўлларнинг баландлик минтақалари

(зоналари) бўйича жойлашиши эътиборга олинади. Жумладан, океан

сатҳидан 500 метргача баландликда жойлашган кўллар текислик кўллари,

500-1000 метр баландликдаги кўллар тоғолди кўллари ва ниҳоят 1000

метрдан баланда жойлашган кўллар тоғ кўллари сифатида қабул қилинди.

Тоғ кўллари деганда, юқорида қайд этилганидек, ўлкамиз хусусан

Помир тоғларида 1000 метрдан баланда жойлашган кўлларни тушунамиз.

А.М.Никитин маълумотлари бўйича Фрта Осиёнинг тоғли қисмида шу шартни

қаноатлантирадиган кўллар сони 2981 та ни ташкил этади. Улар йирик

дарёлар ҳавзалари бўйича қуйидагича тақсимланган: Амударё ҳавзасида

1783 та (60 фоиз атрофида), Сирдарё ҳавзасида 541 та ва Чув, Талас

дарёлари ҳамда Иссиқкўл ҳавзаларида 657 та кўл ҳисобга олииган.

Маълумотлар шуни кўрсатадики, кўлларнинг қарийб 80 фоизи 3000-

4000 метр баландлик (Помир тоғ) ларда оралиғига тўғри келади. Шуни

алоҳида қайд этиш лозимки, дастлаб баландлик орта бориши билан кўллар

сони ҳам шунга мос равишда кўпайиб боради. Бу жараѐн 4000 метргача

давом этади. Сўнг, кейинги босқич баландлик минтақаларида, кўллар

сонининг баландлик ортиб бориши билан секин-аста камайиб боришини

кузатамиз.

Бу жараѐннинг айрим дарѐлар ҳавзалари бўйича қандай кечишини

таҳлил этиш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Сирдарѐ, Чув, Талас дарѐлари

ҳавзаларидаги (Иссиқкўл ҳавзаси билан бирга) кўллар сонининг баландлик

бўйича ўзгариши юқорида қайд этилган қонуниятга бўйсунса, Амударѐ

ҳавзасида эса бироз бошқачароқ ҳолатни кўрамиз. Жумладан, бу ҳавзада

кўллар сони 3500 метр баландликкача кескин ортиб боради ва 559 та га

етади. Ундан кейинги баландлик зонаси (3500-4000 метр) да кўллар сони бир

мунча камаяди, аниқроғи 375 та га тушиб қолади. Шундан кейинги

баландликлар (4000-4500 метр) да эса кўллар сони яна орта бориб, 488 тага

етган. Баландликларнинг кейинги ортиши кўллар сонининг камайишига мос

равишда кечади: 5000-5500 метр баландликларда ҳавза бўйича атиги 8 та кўл

ҳисобга олинган. Бу кўлларнинг ҳаммаси Панж дарѐси ҳавзасида жойлашган.

Фикримизча, кўллар сонининг барча ҳавзаларда 3000- 4000 метр

баландликларда кўплаб учрашига асосий сабаб, бу баландликларда кўл

косасининг ҳосил бўлиши учун қулай геоморфологик, геотектоник

шароитларнинг ва шу билан бирга уларнинг сувга тўлиши учун иқлимий,

гидрографик омилларнинг ҳам мавжудлигидир.

Юқорида баѐн қилинганлардан шу нарса аниқ бўлдики, ўлкамиз

кўлларининг катта қисми тоғли ҳудудларда жойлашган. Уларнинг аксарияти

дарѐлар ва сойлар ўзанининг тўсилиб қолиши натижасида вужудга келган

кичик кўллардир. Бу кўлларнинг суви ниҳоятда тиниқ, тоза, минераллашув

Даражаси жуда кичик (Иссиқкўлдан ташқари) ва сувининг ҳарорати нисбатан

паст бўлади. Тоғ кўллари атрофларида, айниқса ѐз ойларида ажойиб

микроиқлим вужудга келиб, жуда гўзал табиий-географик манзара ҳосил

бўлади.

Маълумки, 20-асрнинг 2-ярмида ўлкадаги сув заҳираларини ҳудудлар

бўйича қайта тақсимлаш, янги ерларни ўзлаштириш, тоғ-кон саноати ва

бошқа қатор омиллар таъсири натижасида кўплаб сунъий-антропоген кўллар

ҳосил бўла бошлади. Кўллар генезисини ҳозирги кун нуқтаи-назаридан

ѐритишда бу ҳолатни эътиборга олиш муҳимдир. Муаллифлар томонидан

таклиф этилаѐтган таснифнинг юқоридагилардан фарқи ҳам шундадир,

аниқроғи ушбу тасниф бўйича Ўрта Осиѐ кўллари дастлаб икки катта

гуруҳга- табиий ва антропоген кўлларга бўлинади

Табиий кўллар косаларининг келиб чиқиши бўйича ернинг ички

(эндоген) ва ташқи (экзоген) кучлари билан боғлиқ бўлса, антропоген

кўлларнинг ҳосил бўлиши инсоннинг хўжалик фаолияти таъсири

натижасидир.

Табиий кўллар косалари, юқорида қайд этилганидек, табиий, яъни

эндоген ва экзоген кучлар таъсирида ҳосил бўлади. Уларнинг сувга тўлиш

жараѐни ҳам табиий йўсинда кечади. А.М.Никитин Ўрта Осиѐ табиий

кўлларини жойлашиш ўрнига боғлиқ ҳолда икки кичик гуруҳга-текислик ва

тоғ кўлларига ажратади. Ўз навбатида бу кичик гуруҳларнинг ҳар бири бир

нечта турларга ажратилади. Мазкур турларни ажратишда Ўрта Осиѐнинг

текислик ва тоғлик ўлкалари учун хос бўлган табиий жараѐнларни ҳисобга

олинади. Жумладан, ҳар икки кичик гуруҳ учун ҳам тектоник, ҳам гидроген

жараѐнлар туфайли вужудга келган кўллар хос бўлса, дефляцион кўллар

фақат текислик ўлкаларига, гляциоген ва гравитацион жараёнлар туфайли

вужудга келган кўллар эса тогли (Помир) ўлкалар учун хосдир.

Текисликлардаги тектоник кўллар косалари, асосан, Ер сиртининг

платформали букилиши натижасида ҳосил бўлади. Уларга Орол, Сариқамиш

ва Арнасой кўллари косалари мисол бўлади; Махсус адабиѐтларда қайд

этилишича уларнинг косалари Турон эпипалеозой платформасиникг

тектоник букилиши натижасида ҳосил бўлган.

Тоғли ўлкалардаги тектоник кўлларни келиб чиқиши бўйича

А.М.Никитин қуйидаги уч кичик турга ажратади:

- тоғлар оралиғи ботиқларидаги кўллар;

- тоғ ботиғидаги кўллар;

- қулама кўллар.

Тоғлар оралиғи ботиқларидаги ва тоғ ботиғидаги кўллар косаларининг

ҳосил бўлишининг асосий сабаблари тектоник жараѐнлар билан боғлиқдир.

Ўлкамиздаги тоғлар оралиғи ботиғига мансуб кўллар сув ҳажми ва

чуқурлигининг катгалиги билан ажралиб туради ва унинг ѐрқин мисоли

Иссиқкўлдир. Унга нисбатан бир неча марта кичик Вўлган Қоракўл, Сонкўл,

Чатиркўл, Рангкўл, Шўркўл ва бошқалар иккинчи кичик гуруҳга, яъни тоғ

ботиғи кўлларига мансубдир. Ҳар икки кичик гуруҳдаги кўлларнинг

кўпчилиги берк ҳавзани ташкил этиб, уларда сарфланиш асосан буғланиш

кўринишида кечади.

Тяншан, Олой хусусан Шарқий Помир тоғларининг кўпгина

тизмаларида тектоник кўлларнинг қулама тури кўпроқ тарқалган. Бундай

турга мансуб кўлларга Яшилкўл, Саричелак, Искандаркўл, Қурбонкўл ва

бошқаларни мисол қилиб келтириш мумкин. Шулардан бири Помирдаги

Сарез кўли бундай кўлларнинг энг ѐши ва шу билан бирга энг йириги

ҳисобланади.

Маълумки, Сарез кўли 1911 йилдаги кучли зилзила туфайли қулаб

тушган тоғ қоясининг Мурғоб дарѐси ўзанини тўсиб қўйиши натижасида

ҳосил бўлган. Бундай кўлларда сув алмашинуви қулаш натижасида ҳосил

бўлган тўғондан сувнинг сизиб ўтиши кўринишида рўй беради. Сизиб ўтиш

шу даражада каттаки, кўлларга келиб қуйиладиган тошқин сувлари ҳам бир

неча кунда тўғондан қуйи қисмга сизиб ўтади. Лекин, айрим ҳолларда

сувнинг тўғон устидан оқиб ўтиши натижасида салбий ҳодисалар ҳам

кузатилади.

Текисликлардаги кўлларнинг катта қисми гидроген кўлларга мансуб

бўлиб, уларнинг келиб чиқиши асосан сув эрозияси ва аккумулядияси

жараѐнлари билан боғлиқдир. Бу турдаги кўллар ўз навбатида дарёлар

дельталаридат кўллар, қолдиц кўллар, плёс кўллар (мавсумий дарѐлар

ўзанидаги кўллар) ва лагун кўллар каби кичик турларга бўлинади.

Дарёлар дельталаридаги кўллар Амударѐ, Сирдарѐ ва бошқа

нисбатан йирик дарѐлар дельталарида кўплаб учрайди. Уларнинг келиб

чиқиши дарѐлар дельталарида кечган қадимий ва ҳозирги ўзан жараѐнлари

билан боғлиқдир. Бу кичик турга Судочье, Қоратерен кўллари мисол бўлади.

Қолдиқ кўллар тури эса Амударѐ, Сирдарѐ, Чу, Талас дарѐлари

қайирларида учрайди.

Плёс кўллар қадимий дарѐ водийларида—Зарафшон, Қашқадарѐ, Чу,

Талас, Атрек дарѐларининг қуйи оқимларида учрайди.

Лагун хўлларнинг келиб чиқиши текисликлардаги йирик кўллар

сатҳининг ўзгариши билан боғлиқдир.

Тоғли ҳудуддардаги гидроген кўллар косалари термокарст, карст ва

суффозия жараѐнлари натижалари туфайли вужудга келган чўкмалар ўрнида

ҳосил бўлади. Шунинг учун ҳам кўпгина олимлар тоғлардаги гидроген

кўллар турини умумий ном билан чўкма кўллар деб атайдилар. Бу тур

кўллар косалари қандай жараѐнлар натижасида ҳосил бўлишига боғлиқ ҳолда

термокарст кўллари, карст кўллари ва суффозия кўллари деб аталувчи кичик

турларга бўлинади.

Термокарст кўллар баланд Шарқий Помир тоғлардаги доимий музлоқ

ҳудудларда учрайди ва кўл косаси эриш натижасида ҳосил бўлади. Уларнинг

ўзига хос томони шундан иборатки, кўпинча йилнинг иссиқ даврларида

пайдо бўлади, яъни мавсумий характерга эга.

Карст кўллари косалари юра ва бўр даври тузли ѐтқизиқларининг сув

таъсирида чўкиши натижасида ҳосил бўлади. Бундай кўллар Кўҳитанг,

Шерободдарѐ, Ёвонсув дарѐлари ҳавзаларида ва Копеттоғ тоғолди ҳудудида

кенг тарқалган бўлиб Шарқий Помир тоғолди ҳудудларида ҳам учратиш

мумкин.

Суффозия кўллари косалари ер ости сувлари таъсири натижасида

ҳосил бўлади. Улар кўпроқ Помир тоғларининг шарқий ва жанубий тоғолди

ҳудудларида тарқалган ва мавсумий характерга эга.

Дефляция кўллари текисликлардаги чўл ва ярим чўл ҳудудларда

шамол таъсирида вужудга келган ботиқлар ўрнида ҳосил бўлади. Улар

маҳаллий оқим ҳисобига тўйинади ва Шу туфайли йил давомида қисқа

муддат ичида кузатилади. Натижада уларнинг сув ҳажми ва сув юзаси

майдони жуда кичик бўлади.

Гляциоген кўллар косалари келиб чиқиши бўйича ҳозирги ва қадимги

музликлар фаолияти билан боғлиқ. Гляциоген кўллар Помир тоғли

ҳудудларнинг энг баланд минтақаларини эгаллаган. Гляциоген кўлларнинг

энг кўп сони ва энг катта йиғинди сув юзаси майдони 4000-4500 метр

оралиқдаги баландлик зоналарига тўғри келади. Гляциоген кўллар тури ўз

навбатида музлик кўллари, кара кўллари, занд кўллари ва морена

кўллари деб номланувчи кичик турларга бўлинади.

Музлик кўллари йирик музлик сиртидаги ботиқларда ҳосил бўлади ва

йилнинг совуқ даврларида йўқ бўлиб кетади. Масалан, Шимолий Энгилчак

музлигидаги Мерцбахер кўли шу кичик турга мисол бўлади. Помир ва

умуман Шарқий Помир тоғларида бундай кичик кўлларга анча бой

ҳисобланади

Кара кўллари Шарқий Помир тоғ музликларнинг чекиниши

натижасида уларнинг ўрнида ҳосил бўлган ботиқларда кенгтарқалган ва

пайдо бўлади.

Занд кўллари музликлар остидан сизиб чиқаѐтган сув оқимининг турли

ѐтқизиқлар тўсиб қолиши натижасида ҳосил бўлади ва асосан йилнинг иссиқ

мавсумларида пайдо бўлади, Ойгаинг (Писком дарѐсининг ирмоғи),

Зарафшон дарѐлари Помир тоғлигининг Вахш ва Панж дарѐларининг юқори

ҳавзаларидаги музликларда кузатилган.

Морена кўллари Шарқий Помир тоғли ҳудудида кўплаб учрайди.

Уларнинг тўғонлари мореналар ѐтқизиқларидан ҳосил бўлади.

Гравитацион кўллар тоғолди ва ясси тоғли ҳудудларда дарѐ

водийсининг сурилиш, кўчки-қулаш маҳсулотлари, оқизиқлар конуси ѐки қор

кўчкилари тўсиб қолиши натижасида ҳосил бўлади. Бу турдаги кўллар

уларни юзага келтирувчи жараѐнларга боғлиқ ҳолда кўчки-қулаш кўллари

ва қор кўчкилари кўллари деб аталувчи кичик турларга бўлинади. Биринчи

кичик турдаги кўллар ѐнбағирларнинг кўчиши, сурилиши ѐки ирмоқларнинг

лойқа оқизиқлари конуси билан бош дарѐ ўзанининг тўсилиб қолиши нати —

жасида пайдо бўлади. Рельеф ва иқлим. шароитига боғлиқ ҳолда улар қисқа

ва узоқ умр кўриши мумкин. Масалан, Шоҳимардон дарѐси ҳавзасидаги

Кўккўл шу кичик турга мансубдир. Иккинчи кичик турдаги кўлларнинг

пайдо бўлиши кўпчилик ҳолларда ѐмон салбий оқибатларга олиб келади.

Антропоген кўлларнинг ҳосил бўлиши инсоннинг хўжалик фаолияти

билан боғлиқдир. Ирригация, гидроэнергетика, балиқчиликни

ривожлантириш мақсадаларида қурилган сув омборлари, экин майдонларини

суғоришда ортиқча сувларнинг ер сиртидаги табиий ҳамда очиқ карьерлар ва

шахталар ўрнидаги ботиқларда тўпланиши натижасида ҳосил бўлган кўллар

шу гуруҳга мансубдир.

Анпропоген кўллар гуруҳини қуйидаги кичик гуруҳларга ажратиш

ўринлидир:

сув омборлари;

ирригация-ташлама кўллари;

тоғ-кон карьери кўллари.

Сув омборлари дарѐ ва сойлар сувидан тўла ва самарали фойдаланиш

мақсадида қурилади.

Ирригация-ташлама кўллари. 20-асрнинг 60-йилларида Қуйи

Амударѐ зонасида янги ерларни ўзлаштириш натижасида Сариқамиш кўли,

Аму-Бухоро канали зонасидаги ерларни ўзлаштириш натижасида Денгазкўл,

Порсонкўд, Қорақир кўллари, 70-йилларнинг ўрталарига келиб Қарши

чўлларини ўзлаштириш натижасида эса Султонтоғ кўли пайдо бўлди.

Шу турга мансуб бўлган Арнасой кўллар тизими 1969 йилда

Сирдарѐнинг тўлкксув давридаги оқимининг катта қисмини (20 км2 га яқин)

шу жойдаги табиий ботикқа сқиклиши натижасида вужудга келди. Охирги

йилларда Арнасойдаги сув ҳажми 20 км3 атрофида бўлиб, ҳар йили унга

Сирдарѐ сувининг бир қисми ва 2 км3 ҳажмдаги коллектор- зовурлар сувлари

келиб қўшилмоқда. Натижада сув ҳавзаси майдони йилдан-йилга орта бориб,

ҳозирги кунда 3000 км2 га етди, ундаги сув ҳам шунга мос равишда

ортди.

Тоғ-кон карьери кўлларининг ҳосил бўлиши икки хил кўринишда

кечади. Уларничг биринчиси, очиқ карьерлар ва шахталар ўрнида ҳосил

бўлган ботиқларнинг сувга тўлиши туфайли пайдо бўлади. Бундай кўллар

Олмалиқ-Оҳангарон, Мурунтов, Учқудуқ тоғ-кон саноати районларида

учрайди ва кўпчилик ҳолларда мавсумий характерга эга. Иккинчи

кўринишдаги кўллар эса тоғ-кон саноатида ишлатилган сувларнинг (аксарият

ҳолларда улар ўта заҳарли бўлади) махсус қурилган ҳавзаларда тўплаш

натижасида ҳосил бўлйди. Бундай кўлларни йирик тоғ-кон саноати

жойлашган ҳудудлар (Ангрен, Оҳангарон; Олмалиқ, Навоий, Зарафшон,

Учқудуқ) да учратамиз. Улар қатьий назорат ва кузатув остида бўлиши

лозим. Акс ҳолда бундай кўллар ўзлари жойлашган ҳудуднинг ҳайвонот

оламига, ўсимликлар дунѐсига, ер ости ва ер усти сувлари сифатига, тупроқ

қоплами ҳолатига салбий таъсир этади.

2.2. Шарқий Помир кўлларига географик тавсиф

Шарқий Помир тоғларидаги энг йирик кўллар асосан тектоник

жараёнлар натижасида вужудга келган чўкмаларда ҳосил бўлган. Ундан

ташқари кўпчилиги морена кўлларидан иборат. Морена кўллари тоғ

водийларинииг музликларнинг қуйи мореналари билан тўсилиб қолган

қисмларида ҳосил бўлади. Кўпинча бу типдаги кўллар бир вақтлар анча катта

бўлган сув ҳавзалари қолдиғидан иборат бўлади. Морена кўлларининг

кўпчилиги кичик ва саѐз бўлади. Бу кўллар ҳатто суви ташқарига оқиб

чиқмайдиган берк кўллардан иборат бўлганларида ҳам чучук сувли бўлади,

чунки уларнинг суви мангу қор ва музликларнинг эришидан ҳосил бўлади.

Морена кўллари мангу қор ва музликлар кўп бўлган баланд тоғ тизмаларида

жойлашган.

Шарқий Помир тоғларда тектоник кучлар, зилзилалар натижасида тоғ

ѐн бағирларининг қулаб тушиши ва дарѐ ўзанини тўсиб қўйиши натижасида

ҳам кўллар ҳосил бўлади. Бундай кўллар қулама кўллар ѐки тўғонли кўллар

деб аталади. Қулама кўллар водий ѐн бағирлари тик бўлган ва тектоник

кучлар таъсирида кучли деформацияга учраган жинслар ѐки тик кесиб

тушувчи юпқа- юпқа қатламлар ҳосил этган жинслардан тузилган жойларда

энг кўп учрайди. Масалан, Помир-Олой тоғ тизмаларидаги дарѐ водийларида

қулаш ҳоллари айниқса кўп бўлиб туради. Бу водийларнинг ѐн бағирлари

олачипор рангдаги мезозой жицсларидан (қумтош, гил ва гипслардан)

тузилган. Қулама кўлларнинг тўғон олди қисми жуда чуқур (бир неча юз

метр) бўлиши мумкин, лекин тўғондан узоқлашган сари кўл саѐзлашиб

боради. Морена кўллари сингари, бу кўллар ҳам, доимо чучук сувли бўлади.

Юқорида қайд қилиб ўтилганидек, Шарқий Помир тоғларида ҳам ўзига

хос хусусиятларга эга бўлган кўллар кўп. Улардан энг йириклари Қоракўл,

Сарез кўли, Яшилкўл, Зўркўл ва башқалардир.

Қоракўл Помирдаги энг катта кўлдир, Унинг ботиғи тектоник

чўкишлар натижасида ҳосил бўлган бўлиб, у тўртламчи даврда вужудга

келган қадимги музликлар натижасида анча ўзгартирилган. Шарқий

Помирда, чор атрофи тоғлар билан ўралган ва ѐғин ғоятда кам тушадиган

баланд тоғ чўлидан иборат катта тектоник котловинада, 3914 м баландликда

жойлашган. Уни шарқдан Сарикўл, ғарбдан Зулмат ва жанубдан Музқўл

тоғлари, шимолдан эса Орқа Олой тизмасининг тармоқлари ўраб туради.

Кўлнинг узунлиги 28,3 км, кенг жойи 23,4 км, майдони 370,4 км2, сув

йиғувчи майдони 4130 км2, ўртача чуқурлиги 71,6 м, ғарбий қисми 238 м,

шарқий қисми 22.5 м бўлиб, энг чуқур жойи эса 238,2 м ҳисобланади.

Чуқурлиги анча катта бўлганлиги сабабли кўлнинг сув ҳажми ҳам катта -

26,5 миллиард м3 дан ортиқроқ.

Меридионал йўналншда чўзилиб ѐтган орол ва кўлнинг жанубий

қирғоғидаги ярим орол кўлни бир-бирига тенг бўлмаган икки қисмга, ғарбий

ва шарқий қисмларга ажратиб туради. Ғарбий қисми катта ва чуқурроқ

бўлиб, майдони 240 км2, ўртача узунлиги 112,2 м, энг чуқур жойи 238,2 м.

Кўлнинг шарқий қисми эса кичик ва саѐздир, майдони 130,4 км2, ўртача

чуқурлиги 11,3 м, энг чуқур жойи 35 м. Кўлнинг бу икки қисми узунлиги 5,3

км, кенглиги 3,2 км келадиган бўғоз орқали туташган.

Кўл қирғоқлари (айниқса шарқий қисмининг қирғоқлари) жуда эгри-

бугри. Қирғоқнинг тузилиши турли жойда турлича бўлиб, баъзи жойларда

паст, ѐтиқ ва юмшоқ, бошқа жойларда эса баланд, тик ҳамда қояли.

Қоракўлга ѐғин жуда кам ѐғади, лекин унга атрофдаги тоғлардан

кўпдан-кўп сой ва жилғалар келиб қуйилади. Шунинг учун ҳам сув

сатҳининг ўзгариши кўп жиҳатдан ана шу сой ва жилғаларнинг оқим

режимига боғлиқ ҳисобланади.

Сув сатҳи апрель ойидан то август ойига қадар секин-аста кўтарила

боради, сентябрь ойидан, айниқса унинг иккинчи ярмидан сув сатҳи кескин

пасая бошлайди. Сув сатҳининг йиллик ўзгариш амплитудаси тахминан 30-

40 см. Сувнинг тиниқлиги кўлнинг шарқий қисмида ѐзда 11 м, қишда 17 м га;

ғарбий қисмида эса ѐзда 12 м, қишда 19 м га етади. Ёз ойларида сувнинг

устки қатламлари кўлнинг шарқий қисмида 12—13 °С гача исийди. Саѐз

бўлганлиги сабабли кўлнинг шарқий қисмида сув яхши аралашиб туради.

Шунинг учун кўлнинг бу қисмида сувнинг температураси унинг тагига

томон деярли ўзгармайди, яъни гомотермия кузатилади, Кўл ғарбий

қисмининг термик хусусняти бутунлай бошқача бўлиб бу қисмида термик

стратификация ҳодисасини кузатиш мумкин. Сувнинг устки қатламлари 9—

10 °С га қадар исийди, унинг 25—50 м чуқурликлардаги қатламларида эса

температура кескин пасайиб боради, бу пасайиш сувнинг анча чуқур қатлам-

ларида ҳам давом этади, лекин у бирмунча суст бўлади. Сувнинг энг пастки

қатламларида температура 2,5—2,7°. Қоракўл ўрта ҳисобда олти ойдан

ортиқроқ вақт давомида (ноябрь ўрталаридан май ойи охирига қадар) музлаб

ѐтади.

Сарез кўли. Тожикистон республикаси Тоғли Бодохшон мухтор

вилояти ҳудудида жойлашган бўлиб шимолда Алчур ва Музкўл тизмалари

орасида жойлашган. Бу кўл 1911 йил 18 февраль куни кечаси Помирнинг

Усой қишлоғида Мурғоб дарѐси (Панж дарѐсининг ўнг ирмоғи) водийсида

зилзила оқибатида тоғ қулаб тушиб, баландлиги 800 м, тагининг кенглиги 8

км келадиган улкан табиий тўғон ҳосил қилиши ва дарѐ водийсини тўсиб

қўйиши натижасида вужудга келган.

Сарез кўли 1913 йилда узунлиги 28 км, майдони 40 км2 атрофида, энг

чуқур жойи 279 м бўлган. Тобора сув тўпланиб, кўл катталашиб борди,

натижада 1946 йилга келганда унинг узунлиги 61 км, энг кенг жойи 3,4 км,

майдони 88 км2, энг чуқур жойи (тўғон олдида) 505 м га етди. Кўлнинг сув

ҳажми 17 млрд. м3 дан ортиқроқ. Ҳозирги вақтда сув сатҳининг абсолют

балаидлиги 3240 м га яқин. 1940—1958 йилларда олиб борилган

кузатишларга қараганда кўлнинг сув сатҳи май ойининг охири, июнь ойи

бошида энг паст бўлади; шундан сўнг у тез кўтарила боради ва август-

сентябрь ойларида энг баланд бўлади. Кўл Октябрь ойидан яна пасая

бошлайди. Сув сатҳининг бундай ўзгариб туриши асосан кўлга келиб

қуйилаѐтган дарѐ ва сойлар сувлари миқдори билан ундан оқиб чиқаѐтган

сувлар миқдори ўртасидаги фарққа боғлиқдир. Кўрсатиб ўтилган кузатиш

йиллари давомида сув сатҳининг йиллик ўзгариш амплитудаси 3—8 м ни

ташкил этган.

О.Е.Агаханяцнинг (1989) маълумотига кўра, кўлга келиб қуйилаѐтган

сув миқдори 47.1 м3/с (йиллик миқдори 1487 млн м

3) ни ташкил қитлган.

Сарез кўли ҳозирги майдони 79.6 км2, сув сиғим ҳажми 16.07 км

3,

узунлиги 55.8 км, энг кенг жой 3.3 км бўлиб ўртача чуқурлиги 190 м гача энг

чуқур жой 500 м дир.

Кўлнинг сув тўплаш майдони 18 минг км2 бўлиб, кўлга Мурғобдан

ташқари 16 та доимий ва 20 дан зиѐд вақтинча сув оқимлари қуйилади.

Асосан муз сувларидан тўйинади. Кўлга қуйиладиган ўртача кўп йиллик сув

миқдори 1.48 км3 .

Кўлнинг тўғони анча ғовак жинслардан ташкил топган. Шунинг учун

унинг ораси ва тагидан ўрта ҳисобда секундига 45 м3 дан ортиқроқ сув

булоқлар кўринишда оқиб чиқади, унинг кўп йиллик ўртача оқиб чиқиш

миқдори 1.46 км3 ни ташкил қилади.

Сарез кўли суви чучук бўлиб кўл сатҳи ўзгариб туради. Кейинги 60 йил

мобайнида сув сатҳининг ўртача ўсиши йилига 20 см ни ташкил қилади. Йил

орасида сув сатҳи ўзгаришиниг энг катта амплитудаси 12 м, энг ками 2 м ни

ташкил қилади. Кўл суви декабрь ойининг охири ва январнинг 1-ярмида

музлайди, март ойининг охири ва май ойи бошларида муздан бўшайди.

Яшилкўл Панж дарѐси ҳавзасида 3734 м баландликда жойлашган. Бу

кўл ҳам, Сарез кўли сингари, тоғ қулаб тушиши ва Панж дарѐсининг ўнг

ирмоғи бўлган Ғунт (Аличур) дарѐсининг тўсилиб қолиши натижасида ҳосил

бўлган. Кўлнинг узунлиги 24,6 км, энг кенг жойи 3,6 км, майдони 48 км2 ни

ташкил қилади. Яшилкўлнинг қирғоқлари текис бўлиб, эгри-бугри жойлар

кам, орол ва ярим ороллар йўқ. Кўл соҳили ҳамма жойда тик ва баланд

тоғлардан иборат бўлиб, Кўлнинг шарқий қисми саѐз, ғарбий қисми эса

чуқурроқ, энг чуқур жойи (52 м) ҳам шу ерда жойлашган.

Сув сатҳи май ойи охиридан кўтарила бошлайди, июль-автуст

ойларида энг баланд сатҳ кузатилади, сентябрдан бошлаб эса сув сатҳи пасая

боради, кўпинча у апрель-май ойларида, айрим ҳолларда эса декабрь-январь

ойларида энг паст бўлади.

Сув сатҳининг йиллик ўзгариш амплитудаси ўрта ҳисоб билан 90 см

ни ташкил қилади. Кўлнинг кўп сувли сатҳи 1945 йилда кузатилган бўлиб, у

120 см, энг кам сувли 1947 йилда эса 64 см бўлган. Сувнинг устки

қатламлари энг иссиқ кунларда (июль ойида) +20 °С га қадар исийди,

сувнинг энг катта ўртача ойлик температураси эса 9—10°С. Яшилкўл ўрта

ҳисоб билан 171 кун (26 ноябрдан 16 майга қадар) музлаб ѐтади. Кўлиииг

суви тиниқ ва ям-яшил рангда.

Аличур дарѐсининг давоми бўлган Ғунт дарѐси кўл тўғонининг чап

чеккасидан оқиб ўтиб, бир неча шаршаралар ҳосил қилган.

Зўркўл. Бу кўл ҳам қулама-тўғонли кўлдир. У Помирнинг жанубий

қисмида 4125 м баландликда жойлашган бўлиб Помирдаги катта кўллар

ичида энг баландда жойлашган.

Кўлнинг Узунлиги 20 км, энг кенг жойи 4 км, чуқурлиги эса 5 м га

боради. Кўлнинг қирғоқлари эгри-бугри, унда кичкина-кичкина бухталар ва

қум тиллари кўп. Кўлнинг шимолий қирғоқлари анча ѐтиқ, жанубий

қирғоқлари эса баъзи жойларда тик кесиб тушган жарликлардан иборат.

Зўркўл оқар кўлдир, ундан Помир (Панж дарѐсининг ўнг ирмоғи) оқиб

чиқади. Кўлнинг суви чучук, тоза ва тиниқ.

Рангкўл-Шарқий Помирдаги кўллардан бири бўлиб, у Тожикистон

республикаси Тоғли Бодохшон мухтор вилоятида жойлашган.

Рангкўл 3782 м баландликда жойлашган бўлиб майдони 7.8 км2 ни

ташкил қилади. Энг чуқур жойи 2.5 м ҳисобланади. Кўлнинг қирғоқлари

ясси, айрим жойлари балчиқланган ва соҳилларида яйловлар мавжуд.

Кўл Узукдарѐ орқали ғарбидаги Шўркўл билан бирлашиб туради.

Шадау кўли- дарѐ ѐнбағрини қулаши натижасида ҳасил бўлган.

Узунлиги 3.5 км бўлиб чучук кўлдир.

2.3. Помир кўлларнинг аҳамияти ва улардан самарали

фойдаланиш

Тадқиқотларнинг кўрсатишича, Иссиқкўлни ҳисобга олмаганда, Ўрта

Осиѐ тоғ кўлларининг умумий сув ресурслари 51,1 км3 ни ташкил этади.

Унинг 93 фоизи асосан Шарқий Помир кўллари яъни Қоракўл (26,6км3),

Сарез кўли (16,1 км3), Чатиркўл (0,61 км

3), Яшилкўл (0,52 км

3), каби ўртача

катталикдаги ва кичик кўлларда тўпланган. Бу кўллар сув сифатининг

тозалиги ҳамда минераллашув даражасининг жуда кичиклиги билан ажралиб

туради.

Орол ва Балхаш кўлларини ҳисобга олмаганда, текисликлардаги

кўлларнинг сув ресурслари 50,8 куб.км ни ташкил этади. Унинг асосий қисми

табиий ботиқлардаги йирик сув ҳавзалари-Сариқамиш (28,5 куб.км) ва

Арнасой (20 куб.км дан ортиқ) кўлларида жамланган. Афсуски, улар нинг

суви юқори даражада минераллашган.

Ҳозирги кунда Шарқий Помир кўллари сув ресурсларидан халқ

хўжалигининг турли соҳалари (қишлоқ хўжалиги, энергетика, балиқчилик,

сув транспорти ва бошқалар) да янада самарали фойдаланиш мақсадида

кўплаб лойиҳаар илгари сурилмоқда. Масалан, сув ҳажми энг катта

ҳисобланган тоғ кўлларидан бири-Сарез кўли ресурсларидан қуйидаги икки

йўналишда фойдаланиш кўзда тутилмоқда, Уларнинг биринчисида кўлнинг

сув ресурсларидан қишлоқ хўжалигида ерларни суғориш мақсадларида

фойдаланиш назарда тутилса, иккинчи лойиҳада эса электр энергикси олиш

мақсад қилиб қўйилган. Шундай лойиҳалардан бири 1932 йилда инженер

М.А.Караулов томонидан таклиф этилган. Бу лойиҳаниг афзаллиги шундан

иборатки, унинг амалга оширилиши, натижасида бир йўла икки муаммони

ҳал этиш мумкин, Аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, кўлнинг чуқурлиги 100-

150 метргача камайтирилиб, тўғон бузилишининг олди олинади ва шу билан

бирга қуввати 500 000 квт бўлгая гидроэлектр станцияси барпо этилади.

Афсуски, мураккаб рельеф ва табиий шароитлар мазкур лойиҳани ҳозирги

кунга қадар рўѐбга чиқишига имкон бермаяпти.

Тоғ кўлларининг кўпчилигида, текисликлардаги деярли барча

кўлларида махсус чора тадбирларни амалга ошириб, туризм, балиқчилик,

мўйначилик ва бошқа турдаги соҳаларни ривожлантиришни йўлга қўйиш

мумкин. Булар орасида балиқчилик келажаги бор йўналишлардан бири

ҳисобланади. Агар шу ишлар ижобий ҳал этилса, халқ дастурхони қўшимча

озиқ-овқат маҳсулотлари билан бойиган бўлур эди.

Шарқий Помир кўллари атрофида ўзига хос иқлим шароити, ўсимлик

дунѐси ва умуман олганда инсоннинг фаол ҳордиқ чиқариши учун тўла

шароит мавжуд, яъни уларнинг рекреация имкониятлари ҳам катта. Бу

соҳада Сарез, Яшилкўл, Қоракўл каби кўллар соҳилларида амалга оширилган

ишлар диққатга сазовордир. Лекин, айрим ҳолларда бу жараѐн, баъзи бир дам

олувчиларнинг масъулиятсизлиги натижасида, кўплаб салбий оқибатларни

келтириб чиқармоқда. Бунинг оқибатида кўл атрофи ва унга туташ бўлган

ҳудудларда санитария-гигиена шароити ўта ѐмонлашмоқда.

Шунга ўхшаш ҳолатни Сарез, Яшилкўл, Қоракўл ва бошқа кўллар

атрофида ҳам кузатиш мумкин. Ана шундай салбий оқибатларни олдини

олиш учун, аввало дам олувчиларнинг табиатга бўлган муносабатида

ўзгариш қилишга эришиш, қолаверса тегишли муассасалар бу соҳада тез ва

кескин чоралар кўришлари лозим.

Эрон оммавий ахборот воситаларига кўра, парламент депутати Али

Иронпур Тожикистон ва Эрон ҳукуматлари ўртасида сувни ўтказиш эҳтимоли

масалалари муҳокама қилинаётганини айтган. Бу масала бўйича икки

мамлакат ўртасида узоқ йиллардан буён музокаралар ўтказилиб келинади.

Фтган йили томонлар керакли сув ўтқазувчини қуриш бўйича келишувга ҳам

келишган эди.

Гап бу ерда Помирда жойлашган Сарез кўлидан Эроннинг Хуросон

вилоятига сув олиб бориш ҳақида кетади. Тожик томони лойиҳани амалга

оширишга тайёр, бироқ Сарез кўли табиатини жуда яхши биладиган

мутахассисларни лойиҳанинг техник томонлари ташвишга солади.

Катта сув омборлари бўйича миллий қўмита котиби Ҳомиджон

Ориповнинг фикрича, Помир тоғининг айланма йўллари орқали сувни

ўтказиб бориш шунчаки иш эмас. Сув ўтказгич келишилган томонга тоза

сувни етказиб беришни кўзда тутади. Бироқ у ерда рельеф жуда мураккаб,

бунга албатта эътибор қаратиш керак. Кимки Помирнинг ғарбида бўлган

бўлса, у ердан сув олиб бориш қанчалик амалга ошмайдиган иш эканлигини

жуда яхши тушунади. Жуда юқори баландликда тўрт метрлик қувурларни

ташишни кўз олдингизга келтиринг. Бу осон иш эмас. Бу ерда ҳамма нарсани

ҳисобга олиш керак,-дейди у.

Сарез кўлида илмий-спорт экспедициясининг собиқ раҳбари, собиқ

альпинист ва тадқиқотчи Юрий Баковский ҳам бу лойиҳанинг хавфли

томонларини айтади:

"Бу лойиҳа табиатнинг битта ҳодисаси билан барбод бўлиши мумкин.

Илгари ҳам совет даврида тоғли Сиёмдан Душанбега тоза сув олиб келишга

ҳаракат қилинган. Бироқ сув ўтказгичлар учун селни тартибга солувчи улкан

сондаги воситалар керак бўлиши аниқланган. Бу олиб бориладиган сувдан

ҳам қимматга тушиши мумкин. Энди Эронга қадар сув олиб бориш келажаги

қандайлигини тасаввур қилаверинг", деб айтади Юрий Байковский.

Тахминий ҳисобларга кўра, Сарездан Эрон чегарасигача 600 километр

қувур ўтказиш керак бўлади.

Олти йил олдин Эрон томони сув лойиҳасига уч миллиард доллар

ётқазишга тайёр эканлигини билдирган. Бироқ лойиҳа шу тариқа амалга

ошмай қолаверган эди.

Умуман олганда Шарқий Помир кўлларининг сув ресурсларидан

самарали фойдаланиш учун уларнинг қайси йўллар билан сарфланишини

билиш зарур. Маълумки, сув ресурслари икки йўл билан табиий ва инсон

хўжалик фаолияти, яъни аптропоген омиллар таъсирида сарфланади.

Сув ресурсларининг табиий сарфланиши қуйидаги йўллар билан рўй

беради: дарѐлар ўзанидан, кўллар косасидан бўладиган шимилиш

кўринишида, сув юзасидан бўладиган буғланиш, намсевар ѐввойи

ўсимликлар танасидан трапспирация йўли билан буғланиш ва ҳоказолар.

Табиий сарфлаииш миқдори кўлнинг сувлилигига боғлиқ, яъни кўлда

сув қанча кўп бўлса, сарфланиш ҳам шунча катта миқдорда кузатилади.

Сув ресурсларининг инсоннинг хўжалик фаолияти, яъни антропоген

омиллар таъсирида сарфланиши уларнинг ирригация, маиший-коммунал ва

саноат тармоқларида ишлатилиши билан боғлиқ.

Сув ресурсларининг антропоген омиллар таъсирида сарфланиш

жараѐни яхши ўрганилмаган. Афсуски, бу муаммонинг ечими устида олиб

борилаѐтган тадқиқотлар ҳозирги кунда ҳам талаб даражасида эмас.

Буғланиш ҳисобига бўладиган сарфланишнинг барча турлари доимий

жараѐндир.

Кўл юзасидан бўладиган буғланиш миқдори ҳам Шарқий Помир

шароитида анча катта қийматларда кузатилади. Бунга далил сифатида

А.М.Никитин томонидан аниқланган.

Маълум миқдордаги сув ресурслари суғориш каналлари юзасидан

буғланишга сарфланади. В.А.Духовиий ва С.А.Миркинларнинг

ҳисоблашларича, ўлкамизда каналлар юзасидан бўладиган буғланиш

ирригация мақсадларида олинадиган умумий сув миқдорига нисбатан 1

фоиздан ортмайди. Лекин, йирик каналларда унинг қиймати сезиларли

даражада ортади.

Шарқий Помир кўлларидаги сув ресурсларининг бир қисми сув

омборларини тўлдиришга ҳам сарф бўлади. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки,

сув омборларининг фойдали (бошқариб туриладиган) ҳажмини тўлдиришга

бўладиган сарф вақтинчали бўлса (яъни исталган вақтда ундан фойдаланиш

имкони бор), фойдасиз (ўлик) ҳажмини тўлдиришга кетган сувдан

фойдаланишда эса бундай имконият мавжуд эмас. Кейинги йилларда йирик

сув омборлари қурилиши натижасида, сарфланишнинг бу тури яна ҳам ортиб

кетди.

Шарқий Помир кўлларидан самарали фойдаланиш ва сув ресурсларини

муҳофаза қилишда икки йўналишда олиб борилади. Биринчиси, миқдорий

жиҳатдан камайишдан сақлаш бўлса, иккинчиси унинг ифлосланиш ва

минераллашиш даражасининг ортиб кетишини олдини олишдир.

Деярли барча истеъмолчилар доимий равишда меъѐрдан кўп сув

олишга ҳаракат қиладилар. Бу эса экин майдонларида ер ости сувлари

сатҳининг кўтарилишига, ерларнинг қайта шўрланишига олиб келмоқда. Ўз

навбатида шўрни ювиш учун яна катта миқдорда сув сарфланиб, натижада

суғориладиган ерларда ҳосил бўладиган қайтарма сувлар миқдори ҳам

ортмоқда.

Сувни миҳдорий камайишдан муҳофаза қилишнинг муҳим

истиқболларидан дарак беради. Шу билан бир қаторда сувнинг сифатини

муҳофаза қилиш, яъни табиий манбаларга оқава, қайтарма ва бошқа турдаги

чиқинди сувларнинг қўшилиши натижасида ифлосланишдан сақлаш ҳам

жуда муҳимдир.

Кейинги йилларда дарѐлар, кўллар, сув омборларининг суви унга

саноат ва шаҳарлар оқава сувларининг, экин майдонларида ҳосил бўладиган

қайтарма сувларнинг қўшилиши натижасида кескин ѐмонлашиб кетди. Бу

жараѐн айни пайтда қуйидаги сабабларга боғлиқ ҳолда янада жадаллашмоқда

ва хавфли тус олмоқда.

Юқоридаги каби салбий ҳолатларнинг оқибати нималарга олиб

келишини қуйидаги рақамларда кўриш мумкин: М.И.Львович

маълумотларига кўра 1 м3 ҳажмдаги тозаланмаган оқава сув кам деганда 50-

60 м3 тоза табиий дарѐ сувини булғайди. Айниқса дарѐларда кам сувли-

межен даврларида оқава сувларни уларга оқизиш янада ѐмон оқибатларга

олиб келади.

Сув ресурсларининг сифат жиҳатдан ўзгаришига асосий сабаблардан

яна бири табиий сув манбаларига экин майдонларидан чиққан сувларнинг

оқизилишидир. Мана шу сабаб туфайли, ҳамда саноат корхоналари, маиший-

коммунал тармоқлар оқава сувларининг қўшилиши ва уларнинг айримлари

ҳавога чиқараѐтган чиқиндилар натижасида табиий сув манбаларининг

минераллашиш даражаси, уларда эриган туз миқдори ортиб бориши мумкин.

Кўл суви минераллашув даражасининг ортиши билан уларда заҳарли

ионлар (магний, натрий, калий, сульфат ва хлорид) миқдори ҳам дарѐ олиб

келаѐтган сув миқдори ва вақт бўйича ҳамда йилнинг сувлилигига боғлиқ

ҳолда ўзгармоқда.

Юқорида келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, ҳозирги

кунда Шарқий Помирда энг долзарб масалалардан бири сувни сифат

жиҳатдан муҳофаза қилишдир. Бу муаммони ҳал этишда кўпчилик

олимлар қайтарма ва оқава сувларни тозалашни асосий йўл деб

қарамоқдалар.

Бу асосий масала эса бир қанча чоралар тизимини ўз ичига олади.

Улар оқава сувларни дарѐлар, кўллар, сув омборларига оқизишни иложи

борича камайтиришга, айрим ҳолларда эса тўла тўхташишга қаратилгандир.

Фақат шу йўлгина масалани тубдан ҳал қилишга имкон беради, тоза. сувни

ташландиқ сувга аралаштиришдан халос этади. Шу йўл билан табиий

сувларнинг сифатини яхшилаш ва уларнинг миқдорини кўпайтириш мумкин,

чунки бунда бутун дарѐ суви тоза бўлиб, истеъмол учун яроқли бўлади, тоза

сув ҳажми бир неча марта ортади.

Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, сув манбаларини сифат

жиҳатдан муҳофаза қилишнинг бирорта универсал усули йўқ. Асосий

йўналиш-оқава сувларини камайтириш ѐки умуман тўхтатиш бўлиб, у бир

қанча ѐрдамчи чоралар туфайли амалга оширилади. Сувдан фойдаланиш

жараѐнида уни муҳофаза қилиш уларнинг ҳаммаси учун хос бўлган

умумийликдир. Бошқача қилиб айтганда сув бойликларини ҳимои қилиш

фақат тақиқлашлару чегаралашлардан иборат эмас. Бу йўлда нотўғри

йўналишларга тезда чек қўйиш, олдиндан тадбирлар белгилаш, йўл

қўйилиши мумкин бўлган хатолардпн огоҳлантириш ҳам муҳимдир,

III боб. Шарқий Помир мавзусини ўқитишда инновацион

технологияларидан фойдаланиш

3.1. Шарқий Помир мавзусининг таълим

самарадорлигини оширишда муамммоли технологиядан

фойдаланиш

Муаммоли таълим деб, ўқитувчи бошқаруви остида ўқувчилар онгида

муаммоли вазиятларни шакллантириш ва таълим олувчиларнинг уларни

ечишга қаратилган мустақил фаолиятини ташкиллашни назарда тутувчи

таълим жараѐнига айтилади. Бу жараѐн натижасида билим кўникма,

малакаларни ижодий ўзлаштирилиши ва ўқувчиларнинг тафаккурини

рвожланишига эришилади.

Демак Шарқий Помир кўлларини географик ўрганиш ва улардан

оқилона фойдаланиш каби масалаларни ўқувчилар онгида муаммоли

вазиятларни шаклллантириш ҳамда мустақил фикрлаш доирасини ўстиришда

ушбу технологиядан фойдаланиш албатта самара беради.

Муаммоли таълим мақсадлари:

- Таълим олувчилар томонидан билим, кўникма, малакаларни

ўзлаштирилиши;

- Билимлар мустаҳкамлигини ошириш

- Мустақил фаолият йўлларини ўзлаштиирлиши

- Изланишга қаратилган кўникма ва малакаларни шакллантириш

- Билиш қобилиятлари ва ижодий қобилиятларни ривожлантириш

Муаммоли таълимда педагогик жараённинг самарадорлиги

омиллари:

- ўқув материалини муаммоли шаклда берилиши;

- таълим олувчининг фаоллиги;

- таълимнинг ҳаѐт, ўйин, меҳнат билан боғлиқлиги.

Шарқий Помир кўлларини ўрганишда ўқув жараѐнини муаммоли

қилиб ташкиллаш учун, муаммоли таълимда ўқув мазмуни муаммоли

вазиятлар қатори (тўплами) сифатида ташкилланади. Бунда ўқув

материалининг анъанавий баѐнига муаммоли вазиятларни киритиш оптимал

йўл ҳисобланади. Муаммоли вазиятлар номаълум нарса ѐки жиҳатнинг

характери, қизиқарлилиги даражаси, муаммолилик даражаси ва бошқа

хусусиятларига кўра турлича бўлишлари мумкин.

Муаммолар мазмуни бўйича муаммоли таълим уч гуруҳга

ажратилади:

- илмий муаммоларни ечиш;

- амалий муаммоларни ечиш;

- бадиий ечимларни шакллантириш.

Ушбу технологиядан фойдаланишда бир қанча методлардан

фойдаланиш мумкин.

Муаммоли изланиш методлари гуруҳига мансуб муаммоли-изланиш

характеридан суҳбат методидан фойдаланганда, аввал муаммоли вазиятлар

яратилади, аввалдан тайѐрланган муаммоли саволлар занжири баѐн этилади,

ўқувчиларнииг ўқитувчи билан биргаликда мантиқий мулоҳаза юритишига,

ўқув фаразларини ҳосил қилиш ва исботлаш, суҳбат жараѐнида муаммоли

саволларга жавоб топишига имкон яратилади,

Муаммоли баѐн методида, ўқитувчи янги мавзуни ўрганиш жараѐнида

муаммоли вазиятларни яратади, суҳбат жараѐнида муаммоли саволларга

жавоб топишига, ўқув фаразларини ҳосил қилиш ва далиллаш, ўқувчилар

билан ҳамкорликда уларнинг жавоблари асосида муаммолар ҳал этилади.

Муаммоли-амалий методдан фойдаланганда муаммоли топшириқлар

тузилади, шу асосда тажрибалар ўтказилади, муаммоли вазиятларни хал

этиш юзасидан ўқув фаразларини ҳосил қилинади ва ўқув-тадқикот

тажрибалари ўтказилиб, ўқув хулосалари ва умумлашмаларини таърифлаб

муаммолар ҳал этилади.

Муамммоларни ҳал этишда ўқитишнинг мантиқий методлари гуруҳига

мансуб индуктив, дедуктив, таҳлил, бош ғояни ажратиш, қиѐслаш, умум-

лаштириш методларидан ҳам фойдаланилади.

Индуктив методда - ўқувчиларнинг эътибори аввал хусусий фактларни

ўрганишга жалб қилинади, сўнгра хусусийдан умумий хулосалар чиқаришга

йўналтирилади.

Дедукгив методда ўқувчилар аввал умумий қонунларни ўрганади,

сўнгра умумийдан хусусий хулоса чиқаришга ўргатилади.

Ўқувчилар тақлил методи ѐрдамида ахборотни англаб идрок этади,

ўрганилган объектларнинг ўхшашлик ва фарқли томонларни аниқлайди,

ўрганилган объектларни таркибий қисмларга ажратиб, улар ўртасидаги

бошланишлар, сабаб оқибатларни аниқлайди.

Бош ғояни ажратиш методи муҳим аҳамият касб этиб, ўқув

материалидан асосий ғояни ажратиш ва саралаш, ахборотни мантиқий

тугалланган фикрли қисмларга ажратиш, асосий ғоя ва иккинчи даражали

фикрларни ажратиш, таянч сўзлар ва тушунчаларни ажратиш, асосий фикр

ҳақида хулоса чиқаришга замин тайѐрлайди.

Ўқувчилар қиѐслаш методи воситасида, ўкув топширикдарида

берилган қиѐсий объектларни аниқлаш, объектларнинг асосий белгаларини

аникдаш, таққослаш, ўхшашлик ва фарқларни аниқлаш, қиѐслаш

натижаларини шартли белглар билан расмийлашгиришга ўрганади.

Умумлаштириш методи муаммоларни ҳап этиш жараѐнида ўқув

материалидага типик фактларни аникдаш, қиѐслаш, дастлабки хулосалар,

ҳодисанинг ривожланиш динакмикасини тасаввур килиш, умумлаштириш

нагижаларини шартли белгилар ѐрдамида расмийлаштириш, умумий хулоса

чиқаршга замин тайѐрлайди.

Умуман олганда Шарқий Помир кўлларини ўқитишда муаммоли

технологиянинг самарадорлигига эриши учун бир қанча ўқитишнинг

муаммоли вазиятни келтирувчи педогигик методлардан фойдаланиш даркор

экан. Бу эса ҳудуднинг кўллар экологик хавфсизлигини асраш ва ўқувчилар

онгида табиатга бўлган ифтихорни шакллантиради.

Мавзу Помир тоғлари.

1. Маъруза машғулотининг технологияси

Вақти – 2 соат Талабалар сони: 20-60 нафар

Ўқув машғулотининг шакли Визуал маъруза

Ўқув машғулотининг режаси 1. Помир тоғларининг табиий-географик

ўрни ва геологик тузилиши.

2. Релъефи, фойдали казилмалари ва

уларнинг турлари.

3. Иқлими ва ички сувлар (кўллар)и.

4. Тупроғи, ўсимлиги ва ҳайвонот

дунѐси.

5. Табиий бойликлари ва уларни

муҳофаза қилиш.

Ўқув машғулотининг мақсади: Талабаларга Помир тоғларининг географик

ўрни, чегаралари, табиий шароити, фойдали қазилмалари, уларниг турлари,

иқлими, ички сувлари, ўсимлик ва ҳайвонот дунѐси, ривожланиш тарихи ,

табиий-географик районларига доир билимлар бериш.

Педагогик вазифалар:

- Помир тоғларининг

жойлашган ўрни, хусусиятлари

ва геологик тузилиши тўғрисида

маълумот бериш;

- Релъефи , фойдали

қазилмалари ва уларнинг

турлари, хўжаликдаги

аҳамиятини таҳлил қилиш;

- Иқлимий хусусиятлари ва

ички сувлари, уларнинг ҳудуд

бўйича тарқалишини таҳлил

қилиш;

Ўқув фаолиятининг натижалари:

Талаба:

- Помир тоғларининг жойлашган ўрни,

хусусиятлари ва геологик тузилиши

тўғрисида маълумотга эга бўлади;

- Релъефи , фойдали қазилмалари ва

уларнинг турлари, хўжаликдаги

аҳамиятини таҳлил қилади;

- Иқлимий хусусиятлари ва ички

сувлари, уларнинг ҳудуд бўйича

тарқалишини таҳлил қилади;

- Тупроқ қоплами, ўсимлик турлдари,

- Тупроқ қоплами, ўсимлик

турла-ри, ҳайвонот дунѐси ва

уларнинг округ бўйича

тарқалишини таҳлил қилиш;

- Табиий бойликларининг

ҳозирги ҳолати ва экологик

муаммоларини таҳлил қилиш

ҳайвонот дунѐси ва уларнинг округ

бўйича тарқалишини таҳлил қилади;

- Табиий бойликларининг ҳозирги

ҳолати ва экологик муаммоларини

таҳлил қилади;

Ўқитиш услуби ва техникаси Муаммоли маъруза, ақлий ҳужум

техникаси, сенквейн, БББ техникаси,

картографик.

Ўқитиш воситалари ―Ўрта Осиѐ табиий географияси‖дан

ўқув методик мажмуа, Ўрта Осиѐнинг

табиий-географик районлаштириш

картаси, проектор, визуал материалари

Ўқитиш шакли Жамоада, гуруҳда ишлаш.

Ўқитиш шароитлари Намунадаги аудитория.

Маъруза машғулотининг технологик харитаси

Босқичлар,

вақти

Флият мазмуни

ўқитувчи талаба

1-босқич.

Кириш

(10 мин)

1.1. Мавзунинг режаси, мақсади ва

кутилаѐтган натижалар билан

таништиради, экранга чиқаради (1-

илова).

1.2. Синквейн тизими қоидаларини

эслатади (2-илова).

.3. Б.Б.Б. жадвали чизишни

топширади ва асосий

тушунчаларни намойиш қилади (3-

илова).

1.1. Ёзадилар.

1.2.Эслайдилар.

1.3. Б.Б.Б.

жадвалининг 1-

устуни тўлдирилади.

2-босқич.

Асосий

(60-минут)

2.1. Помир табиий-географик

ўлкаларнинг географик

хусусиятларини тушунтиради (4-

5-илова).

2.2.Б.Б.Б. жадвалининг 2-устунини

тўлдиришни таклиф этади ( 2-

илова).

2.3. Помир тоғларининг геологик

тузилиши, фойдали қазил-

маларини тушунтиради ва қўшни

тоғлар билан таққослаб, таҳлил

қилади (6-илова)

2.4. Ҳудуднинг иқлими ва ички

сувларининг ўзига хос

томонларини ѐритиб беради (7-

илова).

2.5.Ҳудуднинг тупроғи, ўсимлиги,

ҳайвонот дунѐси ва табиий-

географик районларини айтиб

ўтади.

2.6. Б.Б.Б. жадвалининг 3-устунини

тўлдиришни таклиф этади. (3-

илова).

2.1.Эшитадилар ва

ѐзадилар.

2.2.Б.Б.Б.

жадвалининг 2-

устуни

тўлдирилади

2.3.Савол

берадилар.

2.4.Муҳокама

қиладилар.

2.5.Эшитадилар ва

ѐзадилар.

2.6.Жадвални

тўлдирадилар.

3-босқич

Якуний

(10 мин)

3.1. Мавзуга якун ясайди, фаол

иштирокчилар рағбатлантирилади.

3.2. Олинган билимларнинг

келажакда амалиѐтда ва ўқув

жараѐнидаги аҳамиятни айтади.

3.3. Мустақил таълим учун

топшириқ беради: мавзунинг

асосий тушунчалари бўйича

кластер тузиш.

3.1.Эшитадилар,

аниқлаштирадилар.

3.2. Мустақил таълим

учун топшириқларни

ѐзиб оладилар.

1-илова

2-илова

Синквейн (5 қатор) техникаси

Мақсад – Помир тоғларининг табиий-географик ўрни ва кўлларининг

географик хусусиятларини ўрганиш.

1-қатор – жойлашган ўрни, геологик тузилиши

Мавзу: . Помир

Режа

1. Помир тоғларининг географик ўрни ва геологик тузилиши.

2. Релъефи, фойдали казилмалари ва уларнинг турлари.

3. Иқлими ва ички сувлари.

4. Тупроғи, ўсимлиги ва ҳайвонот дунѐси.

5. Табиий бойликлари ва уларни муҳофаза қилиш ққққилишқилиш.

Ўқув машғулотининг мақсади:

Талабаларга Помир географик ўрни, чегаралари, табиий шароити,

фойдали қазилмалари, иқлими, ички сувлари, ўсимлик ва ҳайвонот дунѐси

доир билимлар бериш.

Ўқув фаолиятининг натижалари:

* Помир, Туркмаг-Хуросон табиий-географик округларининг

жойлашган ўрни, хусусиятлари ва геологик тузилиши тўғрисида

маълумотга эга бўлади;

* Релъефи , фойдали қазилмалари ва уларнинг турлари,

хўжаликдаги аҳамиятини таҳлил қилади;

* Иқлимий хусусиятлари ва ички сувлари, уларнинг ҳудуд бўйича

тарқалишини таҳлил қилади;

* Тупроқ қоплами, ўсимлик турлдари, ҳайвонот дунѐси ва уларнинг

округ бўйича тарқалишини таҳлил қилади;

қилиш.

2-қатор – релъефи ва фойдали қазилмалари

3-қатор – иқлими ва ички сувлари

4-қатор – тупроғи, ўсимлиги ва ҳайвонот дунѐси

5-қатор – табиий бойликлар ва уларни муҳофаза қилиш

3-илова

Б.Б.Б. усули асосида тарқатма материаллар

Т/р Биламан Билмайман Билдим

1

2

3

4

5-илова

Помир – Ҳиндиқуш Ўрта Осиѐнинг жануби-шарқида энг

баланд тоғ тизмаларини эгаллайди.

Помирнинг шимолий чегараси Олойорти тоғ

тизмасининг шимолий тоғ этагидан, жанубийси эса Панж ва

Вахандарѐ, Вахан тизмаси ҳамда Тошқўрғон дарѐсининг чап

бошланиш қисмидан ўтади. Шарқда Помирга Сарикўл тизмаси

ва Қашқар тоғлари киради. Ғарбда Помирнинг чегараси Панж

дарѐси, шимоли-ғарбда эса Плмирга Пѐтр 1 ҳамда Дарвоз

тизмалари киради. Помирни ўраб олган шимолдаги Олойорти,

шарқдаги Қашқар ва Сарикўл , жанубдаги Вахан ва унинг

давоми ҳисобланган Шохдара ҳамда Ғарбий Помирни Фанлар

Академияси тизмасига туташган баланд тоғ тизмалари

ҳисобланади.

6-илова

Геологияси –Помир тоғлари тектоник

жиҳатидан альп бурмаланиш минтақасига киради ва

шу даврда унинг тектоник структуралари вужудга

келган. Помирнинг марказий қисми тектоник

жиҳатидан синклинар минтақа бўлиб, палеозой ва

мезозой (триас, юра ва қуйи бўр) даври чўкинди тоғ

жинслари билан тўлган, чунки бу даврда Помир

геосинклинал даврини ўтаган. Жанубий Помир ҳам

антиклинардан иборат бўлиб жуда қадимги (архей ва

протеразой) тоғ жинсларидан ташкил топган. Бу

антиклинар Байкал тоғ бурмалинаши давридан кейин

шаклланган бўлиб, альп бурмаланиши даври

интрузивлари билан ўзгартирилган. Интрузивлар

Помирнинг жануби-ғарбий қисмида ер юзасига

чиқиб қолган.

Тоғ тизмалари тектоник жиҳатидан

антиклиналларга ѐки уларнинг қанотларига, уларни

бирғбиридан ажратиб турган пастликлар синклиналларга тўғри келади. Ҳамма тектоник

структуралар (антиклинал ва синклиналлар)

Копетдоғ мегантиклинарига бирлашган.

7-илова

8-илова

Муҳокама учун саволлар

Иқлими - Помир субтропик иқлим минтақасида

жойлашган бўлишига қарамасдан, иқлими унинг баландлиги ва

келаѐтган ҳаво массаларининг бир хил тақсимланмаганлиги

билан боғлиқ. Помирнинг шимоли ва шимоли-ғарбий

қисмларида жойлашган Олойорти, Пѐтр 1 ва Фанлар

Академияси тизмалари келаѐтган нам ҳаво массаларини тўсиб

қолади.

Помирнинг иқлими қурғоқчил, булутли кунлари кам.

Қуѐш радиацияси кучли, ҳарорат амплитудаси сутка ва

фасллар давомида каттадир.

Қиш фаслида Помир устида қутб фронти жойлашади. Об-

ҳаво Сибир антициклонидан келаѐтган қуруқ совуқ ҳаво

массалари ҳамда Атлантика океанидан келаѐтган нам

циклонлар таъсирида шаклланади. Помир тоғли ўлка

бўлганлиги учун бу ҳудудда баландлик минтақалари таркиб

топган.

1. Шарқий Помир тоғларининг географик ўрни?

2. Ҳудуддаги тоғлар қайси тектоник босқичда бурмаланган ва қайси

ѐтқизиқлар кенг тарқалган?

3. Нима сабабдан Помир ҳудудида карстлар, ғорлар мавжуд ва улар

қайси тоғ тизмаларида жойлашган?

4. Шарқий Помир иқлимининг ўзига хос томонлари нималардан

иборат?

5. Шарқий Помирда қандай кўллар бор.

6. Шарқий Помир кўлларининг аҳамияти нимадан иборат ?

3.2. Шарқий Помир кўлларни ўқитишда ахборотли

таълим технологиясидан фойдаланиш

ХХI аср супертехнологиялар асри ҳисобланиб компьютер инсон учун

ахборот сифатидаги бойликка эга бўлишга имкон яратади. Чунки ахборот

товарга айланди.

Сўнги йилларда Ўзбекистонда компьютер паркини

замонавийлаштириш ҳисобига ОТМларнинг техник базаси юқори савияга

чиқмоқда. ОТМларни ахборот-телекоммуникацион технологиялари

соҳасидаги фаолиятларини такомиллаштиирш бўйича амалий ишлар режаси

ишлаб чиқилди, бир қатор буйруқлар қабул қилинди, янги компьютерлар

билан техник базанинг жиҳозланиши яхшиланди, Tошкент ахборот

технологиялари университетининг республика вилоятларида филиаллари

очилди. Tошкент ахборот технологиялари университетида ахборот-

телекоммуникацион технологияларининг янги йўналишлари: ахборот

ҳавфсизлиги, электрон тижорат, мультимедиа, компьютер графикаси,

ахборотни бошқариш ва қайта қўллаш автоматик тизими бўйича

мутахассисларни тайѐрлаш бошланди. Бу йўналишда 3000 дан ортиқ

профессор-ўқитувчилар, илмий ишлар бўйича проректорлар ва ахборот

технологиялари ва масофавий ўқитиш марказлари директорлари учун малака

ошириш ишлари амалга оширилди.

Мамлакатнинг барча ОТМларида Интернет глобал тармоғига уланиш

амалга оширилди. Ҳозирги кунда ҳар 100 талабага 10, 15 компьютер тўғри

келади, талабалар уйларида компьютерлар сони 587 тага етди, ва компьютер

таълим паркининг умумий сони 20332 га етказишга муваффақ бўлинди.

Видеоконференциялар ўтказиш учун барча олий таълим муассасаларининг

ахборот технологиялари ва масофавий ўқитиш марказлари замонавий

мосламалар билан жиҳозланган.

Фзбекистон Республикасининг барча олий ўқув юртлари ҳақида, ва кенг

омма учун олий таълим соҳасидаги норматив ва бошқа ахборотлар, шу

жумладан, чет эллик Интернетдан фойдаланувчилар учун ахборотни

тўплашга мўлжалланган- http://www.edu.uz таълим портали яратилди.

Мактаб, лицей, коллеж ўқувчилари, ОТМ талабаларининг ахборотга

бўлган эҳтиѐжларини ҳар томонлама қондириш, шунингдек, миллий

сегментдаги Интернет тармоғида ѐшларнинг таълимий ва илмий

маълумотлар заҳирасини ривожлантириш мақсадида ѐшларни виртуал

маконда бирлаштирадиган «ZiyoNET» тармоғи яратилди.

«ZiyoNET» тармоғининг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат:

- Ёшларда ватан тарбиясини янада такомиллаштиришга қаратилган

миллий ахборот заҳираларини шакллантириш ва ривожлантириш;

- Фсиб келаётган авлодда Фзбекистоннинг бой тарихи, миллий урф-

одатлари ва халқнинг маънавий қадриятлари асосида Ватанга бўлган

муҳаббатни, юксак маънавий-маърифий хусусиятларни мустаҳкамлаш;

- фаол ҳаётий позицияга ега бўлган комил инсонни шакллантириш;

- Фзбекистоннинг миллий қизиқишларини эътиборга олган ҳолда

фойдаланувчиларнинг кенг оммасига ёшларни маънавий ва интеллектуал

ривожланишига ўз ҳиссасини қўшувчи ижтимоий-сиёсий, ижтимоий-

иқтисодий, таҳлилий, маънавий-маърифий, Шарқий Помир кўлларини

ўрганишда ва бошқа ахборотларга киришини таъминлаш;

- Ёшлар ўртасида соғлом ҳаёт тарзини тарғиб қилиш ва спортнинг

турли хил турларини оммалаштириш;

- Республика ёшлари ва ўқувчилари учун бошқа ахборот-коммуникац

ион хизматларнинг кенг жамланмасини, таълим тизимига масофавий ўқитиш

услубларини киритишда кўмаклашиш.

Замонавий коммуникацион технологиялар ҳаттоки гуруҳли ўқитишда

Шарқий Помир кўлларини таълим жараёнида индивидуаллаштириш ва

фаоллаштиришга имконият туғдиради. Анъанавий таълим усуллари

коммуникацион технологиялар туфайли янги ривож топадилар.

Масалан, Шарқий Помир кўлларини географик жойлашуви, уларнинг

аҳамияти ва фотосуратлар билан қўшимча мунозараларни талаб

қилмайдиган маъруза материаллари электрон кўринишда тайёрланиб, локал

тармоқ ёки Интернетда, ёки электрон конференцияда жойлаштирилиши

мумкин. Маъруза матнлари мақолалар, қўшимча материаллар билан

бойитилиши ҳам мумкин.

Педагог тизимлар кундан-кунга мукаммаллашиб бормоқда. Буларнинг

қаторида энг оммавийлари бу кўникма ва малакаларни ривожлантирувчи;

билимларни шакллантирувчи; муаммоли таълим бўйича дастурлар; имитация

қилувчи ва моделлаштирувчи; дидактик ўйинлар тизимларидир.

Энг мураккаб дастурлар бу интеллектуал (шу жумладан эксперт)

ўқитиш дастурларидир. Улар таълим олувчини диагностика қилиб, унинг

ўқиш тарихини, аниқ бир талабанинг моделини тузадилар ва унга мос

келувчи ўқиш дастурини таклиф қиладилар..

Видеотаълим технологиялари. Юқорида айтиб ўтганимиздек,

ахборот таълим технологиялари воситасига: ўқув ахбороти – ахборот

ташувчи аппарат киради.

Вилоятнинг тарихий обидаларини ўрганишда мультимедиали

таълимга ўтиш видеоматнлардан фойдаланишни назарда тутади, бунда

анъанавий матнлардан фарқли ўлароқ: вилоят тарихий обидалари матни,

ранг, овоз, графика, динамика каби материаллардан фойдаланиш мумкин.

Масалан буларга мутахасислар томонидан вилоят обидалари бўйича

электрон дарсликлар ва энциклопедиялар, луғатлар ва фанлар бўйича

маълумот банклари мавжуд.

Визуал ўқитиш технологияларида вилоятнинг табиий шароити ва

салоҳияти ҳамда диққатга сазовар тарихий обидаларини ѐритган кино -

мультипликация – анимацияусулларидан фойдаланиш мумкин. Инсон қабул

қилаѐтган маълумотнинг 90% кўриш орқали қабул қилнишини эътиборга

олсак медиатаълимни оммавийлашиб бораѐтганлиги тушунарли бўлади.

Мультимедиа воситалари ёрдамида ўтказиладиган интерфаол

маърузаларни ташкиллаш услубиёти. Компьютер технологияларни

таълимга кириб келиши улар ўқитувчи ўрнини тўлиқ эгаллашини

англатмайди. Аксинча, инсон ва компьютернинг ўзаро ҳамкорлиги таълим

жараѐни самарадорлигини оширишга олиб келади.

Айниқса бу ҳолат мультимедиа қўлланиладиган вилоят тўғрисида

умумий маълумот маърузаларда яққол намоѐн бўлади. Бундай маъруза

интерфаолликни таъминлаб, талабаларга ўқитувчига саволлар бериш, улар

юзасидан жавоблар олишга имконият яратади.

Ўқитувчининг изоҳлари билан биргаликда қабул қилинаѐтган тарихий

обидаларга оид видео маълумот ѐки анимация талабалар диққатини

фаоллаштиради. Бунда география таълими қизиқарли ва эмоционал бўлиб

боради, талабаларда эстетик қониқиш пайдо бўлади. Ўқитувчи ўз ўрнида

маърузанинг энг мураккаб жойларига кўпроқ тўхталиб, вақтдан оқилона

фойдаланади.

Ўқитувчи вилоятнинг табий шароити, ресурслари ва тарихий

обидаларига оид маълумотларни маърузага тайѐрланиш жараѐнида «Роwer

Роinт» ѐрдамида зарурий миқдорда слайдлар тайѐрлайди. Маъруза

мазмунини етказиш жараѐнида ўқитувчи слайдларни тасвир сифатида

намойиш қилади. Бу ўқув материали ўқувчиларда ўзлаштириш сифатини

оширади.

Мавзу Шарқий Помир дарёлари ва кўллари

Маъруза машғулотининг технологияси

Вақти – 4 соат Талабалар сони: 20-60 нафар

Ўқув машғулотининг шакли Ахборот, визуал маъруза, Б.Б.Б.

техникасидан фойдаланган ҳолда

Маъруза машғулотининг режаси 1. Ички сувларнинг табиат

компонентларига боғлиқлиги ва

ҳудудий жойланиш қонуниятлари.

2. Шарқий Помир дарѐлари, уларнинг

тўйиниш манбаи.

3. Кўллар ва уларнинг аҳамияти.

4. Музликларнинг ҳудудий таҳсимланиши

Ўқув машғулотининг мақсади: Талабаларга ички сувларнинг табиат

компонентларига боғлиқлиги ва ҳудудий жойланиш қонуниятлари турлари,

Шарқий Помир кўллари ва муаммоси, музликларга доир билим бериш

Педагогик вазифалар:

- Шарқий Помир ички сувларига

умумий тавсиф бериш;

- Помир дарѐлари тўғрисида

умумий ва айрим йирик

дарѐларнинг гидрографик

хусусиятлари, тўйиниши ҳақида

маъулмотлар бериш;

- Шарқий Помир кўллари ва

сунъий сув ҳавзаларининг

гидрографик маълумотларини

бериш ва уларнинг жойланишини

таҳлил қилиш;

- Музликларнинг ҳудудий

таҳсимланиши, йирик музликларга

тавсиф

- Ички сувларнинг ҳолати ва сув

ҳавзаларининг ифлосланганлик

даражасини таҳлил қилиш, улар-

нинг тоза сақлаш борасида олиб

борилаѐтган чора-тадбирларни

тушунтири

Ўқув фаолиятининг натижалари:

Талаба:

- Шарқий Помир ички сувларига умумий

тушунчага эга бўлади;

- Помир дарѐлари тўғрисида умумий ва

айрим йирик дарѐларнинг гидрографик

хусусиятлари, тўйиниши ҳақида, уларнинг

жойлашган ўрнини билиб олади;

- Шарқий Помир кўллари ва сунъий сув

ҳавзаларининг гидрографик

маълумотларини бериш ва уларнинг

жойланишини таҳлил қилади;

- Музликларнинг ҳудудий таҳсимланиши,

йирик музликларга тавсиф беради;

- Ички сувларнинг ҳолати ва сув

ҳавзаларининг ифлосланганлик даражасини

таҳлил қилади уларнинг тоза сақлаш

борасида олиб борилаѐтган чора-

тадбирларни тушуниб етади ва ўз фикрини

билдиради;

Ўқитиш услуби ва техникаси Bизуал маъруза, муаммоли, блиц-савол,

Б.Б.Б. жадвали, картографик, кластер

Ўқитиш шакли Фронтал, алоҳида, жамоа бўлиб ишлаш,

жуфтликда ишлаш.

Ўқитиш воситалари ―Ўрта Осиѐ табиий географияси‖дан ўқув

методик мажмуа, Ўрта Осиѐ табиий ва ички

сувлари карталари, слайдлар, проектор,

Ўқитиш шароитлари Намунадаги аудитория.

Маъруза машғулотининг технологик харитаси

Босқичлар, вақти Фаолият мазмуни

Ўқитувчи Талаба

1-босқич.

Кириш

(5 мин)

1.1. Мавзу унинг мақсади, ўқув

машғулотидан кутилаѐтган натижалар

ва уни ўтказиш режасини маълум

қилади (1-илова).

1.1. Эшитадилар,

ѐзадилар.

2-босқич.

Билимларни

фаоллаштириш

(15 мин)

2.1. Экранга Б.Б.Б. жадвалини

чиқаради ва унга изоҳ беради (2-

илова).

Топшириқ беради: ҳамма жадвални

чизиб олсин ва маъруза режаси

бўйича 2-устунни тўлдирсин.

Талабаларни жуфтликка

ажралишлари сўралади, саволлар

бўйича алоҳида фикр юритиш ва

жуфтликда муҳокама қилиш ва жавоб

бериш тавсия этилади.

1) Ўрта Осиѐ ички сувлари ўз ичига

қандай унсурларни олади ва уларнинг

ўзига хос хусусиятлари нималардан

иборат?

2) Сизнинг фикрингизча ушбу мавзу

бўйича нимани билиш керак? Блиц-

сўров ўтказади. Б.Б.Б. жадвалининг 3-

ва 4-устунларини тўлдириш бўйича

топшириқ беради. Маъруза матни ва

ўз нуқтаи назаридан Ўрта Осиѐ ички

сувлари мавзуси бўйича

жуфтликларда муҳокама қилиш ва

2.1. Жадвални чизади

ва 2-устунни

тўлдиради. Жуфтликка

ажраладилар,

саволларни муҳокама

қиладилар ва жавоб

берадилар.

Б.Б.Б. жадвалининг 3

ва 4-устунларини

тўлдирадилар.

саволларга жавоб беришни таклиф

этади. Блиц-сўров ўтказади.

3-босқич

Асосий

(55 мин)

3.1. Мавзуни ѐритиш учун муаммоли

саволларни таклиф этади.

Дарс аввалида ва сўнгида «биламан-

билишни ҳоҳлайман-билдим»

жадвалини тўлдириш учун саволлар

тарқатилади (1-илова).

3.2. Ўқитувчи визуал материаллардан

фойдаланган ҳолда маърузани баѐн

этишда тарқатма материаллардан

фойдаланади (3-12- илова)

3.3. Ўрта Осиѐ ички сувларига оид

тақдимотни намоѐн қилади

3.4. Талабаларга мавзунинг асосий

тушунчаларига эътибор қилишни,

берилган топшириқни бажаришни ва

барча маълумотни ѐзиб олишларини

таъкидлайди.Тушунтириш жараѐнида

Ўрта Осиѐ ички сувларига оид

муаммоли саволлардан фойдаланади.

3.5. Топшириқ беради. Б.Б.Б. жадва-

лининг 5-устунини жуфтликда муҳо-

кама қилган ҳолда тўлдиришларини

сўрайдилар. Блиц сўров ўтказади.

3.1. Эшитадилар, муҳо-

камада иштирок

этадилар.

3.2. Эшитадилар, ѐзиб

оладилар.

3.3. Тақдимотни кўра-

ди ва ўз фикрларини

билдирадилар.

3.4.Эшитадилар, савол-

жавобда иштирок

этадилар.

3.5. Б.Б.Б. жадвали-

нинг 5-устунини

жуфтликда муҳокама

қилган ҳолда

тўлдирадилар.

4-босқич

Якуний

(5 мин)

4.1. Маърузага якун ясайди, ўқув

фаолияти натижаларини

умулаштиради, олинган

билимларнинг келажак учун

аҳамиятини айтиб ўтади.

4.2. Мустақил ишлаш учун топшириқ

беради: Ўрта Осиѐ ички сувлари ва

сув бойликлари. Ҳозирги замон

музликларига кластер тузинг.

4.1. Эшитадилар ва

топшириқни ѐзиб

оладилар

1-илова

Мавзу: Шарқий Помир дарѐлари ва кўллари

Режа 1. Ички сувларнинг табиат компонентларига боғлиқлиги ва

ҳудудий жойланиш қонуниятлари.

2. Шарқий Помир дарѐлари, уларнинг тўйиниш манбаи.

3. Кўллар ва уларнинг аҳамияти.

4. Музликларнинг ҳудудий таҳсимланиши

Ўқув машғулотининг мақсади: Талабаларга ички сувларнинг табиат компонентларига

боғлиқлиги ва ҳудудий жойланиш қонуниятлари турлари, кўллар

муаммоси, музликларга доир билим бериш.

Ўқув фаолиятининг натижалари:

* Помир ички сувлари тўғрисида умумий тушунчага эга бўлади;

* Помир дарѐлари умумий гидрографик хусусиятлари тўйиниши

ҳақида маълумотга эга бўлади, уларнинг жойлашган ўрнини билиб олади;

* Шарқий Помир кўллари ва сунъий сув ҳавзалари тўғрисидаги

гидрографик маълумотларга эга бўлади ва уларнинг тарқалиш

қонуниятларини таҳлил қилади;

* Музликларнинг ҳудудий таҳсимланишини билиб олади, йирик

музликларга тавсиф беради;

* Ички сувларнинг ҳолати ва сув ҳавзаларининг ифлосланганлик

даражасини таҳлил қилади уларнинг тоза сақлаш борасида олиб

борилаѐтган чора-тадбирларни тушуниб етади ва ўз фикрини билдиради;

Ўқув материаллари

2-илова

Б.Б.Б. техникасини қўллаш бўйича кўрсатма

1. Маъруза режасига мос ҳолда 2-устунни тўлдиринг.

2. Ўйланг, жуфтликда ҳал этинг ва жавоб беринг, ушбу саволлар бўйича

нимани биласиз, 3-устунни тўлдиринг.

3. Ўйланг, жуфтликда ҳал этинг ва жавоб беринг, ушбу саволлар бўйича

нимани билиш керак, 4-устунни тўлдиринг.

4. Маърузани эшитинг.

5. 5-устунни тўлдиринг.

3-илова

Б.Б.Б. жадвали (биламан, билишни хоҳлайман,билдим)

№ Мавзу саволи Биламан Билишни

хоҳлайман

Билдим

1 2 3 4 5

2 Помир ички сувлари

3 Ички сувларнинг ўзига хос

хусусиятлари

4 Дарѐларнинг тақсимлани-

шига таъсир этувчи омиллар

5 Дарѐларнинг тўйиниш

типлари

6 Энг йирик дарѐлар

7 Кўллар қозонининг келиб

чиқишига кўра турлари

8 Энг йирик кўллар

9 Сув омборлари мақсадда

қурилади

10 Ер ости сувларининг

жойланишига кўра турлари

11 Нима учун минерал

сувларнинг ҳарорати юқори

бўлиб, шифобахш?

12 Нима сабабдан сув

ҳавзалари ифлосланмоқда?

13 Сув ҳавзаларининг

ифлосланишини атроф-

муҳитга таъсири

13 Сув ҳавзаларини муҳофаза

қилиш чора тадбирлари

4-илова

Муҳокама учун эътиборни жамловчи

ва муаммоли саволлар

1. Ички сувларни ҳосил бўлишида релъеф ва иқлимий омиллар

қандай таъсир этади?

2. Нима учун баланд тоғлардан бошланувчи дарѐларнинг суви ѐзда

кўпаяди?

3. Нима учун текислик ҳудудларида дарѐлар ирмоқлари

мавжуд эмас? 4. Нима учун Амударѐ Сирдарѐ, Зарафшон дарѐларига нисбатан лойқа?

5. Нима учун Помир дарѐлари тоғли қисмида ѐппасига музламайди,

аксинча, текислик қисмида музлайди?

6. Дарѐларнинг хўжалик ахамиятини тушунтириб беринг.

7. Нима сабабдан дарѐ. сувлари ифлосланмоқда ва уни тоза сақлаш

мумкинми?

8. Шарқий Помир кўллар қандай йўллар билан пайдо бўлган?

9. Нима учун Ўрта Осиѐ текислик қисмида тоғларига нисбатан кўллар

кўп жойлашган?

10. Шарқий Помир кўлларининг аҳамияти нимадан иборат

5-илова

Визуал материаллар

Дарёларнинг

тўйиниш типлари

1. Муз-қор сувларидан. Ўлка тоғларининг 4500 м дан баландда бўлган

қисмидан бошланувчи дарѐлар асосан муз ва доимин қорларнинг эришидан

тўйинади. Бу тур тўйинишга Амударѐ, Зарафшон, Сўх, Исфара, Норин, Чув

каби дарѐлар киради. Бу дарѐлар йиллик оқимининг 25—30 фоизини

музларининг эришидан ҳосил бўлгаи сувлар ташкил эта-ди ҳамда уларнинг

суви у йилдан бу нилга кам ўзгаради. Бу тур тўйинишга эга бўлган дарѐларда

тўлин сув кеч—июл-август даври ойларига тўғри келади. Игол-ссптнбр

онларида йиллик оқимининг 30—50 фоизини ўтка.чадп. Аксинча, сувнинг

озайган даври декабр-март ойларига тўғри келади.

2. Қор-музлик сувларидан. Тоғларнинг 3400—4500 м баландликларидан

бошланувчи дарѐлар қор-музлик сувларидан тўйинади. Бундай тур тўйинишга

Қорадарѐ, Сурхондарѐ, Талас, Или, Қоратол, Лепса каби дарѐлар киради. Бу

дарѐларнинг суви май-июн ойларида қорларнинг эриши натижасида кўпаяди

ва йиллик оқимининг 30—40 фоизини ўтказади. Муз сувларининг ҳиссаси

кам бўлиб, йиллик оқимининг 15 фоизига тўғри келади. Энг кам сув сарфи

ѐзнинг охири ва қишга тўғри келади.

3. Қор сувларидан Тоғларнинг 3400 м дан қуйи қисмидан бошланувчи

дарѐлар қор сувларидан тўйинадиган турга киради. Бунга Қашқадарѐ,

Ғузордарѐ, Сангзар каби дарѐлар киради ва тўлин сув сарфи март-май

ойларига тўғри келади. Бу даврда йиллик сув сарфининг 60 фоизигача

оқизади, энг кам суви август-сентябр ойларига тўғри келади.

4. Қор-ѐмғир сувларидан тўйинадиган турга Шерободдарѐ, Оҳангарон,

Қелас, Арис, Атрек, Мурғоб, Тажан, Тобол, Ишим ва бошқалар киради. Бу

тур дарѐларнинг суви баҳорда ѐмғир ѐққанда, корлар эриганда кўпаяди ва

йиллик сув сарфининг 50—60 фоизили оқизади. ЁЗНИНГ охири ва қишда суви

камаяди.

8-илова

Ўрта Осиё ҳудудидаги асосий

кўллар

Орол, Мирзачўлдаги Арнасой, Айдар, Тузкон, Балхаш, Яшилкўл,

сассиқкўл, Олакўл, Қоракўл, Сарез, Иссиқкўл, Оқкўл, Уяликўл,

Зарафшон дарѐсининг қуйи қисмидаги Денгизкўл, Сомонкўл, Кунтакўл,

Шўркўл, Қорақир, Ҳожиобкўл; Фарғона водийсидаги Ахсикенткўл,

Дамкўл; Қуйи Амударѐдаги Сариқамиш, Карп, Зийкўл, Абилкўл, Оқкўл,

Судоче, Бўзатовкўл, Зокиркўл, Қубонкўл ва бошқалар.

12-илова

Мустақил иш: Ўрта Осиѐ ички сувлари ва сув бойликлари. Ҳозирги замон

музликларига кластер тузинг.

1. Дарѐ нима деб аталади?

2. Дарѐларнинг Ўрта Осиѐ ҳудудида тақсимланиши ?

3. Дарѐларнинг гидрографик хусусиятлари ?

4. Помир кўлларнинг тарқалиши?

5. Кўл қозонининг келиб чиқишига кўра турлари ?

6. Сарез кўлига тавсиф беринг?

7. Қоракўлга тавсиф беринг?

8. Шарқий Помир кўлларининг аҳамияти?

9. Шарқий Помир кўл сувларни муҳофаза қилиш

масалалари?

БЛИЦ САВОЛ

Хулоса

Тоғ кўллари халқ хўжалигида катта аҳамиятга эга. Улар катта

ҳажмдаги чучук сув заҳирасига эга. Шу билан бир қаторда мазкур кўллардан,

жумладан Сарез, Қоракўл, Яшилкўл, Рангкўл каби кўллардан рекрацион

мақсадларда кенг фойдаланиш мумкин.

Шарқий Помир кўлларида кейинги пайтларда балиқчиликни

ривожлантириш масалаларига ҳам катта эътибор берилмоқда.

Ишнинг натижаларидан кўриб турибмизки Шарқий Помир кўллари

тектоник жараѐнлар чамбарчас боғлиқ. Демак кўлларнинг пайдо бўлишида

тектоник жараѐнлар, тоғ ѐнбағирларининг ўпирилиб тушиши, тоғ

жинсларининг сув таъсирида эриб кетиши, музликларнинг чекиниши

натижасида морена ѐтқизиқларининг тўпланиб қолиши, музлоқ ерларда

термокарст ходисаларининг вужудга келиши, дарѐларнинг меандра ҳосил

қилиб оқиши суффиозион чўкмалар ва бошқа омиллар фаол иштирок этган

лигидан хулоса қилиш мумкин.

Кишиларга завқ, яхши кайфият берувчи зилол сувли тоғ кўллари ва

уларнинг теварак-атрофини ўраб олган табиий ландшафтлардан рекрацион

мақсадлар учун фойдаланилганда, уларга зарар келтирмаслик, салбий таъсир

кўрсатмаслик, экологик шароитини бузмаслик кабилар кўл ҳудудини

муҳофаза қилишнинг асосий муаммоси бўлиб қолди. Бундай муаммоларни

ҳал этиш, илмий асосланган назарий хулосалар чиқаришни талаб этади.

- Шарқий Помир тоғларининг табиий шароити ва табиий географик

жиҳатдан ѐритилди;

- Помир кўлларининг генезиси бўйича таснифларга ажратилди;

- Шарқий Помир кўлларининг асосий хусусиятлари ва аҳамияти очиб

берилди;

- Шарқий помир кўлларининг ҳар бирига ўзига хос географик жиҳатдан

хусусиятлари очиб берилди;

- Шарқий Помир кўлларидан оқилона ва тўғри фойдаланиш бўйича

фикрлар таҳлил қилинди;

- Мавзуни ўқитилишида таълим самарадорлигини оширишда

инновацион технологиялардан фойдаланиш бўйича методик кўрсатмалар

бнрилди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ

1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. – Т.: ―Ўзбекистон‖, 2010. –

40 б.

2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил, 30 июндаги

―Ўзбeкистoн Рeспубликaси Дaвлaт мустaқиллигининг ўн тўққиз йиллик

бaйрaмигa тaйѐргaрлик кўриш вa уни ўткaзиш тўғрисидa‖ги ПҚ-1358-сонли

қарори. Халқ сўзи, 2010 йил 1 июль.

3. Каримов И.А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиѐти ва халқимиз

фаровонлигини янада юксалтиришдир. Т.: ―Ўзбекистон‖, 2010. – 80 б.

4. Каримов И.А. Ватанимизнинг босқичма-босқич ва барқарор

ривожланишини таъминлаш – бизнинг олий мақсадимиз. Т. 17. – Т.:

―Ўзбекистон‖, 2009. – 280 б.

5. Каримов И.А. Энг асосий мезон – ҳаѐт ҳақиқатини акс эттириш. – Т.:

―Ўзбекистон‖, 2009.

6. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон

шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Т.: Ўзбекистон,

2009.

Солиев А., Назаров М., Қурбонов Ш. Ўзбекистон ҳудудлари ижтимоий –

иқтисодий ривожланиши. –Т.: «Мумтоз сўз» нашриѐти, 2010. 348-б.

7. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 3,9,10,11 – жилдлар. – Т.: ЎзМЭ

давлат илмий нашриѐти, 2003.

8. Ғуломов П. Жўғрофия атамалари ва тушунчалари изоҳли луғати. – Т.:

«Ўқитувчи», 1994. 140-б.

9. Қориев М. Ўрта Осиѐ табиий географияси. – Т.:«Ўқитувчи»,1968.333-б.

10. Ғуломов П.Н., Ҳасанов И.А. Ўрта Осиѐ табиий географияси//

Университет талабалари учун ўқув қўлланма. – Т.:«Университет», 2002.160б.

11. Баратов П. Ўзбекистон табиий географияси. – Т.:«Ўқитувчи»,1996.264- б.

12. Ғуломов П.Н. Географиядан қисқача русча – ўзбекча атамалар ва

тушунчалар луғати. – Т.:1993. 63-б.

13. Холмирзаев А.А. Минтақа қишлоқ хўжалигининг ривожланиши

истиқболлари // Водий ва воҳалар:табиати, аҳолиси, хўжалиги. Республика

илмий – услубий конф. мат. – Андижон, 2012. –Б. 110-112.

Izohli lug’at

1. Geografik – geographic

2. Geologiya – geological

3. Buloq – spring

4. Ariq – irrigation ditch

5. Yomg’ir – rain

6. Daryo – river

7. Gedro – hydro

8. Ariqcha – brooklet

9. Sovuq – brast

10. Dasht – steppe

11. Ekologik – ecological

12. Fermer – fermer

13. Gektar – hectare

14. Gradus – gegrle

15. Iliq – warm

16. Janub – south

17. Artizam qudug’i – atesion well

18. Chegara – border

19. Aholi – inhobi tants

20. Ampilituda – emplitude

21. Kanal, anhor – irrigation, lalal

22. Modernizasiya qilish – modernization

23. Sanoatlashgan – industrial

24. Ekologik muammo – ekologik problems

25. Shartli yoqilg’i – agreed upan flul

26. Eng yosh tarmoq – the youngest

27. Balans – balance

28. Bank – bank

29. Byudjet – budjet

30. Valyuta – currency

31. Yer kadasri – lang kadastre

32. Yer monitoringi – monitoring of lang

33. Yer rentasi – cround lond rent

34. Jamg’arma – fob with ctorage

35. Idora, tashkilot – institution agency

36. Import – import

37. Investetsiyalar – investment

38. Infilatsiya – inflation

39. Infrastruktura – infrastructure

40. Iqtisodiy salohiyat – economic potential

41. Kadastr – cadastre

42. Kapital mablag’lar – capito inaletment

43. Kichik biznes – small enterprty

44. Kooperativ mulkchilik – cooperatiree property

45. Markazlashtirish – centralization

46. Mehnat resurslari – labour rtsourcee

47. Milliy boylik – national profite

48. Mutaxasis - specialist

49. Resurslar – recourse

50. Biznesmen, tadbirkor – businessman

51. Shirkat – partnership

52. Yalpi milliy mahsulot – gross national product

53. Ehtiyoj – neds, wants, ments

54. Jarayon – process

55. Texnologiya – technologue

56. Yer – land

57. Iqlim – climate

58. Ob havo – weather

59. Issiq – hot

60. Sovuq – cold

61. Ko’l – lake

62. Harorat – temperature

63. Shamol – wind

64. Tuproq – soil

65. Rel’ef – rel’ef

66. Joy – place

67. Erroziya – erosion

68. Globus – globe

69. Global – global

70. Sug’ormoq – irrigate

71. Tog’ – mountain

72. Qoyalik – descent

73. Tuman – tog

74. Atrof muhit – enviovment

75. Agrar – agrorion

76. Qishloq xo’jaligi – agriculture

77. Sanoat – industry

78. Zavod fabrika – place

79. Dengiz – sla

80. Chiroyli – beautiful

81. Safar – expedition

82. Sayyoh, sayohatchi – tourist

83. Shahar – city

84. Janub – south

85. Tabiiy – natural

86. Viloyat – region

87. Tarixiy – historical

88. Yo’l – noad

89. Masofa – way

90. Temir yo’l – roilroad railway

91. Kon – mine

92. Yomg’ir – rain

93. Damba to’gon – dike

94. Chig’anoq – snail

95. Baliq – fish

96. Ichimlik suvi – drinking water

97. Daryoning toshishi – freshit

98. Sharshara – waterfale

99. Suv – water

100. Neft – petrolcum

101. Suvni bug’ga aylanishi – evaporate water

102. Suv ustidagi hayot – life underwater

103. Suv o’tlari – water plantes