ПӘНДІ ОҚЫТУ БАҒДАРЛАМАСЫ · 2015-12-15 · 8 Ішкі мүшелер 2 2 9. 9 Жүрек қан тамырлар жүйесі 2 2 8 1 0 ... Жыныстық

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Биология және экология кафедрасы

ПӘНДІ ОҚЫТУ БАҒДАРЛАМАСЫ

5В010801 Дене шынықтыру және спортАнатомия, спорт морфологиясының негіздері

Құрастырушы:БжЭ кафедрасының аға оқытушысыШарипова А.К.

№5 хат. 12.11.2012 ж. кафедра отырысында қарастырылған және ұсынылған

Кафедра меңгерушісі _______________ Ш.М.Жумадина

Павлодар

1 Оқытушылар туралы мәліметтер және байланысу ақпараттары Шарипова Айнагуль КаировнаБиология және экология кафедрасының аға оқытушысыЛомов к.64, А-корпус, А-356 аудиториятелефон 8(7182) 67-36-68

2 Пән туралымәліметтерПән 3 семестрде 15 апта аралығында оқылады. Жалпы сағат көлемі – 45, оның ішінде 7,5дәріс, 7,5 тәжірибелік, 30 СӨЖ сағаттары қарастырылады. Бақылау түрі – емтихан.

3 Пәннің еңбек сыйымдылығы

Сем

естр

Кре

дитт

ар с

аны Аудиториялық сабақ түрлері бойынша қарым-қатынас

сағаттарының саны

Студенттің өздікжұмысының сағат

саныБақылаунысаны

барлы-ғы дәріспракти-

казертха-налық

студия-лық

жеке барлығы ОСӨЖ

2 4 180 30 15 15 - - 120 30 емтихан

Бар-лығы

180

4 Пәннің мақсаты және тапсырмасы Пәнінің мақсаты - Анатомия, спорттық морфология негіздерімен

спорттың сан алуан түрлерінен жаттықтырушыларды және денетөрбиесінен дәріс беретін мүғалімдерді медициналық, биологиялықдаярлықтан өткізетін фундаменталды теориялық пән ретіндемамандардың тек қана болашақ қызметінің обьектісі туралы білім беруғана емес, сондай-қажетті тәжірибелік дағдыларды игеруді қамтамасызету болып табылады.

Пәннің міндеті - студенттердің диалектикалық- материалистікдүниетанымының қалыптасуын, жалпы биологиялық, теориялық жәнеөдістемелік даярлығының кеңейту.

Осы пәнді меңгеру нәтижесінде студенттерде: - адам организмінің барлық үйымдастыру деңгейінде

қүрылысы; - жастық, конституционалдық және спорт морфологиясының

негіздері;- жыныстық диморфизм негіздері жөнінде түсінік болу;- ағзаның жасушаларына, ұлпалары мен мүшелеріне тән

негізгі тіршілік әрекетінің жалпы көрсеткіштерін;- морфологиялық зерттеу әдістерін;- адам ағзасы қызметінің мүмкіншіліктерін және оның арту

механизмдерін зерттеу;- ағзаның сыртқы және ішкі ортаның әртүрлі эсерлеріне

жауабын білу;- тірі ағзада негізгі анатомиялық құрылымдардың – сүйек төмпешектерін,

жылғаларын, байланыстырушы сіңірлердің бағыттарын, бұлшық еттердің пішінін анықтау,олардың бекіну орындарын, ішкі мүшелердің және шеткі нервтердің орналасуын;

- оқылған материалды талдау және синтездеу, адам ағзасының қалыптасуындағы себеп-салдарынның бағыттарын анықтау;

- жүйелі түрде дене шынықтыру және спортпен шұғылдану барысында бұлшық ет қызметін камтамасыз ететін физиологиялык механизмдерді ашу икемді болу;

- спортшы денесінің қалыпты жағдайы мен қимыл -қозғалысының анатомиялық талдау және морфологиялық зерттеулертәсілдерін пайдалануды;

- зертханалық сабактарда өз бетімен тәжірибелік ғылымизерттеулер жүргізуді;

- әртүрлі жастағы адамдармен жұмыс жасайтын мамандардыанатомия пәнінен алған білімдерін пайдалана білуге баулу практикалықмашықтарды иемдену қажет;

2 Пререквизиттер: Осы пәнді меңгеру үшін төмендегі пәндерді меңгерукезінде алынған білім, икемділік және машықтар қажет: биология, физика, экология жәнехимияның мектеп курсары.

3 Постреквизиттер: Пәнді меңгеру кезінде алынған білім, икемділік жәнемашықтар келесі пәндерді меңгеру үшін қажет: адам физиологиясы (жалпы және жас),дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиялық негіздері, биомеханика.

Пәннің тақырыптық жоспары

Күндізгі оқу түрі бойынша

№ р/с

Тақырып атауы Сағат саны Дәріс Тәжір

.Зертх

.ОӨЖ

1 2 3 4 5 61 Кіріспе 2 52 Организм

құрылысыныңжасушалық жәнеұлпалық деңгейі

2 2 2 8

3 Организмнің өсу және даму заңдылықтары.

2 8

4 Қаңқа сүйектері және олардың байланыстары

2 2 8

5 Қаңқа бұлшықеттері

2 2 8

6 Жалпыдинамикалықморфология

2 2 8

7 Жеке динамикалық тәнтану

2 2 8

8 Ішкі мүшелер 2 2 9

9 Жүрек қантамырлар жүйесі

2 2 8

10

Ішкі секрециялықмүшелер

2 3 8

11

Жүйке жүйесі 2 3 10

12

Сезім мүшелері 2 2 8

13

Жас шамасының морфологиясы

2 2 8

14

Конституционалдық морфология және жыныстық деморфизм

2 2 8

15

Спорттықморфология

2 2 8

БАРЛЫҒЫ: 30 15 15 120

Пән тақырыптарының мазмұны

1 Тақырып. КіріспеАнатомия- ғылым әрі оқыту пәні. Анатомияның мазмүны жөне

оның биология ғылымдарының ішінде алатын орны. Анатомияныңміндеттері және медициналық - биологиялық және спорттық-педагогикалық пәндермен байланысы. Анатомияның өдістемелікнегіздері.

Адам организмінің қалыптасуындағы өлеуметтік биологиялықфакгорлардың маңызы. Анатомиядағы зерттеулердің әдісі.

Адамның дене құрьшысындағы симметриялық бірліктердің мөні,жазықтары.

Организм және оның құрамдық компонентгері. Мүшел, мүшелераппаратының немесе жүйелерінің компоненттері. Мүшелер аппаратымен жүйелердің таратудың негізгі принциптері. Қозғалыстарды атқару,реттеу және қамтамасыз ету мүшелері, аппараттары, жүйелері.

2 Тақырып. Организм құрылысының жасушалық жәнеұлпалық деңгейі

Жасуша организмнің өмір сүру әрі даму құрылысындағы негізгіқызмет атқаратын бір бөлшегі. Жасушаның негізгі бөлігі, пішіні жәнемөлшері. Жалпы және арнаулы мәндегі органеллдер, жасушаныңқосылыстары. Органеллдердің, жасушаның пластикалық жәнеэнергетикалық процестеріне қатысуы. Ядро және оның құрылымдықкомпоненттері. Ядроның құрылысы мен пішіні. Хромосомдар. ДНҚ,тұқым туралы түсінік. Ядроның атқаратын қызметінің мәні. Өзін- өзісезіну (жасушаның құрылымдық элементтерінің өздігінен өнуі).

Жасушаның өмір сүру циклі. Жасушалардың бөліну түрлері. Адаморганизмінің жасуша аралық құрылымы.

Ұлпалар. Ұлпалардың жалпы мінездемесі және топтастырылуы.Эпителиальдық ұ лпалар. Олардың атқаратын қызметтері, шығу

тегі мен құрылымдық ерекшеліктері. Жасушаның өз пішініне,қабатының қанша екендігіне қарай және де атқаратын қызметінебайланысты талдау.

Қабықты, ауыспалы, бездер эпителийі. Бездердің түрлері,пішіндері мен құрылымы. Сыртқы және ішкі секрециялық бездер туралытүсінік. Эпителий ұлпаның регенерациясы.

Ішкі ортада ғ ы (дөнекер) ұ лпалар, Олардың құрамы, қызметі жәнетоптастырылуы. Қан және сарысу. Қан плазмасы мен формалықэлементтері (олардың сипаттамасы мен сандық құрамы).

Біріктіруші ұлпа: жеке дара біріктіретін ұлпаларды топтастыру.Бытыраңқы (қалыптасқан, қалыптаспаған) біріктіру ұлпалар, оныңжасушалық элементтері (фиброциттер, фибробластар, гистоциттер,т.с.с). Жасуша аралық заттар (эластикалык, және коллагендікталшықтар). Тығыз талшықты біріктіру ұлпалар. Шеміршек ұлпа, оныңсан алуан түрлілігі, құрылысы мен атқаратын қызметінің сипаттамасы.Пластикалық сүйек ұлпа. Сүйектің микроскопиялық құрылысы. Сүйектіңпластинкалары, олардың құрылыстары және орналасуы.

Остеон- құбыр тәріздес сүйектегі тығыздалған заттардыңкұрамдық бөлшегі. Қатқыл талшықты сүйек ұлпа. Сүйек ұлпасыныңрегенерациясы. Біріктіруші ұлпалардың сан алуан түрлерініңмеханикалық қасиеттерін қосқан кездегі беріктігі, созылу, ажырау,айналып кету.

Б ұ лшық етті үлпалар. Бұлшық еттің өзіндік қасиеттері, алуантүрлілігі: біріңғай салалы, көлденең жолақты бұлшық етті үлпалар,жүректің бұлшық ет үлпасы.

Біріңғай салалы бұлшық ет үлпасы, оның орналасуы жәнеатқаратын қызметіне байланысты ерекшеліктері. Біріңғай салалыбұлшық ет жасушалары, миофибриллдер, протофибриллдер.

Көлденең жолақ бұлшық ет ұлпасы. Бұлшық ет талшығы (мион)-қаңқаның бұлшық ет ұлпаның негізгі элементі болып табылады, оныңпішіні мен мөлшері. Бұлшық ет талшықтың біріктіруші (миофибриллсистемасы), трофикалық (ядро-саркоплазмалық ққрылымыныңтұтастығы), мембранды (Т-системасы), тірек (бүлшық етгі талшыққабықшасы) және (М-жолақтар) және жүйке (сезім элементтері)аппараты.

Саркомер. Протофибриллдер, олардың құрамы мен алуантүрлілігі. Бұлшық етті талшықтарын құрылымдық қысқаруы. Бұлшық етталшықтардың түрлері: қызыл, ақ, ауыспалы. Олардың құрылымы менатқаратын қызметінің сипаттамасы, спорт тәжірибесіндегі мәні.Қозғалатын бөлшектер (үлкен, кіші) және олардың атқаратынқызметтері. Бұлшық ет көлемінің өздігінен жаңаруы және өсуі.

Жүректің бұлшық ет ұлпасы, оның қаңқалык бұлшық еттерденайырмашылығы. Кардиомиоцит және оның құрылымдық компоненттері,олардың ажырауы. Жүректің ерекше бұлшық еттерінің сипаттамасы.

Ж ү йке ұ лпасы. Нейрон - жүйке ұлпасының негізгі қызметатқаратын құрылымдық бөлшегі. Жүйке ұлпаның тіректік жәнетрофикалық элементтері. Макро және микроглия.Нейрондардыңқұрылысы, пішіні және көлемі. Нейрон өскіндерінің

қабыршақтары.Нейрондар өскіндердің сипаттамасы (нейриттер мендендриттер).

Синапстер және олардың жүйке импульстерін берудегі мәні.Рецепторлар. Нейронның түрлері. Жүйкелік діндер, перифериялықжүйке өскіндері, олардың қабықшалары құрамдарының вариативтілігі.Жүйке ұлпалары элементгерінің регенерациясы.

3 Тақырып Организмнің өсу және даму заңдылықтары.Жыныстық жасушалар. Ұрықтану. Эмбриогенездің сатылары.

Ұлпалар (гистогенез) мен мүшелердің (онтогенез) дамуы. Организмніңсырттай дамуы.

4 Тақырып Қаңқа сүйектері және олардың байланыстарыҚаңқа және оның қызметі туралы түсінік. Сүйек қаңқасының

құрамдас бөлігі. Сүйек құрылысы. Сүйектің үстіңгі қабаты. Тығыз әрікеуекті заттар. Ұзын, қысқа, аралас, тегіс, ауа өткізгіш сүйектердіңерекшеліктері. Сүйекті ми және оның атқаратын қызметінің мәні.Сүйектің пішіні жөне оның атқаратын қызметпен байланысы. Сүйектіңхимиялық құрамы. Сүйектің жас шамасының өзгеруіне байланысты,механикалық қасиеті мен химиялық құрамы. Сүйектің эндесмальді,энхондральді, перихондральді түрлері туралы түсінік. Сүйектіңұзындығы мен қалындығы жағынан өсуі. Сүйектің қартаюы, өсуі, дамуыбарысындағы ішкі және сыртқы факторлар. Механикалық салмақтыңсүйектің интенсивті дамуына ықпал ету.

Сүйектердің байланыстары туралы ілім. Сүйектердіңбайланыстардың топтастыруы: фиброздық (синдесмоздық, сүйекаралықжарғақтар, байламдар, тігістер және сүйектенуі),шеміршекті (синхондроздар, симфиздер). Буындар. Буынның негізгіэлементтері. Қосымша пайда болған буындар. Буындарды топтастыру:байланысқан сүйектердің санына қарай, қызметтік таралу біліктердіңсанына қарай. Жай, күрделі, қос камералы, аралас буындар. Буындағықозғалыс пен айналысатын біліктері, пішіндері. Буын пішіндеріарасындағы қызметке қатысты тәуелділік. Қозғалыстың ауқымы менбуынның үстіңгі бетімен арақатынасы. Буындағы қозғалысты тежеу, өрішектеу.

Дене қаңқасы. Омыртқа бағанасы. Оның негізгі бөліктері; Омыртқақұрылысының жалпы көрінісі. Мойын, кеуде, бел омыртқаларыныңқұрылысындағы ерекшеліктер. Сегізкөз бен құймышақтың құрылысы.Омыртқалардың айланысы: омыртқалардың денелері арасында,доғаларының және өсінділерінің аралықтарындағы байланыстар.Омыртқа аралық дискілері және олардың құрылысы. Омыртқааралықбуындар. Омыртқа бағананың байланыс аппараты. Омыртқа бағананыңбас сүйектермен байланысуы. Сегізкөзбен қүймышақтың бірігуі.Омыртқа бағананың тұтастығы. Оның тіректік және серпімділік қасиеті.Омыртқа бағананың физиологиялық тұрғыда иілуі жөне оның қызметтікмәні. Омыртқа бағананың қозғалысы.

Қозғалыс барысындағы омыртқа бағананың иілуіндегі өзгерістер.Адам денесінің сыртқы қабатында омыртқа бағананың құрылыстардыңпроекциясы.

Кеуде қуысы. Кеуде қуысының сүйектік негіздері. Төс сүйек пенқабырғалардың құрылысы. Қабырғалардың қозғалыстары. Кеуде қуысықабырғаларының доғалары, төсасты бұрыш. Кеуде қуысыныңтұтастығы, пішіндері. Кеуде қуысының жас шамасы және оның жынысарқылы көрінетін ерекшеліктері. Адам денесінің сыртқы қабатында

кеуде сүйектер құрылыстардың проекциясы. Кеуде сүйектердіңқозғалысын көрсету.

Бас қаңқасы. Бас сүйектердің жалпы сипаттамасы. Ми және бетсүйектері. Ми сауыты сүйектер. Бас сүйектер құрылысыныңерекшеліктері. Ми саутының сыңар сүйектері: шүйде, сына тәрізді,мандай және торлы сүйектер. Ми сауытының жұп сүйектері: төбе жәнесамай. Бас сүйектің бет жағындағы бөліктеріндегі сүйектер: жүптасқан- жоғарғы жақ, әлпет, тандай, мұрын, жақ сүйектері: төменгі жақ,кеңсірік, құрмау сүйек. Бас сүйектердің тұтастығы.

Бас қаңқа сүйектердің байланысы: тігістері, самай астыңғы жақсүйек буындары оның құрылысы және қозғалысы. Бас сүйектердіңтөбесі, сырткы және ішкі негіздері. Көз шарасы оның қабырғалары менхабар алу жолдары. Мұрын қуысы, оның қабырғалары, ауа өткізетінкеңсіріктері. Ауыздың сүйектері. Бас сүйектерінің рентгентәнтануы. Баскаңқасының жас шамасы, жыныстық және жеке қасиеттергебайланысты ерекшеліктері.

Қол қаңқасы. Қол сүйектерінің иық белдеуі және еркінқозғалатын бөлімдері. Жауырын мен бұғана. Тоқпан жілік, шынтақжәне шыбық сүйектері, білезік сүйектер, алақан және қол бастыңсаусақтары, олардың құрылысы мен орналасу жағдайы. Қолсүйектердің байланыстары. Кежеге (төс-бүғана) және топша(акромион-бүғана) буындар, олардың ішіндері, айналу біліктері жәнеқозғалыстары шектетін байламдары. Иык, шынтақ, проксимальді жәнедистальді шыбық- шынтақ буындар, қоспа (шыбық- білезік) буын,олардың құрылыстары мен пішіндері, буын қабылары, буын қуыстары,байламдары, айналу біліктері мен қозғалыстары. Қол-бас буындардыңжәне байланыс аппаратының ерекшеліктері. Білезік-аралық буын. Қолбастың үлкен саусақтың білезік- алақан буыны және 2-5 саусақтардыңбуындары. Алақан — саусақ және бақайшық аралық буындары. Қолсүйектердің рентгентәнтануы. Адам денесінің сыртқы кабатындағықолдың қаңқасының пайда болуы және жобалануы. Қол сүйектердіңқозғалыстарын көрсету.

Аяқтың қаңқасы. Аяқ сүйектерінің мықын белдеуі жөне еркінқозғалатын бөлімдері. Қасаға (ей шат сүйегінің бірігуі). Жамбас сүйек,оның үш сүйегі: мықын, отырғыш жөне шат. Ортан жілік, тізе тобығы,үлкен және кіші жіліншіктер, аяқ басының сүйектері: тілерсек, табанжәне бақай сүйектері, олардың құрылыстары мен орналасу жағдайы.Аяқ қаңқасының байланысуы.

Сегізкөз-мықын буын құрылысы мен қозғалысы. Қасаға екі шатсүйегінің бірігуі. Жамбастың тұтастығы. Жамбастың үлкен және кішіастаулары. Жамбастың жас шамасына, жынысқа, жеке қасиеттергебайланысты ерекшеліктері.

Жамбас-сан (ұршық) және тізе буындары, балтыр сүйектерініңбайланысулары. Балтыр-табан (тілерсек) буьны, оның құрылысы, пішіні,буынның қабы, қуысы, байлам аппараты, қосымша құрылыстары,айналу біліктері мен қозғалыстары. Аяқ бастың буындары мен байламаппаратының ерекшеліктері: топай асты буын, топай-өкше-кайықбуындары, өкше-текше, тілерсек- табан, табан-бақай және башпай-аралық буындары. Аяқ бастың қозғалыстары. Аяқ бастың тұтастығы.Аяқ бастың ұзыннан жөне көлденең орналасқан күмбездер. Аяқ баскүмбездерінің белсенді және сылбыр тартылғыштары. Жалпақ табантуралы түсінік.

Аяқ сүйектері мен буындардың рентгентәнтануы. Адам денесініңүстіңгі қабатындағы аяқ қаңқалық құрылымының жобалануы. Аяқбуындары қозғалыстарының көрінісі.

5 Тақырып Қаңқа бұлшық еттеріБұлшық еттің қызметі. Оның пішіндері: ұзын, қысқа, кең, ұршықты

және шеңберлі бұлшық еттер. Күшті және епті бұлшық еттер. Бұлшықеттің атқаратын қызметі мен байланысы. Бұлшық еттердің құрылысы.Бұлшық еттің өзінікі дәнекер ұлпа шандыр қабығы (фасция), эндомизийжәне перемизиясы. Бұлшық еттің шектен тыс әрекеті. Бұлшық еттіңқосымша аппараты және оның қызметтік мәні. Бұлшық еттіңқамтамасыз етілуі және жүйкеленуі. Одақ жөне қарама- қарсы бұлшықеттер. Бұлшық ет жұмысына сипаттама: бұлшық еттің күйі, қалпы.Бұлшық еттердің шексіз (басым), шартты және аудару, салу күштері.Бұлшық еттің тарту күшінің жолы. Бір, екі және көп буынды бұлшықеттер. Бұлшық еттердің шектен тыс әрекеті. Бұлшық ет жұмысынасипаттама. Бұлшық еттердің жеңу, беру, ұстап қалу жәнебаллистикалық жұмыстары. Бұлшық ет топтары мен бұлшық еткүштерінің тепе-тендігі туралы түсінік. Бұлшық ет күштерінің сөті.Бұлшық еттердің күштерін қосу және алу. Күш паралеллограммасы. Екікүілтін, әрекеті. Бұлшық ет жұмысы мен бастырық (рычаг) заңы.Бұлшық еттердің бөліктері. Адамның қозғалыс аппаратындағы I, II, IIIтүрі бастырықтардың сипаты.

Дене мен мойынн ың б ұ лшық еттері. Дене бұлшық еттерініңатқаратын қызмеіі. Омыртқа бағананы қозғалтатын бұлшық еттер.Омыртқа бағанының мойын бөлігінің алға иілуіне қатысатын бұлшықетгер. Омыртқа бағанасын жазатын бұлшық еттер, олардың орналасуы,басталатын және бекитін орындары, адам денесінің жоғарықабатындағы жобалануы. Әртүрлі тірек қалпында арқа бұлшықеттердің қызметтері. Омыртқа бағанасын мойын бөлігін бүгетін бұлшықеттер. Мойын бұлшық еттері: үстіңгі, құрмау сүйегіне бекитін бұлшықеттер және тереңдегі. Бас қозғалысына қатысатын бұлшық еттер.Құрсақ бұлшық еттері. Әртүрлі тірек калпында қүрсақ бұлшық еттердіңқызметтері, құрсақ қуысының сығымдалуы және оның спортшылар үшінатқаратын қызметі. Үйқы жөне жақасты үшбүрыштары- мойынныңтопографиялық құрастырлары. Мойынның шандыр қабықтары. Омыртқабағанының бел бөлігін бүгетін бұлшық еттер.

Тыныс қозғалысына қатысатын бұлшық еттер. Демді ішкеалдыратын бұлшық еттер: жәрдемдесу, кеуде қуысқа дәлелді әрекетету. Көкет, оның орналасуы, құрылысы мен атқаратын қызметі.Қабырғааралық бұлшық еттер (сыртқы және ішкі). Демді шығаратынқұрсақ бұлшық еттері, қабырға асты, кеуде қуысының көлденеңбұлшық еті. Тыныс алудың түрлері.

Бас б ұ лшық еттері. Шайнау бұлшық еттері. Бас бұлшық етерініңқызметі, қүрылысы сипаттамасы.Төменгі жақ сүйектің қозғалысынақатысатын бұлшық еттердің топтары: көтерілу, төмен түсу, алға жәнеартқа қозғалу және бір жағына жылжу. Ымдау және шайнау бұлшыкетгері. Бастың шандыр қабықтары.

Қолдың б ұ лшық еттері. Кежеге (төс-бүғана) буында иык, белдеусүйектерді қозғалтатын бұлшық еттер: алға, артқа, жоғары, төменжәне сагитальді біліктің айналасында жауырынның төменгі бұрышынішке және сыртқа бұру. Қолдың иық белдеу сүйетерінің қозғалысынақатысатын бұлшық еттер. Бұлшық еттердің басталатын жері және

бекітуі, буындардағы білектердің (остредің) айналуына қатыстыорналасуы.

Иық буынындағы бұлшық еттердің қызметтері: бұгу, жазу,алшақтату, жақындату, пронация, супинация. Бұлшық еттердің бастаужері және бекуі.

Білек сүйектердің қозғалысына қатысатын бұлшық еттердіңқызметтік топтары: бұгу, жазу, пронация, супинация, олардыңбасталатын жері мен бекуі. Қол басының және саусақтардыңқозғалысына қатысатын бұлшық еттердің қызметтік топтары: бұгу, =жазу, алыстату, жақындату. Қолдың шандыр қабықтары.Проксимальдық, дистальдық тіректердің барысында қолдың бұлшықеттерінің атқаратын қызметі. Адам денесінің жоғарғы қабатындағықолдың бұлшық еттерінің атқаратын қызметі. Адам денесінің жоғарғықабатындағы қолдың бұлшық еттерінің пайда болуы, жобалануы.

Аяқтың бұлшық еттері. Ұршық (жамбас- сан) буынындағы санныңқозғалысына қатысатын бұлшық еттердің қызметтік топтары: бұгу,жазу, алшақтату, жақындату, пронация мен супинация. Тізе буынындабалтыр сүйектердің балтырды қозғалтатын бұлшық еттердің топтары:бұгуші, жазушы, пронациялық, супинациялық. Тілерсек буынындағыаяқ басының қатысатын бұлшық еттердің қызметтік топтары: бұгу,жазу, алыстату, жақындату, пронация, супинация.

Аяқ бастың бақайлардың қозғалысқа келтіретін бұлшық еттер.Аяқтың шандыр қабықтары. Аяқ басының күмбездерін ұстаушы бұлшықеттер, олардың басталатын жері мен бекуі. Аяқтың топографиялыққұрылымы және оның атқаратын қызметі. Аяқ пен қолдың бұлшықеттерінің салыстырмалы сипаты. Адам денесінің жоғарғы қабатындааяқтың бұлшық еттерінің жобалануы.

6 Тақырып Жалпы динамикалық морфологияДинамикалық морфологияны анықтау және оның аралас

ғылымдармен байланысын (жастық және конституциональдікморфологиямен) жыныстық диморфизммен, биомеханикамен, спорттықморфологиямен т.б. Динамикалық морфологияны топтастыру.Динамикалық морфологияның және жеке бөлімдерінің негізгіміндеттері. Қозғалыс туралы анатомиялық негізгі ілім дамуыныңқысқаша тарихы. М.Ф.Иваницкийдің үлесі жөне динамикалықморфологияның дамуындағы оның мектебі. Адамның қалыптыжағдайлары мен қозғалыстардың анатомиялық анализдеріналғастыруы. Зерттеудің жаттығулардың немесе қозғалыстардыңморфологиясы. Механика зандары позициясынан жаттығулардыңнемесе қозғалыстардың мінездемесі. Әрекеттегі күштері. Кеңістіктегіадам денесінің қозғалысы мен қалыпты жағдайын шарттастыратынсыртқы және ішкі күштер туралы түсінік. Адам денесінің жалпыауырлық орталығы (ЖАО) немесе жалпы салмақ орталығы мен жекедене бөлшектерінің ауырлық орталықтары. Дененің жалпы ауырлықорталықтарын анықтау әдістері. Адам денесінің жастық, жыныстықжеке айырмашылықтарына қарай ЖАО-ның орналасуы. Адам денекөлемінің орталығы және оның мөлшері, салмағы туралы түсінік. Тірекалаңы. Дененің тепе-тендігін сақтайтын шарттар (тізбектердіңқалпьшары және олардың адам денесінің тепе-тендігіне өсер етуі.Тұрақты бұрыш. Қозғалыс аппараты элементтердің озарлығы жәнеолардың сыртқы дем алу сақтайтын бағыттау жұмысы. Жекежаттығуларды орындау кезінде қамтамасыз ету жүйелерінің (ішкі

мүшелердің, жүрек-қан тамырларыдың) қалыптары. Денеқозғалысының немесе қалыпты жағдайдың организмге әсері.

Қолдың морфокинезиялық талдауы. Дене тәрбиесі сабақтарындажәне спортпен айналысқанда орындалатын қолдың негізгі қимылдары.Затты денеге жақындатқанда, денеден итергенде, қолмен соққыбергенде, бұлғау қозғалыстарда, қолмен тірену кездерінде жәнелокомоторлық функцияларын орындағанда қозғалыс аппараттыңжұмыстары.

Қол бұлшық еттердің орналасуы және олардың спецификалықерекше дамуы. Адамның қалыптасу процесіндегі еңбек мүшесі ретіндегіқолдың маңызы.

Аяқтың морфокинезиялық талдауы. Дене тәрбиесі сабақтарындажәне спортпен айналысқанда орындалатын аяқтың негізгіқимылдары. Аяқпен локомоторлық функциясын, рессорлық жәнетіректік қозғалыстарын жүргізгенде қозғалыс аппаратының жұмысы.Дененің ерекше қалыптарында (аяқтың ұшымен көтерілгенде ,отырғанда және т.б.) секіргенде, аяқпен соққы бергенде тірек-қимыл,аппаратының қызметтік сипаттамасы.

Дененің әртүрлі жағдайындағы ішкі мүшелердің, (көк еттің) жәнеішкі мүшелердің араласуы. Оны зерттеу әдістері. Кейбір гимнастикалықжаттығулар негізінде (буынға тұру) көк еттің араласуы. Көк еттіңараласуының спортшы квалификациясына қатысты болуы. Кеңістіктегідене жағдайының өзгеруіне байланысты спортшы жаттығулардыорындағанда асқазанның, тоқ ішектің, бауырдың, өттің, бүйректердің,бүйрек тостағаншықтардың, несепағарлардың, жатырдың және жатыртүтікшелерінің араласулары. Адам қозғалысы негізіндегі ішкімүшелердің араласуының жалпы зандылықтары.

7 Тақырып Жеке динамикалық тәнтануДене қалыптары мен тұрмыстық тәнтанулық сипаттамасы.

Дене қалыптардың классификациясы. Адам денесінің жоғарғыжәне төменгі қалыптағы кезіндегі сыртқы күштердің әсері. Денеқалыптары: тұру, буынға тұру, тік қолмен асылу, бүгілген қолменасылу, шалқая асылу, аяқ басымен асылу, бүгілген аяқпен асылу,қоссырыққа тірену, гимнастикалық көпір.

Дененің үдемелі қозғалыстардағы тәнтанулық сипаты.Қозғалыстардың квалификациясы және жалпы сипаттамасы. Жүріс -дененің тірек ауданының серпілген күрделі, локомоторлық, үдемеліциклдық қозғалыс. Тірексіз кезінде бұлшық еттер жұмыстардыңерекшеліктері. Жүру кезіндегі қол мен аяқтардың үйлестіру қиысқанқозғалыстары.

Жүрудің алуан түрлері: аяқты бүгіл жүгіру, спортгық жүру,қарсылықты жеңіп жүру, сөтімен жоғары жөне төмен жүру, аяқтыңұшымен жүру. Жүрудің фазалары, кезендері, дөуірі. Жай, бір жөне екікадам. Жүру кезінде адам денесіне эсер ететін сыртқы және ішкікүштер. Жүруге дененің жалпы ауырлық орталығының орынауыстыруы. Жүрудің әр кезеңіндегі тірек- қимыл аппаратының жұмысы.

Жүгіру мен жүрудің ара қашықтықтары. Жүгірудің фазалары.Жүгіруде жеке фазалары мен кезендерінде дене тұрақтылығыныңсипаты.

Түрган орыннан секіру . Секіру кезіндегі қозғалыстың негізгіфазалары. Секірудің әрбір кезеңдерінде организмге әрекет етуініңсыртқы жөне ішкі күштердің сипаттамасы. Секірудің дененің жалпы

ауырлық орталығының орналасқан жері және оның орын ауыстыруқисығы. Секірудің әрбір кезендерінде тірек-қимыл аппаратыныңжұмысы және дененің жеке бөлшектерінің қалыптары. Ұзындыққасекіру кезіндегі тыныс алу. Секіру кезіндегі қозғалыстарда қимылаппаратқа, ішкі мүшелерге қимыл үйлесіміне өрекет ету.

Айналдыру қозғалысының төнтанулық сипаттамасы. Айналдыруқозғалысының жалпы сипаттамасы жөне оларды топтастыру. Сыртқыжәне ішкі күштердің өзара әрекетінің ерекшеліктері. Айналдыруқозғалысы кезіндегі адам денесінің инерциялық сәтін өзгерту.

Артқа шыр айналу (сальто)- еркін білік (ось) маңындағы денеқозғалысы. Артқа шыр айналу кезіндегі қимылдың кезеңі мен сатысы.Әр кезендегі жөне сатысындағы организмнің ішкі күштері мен ауырлықкүшінің сипаттамалары. Дененің жалпы ауырлық орталығы және оныңорын ауыстыруы. Әр қозғалыс қалыпта дене бөлшектерінің қалыптарымен қозғалыс аппаратының жұмысы. Артқа шыр айналу негізіндегітыныс алу. Айналдыру қозғалыстарының организмге ықпалы.

8 Тақырып Ішкі мүшелерІшкі мүшелердің жалпы сипаттамасы, олардың атқаратын

қызметтері. Ішкі мүшелердің топтастырылуы. Түтікті мүшелердіңқабырғаларының жалпы құрылыстары: кілегейлі, бұлшық етті, сірі жәнеадвентициялық қабаттары. Кілегейлі қабатындағы лимфалыққұрылыстары және олардың маңызы. Бұлшық етті қабаттары.Перистальтиканың механизмі. Сірі қабатының висцеральдік женепариетальдік жапырақтары. Паренхиматоздық мүшелердің құрылысы,олардың сегменттерге және бөлшектерге бөлінуі. Паренхиматоздықжәне түтікті мүшелердің қанмен қамтамасыз ету және жүйкелендірілуі.Ішкі мүшелердің дамуы.

Ac қорыту жүйесі. Ac қорыту жүйесі мүшелерінің жалпысипаттамасы және атқаратын қызметі. Ішкі мүшелердіңтоптастырьшуы. Құрылыс және тутікті мүшелердің қабырғалардыңқұрылысы: кілегейлі, бүлшық етті, сірі немесе адвентициялыққабаттары. Кілегейлі қабатының лимфойдтық (сарысу) құрылыстарыжәне олардың маңызы. Бұлшык ет қабатының талшықтарыперистальтиканың механизмі. Сірі қабатының висцералдік жәнепариетальдік жапырақтары. Паренхиматоздық мүшелердіңқұрылыстары, олардың сегменттерге және кіші бөлшектерге бөлінуі.Түтікті және паренхиматоздық мүшелердің қанмен қамтамасыз етуіжәне жүйкеленуі. Ішкі мүшелердің дамуы.

Ауыз қуысы. Ауыздың кіреберіс қуысы: ауыз саңсауы, кіреберісбөлігінің қабырғасы.

Тістер. Сүтті және тұрақты тістер, олардың құрылысы, негізгі ауызқуысы, оның қабырғалары.

Тіл. Жүмсақ тандай. Сілекей бездері.Жұтқыншақ оның құрылысы, орналасу жағдайы. Жұтқыншақ

бөлшектерінің атқаратын қызметтері. Жұтқыншактың лимфойдықсақинасы оның бездерінің атқаратын қызметі. Жұту қызметініңмеханизмі. Жұтқыншақ бұлшық еттері.

Өңеш. Оның бөлшектері. Орналасу жағдайы, құрылысы.Асқазан, пішіні, орналасу жағдайы. Асқазанның бездері, асқазан

қабырғасының құрылысы.

Жіңішке ішектер, бөліктері, орналасу жағдайы, қатпарлары,бүрлері, ішек бездері. Жіңішке ішектегі заттарды соратынмеханизмдер.

Тоқ ішек. Оның бөліктері, орналасу жағдайы. Тоқ ішектіңқабырғасының құрылысы. Ток ішектің жіңішке ішектен морфологиялықайырмашылығы. Тік ішек құрылысының ерекшеліктері.

Бауыр. Орналасуы және адам денесінің сыртқы қабатындажобалануы. Бауырдын сыртқы құрылысы: сыртқы қабаты, шеттері,бөліктері, қақпасы мен байламдары. Бауырдың ішкі құрылысы.Бауырдың қан айналымының ерекшеліктері. Бауырдың сегменттері.Бауырдың негізгі бөлшегі. Өт кабы, оның құрылысы, орналасу жағдайымен атқаратын қызметі.

Үйқы безі, орналасуы, құрылысы мен атқаратын қызметі. Бездіңішкі секреторлық бөлігі.

Ішперде. Ішперденің париетальдық және висцеральдықжапырақшалары. Құрсақ қуысы. Ішкі мүшелердің ішпердеге қатысы.Ішперденің құрылыстары: шажыркайы, байламдары, шарбылары,ішперденің атқаратын қызметінің мәні. Спортшы әйелдердің құрсаққуысының ерекшеліктерін ескере отырып, оларға берілетін денежаттығуларын дұрыс мөлшерлеу.

Тыныс алу жүйесі.Тыныс алу мүшелердің жалпы сипатгамасы.Өкпе және тыныс жолдары. Мұрын қуысы. Мұрын жолдары, оныңкұрылысы, атқаратын қызметінің мәні. Жұтқыншақ ауа өткізетін ; жол.

Көмекей. Оның орналасуы мен атқаратын қызметі. Көмекейдіңкаңқасы шеміршектер және олардың байланыстары. Көмекейдің :

байламдары. Дауыс саңлауы. Көмекей қуыстары, кілегейлі қабықшаныңқұрылысындағы ерекшеліктер. Көмекейдің бұлшық еттері: көмекейсаңылауын кеңейтуі, көмекей саңылауын тарылтуы және дауысбайланыстарының өзгеруі. Дауыс құрылымының механизмдері.

Кеңірдек. Оның қабырғалырының құрылысы мен орналасужағдайы.

Бронхылар оның құрылысы мен бұтақтану сипаты. Бронхиальдікағашы.

Өкпе. Орналасуы, пішіні, жоғарғы қабаты, шеттері, бөлімдері жәнеатқаратын қызметі. Өкпенің қақпасы және тамыры. Өкпенің газ алмасумеханизмдері. Өкпенің сегменттері. Өкпенің бөлшегі Ацинус пенальвеолдық құрылысы. Өкпенің газ алмасу механизмдері.

Плевра. Оның париетальдық және висцеральдықжапырақшалары. Өкпе жене плевра шекарасының адам денесініңжоғарғы қабатына жобалануы. Плевра қуысы, синустар. Көкірек қуысы.Бөлімдері, бөлімдеріндегі мүшелер.

Көкірек қуысы. Оның бөлімдері және әр бөлігінде орналасқанмүшелер.

Несеп - жыныс жүйесі. Несеп шығару мүшелері. Жалпы көрінісі.Бүйректер, олардың орналасуы, пішіні, құрылысы, атқаратын қызметі.Бүйректің қақпасы, бүйректің үлкен жөне кіші табақтары, бүйректіңбекіту аппараты. Бүйректің ішкі құрылысы: қыртыс және милы заттар.Бүйретің сегментгері. Нефрон құрылысы. Бүйрек қан айналысыныңерекшелігі.

Несепагар, орналасуы, қабырғаларының құрылысы, атқаратынқызметы.

Үрпі канал, құрылысы, атқаратын қызметі жөне жыныстықерекшелігі. Несеп шығару мүшелердің адам денесінің жоғарғықабатына жобалануы.

Ер адамның жыныстық мүшелері. Жалпы көрінісі. Ен (аталық ұрықбезі) оның ішкі, сыртқы құрылысы. Еннің қосалқысы, шәуһат өзегі,шәуһат көпіршігі, олардың қызметі мен құрылысы, орналасу жағдайы.Бөліп шығару өзек, қуық түбі безі, шәуһат шығарғыш өзек жолыбульбоуретралық бездер, олардың орналасуы, кұрылысы жөнеатқаратын қызметтері. Сыртқы ер жыныс мүшелер. Ер шаты. Несепжыныс диафрагмасы.

Әйел адамдардың жыныстық мүшелері. Жалпы көрінісі. Аналыкбезі оның орналасуы, құрылысы мен атқаратын қызметі. Жатыртүтіктері олардың құрылысы, орналасу жағдайы, атқаратын қызметі.Жатыр, оның қабырғасының құрылысы мен атқаратын кызметі. Жатырқуысы. Жатыр байламдары. Овариоменстральдік кезеңі. Қынап, сыртқыжыныс мүшелері. Әйел шаты. Сүт бездері.

9 Тақырып Жүрек қан тамырлар жүйесіТамырлар жүйесінің жалпы көрінісі. Қан өткізу жүйесінің қызметі.

Тамырлардың топтастырылүы. Қан тамырлар қабырғаларыныңқұрылысы. Артерия мен вена тамырларының айырмашылығы. Бұлшықетті және эластикалық артериялар. Мүшелердің сыртындағы жәнеішіндегі тамырлар.

Капиллярлар. Қан микроциркуляторлық жолдары: артериялар,капиллярлар, соңғы капиллярлар және венулалар. В.В.Купряновтыңмектебі, соның әдісімен шағын айналымындағы қан ағысын зерттеу.Қан айналым шеңберлері: үлкен, кіші және жүректің. Артериятамырлардың зандық жалпы қалыптасуы. Вена арнасының қуысы.Мүшелердің ішкі қан айналымы. Ғажап торы. Веноздық қойнаулары(синустары). Анастомоз және коллатераль қан айналымы туралытүсініктер. В.Н. Тонковтың жұмыстары және оның коллатеральдік қанайналымы туралы мектебі.

Жүрек. Пішіні, орналасу жағдайы, жоғарғы қабаты, шеттері,шекарасы. Жүректің фиброздық құрамы. Жүректің құрылысы:эндокард, миокард, эпикард, перикард. Жүрек бөліктері: жүрекшелер,қарыншалар, олардың құрылысы мен аткаратын қызметі. Оң жақ жәнесол жақ жүрекше-қарынша саңылаулары. Жүректің қақпақшалары,олардың құрылысы, орналасуы және атқаратын қызметі. Жүректіңемізік бұлшық еттері мен сіңірлі шектері. Жүректен қанды алыпшығатын тамырлар (қолқа, өкпе тамыр), жүрекке қан алып келетінтамырлар (жоғарғы жөне төменгі қуысты веналар). Жүректің қанменқамтамасыз етілуі және жүйкелендірілуі. Жүректің өткізу жүйесі жәнеатқаратын қызметінің мәні.

Үлкен қан айналымдағы тамырлар. Қолқа. Оның бөліктері менорналасу жағдайы. Қолқаның өреу бөлімінің тарамдары. Қолқадоғасының бұтактары: иық-бас күретамыры, жалпы оң және сол жақжалпы үйқы артериялар, олардың жолдары және қамтамасулары.Сыртқы үйкы артерия және оның негізгі тарамдары. Ішкі үйқыартерия оның орналасуы, жолы, негізгі тарамдары, қамтамасыз етуаймақтары. Үлкен ми негізіндегі қан айналымы. Бүғана астыартерия, оның орналасу жағдайы, тарамдары, қамтамасызету орындары. Қолдағы артериялар: қолтық асты, қар, шынтақ, шыбық,қол бас, олардың жолдары және олардың қамтамасулары. Төмендеген

қолқаның бөліктері: кеуде қолқа жөне құрсақ қолқа. Қолқаның кеудебөлігі, оның париетальді және висцеральді тарамдары. Қолқаныңқұрсақ бөлігі, оның париетальді жөне висцеральді тарамдары. Жалпымықын артериялар, олардың ішкі жөне сыртқы тамырларға бөлінуі. Ішкімықын артерияның қамтамасыз ету аймақтары. Сыртқы мықынартерияның бұтақтары, аяқты қамтамасыз етуі.

Аяқтагы артериялар: сан, тізе асты (тақым) артериялар, үлкенжіліншіктің артқы және алдыңғы артериялар, аяқ бастың артериялары.

Веналар. Жоғарғы қуысты вена, орналасуы мен ағысы. Мойын менбас вена тамырлары. Бүғана асты вена. Қолдың сыртқы және тереңвеналары. Төменгі қуысты вена, орналасуы мен ағысы. Қақпа венасы.Терең және сыртқы аяқ веналары.

Кіші қан айналымдағы өкпе тамырлар. Өкпе діңі, өкпеніңартериялары мен өкпе веналары.

Иммуногенез мүшелер мен лимфатикалық жүйе. Лимфатикалықжүйе және оның жалпы көрінісі. Лимфа капиллярлар, тамырлар, лимфасабақ және лимфа өзегі, олардың құрылысы, ерекшеліктері жәнеатқаратын қызметтері. Лимфаның құрамы. Шеткі, аралық және орталықлимфалар. Массаждың теориясы мен тәжірибесі үшін лимфалық жүйебойынша білімнің маңызы.

Иммуногенез мүшелері. Айырықша безі, оның орналасуы,құрылысы, атқаратын қызметі. Қызыл сүйекті ми. Талақ, оныңорналасуы. Сыртқы жөне ішкі құрылысы. Қанмен қамтамасыз етілуіжәне оның қызметі. Бадамша бездері, топтастырған және жекелимфалық түйіндері, олардың орналасқан жерлері, құрылысы менатқаратын қызметі.

10 Тақырып Ішкі секрециялық мүшелерІшкі секрециялық мүшелердің жалпы көрінісі және жіктелуі, қан

жөне жүйке жүйелерімен қызметгік байланысы. Гормондар олардыңадам организміне әсері. Эпифиз, гипофиз, қалқан безі, қалқан маңыбездері, үйқы безінің эндокриндік бөлігі, бүйрек үсті бездері, олардыңорналасуы, құрылысы және атқаратын қызметі. Хромаффиндік жүйе.

Жыныс бездерінің ішкі секреторлық бөлігі. Аталық безі жәнеаналық бездерінің ішкі секрециялық маңызы. Организмнің жалпықызметін реттеуде ішкі секрециялық бездердің мәні. Тура және керібайланыстары.

11 Тақырып Жүйке жүйесіЖүйке жүйесінің жалпы көрінісі. Организмнің өмір сүру

әрекетіндегі жүйке жүйесінің аткаратын манызы. Рефлекторлық доға-рефлекстік материалдық негізі. Оның анатомиялық құрамы. Жүйкежүйесін талдау. Орталық, шеткі, соматикалық және вегетативтік(автономдық) жүйке жүйесі құрамы. Жүйке жүйесінің дамуы.

Орталық жүйке жүйесі. Жұлын. Орналасуы, пішіні, құрылысы.Жұлынның сегменті және оның құрамдық элементтері: түбірлер,түйіндері, жұлын тармақтары. Жұлын тармақтары, жуандаулары,салалары, жұлынның ақ затының бауы. Жұлындағы сұр зат, оныңядролары, олардың жергіліктері қызметтері. Орталық канал. Жұлынныңтүйіндері және жұлынның тармақтары. Жұлынның қабыршықтары:қатты, тор, тамырлы. Қабыршық арасындағы кеңістіктер және олардыңсипаттамасы. Жұлынды байлаттыру аппараттары.

Бас ми. Мидың жалпы көрінісі. Ми бөліктері. Ми діні.Сопақша ми. Оның ораласуы, ақ және сүр заттардың

құрылыстары. Ромб тәрізді шүңқыр. Сопақша мидың негізгі ядролары,олардың жергіліктері және аткаратын қызметтері.

Артқы ми. Оның бөліктері. Ми көпірі, оның құрылысы, орналасуы,атқаратын қызметі. Ми көпірдің ядролары. Мишық, оның орналасуы,құрылысы және басқа жүйке жүйенің бөлімдерімен анатомиялықбайланысы. Мишықтың ядролары және олардың қызметтік маңызы.Мидың төртінші қарыншасы.

Ортаңгы ми. Оның бөлімдері, олардың орналасуы, құрылысы,байланыстары. Ортаңғы мидың төбесі және оның қызметінің мәні. Мисабақтардың ядролары және олардың қызметтері. Мидың суағары.

Аралық ми. Оның бөлімдері. Таламус, эпиталамус, метаталамусжәне гипоталамус, олардың орналасуы, құрылысы және атқаратынқызметінің мәні. Мидың үшінші қарыншасы және оның қатынастары. Мидіні мен жүлынның ретикулярлы формациясы туралы түсінік. Оныңкызметтік мәні.

Шеткі ми. Үлкен мидың жарты шарлары, олардың кабығы. Мидыңиіс сезу бөлігі. Жарты шарлардың сыртқы беттерінің көрінісі: бөлімдері,салалары, катпарлары. Жарты шарлардың сүр және ақ заттары. Жартышарлардың қыртысы және құрылысы. Ми қыртысындағыанализаторлардың қыртыстық шеттердің жинақты орындары жәнеолардың қызметтік мәні. Ми негізінің базальдік ядролары, олардыңорналасуы және қызметтік мәні. Мидың бүйір қарыншалары, олардыңқатынасулары. Қарыншалардың тамырлы өрімдері. Жұлын мисүйықтығы. Сүйелді дене.

Ми қабықтары: қатты, торлы, тамырлы. Бас мидың қатты қабы.Мидың қатты қабының тамырлары. Торасты кеңістіктер, цистерналары.Жүлын-ми сүйықтықтың айналмалуы. Жұлынның кабылары,олардыңоналасу ерекшеліктері.

Орта жүйке жүйесінің өткізгіш жолдары және олардыңрефлекторлық доға құрауына қатынасуы. Өткізгіш жолдардыңтоптастырылуы. Ассоциативтік, комиссуральдік және жобалықжолдары. Қысқа және ұзын жобалық өткізгіш жолдары. Өрлеужолдары: латеральды жұлынталамус жолы, жіңішке және сыңарлыбұталары, артқы және алдыңғы жолдары. Төмендеген жолдары:латеральды және алдыңғы қыртыс-жүлын (пирамидалық) жолдары.Нейрондық құрамы, ядролардың жинақтығы (нейрондардың денелері)және олардың қызметтік маңызы. Экстрапирамидалық жүйе. Қызылядро- жүлын ми жолы, оның нейрондық құрамы, ядролардыңжинақтығы және қызметтің маңызы.

Шеткі жүйке жүйесі. Бас мидың тармақтары (қиян жүйкелері). Бассүйек жүйкелерінің сипаттамасы. Жүлын мен бас сүйек жүйкелерініңүқсастықтары мен айырмашылықтары. Сезім мүшелерінің дамуындағыерекше сезімталдығы қиян жүйкелерінің иіс сезу (1), көз көру (11) жәнекіреберіс - қүрыш (VI11) ерекшелік құрылыстары. Қозғалтқыш бас сүйекқиян жүйкелердің: көз қимыл (111), блок төрізді (1 V), әкеткіш (VI), бет(VII), қосымша (XI) және тіласты (XII) құрылыстардың ерекшеліктері.Ядролардың орналасуы, мидың негізінен, бас сүйек қысымынан шығуорындары және жүйкелендіру орындары жөне жүйкелендіру орындары.Аралас қиян жүйкелер: үшкіл (V), тіл жүтқыншақ (IX), кезбе (X),олардың сипаттамасы, ядролары, жүйкелендіру орындары. Ill, V,

V11,1X,X киян жүйкелердің вегетативтік жеке жүйесімен байланыстары.Қиян жүйкелердің бас және мойын жоғарғы қабатына жобалануы.

Жүлынның жүйкелері. Олардың қүрылуы, орналасу жағдайы,жүйке талшықтары мен тармақтарының құрамы. Жұлын жүйкелерініңартқы тармақтары, олардың жолдары және жүйкелендіретін орындары.Жұлын жүйкелерінің алдыңғы тармақтары. Жүйке өрімдері.

Мойынның жүйке өрімі, құрылуы, орналасу жағдайы, негізгітармақтары мен жүйкелендіру аймақтары. Адам денесінің жоғарғықабатындағы мойын өрімдері тармақтарының жобалануы.

Иық жуйке өрімі. Оның құрылуы, бөліктері мен орналасу жағдайы.Бұғана үстіңгі бөліктің тармақтары жөне олардың жүйкелендіруаймақтары. Бұғана асты бөліктің тармақтары: қолтық асты, ортаңғы,шыбық , шынтақ, тері- бұлшық ет жүйкелері, олардың жолдары жәнежүйкелендіру аймақтары. Қолдың бұлшық ет жеке топтарының жөнеаймақтарының жүйкелері. Қол жүйкелерінің адам денесінң жоғарғықабатына жобалануы.

Кеудедегі жүлын жуйкелерінің алдыңғы тармақтары(қабырғааралық жүйкелері) олардың жолдары мен жүйкелендіруаймақтары.

Белдің жүйке өрімі. Оның кұрылуы, орналасу жағадайы, негізгітармақтары (мықын-құрсақ асты, мықын-шат, сан-жыныс, сан, жапқыш,санның сыртқы терлік жүйкесі), олардың жолдары мен жүйкелендіруаймақтары.

Сегізкөз жүйке өрімі. Оның құрылуы, орналасу жағдайы,тармақтары (бөксе, жыныстық, санның артқы терілік, отырғыш),олардың жолдары және жүйкелендіру аймақтары. Отырғыш жүйкеніңбұтақтары: үлкен жіліншіктеренді, кіші жіліншік және жалпы беттегі,олардың жолдары мен жүйкелендіру аймақтары. Құймышақ жүйкеөрімі. Аяқ бұлшық ет жеке топтарының және тері аймақтарыныңжүйкелендірілуі. Аяқ жүйкелерінің адам денесінің жоғарғы қабатынажобалануы.

Рефлекторлык, доға-рецепторлар, өткізгіш жолдары, дененіңжеке бөлімдерінің проприорецептивтік анализаторлар. Афферентік,орталық (қыртыс асты, қыртыс) эфференттік бөлімдері.

Вегетативтік (автономдық) жүйке жүйесі. Вегетативті жүйкежүйенің жалпы сипаттамасы, оның бөліктері. Вегетативті жүйкежүйенің (симпатикалық, парасимпатикалық) соматикалықтан құрылыс-қызыметінің айырмашылығы. Вегетативті жүйкесінің жоғарғыбөліктері. Вегетативті жүйке жүйенің бас мида және жүлында шеткіорталықтары. Вегетативтік жүйке жүйенің омыртқа аралықтағы менмүшелердің ішіндегі (интрамуральды) түйіндері.

Вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық бөлігі. Симпатикалықжүйке жүйесінің орталық және жеткі бөліктері. Симпатикалық діні,оның орналасу, құрылысы, түйіндері және бөлімдері. Ішкі үйқы, жүрекжәне ішкі мүшелердің жүйкелері. Симпатикалық жүйке жүйенің құрсақ(сәулелі) қолқа, жамбас және тағы басқа өрімдері, жоғарғы жәнетөменгі шажырқай түйіндері. Симпатика жүйесінің рефлекторлықдоғасы.

Вегетативті жүйке жүйесінің парасимпатикалық бөлігі.Вегетативті жүйке жүйенің парасимпатикалық бөлігінін, ортаңғы-мижәне сопақша ми бөліктері бас ми діні бөліктің вегетативтік ядроларыжәне жұлындағы ядросы, олардың жинақты орындары және

қызметтері. Парасимпатикалық жүйке жүйенің шеткі бөлігі.Парасимпатикалық талшықтары: көз қозғалтқыш, бет, тіл-жүтқыншақ,кезбе және жамбас жүйелер, олардың жұптасқан орны және қызметтікмаңызы. Вегетативті жүйке жүйенің бейімделу - трофикалық қызметі,оның спортшыларға тиісті маңызы.

12 Тақырып Сезім мүшелеріСезім мүшелерінің көп қызметтік сипаты. Талдағыштар туралы

морфологиялык білімді дамыту туралы Павлов ілімінің мөні.Талдағыштар құрылысының схемасы (сенсорлық схемасы).

Көз мүшесі. Анализаторлардың шеткі өткізгіш және қыртысбөлімдері, олардың қызметтік бірлігі. Көз жанары және олардыңқабықшалары: фиброздық (талшықты), тамыры және торлы, олардыңқұрылысы жөне атқаратын қызметінің мәні. Торкөз қабықшаныңрецептолық аппараты. Көз алмасының камералары. Көздің мөлдірорталықтары: сулы, ылғал, әйнек дене. Көздің аккомодациялықаппараты. Көздің қосымша аппараттары: бұлшық еттер, кірпіктер,коньюктива және көз жас безі аппараты. Көз жанарының тамырларымен жүйкесі. Көз аппаратының жолдары.

Есту мүшесі. Сыртқы құлақ. Құлақ қалқаны, сыртқы дыбыс жолы,дабыл жарғағы. Ортаңғы құлақ: дабыл қуысы, дыбыс сүйектері, дыбыстүтігі, емізік сүйектің ұялары. Ішкі қүлақ: сүйек және жарғақ иірімдері.Вестибулярлы аппарат, вестибуляр анализатордың рецепторлары,өткізгіш жолдары жөне орталықтары. Спортшылардың қозғалысынавестибуляр аппаратының тигізетін маңызы. Дыбыс өткізетін жөнедыбыс қабылдайтын аппараттар. Спиральді мүшелер. Дыбыс қабылдаумеханизмі. Естілетін аппарат жолдары: рецепторлары, өткізгішжолдары, қыртыс жөне қыртыс асты есту анализаторлардыңорталықтары.

Иіс сезу мүшесі. Мұрын құрылыстарының тыныс алу жөне иісбөлімдері. Иіс сезу жүйке және оның шеткі аппараты. Иіс сезурецепторлары, өткізгіш жолдары, қыртыс асты жөне қыртысорталықтары.

Дәм сезу мүшесі. Тілдің шығыршықты қабықшасы, тілдің дөм сезубүрлері, олардың орналасулары. Дәм сезу анализаторлардыңрецепторлары, өткізгіш жолдары жөне орталығы.

Денеің жалпы сыртқы қабаты. Тері, оның құрылысы, атқаратынқызметі. Эпидермис, нағыз тері (дерма). Тері астырғы қабаты. Терініңқосымшалары: шаш, тырнақ жөне май шығару бездері. Терінің қантамырлары. Тері рецепторлары, олардың қыртыс асты жене қыртысорталықтары.

13 Тақырып Жас шамасының морфологиясыЖас шамасы морфологиясын анықтау. Жас шамасы

морфологиясының педагогикамен, теория және дене тәрбиесімен,медицинамен, антропогенетика, экология жөне басқа ғылымдарментығыз байланысы.

Жас шамасы морфологиясының міндеттері. Зерттеу әдістері.Материалдардың бірінші статикалық баптау. Жас шамасыморфологияны топтастыру. Онтогенездік негізгі кезендері және оныңморфологиялық сипаттамасы.

Организмнің өсуі мен дамуының негізгі зандылыктары:эндогендік, кезенді біртіндеп қайталаушылық. Жас шамасын дәуірлеу.Биологиялық жас шамасы туралы түсінік. Биологиялық жас шамасының

бағалық көрсеткіштері мен нормативті таблицалар. Жыныстықжағынан жетілу және оның көп қызметтік сипаттамасы. Tic жас. Сүйекжас. Дене өлшемдерінің жас өзгерістері. Жыныс пісіп жетілуі жәнеоның морфофункциональды сипаты. Ұл мен қыздың жыныстықжағынан жетілу ерекшеліктері. Организмнің даму, өсу, акцелерацияжәне онтогенез факторлары. Биология жастың жеке (локальды)көрсеткіштері. Тірек- қимыл аппараттың: суйек жүйенің, сүйектербайланыстардың және бұлшық ет жүйенің жас шамасы ерекшеліктері.Ішкі мүшелердің, жүрек тамырлардың және жүйке жүйенің жас шамасыерекшеліктері. Ішкі секрециялық бездердің жас шамасы ерекшеліктері.Биологиялык жас шамасы, қозғалыстағы жас шамасы және денеқұрылысы қасиеттері. Жыныс жағынан жетілу мерзімін бақылау, денемөлшері және қозғаушы сапалардың дамуы.

14 Тақырып Конституционалдық морфология жәнежыныстық деморфизм

Конституционалдық морфология және оның жалпы сипаттамасы.Соматотип туралы түсінік. Адам дене дамуы оқуыныңконституциональдық морфологиямен байланысы. Адамконституциясының негізгі компоненттері: дене мөлшері, дене бітімі,үйлесімділігі, дене салмақ құрылысы, дененің этнотерриторияльдік,вариативтілік мөлшері. Дененің жалпы және жеке бітімдері. Адамконституциясын оқып үйренудегі антропоскопия менантропометрияның әдістері. Антропометриялық аспаптары.Антропометрия мен антропоскопия өткізу ережелері. Тексеруматериалдарын бірінші өндеу. В.Бунактың дене бітімдердің үйлесімділіктүрлері. Дене бітімінің үйлесімділік нүсқалардың жеңілдік схемалар.Адам денесінің даму және өсу кезеңіндегі дене бітімі үйлесімдерініңөзгерістері. Дене салмағының құрамдары, оның компоненттері жәнеоларды аныктау әдістері. Май компонентін жас шамасы сипаттамасы.Самототиптердің топтастыруы және олардың сипаттамасы. И.В.Черноруцкийдің, В.Г. Штефко, АД.Островскийдің П.В.Бунактың,И.Г.Галант, В.П.Чтецовтардың схемалары және олардың топ қызметтіксипаттамасы. Дененің мөлшері мен салмақтың мөлшерін бағалауы.«Арманды» дене салмағы. Д.А. Ждановтың „дене салмағын" жасандырупринципі. Дененің сымбаты және оның анатомиялық негізі. Денесымбатын топтастыру. Дене сымбатын жас шамасы өзгерістері. Адамдене сымбатын анықтау өдістері.

Жыныстық диморфизм. Жыныстың пайда болуы. Ерлер менәйелдердің морфологиялық айырмашылығы (дене өлшемдері, денесалмақ компоненттердің үйлесімділігі, жеке мүшелердің жәнежүйелердің дамуы). Генетиктер, жыныстың генетикалық жәнесоматикалық айырмашылығы. Олардың онтогенездік айырмашылығы.

15 Тақырып Спорттық морфологияСпорттық морфологияның мазмұны мен әдісі. Медициналық-

биологиялық пән және спорттық морфологияның байланысы. Спорттықморфологияның міндеттері.

Спорттық морфологияның әдістері: антропометриялық (денесалмақтың компонентерін анықтау, плантография және педометрия,динамометрия, гониометрия дене түрлерін анықтау), антропоскопиялық,рентгенологиялық, ультардыбыстық эхолокация, микроскопиялықзерттеу, педагогикалық төжірибе, жануарлармен эксперименттер.Спорттық морфологияны топтастыру. П.Ф. Лесгафт- қызметтік жөне

теориялық анатомияның негізін қалаушы. Спортгық морфологиянегізінің қалыптастырудағы М.Ф.Иваницкий еңбегінің мәні.

Дене шынықтыру, оқытушыларға, жаттығушыларға оқу- жаттығупроцестерді (спорт жаттығуларды) ғылым арқылы құрау үшін,жекелендіру мен спорттық нәтижесін прогноздану үшін спорттықморфологияның маңызы.

Бейімделудің жалпы теориялық негізі. Бейімделу мен қайтабейімделу туралы түсінік. Қозғалыстың көп қызметтік жүйесі жәнеоның компоненттері. Бейімделу реакцияларын анықтайтынфакторлар: мөлшердің әсер етуі, бір мерзімді, көп мерзімді әрекеттері,организмнің реакциясы. Организмнің реакция шамасы туралы түсінік(оның реактивтілігі). Реакция шамасын анықтайтын факторлар: тұқымқуалаушылық, физиологиялық жағдайы, жынысы, жас шамасы,денсаулығы, алғашқы төжірибе, дене құрылысы (конституциясы) жөнетағы басқалар. Стресс-морфофункциональдық бейімделудің механизмісияқты. Бейімделудің кезеңдері және оның морфологиялықсипаттамалары (алаңдау, қарсылық және әлсіреу).

Организмді дене күші жүктемелеріне үйрену жолдары. Спорттықөрекет жағдайына бейімделудегі регенерацияның, атрофияның,гипертрофияның мәндері. Регенерация түрлері. Бейімделудіңкомпенсаторлык, жән деструктивтік өзгерістері. Спорттық әрекетжағдайына организмнің рационалдық және рационалдық емесбейімделу критерийлері. Сүйектердің остеондардың структуралықөзгерістері. Сүйектердің тығыз және кемікті заттардың өзгеруі.Бейімделуді басқару және оның морфологиялық бакылау.

Күшті жүктемелерге бейімделу. Сүйек жүйесі. Сүйектің өсуініңқызметтік ерекшеліктері. Сүйектің құрылысы мен қызметтікшарттасқандығының негізгі зандылықтары. Спортшыларды сүйектібейімдеудегі нормалардың мәні. Сүйектің химиялық құрамының өзгеруі.Спортшылардың денесіндегі (омыртқа бағанасы мен қабырткалар), аяқ- қолдарындағы, бас сүйеғіндегі бейімделу өзгерістері.

Сүйектердің байланыстары. Байланыстардың синовиальдік,фиброздық және шеміршекті өзгерістері. Спортшылардыңбуындарындағы компонентгердің өзгеруі (сүйектердің бір-біріментүйісіп жанасатын буын беттері, буын қабы, буын саңылауы).Спортшылардың буындарындағы козғалыстардын, топографиясы.

Бұлшық ет жүйесі. Микро және ультрамикроскопиялык деңгейдегібұлшық ет талшықтарының морфофункциональдык өзгерістері. Бұлшықет тамырлардың және жүйкелердің өзгерістері. Бұлшық еттердіңсыртқы пішіндердің өзгерістері: көлемі, ұзындығы, талшықты жәнесіңірлі бөліктердің сәйкестігі. Бұлшық еттің ішкі өзгерісі: етталшықтарының бағыттары мен орналасу жағдайын өзгерту,эндомизийдің және перимизийдің құрылыстарын. Спортшылардыңбұлшық етіндегі күштің топографиясы.

Ішкі мүшелер, жүрек-тамырлар, жүйке жүйесі жөне эндокриндіаппарат. Асқазанның бейімделуі-оның қабырғаларының құрылымыжәне қызметі (эвакуаторлық, секреторлық және экскреторлық);бауырдың-оның мөлшері және ішкі құрылысы; бүйректердің салмағы,мөлшері, нефронның компоненттері; жүрек- оның салмағы, мөлшері,қуысы, миокарды, перифериялық тамырлары, қанныңмикроциркуляторлық жолы, қан тарату жүйесі, оның үлгі элементтері,жүйке жүйенің қыртыс және қыртыс асты структуралары,

перифериялық жүйке тармақтары және оның шеткіаппараттары,гипофиздің және бүйрек үсті бездердің.

Спортқа іріктеу кезіндегі морфофункциональдық көрсеткіштердіңмөні. Спотрттағы іріктеудің формасы мен әдісі. Спорттық іріктеудегіморфологиялық үлгі мен әнеге. Спорттық іріктеудіңанатомоантропологиялық өлшемдері. Спорттық іріктеу кезіндеқолданылатын морфологиялық көрсеткіштерге әулеттік және шеттікорталық әсердің салыстырмалы мәні.

Тәжірибелік сабақтардың мазмұны1 Тақырып Организм қүрылысының жасушалық және

ұлпалық деңгейі1 Жасушаның негізгі бөлігі, пішіні және мөлшері. Жалпы және

арнаулы мәндегі органеллдер. Органеллдердің, жасушаныңпластикалық және энергетикалық процестеріне қатысуы. Ядро жәнеоның құрылымдық компоненттері. Ядроның құрылысы мен пішіні.Хромосомдар. ДНҚ, тұқым туралы түсінік. Ядрошықтың функционалдымаңызы.

2 Ішкі ортадағы ұлпалар, олардың құрамы, қызметі жәнетоптастырылуы.

3 Шеміршек ұлпа, оның сан алуан түрлілігі, құрылысы менатқаратын қызметінің сипаттамасы.

4 Жүректің бұлшық ет ұлпасы, оның қаңқалык бұлшық еттерденайырмашылығы. Кардиомиоцит және оның құрылымдық компоненттері,олардың ажырауы. Жүректің ерекше бұлшық еттерінің сипаттамасы.

Әдебиеттер [1-11]

2Тақырып Жалпы диамикалық морфология1 Тұрақты бұрыш. Қозғалыс аппараты элементтердің озарлығы

және олардың сыртқы дем алу сақтайтын бағыттау жұмысы. Жекежаттығуларды орындау кезінде қамтамасыз ету жүйелерінің (ішкімүшелердің, жүрек-қан тамырларыдың) қалыптары. Денеқозғалысының немесе қалыпты жағдайдың организмге әсері.

2 Дене тәрбиесі сабақтарында және спортпен айналысқандаорындалатын қолдың негізгі қимылдары. Затты денеге жақындатқанда,денеден итергенде, қолмен соққы бергенде, бұлғау қозғалыстарда,қолмен тірену кездерінде және локомоторлық функцияларынорындағанда қозғалыс аппараттың жұмыстары.

3 Дене тәрбиесі сабақтарында және спортпен айналысқандаорындалатын аяқтың негізгі қимылдары. Аяқпен локомоторлықфункциясын, рессорлық және тіректік қозғалыстарын жүргізгендеқозғалыс аппаратының жұмысы. Дененің ерекше қалыптарында(аяқтың ұшымен көтерілгенде, отырғанда және т.б.) секіргенде,аяқпен соққы бергенде тірек-қимыл, аппаратының қызметтіксипаттамасы.


3 Тақырып Жеке динамикалық тәнтану1 Жүру. Жүрудің фазалары, кезендері, дөуірі. Жүру кезінде адам

денесіне эсер ететін сыртқы және ішкі күштер. Тірексіз кезінде

бұлшық еттер жұмыстардың рекшеліктері. Жүру кезіндегі қол менаяқтардың үйлестіру қиысқан қозғалыстары. Жүруге дененің жалпыауырлық орталығының орын ауыстыруы. Жүрудің әр кезеңіндегі тірек-қимыл аппаратының жұмысы. Жүрудің алуан түрлері.

2 Жүгіру. Жүгіру мен жүрудің ара қашықтықтары. Жүгірудіңфазалары. Жүгіруде жеке фазалары мен кезендерінде денетұрақтылығының сипаты.

3 Айналдыру қозғалысының жалпы сипаттамасы жөне олардытоптастыру. Сыртқы және ішкі күштердің өзара әрекетініңерекшеліктері. Артқа шыр айналу (сальто)- еркін білік (ось) маңындағыдене қозғалысы. Артқа шыр айналу кезіндегі қимылдың кезеңі менсатысы. Артқа шыр айналу негізіндегі тыныс алу.


4Тақырып Ішкі секрециялық мүшелер1 Ішкі секрециялық мүшелердің жіктелуі. Қан жөне жүйке

жүйелерімен қызметтік байланысы. Гормондар және олардың адаморганизміне әсері.

2 Эпифиз, гипофиз. Орналасуы, құрылысы және атқаратынқызметі.

3 Ұйқы безінің эндокриндік бөлігі, бүйрек үсті бездері, олардыңорналасуы, құрылысы және атқаратын қызметі.

4 Жыныс бездерінің ішкі секреторлық бөлігі. Аталық безі жәнеаналық бездерінің ішкі секрециялық маңызы.

5 Организмнің жалпы қызметін реттеуде ішкі секрециялықбездердің мәні. Тура және кері байланыстары.


5 Тақырып Жас шамасының морфологиясы1 Организмнің өсуі мен дамуының негізгі зандылыктары. Жас

шамасын дәуірлеу.2 Биологиялық жас шамасы туралы түсінік. Биологиялық жас

шамасының бағалық көрсеткіштері мен нормативті таблицалар. Tic жас.Сүйек жас. Дене өлшемдерінің жас өзгерістері.

3 Биологиялык жас шамасы, қозғалыстағы жас шамасы және денеқұрылысы қасиеттері. Жыныс жағынан жетілу мерзімін бақылау, денемөлшері және қозғаушы сапалардың дамуы.

4 Жыныс пісіп жетілуі және оның морфофункциональды сипаты.Ұл мен қыздың жыныстық жағынан жетілу ерекшеліктері. Организмніңдаму, өсу, акцелерация және онтогенез факторлары.


6Тақырып Конституциональдық морфология жәнежыныстық диморфизм1 Адам конституциясының негізгі компоненттері: дене мөлшері,

дене бітімі, үйлесімділігі, дене салмақ құрылысы. Дененің жалпы жәнежеке бітімдері.

2 Адам конституциясын оқып үйренудегі антропоскопия менантропометрияның әдістері. Антропометриялық аспаптары. Адамденесінің даму және өсу кезеңіндегі дене бітімі үйлесімдерініңөзгерістері. Май компонентін жас шамасы сипаттамасы.

3 Дененің мөлшері мен салмақтың мөлшерін бағалауы. «Арманды»дене салмағы. Д.А. Ждановтың „дене салмағын" жасандыру принципі.

4 Дененің сымбаты және оның анатомиялық негізі. Дене сымбатынтоптастыру. Дене сымбатын жас шамасы өзгерістері. Адам денесымбатын анықтау өдістері.


7 Тақырып Спорттық морфология1 Бейімделу мен қайта бейімделу туралы түсінік. Бейімделудің

кезеңдері және оның морфологиялық сипаттамалары (алаңдау,қарсылық және әлсіреу). Организмнің реакция шамасы туралы түсінік(оның реактивтілігі). Реакция шамасын анықтайтын факторлар. Стресс-морфофункциональдық бейімделудің механизмі сияқты.

2 Организмді дене күші жүктемелеріне үйрену жолдары.а) сүйек жүйесінің бейімделуі: сүйектің өсуінің қызметтік

ерекшеліктері. Сүйектің химиялық құрамының өзгеруі. Спортшылардыңденесіндегі (омыртқа бағанасы мен қабырткалар), аяқ - қолдарындағы,бас сүйеғіндегі бейімделу өзгерістері.

б) микро және ультрамикроскопиялык деңгейдегі бұлшық етталшықтарының морфофункциональдык өзгерістері. Бұлшық еттамырлардың және жүйкелердің өзгерістері. Бұлшық еттердің сыртқыпішіндердің өзгерістері, эндомизийдің және перимизийдіңқұрылыстары.

в) ішкі мүшелер, жүрек-тамырлар, жүйке жүйесі жөне эндокриндіаппараттың өзгерістері.


Зертханалық сабақтардың мазмұны № 1 Зертханалық сабақ Организм құрылысының жасушалық және ұлпалық деңгейіСабақтың мақсаты: ұлпалардың құрылысы және структуралық

ерекшеліктері туралы білім негізінде студенттерді микроскопиялықдеңгейде эпителиальды, сүйек және бездер ұлпаларды тануды үйрету;органеллдердің жасуша тіршілігіндегі атқарытын ролін анықтау.

1 Қабықты, ауыспалы, бездер эпителийдерді зерттеу. Бездердіңпішіндері мен құрылымы.

2 Сүйек ұлпасын, жасушалық элементтері мен жасуша аралықзаттардың ерекшелігін зерттеу. Пластикалық сүйек ұлпа. Сүйектіңмикроскопиялық құрылысы. Сүйектің пластинкалары, олардыңқұрылыстары және орналасуы. Остеон- құбыр тәріздес сүйектегітығыздалған заттардың кұрамдық бөлшегі. Қатқыл талшықты сүйекұлпа. Сүйек ұлпасының регенерациясы.

3 Бұлшық етті ұлпаларды зерттеу. Бұлшық еттің өзіндікқасиеттерін, алуан түрлілігін қарастыру. Біріңғай салалы бұлшық етүлпасы: оның орналасуы және атқаратын қызметіне байланыстыерекшеліктері. Біріңғай салалы бұлшық ет жасушалары,миофибриллдер, протофибриллдер. Көлденең жолақ бұлшық етұлпасы. Бұлшық ет талшығы (мион)-қаңқаның бұлшық ет ұлпаныңнегізгі элементі болып табылады, оның пішіні мен мөлшері.

4 Қорытындылар.Әдебиеттер [1-11]

№2 Зертханалық сабақ Қаңқа сүйектер және олардыңбайланыстары

Сабақтың мақсаты: адамның қаңқа сүйектерін және олардыңбайланыстарын оқып білу

1 Дене қаңқасы. Омыртқа бағанасы. Оның негізгі бөліктері.Омыртқа құрылысының жалпы көрінісі. Мойын, кеуде, беломыртқаларының құрылысындағы ерекшеліктері. Омыртқа бағананыңбас сүйектермен байланысуы. . Омыртқа бағананың физиологиялықтұрғыда иілуі жөне оның қызметтік мәні. Омыртқа бағананыңқозғалысын демонстрациялау.

2 Кеуде қуысы. Кеуде қуысының сүйектік негіздері. Кеуде қуысықабырғаларының доғалары, төсасты бұрыш. Кеуде қуысыныңтұтастығы, пішіндері. Кеуде қуысының жас шамасы және оның жынысарқылы көрінетін ерекшеліктері. Адам денесінің сыртқы қабатындакеуде сүйектер құрылыстардың проекциясы. Кеуде сүйектердіңқозғалысын көрсету.

3 Бас қаңқасы. Бас сүйектердің жалпы сипаттамасы. Ми және бетсүйектері. Бас сүйектер құрылысының ерекшеліктері.

4 Қол және аяқтың қаңқасы. Сүйектері, орналасуы жәнеқұрылысы. Сүйектер байланыстары. . Қол және аяқ сүйектердіңқозғалыстарын көрсету.


№3 Зертханалық сабақ Қаңқа бұлшық еттеріСабақтың мақсаты: басты, мойынды, дене және кол-аяқтардың

қозғалтатуына, айналуына қатысты бұлшық еттерді және олардыңқызметтік топтарын зерттеу; олардың орналасуын және бекуорындарын білу.

1 Омыртқа бағанының мойын бөлігінің алға иілуіне қатысатынбұлшық еттерді, олардың орналасуын, басталатын және бекитінорындарын зерттеу; бас қозғалысына, алға және артқабүгүіне,айналуына қатысатын бұлшық еттер.

2 Омыртқа бағанының бел бөлігінің иілуіне қатысатын бұлшықеттерді, олардың орналасуын, басталатын және бекитін орындарынзерттеу; құрсақ бұлшық еттері. Әртүрлі тірек калпында қүрсақ бұлшықеттердің қызметтері, құрсақ қуысының сығымдалуы және оныңспортшылар үшін атқаратын қызметі.

3 Тыныс қозғалысына қатысатын бұлшық еттер. Көкет, оныңорналасуы, құрылысы мен атқаратын қызметі. Қабырғааралық бұлшықеттер (сыртқы және ішкі). Тыныс алудың түрлері.

4 Қолдың бұлшық еттері. Қолдың иық белдеу сүйетерініңқозғалысына қатысатын бұлшық еттер. Білек сүйектердің қозғалысынақатысатын бұлшық еттердің қызметтік топтары: бұгу, жазу, пронация,супинация, олардың басталатын жері мен бекуі. Қол басының жәнесаусақтардың қозғалысына қатысатын бұлшық еттердің қызметі.

5 Аяқтың бұлшық еттері. Ұршық (жамбас- сан) буынындағысанның қозғалысына қатысатын бұлшық еттер. Тізе буынында балтырсүйектердің балтырды қозғалтатын бұлшық еттер. Аяқ бастыңбақайлардың қозғалысқа келтіретін бұлшық еттер, олардыңбасталатын жері мен бекуі.


№4 Зертханалық сабақ Ішкі мүшелерСабақтың мақсаты: адамның ас қорыту, тыныс алу және несеп -

жыныс жүйелерін зерттеу; функционалды маңызына ерекше мән беріп қарастырылатын жүелерге жалпы сипаттама беру.

1 Ас қорыту жүйсін зерттеу. Бөлімдерінің ерекшеліктерін, орналасуын, құрылысын және функционалды маңызын белгілеу.

2 Тыныс алу жүйесін қарастыру. Тыныс жолдары және тыныс алуоргандары.

3 Несеп-жыныс жүйе. Несеп шығару мүшелердің жалпы көрінісі. Ерадамның жыныстық мүшелерінің жалпы көрінісі. Әйел адамдардыңжыныстық мүшелерінің жалпы көрінісі.

4 Қарастырған жүйелер жұмысы және олардың байданысытуралы қорытындылар жасау.


№5 Зертханалық сабақ Жүрек қан тамырлар жүйесіСабақтың мақсаты: жүректің құрылысын, қанмен қамтамасыз

етілуін және жүйкелендірілуін, үлкен және кіші қан айналымдағытамырларды зерттеу.

1 Жүректін пішіні, орналасу жағдайы, жоғарғы қабаты, шеттері,шекарасы. Жүректің құрылысы: эндокард, миокард, эпикард, перикард.Жүректің қақпақшалары. Жүректің қанмен қамтамасыз етілуі жәнежүйкелендірілуі. Жүректің өткізу жүйесі және атқаратын қызметініңмәні.

2 Үлкен қан айналымдағы тамырлар. Қолқа. Оның бөліктері менорналасу жағдайы. Қолқа доғасының бұтактары. Артериялар. Үйкыартерия, бүғана асты артерия, қолдағы артериялар, қолтық асты, қар,шынтақ, шыбық, қол бас. Төмендеген қолқаның бөліктері: кеуде қолқажөне құрсақ қолқа.Аяқтағы артериялар. Веналар.

3 Кіші қан айналымдағы өкпе тамырлар. Өкпе діңі, өкпеніңартериялары мен өкпе веналары.

4 Адам өміріндегі жүрек қан тамырлар жүйесінің манызы туралықорытынды жасау.


№6 Зертханалық сабақ Жүйке жүйесіСабақтың мақсаты: бас мидың бөлімдерінің орналасуын,

құрылысын және атқаратын қызметтерін зерттеу.1. Сопақша ми. Оның ораласуы, ақ және сүр заттардың

құрылыстары. Ромб тәрізді шүңқыр. Сопақша мидың негізгі ядролары,олардың жергіліктері және аткаратын қызметтері.

2 Артқы ми. Оның бөліктері. Ми көпірі, оның құрылысы, орналасуы,атқаратын қызметі. Мишық, оның орналасуы, құрылысы және басқажүйке жүйенің бөлімдерімен анатомиялық байланысы. Мишықтыңядролары және олардың қызметтік маңызы. Мидың төртіншіқарыншасы.

3. Ортаңгы ми. Оның бөлімдері, олардың орналасуы, құрылысы,байланыстары. Ортаңғы мидың төбесі және оның қызметінің мәні. Мисабақтардың ядролары және олардың қызметтері.

4 Аралық ми. Оның бөлімдері. Таламус, эпиталамус, метаталамусжәне гипоталамус, олардың орналасуы, құрылысы және атқаратынқызметінің мәні. Мидың үшінші қарыншасы және оның қатынастары. Ми

діні мен жүлынның ретикулярлы формациясы туралы түсінік. Оныңкызметтік мәні.

5 Ми қабықтары: қатты, торлы, тамырлы. Бас мидың қатты қабы.Мидың қатты қабының тамырлары. Торасты кеңістіктер, цистерналары.Жүлын-ми сүйықтықтың айналмалуы. Жұлынның кабылары,олардыңоналасу ерекшеліктері.


№7 Зертханалық сабақ Сезім мүшелеріСабақтың мақсаты: дәм және иіс сезу мүшелерінің құрылысын

зерттеу; терінің құрылысын және тері рефепторларды қарастыру.1 Дәм сезу мүшесі. Тілдің шығыршықты қабықшасы, тілдің дөм

сезу бүрлері, олардың орналасулары. Дәм сезу анализаторлардыңрецепторлары, өткізгіш жолдары жөне орталығы.

2 Иіс сезу мүшесі. Мұрын құрылыстарының тыныс алу жөне иісбөлімдері. Иіс сезу жүйке және оның шеткі аппараты. Иіс сезурецепторлары, өткізгіш жолдары, қыртыс асты жөне қыртысорталықтары.

3 Дененің жалпы сыртқы қабаты. Тері, оның құрылысы, атқаратынқызметі. Эпидермис, нағыз тері (дерма). Тері астырғы қабаты. Терініңқосымшалары: шаш, тырнақ жөне май шығару бездері. Терінің қантамырлары. Тері рецепторлары, олардың қыртыс асты жене қыртысорталықтары.


Студенттердің өзіндік жұмысының мазмұны СӨЖ түрлерінің тізімі

№ОӨЖ түрі

Есеп беруформасы

Бақылау түрі Сағат

көлемі 1 Дәріс сабақтарына дайындық Сабаққа

қатысуы 30

2 Тәжірибе сабақтарына дайындық Жұмысдәптері

Сабаққақатысуы

15

3 Зертхана жұмыстарына дайындық Суреттер,конспект

ДС рұқсатнама15

4 Зертханалық жұмыстарды қорғау және есепті дайындау

Есеп ЗЖ қорғау 15

5 Аудитория сабағының мазмұнына кірмеген материалды меңгеру

Конспект Сабаққақатысуы

35

6 Реферат дайындау Реферат Рефераттықорғау

8

7 Бақылау шараларына дайындық МБ 1, МБ 2 2 Барлығы: 120

Студенттермен өздік оқуға арналған тақырыптар

1 Адам организмінің қүрылысына материалистік және идеалистіккөзқарастарының күресі.

2 Адам организмінің қалыптасуындағы өлеуметтік биологиялық

факторлардың маңызы.3 Адам денесінің жалпы ауырлық орталығы (ЖАО) немесе жалпы

салмақ орталығы (ЖСО) мен жеке дене бөлшектерінің ауырлықорталықтары. Дененің жалпы ауырлық орталықтарын анықтау әдістері.

4 Бұлшық ет жұмысы мен бастырық (рычаг) заңы. Бұлшықеттердің бөліктері. Адамның қозғалыс аппаратындағы I, II, III түрібастырықтардың сипаты.

5 Лимфатикалық жүйе және оның жалпы көрінісі.6 Иммуногенез мүшелері. Орналасуы, құрылысы, атқаратын

қызметі.7 Гормондар олардың адам организміне әсері.8 Орта жүйке жүйесінің өткізгіш жолдары және олардың

рефлекторлық доға құрауына қатынасуы.9 Талдағыштар туралы морфологиялык білімді дамыту туралы

Павлов ілімінің мәні.10 Организмнің даму, өсу, акцелерация және онтогенез

факторлары.11 Спорттық іріктеудің анатомоантропологиялық өлшемдері.

Рефераттар тақырыптары

1 М.Ф.Иваницкий бойынша түру қалпының мінездемесі,түрудың түрлері.

2 Жүрудің анатомиялық мінездемесі. 3 Жүгірудің анатомиялық мінездемесі4 Қолмен асылып түрудың анатомиялық мінездемесі5 Тақыммен асылып туру қалпының анатомиялық мінездемесі6 Тіреу қалпының анатомиялық мінездемесі7 Шалқасынан (төрт тағандап) түру (көпір) қалпының

анатомиялық мінездемесі8 Секірудің анатомиялық мінездемесі9 Сальтоның

анатомиялық мінездемесі10 Сүйек- буын аппаратының анатомиялық мінездемесі11 Бүлшық еттердің

дене шынықтыру жаттығуларға бейімделуі.12 Жүрек тамырлар жүйесінің дене шынықтыру

жаттығуларға бейімделуі.13 Жүйке жүйенің дене шынықтыру жаттығуларға бейімделуі.

5 Әдебиеттер тізімі1. Нұрышев М. Адам анатомиясы. Оқулық.- Алматы: Карасай, 2005.- 348 б.2. Iзмұхамбетов Т.Ё., Есiмбекова Р. I., Сахишева С. Ш., Мұсажанова М.Қ..

Анатомия және физиология. Атлас. - Алматы:Арыс, 2007.-169 б.3. Набидолина Ш.С. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың анатомиясы,

физиологиясы және гигиенасы. Оқұлық.- Астана: Фолиант, 2007.-275 б.4. Солодков А. С., Сологуб Е.Б. Общая спортивная, возрастная физиология

человека. Учебник для высш.уч.заведений физ. Культуры.- М.: АлисияПРЕСС, 2005.5. Самусев Р.П., Селин Ю. М. Анатомия человека. Учеб. пособие, 3-е

изд.,перераб. и доп.- М.: Оникс, 2005.-576 с.:ил.

6. Сапин М. Р., Брыксина З. Г. Анатомия человека: в 2 кн. Учеб. пособие для студ.Вузов.- М.: Академия.- (Высшее профессиональное образование). Кн.2.-2006.-377 с.

7. Гайворонский И.В., Ничипорук Г.И. Анатомия пищеварительной системы.Учебное пособие.- СПб.:ЭЛБИ-СПб., 2004.-64 с.

8. Крылова Н.В.,Искренко И.А. Анатомия скелета: Анатомия человека в схемах ирисунках. М.: Изд-во РУДН,2005.-83 с.:ил. Изд.2- е.

9. Швырев, А. А. Анатомия человека. Изд. 2-е. для студ. вузов и сред. профес.Образования.- Ростов н/Д: Феникс, 2005.-188 с.

10. Қ.Дүйсембин, Г. Абеуова, З. Алиакбарова. Жасқа сай физиология жәневалеология. Оқулық.- Алматы, 2007.- 414б.

11. Нервная система и органы чувств. Рашидов И.И., Алматы, 2000.

Мамандықтың оқу Нысан жоспарынан ПМУ ҰС Н 7.18.3/32

көшірме

5В010801 – Дене шынықтыру және спорт мамандықтыңжұмыс оқу жоспарынан көшірме

Оқу түрі

Пәннің көп еңбектіқажет етуі Семестр бойынша

бақылаунысандары Семе

стр

Семестр бойынша студенттердің жұмыскөлемі

кре-дит-тер

академиялықсағат кре

диттер

Аудиториялық сабақ (ак. сағат)

СӨЖ(ак. сағат)

барлығы

ауд СӨЖ экз сын КП КЖбарлығы

дәр тәж зертбар-лығы

ОСӨЖ

күндізгі ЖОБ

негізінде

4 180 60 120 2 - - - 2 4 180 30 15 15 120

Сырттай ЖКБ

негізінде4 180 24 156 1 - - -

12 - - - -

1 4 180 - 6 6 156

Кафедра меңгерушісі ___________________ Ш.М.Жумадина « 12 » 112012 ж.

Жұмыс оқу жоспарыныңкелісу парағы

НысанПМУ ҰС Н 7.18.3/35

2012- 2013 жылына арналған Анатомия, спорт морфологиясының негіздері

пәнінің жұмыс оқу бағдарламасының келісу парағы

КЕЛІСУ ПАРАҒЫШығарушы

кафедраКафедра

меңгерушісініңА.Ж.Т.

Қолы Келісу күні

1 2 3 4Дене шынықтыру және

спортМастобаев Ю.А.

СӨЖ тапсырмаларын орындау және тапсыру жөніндегі Анатомия, спорт морфологиясының негіздері пәні бойынша

5В010801 Дене шынықтыру және спортмамандықтарының нысанындағы студенттерге арналған

бақылау шараларының күнтізбелік кестесі 1 рейтинг (2семестр)

Апталар 1 сабақүшін макс.

балл

1 2 3 4 5 6 7 8 барлығыМаксимальный балл

25 25 25 25100

Дәрістергедайындалужәне қатысу

СРС түрі/ есептүрі

ДСТ 1,2 ДСТ 3,4 ДСТ 5,6 ДСТ 7,816

Бақылау түрі У У У У

Макс. балл 2 4 4 4 4

Тәжірибеліксабақтарғадайындалужәне қатысу


ТСТ 1,2 ТСТ 3,4 ТСТ 5,6 ТСТ 7,832

Бақылау түрі қ қ қ қ

Макс. балл 4 8 8 8 8Зертханалықсабақтарғадайындалужәне қатысу


ЗСТ 1 ЗСТ 2 ЗСТ 3 ЗСТ 432

Бақылау түрі Қ Қ Қ ҚМакс. балл 8 8 8 8 8

Материалдыөзіндік меңгеру


ӨМТ ӨМТ ӨМТ ӨМТ20

Бақылау түрі АС АС АС АСМакс. балл 5 5 5 5 5

Пәнтақырыптарыбойыншамежелікбақылау


МБ1100

Бақылау түрі

Макс. балл 100

2 рейтинг (2 семестр)Апталар Макс.

балл за 1занятие

9 10 11 12 13 14 15 барлығыМаксимальный балл

30 30 30 10 100Дәрістергедайындалужәне қатысу


ДСТ 9,10 ДСТ 11,12 ДСТ 13,14 ДСТ 1522

Бақылау түрі қ қ қ қМакс. балл 3 6 6 6 4

Тәжірибеліксабақтарғадайындалужәне қатысу


ТСТ 9,10 ТСТ 11,12 ТСТ 13,1430

Бақылау түрі қ қ қМакс. балл 5 10 10 10

Зертханалықсабақтарғадайындалужәне қатысу


ЗСТ 5 ЗСТ 6 ЗСТ 724

Бақылау түрі Қ Қ ҚМакс. балл 8 8 8 8

Материалдыөзіндік меңгеру


ӨМТ ӨМТ ӨМТ ӨМТ24

Бақылау түрі АС АС АС АСМакс. балл 6 6 6 6 6

Пәнтақырыптарыбойыншамежелікбақылау


МБ2100

Бақылау түрі ТМакс. балл 100

Шартты белгілер: ДСТ – дәріс сабақтарына арналған тапсырмалар, қ – қатысу, ТСТ – тәжірибелік сабақтарғатапсырмалар, ЗСТ – зертханалық сабақтарға арналған тапсырмалар, Қ – қорғау, ӨМТ - өздік меңгеруге арналған тапсырмалар, с – сұрау, АС – ауызша сұрау, МБ1 – межелік бақылау №1, Т- тест.

Курс саясаты

Студенттер сабақты босатпай, мұқият әрбір сабаққа дайындалып, бағдарламабойынша барлық тәжірибелік тапсырмалар мен өзіндік жұмыс жоспарын дер кезіндеорындап, мұғалімнің берген тапсырмаларын тиянақты, сапалы жасап, оқу бағдарламасынасәйкес көрсетілген барлық бақылау түрлерін толық тапсыру қажет.

Сабақ босатқан, үлгерімі нашар студенттер өз тәртібіне жауапты болулары қажет.Себебсіз сабақ босатқандары үшін, студент қатаң тәртіпке шақырылады да, олардыңбағалау рейтингтеріне зардабы тиеді. Олардың оқу көрсеткіштерінің балдарықысқартылады:

- дәріс, тәжрибелік сабақттарын босатқаны үшін – 1 балл (1 сабаққа) кесіледі; - әрбір тәжрибелік сабаққа дайындалмау - 2 балл кесіледі; - кез келген ереже бұзушылық аудиториядан шығару мен баллды төмендетуге

әкеледі – 1 балл кесіледі; Семестрде 1 аралық бақылау қарастырылған. Тест әдісімен максималды 22 балл

алуға мүмкіндігіңіз бар.

Қорытынды бақылау – емтихан, тест арқылы жүреді.Көрсетілген талаптар тек қана студенттердің алған білімінің сапасын жоғарлатуға

бағытталған. Курстың саясатына сәйкес студенттердің оқуға деген ынтасы мен қатнасы

университет тәртібімен саясатына сәйкес болу керек.Соңғы қорытынды баға төмендегідей негіздер бойынша қойылады:1. сабаққа қатысу және дәріс конспектісін тексеру.

2. дәріс, тәжрибелік, өздік жұмыстарға белсенді қатысып, жауап беру.3. білімді тесттік бақылау бойынша тексеру.4. емтиханда алынған балл Білімді бағалау баллдық-рейтингті жүйемен жүргізіледі, күнтізбелік шаралар бойынша

студент өз бағасын өзі шығарып алады. Өзіңе керекті балл жинау үшін тәжрибеліксабақтарға белсенді қатысу. Егер осы айтылған жағдайлар жасалмаса студен өткентақырыптардың барлығын айтуғы тиіс, сонда ғана барып емтиханға жіберіледі.

Семестр бойы білімді бағалау жүргізіледі. Жұмыстарды тапсыру күнтізбелік шараларбойынша уақытында тапсырылуы тиіс.

Documents

ПӘНДІ ОҚЫТУ БАҒДАРЛАМАСЫ · 2015-12-15 · 8 Ішкі мүшелер 2 2 9. 9 Жүрек қан тамырлар жүйесі 2 2 8 1 0 ... Жыныстық