СИБИРИЙН МИЙН ХУМСНЫ ХИМИЙН СУДАЛГАА, … ih surguuli Sibiriin mi... · folia, N.meyri зэрэг ургамлын эфирийн тосны химийн

3

СИБИРИЙН МИЙН ХУМСНЫ ХИМИЙН СУДАЛГАА, ТАРИМАЛЖУУЛАХ

ТЕХНОЛОГИ ТӨСЛИЙН ТАЙЛАН

ХОВД 2019

http://www.google.mn/imgres?imgurl=http://www.worldlpgas.com/page_attachments/0000/1874/25mm_BB.JPG&imgrefurl=http://www.worldlpgas.com/news-and-events/news/news-2009/july-2009---wlpga-new-asian-development-bank-energy-partnership/&h=295&w=295&sz=44&tbnid=LvX2oOzJmlqvxM:&tbnh=90&tbnw=90&prev=/search?q=adb+logo&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=adb+logo&docid=RwPmujoVsEEq7M&hl=mn&sa=X&ei=93cTT_LzBpGOigLB8ZzfDQ&ved=0CDMQ9QEwAw&dur=3030

4

ТӨСЛИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ТАЙЛАН

1.ХИС-ийн Хими биологийн тэнхимийн багш доктор, дэд.проф. А.Амаржаргал, доктор,

дэд.проф. Ч.Оюунцэцэг, доктор Н.Тэгшжаргал, докторант Д.Энхтуул, хими технологийн I

ангийн оюутан Л.Янжмаа, К.Акерке, химийн багшийн III ангийн оюутан Х.Алтанбек,

Р.Сахем, БХЭ, ББШ-ийн ангийн оюутнууд ХИС-ийн дадлагын суурин болон тасалгаанд

сибирийн мийн хумсыг байгалийн үрээр тарималжуулсан./зураг1-5/

Зураг-1. Тасалгаанд тарьсан ургамлын ургалт/2019.05.20/

Зураг-2. Тасалгаанд тарьсан ургамлын ургалт/2019.07.25/

2019 оны 7-р сарын 13 ны байдлаар ургамлын ургалт- 60% болж нэмэгдсэн.

2019 оны 7-р сарын 21 ны байдлаар ургамлын ургалт- 66% байсан бол 2019 оны 7-р

сарын 29 ны байдлаар ургамлын ургалт- 84% болтлоо өссөн. Энэ үед 8 ургамал шинээр

ургасан. /Зураг-3/

Зураг-3. Тасалгаанд тарьсан ургамлын ургалт /2019.08.21/

5

2019 оны 9-р сарын 24 ны байдлаар ургамлын ургалт- 88% байсан бол 2019 оны

10-р сарын 1 ны байдлаар ургамлын ургалт- 90% болтлоо өссөн үзүүлэлттэй байна.

Эндээс харахад сибирийн мийн хумсыг байгалийн үрээр тарималжуулахад ургамлын

ургалт 17.5-90% болтлоо өсөж байна.

2019 оны 5-р сарын 18-наас эхлэн 5-р сарын 31-ны өдрүүдэд сибирийн мийн хумсыг

байгалийн үрээр ил талбайд тарималжуулах судалгааг Ховд их сургуулийн дадлагын

сууринд (N470 58.373/, E 091 037.436/) хийж гүйцэтгэлээ.

2019 оны 5-р сарын 18 нд ХИС-ийн дадлагын сууринд 12м урт, 6м өргөн талбайд

хашаа барьсан. / Зураг-4/.

Зураг-4. Ургамал тариалахад зориулж бэлтгэсэн хашаа /2019.05.18/

2019 оны 5-р сарын 23, 29,30-нд талбайн хөрсийг худгийн усаар услан тариалалтад

бэлтгэсэн.

2019 оны 5-р сарын 31 нд талбайг бэлтгэн усаар усалж ургамал хоорондын зай 50 см

байхаар тооцож 143 ширхэг ургамлыг үрээр тариалсан./Зураг-5/

Зураг-5. Ургамал хоорондын зайг хэмжин тэмдэглэгээ хийсэн нь /2019.05.31/

Үрээр тариалалт хийсэний дараа агаарын температур хэлбэлзэлтэй байсан тул хөрсний

чийг алдалт болон дулааны горимыг хэвийн хэмжээнд байлгах зорилгоор гялгар цаасаар

бүтээж усаар услах үед цаасыг авч 30-40 минутын хугацаанд агаарт байлган гялгар

цаасаар дахин бүтээж орчинд нь дасгасан. /Зураг-6/

6

Зураг- 6.Үр суулгасан талбайг гялгар

цаасаар бүтээж бэлтгэсэн нь/ 2019 .05.31/

2019 оны 6-р сарын 4 ны байдлаар 10 ширхэг ургамал соёолж гарч ирсэн.

2019 оны 6-р сарын 6 ны байдлаар 15 ширхэг ургамал, 2019 оны 6-р сарын 12 ны байдлаар

30 ширхэг, 2019 оны 6-р сарын 17 ны байдлаар 50 ширхэг, 6-р сарын 19 ны байдлаар 79

ширхэг ургамал соёолон гарч ирсэн. Ил талбайд ургамлын ургалт -55%-тай

байна/Зураг-7/

Зураг-6. Ил талбайд тариалсан ургамлын ургалт

2019 оны 6-р сарын 4,6, 7, 11, 13, 17, 19, 20, 21- ны өдрүүдэд усалгаа хийсэн. Усалгааг

2019 оны 8-р сарын 14,16,18,20, 22, 24, 26, 28, 30, 9-р сарын 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15, 17,19, 20,

21,23,25, 27- ны өдрүүдэд хийсэн./Зураг-7/.

Зураг-7. Ил талбайд тариалсан ургамлын усалгаа

Усалгааг 2019 оны 6-р сарын 22, 24, 26, 28, 30, 7-р сарын 1,3, 5, 7, 9, 11, 13, 15, 17,19,

20, 21,23,25, 27- ны өдрүүдэд хийсэн. Ил талбайд ургасан ургамлын навчлалтын үеийн

ургалтыг харуулав./Зураг-8/

7

Зураг-8. Ил талбайд тариалсан ургамлын ургалт /2019.08.21/

Ил талбайд ургасан ургамлын ургалтыг харуулав. /Зураг-9/

Зураг-9. Ил талбайд тариалсан ургамлын ургалт /2019.09.05/

2019 оны 5-10-р сард ил талбайд тариалсан сибирийн мийн хумсны ургалт 15-80%

болтлоо өсөж байна.

2. Тарималжуулсан сибирийн мийн хумсны усалгаа, арчилгаа, морфологи хэмжилтийг

төслийн удирдагч А.Амаржаргал, төслийн гүйцэтгэгч Ч.Нямсүрэн нар хариуцан ажилласан.

3.2019 оны 5-р сарын 10-нд ХИС-ийн Хими биологийн тэнхимийн багш доктор,

дэд.проф. А.Амаржаргал, доктор Н.Тэгшжаргал, доктор, дэд.проф. Ч.Оюунцэцэг,

докторант Д.Энхтуул, МУИС-ын химийн тэнхимийн багш доктор Ж.Ирэхбаяр нар

“Ургамлын биохимийн судалгааны арга зүй ” сургалтыг Ховд их сургуулийн хими,

биологи, газарзүйн ангийн оюутнуудад зохион байгуулсан.

8

Сургалтад Ховд их сургуулийн хими технологи, байгаль орчныг хамгаалах технологи,

биологи байгаль шинжлэлийн багш, газарзүй байгаль шинжлэлийн багш, геологи,

сургуулийн өмнөх боловсролын ангийн 86 оюутан хамрагдсан. /Зураг-10,11/

Зураг-10. Сургалтын хөтөлбөр, сургалтад оролцогчид

Зураг-11. Сургалтад оролцсон оюутнууд, сургалтын үйл явц

4. 2019 оны 10-р сарын 16нд ХИС-ийн Хими биологийн тэнхимийн багш доктор, дэд.проф

Ч.Оюунцэцэг, доктор Н.Тэгшжаргал, доктор, дэд.проф. А.Амаржаргал, докторант

Д.Энхтуул, Хими, химийн технологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах жилтан

доктор Ш.Алтанцэцэг, төслийн гүйцэтгэгч

Ч.Нямсүрэн нар “Эфирийн тост ургамал

тариалах арга зүй” сургалтыг Ховд аймгийн

хүнс, хөдөө аж ахуйн газрын мэргэжилтэн, Хар ус

нуурын сав газрын мэргэжилтэн, ХИС-ийн

ажилтан, ажилчид, оюутнууд, Ховд аймгийн

Цаст Алтай дунд сургууль, Ховд аймгийн Прогресс

дунд сургууль, Ховд аймгийн лаборатори 1-р

9

сургууль, Ховд аймгийн 12 жилийн 2-р дунд сургууль, Ховд аймгийн 6-р дунд сургууль,

Ховд аймгийн 7-р дунд сургууль, Ховд аймгийн 3-р дунд сургуулийн Хими, биологийн

багш нар, сурагчид, Ховд аймгийн багийн ард иргэдэд-86 хүнд зохион байгуулж,

сибирийн мийн хумсны 500 грамм үр тараасан. /Зураг-12,13/

Зураг-12. Сургалтын хөтөлбөр, сургалтад оролцсон иргэд

Зураг-13. Сургалтын үйл явц

4.2019 оны 7-р сар, 9-р сард Увс аймгийн Хархираа уулнаас сибирийн мийн хумсны дээж

түүж судалгаанд ашигласан./Зураг-14-17/

10

Зураг-14. Судалгааны багийн гишүүд /2019.07.25/ Зураг-15. Судалгааны багийн гишүүд

/2019.09.08/

Зураг-16. Сибирийн мийн хумс /2019.07.25/ Зураг-17. Сибирийн мийн хумс /2019.09.08/

5.2019 оны 9-р сарын 6-15-нд Увс аймгийн Хархираа уулын чиглэлд судалгааны

экспедици зохион байгуулж сибирийн мийн хумсны үр бэлтгэн Ховд аймгийн ард иргэдэд

тарааж өгсөн.

6. ШУА, ХХТХ-ийн Эфирийн тос судлалын лабораторид доктор Ш.Алтанцэцэг

сибирийн мийн хумсны эфирийн тосыг усны уураар нэрж гарган авч эфирийн тосны

химийн бүрэлдэхүүнийг ОХУ-ын Новосибирскийн органик химийн хүрээлэнд хийж

гүйцэтгэсэн.

7. Ховд их сургуулийн магистрант Н.Ундармаа, Хими биологийн тэнхимийн багш,

докторант Д.Энхтуул нар Сибирийн мийн хумсны витамин-С, витамин-РР, эслэгийн

агууламжийг Ховд их сургуулийн бихимийн лабораторид тодорхойлсон.

8.Сибирийн мийн хумсны макро, микро элементийн агууламжийг Геологийн төв

лабораторид тодорхойлон үр дүнг Хими биологийн тэнхимийн багш А.Амаржаргал

боловсруулан олон улсын эрдэм шинжилгээний хуралд “Сибирийн мийн хумсны макро,

микро элементийн судалгаа” сэдвээр илтгэл хэлэлцүүлсэн./Зураг-18/

11

Зураг-18.Баруун Монгол, түүний хил залгаа нутгийн байгалийн нөхцөл, түүх, хэл, соёл

сэдэвт олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал /Ховд., 2019.09.22/

9.Сибирийн мийн хумсны исэлдэлт, бактери, хавдар эсэргүүцэх идэвхийн

судалгааны үр дүнгээр төслийн удирдагч А.Амаржаргал боловсруулалт хийж өгүүлэл

хэвлүүлсэн.

Хэвлүүлсэн бүтээл.

1.А.Амаржаргал, Б.Нандинцэцэг Сибирийн мийн хумсны макро, микро элементийн

судалгаа //“Баруун Монгол, түүний хил залгаа нутгийн байгалийн нөхцөл, түүх, хэл, соёл

Ховд., 2019, х.276-281

2.A.Amarjargal, Altantsetseg Sh Studies on chemicial composition and antioxidant activity

of Nepeta sibirica L essential oil and vultivation technology Возможности развития

краеведения и туризма Сибирского региона и сопредельных территорий Сборник

материалов XVIII международной научно-практической конференции, посвященной 415

летию города Томска Томск., 2019 , стр.137-146, ISBN 978-5-6043465-8-7, УДК908

(571,1)(063), ББК26.89 (253.3)

3.A.Amarjargal, Altantsetseg Sh, N.Undarmaa Chemicial composition of essential oils,

oxidation on Nepeta sibirica L and technology of cultivation Book of abstract Smart green smart

blue Open science conference ., Lviv, 2019 , p.12

4. A.Amarjargal, Altantsetseg Sh Studies on chemicial composition and antioxidant activity

of Nepeta sibirica L essential oil and сultivation technology Трансграничные регионы в

условиях глообальных изменений: современные вызовы и перспективы развития

Материалы международной научно-практической конференции, посвященной 70 летию

Алтайского республиканского отделения Всероссийской общественной организации

Горно-Алтайск., 2019, стр.16-25, ISBN 978-5-91425-171-7, УДК379,501,503, 504,910, 911.2

ББК 20.1 Т-65/зураг-20,21/

12

Зураг-20. Хэвлүүлсэн бүтээл

10.Ургамлын биохимийн судалгаанд зориулан 10937580 төгрөгийн багаж тоног

төхөөрөмж худалдан авсан.

ТӨСЛИЙН СУДАЛГААНЫ ТАЙЛАН

I БҮЛЭГ. СИБИРИЙН МИЙН ХУМС УРГАМЛЫН СУДЛАГДСАН БАЙДЛЫН ТОЙМ.

1.1.СИБИРИЙН МИЙН ХУМС УРГАМЛЫН ТАРХАЛТ, БОТАНИК ШИНЖ, СУДЛАГДСАН

БАЙДАЛ

Ургамлын тархалт. Европи, Ази, Африкийн орнуудад 280 зүйл мийн хумс ургадаг. Иранд

67 зүйл мийн хумс нь ургадагаас [26,24] 39 зүйл нь Ираны унаган ургамал юм [41].

ОХУ-ын ургамлын аймагт 21 зүйл [6], Туркед 33 зүйл[27], Монголд 3 зүйл[5]., Узбекстанд

19 зүйлийн мийн хумс ургадаг [34].

13

Сибирийн мийн хумс нь Монгол орны Хангай, Их Нууруудын хотгор, Говь-Алтай,

Монгол-Алтай, Дорнод Монголын тойрогт ойт хээр, хээр, говийн бүсэд уулын хээр, голын

нуга, голын сайр, нугажуу хажуу хад асганд ургана[2,12].

Ботаник шинж. Сибирийн мийн хумс нь урт мөлхөө үндэстэй, 60-100 см өндөр өвслөг

ургамал. Навч нь өндгөрхүү хэлбэртэй 5-15 см урт, 1-10см өргөн, ирмэгээрээ хөрөөн

шүдлэгтэй. Цэцэг нь 3-6-аараа хуурамч тойруулга үүсгэн түрүүлэрхүү багцат нэгдэнэ.

Цомирлог нь хөх туяатай бөгөөд түүний 3 шүдлэг нь нэлээд том, хоёр нь нарийхан, дэлбээ

нь хөх, 2.5-3.5 см урт [5].

Сибирийн мийн хумс ургамлын эфирийн тосны судлагдсан байдал.

Судлагдсан байдал. Монголоос түүсэн сибирийн мийн хумс нь газрын дээд хэсэгтээ

флавноид, эфирийн тос-0.3мл/100мг агуулагдана. ОХУ-аас түүсэн дээжний газрын дээд

хэсэгт флавноид-1.9 мг агуулагдана [11].

Ургамлын газрын дээд хэсэгт апигенин, лютеолин бүхий флавноид, 3

гидроксидигидропепеталактон агуулсан эфирийн тос 0.3мл/100г, шоргоолжны хүчил,

бамбайн хүчил оролцсон органик хүчил агуулагдана[1].

Сибирийн мийн хумсны бутлалтын үеийн нойтон ургамалд эфирийнтос-0.15%,

эфирийн тосны нягт-1.0517г/см3, хугарлын өнцөг-3085', хугарлын илтгэгч-1.4920, хүчлийн

тоо-83.41, эфирийн тоо-216.86, ацетатжуулсаны дараах эфирийн тоо-232.56, эфирийн тос

нь спиртэд уусахгүй шинжтэй [6,15].

Мийн хумсны Nepeta persica Boiss, N.ispaharica Boiss ,N.binaludensis.Zamzad,

N.daenensis, N.sibirica, N.sintenisi, N.involucrate, N.pannonica, N.satureioides, N.hellotropi

folia, N.meyri зэрэг ургамлын эфирийн тосны химийн судалгаа хийгдсэн байна [26].

Мийн хумсны зүйл ургамлын эфирийн тосонд 1.8 цинеол, непаталактоны изомер

нэгдлүүд зонхилон агуулагдана [23,24,21]

Монгол оронд 3 зүйлийн мийн хумс ургадгаас [5] сибирийн мийн хумсны эфирийн

тосны химийн бүрэлдэхүүний судалгаа хийгдсэн байна[15,21]

Javidnia нарын судалгаагаар N. persica-ийн эфирийн тосонд 2,3,4,5-тетраметил -1,4-

гексадиен, 4aβ, 7a, 7aα непаталактон агуулагддаг болохыг тогтоожээ.

Ургамлын газрын дээд хэсгийн эфирийн тосонд 4α β,7α,7aα-непеталактон (26.5%),

(E)-β-фарнезен (4.4%) агуулдаг болохыг илрүүлжээ.

14

Ургамлын иш, навчны эфирийн тосонд 4αβ,7α,7aβ-непеталактон, 4α,7α,7αβ

непеталактон зонхилон агуулагддаг бол үндэсний эфирийн тосонд α-пинен (40.4%),

4αβ,7α,7α β-непеталактон (27.1%) зонхилон агуулагдаж байна [41].

Nepeta atlantica Ball, Nepeta tuberosa L. subsp reticulata (Desf.) Maire, Nepeta cataria L.,

Nepeta granatensis Boiss-ийн эфирийн тосонд 4a-a, 7-a, 7a-b-непеталактоны агууламж-70%

хүртэл агуулагддаг болохыг судалгаагаар илрүүлжээ [55].

N.atlantica-ийн эфирийн тосонд α-пинен- 1.1%, β-пинен- 1.1%, камфен-1.1%, камфор-

1.1%, α-фелландрен- 1.1%, терпинен- 1.1%, сабинен-0.2%, цимен-0.3%, лимонен-

0.2%,ментон--0.2%, туйон-0.1%, борнеол-0.1%, линалил ацетат-0.5%, ментол-0.6%,

линалоол-0,6%, пулегон-0.4%, тимол-0.8%, α-терпинеол-0.6%,цитронеллол-0.8%, 4a- α, 7-

α, 7а- β –непеталактон-71.4%, дигидронепеталактон-3.1%, метил эвгенол-0.9%,

метилизоэвгенол-0.5%, β-кариофиллен-8.2%,α-куркумен-1.3%, фарнезол-2.5% агуулагддаг

болохыг илрүүлжээ [55].

N.tuberosa-ийн эфирийн тосонд α-пинен-1.3%, β-пинен-0.9%, камфен-0.3%, камфор-

1.2%, α-фелландрен-0.6%, терпинен-0.9%, сабинен-0.6%, цимен-0.9%, лимонен-

0.5%,ментон-0.4%, туйон-0.4%, борнеол-0.6%, линалил ацетат-0.4%, ментол-1.6%,

линалоол-0.5%, пулегон-0.9%, тимол-0.6%, α-терпинеол-0.5%, цитронеллол-0.6%, 4a-α,7-

α,7а-β–непеталактон-76.8%, дигидронепеталактон-5.9%, метил эвгенол-0.8%,

метилизоэвгенол-0.6%,β-кариофиллен-0.7%, α-куркумен-0.7%, фарнезол-0.8% агуулагддаг

болохыг илрүүлжээ [55].

N. cataria -ийн эфирийн тосонд α-пинен- 0.4%, β-пинен-0.9%, камфен-0.9%, камфор-

0.5%, α-фелландрен-0.2%, терпинен-4.2%, сабинен-0.2%, цимен-0.2%, лимонен-

4.1%,ментон-0.2%, туйон-0.4%, борнеол-0.3%, линалил ацетат-0.2%, ментол-0.2%,


α,7а-β–непеталактон-77.4%, дигидронепеталактон-5.0%, метил эвгенол-0.1%,


болохыг судалгаагаар тогтоожээ [55].

N.granatensis-ийн эфирийн тосонд α-пинен- 6.3%, β-пинен-2.3%, камфен-1.1%,

камфор-24%, α-фелландрен-5.8%, терпинен-0.5%, сабинен-0.5%, цимен-3.8%, лимонен-

0.3%, ментон-0.7%, туйон-0.6%, борнеол-0.6%, линалил ацетат-1.4%, ментол-0.4%,


15

α,7а-β–непеталактон-39.4%,дигидронепеталактон-2.8%, метил эвгенол-0.9%,


болохыг судалгаагаар тогтоожээ [55].

Хүнсний гаралтай халдварын түгээмэл шалтгаан болох N. cataria-ийн эфирийн тосыг

гурван янзын ургац хураах үе шатанд үзүүлэх нөлөөллийг шөлний микрооридолизацийн

аргаарсудлан тогтоосон[57].

N.cataria-ийн навчлалт, нахиа үүсэлт, цэцэглэлтийн үеийн эфирийн тосонд 4a-α,7-α,7a-

β-непеталактон (55–58%), 4a-α,7-β,7a-α-непеталактон(30–31.2%) агуулагддаг болохыг

тогтоосон [57].

N.cataria-ийн эфирийн тос нь хоол хүнсээр дамждаг эмгэг төрүүлэгчид, нянгийн эсрэг

идэвхийг 0.125–2мкл/мл концентрацитай дээжинд үзүүлдэг болохыг судлан тогтоожээ.

N.cataria-ийн эфирийн тосыг хүнсний бүтээгдэхүүнийг хадгалахад ашигладаг

байгалийн гаралтай бодис болгон ашиглах боломжтой [57].

N.cataria-ийн эфирийн тос нь хоол хүнсээр дамждаг эмгэг төрүүлэгчид, нянгийн эсрэг

идэвхийг 0.125–2мкл/мл концентрацитай дээжинд үзүүлдэг болохыг судлан тогтоожээ.

N.cataria-ийн эфирийн тосыг хүнсний бүтээгдэхүүнийг хадгалахад ашигладаг

байгалийн гаралтай бодис болгон ашиглах боломжтой [57].

N.cataria-ийн навчлалтын үеийн эфирийн тосонд α-пинен-2.7%, β-пинен- 0.8%,

1циклогексил метил кетон-0.5%, триплал-0.1%, тимол-0.4%, 4a-α,7-α,7а-β–непеталактон-

55%,4a-α,7-β,7a-α-непеталактон-30.06%, транс кариофиллен-1.1%, α-гумулен-0.82%,

11додеканол-0.84%, спатуленол-0.6%, кариофиллений оксид-0.5%, 6,10 диметил 2 ундекан-

0.2% агуулагддаг болохыг тогтоосон [57].

N.cataria-ийн нахиа үүсэлтийн үеийн эфирийн тосонд α-пинен-3.1%, β-пинен-

1.13%, 1циклогексил метил кетон-0.6%, триплал-0.4%, тимол-0.4%, 4a-α,7-α,7а-β–

непеталактон-58%, 4a-α,7-β,7a-α-непеталактон-31.1%, транс кариофиллен-2.7%, α-гумулен-

0.92%, 11додеканол-0.69%, спатуленол-0.4%, кариофиллений оксид-0.2% агуулагддаг

болохыг илрүүлжээ[57].

N.cataria-ийн цэцэглэлтийн үеийн эфирийн тосонд α-пинен-4.6%, β-пинен-1.64%,

сабинен-0.15%, 1циклогексил метил кетон-0.7%, триплал-0.4%, тимол-0.57%, 4a-α,7-α,7а-

β–непеталактон-55.03%, 4a-α,7-β,7a-α-непеталактон-31.2%, транс кариофиллен-2.1%,

16

α-гумулен-0.87%, 11додеканол-1.1%, спатуленол-0.3%, кариофиллений оксид-0.12%, 6,10

диметил 2 ундекан-0.25% агуулагддаг болохыг тогтоожээ[53].

1.2.МИЙН ХУМСНЫ ЗҮЙЛ УРГАМЛЫН БАКТЕРИЙН ЭСРЭГ ИДЭВХИЙН СУДЛАГДСАН

БАЙДЛЫН ТОЙМ

N.persica-ийн эфирийн тос нь Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus

aureus, Salmonella thyphi, Enterococcus faecalis бактерийн эсрэг идэвхтэй болохыг

судалгаагаар тогтоожээ.

N.persica–ийн эфирийн тос нь исэлдэлт, микробын эсрэг, тайвшруулах үйлчилгээтэй

болохыг судлан тогтоосон байна. Эфирийн тос нь микроб, мөөгөнцрийн эсрэг

үйчилгээтэй болохыг илрүүлжээ[41].

S.costus ургамлын үндэснээс гарган авсан метанол болон тосонд хандны үйлдлийг 14

эмгэг төрүүлэгч нянгуудад диск нэвчүүлэх болон бичил шингэрүүлэх аргаар гүйцэтгэн

тодорхойлоход Shigella flexneri болон Salmonella typhimurium нянгуудын есөлт, үржпийг

зогсоох (цэвэр бүс 25-28 мм ) өндөр идэвхтэй болох нь тогтоогдсон [49].

Saussurea amara ургамлын газрын дээд хэсгийн усан хандны үйлдлийг E.coli, Salmonella

enteritidis, Helibacter pylori, Neisseria gonorrhoeae, Streptococcus pyogenes, Staphylococcus

aureus, Candida albicans нянгуудад диск нэвчүүлэх болон шингэрүүлэлтийн аргаар

тогтооход E.coli, С.albicans, N.gonorrhoeae нянгуудын өсөлт үржлийг зогсоох идэвх сайтай

нь тогтоогдсон[49].

Чацарганы үрийн метанол болон этанолын ханд нь эмгэг төрүүлэгч грам эерэг

Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis, грам сөрөг савханцар бактерийн эсрэг идэвх үзүүлж

тэдгээрийн өсөлтийг дарангуйлж буй бүсийн хэмжээ 8.6+0.57-11.3+1.52 мм байна.

Чацарганы биологийн идэвхийн үзүүлэлт байгалийн болон таримал сортын үрэнд

ойролцоо түвшинд байгаа нь түүнийг байгалийн нөөшлөгч болгон ашиглах боломжийг

харуулж байна [53].

Арьс нь хүний биеийг гадна орчны халдвараас хамгаалан бүрхэж байдаг бөгөөд энэ

хэсэгт Staphylococcus, Micrococcus, Corynebacterium, Brevibacteria, Propionibacteria,

Acinetobacter зэрэг арьсны хэвийн микрофлор оршин байдаг байна.

Гэвч эдгээр микроорганизмууд нь тохиромжтой нөхцөл бүрдсэн тохиолдолд батга,

үрэвсэл үүсгэх процессд оролцдог. Батга үүсгэгч бичил биетэн нь Propionibacterium acnes

юм.

17

Ялангуяа хүнд хэлбэрийн батга нь демодекс хачиг, P. acnes, S.epidermidis бактериудын

хавсарсан тохиолдолд нөхцөлддөг болохыг тогтоон зарим орны судлаачдын үр дүнтэй

харьцуулан үзжээ [52].

Монгол орноос түүсэн Ямаан ангалзуур /Lagochilus ilicifolius Bge/ ургамлын бактерийн

эсрэг идэвхийг этанол, петролейны эфир, хлороформ, этил ацетат, н-бутанолын фракц,

усны хандад агуулагдах нийлбэр алкалоидын үйлчлэх нөлөөг 4 төрлийн бактери S.aureus,

B.subtilis, B.cereus and E.coli дээр судлан үзсэн. Сөрөг контролиор ампиллинийг авсан.

Ямаан ангалзуурын нийлбэр алкалоид, этанолын ханд, петролейны эфирийн ханд,

хлороформын ханд, этил ацетатын ханд, н-бутанолын фракц, усан ханд нь S.aureus

бактерийн 500мкг/диск тундаа харгалзан 18.0±0.02мм, 8.2±0.02мм, 20±0.02мм,

14.0±0.02мм, 12.0±0.02мм, 18.0±0.02мм, 14.0±0.02мм хэмжээтэй бактерийн эсрэг идэвх

үзүүлж байгааг тогтоожээ[54].

Ямаан ангалзуурын нийлбэр алкалоид, этанолын ханд, петролейны эфирийн ханд,

хлороформын ханд, этил ацетатын ханд, н-бутанолын фракц, усан ханд нь E.coli бактерийн

500мкг/диск тундаа харгалзан 12.0±0.02мм, 20.0±0.02мм, 11.0±0.02мм, 16.0±0.02мм,

15.0±0.02мм, 8.2±0.02мм, 12.0±0.02мм хэмжээтэй бактерийн эсрэг идэвх үзүүлж байгааг

тогтоожээ[54].

Ямаан ангалзуурын этил ацетатын ханд нь B.subtilis бактерийн 100мкг/диск тундаа

3.0±0.1мм хэмжээтэй бактерийн эсрэг идэвх үзүүлдэг болохыг судлан тогтоожээ[50].

Ямаан ангалзуурын этанолын ханд, этил ацетатын ханд, н-бутанолын фракц нь B.cereus

бактерийн 100мкг/диск тундаа харгалзан 5.0±0.1 мм хэмжээтэй бактерийн эсрэг идэвх

үзүүлж байгааг судлан тогтоосон байна[54].

Ямаан ангалзуурын нийлбэр алкалоид, петролейны эфирийн ханд, хлороформын ханд,

усан ханд нь B.cereus бактерийн эсрэг идэвх үзүүлэхгүй байсан [54].

N. atlantica, N. tuberosa, N. cataria ургамлын эфирийн тос нь S. aureus (ATCC 25923), E.

coli (ATCC 25922) бактерийн эсрэг идэвх 4.37-16.25 мкг/мл хэмжээтэй идэвх үзүүлж

байсан.

N.granatensis-ийн эфирийн тосонд непеталактоны концентраци байга байсан боловч

бактерийн эсрэг идэвх нь 22.50- 80.00мкг/мл байлаа. Мийн хумсны зүйл ургамлын

эфирийн тосонд агуулагдах непеталактоны агууламж нь E.coli, S.aureus омгийн бактерид

илүү үйлчлэл үзүүлж байна.

18

E.coli , S. aureus омгийн бактери нь өвчлөл, нас баралтыг үүсгэдэг хоёр бичил биет

юм[55].

N. tuberosa-ийн эфирийн тос нь E. coli ATCC 25922 бактерийг 6.25 ± 1.25мкг/мл, E. coli

бактерийг 30.0 ± 5.77 мкг/мл P. aeruginosa ATCC 27853 бактерийг 40.0 ± 0.00 мкг/мл , S.

aureus ATCC 25923 бактерийг 4.37 ± 0.62 мкг/мл, S. aureus бактерийг 23.33 ± 8.81 мкг/мл ,

S. enteritidis бактерийг 20.00 ± 0.00 мкг/мл хэмжээтэй дарангуйлж байсан [55].

N. atlantica-ийн эфирийн тос нь E. coli ATCC 25922 бактерийг 13.13 ± 4.25 мкг/мл, E.

coli бактерийг 7.96 ± 4.07 мкг/мл P. aeruginosa ATCC 27853 бактерийг 22.50 ± 6.29 мкг/мл

, S. aureus ATCC 25923 бактерийг 7.50 ± 1.44 мкг/мл, S. aureus бактерийг 18.43 ± 7.92 мкг/мл

, S. enteritidis бактерийг 20.00 ± 0.00 мкг/мл хэмжээтэй дарангуйлдаг болохыг судалгаагаар

тогтоожээ[55].

N. cataria-ийн эфирийн тос нь E. coli ATCC 25922 бактерийг 16.25 ± 3.75 мкг/мл, E. coli

бактерийг 16.60 ± 3.33 мкг/мл P. aeruginosa ATCC 27853 бактерийг 37.50 ± 15.47 мкг/мл ,

S. aureus ATCC 25923 бактерийг 5.00 ± 0.00 мкг/мл, S. aureus бактерийг 10.00 ± 3.53 мкг/мл,

S. enteritidis бактерийг 53.33 ± 13.33 мкг/мл хэмжээтэй дарангуйлдаг болохыг судалгаагаар

тогтоосон байна[55].

N. granatensis- ийн эфирийн тос нь E. coli ATCC 25922 бактерийг 35.00 ± 15.00 мкг/мл,

E. coli бактерийг 70.00 ± 10.00 мкг/мл P. aeruginosa ATCC 27853 бактерийг 40.00 ± 0.00

мкг/мл , S. aureus ATCC 25923 бактерийг 22.50 ± 6.29 мкг/мл, S. aureus бактерийг 68.00 ±

12.00мкг/мл, S. enteritidis бактерийг 80.00 ± 0.00 мкг/мл хэмжээтэй дарангуйлдаг болохыг

судалгаагаар тогтоосон байна[55].

Nepeta cataria-ийн навчны усан ханданд бактерийн эсрэг идэвхийг 5 төрлийн бактери

(Staphylococcus aureus, Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa, Escherichia coli

,Bacillus subtillis), 2төрлийн мөөгөнцөрт( Aspergillus flavus, Candida albicans) судалж үзэхэд

S. aureus, B. subtillis-ийн бактерийн эсрэг идэвх өндөр, A. flavus-ийн төрлийн мөөгөнцөрт

идэвх өөндөр байлаа.

Бактерийн эсрэг идэвхийг тодорхойлохдоо харьцуулах антибиотикээр стрептомицины

сульфат, мөөгөнцрийн эсрэг идэвхийг тодорхойлохдоо харьцуулах бэлдмэлээр нистатиныг

авч судалгаанд ашиглажээ [56].

Nepeta cataria-ийн навчны усан ханданд бактерийн эсрэг идэвхийг Staphylococcus aureus

бактери дээр судалж үзэхэд 200мкг/мл, 300мкг/мл, 400мкг/мл, 500мкг/мл концентрацитай

19

уусмалд 5.03±0.011мм, 14±1.20мм, 16±1.15мм, 20.0±0.11мм, стрептомицины сульфатын

бэлдмэл 22±0.57 мм утгатай байлаа [56].

Nepeta cataria-ийн навчны усан ханданд бактерийн эсрэг идэвхийг K.pneumoniae бактери

дээр судалж үзэхэд 400мкг/мл, 500мкг/мл концентрацитай уусмалд 10±0.79 мм, 14±0.03мм,

18±1.20мм, стрептомицины сульфатын бэлдмэл 18±1.20 мм утгатай байлаа[56].

Nepeta cataria-ийн навчны усан ханданд бактерийн эсрэг идэвхийг P.aeruginosa бактери

дээр судалж үзэхэд 200мкг/мл, 300мкг/мл, 400мкг/мл, 500мкг/мл концентрацитай уусмалд

3.80±0.16мм, 4.67±0.12мм, 8.50±0.09мм, 10±0.33мм, стрептомицины сульфатын бэлдмэл

15±0.33 мм утгатай байдаг болохыг судлан тогтоожээ[56].

Nepeta cataria-ийн навчны усан ханданд бактерийн эсрэг идэвхийг E. coli бактери дээр

судалж үзэхэд 300мкг/мл, 400мкг/мл, 500мкг/мл концентрацитай уусмалд 10±0.79мм,

13±0.57мм, 15±0.88мм, стрептомицины сульфатын бэлдмэл 22.13±0.25мм утгатай байдаг

болохыг судлан тогтоожээ[56].

Nepeta cataria-ийн навчны усан ханданд бактерийн эсрэг идэвхийг B. subtillis бактери

дээр судалж үзэхэд 300мкг/мл, 400мкг/мл, 500мкг/мл концентрацитай уусмалд

8.50±0.09мм, 13±0.57мм, 18±0.57мм, стрептомицины сульфатын бэлдмэлд 28.24±0.14мм

утгатай байдаг болохыг судлан тогтоожээ[56].

Nepeta cataria-ийн навчны усан ханданд мөөгөнцрийн эсрэг идэвхийг A. flavus мөөгөнцөр

дээрсудалж үзэхэд 400мкг/мл, 500мкг/мл концентрацитай уусмалд 5.56±0.20мм,

10±0.79мм, нистатины бэлдмэлд 22±0.57мм утгатай байдаг болохыг судлан тогтоожээ[56].

Nepeta cataria-ийн навчны усан ханданд мөөгөнцрийн эсрэг идэвхийг C. albicans

мөөгөнцөр дээр судалж үзэхэд 400мкг/мл, 500мкг/мл концентрацитай уусмалд 8±0.33мм,

10±0.33мм, нистатины бэлдмэлд 18.67±0.16мм утгатай байдаг болохыг судлан тогтоосон

байна[56].

1. 3. УРГАМЛЫН ХАВДРЫН ЭСРЭГ ИДЭВХИЙН СУДЛАГДСАН БАЙДАЛ.

Saussurea medusa ургамлыг Хятадын уламжлалт анагаах ухаанд гэмтлийн гаралтай цус

алдалт, ревматойд артрит, толгойн өвдөлт зэргийн үед эмчилгээнд хэрэглэдэг.

S.medusa ургамлаас ялгаж авсан терпеноид болон флавноидуудыг альдоз редуктаз

ферментэд нөлөөлөх идэвхийг туршилтын хулгана дээр хийж гүйцэтгэхэд чихрийн шижин

өвчний хүндрэлийн улмаас үүсч болох нүдний болор цайхад нөлөөлдөг альдоз редуктаз

20

ферментийг саатуулах идэвхтэй нь тогтоогдсон. Мөн уг ургамлын хавдрын эсийн өсөлтийг

саатуулах идэвхийг тогтоосон судалгаа хийгдсэн байна[49].

S.lappa ургамлын үндэснээс гаргасан хандыг 0-1000 мг/мл концентрацитайгаар

бэлтгэн хүний ходоодны хавдрын AGS эсийн өсгөвөр дээр хийж ургамлын үйлдлийг

тодорхойлсон.

Үр дүнг харахад ургамлын хандны концентраци нэмэгдэх буюу 200 мг/мл хүрэхэд

эсийн өсөлт 80%-аар буурч, апоптозыг 86.25%-аар идэвхжүүлсэн байна [49].

Хавдрын эсийн өсөлтөнд нөлөөлөх үйлдэл. S.amara Хулганы нойр булчирхайн р эсээс

гаралтай инсулинома хавдраас гаргаж авсан INS-1E эсийн өсгөвөр дээр S.amara ургамлын

хандыг хийж өсгөвөрлөн 24, 48, 72 цагийн дараах үр дүнг тооцоход ургамлын хандны

концентраци болон хугацааны нөлөөтэйгээр INS-1E эсийн өсөлт, үржил саатажбайсан [17].

S.amara ургамал нь хавдрын эсийн апоптозыг идэвхижүүлэх, инсулины ялгарлыг

нэмэгдүүлэх үйлдэлтэй нь судалгаагаар тогтоогдсон [49].

S..salicifolia ургамлын этанолд уусгасан хэд хэдэн концентрацитай хандыг хүний

ходоодны аденокарцинома хавдрын AGS болон хулганы элэгний хавдрын Нера 1с1с7 эсийн

өсгөвруүдэд нөлөелөх идэвхийг судлахад ургамлын хандны тун-эсийн үржил сааталт

хоорондоо хамааралтай ба апоптозд нелөелөх үйлдэл сайтай байгаа нь тогтоогджээ[49].

Nepeta deflersiana –ийн хлороформын хандны фракцууд (ND-1 – ND-15) нь хүний

хөхний хорт хавдрын эсүүд (MCF-7), хүний уушигны хорт хавдрын эсүүдтэй (A-549)

үйлчлэх механизмыг судалсан.

Nepeta deflersiana –ийн хлороформын хандны фракцууд нь MCF-7 ба A-549 эсийн

эсийн амьдрах чадварыг эрс бууруулж, эсийн морфологийг концентрациас хамааралтай

байдлаар өөрчлөв.

Дэд фракцуудын хувьд/ ND-10/ фракц нь бусад фракцуудтай харьцуулахад

цитотоксик чанар харьцангуй өндөр байсан. Nepeta deflersiana –ийн /ND-1/ фракц нь нь

өндөр концентрацитай байх үед цитотоксик байдлыг үүсгэхгүй байсан байна. Nepeta

deflersiana ханд нь концентрацийн бүх утгуудад хүний уушигны хорт хавдрын эсийн

/А-549/ өсөлтийг саатуулж байсан [43].

Nepeta deflersiana-ийн ханд нь Хүний умайн хүзүүний хорт хавдрын эсүүд (HeLa) -ийн

эсрэг ND-AgNP-ийн эсрэг мийг идэвхийг судалжээ. Цитотоксик хариу урвалыг 3-(4,5-

диметилтиазол-2-жил) -2,5-дифенилтетразолиум бромид (MTT), төвийг сахисан улаан

21

өсгөвөрлөлт (NRU) шинжилгээ, морфологийн өөрчлөлтөөр үнэлэв. Дараа нь исэлдэлтийн

стресс тэмдэглэгээ, реактив хүчилтөрөгчийн төрөл (ROS) үүсэх, митохондрийн мембраны

потенциал (MMP), эсийн мөчлөгийн саатал ба апоптоз / үхжил зэрэгт ND-AgNP-ийн

цитотоксик концентрацын нөлөөллийг судлав.

Ажиглагдсан цитотоксик хариу урвал концентрациас хамааралтай байдлаар

явагдсан. Цаашилбал, үр дүн нь MMP ба глутатион (GSH) түвшин буурсантай

холбоотойгоор ROS болон липидийн хэт исэл (LPO) ихээхэн хэмжээгээр нэмэгдсэн болохыг

харуулж байна. Эсийн мөчлөгийн шинжилгээ ба apoptosis / necrosis assay data нь ND-AgNPs-

ийн өдөөгдсөн SubG1-ийг саатуулж, апоптотик / үхжил эсийн үхлийг үзүүлэв. HeLA-ийн

эсүүд дэх биосинтезжүүлсэн AgNPs-ийн эсийн үхэл нь ND-AgNP-ийн эсрэг эмийг

илрүүлжээ. Тиймээс тэдгээрийг умайн хүзүүний хорт хавдрын эсийг эмчлэхэд ашиглаж

болногэж тогтоосон байна [44].

Иранд ургадаг Nepeta asterotricha Rech. f. (NABE-ийн н-бутанолын ханд. е. (NABE)

нь нитрит ба цитокиний үйлдвэрлэлийг бууруулдаг липополисахарид (LPS) -stimulated

J774A.1 макрофагуудад үрэвслийн эсрэг үр нөлөөг үзүүлдэг болохыг тогтоожээ. Bioassay

аргаар гаргаж авсан хандыг хуваахад дөрвөн иридоид гликозид, түүний дотор непетамозид

(1), нэг гексенил-дигликозид, зарим полифенол, флавоноид бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг

тусгаарлахад хүргэсэн. Тусгаарлагдсан иридоидын бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн аль нь ч in vitro

LPS-ийн өдөөгдсөн үрэвслийн загварт нитрит үүсэхэд мэдэгдэхүйц нөлөө үзүүлээгүй тул

ургамлын үрэвслийн эсрэг үр нөлөө нь түүний бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн хооронд синергетик

үйлдлээс үүдэлтэй байж болох юм [45].

Хуурайсаг шарилж хэмээх ургамлаас гаргаж авсан хлороформ, н-бутанол, усан

үлдэгдлийн ханданд элэгний хорт хавдрын эсийн хуваагдлыг концентрациас хэрхэн

нөлөөлж байгааг үзсэн.

Судалгааны дүнгээс харахад хлороформ ба н-бутанолон ханд MDCK эс дээр хийсэн

туршилттай харьцуулахад HepG2 эсийн өсөлт хуваагдлыг саатуулах үйлчилгээтэй байж

болохоор байна [47].

1.4. МИЙН ХУМСНЫ ЗҮЙЛ УРГАМЛЫГ ХЭРЭГЛЭЖ ИРСЭН УЛАМЖЛАЛ.

Мийн хумсны эфирийн тосыг тансаг үнэртэн, гоо сайхны үйлдвэрт ашиглах боломжтой[15].

Нүцгэн мийн хумсны эфирийн тосыг үнэртний үйлдвэрт хэрэглэхээс гадна

савангийн үйлдвэрт ашиглана [6].

22

N.hindostana-ийн спиртэн хандыг шар усан дахь өөх тос, липид агуулсан нийлмэл

уургийн өөрчлөлтөөс үүссэн өвчнүүдийг эмчлэхэд хэрэглэж байсан [27].

Мийн хумсны зүйл ургамлын толбон үлд хэлбэрийн арьсны өвчнийг эмчлэх,

бактерийн эсрэг үйлчилгээтэй шинж чанарыг нь ашиглан анагаах ухаанд хэрэглэсээр

иржээ. Мийн хумсны эфирийн тос нь непаталактоны төрлийн нэгдлүүдээр баялаг байдаг

[15].

ОХУ-д бөөн цэцэгт мийн хумсны хандыг хийн ханиалгыг дарах, цус багадалтаас

үүссэн өвчнүүдийг анагаахад хэрэглэнэ [32].

Nepeta micrantha Bunge нь микробын эсрэг үйлчилгээтэй. Ираны уламжлалт эмнэлэгт

N.cataric (catnip)-ийг ханиадыг эмчлэхэд ашиглана.

Мийн хумсны зүйл ургамлыг толбон үлд хэлбэрийн арьсны өвчнийг эмчлэх,

бактерийн эсрэг үйлчилгээтэй шинж чанарыг нь ашиглан анагаах ухаанд ашигласаар иржээ.

Мийн хумсны эфирийн тос нь непаталактоны төрлийн нэгдлүүдээр баялаг байдаг [15].

Түвдийн анагаах ухаанд газрын дээд хэсгийн үрийг ашиглана. Сүүлийн үед халдварт

өвчин, хоолойн шархлааг эмчлэхэд хэрэглэнэ [11].

Nepeta deflersiana –ийн ханд нь уламжлалт анагаах ухаанд антисептик, хөлс

ялгаруулах, нянгийн эсрэг, исэлдэлтийн эсрэг, ревматизмыг эмгэгийг эмчлэхэд

ашигладаг[42]

Монголын сибирийн мийн хумсны эфирийн тосыг бактерийн эсрэг үйлчилгээтэй, гоо

сайхны өндөр үр дүнтэй гэж үзжээ [11].

Сибирийн мийн хумсны навч, оройн цэцэгтэй ишийг загас, нийтийн хоолны үйлдвэрт

хэрэглэнэ [16]. Иранд Nepeta cataria L-ийг хүнсний нэмэлт болгон хэрэглэдэг уламжлалтай

[57].

II БҮЛЭГ. СИБИРИЙН МИЙН ХУМСНЫ ХИМИЙН СУДАЛГАА

2.1.Судалгааны материал, арга зүй.

2019 оны 7-р сар, 9-р сард Увс аймгийн Хархираа сумын чиглэлд судалгааны экспедици

зохион байгуулж сибирийн мийн хумсны дээж түүж судалгаанд ашигласан/Зураг-1-4/

23

Зураг-1. Судалгааны багийн гишүүд /2019.07.25/ Зураг-2. Судалгааны багийн гишүүд /2019.09.08/

Зураг-3. Сибирийн мийн хумс /2019.07.25/ Зураг-4. Сибирийн мийн хумс /2019.09.08/

Туршилт судалгааг хийж гүйцэтгэсэн газрууд.

1.Сибирийн мийн хумсны витамин, пектины бодис, эслэгийн агууламжийг

тодорхойлох, үр бэлтгэх, 1000 ширхэг үрийн жин тодорхойлох туршилт судалгааг ХИС-

ийн биохимийн лабораторид хийж гүйцэтгэв.

2.Ургамлаас эфирийн тос нэрэх туршилтыг ШУА-ийн Хими, химийн технологийн

хүрээлэнд хийж гүйцэтгэсэн.

3. Эфирийн тосны химийн бүрэлдэхүүнийг ОХУ-ын Новосибирскийн Органик химийн

хүрээлэнд хийж гүйцэтгэв.

4.Ургамлын спиртэн ханд, эфирийн тосны исэлдэлтийн эсрэг идэвх, хавдрын эсрэг

идэвхийн судалгааг Дөрвөн уул биотех лабораторид хийж гүйцэтгэлээ.

5. Ургамлын макро, микро элементийн агууламжийг тодорхойлох туршилтыг

Геологийн төв лабораторид хийж гүйцэтгэв

6. Сибирийн мийн хумсыг тасалгаанд болон ил талбайд тариалах туршилт судалгааг

Ховд их сургуулийн лаборатори, дадлагын сууринд хийсэн.

Судалгаанд хэрэглэсэн аргууд.

24

1.Сибирийн мийн хумсны витамин-РР-ийн агууламжийг эзэлхүүний анализын аргаар,

витамин-С-ийн агууламжийг иодометрийн аргаар, эслэгийн агууламжийг жингийн

анализын аргаар тодорхойлсон.

2.Ургамлаас Клевенжерийн аргаар эфирийн тос нэрж гарган авсан. Эфирийн тосны

химийн бүрэлдэхүүнийг хроматомасс спектрийн аргаар тодорхойлсон.

3. Ургамлын этанолын ханд, эфирийн тосны исэлдэлтийн эсрэг идэвхийг (DPPH-арга),

бактерийн эсрэг идэвхийн судалгааг дискийн аргаар, хорт хавдрын эсрэг идэвхийг МТТ-

аргаар судлан тогтоосон.

4. Сибирийн мийн хумсны макро, микро элементийн агууламжийг рентген

флоруесценцийн аргаар тодорхойлсон.

2.2.Сибирийн мийн хумсны дээжинд агуулагдах витамин, эслэгийн хэмжээг

тодорхойлсон үр дүн

Ургамалд агуулагдах витамин-С-ийн агууламжийг иодометрийн аргаар, витамин-РР-ийн

агууламжийг эзэлхүүний анализын аргаар тодорхойлсон.

Сибирийн мийн хумсны /7-р сар, 9-р сар/, таримал сибирийн мийн хумсны дээжинд

витамин-С, витамин-РР-ийн агууламжийг тодорхойлсон үр дүнг 1-р хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт-1. Сибирийн мийн хумсны витамины агууламжийн харьцуулалт (%) Дээжийн төрөл Витамин-С Витамин-РР

Сибирийн мийн хумс/7-р сар/ 3.52 2.95

Сибирийн мийн хумс/9-р сар/ 1.76 .94

Сибирийн мийн хумс/таримал/ 1.76 4.43

Сибирийн мийн хумсны /9-р сарын дээжинд/ агуулагдах витамин-С-ийн агууламж

үрлэлтийн үед (1.76 мг%)-иар буурч байгаа нь үрлэлтийн үед ногоон массын хэмжээ

буурч байгаатай холбоотой.

Сибирийн мийн хумсны/9-р сарын дээжинд/ агуулагдах витамин-РР-ийн агууламж

үрлэлтийн үед (0.99 мг%)-иар өсөж байгаа нь үрлэлтийн үеийн дээж нь судасны хана

бэхжүүлэх, цусны даралт буулгах үйлчилгээ нь нэмэгдэж байгааг илтгэж байна.

Таримал сибирийн мийн хумсны дээжинд витамин РР-ийн агууламж нь сибирийн

мийн хумсны /7-р сар/, сибирийн мийн хумсны /9-р сарын дээжнээс/ харгалзан (1.48 мг%),

(0.49 мг%)-иар их байна.

Сибирийн мийн хумсны дээжинд эслэгийн агууламжийг тодорхойлсон нь.

25

Сибирийн мийн хумсны дээжинд агуулагдах эслэгийн хэмжээг жингийн аргаар

тодорхойлсон. Сибирийн мийн хумсны /7-р сар, 9-р сар/, таримал сибирийн мийн хумсны

дээжинд агуулагдах эслэгийн хэмжээг тодорхойлсон үр дүнг 2-р хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт-2. Сибирийн мийн хумсны эслэгийн агууламжийн харьцуулалт (%) Дээжийн төрөл эслэг

Сибирийн мийн хумс /7-р сар/ 8.33

Сибирийн мийн хумс /9-р сар/ 9.33

Сибирийн мийн хумс/таримал/ 11

Сибирийн мийн хумсны/9-р сарын дээжинд/ агуулагдах эслэгийн агууламж нь /7-р

сарын дээжнээс (1.0%)-иар өсөж байгаа нь үрлэлтийн үед эсийн хана улам хатуурч

байгаатай холбоотой.

Сибирийн мийн хумсны /таримал/ дээжинд/ агуулагдах эслэгийн агууламж нь

навчллалтын үеийн дээжнээс 2.67%-иар их байна.

Сибирийн мийн хумсны дээжинд агуулагдах эслэгийн хэмжээг мийн хумсны зүйл

ургамлын эслэгийн агууламжтай харьцуулсан үр дүнг 3-р хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт-3. Мийн хумсны зүйл ургамлын эслэгийн агууламжийн харьцуулалт (%) Дээжийн төрөл эслэг

Сибирийн мийн хумс/7-р сар/ 8.33

Сибирийн мийн хумс/9-р сар/ 9.33

Сибирийн мийн хумс/таримал/ 11

Nepeta cataria[61] 1.53±0.02

Nepeta sibirica[62] 0.01

Сибирийн мийн хумсны эслэгийн агууламж нь Nepeta cataria-ийн эслэгийн

агууламжаас харгалзан 5.44 дахин их байгаа тул энэ ургамлыг малын тэжээлд нэмэлт

байдлаар хэрэглэх боломжтой.

2.3.Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны химийн бүрэлдэхүүнийг тодорхойлсон үр

дүн

500 грамм дээжийг усны уураар нэрж 0.2 мл эфирийн тос гарган авсан Эфирийн тосны

гарц-0.004% байлаа. /Зураг-5/

Зураг-5. Ургамлаас ялгасан эфирийн тос

26

Эфирийн тосны химийн бүрэлдэхүүнийг ОХУ-ын Новосибирскийн Органик химийн

хүрээлэнд Agilent 6890маркийн хромато масс спектрийн багажинд MSD 5973 (Agilent)

детектортой, НР5 маркийн капилляр колонконд тодорхойлов. Ургамлын эфирийн тосны

химийн бүрэлдэхүүнийг 4-р хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт-4. Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны химийн бүрэлдэхүүн(%)

№ Цагийн саатал Терпент нэгдлүүд агууламж

1 19.888 Дигидродулан 3,74

2 22.755 Копаен 1,06

3 23.029 b-боурбонен 14,19

4 24.134 Кариофиллен 9 51

5 24.466 b- копаен 1,20

6 24.928 Изогермакрен 0,73

7 25.217 Гумулен 1,99

8 25.339 (E)-фарнезен 7,28

9 25.917 Муролен 2,45

10 26.177 Ар куркумен 4,65

11 26.545 a-зонгиберен 1,13

12 6.653 a-муролен 0,83

13 26.928 b-бизаболен 8,07

14 27.065 g-кадинен 3,38

15 27.325 d-кадинен 4,38

16 27.418 b-сесквифелландрен 3,44

17 29.115 Кариофиллений осид 12,17

18 29.483 Салибол-4(14)-en-1-он 0,49

19 29.902 гумулен6,7-эпоксид 4,03

20 30.855 T-кадинол+ T-муролоол (~1:1) 2,06

21 31.238 a-кадинол 3,76

22 36.270 Гексагидроксифарнезил ацетат 2,31

23 42.941 13-b-метил-13-

винилподакапрон-8b-ол

3,15

Ургамлын эфирийн тосонд b-боурбонен, кариофиллен, E)-фарнезен, b-бизаболен, d-

кадинен, кариофиллений осид зэрэг нэгдлүүд зонхилон агуулагдаж байна. Эфирийн тосны

химийн бүрэлдэхүүний харьцуулалтыг 5-р хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт-5.Мийн хумсны зүйл ургамлын эфирийн тосны химийн

бүрэлдэхүүний харьцуулалт(%)

№ Мийн хумсны зүйл ургамлууд

Сибирийн

мийн хумс

Агуу

ламж

N. melissifolia

[32]

N. pubescens

[32]

N. olgae

[32]

N. reischen

bachiana[32]

Nepeta

cataria L [33]

Nepeta alatavica

Lipsky[34]

N.olgae

[34]

Терпент нэгдлүүд

1 дигидродулан 3,74

2 копаен 1,06

3 b-боурбонен 14,1

9

4 кариофиллен 9,51 3,36-5,96 2,2 -4,36 7,78 6.65

27

5 b- копаен 1,20

6 изогермакрен 0,73 +

7 гумулен 1,99 +

8 (E)-фарнезен 7,28

9 муролен 2,45 20,12-22,25, 6,14-8,25% 9,80

10 ар куркумен ,65

11 a-зонгиберен 1,13

12 a-муролен 0,83

13 b-бизаболен 8,07

14 g-кадинен 3,38

15 d-кадинен 4,38

16 b-сесквифел

ландрен

3,44

17 кариофил лений осид

12,17

+

18 салибол-4(14)-

en-1-он

0,49

19 гумулен6,7-эпоксид

4,03

20 T-кадинол+ T-

муролоол (~1:1)

2,06

21 a-кадинол 3,76

22 гексагидроксифарнезил ацетат

2,31

23 13-b-метил-13-

винил пода капрон-8b-ол

3,15

24 β-пинен [32] 10,10 5,11-7,44 24,19 1.29

25 сабинен [32] 2,16 3,93-5,39 10,09

26 1,8цинеол[32 5,15-7 06 20,20-24,15 - 3,03-3,57 6.0

27 октанон-[32] 1,84-2,76

28 непетолактон 32] 27,57 5,06. 3,63 37.09

29 цитронеллол [32] 20,80-25,26 27,82 50,18-58,42 18.83

30 α-пинен[32] 0,61

31 геранил ацетат

[32]

12,20-14,66

32 гераниаль[32] 4,04-5,86

33 нераль [32] 2,26-3,94

34 цитронеллаль

[32]

2,94-3,38

1.03

35 α-непеталак тон[33]

11.22

36 гераниол[33] 7.90

37 непета хүчил [33] 2.97

38 цис-оцимен[33] 1.97

39 ментол[29] 1.04

40 тимол[34] 48,5

41 карвакрол[34] 7.5

42 вербенон[34] 7.7

43 Октен-3-ол[34] 4,1

44 4-тридин[34] 13.2

45 ацетилцикло гексан[34]

3,5

46 2метилцикло

пентанон[34]

6,8

Мийн хумсны зүйл ургамлын эфирийн тосонд кариофиллен, кариофилений оксид, копаен,

гумулен зэрэг терпент нэгдлүүд зонхилон агуулагддаг зүй тогтолтой.

Монгол орноос түүсэн сибирийн мийн хумсны эфирийн тосонд b-боурбонен,

фарнезен, зонгиберен, кадинен, бизаболен зэрэг терпент нэгдлүүд агуулагдаж байгаагаараа

онцлогтой.

28

2.4.Сибирийн мийн хумсны ханд, эфирийн тосны исэлдэлтийн эсрэг идэвхийг


DPPH шинжилгээ нь антиоксидантууд нь липидийн исэлдэлтийг дарангуйлдаг

механизмыг судална. DPPH арга нь антиоксидант үйл ажиллагааг шинжлэхэд

ашиглагддаг тул DPPH радикалаар халагдах чөлөөт радикалын чадавхийг тодорхойлдог.

Энэ шинжилгээг Брэнд-Уильямсийн аргын дагуу хийж гүйцэтгэсэн. Антиоксидантын

шинжилгээнд зориулж стандарт уусмалыг (30 мг/мл) хэмжээтэй авдаг. Ургамлын хандыг

диметил сульфоксид (DMSO)-д уусгасан. 96 үүрт 2 дахин шингэлсэн уусмалыг

микротитер хавтан дээр ашигласан. Мөн дээжийн антиоксидант идэвхжлийг тооцоолоход

ашигладаг муруйг байгуулахад 96 микро үүр бүхий микро элементийн хавтан дээр галийн

хүчлийн стандарт уусмалыг ашигласан. Эцсийн үр дүнг мг-экв /мл галлийн хүчилтэй

тэнцүү гэсэн тооцоогоор илэрхийлсэн.

Сибирийн мийн хумсны спиртэн хандны исэлдэлтийн эсрэг идэвхийг 6-р хүснэгтэд

харуулав.

Хүснэгт-6. Ургамлын спиртэн хандны исэлдэлтийн эсрэг идэвх (%) Дээжийн төрөл Исэлдэлтийн эсрэг идэвх (галлын хүчлийн эквивалент )

1500 750 375 187.5 93.75 46.87

Сибирийн мийн хумсны ханд/7-р сар/ 5.153 3.402 2.756 2.410 2.242 2.115

Сибирийн мийн хумсны ханд/9-р сар/ 1.21 0.91 0.72 0.28 0.16 0.14

Ургамлын спиртэн хандны исэлдэлтийн эсрэг идэвх нь 1500 мкг/мл концентрацитай

үед хамгийн их буюу 5.153% утгатай байна. Уусмалын концентраци нь харгалзан 46.87-

1500 мкг/мл болж нэмэгдэх үед исэлдэлтийн эсрэг идэвх нь 2.43 дахин нэмэгдэж байна.

Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны исэлдэлтийн эсрэг идэвхийг тодорхойлсон

нь.

Ургамлаас Клевенжерийн аргаар эфирийн тос гарган авсан. Сибирийн мийн хумсны

эфирийн тосны исэлдэлтийн эсрэг идэвхийг 7-р хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт-7. Ургамлын эфирийн тосны исэлдэлтийн эсрэг идэвх (%) Дээжийн төрөл Исэлдэлтийн эсрэг идэвх( галлын хүчлийн эквивалент )

1500 750 375 187.5 93.75 46.87

Сибирийн мийн хумсны

эфирийн тос/7-рсар/ 1,26°10-4 4.74°10-5 2.7°10-5 1.8°10-5 1.52°10-5 1.37°10-5


эфирийн тос/9-рсар/

0.31 0.26 0.13 0.11 0.10 0.07

Эфирийн тосны исэлдэлтийн эсрэг идэвх нь 1500 мкг/мл концентрацитай үед

хамгийн их буюу 0.31 (%) утгатай байна.

29

Эфирийн тосны концентраци нь харгалзан 46.87-1500 мкг/мл болж нэмэгдэх үед

исэлдэлтийн эсрэг идэвх нь 4.42 дахин нэмэгдэж байна. Сибирийн мийн хумсны хандны

исэлдэлтийн эсрэг идэвх нь эфирийн тосны исэлдэлтийн эсрэг идэвхээс их байна. Энэ нь

дээжний спиртэн ханданд ургамлыг исэлдэлтийн эсрэг идэвхтэй болгодог бодисууд

харьцангуй их хэмжээтэй хандлагдсантай холбоотой.

2.5.Сибирийн мийн хумсны /7-р сар/ ханд, эфирийн тосны хавдрын эсрэг идэвхийг


Сибирийн мийн хумсны спиртэн хандны элэгний хавдрын (HepG2) шугаман эсийн

ургалтыг дарангуйлах идэвхийг тодорхойлсон нь

Судалгааны арга зүй. Дээжийн хорт хавдрын эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвхийг МТТ

(3-(4,5-диметилтиазол-2-ил)-2,5-дифенилтетразоль бромид буюу тетразоль) аргаар

тодорхойлов.

Энэ аргын үндэс нь МТТ урвалж хорт хавдрын амьд эс дэх ферменттэй харилцан

үйлчилж ангижрах урвалд орсоноор урвалын орчны өнгө өөрчлөгдөх ба үүсэж буй өнгөний

шингээлтийг спектрофотометрийн багажаар (450нм) хэмжиж, идэвхийг тооцоолох дээр

үндэслэгдэнэ. Энэ үед явагдах урвалыг митохондрийн редуктаз буюу митохондрийн

ангижрах урвал гэнэ. Урвалыг дараах байдлаар хураангуйлан бичье [6-8]:

N

NN

N

S

N NNH

NN

S

N

Br

ìèòîõîíäðèéí

Òåòðàçîëü Ôîðìàçàí

(øàð) (ã¿í ÿãààí)

ðåäóêòàç

Эсийн үржин олшролын судалгааг ургаж буй эсийн тоог гаргах (Proliferation assay) болон

эсийн митохондрийн редуктаза ферментийн идэвхийг тодорхойлж тооцох (MTT assay)

гэсэн 2 аргаар хийсэн.

Эсийн митохондрийн редуктаза энзимийн идэвхийг тодорхойлоход уг энзимийн

субстрат WST-8 бодисыг ашиглав.

HepG2 эсийг RPMI-1640 тэжээлийн орчинд 0.2% натрийн бикарбонат, 1% пенициллин-

стрептомицин, 10% үхрийн ургийн ийлдэс агуулсан 5% СО2 инкубаторт 37°С температурт

30

өсгөвөрлөв. Сибирийн мийн хумсны хандыг 30 мг/мл концентраци бүхий DMSO-оор

боловсруулсан. HepG2 эсийг 300 мкг/мл, 100 мкг/мл, 50 мкг/мл, 25 мкг/мл ба 10 мкг/мл -

ийн концентрацитай хандаар эмчилж, 24 цагийн турш өсгөвөрлөв. RPMI-1640 дээр 10%

WST нэмж эсийг эмчилсэн. Эсийг 1 цаг өсгөвөрлөсний дараа эсийн үүсэж буй өнгөний

шингээлтийг спектрофотометрийн багажаар (450нм) хэмжиж, идэвхийг тооцоолно.

Үзүүлэлт бүрийн үр дүнг зөвхөн DMSO-ийн 1% v/v эс болон хяналтын эсүүдийн үр

дүнтэй харьцуулсан болно. IC50-ийг олохдоо дээж тус бүрийн IC50-ийг AAT Bioquest-

ийн тооцоолуураар тооцов. Бодисын солилцооны үйл ажиллагаа өөрчлөгдөхөөс зайлсхийж,

эсийн амьдрах чадварыг алдагдуулахгүйгээр тетразолиумын будаг багасгах үр дүнг амьд

биетийн үзлэгээр микроскопоор шалгаж үзэв.

Судалгааны явц, үр дүн. Бид ургамлын этанолын хандны хорт хавдрын эсрэг идэвх буюу

хавдрын эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвхийг МТТ-аргаар хорт хавдрын 2 төрлийн эсэн

дээр тодорхойлов. Үүнд: (HepG2-элэгний хавдрын шугаман эс, AGS–ходоодны хавдрын

шугаман эсийг судалгаанд ашиглав. Эсийг 24 цагийн туршид өсгөвөрлөсөн.

Сибирийн мийн хумсны спиртэн хандны элэгний хавдрын шугаман эсийн ургалтыг

дарангуйлах идэвхийг 8-р хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт-8. Сибирийн мийн хумсны спиртэн хандны элэгний хавдрын (HepG2)

шугаман эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвх (%)

Дээжийн төрөл Элэгний хавдрын эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвх (%)

300мкг/мл 100 мкг/мл 50 мкг/мл 25 мкг/мл 10 мкг/мл

Сибирийн мийн хумсны ханд /7-р сар/

хандны элэгний хавдрын эсийн ургалт

39.17 78.31 79.28 86.26 86.67

Сибирийн ийн хумсны /7-р сар/

хандны элэгний хавдрын эсийг

дарангуйлах идэвх

60.83 21.69 20.72 13.74 13.33

Эерэг контроль (Doxorubicin) 36.18 49.86 4.30 86.55 93.96

Сөрөг контроль (DMSO-10мкг/мл) 100 100 100 100 100

Сибирийн мийн хумсны ханд нь 300 мкг/мл,100мкг/мл 50 мкг/мл, концентрацитай үед

элэгний хавдрын эсийг (HepG2) харгалзан-60.83%, 21.69%, 20.72% дарангуйлж байна.

Сибирийн мийн хумсны ханд нь 300 мкг/мл концентрацитай үед элэгний хавдрын эсийг

(HepG2) харьцангуй өндөр /60.83%/ дарангуйлж байна.

Сибирийн мийн хумсны спиртэн хандны хагас үхүүлэх тун (IC50) нь 904.336мкг/мл

утгатай тул элэгний хавдрын эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвх үзүүлэхгүй байна.

Сибирийн мийн хумсны /7-р сар/ эфирийн тосны элэгний хавдрын шугаман эсийн

ургалтыг дарангуйлах идэвхийг судалсан нь.

31


хавдрын эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвхийг МТТ-аргаар хорт хавдрын 2 төрлийн эс дээр

тодорхойлов. Эсийг 24 цагийн туршид өсгөвөрлөсөн.

Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны элэгний хавдрын шугаман эсийн ургалтыг


Хүснэгт-9. Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны элэгний хавдрын (HepG2)




Сибирийн мийн хумсны эфирийн

тосны /7-р сар/ элэгний хавдрын эсийн

ургалт

68.88 77.49 77.82 77.73 82.22

Сибирийн мийн хумсны /7-р сар/

эфирийн тосны элэгний хавдрын

эсийг дарангуйлах идэвх

31.12 22.51 22.18 22.27 17.78


Сөрөг контроль (DMSO-10мкл/мл) 100 100 100 100 100

Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны 300мкг/мл, 100мкг/мл, 50мкг/мл

концентрацитай үед элэгний хавдрын эсийг (HepG2) харгалзан-31.12%, 22.51%, 22.18%-

иар дарангуйлж байна.

Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны хагас үхүүлэх тун (IC50) 361.917 мкг/мл байна.

Дээжний хагас үхүүлэх тунгийн утга нь 150мг/мл хэмжээнээс бага байвал хавдрын эсийн

өсөлтийг дарангуйлах идэвх өндөртэй байдаг. Эндээс харахад сибирийн мийн хумсны

эфирийн тос нь хавдрын эсийг дарангуйлах идэвхгүй байна.

Сибирийн мийн хумсны/7-р сар/ спиртэн хандны ходоодны хавдрын (AGS) шугаман

эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвхийг тодорхойлсон нь .


хавдрын эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвхийг МТТ-аргаар хорт хавдрын 2 төрлийн эс дээр

тодорхойлов. Эсийг 24 цагийн туршид өсгөвөрлөсөн. Сибирийн мийн хумсны спиртэн

хандны ходоодны хавдрын шугаман эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвхийг 10-р хүснэгтэд

харуулав.

Хүснэгт-10. Сибирийн мийн хумсны спиртэн хандны ходоодны хавдрын(AGS )


Дээжийн төрөл Ходоодны хавдрын эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвх (%)


32

Сибирийн мийн хумсны спиртэн

хандны /7-р сар/ хавдрын эсийн

ургалт

74.33 94.20 93.14 95.06 97.51

Сибирийн мийн хумсны /7-р сар/

хандны ходоодны хавдрын эсийг


25.67 5.80 6.86 4.94 2.49



Сибирийн мийн хумсны ханд нь 300 мкг/мл, 100 мкг/мл,50 мкг/мл концентрацитай

үед ходоодны хавдрын (AGS ) эсийг харгалзан-25.67%, 5.80%, 6.86% дарангуйлж байна.

Сибирийн мийн хумсны спиртэн хандны хагас үхүүлэх тун (IC50) нь 286.983мкг/мл

утгатай тул элэгний хавдын эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвх үзүүлэхгүй байна.

Сибирийн мийн хумсны /9-рсар/ эфирийн тосны ходоодны хавдрын (AGS) шугаман

эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвхийг тодорхойлсон нь .


хавдрын эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвхийг МТТ-аргаар хорт хавдрын 2 төрлийн эсэн

дээр тодорхойлов. Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны ходоодны хавдрын шугаман

эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвхийг 11-р хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт-11. Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны ходоодны хавдрын(AGS)





тосны/7-р сар/ ходоодны хавдрын

эсийн ургалт

85.27 91.29 91.32 92.50 96.48


тосны /7-р сар/ ходоодны

хавдрын эсийг дарангуйлах идэвх

14.73 8.71 8.68 7.50 3.52



Сибирийн мийн хумсны эфирийн тос нь 300 мкг/мл, 100 мкг/мл, 50 мкг/мл

концентрацитай үед ходоодны хавдрын эсийг (AGS ) харгалзан-14.73%, 8.71%, 8.63 %

дарангуйлж байна.

Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны хагас үхүүлэх тун (IC50) 85.06 мкг/мл байна.

Дээжний хагас үхүүлэх тунгийн утга нь 150мкг/мл хэмжээнээс бага байвал хавдрын эсийн

өсөлтийг дарангуйлах идэвх өндөртэй байдаг. Эндээс харахад сибирийн мийн хумсны

эфирийн тос нь ходоодны хавдрын эсийг дарангуйлах идэвх өндөртэй байна.

33

Сибирийн мийн хумсны /9-р сар/ хандны ходоодны хавдрын шугаман эсийн


Судалгааны явц, үр дүн. Бид ургамлын этанолын хандны хавдрын эсрэг идэвх буюу

хавдрын эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвхийг МТТ-аргаар хавдрын 2 төрлийн эсэн дээр

тодорхойлов. Сибирийн мийн хумсны хандны ходоодны хавдрын шугаман эсийн ургалтыг


Хүснэгт-12. Сибирийн мийн хумсны хандны ходоодны хавдрын(AGS)




Сибирийн мийн хумсны хандны /9-р сар/

ходоодны хавдрын эсийн ургалт

20.07 95.05 95.20 94.94 96.43

Сибирийн мийн хумсны хандны /9-р сар/

ходоодны хавдрын эсийг дарангуйлах

идэвх

79.93 4.95 4.80 5.06 3.57



Сибирийн мийн хумсны ханд нь 300 мкг/мл, 100 мкг/мл, 50 мкг/мл концентрацитай үед

ходоодны хавдрын эсийг (AGS ) харгалзан- 79.93%, 4.95%, 4.80 % дарангуйлж байна.

Сибирийн мийн хумсны хандны хагас үхүүлэх тун (IC50) нь 325.39мкг/мл утгатай байгаа

тул ходоодны хавдрын эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвх үзүүлэхгүй байна.

Сибирийн мийн хумсны /9-р сар/ эфирийн тосны ходоодны хавдрын шугаман эсийн



хавдрын эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвхийг МТТ-аргаар хавдрын 2 төрлийн эс дээр

тодорхойлов. Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны ходоодны хавдрын шугаман

эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвхийг 13-р хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт-13. Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны ходоодны хавдрын(AGS) шугаман эсийн ургалтыг

дарангуйлах идэвх (%)




тосны/9-р сар/ ходоодны хавдрын

эсийн ургалт

37.96 88.05 89.05 91.19 92.71


тосны /9-р сар/ ходоодны

хавдрын эсийг дарангуйлах идэвх

62.04 11.95 10.95 8.81 7.29

Эерэг контроль (Doxorubicin) 8.63


34

Сибирийн мийн хумсны эфирийн тос нь 300 мкг/мл, 100 мкг/мл, 50 мкг/мл

концентрацитай үед ходоодны хавдрын эсийг (AGS ) харгалзан- 62.04%, 11.95%, 10.95%

дарангуйлж байна. Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны хагас үхүүлэх тун (IC50) нь

439.96 мкг/мл утгатай байгаа тул ходоодны хавдрын эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвх

үзүүлэхгүй байна.

Сибирийн мийн хумсны /9-р сар/ хандны элэгний хавдрын шугаман эсийн ургалтыг

дарангуйлах идэвхийг судалсан нь.


хавдрын эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвхийг МТТ-аргаар хавдрын 2 төрлийн эс дээр

тодорхойлов. Эсийг 24 цагийн туршид өсгөвөрлөсөн. Сибирийн мийн хумсны хандны

элэгний хавдрын шугаман эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвхийг 14-р хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт-14. Сибирийн мийн хумсны хандны элэгний хавдрын(HepG2) шугаман эсийн

ургалтыг дарангуйлах идэвх (%)



Сибирийн мийн хумсны хандны

/9-р сар/ элэгний хавдрын эсийн

ургалт

96.25 110.64 111.93 110.13 112.49

Сибирийн мийн хумсны хандны

/9-р сар/элэгний хавдрын эсийг


3.75

Эерэг контроль (Doxorubicin) 8.63


Сибирийн мийн хумсны ханд нь 300 мкг/мл концентрацитай үед элэгний хавдрын эсийг

(HepG2 ) харгалзан-3.75% дарангуйлж байна. Сибирийн мийн хумсны хандны хагас

үхүүлэх тун (IC50) нь 1531.66 мкг/мл утгатай байгаа тул элэгний хавдрын эсийн ургалтыг

дарангуйлах идэвх үзүүлэхгүй байна.

Сибирийн мийн хумсны /9-р сар/ эфирийн тосны элэгний хавдрын шугаман эсийн



хавдрын эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвхийг МТТ-аргаар хавдрын 2 төрлийн эсэн дээр

35

тодорхойлов. Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны элэгний хавдрын шугаман эсийн

ургалтыг дарангуйлах идэвхийг 15-р хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт-15. Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны элэгний хавдрын(HepG2)





тосны /9-р сар/ элэгний хавдрын эсийн

ургалт

89.20 99.28 101.03 101.65 102.72


тосны /9-р сар/ элэгний хавдрын эсийг


10.80 0.72

Эерэг контроль (Doxorubcin) 67.10


Сибирийн мийн хумсны эфирийн тос нь 300 мкг/мл концентрацитай үед элэгний

хавдрын эсийг (HepG2 ) харгалзан- 10.80% дарангуйлж байна. Сибирийн мийн хумсны

эфирийн тосны хагас үхүүлэх тун (IC50) нь 1670.09 мкг/мл утгатай байгаа тул элэгний

хавдрын эсийн ургалтыг дарангуйлах идэвх үзүүлэхгүй байна.

2.6.Сибирийн мийн хумсны эфирийн тос, хандны бактерийн эсрэг идэвхийг


Сибирийн мийн хумсны ханд, эфирийн тосны бактерийн эсрэг идэвхийг Escherihia coli,

Salmonella enterica, грамм эерэг бактер Staphylococcus aureus, Bacillus subtillus омгийн

бактери дээр тодорхойлсон.

Ашигласан бактерийн омог. Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосыг грамм сөрөг бактери

Escherihia coli, Salmonella enterica, грамм эерэг бактер Staphylococcus aureus, Bacillus

subtillus зэрэг 4 төрлийн бактерийн омогт дээж тус бүрийг 3 удаагийн давталттайгаар хийж

ургамлын эфирийн тосны идэвхийг тогтоов.

Сибирийн мийн хумсны эфирийн тос нь 4 омгийн бактерид үйлчлэх үйлчлэлийг

харуулав./Хүснэгт-16/

Хүснэгт-16. Бактери үржээгүй ариун бүсийн диаметрийг хэмжсэн үр дүн

Өсөлтийг саатуулах бүс/мм/

дээж S.enterica B.subtillus S.Aureus E.coli

Сибирийн

мийн

хумсны

Үр дүн

3мкг/диск

Үр дүн 0.6

мкг/диск

Үр дүн

3мкг/диск

Үр дүн

0.6 мкг/диск

Үр дүн

3мкг/диск

Үр дүн

0.6 мкг/диск

Үр дүн

3мкг/диск

Үр дүн

0.6 мкг/диск

хэм жээ

дун даж

хэм жээ

дун даж

хэм жээ

дун даж

хэм жээ

дун даж

хэм жээ

дун даж

хэм жээ

дун даж

хэм жээ

дун даж

хэм жээ

дун даж

36

эфирийн

тос

12.3 ±0.5 6.7 ±0.5 8.3 ±0.5 7.2 ±0.2 7.3 ±0.2 7.2 ±0.2 7 ±0 6.5 ±0.5

Эерэг контроль

10±1.3

Сөрөг

контроль

6мм

Сибирийн мийн хумсны эфирийн тос нь 150мг/мл буюу 3мкг/диск тундаа S.enterica

бактерийн ургалтыг 12.3±0.5 мм хэмжээтэй дарангуйлсан ба бактерийн эсрэг идэвх дунд

мэдрэг байв.

Сибирийн мийн хумсны хандны бактерийн эсрэг идэвхийг тодорхойлсон нь.

Дээж бэлтгэх (үйлчлэгч бодисын концентраци). Бактерийн эсрэг идэвх тодорхойлоход

positive control буюу kanamycin 10мкг/диск байхаар бодож, сибирийн мийн хумсны

ханднаас их концентраци 150мг/мл буюу 3мкг/диск, бага концентраци 30мг/мл буюу 0.6

мкг/диск тун байхаар тооцон DMSO-д уусган бэлтгээд 6мм хэмжээтэй дискэнд 20мкл-ыг

авч дусаав. Negative control болгож DMSO бодисыг 20мкл-дискэнд авч шингээнэ.

Ашигласан бактерийн омог. Сибирийн мийн хумсны хандыг грамм сөрөг бактери

Escherihia coli, Salmonella enterica, грамм эерэг бактер Staphylococcus aureus, Bacillus

subtillus зэрэг 4 төрлийн бактерийн омогт дээж тус бүрийг 3 удаагийн давталттайгаар хийж

ургамлын хандны идэвхийг тогтоов.

Хүснэгт-17. Бактери үржээгүй ариун бүсийн диаметрийг хэмжсэн үр дүн Өсөлтийг саатуулах бүс/мм/


Сибирийн

мийн хумс ны ханд

Үр дүн

3мкг/диск

Үр дүн 0.6

мкг/диск

Үр дүн

3мкг/диск

Үр дүн

0.6 мкг/диск

Үр дүн

3мкг/диск

Үр дүн

0.6 мкг/диск

Үр дүн

3мкг/диск

Үр дүн

0.6 мкг/диск

хэм

жээ

дун

даж

хэм

жээ

дун

даж

хэм

жээ

дун

даж

хэм

жээ

дун

даж

хэм

жээ

дун

даж

хэм

жээ

дун

даж

хэм

жээ

дун

даж

хэм

жээ

дун

даж

6.5 ±0.0 6.5 ±0.0 7.8 ±0.5 6.5 ±0.0 6 ±0.0 6 ±0 6.5 ±0.0 6.5 ±0.0

Эерэг

контроль

20±0.5

Сөрөг

контроль

6мм

Сибирийн мийн хумсны ханд нь Escherihia coli, S.enterica, B.subtillus, S.Aureus бактерийн

омгийн ургалтыг дарангуйлах идэвх үзүүлсэнгүй.

Сибирийн мийн хумсны /9-рсар/ хандны бактерийн эсрэг идэвхийг тодорхойлсон нь.


эерэг контроль (positive control) буюу канамицин10мкг/диск байхаар бодож, сибирийн

мийн хумсны ханднаас их концентраци 150мкг/мл буюу 3мкг/диск, бага концентраци

30мг/мл буюу 0.6 мкг/дискc тун байхаар тооцон DMSO-д уусган бэлтгээд 6мм хэмжээтэй

дискэнд 20мкл-ыг авч дусаав. Negative control болгож DMSO бодисыг 20мкл-дискэнд авч

шингээнэ.

37

Ашигласан бактерийн омог. Сибирийн мийн хумсны /9-р сар/ хандыг грамм сөрөг

бактери Escherihia coli, Salmonella enterica, грамм эерэг бактери Staphylococcus aureus,

Bacillus subtillus зэрэг 4 төрлийн бактерийн омогт дээж тус бүрийг 3удаагийн

давталттайгаар хийж ургамлын хандны идэвхийг тогтоов./Хүснэгт-18/

Хүснэгт-18.Бактери үржээгүй ариун бүсийн диаметрийг хэмжсэн үр дүн Өсөлтийг саатуулах бүс/мм/


сибирийн мийн хумс

ны ханд

/9-р сар/

Үр дүн 3мкг/диск

Үр дүн 0.6 мкг/диск







хэм

жээ

дун

даж

хэм

жээ

дун

даж

хэм

жээ

дун

даж

хэм

жээ

дун

даж

хэм

жээ

дун

даж

хэм

жээ

дун

даж

хэм

жээ

дун

даж

хэм

жээ

дун

даж

7.1 ±0.0 7.1 ±0.0 7.23 ±0.06 7.2 ±0.1 6.9 ±0.35 6.77 ±0.46 6.5 ±0.0 6.5 ±0.0

Эерэг

контроль

23±0.5

Сөрөг контроль

6мм

Сибирийн мийн хумсны ханд/9-р сар/ нь Escherihia coli, S.enterica, B.subtillus, S.Aureus

омгийн бактерийн ургалтыг дарангуйлах идэвх үзүүлсэнгүй.

Сибирийн мийн хумсны/9-р сар/ эфирийн тосны бактерийн эсрэг идэвхийг

тодорхойлсон нь.

Сибирийн мийн хумсны ханд, эфирийн тосны бактерийн эсрэг идэвхийг Escherihia

coli, Salmonella enterica, грамм эерэг бактер Staphylococcus aureus, Bacillus subtillus омгийн

бактери дээр тодорхойлсон.


positive control буюу kanamycin 10мкг/диск байхаар бодож, сибирийн мийн хумсны

эфирийн тосноос их концентраци 150мкг/мл буюу 3мкг/диск, бага концентраци 30мкг/мл

буюу 0.6 мкг/диск тун байхаар тооцон DMSO-д уусган бэлтгээд 6мм хэмжээтэй дискэнд

20мкл-ыг авч дусаав. Negative control болгож DMSO бодисыг 20мкл-дискэнд авч шингээнэ.

Ашигласан бактерийн омог. Сибирийн мийн хумсны /9-р сар/ эфирийн тосыг грамм

сөрөг бактери Escherihia coli, Salmonella enterica, грамм эерэг бактер Staphylococcus aureus,

Bacillus subtillus зэрэг 4 төрлийн бактерийн омогт дээж тус бүрийг 3 удаагийн

давталттайгаар хийж ургамлын хандны идэвхийг тогтоов./Хүснэгт-19/

Сибирийн мийн хумсны эфирийн тос/9-р сар/ нь 4 омгийн бактерид үйлчлэх үйлчлэлийг

харуулав./Хүснэгт-19/

Хүснэгт-19. Бактери үржээгүй ариун бүсийн диаметрийг хэмжсэн үр дүн



38

сибирийн

мийн

хумсны

эфирийн тос

/9-р сар/

Үр дүн

3мкг/диск

Үр дүн 0.6

мкг/диск

Үр дүн

3мкг/диск

Үр дүн

0.6 мкг/диск

Үр дүн

3мкг/диск

Үр дүн

0.6 мкг/диск

Үр дүн

3мкг/диск

Үр дүн

0.6 мкг/диск

хэм жээ

дун даж

хэм жээ

дун даж

хэм жээ

дун даж

хэм жээ

дун даж

хэм жээ

дун даж

хэм жээ

дун даж

хэм жээ

дун даж

хэм жээ

дун даж

9.03 ±0.15 7.27 ±0.06 9.1 ±0.53

7.23 ±0.06 8.3 ±0.29 6.67 ±0.29 7.03 ±0.47 7.53 ±0.35

Эерэг

контроль

23±0.5

Сөрөг контроль

6мм

Сибирийн мийн хумсны эфирийн тос /9-р сар/ 150мг/мл концентрацитай буюу 3мкг/диск

тундаа S.enterica бактерийн ургалтыг 9.3±0.15 мм, B.subtillus бактерийн ургалтыг 9.1±0.53

мм хэмжээтэй дарангуйлсан ба бактерийн идэвх дунд мэдрэг байна. Сибирийн мийн

хумсны эфирийн тосны бактерийн эсрэг идэвхийг бусад мийн хумсны зүйл ургамлын

эфирийн тосны бактерийн эсрэг идэвхийн судалгаатай харьцуулсан үр дүнг 20-р хүснэгтэд

харуулав.

Хүснэгт-20. Мийн хумсны зүйл ургамлын эфирийн тосны

Бактерийн эсрэг идэвхийн харьцуулалт


Дээжийн төрөл S.enterica B.subtillus S.Aureus E.coli

Сибирийн мийн хумсны эфирийн тос/7-р сар/

3мкг/диск 0.6 мкг/диск 3мкг/диск 0.6 мкг/диск 3мкг/диск 0.6 мкг/диск 3мкг/диск 0.6 мкг/диск

12.3±0.5 6.7±0.5 8.3±0.5 7.2±0.2 7.3±0.2 7.2±0.2 7±0 6.5±0.5

Сибирийн мийн хумсны ханд/7-р сар/

6.5±0.0 6.5±0.0 7.8±0.5 6.5±0.0 6±0.0 6±0.0 6.5±0.0 6.5±0.0


ханд/9-р сар/

7.1±0.0 7.1±0.0 7.23±0.06 7.2±0.1 6.9±0.35 6.77±0.46 6.5±0.0 6.5±0.0


эфирийн тос /9-р сар/

9.03±0.15 7.27±0.06 9.1±0.53 7.23±0.06 8.3±0.29 6.67±0.29 7.03±0.47 7.53±0.35

N.persica-ийн

эфирийн тос +

N.tuberosa–ийн

эфирийн тос[55] 4.37 ± 0.62 6.25 ± 1.25

N.atlantica-ийн

эфирийн тос[55] 7.50 ± 1.44 13.13 ± 4.25

N.cataria–ийн

эфирийн тос[55] 5.00 ± 0.00 16.25 ± 3.75

N.granatensis-ийн

эфирийн тос [55] 22.50 ± 6.29 35.00 ± 15.00

Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны S.Aureus омгийн бактери эсэргүүцэх идэвх нь

N.cataria-ийн эфирийн тос[55], N. tuberosa-ийн эфирийн тосны [55] бактери эсэргүүцэх

идэвхээс харгалзан 2.3мкг/диск, 2.93мкг/диск нэгжээр их байна.

Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны E.coli бактери эсэргүүцэх идэвх нь N.tuberosa–

ийн эфирийн тосны [55] бактери эсэргүүцэх идэвхтэй ойролцоо утгатай байна.

39

Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны бактерийн эсрэг идэвхийг бусад ургамлын эфирийн

тосны бактерийн эсрэг идэвхийн судалгаатай харьцуулсан үр дүнг 21-р хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт-21. Ургамлын эфирийн тосны бактерийн эсрэг идэвхийн харьцуулалт Өсөлтийг саатуулах бүс/мм/

Дээжийн төрөл S.enterica B.subtillus S.Aureus E.coli

Сибирийн мийн хумсны эфирийн тос

3мкг/диск

0.6 мкг/диск 3мкг/диск 0.6 мкг/диск 3мкг/диск 0.6 мкг/диск 3мкг/диск 0.6 мкг/диск

12.3±0.

5 6.7±0.5 8.3±0.5 7.2±0.2 7.3±0.2 7.2±0.2 7±0 6.5±0.5

Сибирийн мийн хумсны этанолын ханд

6.5±0.0 6.5±0.0 7.8±0.5 6.5±0.0 6±0.0 6±0.0 6.5±0.0 6.5±0.0

Сибирийн мийн

хумсны ханд

/9-р сар/

7.1±0.0 7.1±0.0 7.23±0.06 7.2±0.1 6.9±0.35 6.77±0.46 6.5±0.0 6.5±0.0


хумсны эфирийн тос/9-

р сар/

9.03±0.

15

7.27±0.06 9.1±0.53 7.23±0.06 8.3±0.29 6.67±0.29 7.03±0.47 7.53±0.35

Чацарганы үрийн

метанол, этанолын

ханд[49]

11.3+1.52

Ямаан ангалзуурын нийлбэр алкалоид[54]

18.0±0.02 12.0±0.02

Ямаан ангалзуурын

этанолын ханд [54] 8.2±0.02

20.0±0.02

Ямаан ангалзуурын петролейны эфирийн

ханд [54]

20±0.02 11.0±0.02

Ямаан ангалзуурын хлороформын ханд [54]

14.0±0.02 16.0±0.02


этил ацетатын ханд

[54]

12.0±0.02 15.0±0.02

Ямаан ангалзуурын н-

бутанолын фракц [54]

18.0±0.02 8.2±0.02


усан ханд [54]

14.0±0.02 12.0±0.02


этил ацетатын ханд

500мкг/диск[54]

3.0 ± 0.1

Saussurea amara-ийн усан ханд[54]

+ +

Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны B.subtillus омгийн бактери эсэргүүцэх идэвх нь

Ямаан ангалзуурын этанолын хандны [54] бактери эсэргүүцэх идэвхтэй ойролцоо утгатай

байна.

40

2.7. Сибирийн мийн хумсны макро, микро элементийн агууламжийг тодорхойлсон үр

дүн.

Ургамлын үнсний химийн найрлагыг тодорхойлсон нь.

Ургамлыг 4500С температурт үнсжүүлж үнс гарган авсан. Үнсний химийн найрлагын

харьцуулсан үр дүнг 22-р хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт-22. Сибирийн мийн хумсны үнсний химийн найрлагын харьцуулалт(%) Дээжийн төрөл SiO2 Al2O3 Fe2O3 CaO MgO Na2O K2O P2O5 TiO2

Сибирийн мийн хумс/8-р сар/ 6.76 1.55 0.87 24.68 4.41 <0.01 <8.00 6.377 -

Сибирийн мийн хумс/7-р сар/ 2.76 0.54 0.38 23.20 5.39 <0.01 <8.00 6.257 0.042

Сибирийн мийн хумс/9-р сар/ 2.61 0.46 0.27 34.08 4.98 0.53 <8.00 5.897 -

Ургамлын үнсэнд цахиурын оксид, кальцийн оксид, калийн оксид, магнийн оксид зэрэг

оксидууд харьцангуй өндөр агууламжтай байна. Сибирийн мийн хумсны /7-р сарын/

дээжинд титаны оксид агуулагддаг болохыг судлан тогтоосон.

Сибирийн мийн хумсны /9-р сарын/ дээжинд кальцийн оксидын агууламж нь /7-р сар,

8-р сарын дээжнээс/ харгалзан 1,46, 1.38 дахин нэмэгдсэн байна. Энэ нь ургамлын

үрлэлтийн үед кальцийн оксидын хэмжээ нэмэгдэж байгааг илтгэнэ.

Сибирийн мийн хумсны /7-р сарын/ дээжинд магнийн оксидын агууламж нь /8-р сар,

9-р сарын дээжнээс/харгалзан 1,22, 1.08 дахин нэмэгдсэн байна. Энэ нь ургамалд ид

цэцэглэлтийн үед магнийн оксид үрлэлтийн үеийнхээс их хэмжээтэй хуримтлагддаг

болохыг харуулж байна.

Харин ургамалд агуулагдах калийн оксид, фосфорын оксидын хэмжээнд өөрчлөлт

гараагүй агууламж нь харьцангуй тогтвортой байна. Сибирийн мийн хумсны үнсний

химийн найрлагыг говийн ганга, шаргал шарилжны үнсний химийн найрлагатай

харьцуулан үзлээ. Үр дүнг 23-р хүснэгтэд харуулав.

41

Хүснэгт-23. Ургамлын үнсний химийн найрлагын харьцуулалт (%) Дээж SiO2 Al2O3 Fe2O3 CaO MgO Na2O K2O P2O5 TiO2 MnO ШХ


хумс/8-р сар/

6.76 1.55 0.87 24.68 4.41 <0.01 <8.00 6.377



2.76 0.54 0.38 23.20 5.39 <0.01 <8.00 6.257 0.042 23.45



2.61 0.46 0.27 34.08 4.98 0.53 <8.00 5.897 -

Говийн ганга

/2016/[25]

23.03 6.01 3.20 18.5 7.27 0.56 16.21 3.691

0.202 19.09

шаргал шарилж

/2017/[20]

0.29 0.042 0.029 1.07 0.38 <0.01 2.14 0.507 <0.05 0.006 93.97

Сибирийн мийн хумсны /9-р сарын дээжинд/ агуулагдах кальцийн оксидын агууламж нь

сибирийн мийн хумсны дээжнээс /7-р сар, 8-р сар/ харгалзан 1.38, 1.46 дахин их байна.

Сибирийн мийн хумсны /9-р сарын дээжинд/ кальцийн оксидын агууламж нь говийн

ганга, шаргал шарилжны дээжинд агуулагдах хэмжээнээс харгалзан 1.84, 31,85 дахин их

байна. Иймээс энэ ургамлыг хүний бие организмын кальцийн агууламжийг нөхөх

зорилгоор ашиглах боломжтой.

Сибирийн мийн хумсны дээжинд агуулагдах микро элементийн агууламжийг

тодорхойлсон нь.

Ургамалд агуулагдах микро элементийн агууламжийг 24,25-р хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт-24. Сибирийн мийн хумсны микро элементийн найрлагын харьцуулалт (мг/кг)

Дээжийн төрөл As V Cu Zn Cr Co Mo Ni Sn

Сибирийн мийн хумс/8-р сар/ <5 12.58 126 506 12.06 4.70 24.51 22.92 0.66

Сибирийн мийн хумс/7-р сар/ 12 79 97 480 <5 <5 9 14 <30

Сибирийн мийн хумс/9-р сар/ <5 <5 149 387 15.26 <5 28.36 9.80 <0.5

Сибирийн мийн хумсны/9-р сарын дээжинд/ зэс, хром, молибден зэрэг элементүүд

харьцангуй их агууламжтай байна. Сибирийн мийн хумсны /7-р сарын дээжинд/ мышьяк,

ванади зэрэг элементүүд харьцангуй их агууламжтай байна. Сибирийн мийн хумсны /7,8,9-

р сарын дээжинд/ агуулагдах кобальтын хэмжээ харьцангуй тогтвортой агууламжтай

байна.

Хүснэгт-25. Сибирийн мийн хумсны микро элементийн найрлагын харьцуулалт (мг/кг) Дээжийн төрөл Ba Bi Fe Cd В Ti Pb Li Mn Be AI Se


хумс /8-р сар/

330 0.43 6975 0.14 64.29 1074 13.16 19.99 - - - <0.5



995 <5 - - - - <5 - - - -



1755 - 2066 0.11 - 204 19.58 18.31 417 0.0

7

2430 <0.05

Сибирийн мийн хумсны /8-р сар/ дээжнээс борыг анх удаа ялгасан.

42

Сибирийн мийн хумсны /9-р сар/ дээжнээс мангани, берилли, хөнгөн цагааныг анх

удаа ялгасан. Сибирийн мийн хумсны /8-р сар, 9-р сар/ дээжинд кадмийн агууламж

тогтвортой байна.

Сибирийн мийн хумсны /9-р сарын/ дээжинд агуулагдах барын хэмжээ нь /7-р

сар, 8-р сарын/ дээжнээс харгалзан 1.76, 5.31 дахин ихэссэн. Сибирийн мийн хумсны 8-

р сарын дээжинд цайр, никелийн агууламж өссөн байна.

Ургамалд агуулагдах мышьяк, молибден, цайр, кобальт, зэс, хром, никель, цагаан

тугалга зэрэг элементүүд нь стандарт хэмжээнээс [10] хэтрээгүй байна.

Cибирийн мийн хумсны микро элементийн агууламжийг бусад дээжний микро элементийн

агууламжтай харьцуулсан үр дүнг 26,27-р хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт-26. Ургамлын микро элементийн найрлагын харьцуулалт (мг/кг) Дээж As V Cu Zn Cr Co Mo Ni Sn Mn

Сибирийн мийн хумс/8-р сар/ <5 12.58 126 506 12.06 4.70 24.51 22.92 0.66 657

Сибирийн мийн хумс/7-р сар/ 12 79 97 480 <5 <5 9 14 <30 12

Сибирийн мийн хумс/9-р сар/ <5 <5 149 387 15.26 <5 28.36 9.80 <0.5 417

Говийн ганга/2016/[25] 6.0 67.0 93.0 345.0 84.0 16.0 6.0 40.0 <30 928

Шаргал шарилж/2017/[20] <5 <15 13 54 <5 <5 <5 <5 <30 -

Мөлхөө ганга /2001/[17] - - 8.0 36.0 - - - 2.0 -

Халиар сонгино

/Allium victorialis L [10]

- - 0.78 0.47 0.05 0.03 0.25 0.16 -

Газрын хаг/Peltigera canina/ [22] 9.4 78.9 169.6 1059.4 83.9 18.5 25.2 41.0 33.6

Хүснэгт-27. Ургамлын микро элементийн найрлагын харьцуулалт (мг/кг)

Дээжийн төрөл F Ba Bi Fe Cd В Ti Pb Li Te Ве AI Se

Сибирийн мийн хумс

/8-р сар/

- 330 0.43 6975 0.14 64.29 1074 13.16 19.99 1.94 <0.05 - <0.5


/7-р сар/

<5 995 - - - - - <5 - - - - -


/9-р сар/

- 1755 - 2066 0.11 - 204 19.58 18.31 - 0.07 2430 <0.05

Говийн

ганга/2016/[25]

<0.05 2213 13 - - - - - - - - - -

шаргал шарилж [20] <0.05 <30 <5 - - - - <5 - - - -

Мөлхөө ганга [17]

Халиар сонгино

/Allium victorialis

L/[10]

0.02

Газрын хаг

/Peltigera canina/ [22]

891.5

Сибирийн мийн хумсны /7-р сар/ дээжинд мышьякийн агууламж нь говийн ганга, газрын

хагийн дээжнээс харгалзан 2, 1.27 дахин их байна. Сибирийн мийн хумсны /9-р сар/

дээжинд зэсийн агууламж нь говийн ганга, мөлхөө ганга, шаргал шарилжны дээжнээс

харгалзан 1.62, 18.62,11.46 дахин их байна.

43

Сибирийн мийн хумсны /9-р сар/ дээжинд молибдений агууламж нь говийн ганга,

газррын хагийн дээжнээс харгалзан 4.72, 1.12 дахин их байна. Сибирийн мийн хумсны

/9-р сар/ дээжинд барийн агууламж нь газрын хагийн агууламжаас 1.99 дахин их байна.

Сибирийн мийн хумсны ультро микро элементийн агууламжийг тодорхойлсон нь.

Ургамалд агуулагдах ультро микро элементийн агууламжийг 28,29,30-р хүснэгтэд

харуулав.

Хүснэгт-28 Сибирийн мийн хумсны ультро микро элементүүдийн харьцуулалт (мг/кг)

Дээжийн төрөл Ce Cs Ga Ge Hf La Nb Rb Sb Sc Ta

Сибирийн мийн хумс/8-р сар/ 7.60 0.91 3.29 2.80 <0.1 3.70 0.65 62.44 1.20 3.04 0.19

Сибирийн мийн хумс/7-р сар/ <30 <30 3.,0 <5 <15 <30 <3 42 <40 <10 <10

Сибирийн мийн хумс/9-р сар/ 2.49 0.56 - - - 1.40 - 32.07 4.24 0.60 -

Сибирийн мийн хумсны /9-р сар/дээжинд сурьмагийн агууламж 3.5 дахин өссөн байна.

Сибирийн мийн хумсны /9-р сар/дээжинд лантанийн агууламж нь /7-р сар/ дээжнээс 2.64

дахин буурсан байна. Сибирийн мийн хумсны /8-р сар/ дээжинд рубидийн агууламж /7-р

сар, 9-р сарын дээжнээс/ харгалзан 1.48, 1.94 дахин өссөн байна. Сибирийн мийн

хумсны /9-р сар/ дээжинд церийн агууламж нь /7-р сар /дээжнээс 3.05 дахин буурсан

байна..

Хүснэгт-29. Сибирийн мийн хумсны ультро микро элементүүдийн харьцуулалт (мг/кг)

Сибирийн мийн хумсны /8-р сар/ дээжнээс таллийг анх удаа ялгасан. Сибирийн мийн

хумсны /9-р сар/ дээжинд вольфрамын агууламж (0.57мг/кг) хэмжээгээр буурсан байна.

Сибирийн мийн хумсны /9-р сар/ дээжинд литийн агууламж нь (1.68мг/кг) хэмжээгээр

буурсан байна.

Дээжийн төрөл W Y Zr Li Th U In Tl Sr Sm Nd Pr Eu


/8-р сар/

9.03 4.01 0.75 19.99 0.39 0.23 <0.05 <0.1 396 - - - -


/7-р сар/

<8 <3 4 - <5 <5 - - 321 <30 <50 <30 -


/9-р сар/

8.46 0.98 - 18.31 - - - - 571 0.20 1.18 0.53 0.48

44

Хүснэгт-30. Сибирийн мийн хумсны ультро микро элементүүдийн харьцуулалт (мг/кг)

Дээжийн төрөл Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu

Сибирийн мийн хумс/8-р сар/ - - - - - - - -


Сибирийн мийн хумс/9-р сар/ 0.44 <0.05 0.16 <0.05 0.10 <0.05 0.09 <0.05

Сибирийн мийн хумсны /9-р сарын/ дээжнээс гадолини, европи, терби, диспрови,

гольми,ерби, тули, иттерби, лютеци зэрэг элементүүдийг анх удаа ялгасан.

Сибирийн мийн хумсны /7,9-р сарын/ дээжинд самари, неодим, празеодим зэрэг

элементүүдийн агууламж харьцангуй тогтвортой байна. Сибирийн мийн хумсны дээжинд

агуулагдах ультро микро элементийн найрлагыг бусад дээжний ультро микро элементийн

найрлагатай харьцуулан үзлээ. Үр дүнг 31,32,33-р хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт-31. Ургамлын ультро микро элементүүдийн харьцуулалт (мг/кг)

Сибирийн мийн хумс, говийн ганга, шаргал шарилжны дээжинд лантанийн агууламж нь

(La <30) гэсэн стандарт хэмжээнд байна. Сибирийн мийн хумс, говийн ганга, шаргал

шарилжны дээжинд скандийн агууламж нь ( Sc <10) гэсэн стандарт хэмжээнд байна.

Хүснэгт-32. Ургамлын ультро микро элементүүдийн харьцуулалт (мг/кг) Дээжийн төрөл W Y Zr Li Th U In Tl Sr Sm Nd Pr Eu



9.03 4.01 0.75 19.99 0.39 0.23 <0.

05

<0.1 396 - - - -



<8 <3 4 - <5 <5 - - 321 <30 <50 <30 -



8.46 0.98 - 18.31 - - - - 571 0.20 1.18 0.53 0.48

Шаргал шарилж[20] <8 <3 <3 - <5 <5 - 33 <30 <50 <30 -

Говийн ганга [25] <8 <3 69 - 5 <5 - - <30

Хүснэгт-33. Ургамлын ультро микро элементүүдийн харьцуулалт (мг/кг)

Дээжийн төрөл Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu



Сибирийн мийн хумс/9-р сар/ 0.44 <0.05 0.16 <0.05 0.10 <0.05 0.09 <0.05

Шаргал шарилж[20] - - - - - - - -

Говийн ганга [25] - - - - - - - -

Дээжийн төрөл Ce Cs Ga Ge Hf La Nb Rb Sb Sc Ta

Сибирийн мийн хумс/8-р сар/ 7.60 0.91 3.29 2.80 <0.1 3.70 0.65 62.44 1.20 3.04 0.19

Сибирийн мийн хумс/7-р сар/ <30 <30 3.0 <5 <15 <30 <3 42 <40 <10 <10

Сибирийн мийн хумс/9-р сар/ 2.49 0.56 - - - 1.40 - 32.07 4.24 0.60 -

Шаргал шарилж[20] 30 <30 <3 <3 <15 <30 <3 4 <40 <10 <10

Говийн ганга/2016/[25] - <30 <3 <3 <15 <30 5 89 <40 <10 <10

45

Сибирийн мийн хумс, говийн ганга, шаргал шарилжны дээжинд самарийн агууламж

нь (Sm <30) гэсэн стандарт хэмжээнд байна

Сибирийн мийн хумсны /9-р сар/ дээжинд, гадолини, европи, терби, диспрови, гольми,

ерби, тули, иттерби, лютеци зэрэг элементүүд агуулагдаж байгаагаараа бусад дээжнээс

онцлог байна.

46

III БҮЛЭГ. СИБИРИЙН МИЙН ХУМСЫГ ТАРИМАЛЖУУЛАХ ТЕХНОЛОГИ

3.1.Сибирийн мийн хумс ургамлыг тасалгаанд тариалах технологи

Ургамал тариалах хөрс бэлтгэх үйл явц.

2019 оны 4-р сарын 23 наас эхлэн 5-р сарын 1ны өдрүүдэд тасалгаанд сибирийн

мийн хумсыг байгалийн үрээр тарималжуулах судалгааг хийж гүйцэтгэж байна.

Ургамал тариалах хөрс бэлтгэсэн нь. 2019 оны 4-р сарын 23 нд Ховд аймгийн Жаргалант

усмын нутаг Буянт голын эргээс (N480 00.291/, E 091037.688) ургамал тариалах 200 кг хөрс

бэлтгэсэн./Зураг-6,7/

Зураг-6. Хөрсний дээж авч байгаа нь Зураг-7. Бэлтгэсэн хөрс

Элсийг Ховд аймгийн Жаргалант сумын нутгаас, бууцыг Ховд аймгийн Манхан сумын

нутгаас авч хөрс, элс, бууцыг (35:35:30) харьцаагаар хольж ургамал тарималжуулах

хөрсийг бэлтгэсэн. Хөрс, элс, бууцыг 5мм, 0.2 мм диаметртэй шигшүүрээр шигшиж хөрс

бэлтгэсэн.

Нэг цэцгийн саванд 1.2 кг хөрс, 1.2 кг элс, 1кг бууц орохоор тооцон 50 цэцгийн

саванд 60кг хөрс, 60 кг элс, 50 кг бууц бүхий тарималжуулах хөрс бэлтгэсэн.

Ургамлын үр бэлтгэсэн нь.

Бид 2018 оны 8-р сард түүсэн Сибирийн мийн хумс ургамлын үрийг Увс аймгийн

Хархираа уулнаас түүж Ховд аймагт орших Ховд их сургуулийн тасалгаанд болон

дадлагын сууринд ил талбайд тарималжуулсан. Тасалгаанд болон ил талбайд

тарималжуулсан ургамлыг 58-79-р зурагт харуулав.

Ургамлын 1000 ширхэг үрийн жинг тодорхойлсон нь. Сибирийн мийн хумсны 1000ш

үрийн жин-0.938 грамм байна.

Тасалгаанд сибирийн мийн хумс ургамлыг тариалсан нь. 2019 оны 5-р сарын 3нд

тасалгаанд 10 ширхэг ургамал суулгасан. /Зураг-8/

47

Зураг-8. Тасалгаанд ургамлын үр суулгасан нь /2019.05.03 /

2019 оны 5-р сарын 6-ны байдлаар 1, 2, 4,5, 6,8,9 саван дахь үр соёолж ургамал ургаж

эхэлсэн. Үрийн соёололт 70% байсан. 2019 оны 5-р сарын 10-нд тасалгаанд 40 ширхэг

ургамал суулгасан. /Зураг-8/


2019 оны 5-р сарын 14-ны байдлаар 14,16,19, 22,23, 25, 40-р саванд ургамал ургаж

эхэлсэн. Ургамлын ургалт -17.5% байсан.

2019 оны 6-р сарын 10-ны байдлаар сибирийн мийн хумсны ургалт- 28% болтлоо өссөн.

2019 оны 6-р сарын 20 ны байдлаар ургамлын ургалт 58% байсан. /Зураг-9/


Усалгааг 5-р сарын 6, 8,10,13, 15, 17, 18, 20, 22, 24, 27, 29,31, 6-р сарын 3, 5, 7, 10, 12,

14, 17, 18,19, 20, 21 ны өдрүүдэд хийсэн.

48

Үрийн соёололтыг тодорхойлсон нь. Үрийн соёололт 17.5-58%-тай болохыг туршилтаар

тогтоолоо.

Сибирийн мийн хумсны үрсэлгээ бэлтгэсэн нь . 2019 оны 5-р сарын 10 нд Сибирийн

мийн хумсыг ил талбайд тариалах зорилгоор 100 ширхэг аяганд тасалгааны нөхцөлд

үрсэлгээ бэлтгэсэн. /Зураг-10/ Үрсэлгээний ургалтыг харуулав/Зураг-11/

Зураг-10. Ил талбайд тариалах Зураг-11. Үрсэлгээний ургалт/2019.06.18/

үрсэлгээ бэлтгэсэн нь /2019.05.10/

2019 оны 5-р сарын 15-ны байдлаар 51,52,49-р саван дахь үр соёолж ургамал ургаж

эхэлсэн. Үрийн соёололт-3% байсан.

2019 оны 5-р сарын 20-ны байдлаар 51,52,49, 67,68-р саван дахь үр соёолж ургамал

ургаж эхэлсэн. Үрийн соёололт-5% болсон

2019 оны 6-р сарын 10-ны байдлаар 13, 20, 51,52,49, 67,68, 13,20, 44, 74,87-р саван

дахь үр соёолж ургамал ургаж эхэлсэн. Үрийн соёололт-12% байсан.

2019 оны 6-р сарын 18-ны байдлаар 12, 13, 15,20, 22, 24, 34, 37, 38,44, 45, 49, 51,52,

67,68, 74,83, 87, 92,93-р саван дахь үр соёолж ургамал ургаж эхэлсэн. Ургамлын ургалт

21% болж нэмэгдсэн.

2019 оны 6-р сарын 20-ны байдлаар 7,12, 13, 15,20, 22, 24, 34, 37, 38,44, 45, 49, 51, 52,

51,52,61, 67, 68, 69, 49, 67,68, 74, 81, 83, 87, 92, 93 саван дахь үр соёолж ургамал ургаж

эхэлсэн. Ургамлын ургалт-25% байна.

Усалгааг 5-р сарын 13, 15, 17, 18, 20, 22, 24, 27, 29,31, 6-р сарын 3, 5, 7, 10, 12, 14, 17, 18,19,

20, 21 ны өдрүүдэд хийсэн. Үрсэлгээг 7-р сарын 6 нд ил талбайд суулгасан.

2019 оны 7-р сарын 13 ны байдлаар ургамлын ургалт- 60% болж нэмэгдсэн.

2019 оны 7-р сарын 21 ны байдлаар ургамлын ургалт- 66% байсан бол 2019 оны 7-р сарын

29 ны байдлаар ургамлын ургалт- 84% болтлоо өссөн. Энэ үед 8 ургамал шинээр ургасан.

/Зураг-12/

49


2019 оны 9-р сарын 24 ны байдлаар ургамлын ургалт- 88% байсан бол 2019 оны 10-р

сарын 1 ны байдлаар ургамлын ургалт- 90% болтлоо өссөн үзүүлэлттэй байна /Зураг-

13/.


Эндээс харахад сибирийн мийн хумсыг байгалийн үрээр тарималжуулахад ургамлын

ургалт 17.5-90% болтлоо өсөж байна.

3.2.Сибирийн мийн хумс ургамлыг ил талбайд тариалах технологи

2019 оны 5-р сарын 18-наас эхлэн 5-р сарын 31-ны өдрүүдэд сибирийн мийн хумсыг

байгалийн үрээр ил талбайд тарималжуулах судалгааг Ховд их сургуулийн дадлагын

сууринд (N470 58.373/, E 091 037.436/) хийж гүйцэтгэлээ.

Ховд их сургуулийн дадлагын суурин.

Ховд аймгийн төв. Жаргалант сумын нутаг дэвсгэр (х.ө 48001, х.у 91038, д.т.д 1405 м

өндөрт оршдог, эргэн тойрон уулаар хүрээлэгдсэн 70 км2 талбайтай, 30 мянга орчим иргэн

оршин амьдардаг. Улаанбаатар хотоос 1460 км, аймгийнхаа бусад сумаас 25-375 км

зайтай.

Ховд их сургуулийн дадлагын суурин нь (х.ө47058’19’’, з.у 91037’22’’ солбицолд, д.т.д

1430 м өндөрт) оршино. Туршилтын талбай нь Ховд хотоос 5 км зайд байрлах бөгөөд

нийтдээ 6 га талбайтай/ Зураг-14/

50

Зураг-14. Ховд их сургуулийн дадлагын суурин /2019.05.20/

2019 оны 5-р сарын 18 нд ХИС-ийн дадлагын сууринд 12м урт, 6м өргөн талбайд

хашаа барьсан. / Зураг-15/

Зураг-15. Ургамал тариалахад зориулж бэлтгэсэн хашаа /2019.05.18/

Хашаан доторхи талбайн чулуу, хог хаягдлыг түүж, талбайг тэгшлэн, хөсрсийг сийрүүлэн

ургамал тариалахаар талбайг бэлтгэсэн. /Зураг-16,17/

Зураг-16. Ургамал тариалахаар сонгон Зураг-17. Ургамал тариалахад зориулж хөрс

авсан талбай бэлтгэж буй үйл явц /2019.05.18/

2019 оны 5-р сарын 20-нд талбайн хөрсийг тэгшлэн хөрсний боловсруулалт хийж талбайг

худгийн усаар усалж тариалалтад бэлтгэсэн. /Зураг-18,19/

Зураг-18.Ургамал тариалахад бэлтгэн газар Зураг-19. Ургамал тариалахад бэлтгэн

хагалж байгаа нь хөрсийг тэгшилж байгаа нь /2019.05.20/

51

2019 оны 5-р сарын 23,29,30-нд талбайн хөрсийг худгийн усаар услан тариалалтад

бэлтгэсэн. 2019 оны 5-р сарын 31 нд талбайг бэлтгэн усаар усалж ургамал хоорондын

зай 50 см байхаар тооцож 143 ширхэг ургамлыг үрээр тариалсан./Зураг-20/

Зураг-20. Ургамал хоорондын зайг хэмжин тэмдэглэгээ хийсэн нь /2019.05.31/

Үрээр тариалалт хийсэний дараа агаарын температур хэлбэлзэлтэй байсан тул

хөрсний чийг алдалт болон дулааны горимыг хэвийн хэмжээнд байлгах зорилгоор гялгар

цаасаар бүтээж усаар услах үед цаасыг авч 30-40 минутын хугацаанд агаарт байлган

гялгар цаасаар дахин бүтээж орчинд нь дасгасан. /Зураг-21/

Зураг-21.Үр суулгасан талбайг гялгар цаасаар бүтээж бэлтгэсэн нь/ 2019.05.31 /

Гялгар цаасыг 2019 оны 6-р сарын 21 нд авч агаарын температурт байлгаж байна.

2019 оны 6-р сарын 4 ны байдлаар 10 ширхэг ургамал соёолж гарч ирсэн.

2019 оны 6-р сарын 6 ны байдлаар 15 ширхэг ургамал, 2019 оны 6-р сарын 12 ны байдлаар

30 ширхэг, 2019 оны 6-р сарын 17 ны байдлаар 50 ширхэг, 6-р сарын 19 ны байдлаар 79

ширхэг ургамал соёолон гарч ирсэн. Ил талбайд ургамлын ургалт -55%-тай байна/Зураг-

22/

Зураг-22. Ил талбайд тариалсан ургамлын ургалт

52

2019 оны 6-р сарын 4, 6, 7, 11, 13, 17, 19, 20, 21- ны өдрүүдэд усалгаа хийсэн. Усалгааг

2019 оны 8-р сарын 14,16,18,20, 22, 24, 26, 28, 30, 9-р сарын 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15, 17,19, 20,

21,23,25, 27- ны өдрүүдэд хийсэн./Зураг-23,24/

Зураг-23,24. Ил талбайд тариалсан ургамлын усалгаа

Усалгааг 2019 оны 6-р сарын 22, 24, 26, 28, 30, 7-р сарын 1,3, 5, 7, 9, 11, 13, 15, 17,19,

20, 21,23,25, 27- ны өдрүүдэд хийсэн. Ил талбайд ургасан ургамлын навчлалтын үеийн

ургалтыг харуулав./Зураг-25/

Зураг-25. Ил талбайд тариалсан ургамлын ургалт / 2019.08.07/

Ил талбайд ургасан ургамлын ургалтыг харуулав. /Зураг-26,27/

Зураг-26,27. Ил талбайд тариалсан ургамлын ургалт /2019.09.05/

2019 оны 5-10-р сард ил талбайд тариалсан сибирийн мийн хумсны ургалт 15-80%

болтлоо өсөж байна.

.

53

Дүгнэлт

1.Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны химийн бүрэлдэхүүнийг хромато масс

спектрийн аргаар судалж үзэхэд эфирийн тосонд терпен-68.02%, терпеноид-27.97%

агуулагдаж байгаагийн дотор бактерийн ба исэлдэлтийн эсрэг шинж чанартай нэгдэл болох

изогермакрен-D (0.73%), исэлдэлтийн эсрэг идэвхтэй нэгдэл-кариофиллен (9,51%),

кариофиллений оксид (12.17%) дийлэнх хэсгийг эзэлж байв.

2.Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосонд жимсний ялааны үржлийн секс феромон

Е фарнезений агууламж (7.28%) өндөр тул ид навчлалтын үед ургамал дээр хар ялаа

олноор цугларч байсан.

3.Ургамлын эфирийн тосонд үнэртний үйлдвэрт ашиглах боломжтой β-боурбонен, Е-

фарнезен, β-бизаболен, кариофиллен, кариофиллений оксид зэрэг нэгдлүүд зонхилон

агуулагдаж байна. Иймээс энэ ургамлыг агаарын бохирдлыг бууруулах зорилгоор хот

сууринд тариалах боломжтой.

4.Сибирийн мийн хумсны хандны исэлдэлтийн эсрэг идэвхийг (DPPH) аргаар

судлахад этанолын хандны исэлдэлтийн эсрэг идэвх нь 1500 мкг/мл концентрацитай үед

5.153% утгатай байгаа тул ургамлыг байгальд явагдах исэлдэх процессыг бууруулах

зорилгоор тарималжуулан хотын ногоон байгууламжийн хэмжээг нэмэгдүүлж болно

5.Хавдрын эсрэг судалгааг 2 төрлийн эсэн дээр явуулсан туршилтын үр дүнгээс үзэхэд

сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны хагас үхүүлэх тун (IC50) 85.06 мкг/мл байгаа тул

эфирийн тос нь ходоодны хавдрын эсийг дарангуйлах идэвх өндөртэй байна.

6.Сибирийн мийн хумсны эфирийн тос нь 150мг/мл буюу 3мкг/диск тундаа S.enterica

бактерийн ургалтыг 12.3±0.5 мм хэмжээтэй дарангуйлсан ба бактерийн эсрэг идэвх дунд

мэдрэг байв.

7.Сибирийн мийн хумсны үнсэнд цахиурын оксид, кальцийн оксид, калийн оксид,

магнийн оксид харьцангуй өндөр агууламжтай байна.

8.Сибирийн мийн хумсны /7-р сарын/ дээжнээс титаны оксидыг ялгасан.

9.Ургамлын дээжинд хүнд элементүүд- мышьяк, молибден,цайр, кобальт, зэс, хром,

никель, цагаан тугалга зэрэг элементүүд нь стандарт хэмжээнээс хэтрээгүй байгаа тул энэ

ургамлыг хот суурин газарт тарималжуулахад сөрөг нөлөөгүй.

10.Сибирийн мийн хумсны /9-р сарын/ дээжнээс гадолини, европи, терби, диспрови,

гольми,ерби, тули, иттерби, лютеци зэрэг элементүүдийг анх удаа ялгасан.

54

11. Байгалийн үрээр тасалгаанд тариалсан сибирийн мийн хумсны ургалт 2019 оны

5-р сараас 10-р сар хүртэл 17.5-90% болтлоо өсөж байна.

Харин байгалийн үрээр ил талбайд тариалсан сибирийн мийн хумсны ургалт 2019

оны 5-р сараас 10-р сар хүртэл 15-80% болтлоо өсөж байгаа тул энэ ургамлыг хот сууринд

ногоон байгууламжийг хэмжээг нэмэгдүүлэх зорилгоор тарималжуулах боломжтой болох

нь харагдаж байна.

55

Ашигласан ном зүй

1.Ж.Батхүү, Ч.Санчир, У.Лигаа, Ц.Жамсран, Suzuki Tsutomu, Ota Masaaki, Tsuruoka

Tsutomu, Hamasaki Chise Монгол орны ашигт ургамлын зурагт лавлах УБ., 2005

2. Ж.Баярмаа, Д.Пүрэв Экологийн биохими УБ., 2002

3.Володя Ц, Цэрэнбалжир.Д, Ламжав.Ц Монгол орны эмийн ургамал УБ., 2008

4.Ц.Володя Монгол орны эмийн ургамлыг эмнэлэгт хэрэглэх аргачлал УБ., 2014

. 5.В.М.Грубов Монголын гуурст ургамал таних бичиг УБ., 2008

6.Горяев.М.И. Эфирные масла флоры СССР М., 1952

7. Галт Л. Микробиологи УБ., 2009 х. 150, 173

8. Дорж. Д. Хүрээлэн буй орчны химийн анализ УБ., 2006.

9.Б.М.Коршиков, Г.В.Макарова, Н.Л.Нелетько, И.Павлик, Н.М.Солодовниченко,

В.Ю.Домбровский, В.П.Панферев Лекарственные своиства сельско-хозяйственных

растений Минск, 1985, стр 49-50,стр 54-64

10.Лигаа У, Доржсүрэн Ч, Цэдэндаш Г. Монгол орны ашигт ургамлын тархац-нөөцийн

атлас. УБ., 2014, х.148- 152

11. Маркова Л.П и др. Дикорастующие полезные растения Л., 1985, стр.32-35

12.Монгол орны зарим ургамлыг таних гарын авлага /ред. Ш.Дариймаа/ УБ., 2013,

х.319

13.Наранмандах Ш. Биоорганикийн их дадлага., УБ 2012, х. 66-68

14.Н. Цэвэгсүрэн Биоорганик химийн практикум УБ.,2001

15.С.Шатар, А.Амаржаргал Монгол, Говь-Алтай нутгийн зарим ашигт ургамлын

эфирийн тосны химийн судалгаа УБ.,2005

16.С.Шатар Монгол орны анхилуун ургамал УБ., 1989

17.С.Шатар Манай нутгийн эмийн ургамал Мандалговь 1991

18.Тимаков В.Д., Левашев B.C., Борисов Л.Б. Микробиология. Москва., 1983.

19. Цэндээ. Б. Эрдэс түүхий эд биогеохимийн аналитик судалгаа УБ., 2001, х.74-79

20.А.Амаржаргал, Ш.Алтанцэцэг, Н.Жавзмаа Шаргал шарилжны макро, микро

элементийн судалгаа Химийн нийгэмлэгийн бүтээл №12, УБ., 2017, х.58-62, ISSN 2519-

1926

56

21.Ts.Tsuruoka, S.Shatar, Sh.Altantsetseg, A.Amarjargal The essential oil Mongolian

Nepeta sibirica: a singlе component and its biological activities Journal . Essential Oil. Res. Vol

24, No 6, December 2012, р.555-559, ISSN 1041-2905

22. Р.Байгальмаа, Г.Эрдэнэжав, О.Эрдэнэтуяа, Э.Энхжаргал, Г. Бүрэнбаатар Монгол

орны зарим индикатор спорт ургамалд агуулагдах цацраг идэвхт, газрын ховор макро болон

хортой хүнд элементүүдийн агууламжийн талаар судалгааны ажлын зарим дүнгээс/Annnal

scientific reports/ №9(35) УБ., 2008 х131-134.

23.А.Амаржаргал Сибирийн мийн хумсны химийн судалгаа Монгол Алтайн бүс

нутгийн байгалийн нөхцөл, нөөц, биологийн төрөл зүйл УБ., 2006, х.71-73

24. П. Долгормаа Сибирийн мийн хумсны химийн судалгаа бакалаврын ажил Ховд.,

2005

25.Г.Анхбаяр Говийн ганганы химийн судалгаа /Магистрын зэрэг горилсон бүтээл/

Ховд., 2016, х.

26.H.L.De Pooter,B.Nicolai,J.De Laet,L.F.De Buyck and N.M.Schamp The essential oil of

five Nepeta species A.preliminiary Evaluation of their Use in Chemotaxonomy by Cluster

Analysis Flavour and fragrance Journal Vol 3.p-155-159 1988

27.K.H.C Baser, B.Demircaktak and H.Duman The Essential oil composition of some

Nepeta species from Turkey Anadolu University p-224-228

28.K.H.C Baser and T.Ozek Composition of the Essential oil of Nepeta racemosa Lam

J.Essential oil Res 5 p215-217, 1993

29.K.H.C Baser and T.Ozek Composition of the Essential oil of Nepeta viscida Boiss from

Turkey J.Essential oil Res 7 p.569-570, 1995

30.C.S. Mathela and Harendra Kharkwal Investigations on Himalayn Nepeta species Essential

oil of Nepeta discolor Benth J.Essent oil Res 6 p.519-521, 1994

31.Федетов А.М, Артемов И.А, Ермаков Н.В, Красников А.А, Потемнин О.Н, Рябко В.Я,

Хорев А.Г. Электронный атлас Биоразнообразия растительного мира Сибири Том-3, 1998,

стр.55-58

32.В.Д. Работягов, Ю.В. Аксенов Компонентный состав эфирного масла видов рода

Nepeta L Фармация и фармакология. № 6 (7), 2014 стр.25-28

57

33.В.В.Тонковцева1, Н. А. Цубанова 2,Э.С. Цубанова3, В. В. Беззубчак1 Влияние

ольфакторных воздействий некоторых эфирных масел на психофизиологические

показатели у крыс Фитореабилитация человека ISSN 0513-1634 Бюллетень ГНБС. 2017.

Вып. 123стр.90-95

34.Nilufar Z. Mamadalieva1, Davlat Kh. Akramov1, Elisa Ovidi2, Antonio Tiezzi2, Lutfun

Nahar3, Shahnoz S. Azimova 1, Satyajit D. Sarker 3 Aromatic Medicinal Plants of the Lamiaceae

Family from Uzbekistan: Ethnopharmacology, Essential Oils Composition, and Biological

Activities Medicines 2017, 4, 8, р.2-8

35.Jasmina Nestorovića,⁎, Danijela Mišića, Branislav Šilera, Marina Sokovića, Jasmina

Glamočlijaa,Ana Ćirića, Vuk Maksimovićb, Dragoljub Grubišića,c Nepetalactone content in shoot

cultures of three endemic Nepeta species andthe evaluation of their antimicrobial activity

Fitoterapia 81 (2010) 621–626

36.Ж.Болдбаатар1, Б.Түвшинтөгс1, О.Одгэрэл1,Г.Одонтуяа2,Р.Сандуйжав3, П.Эрдэнэ

баатар1, Ц.Oюунсүрэн1 Элэгний хорт хавдрын invitroдахь эсийн үйл ажиллагааг эмийн

багваахайгаас (Taraxacum officinale Wigg F.H.) ялгасан зарим бодис дарангуйлж буй байдал

//Шинжлэх ухааны академийн мэдээ 2011№1(199) УБ., 2011, х.67-78

37.Д.Лхамсайзмаа, Я.Гэрэлт-Од Ишгэн шарилжны фитохими, сорилын

фармакологийн зарим судалгаа //Биотехнологийн хөгжил ба генетик нөөцийн ашиглалт

онол-практикийн бага хурлын эмхэтгэл// УБ., 2018, х.147-151

38.Д. Амарзаяа, Ч. Чимэдрагчаа, Б. Дагвацэрэн Монголын уламжлалт анагаах ухаанд

өргөн хэрэглэгддэг эмийн түүхий эдийн нөөц, тулгамдсан асуудлууд//Биотехнологийн

хөгжил ба генетик нөөцийн ашиглалт” онол-практикийн бага хурлын эмхэтгэл// УБ., 2018,

х.43-47

39.Ч. Зулцэцэг, О. В. Селицкая, О. Анумандал, З. Гэрэлмаа, П. Сайнбилэг, Ц.

Рэнцэнханд Цагаан шошлойн (Lupinusalbus L.) үндэсний булцууны бактерийн антибиотик,

хүнд металл, давс тэсвэрлэх чадвар //Биотехнологийн хөгжил ба генетик нөөцийн

ашиглалт” онол-практикийн бага хурлын эмхэтгэл// УБ., 2018, х.159-164

40. Ж. Батхүү, К. Сасаки Монгол орны зарим бэлчээрийн тэжээлийн зэрлэг ургамлын

химийн найрлага, биологийн идэвхи //Биотехнологийн хөгжил ба генетик нөөцийн

ашиглалт” онол-практикийн бага хурлын эмхэтгэл// УБ., 2018, х.126-130

58

41.Mohaddeseh Mahboubi1*,Nastaran Kazempour1, Fatemeh Ghazian, Mohsen

Taghizadeh3 Chemical composition, antioxidant and antimicrobial activity of Nepeta persica

Boiss. essential oil Herba polonica p.62-71, Vol.57№1, 2011

42. C. Sarikurkcu a,⁎, M. Eskici b, A. Karanfil c, B. Tepe Phenolic profile, enzyme inhibitory

and antioxidant activities of two endemic Nepeta species: Nepeta nuda subsp. glandulifera and N.

cadmea South African Journal of Botany 120 (2019), p.298-301

43.Mai M. Al-Oqail, Ebtesam S. Al-Sheddi, Maqsood A. Siddiqui,1 Javed Musarrat,1 Abdulaziz

A. Al-Khedhairy,1 and Nida N. Farshori Anticancer Activity of Chloroform Extract and Sub-

fractions of Nepeta deflersiana on Human Breast and Lung Cancer Cells: An In vitro Cytotoxicity

Assessment Pharmacogn Mag. 2015 Oct; 11(Suppl 4): S598–S605 ,doi: 10.4103/0973-

1296.172968

44. Ebtesam S. Al-Sheddi, 1 Nida N. Farshori, 1 Mai M. Al-Oqail, 1 Shaza M. Al-Massarani,

1 Quaiser Saquib, 2 , 3 Rizwan Wahab, 2 , 3 Javed Musarrat, 2 , 3 Abdulaziz A. Al-Khedhairy, 2 and

Maqsood A. Siddiqui 2 , 3 Anticancer Potential of Green Synthesized Silver Nanoparticles Using

Extract of Nepeta deflersiana against Human Cervical Cancer Cells (HeLA) Bioinorg Chem Appl.

2018; Nov 1., р.doi: 10.1155/2018/9390784 /

45. Seyed Mostafa Goldansaz,1,2 Carmen Festa,2 Ester Pagano,2 Simona De Marino,2 Claudia

Finamore,2 Olga Alessandra Parisi,2 Francesca Borrelli,2 Ali Sonboli,1 and Maria Valeria

D’Auria2,*Phytochemical and Biological Studies of Nepeta asterotricha Rech. f. (Lamiaceae):

Isolation of Nepetamoside Molecules. 2019 May; 24(9): 1684. , Published online 2019 Apr 30.

doi: 10.3390/molecules24091684

46.Л.Хүрэлбаатар1,О.Одгэрэл2, Ц.Оюунсүрэн2, П.Эрдэнэбаатар2, Г.Номинтуяа2,

Ж.Тэмүүжин2 Хорт хавдрын зарим төрлийн эсийн үржилд эллипин бэлдмэлийн үзүүлэх

нөлөө //Монголын эм зүй, эм судлал, 2012, №1(1)

47.Ж.Удаахбаяр1, Ж.Батхүү2, Ж.Болдбаатар3 Хуурайсаг шарилж ургамлын метанолон

хандны элэгний хорт хавдрын эсэд үзүүлэх нөлөө// Хүрэлтогоот”-2014 //биологи-хөдөө аж

ахуйн салбар бүтээлийн эмхэтгэл УБ., 2014, х.19, Эмхтгэсэн: Л.Цогтбаатар, Ц.Батболд

48. А.Баянмөнх, Л.Хүрэлбаатар, Л.Лхагва Элэгний хавдрын эсэд эллипин бэлдмэл

нөлөөлөх тухай молекул механизмын таамаглал Монголын анагаах ухаан 2014 3(169),.х.8-

13

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Al-Oqail%20MM%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=27013801

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Al-Sheddi%20ES%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=27013801

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Siddiqui%20MA%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=27013801

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Musarrat%20J%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=27013801

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Al-Khedhairy%20AA%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=27013801


https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Farshori%20NN%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=27013801

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4787095/

https://dx.doi.org/10.4103%2F0973-1296.172968

https://dx.doi.org/10.4103%2F0973-1296.172968

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Al-Sheddi%20ES%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=30515193

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Farshori%20NN%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=30515193

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Al-Oqail%20MM%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=30515193

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Al-Massarani%20SM%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=30515193

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Saquib%20Q%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=30515193

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Wahab%20R%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=30515193

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Musarrat%20J%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=30515193


https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Siddiqui%20MA%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=30515193


https://dx.doi.org/10.1155%2F2018%2F9390784

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Goldansaz%20SM%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=31052163

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Festa%20C%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=31052163

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Pagano%20E%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=31052163

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=De%20Marino%20S%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=31052163

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Finamore%20C%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=31052163

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Finamore%20C%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=31052163

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Parisi%20OA%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=31052163

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Borrelli%20F%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=31052163

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Sonboli%20A%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=31052163

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=D%26%23x02019%3BAuria%20MV%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=31052163

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=D%26%23x02019%3BAuria%20MV%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=31052163


https://dx.doi.org/10.3390%2Fmolecules24091684

59

49.Б.Оюунгэрэл1, Ж.Сарантуяа1, С.Пүрэвсүрэн2, Удвал У1 Зарим зүйл банздоо

(Saussurea dc) ургамлын биологийн идэвх Онош, 2012, (54) 2012.N03(054)

50. Л.Дзшиймаа, П.Батхүү, Х.Гэлэгжамц Escherichia coli (Е.соН)-ийн халдвар Онош,

2006, (030) 2006.No2(030)

51..Н.Сэргэлэн , С.Лхагвасүрэн Escherichia Coli ба хүнсний аюулгүй байдал Биологи

болон түүний салбаруудын мэдээлэл: микробиологи, биохими, удам зүй, молекул биологи,

аналитик хими, органик хими

52. Н.Оюунбилэг1, М.Энхцацрал1, Б.Болортуяа1, Б.Даваапүрэв1, Р.Чинзориг1,Ё.Анзай2,

А.Фүкүмото2, Ё.Ийзака2, Г.Номиндалай3, Ж.Энхжаргал3, Ж.Батхүү1 Монгол хүний батга

үүсгэгч, эмгэгшүүлэгчийг тодорхойлсон дүн //Шинжлэх Ухааны Академийн Мэдээ 2017

оны №02 (222), х.56-64

53.Ц.Энхтуул Чацаргана жимсний үрийн нянгийн эсрэг идэвхийн судалгаа //Хүн ба

Хүнс, №1(95)/2015, Х.38-40

54.M.Dumaa1*, Ya.Gerelt-Od1, S.Javzan1, D.Otgonhkishig2,Ts.Doncheva3, G.Yordanova3,

S.Philipov3 and D.Selenge1 GC-MS analysis and antibacterial activity of some fractions from

Lagochilus ilicifolius Bge. grown in Mongolia // Mongolian Journal of Chemistry 16 (42), 2015,

39-43

55. Laila Zenasni1, Houssine Bouidida2, Amina Hancali3, Amina Boudhane3, Hassan Amzal1

Abdelkader Il Idrissi2, Rajae El Aouad3, Youssef Bakri1 and Abdelaziz Benjouad1* The essentials

oils and antimicrobial activity of four Nepeta species from Morocco Journal of Medicinal Plants

Research Vol. 2(5), pp. 111-114, May 2008

56. Suhaib A. Bandh 1*, Azra N. Kamili1, Bashir A. Ganai2, Bashir A. Lone3, Samira Saleem1

Evaluation of antimicrobial activity of aqueous extracts of Nepeta cataria Journal of Pharmacy

Research 2011,4(9), 3141-3142

57.Kamiar Zomorodian,1Mohammad Jamal Saharkhiz,2 Samaneh Shariati,3 Keyvan Pakshir,1,3

Mohammad Javad Rahimi,3 and Reza Khashei Chemical Composition and Antimicrobial

Activities of Essential Oils fromNepeta cataria L. against Common Causes of Food-Borne

Infections International Scholarly Research Network ISRN Pharmaceutics Volume 2012, Article

ID 591953, 6 pages doi:10.5402/2012/591953

58. Abbas Ali1*, Nurhayat Tabanca1, Betul Demirci2, Eugene K. Blythe3, K.Husnu Can Baser

2,4 and Ikhlas A. Khan Chemical Composition and Biological Activity of Essential Oils from Four

http://www.unimis.edu.mn/buteel/Account/Details/2166

60

Nepeta Species and Hybrids against Aedes aegypti (L.) (Diptera: Culicidae) Rec. Nat. Prod. 10:2

(2016) 137-147

59.Dragoljub L. Miladinovića,*, Budimir S. Ilića and Branislava D. Kocićb

Chemoinformatics Approach to Antibacterial Studies of Essential Oils NPC 2 2015,vol10, №6,

р.1063-10661

60. Батжаргал Б., Дүгэрсүрэн Ж., Оюунбилэг Ю., Цэцэг Д. Биотехнологийн хөгжил ба

генетик нөөцийн ашиглалт// онол-практикын бага хурлын эмхэтгэл УБ., 2018 х. 50

61.Marine Birouste, Elena Kazakou, Alain Blanchard and Catherine Roumet., Plant traits

and decomposition: are the relationships for roots comparable to those for leaves., Annals of

Botany 109: 463–472, 2012

62.Hu Yan, Chen Zhao, Jiafu Zhang, Ruihong Zhang, Chunyu Xue, Guangqing Liu and

Chang Chen., Study on biomethane production and biodegradability of different leafy vegetables

in anaerobic digestion., Yan et al. AMB Expr (2017) DOI 10.1186/s13568-017-0325-1

.Төслийн судалгааны үр дүнд хэвлүүлсэн бүтээл

1. А.Амаржаргал, Б.Нандинцэцэг Сибирийн мийн хумсны макро, микро элементийн

судалгаа //Баруун Монгол, түүний хил залгаа нутгийн байгалийн нөхцөл, түүх, хэл, соёл

Ховд.,2019, х.276-281,


of Nepeta sibirica L essential oil and vultivation technology Возможности развития

краеведения и туризма Сибирского региона и сопредельных территорий Сборник

материалов XVIII международной научно-практической конференции, посвященной 415

летию города Томска Томск.,2019, стр.137-146, ISBN 978-5-6043465-8-7, УДК908

(571,1)(063), ББК26.89 (253.3)


of Nepeta sibirica L essential oil and vultivation technology Трансграничные регионы в

условиях глообальных изменений: современные вызовы и перспективы развития

Материалы международной научно-практической конференции, посвященной 70 летию

Алтайского республиканского отделения Всероссийской общественной организации

Горно-Алтайск., 2019, стр.16-25, ISBN 978-5-91425-171-7, УДК379,501,503, 504,910, 911.2

ББК 20.1 Т-65

61

4.A.Amarjargal, Altantsetseg Sh, N.Undarmaa Chemicial composition of essential oils,

oxidation on Nepeta sibirica L and technology of cultivation Book of abstract Smart green smart

blue Open science conference ., Lviv, 2019 , p.12

Зардлын төрлүүд Хоёр дахь үе шат (40%)

Багаж тоног төхөөрөмж худалдан авах 2750000

Судалгааны экспедицын зардал 1200000

Шинжилгээний зардал 1640.497

Төсөлд ажиллагсдын томилолт, цалин 2500000

Эфирийн тост ургамал тариалах арга зүй

сургалтын зардал

500000

Өгүүлэл хэвлүүлэх зардал 500000

Нийт 90904970

Тайлан бичсэн: Төслийн удирдагч: Доктор, дэд.проф. А.Амаржаргал

2019.12.28

62

ГАРЧИГ

Төслийн үйл ажиллагааны тайлан......................................................................................4

Төслийн судалгааны тайлан................................................................................................12

I Бүлэг. Сибирийн мийн хумс ургамлын судлагдсан байдлын тойм...................................... 13

1.1.Сибирийн мийн хумс ургамлын тархалт, ботаник шинж, судлагдсан байдал....13

1.2.Мийн хумсны зүйл ургамлын бактерийн эсрэг идэвхийн судлагдсан байдлын

тойм...........................................................................................................................................15

1.3.Ургамлын хавдрын эсрэг идэвхийн судлагдсан байдал.......................................... 19

1.4. Мийн хумсны зүйл ургамлыг хэрэглэж ирсэн уламжлал...................................... 21

II Бүлэг. Сибирийн мийн хумсны химийн судалгаа......................................................22

2.1.Судалгааны материал, арга зүй....................................................................................22

2.2.Сибирийн мийн хумсны дээжинд агуулагдах витамин, эслэгийн хэмжээг

тодорхойлсон үр дүн..............................................................................................................23

2.3.Сибирийн мийн хумсны эфирийн тосны химийн бүрэлдэхүүнийг тодорхойлсон үр

дүн.............................................................................................................................................25

2.4.Сибирийн мийн хумсны ханд, эфирийн тосны исэлдэлтийн эсрэг идэвхийг

тодорхойлсон үр дүн.............................................................................................................27

2.5.Сибирийн мийн хумсны ханд, эфирийн тосны хавдрын эсрэг идэвхийг


2.6.Сибирийн мийн хумсны эфирийн тос, хандны бактерийн эсрэг идэвхийг


2.7. Сибирийн мийн хумсны макро, микро элементийн агууламжийг тодорхойлсон

үр үн.........................................................................................................................................40

III Бүлэг. Сибирийн мийн хумсыг тарималжуулах технологи ............................... .46

3.1.Сибирийн мийн хумс ургамлыг тасалгаанд тариалах технологи.........................46

3.2.Сибирийн мийн хумс ургамлыг ил талбайд тариалах технологи.......................49

Дүгнэлт....................................................................................................................................51

Ашигласан ном зүй..............................................................................................................55

63

Хавсралт-1. Багаж, тоног төхөөрөмж худалдан авсан баримт

64

Хавсралт-2.Сургалтын зардлын баримт

бичгүүд

65

66

67

68

69

Хавсралт-3. Судлаач багшийн цалин шилжүүлсэн баримт

70

71

72

73

74

4.Экспедицийн зардлын баримт

75

76

77

7. Шинжилгээний зардлын баримтууд

78

79

80

81

82

8.Хэвлүүлсэн бүтээл

83

1.

84

85

86

9. Хэлэлцүүлсэн илтгэл.

Documents

СИБИРИЙН МИЙН ХУМСНЫ ХИМИЙН СУДАЛГАА, … ih surguuli Sibiriin mi... · folia, N.meyri зэрэг ургамлын эфирийн тосны химийн