-
1
ÝÐҮҮË ÌÝÍÄÈÉÍ ÌÝÄÝÝ, ÌÝÄÝÝËËÈÉÃ ÖÓÃËÓÓËÀÕ, ÍÝÃÒÃÝÕ ÁÀ ÏÐÎÃÐÀÌÌ
ÕÀÍÃÀÌÆÈÉÍ ÒÓÕÀÉ
ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ ÕÎÒ 2015 ÎÍ
Ýð¿¿ë ìýíäèéí õºãæëèéí òºâ
-
2
Øóóäàíãèéí õàÿã: Ñ.Çîðèãèéí ãóäàìæ Óëààíáààòàð -210648 Ôàêñ:
976-11-320633 Óòàñ: 70111485, 325540 Ý-øóóäàí: [email protected]
www.chd.moh.mn Ýìõòãýñýí: Ñ.Äàâààæàðãàë ÑÒÑÌÀ-íû,ìýðãýæèëòýí
Õ.Íàðàíòóÿà ÑÒÑÌÀ-íû, ìýðãýæèëòýí Õýâëýëèéí ýõ áýëòãýñýí:
Ä.Óðàí÷èìýã, ÒÑÑÕ îïåðàòîð
-
3
ÃÀÐ×Èà õóóäàñ
1. Ìýäýýëëèéí ñèñòåì áóþó òîãòîëöîî 4-9
2. Ýðүүë ìýíäèéí õýìæèëçүéí ñүëæýý 10-14
3. Ýðүүë ìýíäèéí òîãòîëöîîíû òүâøèí òóñ áүðèéí ìýäýýëëèéí
õýðýãöýý áà àðãà õýðýãñëүүä 15-28
4. Ìýäýýëëèéí ñèñòåì ãýæ þó âý? 28-51
5. Ýðүүë ìýíäèéí ýäèéí çàñàã ãýæ þó âý? 51-58
6. Ýðүүë ìýíä, íèéãìèéí ñòàòèñòèê 58-63
7. Ýðүүë ìýíäèéí ñòàòèñòèê òîîöîõ àðãà÷ëàë 63-81
8.Ñòàòèñòèê ìýäýýëýë òîîöîõîä MS EXSEL àøèãëàõ íü 82-89
9. Ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéí ñèñòåì àøèãëàõ íü 90-115
10. Ýðүүë ìýíäèéí ñòàòèñòèê ãýæ þó âý? 116-137
11. Ìàãàäëàë 138-147
12. Õè-êâàäðàò òåñò 148-151
13. Õàìààðàë 152-164
14. Òүүâýð ñóäàëãàà, Òүүâðèéí õýìæýýã òîîöîõ 165-173
15. SPSS ïðîãðàììûí òóõàé 174-190
16. Өâ÷íèé îëîí óëñûí ICD-10 àíãèëàë 191-196
17. Үéëäëèéí îëîí óëñûí àíãèëàë-ICD 9CM 197-201
18. Íàñ áàðàëòûí ñòàòèñòèê 201-207
-
ó
ү
Ìýäý“ìýäýý”, “ìý
Ìýäý
Ìýäý
Ìýäý
áүõ ìýäýý÷àíàðóóäûã
Ñèñò
Îðö
óëìààð ãàðýíåðãè áàéýð÷èì õү÷ áүéëäýë, ïðøèíý÷ëýõ ã
Т
Э
ýýëëèéí òîýäýýëýë”, “ñ
ýý
ýýëýë
ýýëýë õóâü ëýë õýðýãòã õàíãàñàí á
òåì
ãүéãýýð ñèñòðö ÷ áèé áîëéæ áîëíî. Ñáàéæ áîëíîðîöåññèéã .ì.)
áîëîâñð
Хамаата
Бүрэн тө
Үнэн зөв
Тухайн үеийн
дийн засгийнашигта
Ìýäýý
îãòîëöîî áóñèñòåì” ãýñý
õүìүүñ áîëòýé áàéæ áàéõ øààðä
òåìèéí òóõàëîõãүé. ÑèñÑèñòåìèéí î. Õàðèí ãàð(àðèôìåòèðóóëàëò
ãýí
ай:
өгс:
в:
н шинэ
н хувьд ай
Систе(мэдэ(мэдэзорилбүрэл
Ямар нтөлөвбайд
б
амэдээнь ө
ýëëèéí ñèñ
óþó ìýäýýëýí үãíүүäèé
ëîí áàéãóóë÷àääàããүé. ëàãàòàé:
àé îéëãîëò ñòåìèéí îðö
ãàðö íü áðöûã áèé áîê үéëäýë
íý.
•Мэдээлэлхолбоото
•Дутуу дуилүү хор у
•Алдаатаболно.
•Шийдвэрүтулгуурлөнөөдрий
•Мэдээллиоролцож ёстой.
емийн ерөнэг) хүлээн эллийг) билгод хүрэхилдэхүүн хэс
нэгэн юмс, в байдал, эдаг. Мэдээ болгох хэрэ
Тодорхойач холбогдэнүүдийн цөөр нэгэн смэдээ нь
ñòåì áóþó ò
ëëèéí ñèñòí óòãûã ñàéò
ëëàãóóäûí õÒèéìýýñ
áàéõãүé. Îðö íü ìàòåð
áýëýí áүòýýîëãîõûí òóëõèéõ, õàðü
л тулгараад ой, хамаата
улимаг мэдээуршиг тарьж
й, буруу мэд
үүд голдуу халадаг боловчнхөөс дутах
ийг олж авах байгаа з
нхий онолыавч хувиргий болгох (үийн тулд хасгүүдийн ц
үзэгдлийнэсвэл зурагнь мэдээлэглэгдэхүүн
утга учир,долтой болцогц юм. Мсистемийнбайж болн
òîãòîëöîî
òåì ãýæ þóòàð îéëãîõ õ
õóâüä ìàø õýðýãòýé
ðöãүéãýýð õóèàë, õүíèé
ýãäýõүүí, үéëä îðöîí äüöóóëàõ, ñî
байгаа асууай байх ёсто
элэл зарим үж болно.
ээлэл гамши
амгийн сүүлич заримдаа өмхгүй ач холбо
зардлыг дурзардлын эле
ын тодорхоган боловсүйлдвэрлэамтдаа ажиогц гэж тод
тухай тоог дүрслэл лийг бий н юм.
, агуулга, сон
Мэдээлэл хувьд но.
ó áàéäãèéã õýðýãòýé.
÷óõàë íөөöìýäýýëýë
óâèðãàõ ïðîíөөö, ìөíã
éë÷èëãýý, ìýýð õèéãäýæîðòëîõ, àí
удалтай ой.
үед мэдээлэл
игтай шийдв
ийн үеийн мэмнөх үеийн могдолтой ба
рын шийдвэрементийн нэг
ойлолтоор сруулаад гаэх) гэсэн нииллаж байдорхойлдо
,
îéëãîõûí
ö áàéäàã áîëäàðààõü ø
îöåññ ÷ áàéõãө, ìýäýý, ýìýäýýëýë ýæ áàéãàà äóíãèëàõ, íýã
гүй байхаас
вэрт хүргэж
эдээлэл дээр мэдээлэл ч айж болно.
рийг гаргахаг гэж тооцо
орцыг арцыг ийтлэг гаа ог.
4
òóëä
ëîâ÷ øèíæ
õãүé, ýñâýë ñâýë óðûí ãòãýõ,
ч
ж
ад ох
-
5
Ñèñòåìèéí æèøýý: Ñèñòåì Îðö Áîëîâñðóóëàëò Ãàðö Үéëäâýð Òүүõèé ýä
Áîëîâñðóóëàëò Áýëýí áүòýýãäýõүүí Ýìíýëýã Өâ÷òөí Үçëýã Ýðүүë ìýíäèéí
çөâëөãөө
Ñèñòåìèéí òóõàé îéëãîëòîíä ýðãýõ õîëáîî áà õÿíàëò ãýñýí õî¸ð
íýìýëò áүðýëäýõүүí õýñãèéã íýãòãýñíýýð èëүү õýðýãòýé îéëãîëò
áîëäîã.
Ýðãýõ õîëáîî áîë ñèñòåìèéí ãүéöýòãýëèéí òóõàé ìýäýý þì. Õÿíàëò
íü ñèñòåì өөðèéíõөө çîðèëãîä õүðýõ ÷èãëýë ÿâæ áàéãàà ýñýõèéã
òîäîðõîéëîõûí òóëä ýðãýõ õîëáîîíû õÿíàëò, үíýëãýýã õèéíý.
Øààðäëàãàòàé áîë õÿíàëòûí ôóíêö íü ñèñòåìèéí îðîëòîí äýýð ýñâýë
áîëîâñðóóëàëòàí äýýð çîõèõ òîõèðóóëãà, çîõèöóóëàëòûã õèéíý.
Ñèñòåì áà äýä ñèñòåìүүä Èõýâ÷ëýí ñèñòåì íü íýã òîì ñèñòåìèéí
áүðýëäýõүүí õýñãүүä áîëîõ äýä çîðèëãî áүõèé õýä
õýäýí äýä ñèñòåìүүäýýñ òîãòäîã. Ýäãýýð äýä ñèñòåìүүä õàìòäàà òîì
ñèñòåìèéíõýý үíäñýí çîðèëãûã õàíãàõàä ÷èãëýí àæèëëàäàã. Ñèñòåìèéí
åðөíõèé òîäîðõîéëîëòîîð “ìýäýýëëèéí ñèñòåì” ãýñýí íýð òîìú¸î
ýëåêòðîí òөõөөðөìæèéã àãóóëäàããүé. Ãýâ÷ îð÷èí үåä “ìýäýýëëèéí
ñèñòåì” ãýäýãò “êîìïüþòåðò ñóóðèëñàí ìýäýýëëèéí ñèñòåì” –èéã
îéëãîäîã áîëñîí áàéíà. Ýíýõүү ìýäýýëëèéí ñèñòåì áóþó òîãòîëöîî íü
õýðýãòýé õүíèéã ýñâýë áàéãóóëëàãûã õýðýãòýé öàãò íü õýðýãòýé
ìýäýýëëýýð íü õàíãàäàã. Ìөí ìýäýýëëèéí ñèñòåìүүä íü õàìãèéí áàãà
çàðäëààð õàìãèéí èõ үð àøèãòàé үéë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîìæèéã
îëãîäîã.
Êîìïüþòåðò ñóóðèëñàí ìýäýýëëèéí ñèñòåìä êîìïüþòåðèéí
ïðîãðàììóóäààð äàìæóóëàí õүìүүñèéí өãñөí çààâðûí äàãóó êîìïüþòåðóóä
ìýäýýã öóãëóóëæ, õàäãàëæ, ìýäýýëýë áîëãîí áîëîâñðóóëäàã. Êîìïüþòåðò
ñóóðèëñàí ìýäýýëëèéí ñèñòåì äàðààõü áүðýëäýõүүí õýñãүүäýýñ òîãòîíî.
Үүíä:
Ìýäýý: Ìýäýýëëèéã áèé áîëãîõûí òóëä ñèñòåìèéí àâ÷ áóé îðö Òåõíèê
õàíãàìæ: Êîìïüþòåð áà òүүíèé áóñàä òөõөөðөìæүүä. Òóõàéëáàë:
ìýäýýã
îðóóëàõ, ãàðãàõ, õàäãàëàõ, äàìæóóëàõ òөõөөðөìæүүä: Ïðîãðàìì
õàíãàìæ: Ìýäýýã ÿàæ îðóóëæ, áîëîâñðóóëàõ, ìýäýýëëèéã ÿàæ
õàðóóëàõ,
ìýäýý áà ìýäýýëëèéã õýðõýí ÿàæ õàäãàëàõûã êîìïüþòåðò õýëæ өãäөã
çààâðóóäûí èæ áүðäýë
Õàðèëöàà õîëáîî: Ýëåêòðîí ìýäýýíèé õýëáýðò áàéãàà òåêñò, çóðàã,
äóó àâèà, õөäөëãөөíèéã õóðäàí äàìæóóëàõ, õүëýýí àâàõàä õýðýãëýãääýã
òåõíèê áà ïðîãðàìì õàíãàìæ
Õүìүүñ: áàéãóóëëàãûí ìýäýýëëèéí õýðýãöýýã øèíæèëæ, ìýäýýëëèéí
ñèñòåìèéã çîõèîæ, áàéãóóëäàã, êîìïüþòåðèéí ïðîãðàììûã áè÷èæ çàñäàã,
òåõíèê õàíãàìæèéã àæèëëóóëæ, çàñâàð үéë÷èëãýý õèéäýã ÌÒ-èéí
ìýðãýæëèéí õүìүүñ áîëîí õýðýãëýã÷èä
Äүðýì æóðàì, àæèëáàðóóä: Ìýäýý áîëîâñðóóëàõ үåèéí îíîâ÷òîé,
àþóëãүé үéë àæèëëàãààã õàíãàõ äүðýì, æóðìóóä. Àæèëáàðóóä íü
êîìïüþòåð äýýð ÿíç áүðèéí õýðýãëýýíèé ïðîãðàììóóäûã àæèëëóóëàõ äýñ
äàðààëàë, àþóëãүé àæèëëàãààíû àðãà õýìæýýíүүäèéã àãóóëíà.
Áүõ ìýäýýëëèéí ñèñòåìүүä êîìïüþòåðò ñóóðèëñàí áàéíà óó үãүé þó
ãýäãýýñ үë õàìààðàí äîîðõ үíäñýí ôóíêöóóäûã ãүéöýòãýäýã.
Орц Боловсруулалт Гарц
-
6
Ìýäýýëëèéí ñèñòåì ðүү ìýäýý îðóóëàõ (Îðóóëàõ) Ìýäýýëëèéí ñèñòåì
äîòîð ìýäýýã õóâèðãàí өөð÷èëæ, òүүíòýé àæèëëàõ (áîëîâñðóóëàõ)
Ìýäýýëëèéí ñèñòåìýýñ ìýäýýëëèéã ãàðãàõ (Ãàðãàõ) Ìýäýý áà ìýäýýëëèéã
õàäãàëàõ (Õàäãàëàõ)
Æèøýý íü: Ýì÷èéí үçëýã Îðóóëàõ Өâ÷òөíèé áèåèéí åðөíõèé áàéäëûí
òóõàé ìýäýý öóãëóóëàõ Áîëîâñðóóëàõ Æèøèõ, õàðüöóóëàõ, äүãíýëò õèéõ
Ãàðãàõ Îíîø òàâèõ Õàäãàëàõ Өâ÷òөíèé êàðòàí äýýð òýìäýãëýë õèéõ
Ýðүүë Ìýíäèéí Ìýäýýëëèéí Òîãòîëöîî
Ýðүүë ìýíäèéí ñèñòåìèéí çîðèëãî íü ýðүүë ìýíäèéí òóñëàìæ
үéë÷èëãýýíèé ÷àíàð, үð àøãèéã ñàéæðóóëàõàä îðøèíî. Õÿçãààðëàãäìàë
ñàíõүү, õүí õү÷, öàã õóãàöààíû íөөöòýé ýðүүë ìýíäèéí ñàëáàðûí õóâüä
õүí àìä үçүүëýõ ýðүүë ìýíäèéí òóñëàìæ үéë÷èëãýýíèé ÷àíàð, үð äүí,
үð àøãèéã ñàéæðóóëàõ óðüä÷èëñàí íөõöөë áîë ñàéí óäèðäëàãà ìөí.
Àëäàà ìàäàããүé, үíýí çөâ, áүðýí òөãñ, öàãàà îëñîí ìýäýýëýë íü
óäèðäëàãûí øèéäâýð ãàðãàëò, òөëөâëөëòèéã ñàéæðóóëàõ ãîë үíäñýí
íөõöөë áîëäîã. Òèéì ìýäýýëëýýð ýðүүë ìýíäèéí ñàëáàðûí óäèðäëàãûã
õàíãàõûí òóëä Ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí ñèñòåì áóþó òîãòîëöîîã
ñàéæðóóëæ, áîëîâñðîíãóé áîëãîæ õөãæүүëýõ øààðäëàãàòàé. 1987 îíû
ÄÝÌÁ-ûí õóðëûí òàéëàíä óäèðäëàãûã ñàéæðóóëàõ ãîë үíäñýí íөõöөëèéí
íýãèéã Ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ ÿâäàë õýìýýí
äóðüäñàí áàéíà.
HMIS (Health Management Information Systems) áóþó Ýðүүë Ìýíäèéí
Óäèðäëàãûí Ìýäýýëëèéí Òîãòîëöîîã Ýðүүë Ìýíäèéí Ìýäýýëëèéí Òîãòîëöîî
áóþó HIS (Health Information Systems)ãýæ îéëãîæ áîëíî. Ýðүүë
Ìýíäèéí Ìýäýýëëèéí Òîãòîëöîî áîë ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéã
õÿíàõ, үíýëýõ, óäèðäàõàä øààðäëàãàòàé ìýäýý, ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ,
áîëîâñðóóëàõ, äàìæóóëàõ àøèãëàõûí òóëä ýðүүë ìýíäèéí ïðîãðàììûí
õýðýãëýæ áóé àðãà õýðýãñýë, àæèëáàðóóäûí öîãö èæ áүðäýë þì.
Оруулах
Боловсруулах
Гаргах
Хадгалах
-
ä
õ
ò
õ
ÝðүүäýìæëýãòýéÌýäýýëëèé
Ýðүүáүõ òүâøíèàøãèéã äýýìýäýýëëèéã
ÄÝÌÁ-ûñèñòåìүүäý
Òàðõíөõö
Өäөýðүүíàðèìýíä
Өâөðáîëîñýðã
Çàõèñàíõëîæèýðүү
Õүí áàðà
Ýðүүë ìõÿíàæ, үíýëìýäýýëëèéíòөâүүä áîëîýðүүë ìýíäÝðүүë ìýíä
Ýðүүë õýñãүүäýýñ
ÌýäýýëÝðүү
áóñàä õàæèëëàãøèíæèë
Мэдээ ору
Мэдээллашигла
Мэдээллисистемименежме
үë ìýíäèéíéãýýð ýðүүëã îëæ àâàõàүë ìýíäèéíèé èëүү ñàéýøëүүëýõýäã
õýðýãëýõ ôûí òîäîðõîýýñ òîãòîíî. õâàð ñóäëàëöөë áîëîí õð òóòìûí
үéүë ìýíäèéí èéí ìýðãýæäèéí ñóóðü үðìөö өâ÷íүîí ãýð áүèéëýëò
çýðýèðãààíû ñèñõүүãèéí ñèñèñòèêèéí (õүë ìýíäýä çî
àìûí өñөëàëò, øèëæèë
ìýíäèéí òóëæ äүãíýõèí ñèñòåìүүäîí áүëýãëýë
äèéí үéë÷èëäèéí ìýäýýë
ìýíäèéí ìòîãòîíî. Үү
ëëèéí òîãòîүë ìýíäèéíõөòөëáөð, òãàà, ýðүүë
ëãýý, үíýëãýý
уулах
•Тандамэдээмэдээ
ийг ах
•Өвчтөгүйцэт
ийн йн ент
•Мэдэболохбайгу
í ìýäýýëëèë ìýíäèéí òàä áèø үéë í ìýäýýëëèééí óäèðäëà
ä øààðäëàãôóíêöүүäèéîéëñíîîð ëûí òàíäàë
õàëãààò õү÷èéë àæèëëàãàòөâүүä, äèñ
æëèéí ýìíýүéë÷èëãýýíүүäèéí òàéëүë òөëөâëөýã өâ÷íүүäèñòåìүүä:
Ýðñòåì, õóâü õóâààðèëàëîðèóëàãäñàëò, øèëæèëëò õөäөëãөө
óñëàìæ үéëéí òóëä îíä (Routine ëèéí òүâøè
ëãýýíèé óäèðëëèéí ñèñòåìýäýýëëèéííä:
îëöîî –ýðүí ñàëáàðò õòөñëүүäèéí
ìýíäèéí ý өã÷ øèéäâ
алт, өдөр тутэ, судалгаа, зэ
өн буюу клиетгэх менежм
ээ, мэдээлэл х, хуваан ашиуулалт, зохиц
èéí ñèñòåìòóñëàìæ үéàæèëëàãààãéí ñèñòåì áàãààð äàìæãàòàé ìýäýã
íýãòãýäýã òÝðүүë ìýí
ëòûí ñèñòåìèí çүéëүүäèààíû òàéëàñïàíñåðүүä,ýëãүүä áà өèé өäөð
òóòëàíãèéí ñèөëò, äàðõë
èéí òàéëàíãèðүүë ìýíäèé
õүíèé ýðүëòûí) ñèñòåàí өөð áóñàäëò õөäөëãөөөíèéã áүðòãý
÷èëãýýã ñòàíîâ÷òîé çîõinformation
èí äýýðõ òèéðäëàãûã íèéåìèéí áүðýëí òîãòîëöî
үүë ìýíäèéõýðýãæèæ áó õýðýãæèëòòåõíîëîãè,
âýð ãàðàã÷äû
тмын тохиолдзахиргааны ү
ент, нийгмийментэд зориу
зөв тодорхоиглах, тайлагцуулалтын ме
èéí çîðèëãéë÷èëãýýíèéã ñàéæðóóëàáóþó òîãòîë
æóóëàí ýðүүýýã öóãëóóëòîãòîëöîî þíäèéí ìýä
ìүүä: Õàëäâèéí òàðõâàðíãèéí ñèñòå, íýãäүãýýð øөâөðìөö өâòìûí
òàéëàíèñòåìүүä: Ñëààæóóëàëòèéí ñèñòåìүéí ñàëáàðûүүë ìýíäèéåì, ýðүүë
ä ñàëáàðóóäөíèéã õÿíàõýõ
àíäàðòûí äõèîí áàéãóó
systems) øéì îíîâ÷òîéòýä íü үëýìëäýõүүí õýñ
îî íü äàðà
éí ñàëáàðò óé áîäëîãûò, ýðүүë ìý
ñòàíäàðòóûã ìýäýýëë
длууд ба үйлүйл ажиллага
йн бүлэг, эрүүулсан шийдвэ
йлогдох, стагнах баталгааеханизмууд
ãî íü õàìãèé óäèðäëàãàõàä îðøèíëöîî íü ýðүүë ìýíäèéíëàõ,
áîëîâñþì. äýýëëèéí ñ
âàðò өâ÷íèéð ñóäëàëûí åìүүä : Òîäîøàòëàëûí áâ÷íèéã ýì÷íãóóäûí
ñèñ
Ñүðüåý, ëåïòûí õөòөëáүүä í òөñâèéí ì
éí ñèñòåì, ìýíäèéí áäûí íөөöèéõ ñèñòåìүү
äàãóó õүí àóëñàí өäөð øààðäëàãàòàé çîõèîí áàìæ õýìæýýãñãүүä ààõü
ôóíê
ûí áàðèìò áýíäèéí áàéóóä, ýäãýýðýýð õàíãàõ
л ажиллагаанаанаас гаргас
үл мэндийн эр ба үйл аж
ндартчлагдааг хангах зох
èéí îíîâ÷òûã ñàéæðóóî. үүë ìýíäèé
í үéë÷èëãýýñðóóëàõ, òà
ñèñòåì íü
é äýãäýëò, òòàíäàëòûí îðõîé áүëãèáóþó êëèíèêëýõ ýìíýëãñòåìүүä
ïðà, ìàëåðèáөð, ÄÎÕ-
ìåíåæìåíò,ýðүүë ìýí
áè÷èã õýðãèã óäèðäàõ çүä: Õүí àìû
ìä õүðãýæ òóòìûí үé
àé. Äүүðýã, àéãóóëàãäñàãýýð äýýøëү
êöóóä áүõè
áè÷èã, Үíäýéãóóëëàãóóä
ðèéí õýðýãæíü ÷óõàë áà
ны сан мэдээ ба
нэгж, албад,жиллагаа
ах, боловсрууион
òîé ìýäýýëëóëàõàä îðø
í үéë÷èëãýýíèé үð äүíàéëàãíàõ áî
äàðààõü
òîäîðõîé îñèñòåìүүä
èéí òүâøèíãêèéí ýìíýëããүүä äýõ ý
è, ýõ íÿëõà-ûí óðüä÷è
, ýðүүë ìýíäíäèéí õàíãéí ìåíåæì
çýðýã ñèñòåìûí òөðөëò,
áàéãàà ýñýë àæèëëàãàýðүүë ìýíä
àí ñèñòåìүүүүëæ ÷àäíà.
é áүðýëäý
ýñíèé õөòөëäûí áүòýö, æèëòýä õÿíàéäàã.
бүртгэлийн
хөтөлбөр бо
улагдах, үнэн
7
ëèéí øèíî.
ýíèé í, үð îëîí
äýä
ð÷èí ãүүä, ãүүä, ðүүë
àñûí èëàí
äèéí àìæ,
ìåíò, ìүүä
íàñ
ýõèéã ààíû äèéí үä íü .
ýõүүí
ëáөð, үéë
íàëò-
олон
н зөв
-
õ
ó
2000õàðèóöñүíäýñ òà
ÎäîӨíөө
õóâààæ áîë1. Ýðүүë
áàðàëòýìíýëãìýíäèéìýäýýëöóãëóóä
2. ÝìíýëìýäýýëáүðòãýãäóíäàæõүíäðýÖàõèì ûí
äýìýìíýëãñàíõүүÇàñãèéàëñûí
3. Ýðүүë ýì÷ëүүäààòãàëáàéäàëàãóóëñà
4. Ñàíõүүáàéãóóëãүéöýòãíèéëүү
5. Үíäýñí
õүðýýíä ØàëÝÌß
óäèðäëàãàòáóñàä ãýæ à
Ýäãýýð øèé Ýðүү Ñàëá Íөөö
0 îíîîñ àéñàí ìýðãýæèàâèãäñàí.
îîãèéí ýðүүөãèéí ýðүүë
ëîõîîð áàéíìýíäèéí
ò, õүí àìûíãèéí òóñëàìéí àíõàí øëëèéã ñàð, äàã.
ãèéí ìýäýýëëèéí òîãòîãäñýí õүí àæ îð õîíîã, ýë,
ýìíýëãèéìýäýýëëèéí
ìæëýãòýéãýýãèéí äîòîîä, õүíèé íөөí ãàçðûí äýçàéí îíîøë
ìýíäèéí үëñýí ýì÷ëëûí äýâòðèë, îðøèí ñóàí òàéëàíã ä
үãèéí ìýëëàãóóäààñ ãýëèéí æèүëýëòèéí òà
íèé õөòөëáä íýãæýýñ ò
ëãóóð үçүүëß-íààñ ãàðãòàé õîëáîîòàíãèëæ áîëí
éäâýðүүäèéãүë ìýíäèéí áàðûí õөãæöèéí àøèãë
Төлөвлө
éìàã íèéñëèëòýíòýé á
үë ìýíäèéíë ìýíäèéí ìíà. ñòàòèñòèê
í өâ÷ëөë, ýðìæ үéë÷èëãýøàòíû áîëî
óëèðàë, æè
ýëëèéí òîãîëöîî þì.
àìûí òîî, өýì÷èëãýý үééí äîòîîä õí òîãòîëöîýð öààñãүé ä ñүëæýý
áөöèéí ìýäýýýìæëýãòýéãýëîãîî, ýì÷èë
äààòãàëûëүүëýã÷ íýãèéí äóãààðóóãàà õàÿã, äààòãàëûí á
ýäýýëëèéí ýðүүë
èëèéí òàééëàíã íýãòãý
áөð: Ñàëáîäîðõîé øà
ëýëòүүä : ãàæ áóé øòîé, áîëîí íî.
ããàðãàõàä äàñàëáàðûí
æèëä үçүүëýõàëò
өлт ху
ëýëèéí òүâîëæ, õÿíàë
í ìýäýýëèéìýäýýëèéí ò
ìýäýýëýë:ðүүë ìýíäèýýíèé үéë àí íèéãìèéí
èëèéí äàâòà
ãòîëöîî:(Áү Àìáóëàòîөâ÷òөíèé өäéë÷èëãýýíèéàëäâàð)-ûíîî: Óã
òîãòýìíýëãèéí
áàéãóóëæ, өýíèé íýãäñýýýð 2001 îíëãýýã õөãæүү
ûí ìýäýýëã áүðýýð î, íèéãìèéíîð õîíîã,
áàéãóóëëàãà
òîãòîëöìýíäèéí éëàí, ñàíýäýã.
àðûí õýìæàëãóóð үçүүë
øèéäâýðèéã íөõöөë áàé
àðààõ àñóóäãүéöýòãýëèéõ áîäëîãûí
Нөөцийн уваарилалт
âøèíä õÿíàëò-øèíæèëãý
éí òîãòîëòîãòîëöîîã ä
: Õүí àìûíèéí áàéãóóëàæèëëàãààíí ýðүүë ìýíàìæòàéãààð
үõ òүâøíèéîðûí үçëýãäөð òóòìûíé ÷àíàð (îí
í õîëáîãäîëòîëöîîã íýâí òåõíîëîãèөâ÷òөíèé öàýí ñàí үүñãýíîîñ
ýõëýí, үëýõ ÷èãëýë
ëëèéí òîãòîâîã íýð, í äààòãàëûí
õýâòñýí ãààä ìýäýýëä
öîî:Áүõ øáàéãóóëëàã
íõүүãèéí ò
æýýíä õýðýãëýëòèéí äàã
òөëөâëөëòéäàëòàé õîë
äëûã çàéëøéí õÿíàëò-øíөëөө
Санхүүудирдлахолбо
àëò øèíæèýý, үíýëãýý
ëöîî äàðààõ үíä
ýðүүë ìýíëëàãóóäûí òû áîëîí ÷àíäèéí òóñëàð (30 ãàðóé
ýìíýëýã) ãèéí òîî, òí õөäөëãөөííîøèéí çөðөòîé үçүүëýë
âòðүүëýõ çîðè ÊÍIIÝ-ò íàõèì áүðòãýýõ àæèë ýõýöóñíû ýðãý
ëýýð ìýäýýí
òîëöîî:(ÓÍðåãèñòð, íàí äýòðèéí
àðñàí îí ñàäýã.
øàòíû òүâãûí ñàíõүòàéëàíãèéí
ãæèæ áóé Үãóó æèëèéí
ò, íөөöèéí ëáîãäîí ãàð
øãүé àíõààðàøèíæèëãýý, ү
үгийн агатай отой б
èëãýý үíýëãýíèé òîãòîë
ñýí áүðýëäý
íäèéí áàéäòîî, õүíèé àíàðûí үçүүàìæ, үéë÷è) òàéëàíãèé
Ýíý íü ýìíòîî, òөðөëí, îð àøèãëөө, ìýñ çàñëëòүүäýýð ãàðèëãîîð
200íýâòýð÷ áàéýë, îíîø çýëñýí. Ìөí ëòèéí òîãòî
íèé ñàí үүñã
ÍÄÅÃ-ûí Ýàñ, õүéñ, ýäóãààð, àæ
àð өäөð çý
âøíèé ýðүүæèëò, òө íýãòãýë,
Үíäýñíèé õòàéëàíã àâ÷
õóâààðèëàðàõ ÿàðàëòà
àõ øààðäëàүíýëãýý
Яаралтай болон бусад
ãýýíèé àñóóëöîî áèé áî
ýõүүí õýñãүү
àë, òөðөëò,íөөöèéí ìýүëýëòүүä, ý
èëãýýã õàìàéí ìàÿãòóóä
íýëýãèéí äîë, àìáóëàòîëàëòûí áàéëûí õàãàëãàðäàã. 02 îíîîñ ÄÝéãàà
áà ýíçүé, ýìèéí Ëþêñåìáóð
îëöîîíû өâãýãäýæ áàéí
ÌÄÕ) Õýýðүүë ìýíä
æèë ýðõëýëðýã ìýäýýë
ðүүë ìýíäөñөâ, çàðä
áүòýýãäý
õөòөëáөðүүä÷ íýãòãýäýã.
àëò, ñàíõүүàé øèéäâýð
àãàòàé
д
8
óäàë îëîõ
үäýä
, íàñ ýäýý, ðүүë ðñàí äààð
òîîä îðèä
éäàë, ààíû
ÝÌÁ-ý íü ñàí,
ðãèéí ÷íèé
íà.
ýâòýí äèéí òèéí
ëëèéã
äèéí äëûí ýõүүí
äèéí
үãèéí ðүүä,
-
9
Ýìíýëãèéí õү÷èí ÷àäëûã çîõèñòîé õóâààðèëàõ, àøèãëàõ Ãàäààä
ñàíõүүæèëòûí íөөöèéí çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ Ñàëáàðûí ìåíåæìåíò
Òóñëàìæ үéë÷èëãýýíèé ñàíàðûã òîãòìîë ñàéæðóóëàõ Óëñûí áîëîí õóâèéí
ñàëáàðûí çîõèñòîé áүðäýë
Îäîîãîîð ñàëáàðûí õýìæýýíèé õÿíàëò øèíæèëãýý үíýëãýýíä õýðýãëýæ
áóé ìýäýý, ìýäýýëëèéí áүðäëèéã àâ÷ үçâýë, ãүéöýòãýëèéí, áîäëîãî,
õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëò, íөөöèéí àøèãëàëòûí òàëààðõ ìýäýý,
ìýäýýëýë çîíõèëæ áàéíà.
ÝÌß ñàëáàðûí ãүéöýòãýëèéí õóóëü, òîãòîîìæèéí áèåëýëò, үíäýñíèé
õөòөëáөðèéí õýðýãæèëò, áàéãóóëëàãóóäûí үéë àæèëëàãààã õÿíàõ, үíýëýõ
çàìààð äүãíýäýã.
Үíäýñíèé õөòөëáөðèéí õýðýãæèëòèéã үð àøãèéí, үð äүíãèéí,
íөëөөëëèéí, õàìààðëûí, òîãòâîðæèëòûí òөðëèéí øàëãóóð үçүүëýëòýýð
үíýëæ áàéíà.
Áàéãóóëëàãûí үéë àæèëëàãààã Çàñãèéí ãàçðûí үéë àæèëëàãààíû
õөòөëáөðèéí õýðýãæèëò, òóõàéí æèëä äýâøүүëñýí çîðèëò, òóøààë,
øèéäâýðèéí áèåëýëò, õóóëèéí õýðýãæèëò, õýðýãöýýò ìýäýýëëýýð
õàíãàñàí áîëîí ìýäýýëëèéí ñүëæýýã àøèãëàæ áóé áàéäàë, ýìíýëãèéí
òóñëàìæ, үéë÷èëãýýíèé ÷àíàð õүðòýýìæ, íèéãìèéí ýðүүë ìýíäèéí
õөòөëáөð, òөñëүүäèéí õýðýãæèëò, ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàñàí
áàéäàë, õàðúÿà áàéãóóëëàãà, íýãæòýé àæèëëàæ áàéãàà áàéäàë,
ñàíõүүãèéí áîëîí õүí õү÷íèé íөөöèéí òàëààð õèéñýí àæëûí үð äүí
çýðýã øàëãóóð үçүүëýëòүүäýýð äүãíýæ áàéíà.
ßâóóëûí óëìààñ ýðүүë ìýíäèéí òóñëàìæ үéë÷èëãýý õүðòýõ áîëîìæîîð
õÿçãààðëàãäàæ áóé áàéäëûø èëòãýõ үçүүëýëò, ìýäýýëëèéí ìåõàíèçì
áàéõãүé áàéíà.
-
10
ÝÐҮҮË ÌÝÍÄÈÉÍ ÕÝÌÆÈËÇҮÉÍ ÑҮËÆÝÝ ÓËÑ ÎÐÍÛ ÝÐҮҮË ÌÝÍÄÈÉÍ
ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎÃ ÕӨÃÆҮҮËÝÕ ÇÀÃÂÀÐ ÁÀ ÑÒÀÍÄÀÐÒ 2005 îíû 5
äóãààð ñàðä Äýëõèéí ýðүүë ìýíäèéí àññàìáëåéí ñàíàà÷ëàãààð
áàéãóóëàãäñàí Ýðүүë ìýíäèéí õýìæèëçүéí ñүëæýý (ÝÌÕÑ) íü øèéäâýð
ãàðãàõàä øààðäëàãàòàé íîòîëãîî áүðäүүëýõýä óëñ îðîíä áîëîí
òүíøүүäýä äýìæëýã үçүүëýõ çîðèëãîòîé. Ýíý íü ýðүүë ìýíäèéí
ìýäýýëýë, ñòàèñòèêèéíòîãòîëöîîã áýõæүүëýõýä ÷èãëýãäñýí àíõíû
äýëõèéí ýðүүë ìýíäèéí òүíøëýë þì. ÝÌÕÑ-ã ýõýíäýý Áèëë áà Ìåëèíäà
Ãåéòñèéí Ñàí ñàíõүүæүүëæ áàéñàí áà үүñãýí áàéãóóëàã÷èä íü õàìòðàã÷
óëñ îðíóóäûí ýðүүë ìýíäèéí ÿàì, үíäýñíèé ñòàèñòèêèéí ãàçàð, îëîí
òàëò õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãóóä, äýëõèéí ýðүүë ìýíäèéí
òүíøүүëýëүүä, õî¸ð òàëò õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãóóä, òåõíèêèéí
øèíæýý÷èä çýðýã áàéãóóëëàãà, õóâü õүìүүñ áàéæýý. Ýíýõүү ñүëæýý íü
ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîî (ÝÌÌÒ)-ã áýõæүүëýõ óëñ îðíû
ñàíàà÷ëàãûã äýìæèæ, ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëýë “үéëäâýðëýã÷èä” áîëîí
õýðýãëýã÷äèéã õîëáîæ өãäөã áàéíà. ÝÌÕÑ-íèé àæëûí àëáà Äýëõèéí ýðүүë
ìýíäèéí áàéãóóëëàãà äýýð áàéðëàäàã. Ó÷èð íü,óëì îðíû ýðүүë ìýíäèéí
ìýäýýëëèéí òîãòòîëöîîã öîãöîîð íü õөãæүүëýõýä çөâõөí õү÷èðõýã
äýëõèé íèéòèéã õàìààðñàí ñүëæýý õàìòðàã÷ áàéãóóëëàãóóäûã íýãòãýí
çîõèöóóëæ ÷àäíà. ÝÌÕÑ íü óëì îðíû áîëîí äýëõèé íèéòèéí õýìæýýíä öàã
үåý îëñîí, үíýí çөâ ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí õүðòýýìæ, үíý öýíý,
õýðýãëýýã íýìýãäүүëýõ çîðèëãîòîé þì. ÝÌÕÑ íü óëñ îðíû ýðүүë ìýíäèéí
ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã õөãæүүëýõ õөðөíãө îðóóëàëòûã çîõèöóóëàõ
çàìààð ýíýõүү çîðèãûã õýðýãæүүëíý. Çîõèöóóëàëòûã èéíõүү
ñàéæðóóëàõàä ýíýõүү áàðèìò áè÷èã (“Óëñ îðíû ýðүүë ìýíäèéí
ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã õөãæүүëýõ çàãâàð áà ñòàíäàðò ” áóþó ÝÌÑÕ-íû
çàãâàð) –ò òîëèëóóëñàí ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîíû àëñûí
õàðàà, ñòàíäàðò, үéë ÿâö çýðãýýð çөâøèëöөëä õүðýõ íü ÷óõàë þì. ÝÌÕÑ
–íèé çàãâàð íü çíäñýí õî¸ð çîðèóëàëòàé.Үүíä: (1) ÝÌÌÒ-íû õөãæëèéí
ñóóðü òүâøèí òîãòîîõ,ÝÌÌÒ-íû öààøäûí õөãæëèéí òөëөâëөãөө ãàðãàõ,
òàñðàëòãүé õÿíàëò –øèíæèëãýý, үíýëãýý õèéõ ñóóðü áîëîõûí çýðýãöýý
óëñ îðíû òүâøèíä ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã ñòàíäàð÷èëñàí
áàéäëààð õөãæүүëýõýä õөðөíãө îðóóëàëò áîëîí òåõíèêèéí äýìæëýãèéã
÷èãëүүëíý. (2)óëñ îðíû áîëîí äýëõèé íèéòèéí õýìæýýíä ýðүүë ìýíäèéí
ìýäýýëëèéí õүðòýýìæ, õýðýãëýýã íýìýãäүүëíý. ÝÌÕÑ íü áàãà áóþó äóíä
îðëîãîòîé óëñ îðíóóäàä äýìæëýã үçүүëæ àæèëëàíà. Òà áүõýíä òîëèëóóëæ
áóé ýíýõүү çàãâàð íü áàéíãà øèíý÷ëýãäýí ñàéæèð÷ áàéõ áîëíî. ÝÌÕÑ
–íû çàãâàðûí ýíýõíүү ýõíèé õýâëýë íü 2003-2005 îíóóäàä õèéãäñýí
çөâøèëöөõ óóëçàëòóóä, óëñ îðíóóäûí íөõöөë áàéäàëòàé òàíèëöàõ
óóëàçëòóäûí үð äүí þì. Óëñ îðíû ÝÌÌÒ õөãæèõ õèðýýð ÝÌÕÑ-íèé çàãâàð
øèíý÷ëýãäýí өөð÷ëөãäөõ áîëîìæòîé. ÝÌÕÑ-íèé çàãâàð íü òåõíèê
òóñëàëöààíû áè÷èã áàðèìò áîëîâ÷ òүүíèéã óëñ îðíû òүâøèíä õýðýãëýõýä
óëñ òөðèéí õү÷òýé äýìæëýã, çөâøèëöөë øààðäëàãàòàé. Äýëõèéí ýðүүë
ìýíäèéí àññàìáëåé, ÍҮÁ-ûí ñòàòèñòèêèéí õîðîî, Ìÿíãàíû õөãæëèéí
ýðүүë ìýíäèéí çîðèëòóóäûí äýýä õýìæýýíèèé ÷óóëãà, Âàêöèí áà
äàðõëààæóóëàëòûí äýëõèéí õîëáîî, ÄÎÕ, ñүðüåý, õóìõàà өâ÷èíòýé
òýìöýõ Ãëîáàëü ñàí çýðýã òүíøëýã÷ áàéãóóóëëàãóóäààð ýíýõүү çàãâàðûã
õүëýýí çөâøөөðүүëýõ ÷èãëýëýýð ÝÌÕÑ èäýâõòýé àæèëëàæ áàéíà. Ýíýõүү
åðөíõèé çàãâàðûã àøèãëàí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä, ýðүүë ìýíäèéí
òөëөâëөëò õàðèóöñàí ìýðãýæèëòíүүä, ÝÌÌÒ –íû ìåíåæåðүүä, õýâýëýë
ìýäýýëëèéíõýí, èðãýíèé íèéãìèéí áîëîâñðóóëàõ áîëîìæòýé þì. Óã
çàãâàð íü îäîî àøèãëàãäàæ áàéãàà ÝÌÌÒ –íû ãàðûí àâëàãà, óäèðäàìæ
çýðãèéã îðëîõûã áèø, õàðèí õү÷èí òөãөëäөð, çîõèñòîé ñòàíäàðòóóäûã
òîäîðõîéëæ, äýìæèí äýëãýðүүëýõèéã çîðüæ áàéíà. ÝÌÕÑ-íèé çîðèëò áîë
2011 îí ãýõýä ÝÌÕÑ-íèé çàãâàð íü áүõ õөãæèæ áàéãàà óëñ îðíóóä áîëîí
îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäààð õүëýýí çөâøөөðөãäñөí ýðүүë ìýíäèéí
ìýäýýëëèéã öóãëóóëæ, áүðòãýí ìýäýýëýõ, õýðýãëýõ үéë àæèëëàãààíû
ñòàíäàðò áàéõ áîëíî. ÒÎÂ×ÎÎÍ 1990 –ýýä îíîîñ õîéø ýðүүë ìýíäèéí
ìýäýýëëèéí ñàëáàðò íýëýýä õөðөíãө îðóóëàëò õèéñíèé äүíä äýëõèéí
íèéãìèéí ýðүүë ìýíäèéí íөõöөë áàéäëûí òàëààðõ ìýäëýã,îéëãîëò
ñàéæèðñàí áîëîâ÷ äýëõèéí õүí àìûí ýðүүë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõàä ýðүүë
ìýíäèéí ìýðãýæèëòíүүäèéí ìýäâýë çîõèõ çүéë áîëîí îäîî áîäèòîîð
ìýäýæ áàéãàà çүéëèéí õîîðîíä òîìîîõîè àíãàë áàéñààð áàéíà. Ýðүүë
ìýíäèéí õýìæèëçүéí ñүëæýý (ÝÌÕÑ) íü ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéã
-
11
ñàéæðóóëñíààð øéèäâýð ãàðãàëò, óëìààð õүí àìûí ýðүүë ìýíäèéã
ñàéæðóóëàõ áîëîìæòîé ãýäýã çàð÷èì äýýð òóãëóóðëàñàí äýëõèéí øèíý
òүíøëýë þì. Íөөö õÿçãààðëàãäìàë áөãөөä íөөöèéí îíîâ÷ãүé õóâààðèëàëò
íü õүí àìûí ýðүүë ìýíäýä ñөðãөөð íөëөөëæ áîëîõ өíөө үåä ýðүүë
ìýíäèéí öàã үåý îëñîí, íàéäâàðòàé ìýäýýëýë íü үíäýñíèé áîëîí îëîí
óëñûí òүâøèíä íèéãìèéí ýðүүë ìýíäèéí àëèâàà àðãà õýìæýýã
õýðýãæүүëýõ àìèí ÷óõàë үíäýñ ñóóðü íü áàéõ ¸ñòîé. Ãýâ÷ Ìÿíãàíû
õөãæëèéí çîðèëòóóä (ÌÕÇ)-ûã õÿíàõàä øààðäëàãàòàé ýðүүë ìýíäèéí
ìýäýýëëèéí õү÷òýé, үð äүíòýé òîãòîëöîîòîé õөãæèæ áóñ óëñ îðîí öөөí
áàéíà. Ýðүүë ìýíäèéí òóñëàæ үéë÷èëãýýíèé õýðýãöýý õàìãèéí èõòýé
îðíóóäàä ìýäýýëýë õàìãèéí õîìñäîëòîé áàéäàã íü ýäãýýð óëñ îðíóóäàä
ìýäýý öóãëóóëàõ, äүí øèíæèëãýý õèéõ, áóñäàä õүðòýýìæòýé áîëãîõ,
õýðýãëýõ òîãòîëöîîíä õөðөíãө îðóóëàëò áàãà õèéãääýãòýé õîëáîîòîé
áàéäàã. Ãýõäýý ýíý íü õÿçãààðëàãäìàë íөөöòýé óëñ îðíóóä ýðүүë
ìýíäèéí ìýäýýëëèéí ñàéí òîãòîëöîî áүðäүүëýõ àæëûã îðõèãäóóëàõààñ
өөð àðãàãүé ãýñýí үã áèø þì. Õàðèí ÷ ìýäýýëëèéí ñàéí òîãòîëöîîãүé
áàéñíààñ ãàðàõ õîð óðøèã íü ýäãýýð îðíóóäûí õóâüä õàìãèéí èõ
áàéäàã. ßäóó, áóóðàé õөãæèëòýé óëñ îðíóóäàä ìýäýý áàéñàí ÷ òýð íü
ãîëäóó õóó÷èðñàí áàéäàã òóë ýðүүë ìýíäèéí àëèâàà үçýãäëèéí
õàíäëàãûã òîãòîîõîõä íýëýýä áýðõøýýëòýé áàéäàã. Òóëãàìäñàí àñóóäàë
áîëîí õýðýãöýýã òîäîðõîéëîõ, ýðүүë ìýíäèûéí áîäëîãûí òàëààð
íîòîëãîîíä òóëãðóóëñàí øèéäâýð ãàðãàõ, õÿçãààðëàãäìàë íөөöèéã
îíîâ÷òîé õóâààðèëàõàä øààðäëàãàòàé ìýäýýëýë øèéäâýð ãàðãàã÷ íàðò
òýð áүð áàéäàããүé. Үíäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí òүâøèíä ñàéí ÷àíàðûí
íéèãìèéí ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëýë öóãëóóëàõàä òөâөãòýé áàéäàã íü äàí
ãàíö ñàíõүүãèéí áýðõøýýëòýé õîëáîîòîé áèø þì. Ýðүүë ìýíäèéã õýìæèíý
ãýäýã íü îíîëûí áîëîí àðãà çүéí õóâüä íýëýýä òөâөãòөé àñóóäàë þì.
Үүíèé òóëä ñòàòèñòèê, íèéìãèéí ýðүүë ìýíä, áèî-àíàãààõ óõààí,
õýìæèæ áóé өâ÷èí áóþó ýðүүë ìýíäèéí àñóóäëûí òàëààðõ ìýäëýã,
òóðøëàãà øààðäëàãàòàé áàéäàã. Íàðèéí õýìæèëò õèéõýä òóõàéí өâ÷èíòýé
õîëáîîòîé áèîìåòðèéí øèíæèëãýý õèéõ, õүí àì áîëîí ýðүүë ìýíäèéí
үéë÷èëãýýã õýìæèõ áîëîìæ áүðäñýí áàéõ øààðäëàãàòàé. Òèéìýýñ ýðүүë
ìýíäèéí ñòàòèñòèê ìýäýý, øàëãóóð үçүүëýëòүүäèéí íàéäâàðòàé áîëîí
õү÷èí òөãөëäөð áàéäàë, õýìæèëòèéí àðãà õýðýãñëүүäèéí íàðèéâ÷ëàë,
õýðýãëýý çýðýã íü ÿëãààòàé áàéæ áîëäîã. Ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí
òîãòîëöîîã õөãæүүëýõ àñóóäëûã Çàñãèéí ãàçðûí íýã áàéãóóëëàãà
äàíãààðàà õàðèóöàõ áîëîìæòîé þì. Ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéã Ýðүүë
ìýíäèéí ÿàì, Үíäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð, õóâèéí ñàëáàð, èðãýíèé
íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä, õàíäèâëàã÷èä, õөãæëèéí Ýðүүë ìýíäèéí
ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã áýõæүүëýõ øààðäëàãà, үíäýñëýë Ýðүүë ìýíäèéí
ìýäýýëëèéí à÷ õîëáîãäîë Àëèâàà çàñãèéí ãàçàðò ñàéí ÷àíàðûí ñòàèñòèê
ìýäýý øààðäëàãàòàé áàéäàã. ßëàíãóÿà íөөö õÿçãààðëàãäìàë áөãөөä
õөðөíãèéí îíîâ÷ãүé õóâààðèëàëò õүí àìûí өâ÷ëөë, ýíäýãäýë øóóä íөëөө
үçүүëýõ íөõöөëä ýíýõүү õýðýãöýý íü óëàì íýìýãääýã. Öàã үåý îëñîí,
íàéäâàðòàé ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëýë íü íèéãìèéí ýðүүë ìýíäèéí àðãà
õýìæýýã õýðýãæүүëýõ үíäýñ íөөö õÿçãààðëàãäìàë áөãөөä õөðөíãèéí
îíîâ÷ãүé õóâààðèëàëò õүí àìûí өâ÷ëөë, ýíäýãäýë øóóä íөëөө үçүүëýõ
íөõöөëä ýíýõүү õýðýãöýý íü óëàì íýìýãääýã. Öàã үåý îëñîí,
íàéäâàðòàé ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëýë íü íèéãìèéí ýðүүë ìýíäèéí àðãà
õýìæýýã õýðýãæүүëýõ үíäýñ ñóóðü íü áîëäîã. Ãýâ÷ õөãæèæ áàéãàà óëñ
îðíóóäàä ìýäýý öóãëóóëàõ, äүí øèíæèëãýý õèéõ, òүãýýõ, õýðýãëýõ
òîãòîëöîîíä õөðөíãө îðóóëàëò õàíãàëòãүé õèéãäñýíèé óëìààñ ýäãýýð
óëñ îðíóóäàä ìýäýýëèèéí õүðòýýìæ, îëäîö õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã.
Үүíèé óëìààñ øèéäâýð ãàðãàã÷ íàð òóëãàìäñàí àñóóäàë áà õýðýãöýýã
òîäîðõîéëîõ, õýðýãæүүëñýí àðãà õýìæýýíèé үð íөëөөã үíýëýõ, ýðүүë
ìýíäèéí áîäëîãî, òөëөâëөëò, íөөöèéí õóâààðèëàëòèéí òàëààð
íîòîëãîîíä òóëãóóðëàñàí øèéäâýð ãàðãàõ áîëîìæòîé áîëäîã.
Õÿçãààðëàãäìàë íөөöòýé óëñ îðíóóä ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí ñàéí
òîãòîëöîî áүðäүүëýõ àæëûã îðõèãäóóëàõààñ өөð àðãàãүé õýìýýí îéëãîæ
áîëîõãүé. Õàðèí ÷ ìýäýýëëèéí ñàéí òîãòîëöîîãүé áàéñíààñ ãàðàõ õîð
óðøèã íü ýäãýýð óëñ îðíóóäûí õóâüä õàìãèéí èõ áàéäàã. Ýðүүë ìýíäèéã
õýìæèõýä òóëãàðàõ áýðõøýýë Ýðүүë ìýíäèéã õýìæèíý ãýäýã íü îíîëûí
áîëîí àðãà çүéí õóâüä íýëýýä òөâөãòýé àñóóäàë þì. Үүíèé òóëä
ñòàèñòèê, íèéãìèéí ýðүүë ìýíä, áèî-àíàãààõ óõààí,õýìæèæ áóé өâ÷èí
áóþó ýðүүë
-
12
ìýíäèéí àñóóäëûí òàëààðõ ìýäëýã, òóðøëàãà øààðäëàãàòàé áàéäàã.
Íàðèéí õýìæèëò õèéõýä òóõàéí өâ÷èíòýé õîëáîîòîé áèîìåòðèéí
øèíæèëãýý õèéõ, õүí àì áîëîí ýðүүë ìýíäèéí үéë÷èëãýýã õýìæèõ áîëîìæ
áàéõ øààðäëàãàòàé. Òèéìýýñ ýðүүë ìýíäèéí ñòàèñòèê ìýäýý, øàëãóóð
үçүүëýëòүүäèéí íàéäâàðòàé áîëîí õү÷èí òөãөëäөð áàéäàë, õýìæèëòèéí
àðãà õýðýãñëүүäèéí íàðèéâ÷ëàë, õýðýãëýý çýðýã íü ÿëãààòàé áàéæ
áàéäàã. Ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîíû үéë àæèëëàãàà
õàíãàëòãүé áàéõ íü Çàõèðãààíû, ýäèéí çàñãèéí, õóóëü ýðõ çүéí áîëîãí
õàíäèâëàã÷äûí øàõàëò øààðäëàãûí óëìààñ ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí
òîãòîëöîî õîîðîíäîî óÿëäàà õîëáîîãүé òàðõàé áóòàðõàé õýñãүүäýýñ
áүðäñýí áàéäëààð õөãæèæ èðæýý. Ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí àñóóäëûã
îëîí ÿàì, áàéãóóëëàãóóä õàðèóöäàã ó÷ðààñ òýäãýýðèé õîîðîíä íü
çîõèöóóëàõàä çàõèðãààíû áîëîí ñàíõүүãèéí áýðõøýýë íýëýýä òóëãàðäàã
áàéíà. Òóõàéëáàë,ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîíû үíäñýí
áүðýëäýõүүí õýñýã áîëîõ òөðөëò, íàñ áàðàëòûí òîîã èõýíõ óëñ
îðíóóäàä Үíäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð, Äîòîîä õýðãèéí ÿàì çýðýã
áàéãóóëëàãóóä ãàðãàäàã áàéíà. Òèéìýýñ ýðүүë ìýíäèéí áîëîí áóñàä
ñàëáàðóóäûí õîîðîíä çîõèöóóëãà õèéõ, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ àñóóäàë äýýð
îíöãîé àíõààðàõ íü çүéòýé. Ýðүүë ìýíäèéí òîäîðõîé àñóóäàë (æ.íü
ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ñүðüåý ã.ì)-ä ÷èãëýñýí õөòөëáөðүүä, òýäãýýðèéã
õýðýãæүүëýõ áóé îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí øààðäëàãûí óëìààñ ýðүүë
ìýíäèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîî óëàì áүð õýñýã÷ëýãäñýýð áàéíà. Үүíèé
çýðýãöýý øèéäâýð ãàðãàõ, íөөöèéã õóâààðèàëàõàä øààðäëàãàòàé
ìýäýýãýýð øóóðõàé õàíãàõ øàõàëò øààðäëàãà èõ áàéäàã. Ìýäýýëëèéí
ýíýõүү ïàðàëëåëü äýä òîãòîëöîîíóóä óëñ îðíû íөөöèéã øàâõàõ àþóëòàé
þì. Ýðүүë ìýíäèéí òóñëàìæ үéë÷èëãýýíèé ìýäýýëëèéí òîãòîëöîî íü
õөãæèæ áóé óëñ îðíóóäàä õàíãàëòãүé áàéõ íü òүãýýìýë áàéíà.
Õîîðîíäîî óÿëäàà õîëáîî ìóóòàé äýä òîãòîëöîîíóóäààñ øààðäñàí ìýäýýã
öóãëóóëæ, òàéëàãíàõ àæèëä ýðүүë ìýíäèéí àæèëëàãñàä äàðàãäàæ, óëìààð
öàã үåý îëñîí, үíýí áîäèò ìýäýýãýýð õàíãàõ áîëîìæãүé áàéíà. Îðîí
íóòãèéí òүâøèíä ýðүүë ìýíäèéí ìàø èõ ìýäýæ öóãëóóëæáàéãàà áîëîâ÷
òүүíèé ө÷үүõýí õóâüä íâ íýãòãýë, äүí øèíæèëãýý õèéãäýæ áàéíà. Үүíèé
óëìààñ õýðýãöýýòýé ìýäýýëýë õîâîð õýâýýð áàéíà. Ýðүүë ìýíäèéí
ìýäýýã äүí øèíæèëãýý õèéæ, өäөð òóòìûí øèéäâýð ãàðãàëò, óðò
õóãàöààíû òөëөâëөëòөä àøèãëàõ ìýäýýëýë áîëîõãүéãýýð çүãýýð ë
öóãëóóëàõ íü òүãýýìýë áàéíà. Ìýäýýíä äүí øèíæèëãýý õèéæ, ãàðãàæ
àâñàí ìýäýýëëýý òүãýýæ, ýðүүë ìýíäèéí òîãòîëöîîíû үéë àæèëëàãààã
ñàéæðóóëàõàä àøèãëàõãүé áîë öàã çàâ, íөөö áîëîëöîîãîî үðýí ìýäýý
öóãëóóëàõ øààðäëàãà áàéõãүé þì. Өðòөã áóóðóóëàõ, үð àøãèéã
íýìýãäүүëýõ øààðäëàãà өñ÷, ìýäýýíèé õýðýãöýý íýìýãäýõèéí õèðýýð
ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîî óëàì áүð õýâðýã áîëñîîð áàéíà.
Õýðýãëýã÷èéí øààðäëàãàä íèéöñýí ìýäýý áàéõàãүé áîëñîîð áàéíà.
Õýðýãëýã÷èéí øààðäëàãàä íèéöñýí ìýäýý áàéõãүé òîõèîëäîëä ìýäýýëëèéí
òîãòîëöîîíä èòãýõ èòãýë àëäàðäàã. Ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí үíýí
áîäèò áàéäàëä èòãýõ èòãýë àëäàðäàã.Ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí үíýí
áîäèò áàéäàëä èòãýõ îëîí íèéòèéí èòãýë èéíõүү àëäðàõ íü ÝÌÌÒ-íä
õèéõ õөðөíãө îðóóëàëòûã áóóðóóëàõ, óëìààð ìýäýýëëèéí ÷àíàðûã
ìóóòãàõ ñөðөã íөëөөòýé þì. Ñàéí ÷àíàðûí ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëýë
äýëõèéí õýìæýýíä ÷óõàë øààðäëàãàòàé òóë ÝÌÌÒ-íä õèéõ õөðөíãө
îðóóëàëòûã òîãòâîðòîé áàéëãàõàä õýâëýë ìýäýýëýë, îëîí íèéòèéí
äýìæëýã ÷óõàë þì. Өөð÷ëөëòèéí õөäөëãөã÷ õү÷ Ýðүүë ìýíäèéí
ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîíû ñóë òàëûã ìýäñýýð èõ õóãàöàà өíãөð÷ áàéíà.
Ãýâ÷ óëñ îðíû áîëîí îëîí óëñûí õýìæýýíä ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí
òîãòîëöîîã áýõæүүëýõ çîðèëãîîð îëîí õү÷íүүä íýãäýí õөäөëñөí íü
ñàÿõíààñ þì. Ìÿíãàíû õөãæëèéí çîðèëòóóä (ÌÕÇ)-ûã õÿíàõàä
øààðäëàãàòàé ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí õү÷òýé, үð äүíòýé
òîãòîëöîîòîé óëñ îðîí öөөí áàéíà. Ìýäýý áàéñàí ÷ òýð íü ãîëäóó
õóó÷èðñàí áàéäàã òóë ýðүүë ìýíäèéí àëèâàà үçýãäëèéí õàíäëàãûã
òîãòîîõîä íýëýýä áýðõøýýëòýé áàéäàã. Âàêöèí áà äàðõëààæóóëàëòûí
äýëõèéí àëüÿíñ (GAVI), ÄÎÕ, ñүðüåý, õóìõàà өâ÷èíòýé òýìöýõ Ãëîáàëü
ñàí (GFATM),ÄÎÕ-ûí үð íөëөөã áóóðóóëàõ Åðөíõèéëөã÷èéí îíöãîé
òөëөâëөãөө, Õóìõààã çîãñîîõ ñàíàà÷ëàãà, Ñүðüåýã çîãñîîõ ñàíàà÷ëàãà
çýðýã îëîí óëñûí õýä õýäýí áàéãóóëëàãà, ñàíàà÷ëàãóóä үð äүíä
òóëãóóðëàñàí ñàíõүүæèëòèéí ìåõàíèçìûã íýâòðүүëñýí íü òîäîðõîé
øàëãóóð үçүүëýëòүүäýýð äýâøүүëñýí çîðèëòîò òүâøèíä õүðñýí ýñýõèéã
òàéëàãíàõ
-
13
íü ÷óõàë áîëñîí. Ñàéí ÷àíàðûí ìýäýýãүéãýýð үéë àæèëëàãààíû
÷èãëýëèéã îíîâ÷òîé òîäîðõîéëîõ áîëîìæãүé áөãөөä íөөö, õү÷
÷àðìàéëòûã äýìèé үðýõ ýðñäýëòýé òóë өíөө үåä ñàéí ÷àíàðûí ìýäýýíèé
õýðýãöýý óðüä áàéãààãүéãýýð íýìýãäýæ áàéíà. Õүí àìûí өâ÷ëөë,
ýíäýãäýëèéí òýðãүүëýõ øàëòãààí áîëñîí өâ÷íүүäèéã îëîí òàëè öîãö
àðãà õýìæýýãýýð õÿíàõ øààðäëàãàòàé þì. Ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí
òîãòîëöîî íü ýðүүë ìýíäèéí àðãà õýìæýýíүүäèéã õîîðîíä óÿëäóóëàí
íýãòãýõ àðãà õýðýãñýë íü áîëäîã. Ýðүүë ìýíäèéí ñàëáàðûí øèíý÷ëýë,
òөâëөðëèéã ñààðóóëàõ ñàíàà÷ëàãûí õүðýýíä ýðүүë ìýíäèéí òîãòîëöîîã
үéë÷èëãýý үçүүëýõ òүâøèíä àëü áîëîõ îéðòóóëæ óäèðäàõ øààðäëàãà ãàð÷
áàéíà. Үéë àæèëëàãàà үүðýí õàðèóöëàãà èéíõүү òөâөөñ çàõûí òүâøèí
ðóó øèëæèæ áàéãàà íü ìýäýýëëèéí øèíý õýðýãöýý áèé áîëãîæ,
ìýäýýëëèéí òîãòãîëöîîíû áүòöèéã ãүí ãүíçãèé өөð÷èëæ, ìýäýý
öóãëóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ, äүí øèíæèëãýý õèéõ, òүãýýõ үéë àæèëëàãààíä
òàâèãäàõ øààðäëàãûã өөð÷èëæ áàéíà. Ýðүүë ìýíäèéí ñàëáàðûí øèíý÷ëýë
íü ìýäýýëëèéã ñòàíäàðò÷èëàõ, ÷àíàðûã íü ñàéæðóóëàõ øààðäëàãà áèé
áîëãîæ áàéãàà áà үүíèéã òөâèéí òүâøèíä øéèäâýðëýõ õýðýãòýé þì.
Íîòîëãîîíä òóëãóóëàñàí øéèäâýð ãàðãàëò, õàðèóöëàãûã өíäөðæүүëýõ
øààðäëàãà íýìýãäýæ áàéíà. Àíõ “íîòîëãîîíä òóëãóóðëàñàí àíàãààõ
óõààí ” õýëáýðýýð үүññýí ýíýõүү үçýë áàðèìòëàë íü өíөө үåä
“íîòîëãîîíä òóëãóóðëàñàí áîäëîãî áîëîâñðóóëàëò, òөëөâëөëò,
óäèðäëàãà, үíýëãýý ” áîëîí өðãөæñөí íü õÿçãààðëàãäìàë íөөöèéã
õàìãèéí çîõèñòîéãîîð àøèãëàõ çîðèëãîòîé þì. Ýðүүë ìýíäèéí
ìýäýýëëèéí îëîí óëñûí ñòàíäàðòóóä Ýðүүë ìýíäèéí ìýäýý öóãëóóëàõ,
äүí øèíæèëãýý õèéõ, òүãýýõ, øèéäâýð ãàðãàëòàíä àøèãëàõ үéë
àæèëëàãààíóóäûí çîõèîí áàéãóóëàëòààñ ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí
òîãòîëöîîã õàìðààäàã. Ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëýë áîëîí ÝÌÌÒ-íû үíäñýí
áүðýëäõүүí õýñãүүäèéí òàëààð îëîí óëñûí ñòàíäàðòóóäûã òîãòîîæ,
áàéãóóëëàãà, óäèðäëàãûí áүòöүүäèéã áýõæүүëýõ íü ÷óõàë ãýäãèéã
ñүүëèéí үåä õүëýýí çөâøөөðөөä áàéíà. Үүíèé çýðýãöýý õөãæëèéí
òүíøүүä өөðñäèéí үéë àæèëëàãààã õîîðîíäîî áîëîí үíäýñíèé ÝÌÌÒ-òîé
óÿëäóóëàí àæèëëàõ ÷óõàë áàéíà. Èéìýýñ ÝÌÕÑ íü çîõèöóóëàëò,
ñòàíäàðò÷èëàëûí àðãà çàìûã ýðýëõèéëñýí áîñîî õөòөëáөðүүä (æ.íü,
ñóäàëãàà, òàíäàëòûí òîãòîëöîî, ýðүүë ìýíäèéí үð íөëөөíèé
үíýëãýý)-èéã äýìæèõ ñîíèðõîëòîé áàéãàà. ÝÌÌÒ-ã õөãæүүëýõ íýãäñýí
àðãà çàì Ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîî íü íàðèéí үéë ÿâö,
õàðèëöààíààñ áүðääýã áà ÝÌÌÒ-ã õөãæүүëýõ àñóóäëûã àëèâàà íýã
áàéãóóëëàãà äàíãààðàà õàðèóöàõ áîëîìæãүé þì. Ýðүүë ìýíäèéí
ìýäýýëëèéã Ýðүүë ìýíäèéí ÿàì, Үíäýñíèé ñòàòèñòèêèéãí ãàçàð, õóâèéí
ñàëáàð, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä, õàíäèâëàã÷èä, õөãæëèéí
òóñëàìæèéí áàéãóóëëàãóóä çýðýã îëîí áàéãóóëëàãóóä öóãëóóëæ, үéë
àæèëëàãààíäàà àøèãëàäàã, ÝÌÌÒ-ã õөãæүүëýõ íýãäñýí òөëөâëөãөө íü
ýäãýýð îëîí áàéãóóëëàãóóäûí õýðýãöýý, øààðäëàãàä íèéöýõ ¸ñòîé
áөãөөä ýíýõүү òөëөâëөãөөã íýã áàéãóóëëàãà áóñ îëîí ñàëáàð õàìòàð÷
áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé. Ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéã áèé áîëãîæ,
õýðýãëýäýã èéì îëîí ñîíèðõîã÷ òàëóóä áàéñààð áàéòàë òýäíèéã
óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ íýãäñýí çàãâàð, ñòàíäàðò өíөөã õүðòýë
áîëîâñðîãäîîãүé áàéãàà íü ãàéõàëòàé þì. Ýðүүë ìýíäèéí õýìæèëçүéí
ñүëæýý íü ýíýõүү çàãâàðûã áîëîâñðóóëàõ àíõíû îðîëäëîãî áîëæ áàéíà.
ÝÌÌÒ –áýõæүүëýõ øèíý àðãà çàì Ñàéí ÷àíàðûí ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí
õýðýãöýý өñөí íýìýãäñýýð áàéòàë ÝÌÌÒ-íû үéë àæèëëàãàà үð äүí õүññýí
õýìæýýíä õүðýõãүé õýâýýð áàéíà. ÝÌÌÒ-íû үéë àæèëëàãààíû үð äүíã
ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýíèé ÷àíàðààð үíýëýõ íü òүãýýìýë áîëîâ÷ ÝÌÌÒ –íû
ýöñèéí çîðèëãî íü ýðүүë ìýíäèéí òàëààð íýýëòòýé, íîòîëãîîíä
òóëãóóðëàñàí øèéäâýð ãàðãàõ áîëîìæ îëãîõîä îðøèíî. Өөðөөð õýëáýë,
ÝÌÌÒ íü ýðүүë ìýíäèéí àðãà õýìæýýã õýðýãæүүëýõýä øààðäëàãàòàé, ñàéí
÷àíàðûí ìýäýýëýë áèé áîëãîõ çîðèëãòîé þì. Òèéìýýñ ÝÌÌÒ-íû үéë
àæèëëàãààíû үð äүíã äàí ãàíö ìýäýýíèèé ÷àíàðààð áóñ, õàðèí ýíýõүү
ìýäýýã õүí àìûí ýðүүë ìýíäèéí áàéäàë áîëîí ýðүүë ìýíäèéí
òîãòîëöîîíû үéë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõàä àøèãëàæ áàéãàà ãýñýí
íîòîëãîîíä òóëãóóðëàí үíýëýõ íü çүéòýé. Ìýäýýíèé õүðòýýìæ áàéãàà
ãýñýí íîòîëãîîíä òóëãóóðëàí үíýëýõ íü çүéòýé. Ìýäýýíèé õүðòýýìæ,
÷àíàð, õýðýãëýýã íýìýãäүүëæ, ÝÌÌÒ-ã ñàéæðóóëàõûí òóëä “үéë
àæèëëàãààíû үð äүíã òîäîðõîéëîã÷ õү÷èí çүéëñ”-ä ÷èãëýñýí àðãà
õýìæýýíүүäèéã õýðýãæүүëýõýä øààðäëàãàòàé. Ëàôîíä,Ôèéëä
-
14
íàðûí ñàíàë áîëãîæ áàéãààãààð ýäãýýð òîäîðõîéëîã÷ õү÷èí çүéëñèéã
ãóðâàí áүëýãò õóâààíà. Үүíä:òåõíèêèéí, îð÷íû / çîõèîí áàéãóóëàëòûí,
çàí үéëèéí òîäîðõîéëîã÷ õү÷èí çүéëñ õàìààðíà. Ýäãýýð òîäîðõîéëîã÷
õү÷èí çүéëñèéã Çóðàã 1-ò ïðèçìûí çàãâàðààð òàéëáàðëàñàí áîëíî.
Ïðèçìûí çàãâàðûí äàãóó ÷àíàðòàé ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí “
үéëäâýðëýë” õýðýãëýý íü òåõíèêèéí õү÷èí çүéëñ (ìýäýý öóãëóóëàõ àðãà
õýìæýý àðãà õýðýãñýë, үéë ÿâö, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè, ìýäýýíèûé äүí
øèíæèëãýý)-ýýñ ãàäíà çîõèîí áàéãóóëàëòûí áîëîí çàí үéëèéí õү÷èí
çүéëñýýñ õàìààðäàã.Ìýäýý öóãëóóëàõ, àñóóìæ ñóäàëãàà àâàõ àðãà÷ëàë
çýðýã àñóóäëààð ñóðãàëò íýëýýä çîõèîí áàéãóóëàãääàã áîëîâ÷ àíõàí
øàòíû ìýäýý áүðäүүëäýã ìýðãýæèëòíүүäèéã “ìýäýý öóãëóóëàõ íü õýíä ÷
õýðýããүé àæèë”, “àæëûí ñàäàà” ãýñýí áîäëîîñ ñàëãàõàä àìàðãүé
áàéäàã. Ýäãýýð үçýë áîäîë íü ìýäýýíèé ÷àíàðò ìóóãààð íөëөөäөã.
Ìýäýý áîëîâñðóóëàõ, äүí øèíæèëãýý õèéõ, òàéëáàðëàõ, àñóóäàë
øèéäâýðëýõ ìýäëýã, óð ÷àäâàðûã үë îéøîîõ áàéäàë äàâàìãàéëñààð
áàéãàà íü ìýäýýëëèéã àøèãëàõ ÷àäàâõèä ñөðãөөð íөëөөëæ áàéíà. Ìýäýýã
ìýäýýíèé ñàíä îðóóëàõ íü çүéòýé. Òîäîðõîé õóãàöààíä áîñîî íü
үíäýñíèé үíäñýí үçүүëýëòүүäýä òóëãóóðëàæ, ìýäëýã òóñäàà öóãëóóëàõ
øààðäëàãàãүé áîëîõûã óõàìñàðëàæ áîëîõ þì. Èõýâëýí áîñîî
õөòөëáөðүүäèéí øàò äàðààëñàí ñóäàëãààòàé íýãòñýí үíäñýí
үçүүëýëòүүäèéí æàãñààëò õàìãèéí ÷àíàðòàé, áүðýí ìýäýýëëèéí өãíө.
1.2.1 Үéë àæèëëàãààíû үð äүíã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí үíýëãýý õèéõ
íü ÝÌÌÒ-ã áýõæүүëýõ àíõíû àëõàì íü óëñ îðíû ÝÌÌÒ-íû үíýëãýý õèéõ,
ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîíû òåõíèêèéí òàëààñ ãàäíà îð÷èí/ çîõèîí
áàéãóóëàëò, çàí үéëèéí çүéëñèéã ñóäëàõ ÿâàë þì. Ìýäýýëëèéí үéë
àæèëëàãààíû òàëààðõ áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãóóë áîëîí áóñàä ãèøүүäèéí
áîäîë, õàíäëàãà, үíýò çүéëñèéã òîäîðõîéëîõ íü ìàø ÷óõàë. Ýíýõүү
үíýëãýýíèé àðãà õýðýãñëèéí áîëîâñðóóóëàõäàà òàðõâàð çүé, үð äүíä
òóëãóóðëàñàí óäèðäëàãà, çàí үéë ñóäëàë, áîäëîãûí äүí øèíæèëãýý
çýðýã øèíæëýõ óõààíû àðãà çүéã àøèãëàõ øààðäëàãàòàé. Ýäãýýð àðãà
õýðýãñýë íü ñóáüåêòèâ áîëîí îáüåêòèâ ìýäýýëëèéã ÿëãàõ òîãòîîæ,
ýäãýýð ÿëãààã àðèëãàõ àðãà õýìæýýã áîëîâñðóóëàõ áîëîìæ îëãîõ
үүðýãòýé. 1.2.2 Ìýäýýíèé õýðýãöýý áà øàëãóóð үçүүëýëòүүäèéã òîãòîîõ
íü ÝÌÌÒ-íû “үéëäâýðëýõ ” øààðäëàãàòàé ìýäýýíèé òөðëүүä õýòýðõèé èõ
ìýò ñàíàãäàæ áîëîõ þì. Ãýõäýý áîäëîãî, òөëөâëөãөө áîëîâñðóóëàã÷äûí
õóâüä àèì òөðëèéí ìýäýýëýë áóñäààñàà èëүү ÷óõàë áàéäàã. Èéìýýñ
ÝÌÌÒ-ã áîëîâñðóóëàõ үíäñýí àëõìóóäûí íýã íü ñîíèðõîã÷ òàëóóäûã íýã
äîð öóãëóóëæ, óäèðäëàãà, ñòðàòåãèéí øèéäâýð ãàðãàëò, áîäëîãî
áîëîâñðóóëàëòàä çàéëøãүé øààðäëàãàòàé ìýäýýíèé òөðëүүäèéã òîãòîîõ
àëõàì þì. Өөðөөð õýëáýë үéë àæèëëàãààíä ÷èãëýãäñýí үíäñýí øàëãóóð
үçүүëýëòүүäèéí áàãöûã çөâøèëöөí òîãòîîõ ÷óõàë þì. Èíãýõèéí òóëä
ìýäýýëëèéí äýìæëýã øààðäëàãàòàé ñòðàòåãèéí øéèäâýð áîëîí óäèðäëàãûí
үүðãүүäèéã óðüä÷èëæ òîãòîîí, çөâøèëöөõ íü çүéòýé. 1.2.3
Øààðäëàãàòàé ìýäýý, àðãà õýðýãñëүүäèéã òүâøèí òóñ áүðýýð òîãòîîõ íü
ßìàð ìýäýýã, òîãòîëöîîíû àëü òүâøèíä õýí öóãëóóàõ âý ãýäãèéã
òîäîðõîéëîõ íü ÝÌÌÒ-ã áýõæүүëýõ үíäñýí áүðýëäýõүүí õýñýã íü þì.
ßìàð ìýäýýã, ÿìàð çîðèëãîîð äýýøýý ìýäýýëýõ âý ãýäãèéã óðüä÷èëàí
òîäîðõîéëñîí үíäñýí øàëãóóð үçүүëýëòүүäèéí áàãöòàé óÿëäóóëàí,
òîãòîëöîîã õýò à÷ààëàõãүéãýýð øèéäâýðëýõ õýðýãòýé. Áàéãóóëëàãûí
áóþó äүүðãèéí òүâøèíä óäèðäëàãà, òөëөâëөëò, õàíãàí íèéëүүëýëò,
õÿíàëòûí үéë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä íýãòãýñýí øàëãóóð үçүүëýëòүүä
øààðäëàãàòàé áàéäàã (çóð.2) Үíäýñíèé òүâøèíãýýñ îðîí íóòàã ðóó
ýðãýí ìýäýýëýí íü áàñ ÷óõàë áөãөөä ìýäýý áèé áîëãîõ, àøèãëàõ ñî¸ëûã
áүðäүүëýõýä òүëõýö áîëäîã. Òөâëөðëèéã ñààðóóëñàí òîãòîëöîîíä
äүүðãèéí áîëîí òүүíýýñ äîîä òүâøèíä àíõàí øàòíû ìýäýýíèé çàäàðãàà
áàéâàë çîõèíî. Өðõèéí àñóóìæ ñóäàëãàà çýðýã ìýäýý öóãëóóëàõ àðãà
õýðýãñëүүäèéã ãîëäóó үíäýñíèé òүâøíèé ìýäýý öóãëóóëàõ çîðèëãîîð
áîëîâñðóóëäàã áàéíà. Òèéìýýñ үíäýñíèé òүâøèíä õèéãäñýí ìýø öөөí
өðõèéí ñóäàëãààíû ìýäýýã äүүðãýýð íü, èõýíõ òîõèîëäîëä áүñ, ìóæ
áóþó õîò/õөäөөãөөð ë çàäëàõ áîëîìæòîé áàéäàã. Óëñ îðíóóä ýðүүë
ìýíäèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîãîî áýõæүүëýõ àæëûí õүðýýíä ìýäýýíèé
çàäàðãààã ÿìàð òүâøèíä áàéëãàõ øààðäëàãàòàé, ýíýõүү çàäàðãààã
õàíãàõàä ìýäýý öóãëóóëàõ ÿìàð àðãà õýðýãñëүүäèéã àøèãëàõ òàëààð
øèéäâýð ãàðãàõ íü çүéòýé. Ìýäýý öóãëóóëàõ òүâøèí: Îëîí óëñûí
áүñèéí, үíäýñíèé, äүүðãèéí, áàéãóóëëàãûí, өâ÷òөíèé, өðõèéí Ìýäýýíèé
òîî õýìæýý: áàãà, èõ
-
15
Ìýäýýëëèéí õýðýãöýý : Îëîí óëñûí õýìæýýíä òàéëàãíàõ íýãòãýñýí
øàëãóóð үçүүëýëòүүä,ÌÕÇ, Үíäýñíèé õýðýãöýýíèé íýãòãýñýí øàëãóóð
үçүүëýëòүүä, æ: íü òөëөâëөëò Äүүðãèéí áà үíäýñíèé òàéëàí,
òөëөâëөëòөíä øààðäëàãàòàé øàëãóóð үçүүëýëòүүä, Áàéãóóëëàãûí
óäèðäëàãà, àóäèò, òөëөâëөëò, ýìèéý õàíãàí íèéëүүëýëò, өâ÷òөíèé
íèéëүүëýëò, өâ÷òөíèé ìåíåæìåíò, өâ÷èí áà ýðñäëèéí õүí àì äàõü
äàðàìò, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäûí õÿíàëò-øèíæèëãýý áà
үíýëãýý
Ýðүүë ìýíäèéí òîãòîëöîîíû òүâøèí òóñ áүðèéí ìýäýýëëèéí õýðýãöýý
áà àðãà õýðýãñëүүä
Ìýäýýíèé õýðýãöýý áà ìýäýýíèé ýõ ñóðâàëæèéã óÿëäóóëàõ íü
Øààðäëàãàòàé ìýäýý áóþó øàëãóóð үçүүëýëòèéí òүүíèéã áèé áîëãîõ
õàìãèéí çîõèñòîé áөãөөä үð àøèãòàé àðãà õýðýãñýëòýé õîëáîæ,
óÿëäóóëàõ íü ÝÌÌÒ-íû ÷óõàë үүðýã þì. Ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýíèé ýõ
ñóðâàëæ ìàø îëîí ÿíç, òóõàéëáàë үéë÷èëãýýíèé ìýäýý, өâ÷íèé áà çàí
үéëèéí òàíäàëò, òөðөë/íàñ àðàëòûí áүðòãýë, ñàíõүүãèéí áà óäèðäëàãûí
ìýäýýëýë, өðõèéí ñóäàëãàà, ýðүүë ìýíäèéí áàéãóóëëàãóóäûí ñóäëàãàà,
õүí àìûí òîîëëîãî, çàãâàð÷ëàë, õýòèéí òîîöîî, áàðèìæààëñàí òîîöîî
áà ýðäýì øèíæèëãýý ñóäëàãààíû àæèë . Ýõ ñóðâàëæ òóñ áүð íü çîõèñãүé
àðãà õýðýãëýõ, ìýäýý öóãëóóëàõ çàðèì àðãà õýðýãñëүүäèéã äóòóó
àøèãëàõ íü òүãýýìýë áàéäàã. Ìýäýýëëèéã íýãòãýõ, äүí øèíæèëãýý õèéõ,
àøèãëàõ íü Ìýäýý äàíãààðàà “òүүõ өãүүëýõ ” íü õîâîð, үүíèé òóëä
ìýäýýíä äүí øèíæèëãýý õèéæ, òàéëáàðëàõ øààðäëàãàòàé. Ìýäýýã ýðүүë
ìýíäèéí òîãòîëöîîíû үéë àæèëëàãààòàé õîëáîí òàéëáàðëàõ íü çүéòýé
þì. Èíãýñíýýð ìýäýýã үéë àæèëëàãààíä àøèãëàõ ìýäýýëýë, íîòîëãîî,
ìýäëýã áîëãîí õóâèðãàäàã áàéíà. Äүí øèíæèëãýýíèé íýã ÷óõàë àëõàì íü
îëîí ýõ ñóðâàëæààñ ãàðñàí ìýäýýã íýãòãýõ, ýäãýýð íü õîîðîíäîî
òîõèð÷ áàéãàà ýñýõèéã øàëãàõ, ýðүүë ìýíäèéí áàéäàë áà õàíäëàãûã
íýãäñýí үíýëãýý (өâ÷íèé äàðàìò, ýðñäýëò çàí үéëèéí çóðàãëàë, ýðүүë
ìýíäèéí үéë÷èëãýýíèé õàìðàëò, ýðүүë ìýíäèéí òîãòîëöîîíû õýìæèëçүé )
õýëáýðýýð òîéìëîõ ÿâäàë þì. Îðîí íóòãèéí òүâøèíä àíõàí øàòíû ìýäýýã
öóãëóóëäàã áà òөëөâëýëò, óäèðäëàãàä ìýäýýëëèéã àøèãëàõ øààðäëàãàòàé
áîëîâ÷ ìýäýýíä äүí øèíæèëãýý õèéõ ÷àäàâõè äóòìàã áàéäàã. Ýíýõүү
÷àäàâõèéã áүðäүүëýõýä íàðèéí òөëөâëөãөө, õөðөíãө îðóóëàëò
øààðäëàãàòàé þì. Øèéäâýð ãàðãàã÷ íàðò îëäîæ áóé ìýäýýëýë íü öàã үåý
îëñîí, õүðòýýìæòýé, үíýí çөâ áàéãàà ýñýõèéã үíýëýõ ñòàíäàðòóóä
õýðýãòýé. Îëîí óëñûí âàëþòûí ñàí (ÎÓÂÑ)-ààñ áîëîâñðóóëñàí Åðөõíèé
ìýäýý òүãýýõ òîãòîëöîî (ÅÌÒÒ)-íû óäèðäàìæèä ýäãýýð ñòàíäàðòóóäûí
áàãö áàãòñàí áîëíî. ÅÌÒÒ-íû çàãâàð íü ìýäýýíèé øèíæ ÷àíàð, ÷àíàð,
õүðòýýìæ, çîõèöîë çýðýã äөðâөí õүðýýòýé áөãөөä óëñ îðíóóäûí ýäèéí
çàñãèéí ÿëãààòàé áàéäàë, ñòàòèñòèêèéí òîãòîëöîîíóóäûí õөãæëèéí
øààðäëàãà çýðãèéã òîîöñîí áàéíà. Ýíýõүү çàãâàð íü ýðүүë ìýíäèéí
ñàëáàðò òóñãàéëàí çîðèóëàãäààãүé áîëîâ÷ òүүíèé ñóóðü çàð÷ìóóä íü
ýðүүë ìýíäèéí ñàëáàðò òóñãàéëàí çîðèóëàãäààãүé áîëîâ÷ òүүíèé ñóóðü
çàð÷ìóóä íü ýðүүë ìýíäýä õàìààòàé áөãөөä õàìðàëò, äàâòàìæ (å.õ
ìýäýýã íýãòãýõ äàâòàìæ ) õóãàöàà (å.õ ìýäýý òүãýýëòèéí õóðä ) çýðýã
àñóóäëóóäûã õàìàðñàí áàéíà. Äүí øèíæèëãýý õèéñýí ìýäýýã óäèðäëàãà,
ñòðàòåãèéí øèéäâýð ãàðãàëò, áîäëîãî áîëîâñðóóëàëòàíä àøèãëàäàã.
Òåõíèêèéí ÷àäàâõè ÷óõàë áîëîâ÷ ìýäýýëëèéí õýðýãëýõ ñî¸ëûã áèé
áîëãîõîä õàíãàëòòàé áèø þì. Øàëãóóð үçүүëýëòүүä íü çîõèñòîé, ìýäýý
öóãëóóëàõ ìàÿãòóóä íü ñàéí áîëîâñðîãäñîí, äүí øèíæëãýý õèéõ ÷àäàâõè
áүðäñýí õýðíýý ýðүүë ìýíäèéí óäèðäëàãàä ìýäýýã àøèãëàäàããүé
æèøýýíүүä öөөíãүé áèé. Ó÷èð íü íîòîëãîîíä òóëãóóðëàñàí øèéäâýð
ãàðãàëòûí ñî¸ëûã áүðäүүëýõýä çàí үéë, çîõèîí áàéãóóëàëòûí õү÷èí
çүéëñ ÷óõàë үүðýãòýé þì. Òóõàéëáàë, ñòðàòåãè òөëөâëөëòèéí îðîíä
íîðì÷èëñîí òөëөâëөëò àøèãëàäàã ýðүүë ìýíäèéí òîãòîëöîîíä øèéäâýð
ãàðãàã÷ íàð òîãòñîí òîìú¸îíû äàãóó óëàìæëàëò àðãààð íөөöèéã
õóâààðèëäàã áàéíà. Өөðөөð õýëáýë, öàã үåý îëñîí áîäèò ìýäýýëýë
õүðòýýìæòýé
-
16
áàéõ íü øèéäâýð ãàðãàëò íîòîëãîîíä òóëãóóðëàíà ãýñýí үã õàðààõàí
áèø þì. Íîòîëãîîã øèéäâýð ãàðãàã÷ íàðò àøèãëàõàä õÿëáàð õýëáýðýýð
áàãöëàí, òàíèëöóóëàõ íü õàìãèéí ÷óõàë. Ìýäýýëëèéí õýðýãëýýã
òîãòîëæóóëàõàä ýðүүë ìýíäèéí òîãòîëöîî áүõýëäýý ìýäýýëëèéí үíý
öýíèéã өíäөðò òàâüæ, òîãòîëöîîíû áүõ òүâøèíä íîòîëãîîíä òóëãóóðëàí
øèéäâýð ãàðãàõ áîëîìæòîéãîîð çîõèîí áàéãóóëàãäñàí áàéõ
øààðäëàãàòàé. Òүíøүүäèéã óÿëäóóëæ, ìýäýý áîëîí òүүíèé õýðýãëýã÷äèéã
íýãòãýõ íü ÝÌÒÒ-ã áýõæүүëýõ áàñ íýã ÷óõàë àëõàì áîë ìýäýýíèé
“үéëäâýðëýë” –èéã õýðýãëýýòýé íü íýãòãýõ ÿâäàë þì. ÝÌÌÒ-ã áýõæүүëýõ
÷óõàë àëõàì áîë ìýäýý öóãëóóëàõ áîëîí àøèãëàõ үéë àæèëëàãààíóóäûã
íýã äîð íýãòãýõ ÿâäàë þì. Ýðүүë ìýíäèéí òóñëàìæ, үéë÷èëãýý
үçүүëýã÷èä, ýðүүë ìýíäèéí õөòөëáөðèéí óäèðäëàãà, òөëөâëөëòèéã
õàðèóöñàí ìýðýãæèëòíүүä, ñàíõүүæүүëýã÷èä (ýðүүë ìýíäèéí áà ñàíãèéí
ÿàìäóóä, õàíäèâëàã÷èä, õөãæëèéí áàíêóóä, òåõíèêèéí öóãëóóëäàã áîëîí
õýðýãëýäýã õүìүүñ àæèëëàæ áàéãàà îð÷èí / áàéãóóëëàãûí íөëөөíä
àâòäàã. Áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãóóäûí ÝÌÌÒ-íä õàíäàõ õàíäëàãà íü
ÝÌÌÒ-ûí үéë àæèëëàãààíû үð äүíä òîäîðõîéëãîõ íөëөө үçүүëäýã áàéíà.
Òóõàéëáàë,ýðүүë ìýíäèéí óäèðäàõ àæèëòíóóä íөөöèéã õóâààðèëàõäàà
íîòîëãîî áóþó ìýäýýëýëä òóëãóóðëàñàí íөõöөëä ìýäýý öóãëóóëàõ
õýðýãòýé þó,үãүé þó ãýäýã àñóóäàë ÷ ãàð÷ èðäýã. Òүүí÷ëýí ýðүүë
ìýíäèéí óäèðäëàãóóä өөðñäèéí үéë õýðãýýð íîòîëãîîíä òóëãóóðëàñàí
øèéäâýð ãàðãàëòûã äýìæèõãүé, íýýëòòýé áàéäàë áà õàðèóöëàãûã
äýýøëүүëýõýä ìýäýýëýë àøèãëàäàããүé áîë òóõàéí áàéãóóëëàãà äýýð
ìýäýýëëèéí ñî¸ë òөëөâøèõãүé íü ëàâòàé. Äýýðõ æèøýýíýýñ õàðàõàä
çîõèîí áàéãóóëàëòûí õү÷èí çүéëñ ÝÌÌÒ-íû õөãæèëä ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé áàéíà. Òүíøëýëèéí õү÷: Ýðүүë ìýíäèéí õýìæèëçүéí ñүëæýý
ÝÌÕÑ –íèé àëñûí õàðàà ÝÌÕÑ íü äýëõèéí òүíøëýëèéí äàâóó òàëóäûã
àøèãëàæ, óëñ îðíû ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã õөãæүүëýõ
íýãäñýí çàãâàðûí õүðýýíä òүíøүүäèéí үéë àæèëëàãààã íýãòãýí,
çîõèöóóëàõûã çîðüæ áàéíà. Óëñ îðíû ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí
òîãòîëöîî ÿìàð áàéõ ¸ñòîé íü õàðüöàíãóé òîäîðõîé áîëîâ÷ ýíýõүү
àëñûí õàðààã ïðàêòèê äýýð õөãæүүëýõ íü òèéì ÷ òîäîðõîé áèø þì.
Өíөөãèéí ÝÌÌÒ íü áүòýö, çîõèîí áàéãóóëàëò áîëîí òүүõèéí õóâüä
íýëýýä íéèëìýë òөâөãòýé áөãөөä ìýäýý öóãëóóëàõ, äүí øèíæèëãýý õèéõ,
òүãýýõ, õýðýãëýõýä îëîí òîîíû òүíøүүä өөð өөð үүðýãòýéãýýð өөð өөð
òүâøèíä îðîëöäîã áàéíà. Өíãөðñөí үåèéí òóðøëàãààñ õàðàõàä ÝÌÌÒ-íû
õөðөíãө îðóóëàã÷èä áîëîí áóñàä ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí õîîðîíäûí õàìòûí
àæèëëàãàà ÿìàð íýãýí àñóóäàë, áýðõøýýëãүé áàéíà ãýæ үãүé. Ãýõäýý
ÝÌÌÒ-ã ñàéæðóóëàõ õýðýãòýé, үүíèé òóëä õàìòàð÷ àæèëëàõ íü ñàëàíãèä
үéë àæèëëàãàà ÿâóóëñíààñ èëүү ãýäãèéã áүãä õүëýýí çөâøөөðäөã áàéíà.
Òүүí÷ëýí ÝÌÌÒ –íû өìíө òóëãàìäàæ áàéãàà îëîí àñóóäëóóä өөð өөð óëñ
îðíóóä áîëîí áóñ íóòãóóäàä èæèë òөñòөé áàéäàã. Òүíøүүäèéí үéë
àæèëëàãààã íýãòãýí çîõèöóóëñíààð òýäíèé õýí íü ÷ äàíãààðàà
øèéäâýðëýæ ÷àäàõãүé áàéñàí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé òóë
ÝÌÕÑ íü ÝÌÌÒ –íû өөð÷ëөëòèéã òүðãýñãýõ ÷àäâàðòàé õýìýýí үçäýã. Îëîí
óëñûí, үíäýñíèé, îðîí íóòãèéí òүâøèíä ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí
òîäîðõîé àñóóäëààð àæèëëàäàã òүíøүүäèéí үéë àæèëëàãààíû õүðýý
íýëýýä өðãөí þì. Ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí ÷èãëýëýýð îëîí òүíø
áàéãóóëëàãóóä àæèëëàäàã, òóõàéëáàë õөãæèæ áóé óëñ îðíóóäûí
ñòàèñòèêèéí ÷àäàâõèéã áýõæүүëýõ çîðèëãîòîé PARIS 21 ñүëæýý, ýðүүë
ìýíäèéí òóñëàìæ үéë÷èëãýýíèé ìýäýý öóãóóëàõ, àøèãëàõ ÷àäàâõèéã
ñàéæðóóëàõ çîðèëãî áүõèé Ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí ñүëæýý. (RHINO)
õÿçãààðëàãäìàë íөөöòýé óëñ îðíóóäàä èðãýíèé áүðòãýë ìýäýýëëèéã
ñàéæðóóëàõààð àæèëëàäàã INDEPTH ñүëæýý. Үүíèé çýðýãöýý öөөíãүé îëîí
óëñûí òүíøүүä áàéäàã íü ÍҮÄ-ûí ñòàèñòèêèéí õýëòýñ, Äýëõèéí áàíê,
ÍҮÁ-ûí Õөãæëèéí õөòөëáөð (UNDP), ÍҮÁ-ûí Õүүõäèéí ñàí (UNICEF),
ÍҮÁ-ûí Õүí àìûí ñàí (UNFPA),Äýëõèéí ýðүүë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà
(ÄÝÌÁ) çýðýã þì. ÀÍÓ-ûí Îëîí óëñûí õөãæëèéí àãåíòëàã (USAID) íü
ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéã ñàéæðóóëàõ õýä õýäýí òîìîîõîí ñàíàà÷ëàãûã
äýìæäýã íü өâ÷íèé òàíäàëò áîëîí îëîí óëñûí áà õî¸ð òàëò õàìòûí
àæèëëàãààíû õөãæëèéí õөòөëáөðүүäýýð äàìæóóëàí ÝÌÌÒ-ã áýõæүүëýõ
çîðèëãî áүõèé “Õýìæèëçүé ”òөñөë, “Ýðүүë ìýíäèéí øèíý÷ëýë –íýìýõ ”
òүíøëýë þì. Õî¸ðò òàëò õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãóóä ÷ ìөí àäèë
ÝÌÌÒ-ã áýõæүүëýõ ñàíàà÷ëàãóóäàä äýìæëýã үçүүëäýã áàéíà. Öөөíãүé
òөðèéí áóñ áàéãóóëëàãà (ÒÁÁ), ýðäýì øèíæèëãýýíèé
-
17
õүðýýëýíãүүä ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí òîäîðõîé àñóóäëóóä
÷èãëýñýí үéë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áà ãîëäóó үð àøãèéã íýìýãäүүëýõ
øèíýëýã àðãóóäûã áèé áîëãîõîîð àæèëëàæ áàéíà. 1.3.2 Äýëõèéí ýðүүë
ìýíäèéí òүíøëýëүүä áà ÝÌÕÑ ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, õóìõàà, òàðèëãàò өâ÷íүүäýýñ
ñýðãèéëýõ çýðýã äýëõèéí ýðүүë ìýíäèéí òүíøëýëүүä ÿäóó áóóðàé óëñ
îðíóóäàä íèéãìèéí ýðүүë ìýíäèéã õөãæүүëýõ îíöãîé áîëîìæ îëãîæ
áàéíà. Ãýâ÷ ýäãýýð ñàíàà÷ëàãóóä íü ãîëäóó áîãèíî õóãàöààíä õýðýãæèæ
үéë àæèëëàãààã ñàíõүүæүүëäýã áà ñàíõүүæèëòèéã çөâõөí òîäîðõîé
өâ÷íүүäòýé òýìöýõ үéë àæèëëàãààíä çàðöóóëàõûã øààðäàõ íü èõ áàéíà.
Ýäãýýð õÿçãààðëàëò áîëîí øààðäëàãóóä íü óëñ îðíû ýðүүë ìýíäèéí
ìýäýýëëèéí åðөõíèé òîãòîëöîîã àøèãëàõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàæ, óëìààð
õөòөëáөðèéí õýðýãæèëò, õÿíàëò-øèíæèëãýýíä òåõíèêèéí òóñëàìæ èëүүòýé
øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà. Äýëõèéí ýðүүë ìýíäèéí òүíøëýëүүä áà ÝÌÕÑ
ÕÄÕÂ/ÄÎÕ,õóìõàà, òàðèëãàò өâ÷íүүäýýñ ñýðãèéëýõ çýðýã äýëõèéí ýðүүë
ìýíäèéí òүíøëýëүүä ÿäóó áóóðàé óëñ îðíóóäàä íèéãìèéí ýðүүë ìýíäèéã
õөãæүүëýõ îíöãîé áîëîìæ îëãîæ áàéíà. Ãýâ÷ ýäãýýð ñàíàà÷ëàãóóä íü
ãîëäóó áîãèýî õóãàöààíä õýðýãæèæ үéë àæèëëàãààã ñàíõүүæүүëäýã áà
ñàíõүүæèëòèéã çөâõөí òîäîðõîé өâ÷íүүäòýé òýìöýõ үéë àæèëëàãààíä
çàðöóóëàõûã øààðäàõ íü èõ áàéíà. Ýäãýýð õÿçãààðëàëò áîëîí
øààðëàãóóä íü óëñ îðíû ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí åðөíõèé òîãòîëöîîã
àøèãëàõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàæ, õÿçãààðëàæ, óëìààð õөòөëáөðèéí
õýðýãæèëò, õÿíàëò –øèíæèëãýýíä òåõíèêèéí òóñëàìæ èëүүòýé
øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà. Ñàíõүүæүүëýã÷ áàéãóóëëàãóóäûí ýíýõүү
øàõàëò øààðäëàãûí óëìààñ óëñ îðíóóä òîäîðõîé íýã õөòөëáөðò
çîðèóëàãäñàí áîñîî ìýäýýëëèéí äýä òîãòîëöîî áүðäүүëæ, үíäýñíèé
ÝÌÌÒ-ã áýõæүүëýí, õөòөëáөðèéí õýðýãöýýíä òîõèðóóëæ àøèãëàõûí îðîíä
òүүíèéã óëàì áүð õýñýã÷ëýí áóòàðãàõ ýðñäýëòýé áàéíà. Íөãөө òàëààñ,
óëñ îðîí áîëãîí ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí өөð өөð ñòàíäàðò,
òîãòîëöîîòîé òóë äýëõèéí ýðүүë ìýíäèéí òүíøëýëүүä үéë àæèëëàãààãàà
үíäýñíèé òîãòîëöîîíä íýãòãýí, çîðèëòóóäàà áèåëүүëýõ áîëîìæ òóí
õÿçãààðëàãäìàë áàéíà. ÝÌÕÑ íü ýíýõүү ýýäðýýòýé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ
áîëñæèéã ñàíàë áîëãîæ áàéíà. Үүíä:
Áóóðàé õөãæèëòýé óëñ îðíóóäàä çîðèóëæ ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí
îëîí óëñûí òåõíèêèéí ñòàíäàðòóóäûã áîëîâñðóóëñíààð äýëõèéí ýðүүë
ìýíäèéí òүíøëýëүүä үéë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ óëñ îëîí òóñ áүðò
òîõèðóóëàí ìýäýýëýë, õÿíàëò –øèíæèëãýýíèé õýðýãöýýã ãàðãàõûí îðîíä
íýãäñýí áàéäëààð íýã óäàà ãàðãàõàä ë õàíãàëòòàé áîëíî.
ÝÌÕÑ-íèé òåõíèêèéí ñòàíäàðòóóäûã áóóðàé õөãæèëòýé óëñ îðíóóäûí
ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîî, ìåõàíèçìóóäàä ñóóëãàõûã
äýìæñýíýýð äýëõèéí ýðүүë ìýíäèéí òүíøëýëүүäèéí ìýäýýëýë,
õÿíàëò-øèíæèëãýýíèé õýðýãöýýã ÝÌÕÑ-íä ñóóëãàõàä õÿëáàð áîëãîæ
÷àäíà.
Äýëõèéí ýðүүë ìýíäèéí òүíøëýë òóñ áүðò өөðèéí ìýäýýíèé õýðýãöýýã
ÝÌÕÑ-íèé çàãâàð áà ñòàíäàðòóóä íèéöүүëýõ àñóóäëààð äýýä çýðãèéí
òåõíèêèéí äýìæëýã үçүүëýõýä òóñëàõ.
Áóóðàé õөãæèëòýé óëñ îðíóóäûí ýðүүë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí ñóóðü
òîãòîëöîîíû áүðýëäýõүүí õýñãүүä�
