OF.S

MANUSCRirf S DE LA BIBLIOTIIEQUE NA'fIONALE

ET AUTRES BIBLIOTHEQUES

PUBLil!S

PAR L'ACADJbtIE DES D"SCRIPTIONS ET BELLES-LETTBES

TOME TRENTE-IIUITit:ME

PARIS DIPRIMEßIE NATIONALE

LIBRAIRIE C. KLINCKSIECK, RliE DE LILLE, 11

MDCCCCIII

NOTICE DU MS. i\OU\'. ACQ. LAT. 763 DE L.\. ßlßLIOTIIEQUE NATIO:\'ALE,

CO:'iTE'.'1A~T PLUSIEURS ANCIE'.'1S

GLOSSAIRES GREC ET LATI~S, ET DE QUELQUES AUTRES !\IA:\USCRITS

PROVEI\AI\T DE SAINT-MAXIMIN DE TREVES,

PAR

M. II. OMO~T.

Parmi les manuscrits de l'antique abbaye de Saint-'.\1ax.imin de Treves, qui se sont trouves dans la succession du celebre historien et publiciste allemand Jean-Joseph de Goerres (t 1848) et qui ont ete mis en vente a Munich, clans le courant seulement de l'annee 1902, la Bibliotheque nationale a pu faire choix de six manuscrits anciens , qui, grace aux heureuses negociations de M. L. Delisle et aussi a la genereuse liberalite de Mme la baronne James de Rothschild, sont venus augmenter et enrichir le fonds la tin des nou­ velles acquisitions (1). Ce sont les no.. 1 9, 3o, 63 et 78 du Catalogus librorum manu scripionim e bibliotheca G[ oerres ]iaM (2', auxquels ont pu hientöt etre

<1> Voir l'nrticle de M. L. Dt:1.1SLE sur les Eva11giles de l'ubbuye de Prüm, clans le Journal des savants, saptembre 190-;i, P· 461-475. - Les six manuscrits acquis pour la Bibliotheque nationale ont requ les n°' 759, 760, 76"l, 763, 1835 et 1836 du fonds lntin des nouvelles acquisitions.

<•> In-S" de 16 pages ( 87 nurneros ). Ces quatre nurnerns sont aujourd'hui respective­ ment fes mss. 1835, 760, 1836 et 759 du fonds la tin des nouvelles acquisitions. - A ce catalogue, reuige par M. le docteur Ch. Hauck,

et dans quelques exemplaires duquel !es prix ont ete a joules a la main, il faut joind1·e UD recent catalogue, a prix marques, de Liores anciens et manuscrits , qui porle I' adresse de • K. de Roiycki, Pasing pres Munich s et dans lequel, meles a un certain nornbre d'incuna-

. hies et d'editions des trois derniers siecles, se retrouvent plusieurs des manuscrits deja de­ crits dans la Bililiotheca Goerresiw1a. Cf. aussi l'article de l\t. L. Traube, recernmont public dans le Neues A rcliiv ( 1 9o"l ), t. XX \'11, p. 737' 739.

H. 0\10:\T. - A'.\CIE~S GLOSS.-\IHES.

joints deux autres rnanuscrits des ixe et xc siecles, de meme provenance, et qui n'avaient pas ete compris clans le petit catalogue impriuie , dont on vient <le lire le titre.

I cmrnE~TAIRES SUR L\. nI~GLE DE s. BE'.\"Oir

ET A~CJEXS GLOSSAIIIES GR.EC ET LA'f[';S.

(:\fs. nouv, acq. !at. j63.)

Le plus ancien de ces derniers manuscrits,· copie selon toute vraisemblance au 1xe siede, renferme, avec deux commentaires anonymes sur la regle de S. Benoit, et dont l'un a peut-etre pour auteur le celebre Hucbald, ecolätre de Saint-Amandl", une serie de glossaires Iatins, precedes d'un glossaire grec-latin,

<1> Voir le ms. 288 ( 278) de la bibliotheque de Valcnciennes, qui provienl de l'ancienne sbbaye de Saint-Amand et conlient les deux memes commeotaires sur la regle de saint Be­ noit ( Catalogue general des manuscrits des depar­ temcnts, t. XXV, p. 319). Ce manuscrit , qui date aussi du 1x' siede, debute par une preface (fol. i-:.1'"), qui manque en tele du premier commeotaire clans l'cxemplaire de Paris et don! voici le debut cl la fin :

• INCIPIT DE "ONACJIIS.

• Dominus <licit in Evangelio (Deuteron., XXIII, 21) : Cum voveris voturn Domino Deo tuo, non tardabis reddere , quia requircl illud Dominus Deus tuus. Paulus apostolus dixit ( /. Corinth., IX, 25): Omnis autem qui in agone conlen<lit ab omnihusse abstinel, et illi quidem ut corruptibilcm coronam accipianl, nos au­ te111 incorruptam, Nemo militans Deo implicat se negotiis secularibus , ul ei placeat cui se prn­ bavit. Salomon dixit ( Pro»., XVI, 17) : Scmita justorum declinet mala, custos autern anime su't servat viam suam. Hieronimus dixit : Numquam de ore monachi turpis ant lascivus serrno egre-

<lialur, his enim signis libidinosus animus os­ tenditur, et per exleriorem hominem interioris hominis vita demonstratur. Monachus non dcsi­ derel urbium frequentiam, qui de singularitale censclur. Monachus sit vigü sensu, nc vanis co­ gitalionibus polluatur, amct scientiam Scriptu­ rarum et carnis vitia non amct. Episcopi imi­ tentur apostolos cl monachi perfcctos patres, ut quorum honorem possi<lent, habe re nitantur et meritum. l\lonachus habeat simplicitatem columbi;;, ne cuiquam machinelur dolos: ha­ beat et scrpentis astutinm, ne aliorum supplan­ tetur insidiis. !\lonachus qui Christum desi<lerat, nihil aliud dignalur aspicere, sed est ei cclla pro paradiso. Ille verus est monachus qui au­ rum contempnil. et Scripturas sectatur, et dum in pauperlale incedit, ornatior instat ornatu. l\Ionachis specialis expetenda est solitudo et orbis habitatio fugienda. Non queras in mona­ cho lingu~ nitorem, sed anim~ pietatem. Quicqui<l in monachis dicitur, rcdundat in cle­ ricis, aclversum nos loquaces, pro se muti. Mo­ nachus cum corpore clausus cella lateal; lin­ gua per orbem vagalur. Gregorius <lixil: lpsi dispensationibus lerrenis inserviant, <1uos dona

BIBL. NAT., l\tS. '.\OUV: ACQ. LAT. i63. 3~3

restcs jusqu'ici inconnus et. qui n'ont pu etre utilises par les editeurs du Cor-­ pus glossariorum latinorum {i). Avant d' enumerer ces glossaires, ii ne sera pas inutile de <lonner une description detaillee du volume, qui contient aussi differentes petites pieces, copiees a une date ancienne, sans doute dans l'ab­ ha Je de Saint-Maximin , et qui meritent d'etre signalees.

Ce manuscrit, qui a recu le n° 763 dans le fonds latin des nouvelles acqui­ sitions, se compose <le 1 70 feuillets de parchemin, mesurant 2 5o r:rvllimetres sur 1 60, et porte une ancienne reliure en peau blanche, dont les fermoirs onl ete enleves. Au verso du fcuillet 3, on lit l'ex-libris suivant , avec une cote du xvc siede : « G. 1 2. - Codex monasterii Sancti Maximini prope Treveris »; au-dessous est une note sommaire du contenu du volume : « Incipit in regulam Benedicti glosa ( corr. expositio); item interpretationes nominum grecorum; item quedam sinonima ; item interpretaciones ohscu­ rorum verborum; item vocabularium. » Au has du folio /i, une main du xvn" siede a trace en grosses lettres noires la mention : « Ex libris imperialis monasterii S. Maximini », et au haut de ce rnerne feuillet se voit une cote contemporaine : • N. 4 ».

1°. - ComrnNTAIRES SUR LA REGLE DE s. BENOIT.

Les feuillets 4 a 34 v0 du manuscrit contiennent le texte d'un premier corn­ mentaire anonyme sur la regle de saint Benoit, dont voici le debut et la fin : spiritualia non exorant; qui penetrare intima nequcunt, saltem necessaria foris operentur. l\fonachus qui in tcrra possessionem qm;rit, monachus non est. Isidoms dixit : Tune se quisquam monachum judicct, cum se minimum cunctij, 4s~timaverit. ßasilius <lixit : Cwleste enim <lonum accipit monachus, qui terrcnos actus a semetipso proicit. .•.. Sicut tinea ex­ terminal vestirnentum sic detractio animnm monachi , versutus e~irn scrprns a<l canea nost~a semper observat, id est insidiatur exitui nostro et usc1ue ad finem vit~ nostr~ nos sub­ plantare conotur. Et i<lcirco hcne cocpissc nihil prodcrit, nee pleno ferrnre renuntiationis ar-

ripuisse principia, si h~c congruus ctiam finis non similiter commendarit, aut concluserit, Christique humilitas atque paupcrtas, qumu nunc coram ipso professi sumus usqne ad ex­ ll'emum vit4s, quemadmoclmn arrl'pta est a nobis, non fucrit custodita. Quod ut pos­ simus implere, nos ejus capita, id est cogita­ tionurn principia, semper observemur, et ad seniorcm scilicct mox ea deferamus; ila cnim <liscemus pernitiosa initia ejus conterere, si nihil ex his· seniori noslro cruhuerimus rc­ vclare. •

<1> Ed. Gcorgius Goetz. Lipsiac, ß. G. Teuh­ ncr, 1888-18!)4, in-8°; tomes II ii V.

II. O\JO~T. - ANCIENS GLOSSAIHES.

l'.'ICIPIUNT GI.OSE DE DIVEßSIS DOCTORIBUS COI.LECTE

IN REGULA SA'.'ICTI BE:-.EDICTI ABBATIS.

( Prologus.] Übsculta. Ob enim in isto loco pro conpositum est, sicut obtendere pro contendere, et obplere pro conplere; et sicut dicitur oliaudi et obtcmpora, ita recte dici­ tur obsculta, 0 fili. 0 pro cliversis sensibus diversas hahet significationes; hie vero ortantis vel optantis optinet vim. Fili, filius, vel filia, a familia vel familiaritate vocatur. Quattuor anim modis fili appellanlur: natura, imitatione, adoptione, doctrina. Hie au­ tem non natura, nee adoptionc, sed doctrina vel iroitatione filius appellatur, qui ad aus­ cultandum precepts magistri ortatur. Precepta. Precepts sunl quae aut quid faciendum, aut quid non faciendurn sit, docent. Faciendum, ut : Dilige Dominurn Deum tuum et honora patrem tuum, et reliqua. Non fociendum, ut: Non moechaheris , non furtum facies et similia. llfagistri. Magister, dux , gubernator, preceptor, vel doctor intelligitur, quibus ethimologia a greco sermone steron desccndit; grccc enim steron statio dicitur, ergo ma­ gister latine major in statione vocatur. Et inclina aurem cordis tui. Auris enim ab audiendo vocatur; aurit enim, ebibit vel obsorhet Scripturarum intellectus vel loquentium voces; hoc enim in loco aurem cordis requirit, de qua Dominus ait : Qui habet aurem audicndi audiat; et admonitionem propriae dicitur, quando ea in quihus exciderat homo ad me­ moriam reducit ••... - •.... [ Chapitre urn et dernier.] •..• Quae enim paqina in libris foliorum; Pagine dicuntur eo quod sihi in invicem conpaginentur, aut quis sermo Novi ac Veteris Testamenti non sit rectissima norma, i<l est regula, forma, vel modus vitae humane ; et Conlationes Patrum, id est congestas, vel disputationes Patrum et instituta eorum, id est doctrinas, dispositiones vel ordinationes sunt monachorum. Instrumente eorum. lnstrumenta dicimus unde aliquid construimus, ut cultrus, calamus, vel ascia, Nobis autem desidiosis, id est neglegentibus, vel pigris rubor confusionis, id est verecundia. Quisquis ergo ad patriam celestem festinas, hanc regulam, adjuvantc Christo, perfice et tune demum iterum aut deinceps ad majora, id est perfectiora, Deo protegenlc, pervenies. Amen, id est vere, sive fideliter,

Le second commentaire, egalement anonyme, sur Ja regle de saint Benett occupe Jes folios 4 3 a 9 7 v0 et il ne porte aucun titre; voici Ja table des chapitres de Ia premiere partie, qu'on lit en tete , avec le debut et Jes der­ niers mots des differentes parties du texte de cette compilation :

I. In primis, ut quicquid agcndum inchoas, honum ab eo perfici instautissima oratione dcposcas.

II. Hora est jam nos de somno surgere. Ill. Hodie si vocem ejus audicritis, nolite obdurare corda vestra. Jl1I. Qui hauet aures audiendi audiat.

emr, NAT., !\IS. NOUV. ACQ."LAT. 763.

V. \"I. VII. VIII. Villi. X. IX. XII. XIII. XIV. xv. XVI. XVII.

Venite, filii, audite me. Quis est homo qui vult vitam et cupit videre dies honos, Proibe linguam tuam a malo et fac bonum, Oculi Domini super justos et aures ejus in prcces eorum. Et anlequam me invocetis, dicam : Ecce adsum. Succinti ergo fide vel ohservantia ·bonorum actuum lurnbis nostris, Per ducalum Evangelii pergamus itinera ejus. Domine, quis habitabit in taberuaculo tuo. Ad nihilum deductus est in conspectu ejus rualiguus. Beatus qui tenebit et allidet parvulos tuos ad petram. Xon nobis, Domine, non nohis , sod nomini tuo da gloriam. Gratia Dei sum id quod sum: Qui audit verba mea hec et facit ea, et cetera.

XVIII. llaec complens Dominus, et cetera. XVIIII. An nescitis quia paticntia D1!i ad penitentiam te adducet. XX. Nolo mortem peccatoris, sed convertatur et vivat.

Gest un recueil d'extraits , tires des eeuvres de saint Augustin, saint Basile, Cassiodore , saint Cyprien, Fauste de Hicz, saint Gregoire le Grand, saint Isidore de Seville, saint Jean Chrysostome, saint Jerome, Origene, etc., clont voici le dehnt et la fin :

I. DE JNSTANTIA 011AT10.,,s. - Johannes, Constantinopoiiuiuus episcopus , ait: Noli dicere : Ego languidus sum, quomodo potero pro sacerdote orare P Aud} Scripturam dicentem : Oratio autem fiehat continua, et ecclesiastica oratio solvit vincula Petri et Pauli, dilatavit predicationis fidutiam. Oratio caiuinum ignis extinxit; oratio conclusit ora leonum •.••. lsulorus. Quoties quolibet tangitur vitio, toties ad orationem se suhdat , quia frequens oratio vitio vitiorum impugnationem extinguit. ... Cyprianus. Continua oratione autem et prece uti opus est, ne excidamus a regno celesti .••.. - ..... ut salute hac frua­ mur, quia futuram pcrdidimus; quibus respondet Dominus non velle se mortem impii, sed ut revertatur et vivat. Explicit prologus reg1ilae. - ( Fol. 49 v0.) Incipit de 1111°' mona­ clwrnm generibus. I, Primum coenobitarum; II, sccundum anachoritarum; III, tertium sarabaitarum; JIii, quartum girovagum. In libro Conlationum Alonaxcli sive Alona­ zontale, siagularis ac solitari~ viti; districtione nominati suut, unde consequens fuit ut ex. communione consortii id est koinobisotai, celleque ac diversoria corum xo1v6~11X

vocaretur; istud ergo solum fuit antiquissimum monachorum genus .•. - (Fol. 97 et v0.) LXXI. Ut obedientes sibi sint inviccm. Basilius. Siquidem quod conveniat cum mandato, et aninu: expediat, et hoc nobis aliquo fuerit imperatum vel voluntate Dei, prompte et lihentn dehemus accipcre et explcre quod dictum est : Ohtemperantes

NOT. ET E\TR. - T. XXXVIII. H

346 H. 0:\10NT. - ANCIE:\5 GLOSSAIIlES.

invicem caritatem Christi; sin autem contrarium .•. (Le reste du feuillct 9i V° a ete laisse en blanc {ll ,)

Entre ccs deux commentaires sur la regle de saint Benoit a ete copte ( fol. 3 4 vo _ 4 2 vo) un premier glossaire, grec-latin, dont le tex.te est im­ prime plus loin in extenso, en appendice, et qui est intitule : « + INCIPIUH GLOSE IN VERBIS GnEconuM. »

2°. - ANCIENS GLOSSAIRES LATI'.'iS,

Apres le second commentaire sur la regle de saint Benoit. au fol. 98, commence la seconde partie du manuscrit, qui contient, copies par deux autres mains, lcs Synonymes de Ciceron et trois anciens glossaires latins. Au haut du fol. 98, on lit lcs sept dernieres lignes d'un traite de prosodic ou de metrique latine , par <leman<les et par reponses :

Metrum ionicurn minorem qualcs pedes recipit) Suos lantum quattuor. - Da ejus exem­ plum. Vocal omncs, bona justis sua sempcr Deus affert, Excluditur alicujus metri alterius fine an non? Non , nisi suos tantum. Vcnit, ad diminutionem vcnit. - Quomodo ex trihus et duobus ionicis? Da ejus exemplum. Bona justis sua sempcr Deus afTert. Item: Bona justis Deus affert, Explicit. Amen.

Puis immediaternent ensuite (fol. 98-109), les CrcEnONIS SYNONYMA, dis­ poses sur quatre, puis cinq et enfin quatre colonnes, avec quelques gloses en

<1) Ce second commentaire est aussi incorn­ plet dans le ms. de Valcnciennes, lcquel cP-pcn­ dant offre la fin du chapitre t.xxr , qui manque daus I'oxemplaire de Paris, Pt dont voici le texte ( fol. 87):

• Sin au tern contrarium a liquid mandatis Dei, vel quod ea corripere videtur aut contarninare, focere jubcmur ab aliquo, tern pus est nobis di­ ccre : Obtcmperare oportet Deo magis quam hominibus; et rursum meminisse Domini, di­ centis : Alicni autem vocern non secuntur, scd fogiunt ab eo, quoniam nesciunt alienorum

alienorum vocem. Item ipse : Quomodo invi­ cern ohoedire dehernus? Respomlit: Sicut sen i Domini, sccundum quod prccipit Dominus, quia qui vult in vobis esse ma gnus, fiat 011111 i­ bus novissimus et omnium servus. Quibus ad­ dit, ut nos magis inclinet ad humilitatcm: Sicut filius hominis non venit ministrari, scd minis­ trare. Sed et illud, quod ab apostolo dictum est per caritatcm spiri tus, servile inviccm.

1Caput 1.xxu. De zelo bo110 quem debent ha­ bere mo11achi. » ( La suite manque egalement dans le ms. de Valenciennes.)

BIBL. N.\T., :\JS. NOUV. ACQ. LAT. 763. 3'17

notes tironiennes dans les rnarges et sans la lettre a Veturius, <JUI precede ordinairement ces Sy11011j'mes:

Orator, ........... Actor, Vestitus , Defensor, Cultus, Palronus, l labitus , Causidicus , lnsignibus, Advocatus, Ornatum.

Dissertus, Oppiritui·. Eloquens, Prestolatur, Facundus, Ex petal, lngeniosus, Ob\·iat, Scolasticus, Occun·it, Perfectus. Presto est.

Prompt us, Ad tPlllJIIIS, Paratus, A<l diaem , Exercitatus, Ad conslitutum. Copiosus, Opirnus , EXPLICIT SIXOXl'IIA

Prolluens. C1ct:RONIS.

C'est l'une <les redactions <le ce petit recueil, mis sous le nom de Cicfron, et qui debute clans les editions. ainsi que dans la plupart des manuscrits, par Jes mots : • Ah<litum, opertum, ohscurum, obumbralum, absconditum , , • • On le retrouve, avec un dehut semhlahle a celui du manuscrit de Saint-Maxi­ min de Treves, Jans le~ manuscrits latins 2 1 83, fol. 2 3; 2 34 1, fol. 2 69 v0.; et 7 2 3 1, fol. 84 v0, <le la Bihliotheque nationale.

Le texte de l'edition de L.-G. Mahne (Leyde, 1850 et 1851, in-8°) reproduit l'autre redaction.

Les trois glossaires latins qui suivent , et dont aucun ne scmhle avoir d'equivalent , sauf le dernier, clans le Cu,yws glossariorum laiinorum de :\BI. Goetz et Gundermann, terminenl le manuscrit.

· II suffira, pour permettre de juger <le leurs textes respectifs, Je donner ici le dehut des lettres A et B de chacun d'eux ainsi que leurs derniers mots:

348 H.· o,10NT. - A\CIENS GLOSS.-\.IHES.

l O ( Fol. 109-121 v0.) Ixcn-rr DE VERBIS OBSClRIS, ITE~I SINGULIS LITTERJS.

A lillera in omnibus gentibus ideo priorem litterarum, pro eo quod ipsa prior nascentibus vocern aperiat.

Alit, nutrit. Alet , prestet. Alere , nutrire. A<lg<'ssit, congregavit. Altrices , nutrices. Adjecit, adelet, Altrix, nutrix. A<llatum, adportaturn. Altricern, <loctricem. Adlatur, adplicatur, Adeptus, a<lsecutus. Adlabitur, arnbulat , occurrit. Alen<lum, nutriendum. Adstans, in ante stans. Antrum, spelunca. Adstetit, in ante stetit. Artum, angustum , strictum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Baral rum, fovea vel gurges. Brutus, inrationabilis. Beati, felices. Benelicus, benefactor. Barbarus , I ruculentus. Basiliscus serpens est, qui flato suo quod

attingit incendit. ßehertim, duobus qui dividunt,

ßifera, secunda conjux, ßorea, ventus aquilo, ßissexto, quattuor annorum circulus his-

sex to faci t. ßuccula, vaccula, Bivida , fortis. ßucerum, pecus Lubolum. Bis quinos , decem , subtile. ßyssum, sericnm tortum. Bravium , genus palmae , victoria, corona. ßihliotheca , ubi libri conduntur; liber, teca ,

positio, repositio librorum. Bibliopula , qui codices vendet. Boare , resonare , clamare. ................................. Virgungula, virgo diminutive. Vallatus, circumseptus. Varrunt, supertrahunt , vel conponun t. Vallus , pal us. Vividus , fortilis, strenuus. Volvens , cogitans . Verrunt, rapiunt. Vectis, lransportatis. Veho, porto. l:rit, incendil. Vocem, ,·olutat, tumultum facit. Ultro, insuper. Vibrantihus, coruscantibus, crispantibus. Vil'lus, ~:%§",f.$; •

.ExP1.1c1T GLOSA DE VmG1L10. Dw GRATIAS. A,111N.

2° (Fol. 122·144 ~0.) INcr[r1)T E:tPLAllATIO SF.11'.lfO'.'WM.

Ab oris, n linihus vel regionibus. Alta, eminentia. Abi re, exire. Animis caelestibus, mentibu5 divinis.

Asperrimn, ferocis5ima. Animo, mentc. Alta mcnte, intimo cor<le. Accensa t1>, irnta.

<1> 'fr/,. Acccssa, co,·r. Accensa.

BlßL. !\AT., 1\15. NOUV. ACQ. LAT. 763. 349

Arcebat, prohihebat, vilabat. Acti, conpulsi. Aeternum, perpetuum Aculo, exile, gracile. Adoral, veneratur, rogat. Anlrum, spelunca. Amen<lare, a patria exulare. Abdidit, abscondit, clausit. Atris. tenebrosis, nigris. Agminis, congregatio multitudinis. A sedibus , ab imo fundo. Africus et Auster, ventos meridianos et ca­

lidos. Ad littora , ad oram mnris.

ßcati, hene aucti , Ieliees. Bellantes, dimicantes. Bella tri i., pugnatrix. Bacca tum, margaritatum. ßaratrum, hiatum terrae. ßaccatur, discurrit. Bubo, avis noclurna. ßelis, simulacra dernonum. Bustum , sepultura mortuorum, ßratea, velut auri lamina. Bidentes, oves.

Bardus , levis , stultus , inr-ptus, Brutus, stultus, gravis, stupitus. Brax , stultus, bracera. Batioca , patera. ßuhinare, sanguinem inquinare muliehri. ßurrum. rufum, nigrum, Barharica, opera de auro. Beluae , bestiae maris. . . V all us, pal us vinearum. Ululae, aves nocturnae. Vinolentin , vini nimia potatio '!'. Validum, forte, robustum. Vadimonium, vua<lium. Vall um, mu rum. Vertex, summa pars. Vi, virtus. \'is, violentia. Vise, vide. Vcntosus, vagus !". Visam, videam. Veprae sunt spinac, vel spinetum , locus

spinarum. Una, pariter, simul. V alidimonia , redemptio, cujus rei usurpal,

praesumit,

Suivent (fol. 144 v0-1fl;j) quclques additions, de seconde maiu : - Adnectens , ut est fortis et pius. Modernus , novellus. Copulare, id est conjungere ..• Euphonia, dulcis , sonus. Nutus, potestas. Questus, lucrum. Glima , plaga. •

Au fol. 14 7'°, une main posterieure a encore transcrit les gloses qui suivent:

Nabal, ebraicc , nabla, thaber. Stultus stulte loquitur. Thoe!, ebraice, fonos, grece, vox, la tine. Mere he, ebraice, basileus, gl'cce, rex, In tine. Prohata, grece, oves, la tine. Eucharistia, grece, bona gratia, laline. Pistis, grece, fides, latine. Elpis, grcce, spes, latine.

Agnpis, grece, caritns, la tine. Nathineus, hebraice, ~ubdiaconus, grece. l\lathites, grece, discipulus. Sothir, ebaice, Jcssus, Jhesus. Ostorium,lignum quum quo mo<lin equantur. Columbar, vuiht. l\luscipula, quum quo mores capiuntur. Gnomen, zodia.

C1> Ms. Potnbilur, corr. Polatio. - C'l Ces deu'( mots ont ete ajoutes par une scconde main.

350 H. OMO~T. ANCIENS GLOSSAU\ES.

Laquear, celum hasilice. Diocesis, gubernacio. Dulus, servus. Typsanarium, orreum.

Amussis, reguln. Examussim, regulariter. Lar, ignis.

3° (Fol. 1ilov0-169 v0.) INCIPIUNT GLOSR AFF.lT.£ ET RELIQUA n Novo ET VETERI TESTA'\IElliTO,

EX iETHIMOLOGIAßU!'tl SPJßlTALITER CONPOSIT ,£,

Abavi, pater proavi , id est avus avi. Abacuc, amplexans. Abdias, servus Domini. Abacta, involata. Abactus, ab auctore molus. Abamila, soror avi ... 'Ami ta, soror matris CIJ. Abarcct, prohibel. Abasu, infama domus. Abdical, filium peBit de suo jure, vel exhe­

reditat. Abdicat , repulit , expellit , alien at. Abdicat, dcrogat, dethrait , abhominat, re-

pudiat , dencgat. Abdi care, re pell ere, refutare. Ab<li<lit, occultavit , abscomli[dit]. Ab<lit, abscondit , caelat. "Auccps, qui aves capit, 'Alacer, le\'i5 vcl vclox. 'Auster, asper.

ßacchat, insanit, vel furet, <liscurrit. Bacchatum, margarilalum. ßacchatum, Bacco sacratum, ßacchat, sacrificat. ßacchas, 8!,"'reslas herbarum fructis. ßaccula , bovis femina. Bacchi, anliqui. Bacchus, liber. Bachum, vinum timum. ßacchar, floris genus. Baccariurn , vas aquarmn. ßacchana, sacrarium quod Lihcre patris di-

cebant. Bacerus, hare Iactus. Baser, grossus. Bacillum, modicum baculum. .................................

. . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . 'Brutus, stultus. Babigr-ra , stulticia. Barburnus , stultus , ineptus. Bahilon, confusio vel translatio. 'Blesos , stultus sermone(s). Baca, tyas. Bacanalia, bacationes, fures. Bachanl<•s, <liscurrcntcs.

Caucasus, mons Scithie. · Cauticcs, arbormn radices. Caudix, rohor, radix. Cava, trabe . Cava, conca, Lucina. Cavern a, latebra. Cavcrnas, concavas, a-quipartcs. Cavcrne, latera na~ium. Cavco, veto. Cavere, vetare. Cavillare, non simpliciter ridere .• , ( La rnite ma11que.)

C'esl le gran<l glossaire Abavus, dont le ms. latin 7641 <le la Bibliothc'lue nationale, entre autres, presente un texte complet, et donl un specimen a ete <lonne dans le Corpus 9lossariorum latinorum, t, IV, P· 589-599.

P> Les mots precedes d'un asterisque ont ete ajuutes par une scconde main.

BIBL. ~AT., .'.\15. NOUV. ACQ. LAT. 763. 351

Il semhle que ce soit a ce recueil de glossaires que se rapportent les deux prefaces suivantes , copiees avant les gloses qui precedent, au fol. 15o :

JNCIPIT PROLOGUS.

Hie prologus indicat quihus glosis legentibus et ubique per Scripturis sacris sermones plerique occultantur, vel mens cujuscumque rei litterarum excellentiae difficultas detollat, intelligentiae ibidem repperiat, interlucentes sermonibus, ut hoc quod capere minime polest, ei manifestum fiat. Tarnen glose plurimum mentem de Scripturis per eruditos homines sapientia oppositos adapertionem sermones sensuum ministrantur. Si quis in­ vcstiga[re] nititur cur aut quq scribantur glose, non inveniat ex alia ratione eas gesta. Nam si quis hoc sciscitare cupit, quis primun eas clescripserit, multi proponunt, agnares seu vel eruditos homines, sapientia fuisse tractas. Sed tarnen Virgilius aliqüa parte et inde constituit, et multi putant JJicronimum presbiterum in hoc fuisse tractatum. Idco glose dicuntur, qui grecum sermonem utuntur, et constat hie per a, b, c nario paria duodecim.

hRM PRARFACIO.

Hane priorem luculemte interpretationis glosulam citius araxam depixeram , diversa namque aliarum exemplaria glosarum intuitu acerrime mentis pcrlustrando sagaciter even­ tilavi, et qu~que in eis magis profutura fuisse pepensi, ilico dercerpens hujus praesenti operis pulchro cumtextu inserui. Si vero cuilibet sagax desiderium, perquaesita cujus­ cumque verbi indagatione , in hoc priore opusculo fraudabitur, sequentis credo operis ausi­ Iium ini citius succurritur (IJ_

3°. - FRAGME:'iTS DES GRA'\IMAIRIE:'iS LATIN'S TEHENTIUs Scarnns ET CoRONATL"s.

Aux folios 1 48 et 149 ont ete copies le dehut du liber de orthoqraphia de Q. Terentius Scaurus (2), suivi de quelques autres extraits grammaticaux de hasse epoque, parmi lesquels on rcmarquera la dedicace d'un abrege de gram­ maire latine, adressee par Coronatust" au poete africain Luxorius (~), <Jui vivait au Vie siede :

t1l A la suite on lit encore ce petit morceau: • Quod sunt claves quihus modis aperitur seien­ tia h~minis ? 1111.; prima est industria _legen di, sedulitas interrogan<li, contemptio facultalum mundi, honor doctoris. - Quod sunt qui timet homo perfectus P - Tres. ctilius dicit tres res timet : prima, quando egressa est anima de eorpore mpo; secunda est, quando occursum

Deum; tertia, quando proferenda erit se [ n ]­ tentia adversum me.•

<1l Voir H. KEIL, Grammatici lati11i, t. VII (1878),p. 1 et suiv.

(S) Ibid., t. IV ( 1864), P· L. ('l Voir A. RIESE, Antlwlogia lati11a, I,

p. xx1v-xxv1; cf. un article de M. L. TnAUBE

clans le Philolo9r1s (1895), p. 124-134.

352 H. OMONT. - ANCIENS GLOSSAIRES.

DE oRTHOOGRAFIA TERENTE ScAu110.

Orthogralia igitur est ratio recte syllabis scribendi. Scribendi autem ratio 1111. modis vitiatur: per adjectionem, detractionem, inmutationem, adnexionem. Per adjectionem, ut cum querella per duo l scribunt, cum querulus sit, non querullus. Per detractionem, cum hedus sine adspiratione non scribitur, cum alioquin cum [ e Jadem debeat; quoniam apud antiquos foedus sit dictus; etubi illif littera posuerunt, nos autem [h] substituimus, ut quod illi ford um ·dicebant, nos hordeum , foedum; fariolum , quern nos abariolum simi­ liter; quern nunc nos hedum dicimus. Per immutatio[ nem], ut cum at conjuntionem per d scribunt, et eadem, quotiens praepositio sit, pert, cu[m] aliquem contrario deb~at fieri. [Per] remissionem [leg. adnexionem], ut cum in verbo ·nescio s littera priori syllabe jungunt, cum posterioris inicium esse debeat; est enim nescio non scio, nam ne pro non positum est.

Accentus est vitio carens vocis artificiosa pronuntiatio. Positura, sive distinctio, est mo­ derate pronun[ cia ]tionis aperta repausatio. Schemata sunt transformationes sermonum vel sententiarum, ornatus causa posita , que ab arthigrapho nomine Sacerdote collecta, fiunt numero nomero nonaginta et vm., ita tarnen. ut a Donato inter vitia posita sunt, in ipso numero collecta claudantur. Quod et mihi quoque durum videturvitia dicere, quae autorum exemplis et maxime legis divine auctoritate firmantur. Haec grammaticis orationibus qui communia sunt, qui tarnen in utraque parte probabiliter recipiuntur aptata. Addendum est etiam de rethimologiis et orthographia, de quibus nolnullos scripsisse certissimum est. Et aithimologia vero est, aut vera, ant verisimilis demonstratio , declarans ex qua origine verba descendebant. Ortographia est rectitudo scribendi nullo errore vitiata, quae manum conponit et linguam. Haec breviter definitionibus tantummodo dicta sufficiant. Ceterum qui ea voluerit latius pleniusque cognoscere, cum prefatio codicem legat, quern de grama­ tica ficiar te conscribi, qua ten us diligens lector invenire possit, quod ille prepositio deputa­ tum esse cognoscit. Nunc artis rethorice divisionesque veniamus, quae , sicut extenta adque copiosa est, ita multis et claris scriptoribus tractata dilatatur.

[DforcAcE DE CoRONATUS A Lnxoarus.]

Domino eruditissimorum atque inlustri fratri Luxori Coronatus. Cum considerarem temporibus nostri lectores, vidi quamplurimos ad fontes vel flumina venisse lihrorum , bibentes avide et sitim proprie cupiditatis explesse; sed multos animalium more pedihus pocula conculcasse, quibus prius fuerant dilectati, et flu en ta splendidissima, ab imis vadis commota, pravorum facta imitari porcormn. Sed tua mittor, carissime, que mihi magis ac magis, Luxorium, peritiam tuam et ardorem tui excellentiorem ingenii in tuo gremio sofistarum nova cuncta versari. Quae videlicet meam desuetudinem ex longitudine studio­ rum fallere, ne quivis, sed quod tu proba diligas ac defendas, et que utilia et inepta co­ gnoscas, te sepius damnare cognovi. Et licet parvus labor ceteris videtur tua peritia, prac-

BIBL. NAT., ~15. NO(j\'. ACQ. LAT. 763. 353

sumptum me omnibus reddit, et novi quoniam dum desolertium ingcnia judicamus nos ab omnibus judicandos. Quis doctus aut inperitus cum in suis manibus hoc volumen ad­ sumpscrit. Que ad solertum cana respuere, qui lectitat et non statim clamans erumpat me falsarium et temerarium, qui audiat aliquid pre veterum librorum doctrina aliquid minuere vel addere. [I]taque in hac regula artium breviala conante preter peritissimum Sergi um, qui cognitus est omnibus peritissiois artilator existere , queso pertractes, et si oportet pnhlicis monum[en]tis, uti tractando eas , ne forsitan mea temeritas rennuatur et plus tuae scientiae plate quam meae ignorantiae a ceteris scribatur,

f!0• - FOK\IVLES DE LETTRES ET PIECES DIVERSES.

JI faut enfin signalcr, pour en terminer avec la description <le ce manuscrit , quelques formules de lettres ou pieces diverses, ajoutees a unc epoquc an­ ciennc et presque contemporaine de la copie du volume, sur deux feuillets preliminaires (fol. 2 v0-3), sur trois autres pages (fol. 145 v0-146) laissees blanches entre les deux derniers glossaires, et aux fol. 1 49 et 150. Cc sont, en premier lieu, deux forrnules de chartes en faveur de l'abbaye de Saint­ ~Iaximin de Treves :

1° (Fol. 3etv0.) KA11TAPIIECA111.\(1).

In nomine Domini nostri Jhesu Christi. Cognitum sit omnihus Iidelibus , lam preseuti­ bus quam futuris, qualitcr ego ille quandam prccariam impetravi erga domnum N, ciuod et mihi concessit, cum consensu omnium fratrum in cenobio Sancti Maximiui Deo ser­ viencium. Et hoc est quod ego tradidi ad eodem monasterium in pago illo , in villa deno­ minata ilia, om] n Jc quid ibi habere in jussum, tarn de domo quam aliis e<lificiis, silvis, pratis , pascuis , aquis , aquarumve decursis, cultis et incultis, mobilihus et inmobilibus, seuque quid dici aut nominari polest cum mancipiis inscriptis Nm. E [t] ego accepi ada­ beo et a fratribus in pago N, in villa N, quicquid ibidem habere visi sunt; tarn terris quam <lomibus aliisque aidificiis , silvis, pratis, pascuis, aquis aquarumque decursihus, cultis et incultis, mobilibus et inmobilibus, vel qu[i]cquid dici seu nuncupari valet, cum rnanci­ piis denominatis Nm. Ea videlicet conveniencia, ut si ipsa mulicr, quam ego [habui] in conjugium, et infans ex nobis procre[a]tus fuerit, tune ipsi post meum ohtineant obitum; et si ita non evenerit, quod imicuique omini incognitum est, tune meus Irater N habeat; et si ille ante disccsscrit de argastulo hujus mundi, tune rcvertatur ad mcum fratrem N; et post illius discessum e:cdcm rcs pcnitus firmitcrque constent ad supradictum monasterium ad commune servicium et provcndam omnium fratrum, sine ullius contradictione.. S[i] quis

(I) Cf. le Recaeil general av. formales .... pat· Eug. <le Roziere' t. I' P· 380-462.

KOT. ET EUR. - T. XXXVIII, 45

35ll H. OMONT. - ANCIENS GLOSSAIRES.

vero, quod fieri non credo, contra hanc convenienciam insurgere tentaverit, primitus iram Domini, sanctique Maximini omniumque sanctorum incurrat, e[t] postmodum in fiscum regis cccc. libras auri et argenti pondera mille coactus persolvat conatusque omni confu­ sione circumvallatus ammittat. Actum illic , co ram multitudu (sic) populi, testibusque sub­ ternotatis N., anno incarnacione Domini, ilia indictione. (Ruche.)

Ego itaque ille rogatus, in vicem cancellarii, notavi diem et an[ n ]um, scripsi et suhscripsi fideliter in Domino.

2° (Fol. 3 v0.) KARTA TRADITORIA CUM CENsu(1).

Unicuique eciam Christiano necessarium est, ut cum propriis rebus aliquod reternitatis premium antea adquirat quam communi morte dissolvatur. Hae ergo ammonicione con­ punctus, ego N. humilis N. tractavi in animo salubri consilio, pro remedio anime mee ac parentum meorum, tradere servum mee proprietatis nomine N. ad altare sancti Maxi­ mini confesoris Christi, ea videlicet racione, ut a presenti die omnibus annis persolvat constitutum censum ad eundem altare in festivitate sancti Maximini, id est tot sibi vivat , sibi laboret, mundiburdium querat, ubicumque illi placuerit , ut in omnibus rebus liber­ rima utanis (sic) potestate sine ullius contradictione. Si quis vero, quod fieri non credo, aut [ e ]go, aut ullus coeredum meorum, vel illa opposita persona hanc car[tam] irrupere eonaverit, primitus iram Dei incurrat, deinde in fiscum regis auri uncias xx., argenti pondera XL. persolvvat. Actum in eodem monasterio, coram multitudine populi, testibu[ s] inscriptis, ann[o] incarnacionis Domini, tempore [re]gis, indictiones (Ruche), kl. dies. Ego.

Puis un modele de Lettre formee, avec double date ( 8 1 4 et 843) et en tete de laquelle on lit le nom de Frothaire, eveque de Toul, de 814 a 846 :

3° (Fol. 145 v0-146.) Lettre formee de Frothaire, ~veque de Toul ( 814 et 843).

Reverentissimo in Domino fratri archiepiscopo nom. ill: Erotharius , Leochorum (2) civi­ tatis episcopus · quamvis indignus, perpetuam salutem. Innotescimus sanctitati vestrae quod ille confrater noster, qui ecclesiam se <licit habere in vestra parrochia et non hahere presbiterum sibi proprium , petivit a nobis parrochianum nostrum nomen illius et postu­ lavit nos,' ut euro canor;1.ice absolvissemus atque canonice ad vestrum sanctum regimen distinaremus. Quapropter seripsimus vobis has litteras, ut sciatis eum absolutum esse a nobis et licentia vobis esse ordinandi, non quod aliquo vitio deprehensus sit inter nos, in quantum nos scire possumus, sed, petente, ut prfJdiximus, confratre nostro Odamacro, ejus necessitati subvenimus , ac ipsa necessitate cogente, si supradictum parrochianum nos­ trum <lignum invenire poteritis sacerdotali ministerio, in doctrina sancta et conversatione

cii Cf. ibid., t. I, p. 309-313 et 344-346- <1i Ces quatre mots en italiques et les mots

ille et illius, plus loin' ont ete ecrits sur un grattage.

BIBL. NAT., ,is. NOUV. ACQ. LAT. i63. 355

apta, ut suprascripsimus, sit absolutus a nobis et subdatur vestro sancto regimini. Et, ut canonica sit haec epistola , quam nos forma[ta]m dicimus, concludimus earn eo tenore, ut credimus, a sanctis Patribus constitutum, id est(1l, ponimus primas litteras Patris, et Filii et Spiritus sancti, et ~arundem numerum , uti nomine Patris, et Filii et Spiritus sancti omnia bene inchoata conserventur: 11, Y, A. II, r.xxx.; Y, cccc., A, 1. significant. ltemque ponimus primam litteram Petri, qui princeps apostolorum fuit, id est II, quae ut pretulimus LXXX. significat; ponirnus et nostrorum nominum litteras , et loci, quamvis diverso ordine, tarnen ut constitutum est, id est mei indigni prirnam A., vestri gloriosi, ni fallor, secundam E., tertiam accipientis C., quartam civitatis V., a qua rnittitur haec repistola et de qua exit parrochianus supradictus noster. Hane summam continet hec epi­ stola D. LX. et 1. Scripta est autem VI. idus septemhris anno, incarnationis Domini nccc. xnn., indictione vu. Completur autem nonagesimo nono numero, id est amen, ut fiat nostra devotio firma in Domino per fraternam dilectionem atque responsionem, Ordi­ natus autem supradictus presbiter Richarius xvi. kal. octub. anno primo gloriosi impera­ toris Lodoici.

Apres les mots : ut ere dim us, a sanctis Patribus constitutum, id est, un renvoi indique la substitution des formules finales qui suivent, pour dater la Lettre [ormee de l'annee 843 :

Ponimus primas litteras Patris, et Filii et Spiritus sancti, et earundem numerum, uti in nornine Patris, et Filii et Spiritus sancti omnia bene inchoata serventur : II. <f>. C. II, LXXX.; <I>, D.; C, cc. significant. Item ponimus primam litteram Petri, qui princeps apo­ stolorum fuit, id est 11, qu~, ut pretulimus, LXXX. significat, ponimus et nostrorum nominum litteras et loci, quamvis diverso ordine, tarnen ut constitutum est, id est me[i] indigni primam A, vestri secundam E, tertiam accipientis C, quartarn civitatis a qua mittitur et de qua exit parrochianus V. Hane summam continet epistola DCCCLX. Scripta est au tern VI. id. septembris anno Incarnationis Domini DCCCXLIII, indictione VI.

La petite piece suivante est la Similitudo 11 du Pasleur d'Hermas, dont une version latine, · offrant quelques variantes, a ete publiee par Fabricius, dans son Code.X apocryphu..~ Novi Testamenii, pars ma, p. 921-924: ·

4° (Fol. 2 v0-3.) SIMILITUDO ULMI ET VITIS, EX LIBRO PASTORIS, QUI DICITUR HER~IAS.

Cum ·ambularem in agrum, et considerarem ulmum et vitem, et disputaremlä intra me de fructihus earum, aparuit mihi angelus et dixit mihi : Quid diu intra te dis­ putas(3l? Et dixi illi : De hac vite [et] ulmo disputo, Domine, quoniam fruct[us] illorum

('l Un renvoi, place ici clans le manuscrit, se rapporte a la variante de redaction clans la fin de cette formula imprimeo plus loin

et copiee dans le manuscrit au folio 146. (2> Edition : cogitarem. (3l Ed. : cogitas.

45.

356 H. OMONT. - ANCIENS GLOSSAIRES. decorest'l sunt. Et dixit mihi: Hae duae arbores in exemplum positi sunt servis(2i. Et dixi illi : Nolebam, Domine, scire horum arborum exemplum quod doces (31. Audi, in quit: vides hanc vitem et hunc(4l ulmnmj Video, inquam, Domine. Haec vitis, inquit, fructifera est; ulmus autem lignum sine fructu est; sed vitis hee , nisi aplicata(5J fuerit ulmo, in ramoliis fructus dat(ö), quia non pendet super ulmum, Sed si suspensa fuerit vitis super ulmum, et pro se et pro ulmo fructum dat. Vide ergo quia et ulmus (7) fructum dat non minorem quam vitis, sed magis (SJ majorem. Quomodo, inquam, majorem, Domine? Quia vitis , inquid, suspensa ad ulrnum (9J fructum multum et bonum dat; jacens autem in terra exi­ guum et pessimul(lo) fructum dat. Haec igitur similitudo in servos Dei posita est in pan­ perem et divitem (HJ. Respondi, inquam(12): Domine, demonstra mihi. Audi, inquit; dives habet opes, a Domino vero pauper est. Distrahitur enim circa divitias suas et valde exiguam habet oracionem a Domino(13l; et quam habet inertem habet, non(14l habentem virtutem. Cumigitur prestat dives(t5J pauperi , qu~ opus(16l sunt, pauper orat at(17l Dominum pro divite, et Deus prestat diviti omnia bona. Quia pauper dives est in oracione et virtutem de­ sponsatam habeo ad illam pervenerat etatem, quod ipsam in recte conn. (sic) magnam habet apud Dominum oracio ejus(18l. Tune ergo dives prestat omnia pauperi, quia sentit ilium exaudiri a Domino; et libentius sine (19) dubitacione prestat ei omnia, et curat ne quid desit ei(20J. Pauper Deo gracias agit pro divite, quia [o]pus faciunt a Domino. Apud homines ergo ulmus non putatur fructus dare, et nesciunt nee intellegnnt, quoniam siccitas evenerit vitee et vites aquam du plum (211 dat fructum, et pro se et pro ulmo; sic et pauperes pro Jocupletantibus Orantes ad Dominum exaudiuntur, et augentur opes eorum, quoniam prestant pauperibus ex opibus suis. Fiuntl22) igitur ambo consortes operibusbonisC23l; qui­ cumqui: ergo(24) hec fecerint, non delebiturl=' a Domino, aderit(26) scriptus in lignol27l

(1) Ed. : illarnm decori. c•J Ed. : positee sunt servis Dei. <31 Ed. : Vellem scire, Domine, harum ar-

herum exemplum quod dicis, (I) Ed. : bane .. C•) Ed. : applicita. <•> Ed. : et super illam requieverit, non po­

test multum fructum facere. Jacens enim in terra malos fmctus dat.

(7) Ed. : quod ulmus.

(BJ Ed. : potius. , <•> Ed. : Domine, majorem quam vitis? Sus- pensa, in quit, in ulmo.

(lOJ Ed. : pessimum. (ll) Ed. : posita est servis Dei, pauperi et

diviti. C12

> Ed. : inquiens.

C13l Ed. : ad Dominum. <141 Ed.: et non. <15J Ed. : dives prsestat. <1•> Ed. : illi opus. t11> Ed.: ad. (IB) Ed. : et virtutem magnam habet apud

.Dominum oratio ejus. <19) Ed. : ac sine. <20> Ed. : ei desit. <21> Ed. : neque intelligunt quod si societas

advenerit viti, et vitis duplum. <"> Ed. : sunt. <201 Ed. : bonoru~ operum suorum. (HJ Ed. : igitur. C2'> Ed. : deseretur.

<20> Ed. : ac erit. <•1> Ed. : libro.

BIDL. NAT., ~IS. l\OUV. ACQ. LAT. 763. 3'.>7

vitc; felicest" qui possidcnt et sentiunt se locupletari , quia hecl2l cnim senserit , poterit aliquid ministrare (3l.

Les petits rnorceaux , qui suivent sont empruntes , le premier ( fol. 1/16 ,'°) presque textuellement aux })ymolo9ies d'Isidore de Seville, livre \'III. §§ 1 4- 1 8 et 2 I :

5° DE NO:"IIINlllUS DIVl'.'IORUM, VEL A.URISPJCORUM SEU AUGURIU)f.

Divini quasi Deo pleui , diviuitate enim se plenos adsimulant. Incantatores dicti sunt, qui artem verbis peragunt. Arioli vocati propter quod circa aras idolorum nefarias preces emittunt, et fuues sacrificia o!Terunt, hisque sceleratibus demonum responsa accipiunt. Auruspices nuncupati quasi horarum inspeclores, dies etcnim et horas in agendis negociis operibusque custodiunt, et quicquid per siogula tempera ohservare dcbeat homo, hii et acta pecodum inspiciunt et eis futura predicant. Auguries sunt qui volatus avium et voces intendunt. Phitonicus, incantatio divinitationis (4l.

Le second morceau, transcrit au fol. 149, n'est qu'une glose sur les trois rois :Mages, qui offre un certain interet par les details qui y sont consignee sur leur figuration conventionnelle, a l'usage des peintres ou des miniatu­ ristes :

[ !\IA.GORUM NOMINA.]

l\Iagi autem , qui munera Deo dederunt. Primus dicitur Melchio nomine, eorum est (5l senior et canes, barba prolixa et capillis, touicha jachintina, sagoque mileno et calcia­ mentis de jachintino, et varie conpositionis indutus, aurum obtulit rcgi Deo. Secundus Carpar nomen est, juvenis, in brevis rubicun<lis, miliui catholica , sago rubco, calcia­ mentis jacintinis, vestitus digne, thus in domum dedit, Dominum atoravit. Tertius fussus, integre barhatus, Patisparsa nomen habens, lonica ruhea, alba et variis calciamentis milenicis, per mirram filium hominis confcssus est.

Enfin, il suffira de signaler et de reproduire le dehut d'un opuscule theologique, par demandes et reponses, mis sous le nom de S. Augustin (fol. I 49 v0):

<•J Ed. : Feliccs igitur. C'l Ed. : qui hoc. C3l t:d. : administrarc. c•i Plus Las, sur cette merne page, au milieu

<le divers essais de plume, on lit, en petites capitales rustiques : • Fulradus plenum con­ silio s ,

C'l Le -ms, porte: i;oriml.

. 158 II. OMO~T. - :\ISS. DE TRE\'ES •

l!'ITERROGATIO SANCTI AUGUSTIN! DE QUESTIONIBUS.

Voluntate Pater genuit Filium an necessitatem il Besponsum, Nee· voluntate, nee neces- · sitate , sed natura. - Quid autem prodest tenuare abstinentia corporis, si animus intu­ mescat; paupertas , si nominis clignitatem operibus des truant superbia? Quid virtutes habet vinum non bibere, et ira atque hodio inhebriari? Tune, inquam, prteclara est abstinentia, tune pulcra adque magnifica castigatio corporis •..

II cmBIENTAIRES sun DIFFERE1'TS LIVRES DE LA BIBLE.

(Ms. nouv, acq. lnt. 762.)

Ce manuscrit, qui peut dater du x" siede, se compose de 161 feuillets <le parchemin, mesurant 2 2 5 millimetres sur 1 7 5, et porte une ancienne reliure en veau noir gaufre. Sur le recto du premier feuillet, on lit les ex-Iibris sui­ vants, avec une cote du xv" siede: • A. 6. - Codex monaslerii sancti Maxi­ mini, episcopi , prope Treverim •, et • Codex sancti Maximini, Treverorum archiepiscopi •; puis au has du fol. 2 , en ecriture du xvrr' siede : • Ex lihris imperialis monasterii S. ::\faximini •, et la cote con tempo raine « N. 3 4 », en haut du fol. 1. _Au-dessous d'une notice incomplete du xve siede, et qu'il n'y a pas d 'interet a reproduire ici, egalement au fol. I recto, on lit, trace cle meme main : • Sciendum quod primus quaternus huJus voluminis videtur excerpt us de exposicione Wighodi et sequitur »; puis, au bas du fol. 1 2 v0, encore <le meme main, a ete ajoutee la mention, a demi effacee : « Hucusque \Vighodus ». Il faut voir dans cette note la constatation ancienne de similitudes qui existent en eff et entre la premiere partie du Commentaire sur la Genese, par lequel dehute le volume, et les a VrcBODI quaestiones in Octateuchum, ex pervetusto codice Trevirensis S. Maximini monasterii », publiees par .Marlene et Durand OJ. ·

11> Veterum scriptorum et mon11mentorum am­ plissima collectio ( 1733), t. IX, col. 293 et suiv.; reimprime clans Migne, Patroloqia latina , t. XCVI, col. 11 o 1 et suiv. - Le titre et le

debut du commcntaire de Wi9bode, dont Jes trois premiers chapitres seuls ont ete publies , sont diflerents : "Incipit liber qurestio11um super • librum Genesis ex diet is sanctoram Patrum A a-

BIBL. NAT., MS. NOUV. ACQ. LAT. 762. 35\)

A ces similitudes qui denotent une commune origine, vient encore s' ajouter la presence en tete du volume (fol. 1 v0) d'un petit poeme anonyme, qui n'est autre que les Monosticha (moins les deux derniers vers , ou se trouve le nom de l'auteur) d'Eugene de Tolede , qui terminent l'llexaemeron de Dra­ contius (1l; ces memes vers et avec le meme titre : Ratio septem dierum ordi­ natur, se rencontrent a la suite d'une dedicace , aussi en vers, en tete des Quaestiones imprimees de Wigbode (2J. En voici le texte, avec [es variantes des deux editions d'Eugene de Toledo et de ,Vigbode:

RATIO VII. DIERUM ORDINA'fUR.

P~imus in orbe dies lucis primordia sumpsit; Alter splendifluis caelum firmavit in oris ; Tertius undivagum mare dat cum germine terrae; Quartus habet Febum , lunamque et sidera caeli;

5. Quintus plumigeras volucres piscesque natantes; Sext us quadru pedes reptans hominesque sagaces (3); Septim us est domino requies, his rite peractis. Non quia cunctipotens humano more laboret Actibus, aut fessus quaerat requiescere (ti) tandem,

10. Qui semper requietus agit, faciensque quiescit; Sed quod sacra quies typicis est operta l5l figuris, Multa gerat signis, et pandat mystica nobis. Dicta Dei requies quod rebus jure creandis Ipsa modus fuerit l6l, cunctis et maxima finis;

15. Nam nova quaeque fiunt, jam June (7) ordinata (s) probantur.

«9ustini, Gregorii, Hieronvmi , Ambrosii , Hi­ «larii , Hisidori, Eucherii et Juni/ii. D. Primo • omnium, pneceptor mi, inquiri mihi necesse • est, quis hujus libri, qui Genesis apud nos «dicitur, scriptor habeatur •. ~ • Mais plusieurs parties des deux commentaires sont identiques, par exemple le debut de la Genese : • /11 prin­ a cipio creavit Deus caelum et ierram, ~- Inqui­ u rendum smnmopere est in quo principio utemporis, an in principio, ut hoc esset ini­ «tium creatures ••• • (Fol. 3 du manuscrit et col. 308 de I'edition.]

<1> Migne, Patroloqia latina , t. LXXXVII, col. 388 ..

<2l Veterum scrip tor um. • • amplissima col: lectio , t. IX, col, 295-297; Patrologia latin«, t. XCVI, col. 1 1 03-1 104. Cf. Histoire liueraire de la France, t. IV, p. 177-179.

C3) Fugaces, E.

<•> Quiescere, W. <•> Ädoperta, E. <6> Fuerat, E. <7> Tum, W. <3> Ordita, E.

360 H. UMONT. - l\ISS. DE TREVES.

Dicta Dei requies, quo Dominus ac redemptio (I) Christus Iu carne veniens, ac (2) carnis vincla resolveus , Hoc redeunte die felici morte quievit. Dicta Dei requies , quod nos post mille labores,

20. Solus ubique fovens in se requiescere cogit; Nee datur ulla quies miseris , nisi suscipit ipse. Dicta quoque (3) requies, mundana quod actio presens Post sex aetates, quas mundus in orcline currit, Otia percipiens aeterna pace quiescit.

25. Dicta quoque requies, quae nobis ultima sors est, Nam vite cursum (4), mundane molis ad instar, Sex sunt aetates hominis et (5l septima mors est. Prima tenet ortum generis infantia simplex;

.. Altera dei;d;- pueritia mollis habetur, 3o. Tertia que sequitur ipsa vocitatur adulta,

Quarta gerit virtutis opem spetiosa juventem (6l, Quintus (7l senecta gravis et (s) ultima tempora vergens, Sexta venit senium, quae (9) vita terminat aevum.

Le titre des Quaestiunculae sur la Genese, en petites lettres onciales rouges, suit immediatement ces vers et occupe les deux demieres lignes du fol. 1 v0; le texte dehnte au fol. 2 :

JNc1P[IUNT] QUESTIUNCULAE SUPER LIBRUM GENESIM, EX DICTIS SANCTORUM PATRUM,

AuGUSTTNI, GREGORn, HmRONIMI ET A:~rnRosn.

~. Quomodo Deus mundum fecerit possumus querere? - Augustinus. Hoc temerarie magis quam caute exquiritur. Nullius enim divine creature modum homini licet agnos­ cere, narn si sciret quis q uomodo facta sunt aliqua ex nihilo, creatori utique scientia ac potentia par fuisset ... - • . • quia et ipsi impii ad spem indulgentiae provocantur. - (Fol 13.) Prefatio, Desiderius vocabatur episcopus quidam, familiaris et amicus beati Hieronimi, ad quern scribit hanc prefationem. Prefatio latine, grece prologus vel proemium dicitur, id est previatio; imen grece, latine via, presagio predivinatione, vel signo futurorum ••• (Fol. i3 v0.) In principio creavit caelum et terram. Auctor hujus operis, sicut sancti doctores tradunt cognoscitur fuisse Moyses, qui per revelationem Dei mundi creation em cognovit ••• •

<1l Quod nostra redemptio, E. - <•> Et, E. - C3> Quoque est, E. - (') Cursus, EW. - <•J Homini , sed, E. - C•> Juventa, E. - C7l Quinta, EW. - C3l Ad, E. - (9) Q d E uo ' .

13IßL. NAT., :\IS. :\OuV. ACQ. L\T. 762. 361 Fol. 58 v0• • lncipit Elesmotlc, id est Exodus. Quod ebraice Elesmoth dicitur, hoc in

nostra sonat lingua: Ilaec sunl nomina, quoniam de principiis lihrorum capitulis dant Ebrei nomina ... •

Fol. 68 V". • Expliciuut glossae in Exodo, lncipiunt in libro Vaiecra, id est Leviücl. Vaie­ era ebraice , latine dicitur vocavit , quoniam de principiis suis accipiunt libri isti nomiua. E: locutus est de tabernaculo, Postquam enim erectum fuit lahcrnaculum, non ita postca facie ad faciem ••. ,

Fol. 71 v0• • Expliciunt glose libri Levitici, lnclpiunt in libri Vaiedabcr, quod est: Locutus est Dominus in nostra lingua, quoniam, sicut jam dixi , de priucipiis librorum accipiunt Ehrenrum libri nomina, Numerus ideo vocatur quoniam ibi numerari jussit Dominus lilios Israel ... •

Fol. 71 v0• • Finit liber Numerus. lncipit Eleabdabarim , id est Deuteronomium, hoc est quod nos dieimus : Haec sunt verba quc locutus est Moyses, Deuterononium dicitur secunda Iex , haec autem fuit causa scribendl hunc librum .•• ,

Fol. 97. • Prefatio Jesa Nave. Tandem finito Pentathcuco, id est quinque lihri Moysi, vel ut grandi foenore liberati, id est magnum debiturn , ut silvam hehraicorum nomi- num ... •

Fol. 1 oo. lncipit Iiulicum, Judas ascendet, id est princeps unus de tribu Juda eliga­ tur, quoniam Judas jam multo tempore mortuus erat. .. •

Fol. 1 o4 v0• lncipiunt in lluth. Facial voLiscum Dominus misericordiam, sicut fecistis cum mortuis, id est cum viro meo et filiis meis ..• ,

Fol. 105 v". • Prefacio Jeronimi in libro Regu11i'. \'iginti et duas esse lilteras apud llebrcos Syrorum quoque et Chaldcorum lingua testatur ..• •

Fol. 106 v0• lncipiunt paroae glosae in libro Regum. Fuit vir urrns de flamatliaim. Armathen l10111en monlis est, sicut et Sophim, qui est conjunlus ipsum Annaten, sicut in antiquis reperitur libris ... •

Fol. 125 v0• • lncipit prefatio Germana translatio, id est fratcrna, quoniam ipsi LXX.,

quasi fratres germani concondantcs in una fide. · .. lncipit liber Dabreiamin, usque qui­ dcm Paralipomenon. Paralipomenon grece, latine dicitur Yerba dierum, quod aliter nun­ cupatur scriptio diversorum tcmporum ••• ,

Fol. 1 25 v0• • lncipit in libro Danielis prologus. Cum me reclusissem in pistrino. Pro magno labore posuit pistrinum. . • [Daniel.] De semine tyrannorum, id est regum. Antiquitus enim reges tyrannos vocaLaot ••• •

Fol. 128 •• Incipiunt glose in Actus apostolorum. Primum quiclem sermonem foci de omnibus, o Theophilc. De hoc dicit Lucas, quo<l primitus scripsit in Evangelio suo, nnde totum Evangelium serrnonem vocal. •• •

Fol. l 35-161 v0• [ Glost? in Psalmoi, 1-:u1v, 1 o.] • Beatus vir. (;r.nr.raliter hie psalm us de viro justo accipitur, uncle non homo scd vir vocatur, qui in pcrfectum virutn pervcncrit Christum •.. - ... (xuv, 10.) Adstitit regina ad clcxtris tuis. Dextera honorahilis ..• •

NOT. F.T E\TR, - T. :n,v111. 46 1-.va1•ta1& IU1'10'ULE.

362 H. OMO'.\T. - S. AUGUSTIN.

I II

S. AUGIJSTI~.

QL'ESTIO:\S SIJR L'ACCOJlD DES QUATRE EVANGILES.

(M,. nouv, acq. lat. 1835.)

:\lanuscrit du xe siede, compose de 1 07 feuillets de parchcmin, mcsuranl 2 7 8 millimetres sur 2 2 o, et reconvert d'une reliure ancienne, en peau blanche gaufree. Au haut du fol. 1, on lit, en lettres capitales , la mention : • Codex sancti Maximini », et, a la fin du volume, l'anciennc cote « F. 1 »; au bas du merne feuillet, en ecriture du xvns siede, I'« E:{ libris imperialis monasterii S. Maximini •, avec une cote moderne: • ~- 74 ». C'est un tres bei exemplaire calligraphiqu~ des Questions sur Laccord des quatre Evangiles, publiees clans la Patrologie latine de l'abbe Migne, t. XXXIV, col. 1041-1230, et clont voici les premiers et derniers mots :

Fol. 1. lncipiunt capitula Quaestianum. I. Quare usquc ad Joseph generatores Christi commemorantur; cum de illius semine non sit natus , sed de virgine Maria. - II. Quo­ modo sit Christus filius dictus, cum ex: Joseph, filii David, concubitu non sit nalus. - III. Quare alios progenilores Christi Matheus enumcrat, alios Lucas ... (4 livres.)

Fol. 5- t o5 V°. Aurelli Aug1Lsti11i de consensu quattuor Evangelistarum liber primus inci­ pit. Inter omnes rlivinas auctoritates, quae sanctis Iiteris continentur, Evangelium merito ex:ccllit. .• - ... (IV, 10) ••• qui evangelista Christum longe ceteris altius cornmendat, apud eum discipulis · pedes lavat. Amen (repctc en notes tironiennes). Expliciunt libri quattuor de consensu Evanqelistarum,

Au fol. 1 o5'°, ont etc ajoutes, au xre siede, un office et des hvmnes , avcc notation en neumes, en l'honneur de saint Gilles (1l, dont voici les premiers vers :

1. (Fol. 105'0.) • Serve Dei vivi, miserorum pastor Egidi ... •

(IJ Ces trois hymnes se trourenl imprimees , entre nutres publications, dans le livre recent que M. I'abbe E. Rcmhry a fait paraitre sur

Sui11t-Gille.1, sa vie, scs reliques, son culte (Brugcs, 1881, in-S"}, t. II, p. 613-615, 473 cl 471- 472.

BIBL. NAT., ~IS. NOUV. ACQ. L.\T. 1836. 363

2. (Fol. 107.) • Festum sancti Egidii ~fente colarnus parili ... •

3. ( Fol. 107'0.) • Sicut passer solitarius in tecto, Sic vir Egidius pervigil in Christo ... • (11.

IV RECUEIL DE HES DE SALUS.

( Ms. nouv, acq. lot. 1836.)

Ce recueil de vies de saints est forme de deux parties netternent distinctes, Une premiere partie (fol. 1-13ov0) contient le texte de onze vies de saints: Amhroise , Fulgence, Hilaire, translation <le saint Benoit a Fleury, Gilles, Goar, Columhan, llilarion, Antoine, vVillibrord et Epvre. La seconde partie , intitulce Liber Passional is, qui occupe les fol. 131 a 2 1 3, ne contient exclu­ sivement que des recits de passions de saintes : Aga the ( 1 7 8), Anastasie ( 1 :11 ), Christine(207), Colombe (163), Domitille {190), Eugenic (143), Felicite (195), Julienne (182), .Marie-Egyptienne (166v0), Marie-Madeleine (199v0), Marine ( 1 96), Martine ( 151 ), Perpetue et Felicite ( 186), Petronille ( 1 88), Praxede ( 1 98), Symphorose ( 191), Sophie et ses filles ( 192v0).

Le manuscrit parait avoir ete copie ii la fin du xue siede; ii se compose de 2 1 3 feuillets de parchemin , mesurant 2 80 millimetres sur 1 95 et recouverts d'une reliure en peau blanche gaufree. Au fol. 1 1 6v0 on lit un ancien ex­ libris: • Liber monachorum S. :Marie in llymmerode, ordinis Cisterciensis , Treverensis diocesis. »

Voici le detail du contcnu de ce volume :

Fol. 1. • lncipil prologus in vitam S. Ambrosii, ::\lecliolanensis episcopi. llortaris , vene­ rabilis pater Augustine, ut sicut beati viri Athanasius •.. - (Yita.) lgitur posito in amministrationem prefecture Galliarum patre .•. • (Poncelet, n° 377.) (2l.

11> On lrouvern en appendice , n• II, le texte <le ces trois hymnes, qui oll'l'cnt d'assez nornbreuses ; variantes avec I'edition Rcmbry.

1'l Pou!' chacune des vies de saints comprises

clans ce recueil on a a joule des renvois aux nu­ meros d'ordre <le la Bibliotheca hagiographica latina antiquae et mediae aetatis du R. P. Alhert PoncPlet ( ßruxellis, 1 898-1901, '.1 vol. in-8°),

16.

II. O'.\10:\T. - RECt;EIL DE VIES DE S.-\l~TS.

Fol. 13 .• Incipit prefatio in vitam sancti Fulgcntii episcopi, Omnis novi Testamenti dispensator fidelissimus iu quo loquitur Christus ... - {Vita.) Beatus igitur et vere Ful­ gent~us nobili secundum carncm genere ... • (Poncelct, 11° 3208.)

Fol. 35'0• • Incipit prefatio in vita sancti Ililarii, Pictavensis episcopi. Beatissimi Iliiarii confcssoris vitam vel opera non unius sed multorum relatione ..• - (Vita.) Igitur beatus Hilarius , Pictavorum urbis episcopus , region is Aquitanie , .. (Poncelet , n° 3888.) - In­ cipit epistola sancti Hilarii episcopi ad Apram, filiarn suam ... Accepi litteras tuas , intcl­ ligo desiderantem le ... (Hilarii ep., II, 525.) - Ymnus sancti Hilarii episcopi , qucm mi sit ad Afram, filiam suam. Lucis largitor splendid», cujus sermo lumen est. .. • ( Che­ valier, Ilepert, hymn., n° 10781.)

Fol. 4 1 '0 • .Jncipit translatio sancti Bcncdicti et sanctc Scolastice , sororis ejus , exccp­ tioque eorum et adventus in agrum Floriacenscm. Cum diu gcns Langobarclorum infide­ litatis su<: tencbris carere noluisset ... • [Poncelet , n° 1117.)

Fol. /46'0• • Incipit prologus Fulberti , Caruotensis episcopi , in vita sancti Egidii abbatis. Sanctorum quidcm a propensiori cultu revereutie vencraudorum ... - (Vita.) Sanctus igitur Egidius , natione Grecus , a preclaris parentibus originem duxit. .. • (Poncclet, no 93.)

Fol. fl 1 '0• • Incipit prologus in vitam sancti Goaris. Miracula <livinorum operum hurnano generi fiele scmper integra esse suscipienda ... - (Vita.] Goar igitur Aqui­ tanie provintie , que est tocius propemodum Galfü; tertia pars ..... • [Poncelet ,

n° 3566.)

Fol. 61. • Prologus in vitam sancti Columbani abbatis et confessoris. Rutilantem atque eximio fulgore micantem •.. - {Vita.) Columbanus etcnim, qui et columba, ortus Hibernia insula cxtrcmo occeano ... • (Poncclet, n° 1898.)

Fol. 80 .• Jncipit prologus beati Jero11imi presbytcri in vita beati Ililarionis monachi. Scripturus vitam hcati Ilylarionis, habitatorcm ejus invoco Spiritum sanctum. . . - ( \'i_ta.) Ilylarion ortus est in Cotabatham vico, qui circiter quinque miliaria a Gaza ... •

(Po11celct, n° 3879.) Fol. 90•0 •• Jncipit prologus in vita sancti Antonii monachi. Presbiter Evagrius Carino

filio salutem. Ex alia in aliam linguam ad verbum expressa translatio. . • (Vita edita a beato Athanasio.) Igitur Antonius, nobilibus religiosisque parentibus Egipti oriundus ...•

(Poncelet, n° 609.)

Fol. 117 .• Prologus Echcbcrti presbiteri ad G[erardum] abbatem de subsequcnti operc. Domino Gerardo, vencrando abbati Epternacensis ecclesie, Echebertus, Dei misericordia id quod est, salutem et orationum communicationem. Postulastis a me ut vitam sancti Willibrordi patroni ... Sermo Echcberti presbiteri de sancto Willibrordo episcopo et con­ fessore. Lelis cordihus et festivis laudibus hoclicrnum diem, fratres karissimi .•. ( Fol. 119'0.)

BIBL. NAT., '.\IS. NOCV. ACQ. LAT. 1836. · 365

Incipit vita. Vir Domini sanctus Willibrordus , ex. quadam iusulane Britannie pro­ vincia .•• • 11l.

Fol. 125'0• • Incipit prologus in vita sanctissimi pontificis Apri. Beatissimi viri et ante omne seculum preordinati ac preelecti ... Igitur heatus Aper, in suhurbio Auguste Treco­ rnm .•• - •.• gratuite pictatis munus circa nos ... • (Poncelet, 11° 616.)

Fol. 131. • Incipit liber, Passioualis intitulatus, de sanclorum gestis et martiriis. Pre­ fatio in passionem sancte Anastasie martiris, quod est vui" kaleudas januarii. Omnia que a sauctis gesta sunt vel gcruntur, si quis voluerit studiose perquirere , et sibi et plurimis edificationis exhiberet fruclum •.. Incipit passio sancte Anastasie virginis. Prctcx.tati ill u­ strissimi viri filiam Anastasiam l<'gimus a Ghrisogono viro christianissimo eruditam .•. • (Poucelet , n° 1795.)

Fol. 143. • Incipit passio sanctc Eug?ni<: virginis, et sanctorum Proti et Jacinti marti­ rum. Imperator Commodus septimo suo consulatu illustrem virum Philippum dircxit ad Egyptum ... • (Poncclet , n° 2666.)

Fol. 151. a Incipit passio sancte '.\larti1u: virginis et martiris. Ilegnante primo omnium in ambitu tocius orbis clomino et salvatore nostro Jhesu Christo, militabat adversarius diaholus ..• • [Poncelet , n° 5587.)

Fol. 163. • Incipit passio sancte Columbe virginis. Eo tempere quo mundus suh gentili esset adhuc traditus errore, ut qui Christi credulitate conteuti vota exercerent devote ... • (Poncclet, n• 1896.)

Fol. 166•0• a Incipit vita bcate :\lad~ Egiptince. In monastcrio Palestinorum fuit vir vite sue moribus et verbo ornatus, qui ab ipsis cunalmlis monachicis est actibus diligenter instructus ..• • [Poncelet , n° 5415.)

Fol. 1 78. • Incipit passio sancte Agath.e virginis et martiris. Jn diebus illis suh Decio impr.ratore, ipso Decio ler consule, die nonaru m fcbruariarum, in urbe Cathancnsium ..• • (Poncelel, n° 13;>.)

Fol. 182 .• Inci pit passio sancte Juliane virgin is et martiris. Benignit.1s Salvatoris nostri martyrum pcrseveranlia comprobata eo usque processit. .. • (Poncelet, n° 4253.)

Fol. 186 .• Incipit passiosanctarum martirum Pcrpetuc et Fclicitatis. Aput Alfricam,in civitate Turbitanorum, facta persccutione Chrislianorum sub Valeriano et Galieno ... •

(Poncelct, n° 663~.) Fol. 188. • lncipit de ohitu sancte Petronille virginis, filie S. Petri apostoli, et de pas­

sione sanctc Felicule virginis. Petronilla itaque, ut nostis, voluntate Petri apostoli clini­ cam factam, nam rccolo inh'rfuissevos aput ipsum •.. • (Poncelct, u0 6061.)

<'l Puhlie en appendice, n• III. C'est un plagiat de la ,·ie de saint Willibrord ecrite par Alcuin.

366 H. OMONT. - RECUEIL DE VIES DE SAI~TS.

Fol. 189. • Epistola Victorini et Maronis ad Marcellum, discipulum S. Petri apostoli. Eutices, Victorin us et Maro, servi Domini nostri Jhesu Christi, Marcello. Sic[ ut] venerunt littere tue ad sanctos Nereurn et Achilleum, jam transierant triginta dies ..• - • , . usque in hodiernum diem.o (Poncelet, n° 6063.) - Fol. 190. alncipit passio sa~cte Domitille virginis. Factum est autem postquam ornnes Dei sanctos tulit a solatio Domitille , Aure­ lianus dixit ad Suspicium et Serrilianum .•. • (Poncelet, n° 6066.)

Fol. 191 "', • Incipit passio sancte Simphorose et filiorum ejus. Sanctus Eusebius histo­ riographus memorata Affrica cum pene omnium de Urbe regia atque de tota Ytalia ..• • (Poncelet, n° 7971.)

Fol. 192v0 et 203. « Incipit passio sanctarum martirum Sophie, Fidei, Spei et Caritatis. Cum verbi Dei predicatio per totam curreret orbem et pietatis doctrina crescens retraheret homines ... • (Poncelet, n° 2 9 71.)

Fol. 195. « Incipit passio sancte Felicitatis c~m septern filiis. Temporibus Antonini im­ peratoris orta est sedicio pontificum, et Felicitas illustris femina cum septem filiis. , . .., (Poncelet, n° 2853.)

Fol. 19 6. • Vita sancte Marine virginis. Erat quidam vir secularis habens unicam filiam parvulam nomine Marynam; ipse vero converti cupiens ... • (Poncelet, n° 5528.)

Fol. 198. « Incipit vita sancte Praxedis virginis. Virgo venerabilis Praxedis habitavit in titulo supradicto, affiicta propter transitum german~ sm; Potentiane ... • (Poncelet, n~ 6920.)

Fol. 199 v0• « Incipit prologus in vita sancte Marie Magdalene. Licet a plerisque rela­ tionis series prolixioris materie stilo mandata sit qualiter beata Maria Magdalena .•. (Vita.) Post Domini~e igitur Resurrectionis Ascensionisque triumphum ... (Poncelet, n° 5443.) _ (Fol. 201 v0.) « Incipit prologus in vitam sancte Marie Magdalene. Fuit secundum se­ culi fasturn clarissimis exorta natalibus utpote regia ex stirpe descendentibus heatissima Maria Magdalena ... • (Poncelet, n° 5439.) - (Fol. 202 v0.) • Incipit de translatione ejusdem. Ergo largiente Domino aggrediemur exponere qualiter gleba corporis ejusdem sacratissime Marie Magdalane; .• » (Poncelet, n° 5489.) - (Fol. 206 v".) • De miraculis per earn factis. Apud Arvernensem urbem miles quidam captus fuerat in prelio, quern is qui ceperat vinculis boiarum crure tenus ita constrinxerat , .. • (Poncelet, n° 5462.)

Fol. 2 07. • lncipit passio sancte Christine virginis. Erat quedam sancta et sacra puella de Tyro, spem Dei habens de virginitate custodienda, nondum annorum undecim •..• (Poncelet, n° 1749.)

, Fol. 2 13 v•. Notes musicales : • A, ut, re, habet unam clavem, et unam vocem, et nullam mutationem; A est clavis . .. »

BIBL. NAT., MS. NOUV. ACQ. LAT. 760. 367

V TRAIT.ES D'ORIGENE ET DE S. AUGUSTIN.

VERS DE SERLON ET VISIONS D'ELISABETH DE SCHrnNAU.

(Ms. nouv. acq. lat. 760.)

Manuscrit des xn" et xnr' siecles , compose de 9 5 feuillets de parchemin , mesurant 2 1 8 millimetres sur 55, et relie en peau blanche. Une note, en ecriture du uve siede, repetee aux fol. 76 v0, 92 v° et 95 v0, constate qu'il appartenait anciennement, comme le precedent, a l'abbaye d'Himmenrode , ou Himmelrede. monastere des · Cisterciens, fonde en 1 1 3 3 , au diocese de Treves : « Liber monachorum Sancte Marie in Hymmerode, Treverensis dyocesis, Cisterciensis ordinis », ou il portait la cote « A. xvi ».

V oici le detail du contenu de ce volume :

Fol. 1. • lncipit liber Origenis de singularitate clericorum. 0 miseram (sic) quid em vobis ante tempus epistolam , filii karisissimi, que omnium morum instituta de lege com­ mendans ... - .•• Hee agite et Deus pacis et dilectionis erit nobiscum. Explicit liber Origenis de singularitate clericorum. • ( Im prime en appendice aux ceuvres de S. Cyprien; Migne, Patr. lat., t. IV, col. 835-870.)

Fol. 22. • Augustinus de Psalmo rx gesimo 1. Adtendite ad psalmum, det nobis Dominus aperire misteria, que hie continentur .•. - •.• quoniam rectus Dominus Deus noster et non est iniquitas in eo. Amen. • (Ed., IV, 11 71.)

Fol. 28. • lncipit sancti Augustini ad inquisitiones Ianuarii liber I [et II]. Dilectissimo filio Januario Augustinus in Domino salutem. Ad ea que me interrogasti mallem prius nosti quid interrogatus ipse responderes. . . -:- • . • que non emulatur hanc epistolam multis daturam atque lecturam. Finit ad Januarium._ • ( Epist. 54.)

Fol. 44 v0• • Sententie exscerpte ex libris sancti Augustini adversus JJfanicheos. Interro­ gatio. Quare fecit Deus hominem, quern peccaturum sciebatj Responsum. Quia et de pec­ cante multa bona facere poterat. . • - ... que mihi videbantur exposui. •

Fol. 45 V° •• Incipit liber sancti Augustini de _x. cordis. Dominus et Deus noster miseri­ cors et miserator longanimis ... - ... · quod 'hie desideramus ibi inveniarnus. Amen. Finit de x. cordis. • (Sermo IX; ed. V, 75.)

Fol. 57. • Incipit libellus sancti Augustini de disciplina Christianorum: Locutus est ad nos sermo Dei et depromptus est ad exhortacionem nostram. . . - ... Ego et pater unum sumus conversi ad Dominum. Amen. Finit de disciplina christiana. • (Ed. VI, 669.)

368 H. OMONT. - TH.AITES D'ORIGENE_ ET DE S. AUGUST!~.

Fol. 62 v0• Lettres d'Hildegarde, abbesse de Disibodenberg: • I~ lecto egritudinum diu jacens, anno Dominice incarnationis M" c0 LXxm0

, vidi , vigilans corpore et anima, pulcher­ rimam imaginem, muliebrem forinam habent~m, que electissima in suavitate et carissima in cleliciis tante pulchrituclinis erat, quod earn humana mens nequaquam comprehendere valeret, et cujus statura a terra usque ad celum pertingebat ... - In vera visione, vigi­ lantibus oculis, de sacramento Dominici corporis hec verba vidi et auclivi : Deus id quod fuit permansit et quod non erat assumpsit, quod est divinitas ... ~ - Ce sont les reponses d'Hildegarde aux lettres Ln, de Werner de Kircheim , et XLII, d'un prötre anonyme, imprimees dans Migne, Patr. lat., t. CXCVII, col. 269-2 71 et 212-213.

Fol. 64. • Hie est liber Viarum Deiv), qui annuntiatus est ab anqelo Dei altis~imi Elisabeth, ancille Christi etDei vivi, in quinto anno visitationis ejus, iii quo visitavit ~am spiritus Do­ mini, ad salutem omnium, qui paternas admonitiones Dei grata benedictione percipiuni; et erat in anno Dominice incamationis millesimo centesimo quinquagesimo sexto. Visio I•. Factum est in exordio quinti anni visitationis m~~, jam appropinquante di~ festo Pente­ costes, ego Elisabeth vicli in visione spiritus mei montem excelsum, copioso lumine in summo illustratum .·. : - •.. ( Sermo decimus de via infantium) .•. 0 quam amabilis est pater vester, quoniam preciosum est premium vestrum in regno celorum, quod vobis prestare dignetur, etc. Amen.• - C'est le livre III des Visions d'Elisaheth de Schönau, publie par Jacques Lefevre d'Etaples , clans son edition du Liber trium virorum et triani spiritualium virginum (Paris, H. Estienne, 1513, in-fol.), fol. 129-138 v0; cf. les Acta Sanctorum Bolland., jun. III, 628 et suiv.

Fol. 93. « Visio Elisabet, ancille Domini, quam vidit in Sconaugiensi cenobio, de re­ surrectione beat~ Virginis, matris Domini nostri Jhesu · Christi. In anno quo mihi per angelum Domini annunciabatur liber Viarum Dei, in die quo octavam Assumptionis Domine nostre Ecclesia celebrabat ... • C'est le prologue du livre IV des memes Visiones, publie ibid., fol. 138 v0-139.

Fol. 94 v0• • Magister Serlo.

« Mundas abit, res nota quidem, res usque notanda, • Nota tibi mundi sit nota, mundus abit. .. n

Vingt-six vers, clont les clerniers sont effaces l2l.

c•l On lit au haut du fol. 64, en ecriture du xm' siecle , la mention: « Hie liber legitur ad collationem •, et au bas du fol. 1 : • Iste liber non legitur ad collation em, sed secundus qui sequitur post••, [ qui] sic incipit : Factum est in exordio ».

(!) Puhlies , sous le titre de Versus maqistri

Serlonis in conversione sua quando factus est mo­ nachus Cisterciencis, par M. Paul MEYER, dans ses Documents manuscrits de Toncienn« litterature de la France, conserves dans les blbliotheoues de la Grande-Bretagne (1871), p. 169 (extr.des Archives des missions scientifiques et litieraires , :i' serie , t. V [1868], p. 13g-:ip).

BIBL. NAT., MS. NOUV. ACQ. LAT. 760. 369

Fol. 95. • Scriptum domine Hildegardis ad Elisabet (ll, Elisabet Hildegardis. In vera visione hec verba vidi et audivi: 0 filia Dei, qu¥ me pauperculam formam in amore Dei matrem nominas, disce ut discretionem habeas, qu¥ in celestibus et terrestribus mater· omnium virtutum existit, quoniam per, ipsam anima regitur et corpus, et in recta con­ strictione pascitur. Homo enim, qui in suspiriis penitencie peccatorum suorum meminerit, qu¥ per sugestionem diaboli cogitando, loquendo et operando commisit, matrem discre­ tionem amplectatur et illi subdatur, ac in vera humilitate et obedientia secundum consi­ lium magistrorum suorum peccata sua emendet. Sicut namque 'per incongruam pluviam tempestatis fructus terre leditur, et sicut inarata terra non rectum fructum, sed inutiles herbas germinat, sic homo, qui plus quam corpus suum sustinere possit laboraverit, ope­ ribus sancte discretionis in ipso lesis, per indiscretum laborem et per indiscretam absti­ nentiam anime sue inutilis efficitur. Cum vero nigerrima avis , scilicet diabolus, senserit quod homo ab illicitis desideriis et a peccatis suis cessare voluerit, tune in jejunia, in ora­ tiones et in abstinentiam illius hominis, velut coluber in cavernam suam se involvit eique in suggestione sua <licit : Peccata tua deleri non possunt, nisi corpus tuum per tristiciam et lacrimas, et per alios immensos labores ita conculces, CJUOd totum arescat. Unde idem homo, sine spe et sine gaudio vivens, sepe sensu deficit et gravi infirmitate comprehen­ ditur, et sic deceptione diaboli merito sanctilatis despoliatus, ea, que sine discretione incepit, imperfecta relinquit, ac ita novissima ejus pejora prioribus erunt. Homo quoque, qui secundum exemplum Jhesu Christi in ligatura obedientie est, omni studio caveat, ut non secundum proprietatem suam aliquid eligat, plus in se ipsum quam in bonum consi­ lium aliorum confidens, ne per superbiam, qu¥ de celo ruit, superetur, per hoc quod aliis bonis hominibus melior esse velit, cum illud bonum et sanctum computat quicquid a se ipso constituit. Homo etiam per se ipsum doceri polest, quod proprie voluntati sue acquies, cere non <lebet, cum ipse in, duabus naturis, corpus et anima, consistit, et ilia ab invicem. dissentiunt, quia quod alte.ri placet, hoc alteri displicet. Et cum hoc in ipso ita sit, quo­ modo posset ipse cum salute anime proprie voluntati sue, que corporis .est , consentirej Homo namque qui propter timorem et amorem Dei propriam voluntatem suam contemp­ serit, et se preceptis et doctrine regule, et magistrorum suorum in verahumilitate, bono­ rum operum exempla aliis prebendo, subdidit, ille se ipsum vivum tabernaculum in celesti Jherusalem facit et super ilium Spiritus sa~ctus requiescit. 0 felix animal verba ista attende,. qu¥, velut cervus ad fontes aquarum, ad Deum vivum in magna fortitudine velociter cucurristi, quatenus ipse fortissimus rex in eadem fortitudine te conservet et ad eternam beatitudinem feliciter perducat. Amen (2l.

<1> Cette lettre parait inedite et ne se trouve pas dans le recueil des lettres d'Hildegarde, puhlie dans Migne, Patr. lat., t. CXCVII.

<2> Au verso du dernier feuillet 95 est copiee l'hymne: « Veni, creator spiritus ... » (Cur.VA· LIER, Repert. hymn., n• 21204).

NOT. ET EXTR, - T, XXXVIII, IJIJ>l!.UIEll.1£ K.I.TJO!U,t.E.

370 H. OMONT. - SOMME DE RAYMOND DE PENAFORT.

VI SOMME DE RAYMOND DE PENAFORT

ET FOR!\IULAIRE DE LETTRES A L'USAGE DE Pffltl\10NTRJL

(Ms. nouv. acq. lat. 759.)

Ms. de la Iin du xnr' ou du debut du xrv- siede, sur parchemin , compose de 8 8 feuille ts, copies a deux colonnes, mesurant 1 5 5 millimetres sur 1 1 5 , et recouverts d'une ancienne reliure en veau hrun gaufre. avec le nom. du relieur: Henricus Walramus me fecit.

Il n'y a aucune mention de provenance ancienne de ce petit recueil, clont voici le detail :

Fol. 1. Themes de sermons sur la Resurrection, l'Assomption et la Nativita de la Vierge, et !'Exaltation de la Croix. " Jhesum queritis Nazarenum, [ non est hie], etc. Matthei ultimo. Tempus flendi et tempus ride[ndi] ... n

Fol. 8 v0• « Incipit simuna magistri Remundi [ de Pennaforti] in tres p artes distincia ... De symonia. Symonia inter crimina ecclesiastica primum optinet locum. . . - . . . ( De

BIBL. NAT., MS. NOUV. · ACQ. LAT. 759. 371 penitentia.) ... Nullum invenitur delictorum tale remedium sicut eorum continuata me­ moria, Explicit summa maqisiri Remandi. » Fol. 54 et v0• • Sententia domini Alberti horribilie et timenda. [A ]uctoritate Patris, et Filii,

et Spiritus sancti et sancte Marie virginis. . . anathematizamus, dampnamus et maledi­ camus omnes illos vel illas , qui hoc, et eliminamus, et segregamus a communione et gremio sancte matris Ecclesie omnes illos, qui hoc furtum fecerunt ... Fiat, fiat, fiat. Amen.• .(Formule d'excommunication.)

Fol. 55. c lncipit cursus dictaminum ordinis Premonstratensis. I. Primo, mortuo prelato , quomodo procedetur circa electionem. . • Mortuo prelato et sepulto conveniant canonici in capitulo qui presentes sunt, et ordinent ita quod vocentur omnes qui sunt in locis uncle possunt commode vocari, et scribant et mandent eis ut tali die conveniant ad eli­ gendum ... - ... cr.xrr. Littere pro defunctis ( fol. 85 v0

). - Qualiter visitatores pro­ cedant in visitatione. Visitatores cum ad visitandas ecclesias venerint, in capitulo pronunciatis litteris sue commissionis .•• De visitatione abbatis et aliorum officialium ... attrahunt in dampnum ecclesiarum. •

La plupart de ces formulas de lettres sont anonymes et sans dates; on remar­ quem ce];>endant deux noms ( fol. 6 3 v0) : « Frater Guido, miseratione divina tituli sancti Laurentii in Lucinia presbiter cardinalis, apostolice sedis lega­ tus ... » (1); et ( fol. 7 o) : « Sanctissimo in Christo pa tri et domino Clementi, sacrosancte Romane eccle.sie summo pontifici ... » (2). Ce formulaire est tout a fait different de deux autres recueils de lettres a !'usage de I'ordre de Pre­ montre , conserves dans le ms. Iatin 8662 de la Bibliotheque nationale et aux fol. 3 v0-5 du ms. 337 de la hibliotheque de Laon. Ii n'offre non plus aucun rapport avec un troisieme formulaire de Premontre ( ms. 8 de la hihliotheque de Soissons), etudie par M. Ch.-V. Langlois dans les Notices et eatraits des mannscrits , t. XXXIV, 1, p. 3o5 et suiv.

<1> Gui, nbbe de Citeaux, cree cardinal en 1262, mort en 1273. - <•l Clement IV (1265- 1268).

372 11. 0~10\T. - APPE~DICE.

APPENDICE.

f l'.'iCIPIUNT GI.OSE l'.'i VEllBIS GßECOßli)I (I).

Absida, luckla , eo quod lumen !ll'Ct>plo par- cum resplendent.

Acataleptus , invisihilis. Accfoli, sine capite. Acetum, oxos. Aegi<lia, capra. Aegidia , pluvia. Aedo, orientern solem, vel origcns. Aeos, orientalis. Aedi, orientis. Aeolus, rex ventorum .

. Aeonas Greci dicunt, eujus nee initium nee extrema noscitur, quotl nos per dirivationem evurn vocamus.

· Aenon grece, quo<l latine significat scmpi- ternum, vel solum.

Aeter, caelum. Aetheria, ec;lcstia. Aefresis, nbseisio verbi chi principio. Antempno, pro contempno. Afron, spuma, vei insipiens. Agamus, absque conjuge. Agapem, dilectio. Agiografa, sancta Script um. Agios, sanctos. Agon, certamen. Agonas, certamina. Agoni, alacritas , vel confidentia. Agonisla, certator. Agonitela, prelintor, qui agoni presidet. Ayp, excelsurn, Albus, lctieus.

Allcgori«, rnisteria , vcl similitudo. Allcgoriacum, altum verbum legis inquisi-

tum. Alica, genus Irumeuti, Ala la, <limos, jubilatio. Alve vel alche , custus. Ambrosius, odor divinus. Ambrosia, divine. Ambrosium, caeleste, Amphi, utrumque, Amphybolia, amhiguitas. Amphybrachis, in utraque parle brevis;

brachis, brevis dicilur. Amphymacrus, in ulra<1ue parlc longus;

macrus autem longus dicitur. Amphytapla, ex utraque parte villosa. Amphytcalrum, ex JuoLus teatris. Ana, sursum. Anagliva, supcrsculpta; ana, sursum, ~li,·e. Anachoresis, here mus. Anadiplosis, rcplicatio vcrborum, id est

quan<lo sicut primus versus finitur, itn scqucm inchoal.

Anfoi-a esl repletio ejusdcm vcrbi, principia ,·crsuum plurimorum.

Anagoge excclse intellcgentia est. Anagogen, superior sensus. Annlogia, rcctitu<lo alicujus verbi. Anoli, dactili. Anasfasis, resurrectio. Anastrofe, ,·erhorum preposterus, ul littcra

circum prn, vel circum littera.

111 BiLI. nat., ms. oouv. acq. l11t. 7G3, fol. J ', ,0-4 2 v•.

GL055.\IBE GREC-LATIN. 373

Anatole sive nnatoli , oriens dicitur. Anam, cuhitus. Ancones, urcines. Andreas, viril is, grecum est. Anemos, ventus.

. Anesin, requiem. Angelus, nuntius. Angclium, annuntiotio bonum. An git, constringit, stra%'lilat. Analogium , · dictum quod sermo inde pre-

. dicetur; nam logus grece serrno dicitur. Anamola, extra re1,'1Jlam. Antidotum, contrario datum. Antifona, vox reciproca. Antifrasin, ex contrario. Antitecon est uhi contraria contrariis appo­

nunlur et scntentiae pulchritudinem reddunt, vel illud:

Apoleusis, congregatio, vel ·rcpositio. Arcturus, ursus. Archia, principatus, sive initium. Arcistcrium, monasterium. Arc isles, sagittnrius . Arithimetica est disciplina numerorum: nu·

merum rithmo dicunt. Arithimeticm, numcrarius. Asd1yn vd <1J astares , stelle. Asilum, templum . Astrape, fulgora. Asindeton, verba sine conjunctionil.ms. Athomos, indivisio; thomos cnim grece di-

visio dicitur. Auricalcum , dictum eo quod splendore au­

reum et duritiam aeris possideat; et est corn­ positum nomcn ex latino et greco, aes enim Greci calco vocantur,

Frigi,la pugnahanl calidis humentia setis , l\follia cum duris sine pondere habentia pond us <•J.

Antropum, homincm. Apocalypsis, revelatio. Apocope, abscisio de line verhi , ut sat pro

satis, Apocrisis , dcpulsio. Apodi,en, ostensio. Apotasin et caphasin, id est negotio et ad­

cismatio. Apocrifa, sccreta. Apologcticum, excmationum, id est verum

de se tcstimonium. Apologia, excusatio, uncle apologiticus. Apolus, divinus. Apoplexia, subito elTusio sanguinis. Aporia, tedium, anxietas. Apostota, quae reccdit de via justicinc. Apostatare, retro ire, prevaricare. Apostasia. Apostoma, collectio. Aposlrofam, trnnsilum facit. Apotecata, rPposiloria, vcl n•con<litoria.

Basiliscus, rex serpentium. Basilca sive basilissa, regina. Basilia, reginola. Bat g[rece], l[atine] linum dicitur. Ba thin, fernin11lia. Bnbtisteriurn, tinctorium. ßrachys sive brachim, brevis dicitur. ßiotanalus, quod est bis moritur; tanatus

enim greco sermone mortuus dicitur. ßiblum, librum. ßibliopulis, liberarius. ßibliopola, qui co<li<'es ,·cndunt. ßiblioteca, librorum repositio. ßarchyn, hrevis. Brancos Greci guttur vocant. Bombus, sun us timidus. ßoavit, sonavit, vel damavit. Br:ivium, prPmium. ßotrio, urn. Bari grcce, gra,·e et forte significat; unde

et barones a forlitudine dicti.

Cachor, malus, grecum esL

<•J 0,·1DE. Metamorphoses, I, 19-20; lire siccis. - (I) JJ/.,. ut-:

374 H. ü!\IO:"\T.

Cadum grece, la tine sitila vocatur. Cad us greca an fora est, habens urnas

Ires. Calistica grece, la tine purgatoria. Calatum , canistrum, canistellum, vcl car­

tallum; fit enim ex canna, junco, vel ligno; cala enim grece lignum est, a quo dirivatur cnlatum,

Caleon , quasi humilis leo. Calices, et callati et scale, poculorum sunt

genera, an tea ex ligno facta; G(reci] lignam cala <licunt.

Chaos, confusio rerum, lenebre, vel ca- ligo.

Canistrum , sports. Canon, regula. Cantarus, vas; Virgilius:

Et gravi~ adtrita pendebat cantarus an(a)sa <1>.

Camel us, curvus ; G reci can um curvum va- cant.

Camern grece, a curvitate vocala. Caminus grece, fornax. Caneros , cancellus. Cardian, cor, grecum est. Catacrilus, criminosus. Cataralus, maledicus. Carismata, grntiarum, donation um. Creas grece, ca[ r ]nes dicuntur ('I. Carta, grecum. Carmen, grecurn. Catalogus , custorum numerus. Cata plasma, in<luctio. Catapodia, eo quod modica puletur. Cata roe, heretici, propler munditia dicti. Catartica, purgatoria. Catasceve, aliquoties distructio, aliquocies

adf1rmatio. Catasla, aculeus, vel genus pen e. Catacizare , ducere, vel castigare, vel m­

huere,

APPE,';DICE. Caticuminus g1·ece, la tine predicamenta,

vel pre varias significatiunes omnis serrno con­ clusus est.

Cativi , scivi et cimbia, poculorum sunl g~- nera.

Caulas, ovium curtes, grecum est. Cauma , calor, grece. C~phalea, capitis dolor; Gr[ cci] cnim cacpha-

lim caput vocant. Celator, sculto, grece. Ct;phalargia, capitis dolur. Caeli<lris, scrpens, qui terris et aquis rnora­

tur; num cirsou dicunt Greci terram , ydros aquam. Semper autem celidris directus am­ hulat; nam sitor scril se, dum currit, statim crepat.

Cencris, serpens. Celin, cella, grecc. Caelum, uranus, grece. Celi, urani. Caeno vel cenon, grece, no\'8 un<le et in

ocean dicunt. Caena, vocari a comunione vescentium;

ccnon quippe Gre[ci] communem dicunt; in<le et cenaculum et cenobium.

Centram a Grecis clicitur in cujus medium cunctatum est. Item enim centrus pnnctus in me<lio circuli.

Caepha vocata quod non est aliud quam caput.

C:erasia grPce, porn a. Cerasus, arbor. Cerastes, serpens cornutus. Cervus cornum grecum est. Ceravimus, el mons est, et lapis et nota. Chrcston, bonum, vel suave. Cicer, genus lcguminis, grecum nomcn est

presunt. Ciclus, girus. Ciliar grece, la tine mille. Ciliarci, qui mille presunt.

U) V 111611,E, E9lo9ues, VI. 1 7. M Les troi~ mots pr~ce<lenls ont ite &Joules en marge, ainsi qur. : • llasma, inln;., yatus greeum esL,

GLOSSAIRE GREC-LATIN. 375

Chridin, porcus. Chylia, venter. Charis, gratia. Cima, capitula , oleum , grece. Cinomia grece, musca canina vel omru-

moda. Cincia, luna. Ciparissus grece, cipressus. Ci ras, manus. Cyrographum, manus scriptio. Cirron grece, obrudcm aururn , quod Hebrei

ophaz dicunt. Cleros , son. Cleronomia, hereditas. Cleronornus , heredes. Climnia, cardo vel plaga caeli. Cline vel di non grece, lertus. Cliniticus, paraliticus. Cocistrio, tahernarius , grece. Cocitus, locus inferi: nomen accepit a greca

interpretatione, et luctu et gemitu. Coccum grece, nos ruhrum, seu vermiculurn

dicimus. Cole vel col en, grece, fol. Colera , dilfusio fell is. Comaticus, versilicant brevis, Cor, cardian grece. Cor, agros, villam. Cosmus, mundus. Coturnices , orticas. Crater, calix duas ansas. Creagre, in Paralipomenon<•>, fuscinule ad

carnes proferendas de caldariis. Cristallus, grece, glaties. Cro111a, grece. Colere, humores. Cromaticus, colericus, grece. Cronies, tempera.

Dactilia, anoli. Dactilus, digitus. Dactilon , digitum.

Danai, Greci. Dapsilis , profusus. Deca grece, latine decem. Decacordon, cum decim cordas. Demonas grece, peritos el scios dient. Despina, dominatrix, grece. Despota , d°ominalor, grece. Dcspotes, dominatores, grece. Deuteron, secunda, grece. Deuterogamie, secunde nupti~; gamos enim

nuplie dicuntur. Deuteronomium, secunda !ex; nemia enim

le~ dicitur. Diacones, ministri. Diaconia, ministeria. Diaderna, grece. Dialectica dicitur quia de diclis disput.it,

nam lecton dictio dicitur. Dinlecticus, disputator, cloquens. Dialogus, disputatio duorum, grece. Diapsalma significat grece intervallum psal-

lendi; alii dicunt quod sit hehreum et ponalur pro vel jugiter, vel fu1.t.

Diastusin Greci discensionem vocant. Diastole, distinctio. Didnscalus, magister, grece. Diero, di vido, grece. Diocesis, guhernatio. Diosis, qui docel , doctor. Dionisius et lapis est et homo, id est Liher

pater, grece. Diploides, duplex pallium. Diplora, di visa, vel separatn. Dipticum, due tabule; hoc enim grcce tn­

bula dicitur. Diplongon, conjunctio vocalium. Diptota, nomina que tan tum in duobus ca-

sibus declinanlur. Dissologia, duplex locutio. · Disticon, opus duorum versuum. Dogma, doctrina. Dom a, tee tum.

(l) I ParalipomeneJ. IV, , , et , 6.

370 H. O:\IONT. - APPE~DJCE.

Drama, carmen. Dolias, dolosc, Dolius , dolosus. Dorcas, capras. Dorcon , caprea. Dories , gr<'c.i. Dorica, castra Grecorum. Dosis, doctio. Dox , sive doxa, gloria. Draconta, draco, grece, vel eroa. Promedaria (sic), camel us vcloces. Dromones, naves, a currendo diele; cursum

enim Greci dromum vocant. Dilasteria , torrnenta. Dictia, retis. Didaxe , docere. Dextrocerim, armilla. Decastcrion, judicium.

Ecclesia, convocatio. Ecclesiastes, contionalor. Eco grecum nomcn est, quod in locis con-

cavis resonat. EJcn , delectatio. Elipsin, defect us, angustias. Eglogaom, elogium vel lectiti. Elafio , mons, grece; inde et elephans. Klefus , cervus. Elcosis , vulnus jecoris vel stomachi. Electrum , argentum et aurum in unum

eoactum. Elemosina vel clcmon, misericordia. F.lcon grece, la tine oliva vcl olivarum, Eliopolis , solis civitas. Elios, sol. Elpis grece, spes. Ema ,·el emat , grece, sanguis dicitur. Emoptoici, sanguinem fluentes. Ernoptius , emissio sanguinis. Emholismus grece, superaucmcntario anni

vel mensis, Enccnia, initium , vel dedicationes. Enchiridion, manualis. Endeca , versus ac psalliharum.

Endia, degentia , grece. Enma grece, latine relatio. Energia, agilitas. Eniautus, annus. Enigma, obscura intellegentia. Enigmata, questiones obscuras. Enigmatista, qui figuraliter. Enperia , prudentia loquitur. Entern, intcstina. Entece, repositio. F.ntimema, mentis conreplio. Eolica, lingua Grecomm. Eolides, Greci quiet Helisci. Eous, aurora, lux, stella, sol et homo orien­

talis. Epactas grece, latine adjectioncs annuales

vel lunares. Epar, jecor. Eparcus, perfectus. Ebdomada, a numero aut dierum; eptrm

enim scptcm dicimus. Ephemeris, adbreviatio rerum. Epentasis, a<lpositio in me, ut requies pl'o

reliquas. Epigrama, titulus, id est superscriptio. Epichenon, promiscuum. Epicroculum, pnllium a croceo colore dic-

tum. Epidromos velum pumpis. Epiphania, aparitio. Ephytaphion, super sepulchrum titulum. Epilogium, narratio miseralionis. Epimenia, xenia que dalur per singulos

menses. Epipiora, prelucida . Episcopin, superintentio. Episcopus, supcrspecul.itor, vel superin-

tcndens; scopi grece, la tine speculntor. Epitcca, nomina aliis nominibus diecta. Epitesis, inpositio. Epitimum, /los timi. Epitimicon, concupiscibile. f;pitoma, adbreviatio. Epiteuxsis, congemmatio verbi, ut sic scio.

GLOSSAlllE GREC-LA TIN. 377 Fptcris , septem. Eresen grece, la tine platitum. Erg:1, opera; steriurn , static. Ermes , inlerprcs. Erga , opera. Ergeslerium, locus opera lion is. Enueneorueta, interpretationes. Errueneu , uuor (sic), interpretor. Erons , viros fortes, aut tclos dignos. Erodius grece, fulica la line. Ethica, moralis; mores enim aput Grecos

aethia appcUantur. Ethimologia, origo vocabuioruru. Euvangelium , bonum nuntium. Evongclizo, nuntio. Encharistia, Lona gratia. Eufemia, bona gratia. Eufonia , bonus sonus, bene sonans oratio. Eufrasia , cpulum, Eu1:,c11ia, nohilissima. Eugenis , nohilis. Euge, hene , gauile, g,-ntulat io. Euge, 1,au<le, letare, exulta , gloriare. Eugcncs vocant Greci quos nos ingenuos

vocamus; dicti eugencs quod sint honi ge­ neris.

Eulogia , bPm•clictio. Eulogetus, benedictus, Eulogium, prosapia vel bona fama. Eunuchus grecum est, id est spado. E.unw:izati, id est catrasti, Euprepia , pulchritudo , <lccor. Eusebia, piaetas. Eusebius , pius. · Eutices, feli1, felicissime, grecum est. Ex, sex, grece. Exaptota nomine dicta, eo quod per sex

casus vnriaetate dedinantur. Ex11licum, ordeum , eo quod sp1ca ejus sex

ordines haheal. Exene<lutium, peregrinomm snsceptio. Exemolcgesi11 grece, latine conjw·atio, vel

sen110 increpaliou[um] contra di.ibolum. borcizo, adjuro.

l'IOT, ltT lt~TR, - T, 1:1,:Hlll.

E,oticum·, peregrinum; dicirnus enim exo­ tica wstis, e,oticum vinum, id est peregrinum.

Extasis, excessus mentis. Endimata, vcstimenta.

Faha greca etliimologia a vcscenclo voca­ Lulum s11mpsit, quasi faga; fage cnim grece dicitur cornrdere.

Fahilla dicta quo<l per igncm elTecla sit; nnm fos ignis est. Fabum, a grcco vocabulum dictum. Fage Greci cumedcre dicunl. Falera ornamenta ~quorum sunt; est enim

scrmo grecus. Farmalia, medicina. Farmacor, mecli[ ca ]men tum. Fossarus, lucifor; fos enim grece lux. Forus, ,·isio. Faselum et cicer greca nomina sunt. Fenestre dir.le eo quod luccm feneret; lut

enim Greci fos dicunt. F cnum dictum co quo<l flamma nulriat;

fons enim fla111111a est. Fiala ex greco venit, vitrnm. Fen im Greci yali111 dicunt fiala, eo quod lint

ex ialim, id est ex vitro. Fibula grccum est, qnod illi fiLlin <licunt,

quo<l lugit. Filacion, custudia; uncle et gazofilatium. Filacteria, vanitas. Filaxe, scrvare; un<le et gazoft.latium. Fili a grece, folia. Filos grece, amicos. Filomel:i, avis 11mica donms. Fimhria, ora generis; fa enun timbriurn

neulri a greco dictum, grece enim terminum orin vocant.

Flccnia dicta quod sit frirri<la; gyernm enim rigorem llccmon dicunt.

Fletitomum ah incisione dictum, nam in­ cisio Greci tomum dicunt.

Frcnas Greci mentem vocnnt; uncle et fre­ nesis, 11mens.

F ronimos, sapiens. 68

378 H. O:\IONT. - APPE\DICE.

Fronimus, sapientissimus. Falera, ornatus sermonum. Filoctetus, amicahilis. Filosophus, a ma tor sapientiae.

Gala Greci lac vocant: ergo Galatia lactea sonat.

Garno, nulio. Gamos, nuptiae, Ga5trimargius, gluvile voracitas, Gaurito, gaudeo. Garn, opes, divitia, thesaurus. Ge terra dicilur et vallis. Gene, mulier. Genealogia, linea generalionis. Genera, gencris princeps. Genecium, testrinum , grece. Gcomantia, qui ex terra divinant; ge enim

terra, mantia divinatio dicitur. Georgius, rusticus , vel rusticanus. Gymnus, nudus. Gym1a, angelus. Glicin, dulce. Gleucon, album. Glebe, sculptura. Grosis , scientia. Gomi , gumen. Gorgonius, agilissimus. Grafia, scri ptur:i. Grafin, littera. Grafium , scriptorium. Gravatum, presium, grecum est. Grehigena grece, genus. Galos, bonus.

Iones, imagines. ldia vel adea, propria vel propriaetas. ldioma, propriaetas aul consuetudo. Idiot a, irnperitus , ignarus, interpretalur

transiliens. Idolatria , · idolorum cultura: latria grece

servitus dicitur idolorum, ex idolo nomen accepit.

Ilaron, grece, ilarern. llaronte, ilaraqne. lnconisma, imago vel figura. Ipercfania, superbia. lperyfon, superbus. Iponnestico, memorabile. lpotesis, causa. I rim, arcus caelcstis. Iscurros, fortes. Ipsistos , excelsus. I psos, ca hallos. Igia, sanitas. Ygies, sanus, lpodemata, calciamenta.

Karisma, gratiarum dona. Kariscia , gratia. Karus, dilectus , grecum est: unde et ca-

riscia. Katarcica, purgatoria. Katuanalogium, Juxta rationem. Kalazizantur, inbuuntur baptismi sacra-

mcnto.

llolocaustum, lotum inccnsum: olo enim grcce tolum dicit, causis, incensio.

Homelia grece, latine verburn ad popu- lum. Ilomousion, similis Yel unius substantiae. Horologium dictum ubi oras legimus. Harpe grece, rapere latine.

Icon, magno.

Lagos, le pus. Laicus, popuforis; laos enim g1·ece, po pul us

dicitur. Latomi, lapidum cesorcs, grecum est. Latria, servitus rcligionis, qui soü Deo exi-

betur. Lnti·ina, loca in quibus lavare solebant sor-

dida. Letaniae g1·ecc, rogationes latine. Leucon, album. Leucos, a Ibos. Licos, lupos.

GLOSSAmE GREC-LATl'l. :no Lien, spien. Lisa hebraice, grece apostolus , la tine mis­

sm dicitur. Liu, luxoriosa. Lixa, civitas!",

'.\lacharius grece, bcatus. !\fache, gaude. Macrologia, longa orntio. '.\lachros, longus. l\lallonem, comam capitis. Malum a Grecis dictum quod sit rotun-

dum, Martyr, testis. Martyres , tP.ste5. l\litrtyrium, testirnoniurn, \fassas grece, norma vcl grabes. l\.lastigiae, serve male vel nt•quam. l\lauron Greci nigrum dicunt. :\lei grecc, nb avibus nomen accepit; nam

apis grece mellis dicitur. l\lelan, nigrurn. '.\lchincol[icus], nigri coloris, Melancolia , quod nigrum convertit. l\lPlcto grece, medito. Melate pan, mcditando omnia, l\leleleconlas, meditantes. '.\lelitis, meditator. l\lelo, cantu, !\felo<lia, suavitas. l\f..los, suave, dulcis modulatio. Mcnelana grece, inde et menses <licunt. Mcsembria, medius dies. '.\ledaganan, ne quid nimis , grecum est. l\figma, mixtura. Miridiades, plura dena milia. Mus et musca a Graecis nomina sunt diri-

vativa, Musio , captus , id est ingeniosus. '.\licro, micro, minores, '.\lirme1, formica.

'.\liia, muses. l\fies, surices. Musteos, vitulos. Macero<litis, cultcllus. !\lircos, mulus. l\lonnptnlmum, unius oculi vcl luscum. Mctron, mcnsura. l\ficronon, unius tcmpl)ris. Microsicomus, minor mundus. Monas, singularis, vel singularitas. Monachus, singularis. l\lonarchia, tmius principatus. \fonastes, qui singularcm possident princi-

patum. Monasterium, unius slalio. '.\lonoceron, unicornis, l\lonodia, unius cantotio, id est sincinnium. !\lonogamen, unius a1oris vir; gamus,

nupti'l. i\lonoptot.a, uni us casus nomina. l\lista, misterii aurtor sum i~taquc sub­

est ei. ~listerium grcce <licitur, quod nos secretum

<licimus. Meconomin, transno111inatio. Metaplasmus, transformatio.

Naos, templum. N.1olilo11, templi custos. Nea, b-loria nove; unde et Ncapoli. Nefen·~is, renu111 dolor; renes enun Greci

neferesim dicunt. Nemos vel numis, lei grecc. Neophitus, novellus et ru<lis. Nestia grece, jcjunium. Nomi~ma, moneta, percussma forma solide

num1s. :\lonns, a nundinis vocnte. l'\undine, convPntione vel mercemonii; pu­

blice. ~imphus, sponsus.

c,J A parlir <lt\ la 4' ligne Ir. recto ,lu fol. 39 a t'.·tc laissc en blanc; la suite <lu glossaire, qui rP-pren,l au fol. 39 v', seml,IP. arnir ele copiee par une autre main el n'Mt plus ecrite en lignl'S continues.

/48.

380 II. OMO~T. - APPEt\DICE.

~impha, sponsa. Nipse , lava . Nipse podas , lava pedes.

Obsurin, pisces.

Oa, ova. Obolus, sagitta. Obtalmos, oculos. Oeconomia, dispositio, preparatio vel pre­

meditatio. Oephy, sive oepha , modii tres ; mensura in

aridis, quod in liquidis batus. Ole, cuhitis. Olo, totum. Olimphus , c~lum, mare, sol, mons. Olographum, totum scriptum. Oloserica, tota serica. Omonima, similia dicta, id est uninomia. Onager, asinus ferus. Onarni, nsinus fcrus. Onarni, asinus. On Greci asinum vocant agri. Onoccutaurus, homo mixtus asino.

Opo , sucus. Opobalsamum, lacrima balsami; nam balsa-

mum ipsa arbor. Orgia grece, latine c'srimonia. Orgia sacrarnonia vocnntur. Orion, 5tdla. Ortigomelra, cot urn ices. Ortodoxus , recte glori's; orto enim grecc

recte, dox glori~ <licitur. Ortograpliia, recta scripture, Ortogamum, rectiangulum; gamum, angu -

1nm. Ü5tra, testra. Ostro, purpura. Ota, auricula. Oxi acutum et velocem signiflicat ]. 0 xea , acutus morbus , Oxiguros , acctum cum garo mixlum. Oximellum , aceturu cum mcllc. Oximi1v.1m, acetum commo. Oxos, acetum. Ospirin, foha.

Palatcfi, confecti. Pnlcstra, lucta. Palestros , luctatores. Palestria , luctatorium. Pan, omne. Pantocreator, omnipotens. Pancras, rapina, Pantera et retia dicitur et bestia. Papiruro, quod igni ~it nptum; pi rum ignis

elicit ur. Popontia, aebrietas. Poponius, acbriosus. Pnrabolc, proverLia. Parabolice, proparnbolas. Paraclesis, consolatio. Paraclitus, advocatus vel consolator. Paradigma, exemplum. Parafüis, contractio. Paralipomenon, propter missorum vr.l reli-

quon1m. Paranimpha, pronuba; nimpha, sponsn. Parapsidis, gabita, catinus, patena. Parasceve, pre pa ratio. Paschim grece, p.1ti. Phase, pascha. Pastoforia, cell a, sacrarium, vcl talamus. Pater grece, id est genitor. Patriarcha, summus patrum. Patronomica, palrilega; nomis enim lex,

grece. Patron, palronus. Patronisa, patrona. Patros, vifricus. Patruus, frater patris, quasi paler alius. Patruelis, lilius patrui. Pclagus, mare, grecum est. Pellcx, concuba. Pclicatum, luxuriosum a concubinis. Peliccs, concubine adultcre. Pentafilon, herba quinque foliorum. Pentapolis, regio quinque civitalum .. Penlaleuchum, libri quinque voluminum.

GLOSSAIRE GREC-LATI'.X .. 381

Pentecostes, quinquagesima. Penteros , socer. Pentera, socrus. Pen tom[ e], circumcisio. Periacon , principes et principatibus. Peribolus, murus. Periermenia, interprelatio libri. · Perifrasis , circumloquium vel circuitio. Periodus, tota sententia, cujus parte[s] sunt

colu et conia. Peripsima, purgamenta. Periscelidus, armillas pedum mulierum. Petalum, aurea lumina a fronte pontificis,

que nomen Dei illud inefl'abile tetragramma­ ton habebat scriplum.

Petra grece, la tine lapis. Petrux grece, latine saxurn. Philacteria, carmina. Psillos, palix, Perin, piper. Philargiria, avaritia la tine, amor pecunie. Philo,amor. Philocompos , amator jactantiae. Pipereus macro, piper longum. Pipereus melano, piper nigrnm. · Pipereus leucii, piper album. Pirgus, turris. Phisica, naturalis; phisis enim grece natura

dicitur. Phisici , qui de naturis rerum Iocuntur. Phisicon , nnturale. Phisicos , naturaliter. Pistis, fides. Pis tos, fideles. Pisticum, fidelem. Pisteuo, credo. Pisteguos, credimus. Piston, credibile. Philosophie, arnor snpientiae. Plasrnaret , fingeret, vel formaret. Plaustographis, Ialsis scripturis.

Platis, latis. Plato, latitudo. Platoceron , latn cornua. Plcuresis, dolor Iateris, Pleura grece, lntine dicitur latus; unde el

pleurtica passio. Podas , pedes. Pedin, in fans. Podagra, pedum dolor. Poderis , vestis sacerdotalis adtingcns usque

ad pedes , unde et nomen accepit. Poerna , carmen. Poete latine, initinm carrninis. Poesis, opus multorum librorum. Poema, unius libri opus. Philoptoton, multitudo casuum, vnrietate

distincta oratio, ut illud :

Littora littoribus conlraria, Iluctibus unde'!', Ex nihilo nihilum, ail nihilum ~il posse revcrti C•l.

Poliptogum, psalterium, utrumque grece. Poliptigum, istorie animales scri pte. Polis, civitas. Polin, multa. Polis, indecor, multis nexa conjunctionibus

dictio. Poliden, ubi cadavera ponuntur. Pompe grece, hoc est publice ostentari. Porn corporis, meati corporis. Poris, meatibus. Pornia, fornicatio. Prino , len tisco, grece. Problema, enigma, parabola, questio. Probuscida, lufo vel elefanti dicunt. Perizomata ,. succinctoria. Patarin, calicem. Pragma, Causa; unde et pragmatica I negotia

dicuntur; auctor causarum pragmatisus dicitur. Prngticcn, activa vcl activalis. Pronosticon, recognoscens vel signa ad ver­

tens.

VIRGILE, Eneide, IV, 628; lire unclas. - (2) PERSE, S,1tires, III, 84 : o., nihilo nihil, in nihilum nil posse ·reverti;

. 182 II. O'.\'IO:'\T. - APPE\DICE .

Pronosticorum, provisionum. Proreta, rnagister vel gubernntor navis. Proselitus, advena, circumcisus. Pronesium, funis quo navem in lit tore ligant. Prosodia , acentum; narn grece pros, la tine

hac, ode grece, la tine cantus. Protesis , adpositio ad principum dictionis

littere aut sillabe, ut gnati pronatus. Protoplastus, homo, quia ex limo terre pri­

m us est conditus; plaslicen enim fingere terra. Prototipum, quod dicitur principale. Pseudos, mendatium , falsitas, fallatia.

Rafanus grece, nos radicem vocarnus. Ritmus, numerus, Rinoceron, unicornius , eo quod m nare

habeat cornum; idem et monoceron. Rithron, rivus . .Rumphea, gladius.

Salpista, cantor tubicini. Salpito , tubicino. 'Sarchium, caro. Sarchifigus grece eo quod corpora adsumat

dicilur; sargia enim grece caro, phagus, co­ medere,

Scala poculorum genus est ex ligno facta; Greci enim lignum scala dicunt. -

Thipus, herba quese ab aqua inflat ; unde ctiam ambitiosorum et sibi placentium homi­ num tumor thipus dicitur. Tyranni grece dicuntur reges superbi. Tyrides, fenestre vel tyridcn. Tyro, fortis, rudis vel novus. Tythan, sol. Tithania, luna et alia astra Iucentia. Tomnrn, incisio. Torax , pectus et lorics. Trauvedi dicti quod initium canentibus pre­

mium erat hyrcus; hyrcum cnim Greci tragos vocant.

Triambus , triumphus. Tribrachis , ex tribus brevihus ; brachis,

brevis, Triclinium, cenaculum, a trihus lcctis dic-

tum; triclinio enim Greci lectum dicunt. Trimis, lamentationibus. Tripodas, tripidcs. Tripolis, tres civitales. T ripota , tri um casuurn aurietas. Trissilcs grece, latine tripides. Tiamiamnlerion, tabulum. Tussis grece, ab altitu<line peccatoris vo­

catur, Trias, trinitas.

Valentia grece, Roma latine. Voetema, adjutoria. l' ran us, ~elum. Vr, ignis. Usia, substantia. Usiolis, substantialis.

Xilon, lig0um. Xilobalsamum, lignum balsami. Xilocassia, lignwn cassi~. Xiloliban, lignum libani. Xhenodoclum, peregrinum msceptio. Xrisostomus (ll_

Y con as, imagines. Y conia, fib"Ura, imago. Yd!Q, aqua. Y drops, passio ab aque humore facta. Ydromellum, aqua et mel mixlum. Y droleon, aqua cum oleo mixta. Ylen Grcci primum materium rerum di-

cunl, nullo prorsus modo formala. Y mermos, dies adque nm:. Ymnus, laus, cnnticum, cnrmi[na]. Y mion , cervix. Yno, vino. Ynomelli, vinum cum mclle.

Pl l.Jne seconde main a ajoule: Atq11i, certe; et plus loin, npres Yno: Quia, nam, cur.

OFFICE DE S. GILLES. 383

Y pochrisin, simulatio. Ypochrita, simulator. Ypodiacon , subdiacones, Ypomesticon, memoriabile. Ypotasis, tres personas vel tres substantie. Ypos, equos. Yreos , herba que calefacit , non egeritur. Y rim , arcus. Yris, gemma et herba. Y roma , paciloquium vel inrisitia dictio, Y sciros, fortes.'

Zephyri, venti. Zephyris , prosperis vcntis. Zephyrus grece, latine fabonium dicunt,

quod flares et germina suo llalu viviiicentur. Zmyrne, myrra. Zmirna, urbs. Zographia, picture vel pictor. Zos, vita. Zonarim, cingulum. Zonia, signa.

II

OFFICE ET arxxes NOT6ES El'i L'HONliEUR DE SAINT GILLES.

I. ('1s. n. a. \at. 1835, Cot: 105 ~·-106 ,• <•l.)

A. Serve Dei vivi , Miserorum pastor Egidi, Nunc pius exaudi Quod nos canimus tibi laudi.

Iy. Sanctissime Christi confessor Egidi, ora pro nobis, quesumus, in conspectu Domini, ut et de preteritis malis veniam, et de futuris semper mcreamur hahere custodiam.

:r. Qui arborern virtutum ascendisti cum Zacheo pro supplicibus tuis dignanter supplies Deo, ut et de preteritis.

A. 0 quam miranda est potentia Salvatoris In rneritis heati Egidii confcssoris , Qui apud Dcum et homines dignm me-

[ moria, Cum sanctis jam ~terna tripudiat in gloria. 0 cornites vit~, Dominurn meditando ve­ Egidii meritis sic similes eritis. (nitc, Beatus Egidius, Natione grecus,

!'fobilis erat progcnic, Sed nobilior sanctitate.

A. Traditus igitur liberalibus stucliis, Mcmoriter ccpit viam indagare ycritatis.

A. Quadam die pergcns ad ~cclcsiam, Cuidam egroto traclidit tunicam ~uam.

A. Hoc beneficio sanctus puer non inferior [ erat Martino,

Dum illc d.imidiam clamidem, iste totam [tunic.am dedit pro Domino.

Secuta est ergo pietas pietatem, quia dum eger ille indutus est tunica totius corporis, me­ mit rccipere sanitatem.

A. Post parcntum suorum obitum, qucm Spiritu revelantc prescicrat, patrimonii sui h~redem sibi Xpictum feccrat.

ly. ßcatus Egitlius per divinam potentiam sana,·it miscrum qucn<lam, qui a serpente pcr­ cussus mortifcrum in sc hahuit virus.

<11 Un texte analogue, mais avec de nombreuses transpositions et variantes, cmprunlc a l'Epi,tola de S. Egidio Nat bonensi, pristino templi Norimbergensis patro110, de J.-L. Spoerl ( Altorfii, 17.¼9, in-,1°), et in sere Jans le ßn:~iaire 1le Wurtibourg, a ete reproJuit par !tl. l'abhl! E. RB\IUI\Y, Sni11t Gilles, sa ,,ie, ,e, rdiq11e,. son culte en Belgique et dnns le fiord de la Fmnce (Bruges, 1881, in-8°), t. II, p. 613-615.

384 II. O:\IO.'.'ff. - APPENDICE.

'f/. l\lisericordia motus super illum, sanavit cum ac dimisit. Qui a scrpenle.

ly. Sanctus pater Egidi us, magnam fidutiam habens in Domino, libcravit quendam paupe­ rem arreptum a demonio.

)/. D1smon clamans et multum discerpcns <liscessit ab co. Liberavit.

ly. Dum vir sanctus, patriam relinquens , transeundum mare disposuit , quosdam naufra­ gantes vidit et liberavit.

Y/. Erat enim eis contrarius ventus, Quos­ dam naufragantes.

Gloria Pa tri, et Filio et Spiritui sancto.

In II. Noctur,w. A. Sanctus vir Egidiu!!_, navim ingress us, applicuit · ad Massiliam et in<le Arelatum. Ihi Cesarium siticns, Cesarium adivit episcopum , qucrens Ccsarium. Sicut so­ crum Petri fehricilantem sanavit Dominus, sic cujusdarn vidue Iiliam a feure liberavit Egidius.

A. Sanctus pater Egidius, ex Arelato disco­ dens et Ho<lanum pertransiens , conjunclus est cuidam Vercdemio, sanctus sanclo, ut sane­ titas alterius cognoscerelur ab altero.

Iy. 0 quam preclara duo mundi convencre luminaria, Egidius et Veredemius signa insi­ mul opcrantes multifaria.

'II. Et seminaverunt agros et plantaverunt vineas. Egidius.

Sanctus vir Egidius, inter alia terre pellens stcrilitatem, infirmo cuidam totius corporis reddidit sanitatem.

'f/. Rccolens illud quo<l dicitur : Quis infir­ matur et ego non infirmor infirmo.

Veredemium ergo, corpore non mcnte relin­ qucns, dcsertum petivit; ubi herbis et aqua conlenlus, solus soli Domino sorvivit.

'fl. Qui per corvum pasccbat Heliam, ipse Egidium reficiebat per cervam. (bi hcrbis.

Ad Cant. A. Serve Dei.

fy. Jam Dominum laudel, Qui se pie vivere gaudet; Ut pater hie vixit, Qui mundo se crucifixit.

"/I. Dum stimulos carnis Anim\i dcvicerat armis; Ut pater. Vox clamanlis erat sihi, Dum descrta petebat, Iogrcdiendo vias Heremi, velut alter Helias.

"//. Associalus ei, Qui fons pius esl requiei. lngrediendo. l\foribus uni Li, Vos vere jungite viti; Ut pater hie sucvit, ' Qui mundi gaudia sprevit. Fructifcr~ vitis Odor, ut per S(Jcula sitis.

'!/. Pacis tranquil!~ Sitientes gaudia mille. Fructifcr~. Gloria Patri, el Filio et Spir:ilui sancto.

In ~Mat. Rex Francorum Karolus Quo<ldam perpetravit facinus, Quod, nulli dicere ausus, Sane Li Egidii commcndavit prccilms.

Laud. Beato Egi<lio, pro Karolo rege inter missas supplicante Domino, peccatum regis et venia peccali per cartulam delata est ab an­ gelo. A<ljunclum erat in fine cartul~ quod sancti Egidii meritis quilibet. peccator absolve­ tur a crimine, si ullcrius non vult admittere. Sanctus vir Egidius, ad Karolum icns, de­

moniacum sanavit; a Karolo rediens, cujus<lam principis filium a morte rcsuscitavit.

Vir non moclic~ in Christo fid.ei, ostia Rome sibi tradita commisi Tiberi, qu~ ad monasterium patris ferebantur per ~quora maris.

I11 Ew. 0 :virum per omnia lau<labilem,

OFflCE DE S. GILLES. 385

Et cunclis se invocantibus exorabi- . [lern,

Qui ex antique hosle Deo gratam De se rclerens victoriam , Hodierna die perpetumn Transivit ad gloriam.

111 II. Vesp. Ante thronmn regis, Sanotorum juncte choreis , Associando tibi superis , !Xos confer, Egidi, simus ut h~­

[ redes , [bi viti palmes inheres,

II. ('k n. a. laL 1835, fol. 107 r,i,)

Festum sancti Egiclii )[ente colamns parili , Qui cum supernis civihus !\unc gaudct in ci;lcstibus.

Gen ere quidem nobilis , Sed nohilior meritis, Signis clarebat plurihus, Opcm Ierens <lebilihns.

Ab ohsessis corporihus Dernones fugans precihus ,

I'eccatum r<'gis diluit, '.\lorluo vitam retldiclit.

llinc tot a gaudet G.illia, Cum Francis <'t GPrmania; I-line omnis lingua juhilel, Onmisque reus supplicet.

lt a nostris rcntihus , Suis nos mundet prccibus, [n Trinitatis nornine , Tc adornmus , Domine. Amen.

Ill. (\Is. n. a. !at. 1835, fol. 107 v~<<J.J

Sicut passer solitarius in tecto , Sic vir Egiclius penigil in Chri~to, Rcquiesccns quasi Ieo , cum Juda acculiuit , Oum pullum suum ad vineam ligare stu-

[ duit, l:t catulus leonis asccn<lerat a<l prcdam, Alligans ad vitem asinam suam, Cum per ,·irlulum scalam Sorech qu~rcns ,·incam

Se suamqne Xpicto Jum.erat sponsam. Hie imentus sine macula,

Non speravit in th<•sauris et pecunia, Ne sihi colulwr in -..ia, Vd c~rastes nocere possel in scrnila. Cui per sanct¥ Trinitatis efficatiam Contulit tantam mt>1·itor11111 Deus graliam, Lt miraculorum coruscans virtntilms Pluribus per ipsmn me<leret egcntibus r•>. Cum (l) tern pore quodam, proptl•r elrmosinam,

· l\Jisero cuidam suarn <ledit tuniram. Quam ut eger idem in<lueral, ]ncolomis in<le re<lierat. Dcimle relinquens Greciam,

en Hymne des premii:res vepres <le la lcte de saint Gilles, niproduite, <l'apres le Brcviaire de ~foycure, de 1 jo9, par l'ahbe n~~IBIIY, .Saint Gilb, t. II, p, Ii 73.

:,) Reproduit <l'apres Mo:-;&, Latei11isclic llynu1en, l. III, p, 1 65-1 66, par l'alibe Remhry, Saint Gill,·1, t. II , p. 4 7 1 -4 7 2.

c,J Remhry : J\liseris per ip!Um suhvenirel pluribus. •l Rcml,ry : Nam.

!'IOT, ET E\TR, - T, XHVIII, 49

380 II. O\IONT. - APPEl\DICE. Transiit exul ad Galliam <1l, lbi infirmos curavit , Dernoniacos salvavit , Peccatum regis piavit , Mortuum resuscitavit. l\lunus ah npostolico Rome sil,i conlra<litum, Statim inmissum Tvheri <lirexit ad c~nobinm.

Hine nos te, sacer Egidi, Devotione rogamus supplici , Quo pec~alorum veniam Per tuam nobis obtineas gratiam, Et Christum laude freqnenlemus debita , Cni semper sit potestas et gloria.

III

vrrA s. WILLlllRORDI' TRAJECTENSIS EPISCOPI' AUCTORE ALCUINO,

FALSO SUB NOml<!E ECHEBERTI PRESBYTER! EDITA.

(Ms. n. a. lat. 1836, fol. 117-125 v".)

I. Pro/0911s Echeberti presl,iteri ad G [ erar- dum] abbatem de subsequeiui opere. ·

Domino Gerardo <1l, venerando abbati Epter- 1111cc11sis eeclesie , Echebertus , Del miscricor­ dia id quod est, salutern et orationum commu­ nicationcrn. Postulastis a me ut vitarn sancti Willibror<li patroni vestri aliqua <lictaminis inmutalione renovarem , pro co quod non sa­ tis honorabiliter vobis dictata videretur. A<l consentiendurn anlern vobis in hac re non me presumptio spiritus , sed magis verecunclia in­ pulit, que me lam sollicite peticioni vestre pertinaciter ohsistere non permisit, Postquam autom universum <lictamen, quod innovandum

erat , perlegi, fateor quia de inprovida polli<'i­ talione ipse me reprehendi , considerans sim­ plicitatem stiü satis tolerabilem esse. Anima<l­ vcrtens etiam quoniam, si per sinbrula vcrba esset inmutan<la I.anti prolix.itas sermonis, la­ bor mihi in<'umbercl inmensus et non multum necessarius; si vero quedarn pars dictaminis inmutarctur, et quedarn non, neque meum, neque non rneum possct judicari. Feci ergo quo<l postulatus non fni, scribens ex integro non,m scrmonem, qui, si vobis ,·idetur, possit

legi in festivitate sancti, quia vitam ejus et gesta summatim in eo preslrinxi <3l, lnsuper et prin­ cipium veteris sermonis quodam modo i111w-

(1; Les <louze <li,rniers ~ers sont <lifferemment disposes clans le te,te de Mone, repro<luit par Hembry : Mun us Ah apastolico Romee sibi conlraditum, Stntim immi .. mn Tiberi direxit ad ca,nobium.

Pcccalum l't'gis piavil, Morluum rcsu'ICita,·it, Multo• infirmos curavit, Da,moniacos sanavit. Hine nos le, sacer ,Egidi, Voce rogamus supplici, Ut peccalorum Yeniam Per tuam nobis gratiam A Domino obtincas , f.ui laus ,it et pot~slas.

(il Gerar<l 1" (1110-1122), OU Gerard II, abhe d'Epternach (1157-1176). Cf. Galli« cltristiu11a, t. XIII, col. 580. - (sJ Le te,te de ce sermon, tout a fail different de celui d'Akuin (:\[IG:'IE, Patr. lat., t. Cl, col. 7, 0-71 /4), et qui n'esl compose que de liem comm uns, ne contienl aucun detail sur S. Willibrord; it suffira d'en repro<lnire senlemcnt le Mhut et la fin.

\1E DE S. WILLIBRORD . 387

vavi, quam innovationem, si placet, adjungite, et cetera, ut fuerunt, permaneant ab eo loco, ubi scriptum est: Quern divina mox gratial1l.

II. Sermo Echeberti presbiteri de sancto Wil­ librordo episcopo et confessore.

Lelis cordibus et festivis laudihus hodiernum diem, fratres karissimi, celehrare nos convenit, in quo electus Dei confessor et pontifex beatus Willibrordus laboris sui in Domino cursum consummavit, et condignam justicie sue coro­ nam de manu justi judicis in conspectu civium celi accepit. Adauclus gemma tarn preclara, celicus ille chorus non duhium quin hodie to­ tus insonuerit carmen letum Domino, quando intulit athletam l'l suum sedibus celi et colloca­ vit cum principibus populi sui. Merito igitur et nos, dilectissirni, qui sanctitatis ejus patrocinio juvandos nos esse confidimus, beatitudini ejus congaudemus, et dignas Deo laud um victimas pro ejus glorificatione offerimus. Benedictus Deus in sancto suo, quia bene ornnia fecit in illo. Gratiam et gloriam dedit illi in habun­ dantia magna; gratiam in terris , gloriam in celis. Prevenit eum in benedictionihus dulce­ dinis, gratiam prestans ei sublimium merito­ rum; suhsecutus est eurn quoque in henedic­ tionibus dulcedinis , gloriarn superaddcns ineffabilium premiorum. Juste in laudem ejus assumitur sermo ille sapientis, quo dicitur : Justum deduxit Dominus per »uu recias , et os­ tendü illi regnum Dei, et dedit illi scientiam sancio­ rum; honestavit illum in laborilms , et complevit Labores illius l3>_ Vere Dominus et non alius vi­ rum hunc justum et sanctum deduxisse dino­ scitur, quia, ut ex scriptis gestorum ejus per­ pendimus, ab ineunte etate, non suo agebatur, sed Domini spiritu •..••.•... • . · · · · · · • · • .............. · .

• . . Bene et feliciter Iabores ejus complevit, omnis honi consummatricem, illi perseveran­ tiam addens, feliciter omni no labores ejus complevit, perducendo illum in finem ad quern tendunt universi labores sanctorum. Finis iste. qui est? Fructus laborum. Fructus iste qui est? Requies vera. Et quenarn ista requies ~ Christus dominus Deus noster, qui est gloriosa merces sanctomm menbrorum suorum laborantium in universitate corporis sui. Ipse illis est recli. natorium aureum; ipse pulvillus suavissimus, in quo pausant cervi~es lasse ab on ere crucis; ipse lapis preciosus, de quo coronantur capita tri umphatorum ejus in curia celi; ipse cubitus. in quo habet omnern consummationem archa spiritualis per fidem in diluvio seculi, ut non pereat, sed habeat vitam eternam. Sit laus ejus in ecclesia sanctorum per infinita secula secu· lorum. Amen.

lncipit vita.

I-III. Vir Domini sanctus Willibrordus, ex quadam insulane Britannie provincia, quam Nortumhriam vocant, ortus est, parentes hahens religiosos ac timentes Deum. Quern in Christo renatum per ipsos teneritudinis sue annos in Christo enutriri cupientes, fratrihus Hiripen­ sis <~> ecclesie disciplina informandum Christia­ na tradiderunt, quia sperabant non parvam per illum ecclesie sue edification em Deum pro· vidisse. Talis autem spei hec illis extitit causa.­ Mater ejus, sicut post confitendo patefecit, in qua nocte concipiebatur heata soboles in utero ejus, vidit in visione nocturna quasi lunam plenam de celo in os suum subito lapsu ruen­ tem totamque se intrinsecus vehementi splen­ dore illustrantem. Quod cum viris religiosis manifestasset, responsum de concepto accepit filio, quoniam magnus et illustris foret illumi-

(I) Allusion discrete d'Echebert au plagiat du texte de la vie de s. Willibrord redigee par Alcuin (MmNE, Patr. lat ... t. CI, col. 693-710). Cf. les Cornptes rendus de l'Academie des Inscriptions, seance du 27 fevrier 1903, p. 98-100. Cette phrase, restee ici inachevee, se retrouve au milieu du paragraphe III (p. 388), a l'endroit oit reprend le texte d'Alcnin. - (I) Ms. adletam. - l3) Sapient., X, 10. - (1) Ripensis, ed.

49.

388 H. O\IO~T. - APPE:'\DICE.

nator populi Dei (lJ. Quem divina gratia 11b ineunte pneritia et sensu proficere et moribus poliere, quantum ad tales congruit annos, concessit, ita ut nostris ternporibus novum Samuelem nasci polares, de quo dictum est: Pucr autem Samuhel preficiebat, atque crescebat et plucebat lam Deo q11am hominibus c•1• In pre­ dicto C3l monasterio multis profuturus puer clericatus accrpit tonsuram et pia professione monachum se fecit esse. et inter ceteros ejusdem sancti monasterii adolescentes enu­ tritus, nulli t•l alacritate minor, nulli humi­ litatis officio secundus, nulli lectionis stu­ dio inferior; sic coti<lie bone indolis puer proficiebnt , ut teneros pueritie annos morum gravitate transcendcrel, factusquc est gran­ devus sensu , qui corpusculo foil modicus et fragilis.

IV. Igitur m sacris eruditionibus, et in omni sohrietalc morumque lrouestute bcatissi- 1110 us(1ue ad vicesimum etatis sue annum a.!o­ lescenle proficiente, arcioris vile ardore succen­ sus, cl p('regrinationis a more instigalus, et quia in Hibernia scolasticarn eruditionern viguisse audivit , ctiam et quorumdarn sanctorum viro­ rum, fama nnrrante , conversatione incitatus est et precipue beatissimi palris et t>piscopi Egherti. qui cognomrnto sanctus vocahatur, nee non et Vineberti ('l, venerabilis viri et sa-· cerdotis Dei, quorum utNque ob celestis pa­ trio amorern, domo, patria cognatioueque re­ licta , Hiherniam secessit , ibique dulcissimos superne contemplationis fructus, scculo nudus, Deo plenus, solitaria coltidie hauriebat con­ \'ersatione. Horum beatus adolescens rmubri cupiens rcligionem, cum convcnientia ( vcl coniventia) sui abbatis et fratrum in llihernia

veloci cursu conten<lit, predictorumque pa­ trum se familiarilati conjungens, quatinus, ceu prudentissima apis, ex eorum propin­ quilate mcllifü10s piclatis carperet flores, et in sui pectoris alveario dulcissimos virtutum favos conslrucret; ihi,1ue xn. annis inter eximios simul pie rcligionis et sacre lectionis magistros, futurus multomm populorum predicator, erudiehatur, donec occurreret in virum pcrfeclum et in etalem plenitmlinis Christi.

V. Tricesimo itaque et tertio etatis sue anno, major egregio viro fidei ßamma crescE!bat in pectore, ita ut parum ei vi<lebatur soli sibi tan­ tummo<lo in rcligionis sanclitate su<lasse, si non et aliis quoque in pre<licntionis veritate prodesset. Au<livit in borealilms mundi par­ tibus messem quidcm esse [ mul lam] , sed ope­ rarios paucos. Se[ d] ut somnii, Deo dispensante, imple1·clur verilas, quod mater olim de eo sc vi<lissc tcstntur, sue conscius voluntntis, licet a<lhuc divine dispensation is ignarns, illas in partes navig-are cogitavit et clarissima euvan­ gdice predicationis luce torpentes longa in­ fidelitale populos, si Dei esset volunlas, illus­ trnre. Assumptis<1ue sec um undecim fratribus, eo fidei fervore armatis quo et ipse, navim ascendit. Quorum aliqui postca, ob pre<lica­ tionis evangelice instantiam, martirio coronati sunt; aliqui vero episcopatus ordinem acci­ pienles, post sancte pre<licationis lahores, in pace quieverunl,

VI. Igitur viro ,ei Dei cum sociis, sicut prc­ diximus, navigatio fuit r>. donec prospero cursu ad ostia Reni ßuminis vela deposuit; ibique optata telluris statione refocillati sunt, et mox

<1> Tout cc qui precede c5l un resume par Echcbcrt <les chapitrcs 1 et net <lu dehut <lu chapitre III de la vie de S. \Villihrord par Alcuin. La suite est entiercment et textu.ellement empruntee a Alcuin, aux quelques l'ariantes pres, <1ui sont relevees en notes, d'apres la reimprcssion <le l\lignc. - (tl I. Reg., II, 26. - (3l lbi,1ue in p1·cdicto, eel. - (I) E11utrit11s est; srd nulli, ed. - <•l 1Vicbcrti, ed. - (e) l'ir, ed. - (7) Frtsi11111 nal'i­ gavit, eil.

VIE DE S. WILLlßRORD. 389 ad caslellum Trajectum, quod in ipsa ejusdem ßuminis ripa situm est, pervenerunl; in quo etiam post aliquod tempus, Deo <lonanle et verbo fidei crescente , idem sanctus \Villihror­ dus sedern ponlificatus <1> sui habuil. Sed quia eadem gcns Fresonum, in qua idem edifica­ lum est castellum , cum rege suo Rabbodo pa­ ganis adhuc ritibus sorduit, visum est viro Dei Frantiam contendere ac ducem illorum ndire Pippinum , virum slrenuum, triumph is darum et moribus probum. Qui cum cum omni ho­ nore suscipiens , sed nolens tan to doclore se ml suam privare genlem, loca ei oportunn intra terminos regni sui previdens concessit <2>, quo potuisset idolatrie spinas extirpare et purls­ sima verbi Dei sernina per munda novalia habundantius spargere, ut implcret propheti­ cum illud preceptum : Novate vobis novalia et nolite serere super spi,;as C3>_ Cumque studiossis­ sime vir Dei Willibrordus per loca singula dis­ currendo oplatum evnngelizandi opus exer­ cuisset, et sernina vile, superne gralie rore irriganle, lange lateque in agris multorum cor­ dium ad ejus prcdicationem uberrime pullu­ lassent, congaudens Pippinus c•i, predictus Frnncorum dus , ejus sanctisshna dcvotione et verbi Dei clarissirna multiplicatione, majoris profectus occasione, prudenti cogitabat con­ silio eum Ilomam mittere , ut a domno apo­ stolico Sergio, viro sanctissimo, tune ternporis in summi sacerdocii honorem ordinaretur; quatinus, apostolica beuedictione et jussione suscepta, majori ab eo missus fiducia anima­ relur !•l roboralus, in opus Evnngelii revertere­ tur, juxta apostolicum illud : Quomodo predica­ bu11t, nisi mitta11tur (6>? Quod cum viro Dei persuadere temptaret, renuit primum, nee se tantc nuctoritatis lionor" dignum esse refere­ bat; enumcratisque apostolice sanctionis pre­ ceplis, longe se inferiorem huic virlutum

kntalogo asserebat, quern egregius mundi pre­ dicator, filium suum Timotbeum erudiens, oportere episcopum habe re censuit C7J. Dux vero contra religiose suasit, quod vir Dei verecunde

· negavit. Tandem omnium unanimitate devic­ lus !3l, et, quod majus est, Dei dispensatione coactus, assensit (QJ, magis volens plurimorum humiliter obedire consilio, qoam suam perti­ naciter dcfendere voluntatem. Et sic, cum honorilica legatione et munerilms aposto­ lice auctoritati condignis, Romam directus est.

Vll. Sed die 1111•, priusquam illo ve:iiret, beatissimus Apostolicus angelica in somnis re­ velatione admonitus est, ut ilium cum summo honore suscepisset, et quod multnrum esset animarum illuminator futurus, a Deo prcelec­ tus c••J, et ad hoc venisset, ut summi ab eo sa­ cerdotii honorem suscepisset, nichilque ci ne­ gandum esset <11> quicquid petisset. Qua foetus Aposlolicus ammonitione ccrtus, cum magno gaudio et sommo honore, et ut in eo fidei agoovit fervorem. religionis devolionem, sn­ pientie plenitudinem, die competenti, silicet x. kalendas deccmbris C"l, populo ad,eniente, ndvocatis venerabilibus in societutem ministcrii sacerdotibus, publice in ecclesia beatissimi Petri principis apostolorum, cum mngna digni­ tale, more apostolico, eum ordinavit arcl1iepi­ scopum, ac ordinato nomen inposuit Clemens, vestimentisque suis sacerdotalil>us induit eum et sancto, quasi superhumerali Aaron, pallio dignitatis et indumenti confirmnvil gloria, et quodcumque voluit vel pctivit, nut in patro-

. ciniis sanctorurn, aut in rebus ecclesinsticis, cum tota menlis alacritate, tradidit illi, firma­ tumquebenedictione, donis ditatum, cum salu­ tariLus preceptis iterum eum in opus Evangelii remisit.

C•l Episco1mtus, e<l. - <•> Reyni sni pr1P1·idit. e<l. - C3J Jcrem., IV, 3. - Cl) E<l. om.: J>il'fJin1u. - (>) I-:d. om. : ani111aret111·. - <•J Rom., X, 15. - (7) Cf. I. Timoth., ll[. - Cl) Yictiu, e<l. - C•> Consensit. ed. - <•0> A Deoque ~lutiu, ed. - (11) Esse, eel. - <••> EJ. om.: sei/ice! x. l.ale11d,u decembris.

390 . H. OMONT. - APPENDICE.

VIII. Accepta itaque etiam apostolice <1J auctoritatis benedictione, cum majori fiducia devotus verbi Dei predicator, ad prefatum Fran­ corum ducem regressus est. Qui eum cum sum­ ma honoris magnificentia receptum, cum sue potestatis jussione in opus Evangelii direxit , maxime tarnen in borealibus regni sui partibus, quo eatenus, ob raritatem doctorum vel duri­ ciam habitatorum, fidei Ilamma sibi <1J relu­ cebat, eo vir Dei instantius illis in regionibus semina vite sparserat, quo plus necessarium antiquam ignorantie famem depellere per­ spexerat. Qual em, divina gratia adjuvante, illis in locis (3J fructum fecisset, testes sunt usque hodie populi per civitates, vicos et castella, quos ad veritatis agnitionem et ad unius om­ nipotentis Dei cultum pia admonitione per­ duxerat, Testes quoque ecclesie, quas per loca singula construxerat, textes et Deo famulantium congregationes, quasaliquibus adunavit in locis.

IX. Temptavit qu,oque idem vir Dei ultra Francorum regni fines celestis doctrine flu­ min~ derivare. Nam nunc (') temporis regem Fresonum Rabbodum cum sua gente paganum non timuit adire et, quocumque perrexerat, verbum Dei cum omni fiducia loquebatur. Sed prefatus Fresonum rex virum (&) Dei humili­ tatis gratia benigne suscipiens (6), nullis tarnen vite fomentis saxum ejus cor cmollire po­ tuit. Et dum apud (7l eum vir Dei fructificare [ se] non posse agnovit, ad ferocissimos Dano­ rum populos iter evangelizandi convertit .. lbi tarnen (6l, ut fertur, regnabat Origendus <0J,

homo omni fera crudelior et omni lapide du­ rior, qui tarnen, jubente Deo, veritatis preco­ nem honorifice tractabat. Qui, dum obdura­ tam gentem moribus et idolatrie deditam <10J et

nullam melioris vite spem habentem offendit; acceptis tune triginta ejusdem patrie pueris , ad electos a Deo populos regni Francorum re­ verti festinavit. Sed in eo ipso itinere cathezi­ zatos eosdem pueros vite fonte ahluit, ne ali­ quod propter pericula longissimi navigii, vel ex insidiis ferocissimorum terre illius habita­ torum dampnum pateretur in illis, volens an­ tiqui hostis prevenere astucias et Domini sacra­ mentis animas munire adquisitas.

X. Et dum pins verbi Dei predicator [ iter] agebat, pervenit in confinio Fresonum et Da­ norum ad quandam insulam , que a quodam deo suo Fosite ab accolis terre Fositeslant appellabatur (11>, quia in ea sacra ejusdem dei (11> fuere constructa, Qui locus a paganis in tanta veneratione habebatur, ut nichil in eo vel ani­ malium ibi pascentium, velaliarum quicquam'P' quarumlibet rerum , quisquam gentilium tan­ gere audebat (">, nee etiam a fonte, qui ibi ebulliebat, aquam haurire, nisi tacens, presu­ mebat ('">. Quo cum vir Dei tempestatejactalus est, man sit ibidem aliquot dies, quousque, sepositis tempestatibus, oportunum navigandi tempus adveniret. Sed parvipendens stultam loci illius religionem vel ferocissimum regis animum, qui violatores sacrorum illius atrocis­ sima morte dampnare solehat , e contrario pre­ sumebat. Igitur tres <16J homines in eo fonte, cum invocatione sancte Trinitatis baptizavit, sed et animalia in ea terra pascentia in cibaria suis mactare precepit. Quod pagani intuentes arbitrabantur eos vel in furorem verti, vel etiam veloci morte perire; quos, cum nichil mali cernebant pati, stupore perterriti sunt, regi tarnen Rabbodo (17J quod videbant <18J retu­ lerunt.

UJ Accepta er90 apostolicre, ed. - (2) Flamma minus r, ed. - C•J lllis incolis, ed. - (I) Tum, ed. - (&J Licet virum, ed. - (6J Susciperet, ed. - (7J Cum er90 apud, ed. - 18l Tum, ed. - (9J Ungendus (Ongen­ dus), ed. - (ioJ Quern dum obduratum moribus et idolatrim deditum, ed. - (II) Dicebatur, ed. - (HJ EJus­ dem dei Jana, ed. - <13> Ed. om,: quicquam, - (Ill Auderet, ed. - (I&J Presumeret, eel. - (16J Solebat tres homines, eel, - <17) Furore perciti, regi tunt Radbodo, ed. - (ls) Viderantfactum, ed.

VIE DE S. WILLIBRORD. 391

XJ. Qui nimio furore succensus in sacerdotem Dei vivi suorum injurias Deorum ulcisci cogi­ tabat; et per tres dies semper tribus vicibus sortes , suo more, mittebat, et nunquam dam­ natorum sors, Deo vero defendente suos, super servum Dei aliquem , qui ex suis esset, cadere <1> potuit, nisi unus tantum ex sociis sorte mon­ stratus et martirio coronatus est. Vocabatur vero vir sanctus ad regem et multum ab eo increpatur <•>. quare sua sacra violasset et injuriam Deo suo fecisset. Cui preco veritatis constanti animo respondit : • Non est Deus quern colis, sed diabolus, qui te pessimo errore, o rex , deceptum habet, ut animam tuam eter­ nis lradat flammis. Non est enim Deus, nisi unus, qui creavit celum et terram, mare et omnia que in eis sunt; quern qui vera fide colit , vitam habebit sempiternam. Cujus rgo servus hodie tibi testificor, ut ab antiqui erroris vanitate, quam coluerunt patres tui, tandem (3l resipiscas, et credens in unum Deum omni­ potentem, Dominum nostrum Jhesum Chris­ tum, et, vite fonte haptizatus , abluas omnia peccata tua , et projecta omni iniquitate et injustitia, et sanctitate adorneris et gratia <•J~ Hoc faciens, cum Deo et sanctis ejus gloriam possidebis sempiternam. Si vero me contempnis viam salutis tibi ostendentem, scito certissime quod eterna supplicia et infernales flammas tu cum diabolo, cui op temperas, sustinebis. • Ad hec rex miseratus respondit : • Video te minas nostras non timuisse <•> et verba tua esse sicut et opera.• Et si noluisset C6> veritatis predicatori credere , tarnen ad Pippinum, ducem Franco­ rum, cum honore remisit eum.

XII. Qui, in ejus letatus adventu , rogavit eum destinato verbi Dei opere insistere, eradi-

catisque idolatrie spinis, verbum Dei instanter per loca singula serere. Quod etiam pins pre­ dicator hand segniter implere satagebat, cir­ cumiens omnes illius terre regiones, per ur bes, vicos et castella, ubi prius evangelizabat, exor­ tans omnes, quatinus bono animi proposito in vere fidei permanerent firmitate. Et dum per dies singulos numerus cresceret (7) fidelium et major credentium turba ad verbi Dei agnitio­ nem conflueret c•>, ceperunt plurimi, fidei fervore incitati, patrimonia sua viro Dei offerre. Qui­ bus ille acceptis , ecclesias C9l in eis edificare jusserat <10>, statuitque per eas singulas presbi­ teros et ver bi Dei sibi cooperatores, quatinus novus Dei populus haberet, quo se <liebus fes­ tivis congregaret, vel salutares audiret ammo­ nitiones, vel a quibus sacri baptismatis munera accepisset <11> et Christiane religionis regulas edisceret. Et ita vir Dei magis magisque in diem <12>, divina donante gratia, proficiebat.

XIH. Contigit autem Pippinum , ducem Francorum, diem obire et Karolum filium ejus regno patris potiri. Qui multas gentes sceptris adjecit Francorum. inter quas etiam cum triumphi gloria Fresiam, devicto Rabbodo, paterno superaddidit imperio. In qua tune gente sanctus Willibrordus positus est predi­ cator, sedisque presul episcopalis <13> in Trajecto castello delegatusest. Qui, majori eva~gelizandi occasione accepta, nu per gladio adquisitam gentem sacro baptismate abluere conatus est, nee quiquam in ea vetusti erroris vel tene­ bras ignorantie latuisse sinebat (U), ita ut in eo populo subito propheticum illud impleretur testimonium : Et erit in loco ubi dicetur eis : Non populus meus vos; dicetur eis : Filii Dei viventis (U). Aliud. Plurima quoque divina

(I) Aliquem ex suis cadere, ed. - {!) Est increpatw, ed. - (3) Tandem aliquando, ed. - (4) I,if ustitia, dein­ ceps novw homo vivas in omni sobrietate, justitia et sanctitate. Hoc, ed. - (5) Metuisse, ed. - (6) Etsi autem nollet. ed. - <7) Crescebat, ed. - (sJ Conjluebat, ed. - (9) Mote ecclesias, ed. - (lo) Jussit, ed. - (nJ Acci­ peret, ed. - (H) Magis ac magis de die in diem, ed. - U3l Sedique episcopali, ed. - (14) Nee tenl/bris igno­ rantire latuisse sinebat, sed totmn evangelica luce sine dilatione pe,jundcbat, ita, ed. - <15) Osere, I, 10.

392 H. O:.\IONT. -- APPEl\DICE.

virtus per suum servum fecit miracula. Licet enim omni miraculorum operatione e

1t signo­

rum ostensione ministerium evangelice predi­ cationis preferendum Sit, tamen , quod (I) gesta narrantur ad gloriam donantis Dei, non ta­ cenda esse censeo, sed magis stilo alliganda, ne pereant posteris seculis, que priscis tempo­ ribus acta esse noscunlur.

XIV. Quodam igitur tempore, dum vene­ rabilis vir, [ iter] euvangelizandi more solito egisset (l), venit ad quondam villain Wali­ crum (3) nomine , in qua antiqui erroris idol um remansit (4)_ Quod cum vir Deizelo fervens con­ fringeret ('l, presente ejusdem idoli custode, ille, nimio furore succensus , quasi Dei sui in­ jnriam vindicaret, in irnpetu animi insanientis gla<lio ca put sacerdotis Christi percussit, sed , Deo defendente servum suum, nullam ex iclu forientis [esuram sustinuit. Socii vero illius hoc videntes, pessjmarn presumptioncm impii homi­ nis morte vindicare concurrcrunt , sed a viro Dei pio auimo Iiberatus est reus ac dimissus. Qni tarnen, eodem die, demoniaco spiritu arreptus est, et. die tercia infeliciter miseram vitam finivit. Et quia vir Dei, juxta preceptum Domini, suas injurias ulcisci noluit , cicius tarnen a Domino vindicata est (•l, sicut ipse de injuriis que in sanctos suos impii agere non mctuunt : 1Wihi »lndictam , ego retribuam , dicit Domimis.

segetum cernens, nimio inflatus furore, virum Dei blasphemare cepit. Quern convitia [ ,irö] Dei inforentem socii qui cum eo i:,rant ,·indi­ care volebant; quos miti <1> aoimo Dei farnulus compescuit, nolens aliquem sua causa perire,

_qui salutem gestabat <9> omniurn. Et dum in­ sanientis anirnum nullo modo lcnire potuit, daas locum ire ejus, via qua vcnit reversus est. Sed die postera idem infolix, quia famulo Dei convitia facere non abhorruit, multis cernen­ tibus, in eodem loco rcpentina morte pcriit.

X VI. A liutl. Dum vir Dei (10> propter ernnge­ lice predicationis instantiarn loca circuibal :11> maritima, ·in quibus <11> aque dulcis penuriam paciebantur<">. Quod dum suos cernebat com­ militones propter ardorern sitis graviter susti­ nere, vocato uno ex illis, precepit ei intra tentorium suum fossam aperire parvam, ubi secreto fixis genibus orabat Deum, qui (Ill populo suo in deserto ac1uam de petra produx!t scr\'is suis, ea dem rnisericordia de arenosa aquain produccret terra. Qui mox est exauditus, et(U)

subito fons dulcissimi saporis fossam implebat. Quod sui cernentes, gratias agenles<••> omnipo­ tenli Deo, qui sanctum suum magnificavit et emn exau<lire dignatus est, bibehant usque ad sacietatem, secumque ad predestinati ilineris nccessitatem, quantum sufficere videbatm-, por­ tare curabant.

XV. Aliud. Alio quoque tempore iter beatus vir faciebat (7) ad quandam sue ditionis ccllu­ lam , que ex nomine preter!luentis aque Sues­ tra dicitur; sed, propter compendium propio­ ris ,·ie, per scgetes cujusdam divitis· angustam subintravit scmitam. Quod eammdem custos

XVII. Aliud. Iterum sanctus Dei sacer­ dos, in qnodam loco iter agens, vi<lit mendi­ cantes · inopes XII. pariter, postulantes sibi aliquid 8 pretereuntihus solacii. Quos, ut fuit (l7) mitissimus, benigno aspexit animo, unique ex suis manda\'it spccialem suarn flasconem sum ere ac paupcribus misccre Christi. Ex qua on}nes

(I) Qnw, e<l. - <•> Agcret, e<l. - (3) Walachrum, ed. - (tl Ed. a<ld. : [ ad quod statuto tempore 011111is congrcgabatur populus, illud colcns summa veneratione ]. - l') Ed. add. : Confringere [ niteretur, ac nomen de/ere de sub c~lo ]. - C•i Vindicatus est, ju.via illud : Mihi, ed. - <7J Beato viro Jaciente, ed. - <8l J'ellent, rnili, ed. - <9) Sitiebat, e<l. - <10> Cum vir Deo plenus, e<l. - <11l Circumiret, ed. - (I!) [ In quib1u], ed. - (13) l'atiebatur, ed. -· <14> l!t qui, ed. - m) Nam, ed. - (II) Agebant, ed. - (11) Erat, ed.

VIE DE S. WILLlllRORD. 3Q3

illi XII. usqne ad sncietatem bibebnnt; et mi­ rum in modurn , illis abeuntibus , ex optimo vino flasco , <If qua tanti bibebant<1l homines , inventa est plena, ut ante. lloc comperto, be­ nedicebant omnes Dominum C•l nostrum dicen­ tes : • Vere impletum est in nobis quod in Evangelio Dominus Jhesus Christus dixit : Date et tlabitar vof,is C3l. •

XVIII. Afiud. Venit qmx1ue vir sanctus ad suum visitan<li gralia monastcrimn, et post orationes et salutationes fraternns<'l et adrno­ nitiones pacificas , circuivit C•l singula frntrum habitacula, si quid in illis emendandum Iuisset pius pastor explorare volens!". Intravit quoque in cellarium, in quo vini modicum in una tunna <'l repperit , in qua suurn , benediction is gratia, cum oratione inmisit_ haculum et exivit; sod eadem nocte in eo ipso vasculo vinum crescere cepit et supereflundi vasis margini. Hoc cellarius cernens , insperala habundantia ohstnpefactus , nee celare audebat , quod di­ vina rniserioordia per servi sui benedictionem gcri cognoscebat, eras mane cucurrit et, ante pedes sancti patris se prosterncns, confi­ tebatur quod vidcbat<•>. Qui, more solito, Deo gratias agens, memorque Dominice jussionis, discipulis suis precipientis , ne cui transfigura­ tionis glm·iam ante diem obitus sui (•) dicerent, precepit eidem cellario, ne cui miraculum, quod cerncbat, ante diem obitus sui edicerel.

XIX. Aliud. Sed et aliud huic simile per ejus benedictionem Deus Cluistus operatus est miraculwn. Pervenirnti servo (IOl Dei cum sociis suis a<l domwn cujusdam amici sui, paulisper cupiens in domo cujusdam amici sui longi (II) laborem itineris refectionP allrvare, sed pntrrm

fomilins Jmn C"l nil vini habuisse<13l comperit, 1111"' modicas llascones, quas tantum in itincris solatium S<'cum socii s1ti (Iii forebant, jussil ad­ fcrri, Pns<1ne in <'jus nomine bencdixit, qui in comivio nuptiali aquas convertit in vinum, Et mirum in mo<lum post henedictionis gratiam, quasi XL, viri ex illis pnrvis flasculis (UJ usque nu sacietatf:'m bibebant, et cum magna gratiarum actione, lt>tis sibi animis, inviccm dice Lant : • Vere Dominus Jhesus implcvitC11> quod in Evangelio promisit <11> : Qui credit in me, opem que c_70 facio, ipse Jaciet, et majora horum Ja­ cietl11i. •

XX. Ali11d. Pcrrexil idem sanctus predi­ cator quodam tempore, more solito, ob evan­ gclizandi gratiam, cum festinatione Fresiam <11>, et propter laborem vie in pratis cujusclam pau­ lulwn lassos refocillare eqnos volens; quos dives ille, in pratis suis pnsci cerncns, spiritu superbie equos cedere ccpil et pnscuisC10> abi­ gere. Quem vir Dei plnciclissimis verbis allo­ quitur, <licens: •Drsine nohis, fratcr, injuriam fncere; non enim propter lesion em tui, scd propter neccssitatem nostri, ad horam in his pascuis quicscere voluimus. lnstat in nohis opus Dei peragendum, cujus tu quoqne mer­ cedem habere poteris, si nos, quantum ad te pertinet, henigno adjuveris animo, memor illius domini nostri Jhesu Christi dulcissime promissionis : Qui vos recipit, me recipit, et qui me recipit, recipit eum qui me misit<11>. Sed mente magis pacilica nohiscu111, 4uasi amicus te ipsum refü·icns, aliquantulum hibe nohis­ cum <11> cepto itinrre pergentibus, tu Deo ('3l bene<lictus, revertere in dornum tuam. • Ille igitur in malitia pertinax, nolens pacificis ,·iri DPi nclquicscere verbis, se<l convitia ingemi-

OJ Biberanl, eJ. - Ctl Don1inu111 Dcuni, e<l. - <3l Luc., \"I, 38. - (I) Fratram, e<l. - <•J Circu111- irns, ed. - <•J Yoluit, c<l. - l7l /n 11ose {in uno dolio ], e<l. - Cll Quid vidissct, ed. - l•l Rcsurrectio11is ,we, ed. - <••> Pen~nien, 1ervu1, ed. - tnl /11 dDmo dilecli luuyi, eil. - (Ill E<l om. : 1cd cl dum. - (II) llubere, ed. - lltl Ejiu ,ocii, ed. - (,;) H.c ii/is liiyu11culi,, ed. - 116) llic i111;,lcvit, l'<l. - !17J Ed, aJ<l.: dice111. - (II) Joun., XI\", 12. - (/9) Jn f'riJiam, ed. - (iO' Ji /ICIJC11i1, et!. - (•1; Mullli., X, ac - (If) l\'obüq11t. e,I. - C•l A Deo, .. ,I.

'\;QT. ET t:\TH, - T. l!.\\HII. 5o , .... ,.,.1111 IIATIDIIUI.

39/1 II. .0\1O:\T. ~-- APPENDICE.

nans, ohproluia injaculans : • Tu me hortaris, inquit, bihe[re], et pacrm tecum inire; scito certissime , quod tecum bihere pro nichilo habeo, • Rapiensque ex ore cjus hoc verbum vir Dei : • Si non velis , in quit, mecum bibere; non bibe. ·• Et statim , paratis sociis , pcrrexit ,:iam. sua~. Ille quoque contumax donmm suam fcslinabat adire , sed lotus subito siti ar­ dehat: cupiensque ardcnlcm stomacum vino l'Pfrigerare, sed (I) OS, quod viro Dei convitia gcssit<1l, vini polioncm recipere non valuit'", et qui par.em cum servo Dei voluntarie noluit, penam in sc ipso necessarie sustinuit. Vocati sunt medici , qui sitim sedarent, quiCtJ foculta­ tern .egroto bibcndi pres!arenl; nnlu-lahant viscera; sed non fuit qui gutlam vini fcrves­ centi pulmoni infundere valuissct. Sero tandem, aliquando penitentin ductus <•>, in se ipsum re­ versus est, agnosccbatque sanctum Willibror­ d~n esse quern olTendcrat, illiusque ·, anhclante spiritu , optahat reditum. Qui sequenti anno. cadem· reversus. via, precognitoquc adventu PjllS, obvius ei homo egrotus vcnirc frstinabat, culpam confitens suam et qumn paciebatur pe­ nam aperien~, cl pro amore Christi se solvere dc•precatus c•r. Quern v·ir Dei, misericordia motus, absolvit deditque illi cum benedictione de mo bibere calice. Qui · mox absolutus bibe­ hal et sanus in domum suam reversus est.

XXI_- Äliud. Est .in Treveris<'J civitate mo­ nastcrimn pucll11rurn, quod, . tcmporibus beati Mo<lowaldi c•> episcopi, pcstis aeerrima invasit; cujus acerbitate muhe ex ancillis Christi c•i mo· riehantm; que<lam <10> longo infirmilatis dolore jncebant in lectulo; cetere vero, nimio terrore l~rbale; quasi prescntem mortem metU(•bant.

Et quidem C"l prope csl predicte civilat i ~ncti viri monaslerium ,· quod · -appellalur Esterna­ cum <11>, in quo usque hodie sa,nctus ille re­ quiescit corpore, · et ejus quod posteri <13> ex lcgitima patris ti-aditione et piissimorum pie­ talc regum tenere noscuntur. Antedicti veroC1t) mo~aslerü femine, audientes sanctum virwn illuc venire, statim miserunt legatiom•m, pos­ tulan!es cum non tarde cui venire. Qui bcatis­ simi Petri, apostolorum principis, mitissimo doctus cxemplo, de Joppe, ob viduarum Christi peticionem, VPnienlis Liddam,. ut sanctam suscitaret Tabitham <">; sic festinus vir Dei C17l, audito desiderio ancillarum Christi, non piguit venire ad illas. Et vcniens, mox in eodem mu­ naslerio missa (ta) cclehrata, aquam bcncdixit; qua domus illarnm aspergi jussit ac cgrotan­ tibus potnndum transmisit. Quc cilo, divina donantc misericordia, convaluere, nee ulla in eo monastcrio pre<licta peste eiindc morie­ bntur.

XXII<"l. Contigit a1Ilem c••l cuidam pafrifa­ milias et domui sue <lira demoniace illusionis tcmptatio, ita ut aperte malign us in ejus domo spiritus ex horrore et maleficiis habitare agnos­ ceretur. Nam suhito cibos, vel ves!imenta, vcl alia <lomui necessaria rapcre solebat, et igncm mitlere, immo et parvulumC11> inter amplcxu5 pnrentun pausantem, illis dormicntibus, tulit et in ignem projccit. Sed vagitu infanlis pn­ rcntcs suscitati, vix parvulum de inccn<lio erucrunt et multa atrocia eadem familia a nc· fan<lo spiritu perpcssa est; nee a quolibct pre5· hiterorum dcpdli potuit, don('(' .vir sanctus Willihror<lus, a patrefomilias po~tulatus, aquam illis henedictam direxerat cui, precipiens omne

Cl) Ed.: om. sed. -'-- 1') ·lngcssit, ed. - (3) Valebat, ed. - (I) Aut, ed. - ()) Ductru ille, eel. - Ill Sult-i dcprecabatur, ed. - -<7l Trevc~P.llli, ed. - C•l Willibronli. ecl. - <9J Dei. ed. - <10> Quedmn vero, eJ.. --.. <11J Et qui11. eil. - _111J Estcrnaco, ed. - (1') /•:jru postcri, eil. - l"l ldeo antcdicti. ed. - (Ii) Tardart, ttd. - 11•> Act., JX. - l17J Fesli11iu t·e11it. audito, ed. - 113l Eel. a1lcl. : pro infi,.mis, - (19) Ce numero de rh11- pitre ~sl le scul lcmoin, avcc le n• XXIII!, qui subs isle Je l'anciennc numcrolation dans le ms. n. a. lat. 11)36. - (.,l Ed. om.: aulrm. - (!l) Qu.i1t etiarn p .. ed. - cnJ Direxit, r1I.

VIE DE S. WlLLIBRORD. 395

domus illius suppellectile foris ferri <1l et aqua ilia aspergi , previdens in spiritu domum Ilam­ mis consummandam esse. Quibus ita gestis • vacuam domum a loco lectuli ignis invasit totamque consumpsit. Altera vero in eo loco cum sanctificatione aque benedicte edificata est (t), nichilque exinde pristine temptationis passi sunt in ea, sed .eum omni tranquillitate et quiete degentes Domino gratias agebant C3l, qui illos per servum suum redimere dignatus est.

· XXIII. Prophecia. Idem . quoque vrr Deo amabilis quedam prophetico predixerat spiritu, que post rerum eventus vera probavit. Bapti­ zavit igitur<'l Pippinum, filium fortissimi Fran­ corum ducis Karoli, patrem hujus nobilissimi Karoli, qui modo cum triumphis admodum <•l maximis et omni dignitate gloriosissime Franco­ rum regit imperium. De quo Pippino patre ejus idem sanctus vir presaga voce tale <•l co­ ram discipulis suis predixit vaticinium : • Sei­ tote (7) quod infans iste sublimis erit valde, et gloriosus et omnium precedentimn Francorum ducibus major.» Hujus itaque vaticinii veritas nostris probata est temporibus, nee opus est testimoniis assequi, quod nobiliter totius regni agnoscit auctoritas. Seit namque omnis po­ pulus quilms nobilissimus victor celebretur triumphus, vel quantum terminos nostri dila­ tavit imperii, vel quam devote christianam in regno suo · propagavit (BJ religionem, vel quid pro dcfensione sancte Dei ecclesie apud extra­ neas exercuit gentes. Que omnia mclius oculis probari quam verbis explicari queunt.

XXIIII. Fuit enim M iste vir sanctus, omni dignitate preclarus, statura decens, vultu ho-

norabilis, facie venuslus, cordc Ictus, consilio sapiens, ore jocundus, moribus composilus, i.n omni opere Dei strenuus. Cujus vero <10) pa­ tientie esset ex antedictis ejus gestis ostenditur, vel quantam habuisset industriam Evangelium Christi predicare (II), vel qualiter ill um in opere predicandi divina adjuvaret (12)_ gratia, non ne­ cesse est nostro prosequi stilo, quod totius populi testimonio conprohatur. Ejus vero (13l secreta conversatio in vigiliis et orationibus, in jejuniis et psalmodiis, et ex vile sanctitate et signorum ostensione intclligi datm. Caritatem scilicet assiduus lahm· ostendit, quern cotidie pro Christi nomine sustinuit. Iste vero vir (II) sanctus omnes dies(1•J vitc sue in divino profi­ ciens opere, Deo amabilis et omni populo pla­ cabilis, temporibus Karoli antiqui, fortissimi Francorum ducis, senex et plenus in omni per­ f ectione dierum, adpositus est ad patres suos, multiplicem laboris sui fructum accepturus a Deo, seculum hoc relinquens, ut celum possi­

. dcret, Christum sine fine in eterna gloria visu• rus, in cujus dilectione, quamdiu nobiscum

·vixerat, laborare non cessabat. Die sexta <") novembris, id est octavo C"l idus, ex hac per~~ grinatione ad perpetuam mig1·avit patriam, et sepultus est in monasterio Eslernaco (IBJ, quod ipse, Deo adjuvante(10l, ut prefati sumus, con· stmxerat. lbi usque hodie, divina operante mi­ sericordia, signa et sanitates ad sancti Dei sacerdotis reliquias fieri non cessant. Ex quibus aliqua huic noslre de eo historic suhicienda esse ratum<10J estimavimus, in gloriam et laudem Domini nosh'i Jhesu Christi, qui hec per sui servi pafrocinia sepius operari est dignatus.

XXV. Conditum est venerabile corpus in sarcofago marmoreo, quod<21l primum toto Dei

Ul Omncm d. i. supellcctilem Joras e/ferre, ed. - lt) Ed. om. : est. - C3l Et D. g. <19entes erant, ed. - lt) Enim, ed. - <•> Ed. om. : ad modum. - (6l Ed. om. : tale et hoc, - (7) Scitote, inquiens, ed. - (aJ Prre­ paravit, ed. - C9l Vero, .ed. - (10) Autem, ed. - (ll) In Evangelio Christi predicando, ed. - (Ii) Adjuverit. ed. - <13) Porro ejus, ed. - (lt) Deniq1w vir, eel. - (rn) Omnibus diebus, ed. - (l6) Se1,tima, ed. [Mah. sexto. - (i7) VII, ed. [Mah. VIil.] - (18) Epternaco, ed. - (i9J Ed. om. 1 adjuvante. - <20J Ed. om. : ratum. - (nJ Qui-i11vent11s, ed.

396 H. OMONT. - APPENDICE. famuli corpori quasi dimi<lium ,,, pedis hrevius inventum est; fratribusque ob hoc valde con­ tristatis et consilio suspensis C2l quid agerent, et sepius tractantibus ubi aptum sancto corpori invenire potuissent locellum C3), miro modo, divina donante pietate, inventum est subito sarcofagum (iJ tan to viri Dei corpori longius (5J quanto brevius ante apparuit, Et in eo viri Dei corpus cum ymnis, et psalmodiis et omni ho­ nore condentes, sepelierunt illud in ecclesia prefati monasterii, quod ille summus Dei sa­ cerdos in honore sancte Trinitatis edificavit et dedicavit. Sed et miri odoris fraglantia omnium perfuderat nares , ut perspicue intelligeretur ad exequias viri sancti angelicum venisse mi­ nisterium,

XXVI. Sed et cuidam religioso sancti viri discipulo longius posito et in oratione vigilanti obitus illius revelatus est. Nam vidisse se tes-

tatur animam sanctissimi patris sui , cum magna luminis claritate, cum consona canentium laude, angelicis C•) exercitilms ad celorum regna portari. Multi ·quoque fratrum testati sunt crebro se super lectulum, in quo beatam ani­ mam suo creatori reddidit, mirabilc vidisse lumen suavissimamque odoris dulcissimi sen­ sisse fraglantiam, ut omnimodo a nobis signis his crederetur celestes locum hunc<'l frequen­ tasse cives , in quo sancta anima migravit ad Dominum. Per unction em quoque olei, quod supra corpus sancti viri (8J lucere sol eh at, multi infirmi, Deo donante et fide (9) illorum coope­ rante , curati sunt, Penitentes ('0l, sepius ad eandem venientes ecclesiam, circulis ferreis, more solito circumdati, ruptis circulis subito eorum vincula resoluta sunt C11>, prestanle Do­ mino nostro Jhesu Christo, qui cum Deo patre et Spiritu sancto vivit et regnat Deus, per omnia secula seculorum. Amen.

U) Dimidio, ed. - (!) Contristatis et swpim tractantibus [ vel. stupensis] ubi, ed. - l•l Invenirent locel­ fom. Sed, ed. - (l) Inventus-sarcophagus, ed. - l•J Longior-brevior, ed. - C•l Ab angelicis, ed. - ('I) Ed. om.: hunc, - (8) Ed. om.: viri. - (9) Fidei, ed. - 110) Pamitentes quoque, ed. - Cn) Senserunt. Cujiu rei adhuc in ecclesia circuli pendentes testes sunt. - Suivent dans !'edition quatre autres chapitres, qui manqnent ici.