lat ist o r.blo gspo t .gr http://latistor.blogspot.gr/search/label/Σχήματα λόγου

Σημειώσεις Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του ΚωνσταντίνουΜάντη

Ilse Kleyn

Σχήματα λόγου

Αλληγορία: Η αλληγορία είναι ένας μεταφορικόςεκφραστ ικός τρόπος, ο οποίος κρύβει νοήματαδιαφορετ ικά από εκείνα που φανερώνουν οιχρησιμοποιούμενες συγκεκριμένες λέξεις. Με την τεχνικήαυτή, επομένως, επιδιώκεται και επιτυγχάνεται ηαπόκρυψη του πραγματ ικού νοήματος. Συνεπώς,οπουδήποτε λειτουργεί η έννοια της αλληγορίας,χρειάζεται και απαιτείται μια ειδική ανάγνωση για τηναποκωδικοποίηση και την κατανόηση του πραγματ ικούνοήματος. Αυτή η ειδική ανάγνωση προϋποθέτει τηνικανότητα να διαβάζουμε ένα αλληγορικό κείμενο «κάτωαπό τ ις λέξεις», για να αποκαλύψουμε τα κρυμμένα ή,έστω, τα δυσδιάκριτα νοήματα. Στο χώρο τηςλογοτεχνίας η αλληγορία είναι μια ιδιαίτερα συχνή τεχνική.Συγκεκριμένα, ο πεζογράφος ή ο ποιητής, για να προσδώσει στα νοήματά του μεγαλύτερηυποβλητ ικότητα και για να καταστήσει περισσότερο αισθητά και, επομένως, ζωντανά, καταφεύγει συχνάστην τεχνική και στους τρόπους της αλληγορίας.Αναδίπλωση: Υπάρχουν δύο τρόποι για να προσδιορίσουμε την έννοια της αναδίπλωσης. Ο ένας οστενός και καθιερωμένος και ο άλλος είναι ο ευρύτερος και ουσιαστ ικότερος. Σύμφωνα με τον πρώτοτρόπο, η αναδίπλωση είναι ένα σχήμα λόγου (ή ένας εκφραστ ικός τρόπος), σύμφωνα με το οποίο μιαλέξη (ή και μια φράση) τ ίθεται στο λόγο μια φορά και αμέσως μετά επαναλαμβάνεται. Έτσι, η ίδια λέξηακούγεται στο λόγο δύο φορές, χωρίς όμως ανάμεσά τους να μεσολαβεί κάτ ι άλλο. π.χ. Απρίλη, Απρίληδροσερέ και Μάη με τα λουλούδια.Η αναδίπλωση αυτής της μορφής, από άποψη αισθητ ικής και νοηματ ικής λειτουργίας, αποσκοπεί στο ναπροβάλει με ιδιαίτερη ένταση και έμφαση την επαναλαμβανόμενη έννοια. Στα ποιητ ικά, όμως, κείμενα, ηέννοια της αναδίπλωσης λειτουργεί και με έναν ευρύτερο, πιο ελεύθερο και πολύ πιο ουσιαστ ικό τρόπο.Για παράδειγμα στο ποίημα του Σεφέρη «Ελένη», διαβάζουμε τα εξής:Δακρυσμένο πουλί, στην Κύπρο τη θαλασσοφίλητηπου έταξαν για να μου θυμίζει την πατρίδα,άραξα μοναχός μ’ αυτό το παραμύθι,αν είναι αλήθεια πως αυτό είναι παραμύθι,αν είναι αλήθεια πως οι άνθρωποι δε θα ξαναπιάσουντον παλιό δόλο των θεών,αν είναι αλήθεια πως κάποιος άλλος Τεύκρος, ύστερα από χρόνια...Σε αυτό το απόσπασμα ο εκφραστ ικός τρόπος της αναδίπλωσης χρησιμοποιείται και αξιοποιείται μεέναν πολύ πιο ελεύθερο τρόπο. Συγκεκριμένα ο ποιητής χρησιμοποιεί και επαναλαμβάνει τρεις φορές τηνίδια έκφραση (αν είναι αλήθεια) στην αρχή ισάριθμων στ ίχων. Με την τριπλή αυτή αναδίπλωση ο ποιητήςθέτει εμφατ ικά, δηλαδή με ιδιαίτερη ένταση, το γεγονός ότ ι και στο μέλλον ο άνθρωπος θα ξαναζήσει τηνίδια περιπέτεια ενός μάταιου πολέμου σαν ένας άλλος Τεύκρος.Ανακόλουθο: Στο σχήμα αυτό παραβιάζεται η συντακτ ική συνέπεια μιας πρότασης λόγω ταχύτητας τουλόγου, ψυχικής ταραχής ή και σκοπιμότητας του ομιλητή ή συγγραφέα. π.χ. «Ο Διάκος (αντ ί του Διάκου)σαν τ ’ αγροίκησε πολύ του κακοφάνη».Αναστροφή: Η σκόπιμη αλλαγή της φυσικής σειράς των λέξεων μιας φράσης. π.χ. του προδομένου οπόνος της καρδιάς αντ ί: ο πόνος της καρδιάς του προδομένου.Αναφώνηση (ή επιφώνηση): Μια λέξη ή φράση επιφωνηματ ική (επίκληση σε κάποιο πρόσωπο) πουφανερώνει τη συναισθηματ ική κατάσταση εκείνου που μιλάει. π.χ. Και η φωνή του, Θεέ μου! Τι φωνή!Αντ ίθεση: Σχήμα λόγου κατά το οποίο αντ ίθετες λέξεις ή έννοιες παρατ ίθενται για να δημιουργήσουνεντύπωση. π.χ. τ ις Εστ ιάδες τ ις σεμνές μα κολασμένες. Η αντ ίθεση ενδέχεται να εκφράζεται μόνο με δύολέξεις αλλά και με δύο φράσεις ακόμα και με δύο μεγάλα τμήματα λόγου.Αντ ίφραση: Αντ ί να χρησιμοποιηθεί κανονικά μια λέξη ή φράση, χρησιμοποιείται στη θέση της μια άλλη, μεπαρόμοια ή αντ ίθετη σημασία. Είδη της αντ ίφρασης είναι η ειρωνεία, ο ευφημισμός και η λιτότητα.Αντονομασία: Λεκτ ικός τρόπος ή σχήμα αντ ικατάστασης κύριου ή προσηγορικού ονόματος από άλλησυνώνυμη ή ισοδύναμη λέξη ή φράση. π.χ. Ο Γέρος του Μοριά αντ ί για Κολοκοτρώνης.

Από κοινού: Μια λέξη (ή περισσότερες) ή μια πρόταση, που παραλείπεται, εννοείται από ταπροηγούμενα όπως ακριβώς είναι εκεί, αμετάβλητη. π.χ. Σε τραγουδά, όπως το πουλί τον ήλιο πουανατέλλει (ενν. όπως τραγουδά). Το σχήμα από κοινού είναι είδος βραχυλογίας, η οποία με τη σειρά τηςείναι μορφή έλλειψης.Αποσιώπηση: Διακόπτεται ο λόγος και παραλείπονται όσα θα ακολουθούσαν, ενώ στη θέση τουςσημειώνονται τρεις τελείες (αποσιωπητ ικά), μιας και ο αφηγητής δε θέλει να μας πει περισσότερα λόγωσυναισθηματ ικής φόρτ ισης ή για να υπαινιχθεί κάτ ι.Αποστροφή: Το σχήμα λόγου κατά το οποίο ο ομιλητής διακόπτει τη ροή του λόγου του και στρέφεταιπρος συγκεκριμένο πρόσωπο, σε προσωποποιημένο αντ ικείμενο ή σε αφηρημένη ιδέα.Άρση και θέση: Πρώτα λέγεται τ ι δεν είναι κάτ ι (ή τ ι δε συμβαίνει) και αμέσως μετά τ ι είναι (ή τ ι συμβαίνει) –πρώτα αίρεται κάτ ι και στη συνέχεια τ ίθεται.Ασύνδετο: Η παράθεση ομοειδών συντακτ ικών όρων, που δε συνδέονται μεταξύ τους με συνδετ ικάστοιχεία. «Ἀνέγνων, ἔγνων, κατέγνων»Βραχυλογία: Το σχήμα λόγου που συνίσταται στην παράλειψη των ευκόλως εννοούμενων όρων μιαςπρότασης χάριν συντομίας. Είδη της βραχυλογίας είναι τα σχήματα από κοινού, εξ αναλόγου και ζεύγμα.Ειρωνεία: Η ειρωνεία στην ποιητ ική έκφρασή επιτυγχάνεται με διάφορους τρόπους και δεν είναι εύκολο ναδοθεί ένας απλώς ορισμός αυτού του πολυδύναμου εκφραστ ικού μέσου. Η αίσθηση της ειρωνείαςδημιουργείται με την αντ ίθεση που εμφανίζεται ανάμεσα στα λεγόμενα ή στα σχέδια των προσώπων καιστην τελική έκβαση των γεγονότων. Υπάρχει επίσης η τραγική ειρωνεία, στην οποία οι αναγνώστεςγνωρίζουν την εξέλιξη που θα έχουν τα πρόσωπα του λογοτεχνικού έργου και κατανοούν πότε οι ήρωεςκινούνται προς την καταστροφή. Παράλληλα, οι λογοτέχνες καταφεύγουν συχνά και στη λεκτ ική ειρωνεία,όπως την αντ ιλαμβανόμαστε στην καθημερινή μας ομιλία, σχολιάζοντας εμπαικτ ικά πράξεις ή σκέψεις τωνπροσώπων που παρουσιάζονται στα έργα τους.Έλλειψη: Παραλείπονται λεκτ ικά στοιχεία που εννοούνται εύκολα από την κοινή πείρα, από τη σειρά τουλόγου και από τα συμφραζόμενα.Έλξη: Ένας όρος πρότασης δε συμφωνεί συντακτ ικώς με τον όρο με τον οποίο απαιτεί το νόημα και ησειρά του λόγου, αλλά έλκεται (επηρεάζεται) από κάποιον άλλο, ισχυρότερο, και συμφωνεί με αυτόν.Έμφαση: Ένα στοιχείο του λόγου τονίζεται με οποιονδήποτε τρόπο, ώστε να εστ ιαστεί σε αυτό ηπροσοχή του αναγνώστη.Ένα με δύο (εν διά δυοίν): Μια έννοια εκφράζεται με δύο λέξεις που συνδέονται με το και, ενώ σύμφωναμε το νόημα η μία από αυτές έπρεπε να είναι προσδιορισμός της άλλης. π.χ. Γυναίκες που είν’ οι άντροισας και οι καπεταναραίοι. αντ ί για: οι άντροι σας, οι καπεταναραίοι.Εξ αναλόγου: Μια λέξη (ή μια πρόταση) που παραλείπεται, εννοείται από τα προηγούμενα, όχι ακριβώςόπως χρησιμοποιήθηκε την πρώτη φορά αλλά μερικώς αλλαγμένη για να ταιριάζει στα νέα εκφραστ ικάπλαίσια.Επανάληψη: Μια έννοια ή ένα νόημα εκφράζεται δύο φορές στη σειρά με την ίδια λέξη ή φράση (αυτούσιαή ελαφρώς αλλαγμένη).Επαναστροφή: Μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται για δεύτερη φορά αμέσως μετά την πρώτη, καθώς ολόγος συνεχίζεται παρατακτ ικά.Επαναφορά ή επάνοδος: Μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται (επανέρχεται) στην αρχή δύο ήπερισσότερων διαδοχικών προτάσεων. Δύο ή περισσότερες διαδοχικές προτάσεις, δηλαδή, αρχίζουν μετην ίδια λέξη ή φράση.Επιδιόρθωση: Αμέσως μετά από μια λέξη ή φράση ακολουθεί μια άλλη σχετ ική έκφραση, που αποτελείτροποποίηση και ακριβέστερη διατύπωση της πρώτης (τη διορθώνει).Επιφορά ή αντ ιστροφή: Μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται στο τέλος δύο ή περισσότερων διαδοχικώνπροτάσεων. Δύο ή περισσότερες διαδοχικές προτάσεις, δηλαδή, τελειώνουν με την ίδια λέξη ή φράση.Ευφημισμός: Χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις με καλή σημασία για την ονομασία κακού ή δυσάρεστουπράγματος.Ζεύγμα: Δύο ομοειδής προσδιορισμοί (συνήθως αντ ικείμενα) αποδίδονται σε ένα ρήμα, όμως ο δεύτεροςαπό αυτούς δε ταιριάζει σε αυτό αλλά σε άλλο ρήμα.Καθολικό και μερικό: Το ουσιαστ ικό που δηλώνει διαιρεμένο σύνολο δεν εκφράζεται με γενική διαιρετ ικήή με τη φράση από + γενική, αλλά ομοιόπτωτα με τον όρο που δηλώνει το μέρος του συνόλου.Κατά το νοούμενο: Η σύνταξη (ως προς το γένος και τον αριθμό) ακολουθεί το νόημα (αυτό που υπάρχειστην πραγματ ικότητα) και όχι το γραμματ ικό τύπο.

Κατεξοχήν: Η σημασία μιας λέξης στενεύει και ενώ αυτή φανέρωνε αρχικά σύνολο ομοειδών όντων,καταλήγει να φανερώνει ένα μόνο από αυτά, ξεχωρίζοντάς το εξαιρετ ικά. Η Πόλη = Η Κωνσταντ ινούπολη.Κλιμακωτό: Αυξάνει βαθμιαία (κλιμακωτά) η ένταση στην παρουσίαση μιας σειράς από ενέργειες ήκαταστάσεις (παρουσιάζεται μια σειρά από καταστάσεις ή ενέργειες, από τ ις οποίες η καθεμιά είναι πιοέντονη από την προηγούμενή της.Κύκλος: Μια πρόταση ή μια περίοδος, ένα ποίημα ή ένα διήγημα τελειώνει με την ίδια λέξη ή εικόνα με τηνοποία αρχίζει.Λιτότητα: Αντ ί για κάποια λέξη χρησιμοποιείται η αντ ίθετή της με άρνηση.Μεταφορά: Η ιδιότητα ενός προσώπου (ζώου, πράγματος, αφηρημένης έννοιας) μεταφέρεται σε άλλοπρόσωπο (ζώο, πράγμα, αφηρημένη έννοια) το οποίο την έχει σε μεγαλύτερο βαθμό και πιο εντυπωσιακή.π.χ. Έχει καρδιά πέτρινη.Μετωνυμία: Οι λέξεις δε χρησιμοποιούνται με την αρχική τους σημασία, αλλά με διαφορετ ική, που έχειβέβαια κάποια σχέση με την αρχική. Για παράδειγμα, χρησιμοποιείται το όνομα του δημιουργού αντ ί για τηλέξη που δηλώνει το δημιούργημά του. Το όνομα του εφευρέτη αντ ί για τη λέξη που δηλώνει τηνεφεύρεση. Η λέξη που δηλώνει αυτό που περιέχει κάτ ι αντ ί για τη λέξη που δηλώνει το περιεχόμενο καιαντ ίστροφα.Ομοιοτέλευτο ή ομοιοκατάληκτο: Στο τέλος διαδοχικών προτάσεων ή περιόδων υπάρχουν λέξεις μεκαταλήξεις όμοιες ηχητ ικά.Οξύμωρο: Συνδέονται δύο έννοιες που φαινομενικά αποκλείουν η μία την άλλη (είναι αντ ιφατ ικές μεταξύτους), ωστόσο στο βάθος εκφράζουν ένα λογικό νόημα.Παραλληλία ή παραλληλισμός: Μια έννοια ή ένα νόημα εκφράζεται ταυτόχρονα και καταφατ ικά και αρνητ ικάμε δύο ισοδύναμες αντ ίθετες εκφράσεις.Παρήχηση: Ένας συγκεκριμένος φθόγγος (συνήθως σύμφωνο) συναντ ιέται (και ηχεί) πολλές φορές σεκάποια φράση (κυρίως σε συνεχόμενες συλλαβές ή λέξεις.Παρομοίωση: Συσχετ ίζεται η ιδιότητα ενός προσώπου (ζώου, πράγματος, αφηρημένης έννοιας) με τηνιδιότητα κάποιου άλλου προσώπου, η οποία υπάρχει σε αυτό σε μεγαλύτερο βαθμό και είναι πιοεντυπωσιακή. Η παρομοίωση αρχίζει με τ ις λέξεις σαν, καθώς, όπως και με το σαν να, όταν έχουμευποθετ ική παρομοίωση (με αναφορική παρομοιαστ ική πρόταση.Παρονομασία ή παρήχηση ή ετυμολογικό σχήμα: Λέξεις που μοιάζουν ηχητ ικά (ομόηχες) συνήθωςσυγγενικές ετυμολογικά, βρίσκονται η μία κοντά στην άλλη.Περίφραση: Μια έννοια εκφράζεται με δύο ή περισσότερες λέξεις, ενώ μπορούσε να εκφραστεί με μία.Πλεονασμός: Για να εκφραστεί ένα νόημα, χρησιμοποιούνται περισσότερες λέξεις από όσες χρειάζονταικανονικά.Πολυσύνδετο: Τρεις ή περισσότεροι όμοιοι όροι ή όμοιες προτάσεις συνδέονται με συμπλεκτ ικούς ήδιαχωριστ ικούς συνδέσμους.Προδιόρθωση ή προθεραπεία: Πριν ανακοινωθεί κάτ ι δυσάρεστο ή απροσδόκητο, προτάσσεται κάποιαφράση, που προετοιμάζει ψυχικά τον αναγνώστη (για να μετριαστεί η δυσάρεστη εντύπωση ή για ναπροληφθεί ενδεχόμενη αντ ίδρασή του. Έτσι διορθώνεται μια κατάσταση εκ των προτέρων).Πρόληψη: Το υποκείμενο του ρήματος μιας εξαρτημένης πρότασης μπαίνει προληπτικά ως αντ ικείμενοστο ρήμα της κύριας πρότασης.Προσωποποίηση: Αποδίδονται ανθρώπινες ιδιότητες σε μη ανθρώπινα: σε ζώα, σε φυτά, σε πράγματακαι σε αφηρημένες έννοιες.Πρωθύστερο: Από δύο σχετ ικές ενέργειες ή έννοιες τοποθετείται στη σειρά του λόγου πρώτη εκείνηπου είναι χρονικά και λογικά δεύτερη.Σύμφυρση: Αναμειγνύονται δύο συντάξεις.Συνεκδοχή: Οι λέξεις δε χρησιμοποιούνται με την αρχική τους σημασία, αλλά με διαφορετ ική, που έχειβέβαια κάποια σχέση με την αρχική. Έτσι δηλώνεται: το ένα αντ ί για τα πολλά ομοειδή, το μέρος ενόςσυνόλου αντ ί για το σύνολο, η ύλη αντ ί για εκείνο που είναι κατασκευασμένο από αυτή, το όργανο αντ ί γιατην ενέργεια που παράγεται ή γίνεται με αυτό.Υπαλλαγή: Ο επιθετ ικός προσδιορισμός μια γενικής (συνήθως κτητ ικής) αντ ί να συμφωνεί με αυτήσυντακτ ικώς (στο γένος, στον αριθμό και στην πτώση), συμφωνεί με το ουσιαστ ικό που προσδιορίζει ηγενική (έτσι γίνεται επιθετ ικός προσδιορισμός αυτού του ουσιαστ ικού).Υπερβατό: Ανάμεσα σε δύο όρους μιας πρότασης, οι οποίοι έχουν μεταξύ τους στενή λογική και

συντακτ ική σχέση και θα έπρεπε να βρίσκονται ο ένας δίπλα στον άλλο, παρεμβάλλεται μια λέξη ή φράσηκαι τους αποχωρίζει.Υπερβολή: Παρουσιάζεται μια ενέργεια, μια ιδιότητα, μια κατάσταση κτλ. μεγαλοποιημένη σε βαθμό πουβρίσκεται έξω από την πραγματ ικότητα και τα φυσικά όρια.Υποφορά και ανθυποφορά: Σε αυτό το σχήμα υπάρχει η ακόλουθη διαδικασία: α) διατυπώνεται μιαερώτηση, β) ύστερα δίνεται πάλι με ερώτηση κάποια πιθανή εξήγηση στην απορία, γ) στη συνέχειααπορρίπτεται η εξήγηση αυτή, δ) και τέλος ακολουθεί η απάντηση για το τ ι συμβαίνει στηνπραγματ ικότητα.Χιαστό: Στο σχήμα αυτό δύο προτάσεις παρουσιάζουν την ίδια συντακτ ική και σημασιολογική δομή, αλλάοι όροι της μιας πρότασης είναι σε αντ ίστροφη θέση από αυτούς της άλλης.

Δείτε επίσης: