Польська історіїв декількох відслонах

Zmia

ny te

ryto

rialn

e pań

stw

a pol

skie

go

Roman WRóbel

Польська історіїв декількох відслонах

Roman WróbelHistoryk, dziennikarz, by ł nauczycielem historii w  Szkole Polsk iej im. It y Kozak iewicz w  Rydze i wykładowcą historii kultury polskiej w Łotewskiej Akademii Kultury, wydawca pasma - „Historia i film” w  TV P Histor ia . Opubl ikował: „Depolonizacja Wileńszczyzny” oraz „Moją Ojczyzną jest Polska Podziemna” (współautor).

© Roman Wróbel - „Historia Polski w kilku odsłonach“, Warszawa 2013 (wydanie II)Wydano w ramach projektu „Czas na Polskę“.Projekt graficzny i layout: Ernest Ziemianowicz

Magdalena Jarochowska

Wydawca:

ISBN 978-83-935454-5-2

Projekt jest współfinansowany ze środków finansowych otrzymanych od Ministerstwa Spraw Zagranicznych w ramach konkursu na realizację zadania „Współpraca z Polonią i Polakami za granicą.”

SPIS TReŚCIЗміст

Początki � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 6Polska Piastów � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 7Polska Jagiellonów � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 11Rzeczpospolita Obojga Narodów � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 13Koniec Pierwszej Rzeczypospolitej � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 16Polska w niewoli � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 18Ku niepodległości � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 22Najjaśniejsza Rzeczpospolita � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 23II wojna światowa � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 26Polska pod dominacją sowiecką � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 28Rzeczpospolita Polska � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 32

Початки � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 6Польща Пястів � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 7Польща Ягелонів � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 11Річ Посполита Обох Народів � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 13Падіння І Речі Посполитої � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 16Польща в неволі � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 18До незалежності � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 22Найясніша Річ Посполита � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 23Друга світова війна � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 26Польща під радянською домінацією � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 28Республіка Польща � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 32

6

Tereny, na których rozgrywały się dzieje naszego narodu, obejmowały mniej więcej obszary należące dziś do państwa polskiego. Od północy ograniczone Morzem Bałtyckim, od południa górami, Sudetami i Karpatami,

na zachodzie sięgające po rzekę Odrę, na wschodzie po rzekę Bug. Na północy i południu dawne obszary Polski były wyznaczone natura lnymi granicami – morzem i  górami, na wschodzie i zachodzie płynące rzeki stanowiły dużo słabszą zaporę, granice te były i są otwarte. W wyniku tego dochodziło do stopniowego przesuwania się granic naszej ojczyzny na wschodzie i utraty terenów na zachodzie.

Według świadectw archeologicznych, pierwsi ludzie pojawili się na tych ziemiach, jeszcze gdy były one pokryte lodem, około 200 tys. lat temu. Prawdopodobnie gdzieś ok. XIV w. przed Chrystusem, na terenach położonych między Bałtykiem, rzeką San i środkowym Dnieprem wyodrębnili się z grupy narodów indoeuropejskich Prasłowianie. Już w IV w. n. e. ziemie późniejszej Polski były zasiedlone wyłącznie przez Słowian, jednak geneza państwa polskiego przypada na czasy późniejsze. Na terenach tych w IX w. utworzyły się dwa ośrodki państwowotwórcze: państwo Wiślan i państwo Polan. Państwo Wiślan zostało opanowane przez sąsiadów z południa - władców wielkomorawskich.

PoCZąTkIПочатки

Зе м л і , н а я к и х т о ч и л и с ь і с т о р и ч н і п о д і ї н а ш о г о

н а р о ду, о х о п л ю ю т ь м е н ш - більш територію, що належить сьогодні польській державі. На півночі обмежені Балтійським м о р е м , н а п і в д н і - г о р а м и суд е т а м и т а к а рп а т а м и , н а заході - сягають до річки одра, на сході – до річки Буг. Перша польська династія виводиться від напівлегендарного П яста, я к і й в X V I I с т . і с т о р и к и надали назву Династія Пястів. П е р ш и м и в і д о м и м и н а м п ра в и т е л я м и б ул и с є мов і т, Лестко, сємомисл та мєшко. Про п ра в л і н н я мє ш к а і на м в і д о м о н а й б і л ь ш е . Й о г о д і я л ьн іс т ь с п ря мов а н а б ул а н а з а б е з п е ч е н н я т е р и т о р і ї д е р ж а в и т а р о з ш и р е н н я ї ї кордонів.

7

Nieco później powstało państwo Polan. Pierwszymi władcami jak ich znamy byl i Siemowit, Lestko, Siemomysł i Mieszko. Dynastia ta wywodziła się od półmitycznego Piasta, i w XVII w. historycy nadali

jej nazwę Dynastii Piastów. Władcy Ci podporządkowali sobie okoliczne plemiona. Centrum tego państwa było Gniezno. Państwo to połączyło istniejące na jego terenie grody w silną organizację. Pod koniec X w. obejmowało ono ok. 250 tys. km2 i mogło liczyć około 1 miliona mieszkańców. Panowanie nad tak wielkim, jak na warunki europejskie, państwem wymagało utrzymania drużyny wojskowej w sile kilku tysięcy rycerzy. Pierwszym władcą Polan, o którym coś wiemy na podstawie źródeł historycznych, był Mieszko I. Najważn ie j sz y m jego posun ięc iem by ło prz y jęc ie w raz z  poddanymi religii chrześcijańskiej, gdyż do tego czasu wiara naszych przodków związana była z kultem przyrody. Ze względów politycznych Mieszko przyjął nową religię nie z rąk zachodnich sąsiadów Niemców, ale za pośrednictwem południowego sąsiada – Czechów. Decydując się na ten krok Mieszko zapewne nie zdawał sobie sprawy, że jego decyzja będzie miała ogromny wpływ na los przyszłych pokoleń narodu polskiego. Przyjmując chrześcijaństwo Polska włączyła się w krąg kultury zachodniej.

Mieszka najprawdopodobniej w roku 966 ochrzcił przybyły z Dubrawą mnich Jordan. Przyjęcie chrześcijaństwa przez księcia Polan i  jego otoczenie nie było równoznaczne z przyjęciem chrześcijaństwa przez cały naród. Najpierw z rozkazu księcia ograniczono się do likwidacji głównych ośrodków pogańskiego kultu. Następnie w większych skupiskach ludności, zaznajamiano ją z głównymi prawdami wiary chrześcijańskiej, po czym następował masowy chrzest. Sam proces chrystianizacji społeczeństwa polskiego trwał kilka wieków. Od chrztu Mieszka I przyjęło się uznawać istnienie Polski jako chrześcijańskiego państwa na wzór innych państw europejskich.

Poza chrztem Polski działa lność Mieszka I skupiała się na zabezpieczeniu terytoriów Państwa i rozszerzeniu jego granic.

PolSka PIaSTóW

однак найбі л ьш важ л ивим к р о к о м м є ш к а і с т а л о

прийняття разом із підданими християнської віри, в наслідок чого Польща була включена до кола за х ідної культу ри. Післ я смерті мєшка і владу обійняв н а й с т а р ш и й с и н Б о л е с л а в , назва ний п ізн іше Хоробри м. В е д у ч и в е л и к у к і л ь к і с т ь в о є н , Б о л е с л а в р о з ш и р и в свою вл асн ість територі я м и, що л е ж а л и м і ж Пол ьще ю т а Німеччиною, тимчасово панував у чех і ї, опа н у ва в червенськ і гради, здобув київ та посадив на к иєвському троні чоловіка од н іє ї і з с вої х дочок . Зг і д но легенди, Болеслав здобуваючи к и ї в в д ари в ме че м в З ол о т і Воро т а , ви ще рбл ююч и його н а к а м і н н і й с т і н і . Це й ме ч , названий потім Щербцем, мав служити надалі як коронаційний м е ч . Н а п р и к і н ц і с в о г о правління у 1025 році Болеслав б у в кор онов а н и й . Бол е с л а в Х о р о б р и й в и к о н а в с в о ю іс тори ч н у м іс і ю, с та юч и д л я наступних поколінь символом п о т у ж н о г о , з а м о ж н о г о правителя, якого меч вищербив м у ри к иєва, а за л ізні стовпці значи л и межі держави да леко на заході. Дл я людей, що жили сто років пізніше, став він свого

ПоЛьЩа ПястіВ

8

Rozszerzając tereny swego państwa Mieszko zajął Pomorze Zachodnie, odebrał Czechom Śląsk, a prawdopodobnie i Ziemię Krakowską.

Mieszko zmarł w 992 roku, a po jego śmierci rządy objął najstarszy syn Bolesław, zwany później Chrobrym. Pierwsze lata rządów Bolesława Chrobrego upłynęły pod znakiem umacniania państwa. Ważnym momentem było pojawienie się w naszym kraju biskupa praskiego, Wojciecha. Przybył on do Polski w celu podjęcia pracy misyjnej wśród pogan i został przez księcia polskiego skierowany do Prus. Wojciech ochrzcił pewną liczbę mieszkańców Gdańska, po czym udał się do Prus, gdzie 23 kwietnia 997 roku poniósł śmierć męczeńską. Chrobry wykupił jego ciało z rąk Prusów i umieścił je w kościele gnieźnieńskim.

Śmierć znanego we Włoszech biskupa odbiła się echem w całej Europie, toteż Wojciech został natychmiast kanonizowany. W marcu 1000 r. do Gniezna przybył cesarz Otton III. W czasie pobytu w Gnieźnie cesarz Otton III uznał w Bolesławie głównego sojusznika w dziele jednoczenia Europy i zgodził się na powołanie przy grobie św. Wojciecha polskiej, niezależnej prowincji kościelnej.

Podniesienie Gniezna do rangi arcybiskupstwa, umieszczenie tu relikwii św. Wojciecha, uroczyste przyjęcie oraz pobyt w stolicy cesarza, wszystko to sprawiło, że w innych krajach Europy zaczęto zwracać uwagę na państwo, które nazwano Polonia – Polska. Następowała popularyzacja Polski w świecie chrześcijańskim.

Po przedwczesnej śmierci Ottona III, umiejętnie prowadzone przez Bolesława wojny, przyniosły Polsce nie tylko nowe zdobycze terytorialne, ale stworzyły pozycję państwa silnego i groźnego dla ewentualnych przeciwników, nawet dla nowego cesarza. Bolesław, tocząc liczne wojny z Niemcami, rozszerzył swe posiadłości o tereny leżące pomiędzy Polską a Niemcami, przejściowo władał Czechami, zajął Grody Czerwieńskie, zdobył Kijów i  osadził na tronie kijowskim męża jednej ze swoich córek. Legenda głosi, że zdobywając Kijów uderzył mieczem w tzw. Złotą Bramę, wyszczerbiając go na kamiennym murze. Miecz ten, zwany potem Szczerbcem, miał odtąd służyć jako miecz koronacyjny.

Pod koniec swego panowania Bolesław wszczął w Rzymie starania o koronację na króla. Zgodę taką uzyskał od papieża Jana XIX, a uroczysta koronacja odbyła się w roku 1025.

Bolesław Chrobry spełnił swą misję dziejową, stając się dla późniejszych pokoleń symbolem potężnego, zamożnego władcy, którego miecz szczerbił mury Kijowa, a słupy żelazne znaczyły granice państwa daleko na zachodzie. Dla ludzi żyjących sto lat później stał się swego rodzaju wzorem do naśladowania, symbolem szczególnie żywym w okresach, kiedy państwu polskiemu zagrażało rozbicie czy upadek.

9

Kiedy tron obejmował Mieszko II, syn Bolesława I Chrobrego, Polska była już państwem rozległym, o  sprawnym aparacie administracyjnym. Niestety, wojny domowe, które raz po raz wstrząsały krajem, znacznie osłabiły znaczenie Polski. W konflikty między Piastami wmieszały się państwa ościenne, co doprowadziło nie tylko do utraty korony, ale także części terytoriów, ponownej podległości wobec cesarstwa niemieck iego i  rozprzężenia wewnętrznego. Polska bezpowrotnie utraciła Łużyce, Milsko, Morawy, a Grody Czerwieńskie zajęli wówczas Rusini. Czesi złupili Gniezno w 1038 roku i przyłączyli do swego państwa Śląsk. Także Mazowsze podjęło próbę uniezależnienia się. W konsekwencji nastąpił upadek chrześcijaństwa.

Dopiero pod rządami Kazimierza - syna Mieszka II, Polska wróciła do równowagi. Książę, zwany przez potomnych Odnowicielem, dzięki pomocy cesarza Konrada i umiejętnie zawieranym sojuszom (głównie z Rusią Kijowską) przywrócił jedność administracyjną kraju, odzyskał Śląsk, Mazowsze i Pomorze. Wzrosło też znaczenie Polski na arenie międzynarodowej. Politykę ojca kontynuował Bolesław II Śmiały. Władca ten, dzięki zaangażowaniu się po stronie papiestwa w konf likcie o inwestyturę oraz wyjątkowym talentom militarnym odbudował prowincję kościelną, liczącą 5 biskupstw, a  także odzyskał w 1076 r. koronę królewską. Decydował również o obsadzaniu tronów Rusi, Węgier i skutecznie powstrzymywał ekspansję cesarstwa niemieckiego na wschód. Przez 20 lat Bolesław Śmiały z powodzeniem rządził Polską.

Jednak Bolesław II w 1079 r. straci ł tron na skutek buntu opoz yc j i wew nęt r zne j . Nie bez znacz en ia by ł t u ta k ż e konf likt króla z biskupem krakowskim Stanisławem, który g roz i ł k rólow i k l ąt wą za ok r utne postępowan ie wobec poddanych. Ostre słowa biskupa zostały uznane za zdradę. W akcie zemsty zosta ł on skazany przez k róla na śmierć przez poćwiartowanie. W wyniku tych wydarzeń Bolesław II stracił poparcie Kościoła katolickiego. Sprawa św. Stanisława stanowi jeden z najciemniejszych epizodów historii Polski.

Sprawa św. Stanisława stanowi jeden z najciemniejszych epizodów historii Polski. Rządy po Bolesławie Śmiałym objął jego młodszy brat Władysław Herman. Gdy zmarł on w roku 1102, kraj podzielono na dwie część, które we władanie wzięli jego synowie Zbigniew i Bolesław zwany Krzywoustym. Po wielu konfliktach między braćmi, ostatecznie to Bolesławowi udało się objąć rządy nad całym krajem. Okres panowania Bolesława Krzywoustego nie powstrzymał upadku Polski. Władca ten, słynący z talentów militarnych przed śmiercią w 1138 r. postanowił podzielić kraj między synów, którzy otrzymali swoje dzielnice dziedzicznie. Okres rozbicia dzielnicowego trwał przez ponad 150 lat - znaczenie polityczne Polski osłabło, a silną pozycję w Europie odzyskała dopiero w I połowie wieku XIV. W tym jednak okresie dokonały się korzystne zmiany w dziedzinie stosunków społecznych

роду взірцем до наслідування, символом особливо актуальним в період, коли польській державі загрожували поділи та падіння.коли престол обійняв мешко II - син Болеслава і Хороброго, г р о м а д я н с ь к і в і й н и , щ о в и б у х а л и що ра з у д е р ж а в і , зн ач но пос л аби л и зн ачен н я Пол ьщ і. Л и ше за па н у ва н н я с и н а ме ш к а I I – к а з и м и ра , П о л ь щ а п о в е р н у л а с ь д о рі внов а г и . Пол іт и к у бат ьк а п р о д о в ж у в а в Б о л е с л а в I I с м і л и в и й . Ц е й п р а в и т е л ь в и р і ш у в а в х т о з а с і д а т и м е н а т р о н а х Р у с і , У г о р щ и н и т а е ф е к т и в н о п і д т р и м у в а в експансію Німецького цісарства на схід. Наступний правитель - Болеслав кривоустий вирішив поді л ити країну помі ж синів, котрі отримали свої князівства у спадку. Період роздробленості п о л ь с ь к о ї д е р ж а в и т р и в а в більш ніж 150 років - політичне з н а ч е н н я П о л ь щ і о с л а б л о , а с и л ь н у п о з и ц і ю в Є в р о п і п о л ь с ь к а д е р ж а в а з д о б у л а л и ше в перш і й полови н і X I V століття. В об’єднанні держави в а ж л и в у р о л ь в і д і г р а л а католицька церква. Лише князю Владиславу Локеткові вдалось об’єднати більшість польських земель, а в 1318 році у кракові ві дбул ас ь його корона ц і я на короля Польщі, при чому місто о т ри м а ло зн ачен н я с т ол и ц і держави. За часі в па н у ва н н я ос та н н і х П яс т і в: корол і в Вл а д ис л а в а Локетка та казимира Великого, значна частина польських земель

10

i gospodarczych. Tworzyły się pierwsze polskie miasta i powstawało wiele wsi. Stosowanie pieniądza przy wymianie handlowej stawało się powszechne. Powstały dziesiątki klasztorów zakładanych zwłaszcza przez cystersów i benedyktynów, a chrystianizacja społeczności polskiej dokonywała się systematycznie.

Pod koniec X III w. odż y ła myś l odzyskania korony d la najsilniejszego z książąt dzielnicowych i ponownego zjednoczenia ziem polskich. Plan ten zyskiwał poważne poparcie społeczne. W dziele zjednoczenia znaczną rolę odegrał Kościół katolicki. To on właśnie obawiał się utraty niezależności prowincji polskiej na rzecz Niemiec i stawał się głównym orędownikiem jedności państwa. Jednak realizacja misji jednoczenia państwa nie była łatwa. Dopiero księciu Władysławowi Łokietkowi, udało się zjednoczyć większość ziem polskich i w 1318 r. w Krakowie, koronował się na króla Polski, który tym samym wyraźnie uzyskał charakter stolicy państwa. W przekazach do dziś Władysław Łokietek zajmuje szczególne miejsce, jako ten dobry książę, który potrafił odbudować Państwo Polskie.

Za panowania ostatnich Piastów: królów Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego większość ziem polskich została na nowo zjednoczona. Polska stała się państwem silnym, sprawnie zarządzanym, uczestniczącym aktywnie w życiu politycznym, gospodarczym i kulturalnym Europy. W tym właśnie okresie, w 1364 r. powstał w Krakowie uniwersytet (drugi po praskim w Europie Wschodniej), zaś sama stolica Polski ogrywała rolę jednego z centrów dyplomatycznych. W 1364 r. odbył się w niej zjazd monarchów, na który przybyli cesarz Karol IV, król węgierski Ludwik, król duński Waldemar IV, szereg książąt śląskich i inni. Głównym problemem współczesnego państwa były nieustanne konf likty z Czechami o Śląsk i z Zakonem Krzyżackim, który osadzony przez księcia Konrada Mazowieckiego w 1226 r. na Ziemi Chełmińskiej, zdołał podbić Prusy, a następnie utworzyć silne państwo stale zagrażające polskim granicom.

Pokojowa polityka Kazimierza Wielkiego zapewniła narodowi prawie nienaruszony przez trzydzieści kilka lat pokój. Ważniejszym jednak dziełem było przeprowadzenie przez króla unif ikacji rozbitego tak niedawno na drobne księstwa państwa. Pierwszym osiągnięciem w tej dziedzinie było stworzenie urzędów centralnych, które w głównym zrębie dotrwały do ostatnich lat niepodległości państwa polsk iego. Opierając się na prawie zw yczajow ym wprowadzono nowe postanowienia prawne. Król uporządkował także sprawy monetarne oraz podjął prace fortyfikacyjne, wznosząc na granicach ponad 50 zamków i umacniając wiele miast.

Pod koniec panowania Kazimierza Wielkiego Polska to państwo duże, liczące 270 000 km2, czyli dwa razy większe od obszaru państwa, które obejmował po swoim ojcu.

знову була об’єднана. Пол ьща с т а л а с и л ь н о ю , е ф е к т и в н о к е р о в а н о ю д е р ж а в о ю , с т а л а а к т и в н и м у ч а с н и к о м пол ітичного, економічного та к ул ьт у рного ж и т тя Європ и . саме у цей період в 1364 році засновано університет у кракові (д р у г и й п і с л я П р а з ь к о г о у с х і д н і й Єв р оп і), а с т ол и ц я Польщі відігравала роль одного з дипломатичних центрів.

11

Wraz z zejściem w 1370 r. ze sceny historycznej Kazimierza Wielkiego wygasła główna linia Piastów, tron polski objęli sprzymierzeni i  skoligaceni z Piastami Andegawenowie Węgierscy – król

Ludwik Węgierski i jego córka Jadwiga. Zagrożenie ze strony Zakonu Krzyżackiego skłoniło wtedy Polskę do zawarcia sojuszu z Litwą. Uwieńczeniem rokowań był ślub małoletniej Jadwigi, koronowanej na króla Polski z Wielkim Księciem Litewskim Jagiełłą oraz unia obu państw w Krewie w  1385 r.

Dynastia Jagiellonów władała państwem polsko-litewskim przez następne dwieście lat, tworząc w pewnym momencie (II połowa XV w.) jedno z największych imperiów europejskich – Jagiellonowie rządzili w Polsce, na Litwie, w Czechach i na Węgrzech. Panowanie Władysława Jagiełły powszechnie kojarzy się z wielkim sukcesem militarnym – rozgromieniem wojsk Zakonu Krzyżackiego pod Grunwaldem w 1410 r. Niestety, zwycięstwo to nie zostało wykorzystane – Krzyżacy zdołali obronić Malbork i mimo kolejnych porażek w polu, potęga Zakonu nie została złamana. Kilkadziesiąt lat później doszło do kolejnego starcia, wybuchła wojna trzynastoletnia.Wtedy to udało się odzyskać Pomorze Gdańskie i zlikwidować zagrożenie, jakie dla państwa polskiego stanowił Zakon Krzyżacki. Z czasem państwo zakonne uległo sekularyzacji i stało się lennem polskim. Pojawiło się jednak kolejne niebezpieczeństwo. Na wschodzie wyrosła potęga, która przez następne 500 lat miała być nierozerwalnie związana z dziejami Polski – Wielkie Księstwo Moskiewskie. Jagiellonom nie udało się również uratować Węgier, które na 200 lat znalazły się pod panowaniem tureckim.

PolSka JagIellonóW

В 1370 році під час того, як з історичної сцени від ходив

кази мир Вел ик ий пол ьськ ий т р о н о б і й н я л и с о ю з н и к и Пястів - Угорські андегавени: король Людовик Угорський та його дочка яд віга. Загроза зі сторони тевтонського ордену спон у ка ла Пол ьщ у до вст у п у у союз із Литвою. Результатом переговорів ста ло одруженн я н е п о в н о л і т н ь о ї я д в і г и , коронованої на короля Польщі, із Великим князем Литовським ягайлом та створення унії з обох держав підписаної у 1385 році в місті крево.Д и наст і я ягел лон і в п ра ви л а П о л ь с ь к о - Л и т о в с ь к о ю державою впродовж наступних 200 років, створивши у другій п о л о в и н і X V с т о л і т т я од н у з н а йбі л ьш и х є в р опе йс ьк и х і м пері й – я гел лон и п ра ви л и в П о л ь щ і , Л и т в і , ч е х і ї т а У г о р щ и н і . П а н у в а н н я Владислава II ягай ла зага лом а с о ц і ю є т ь с я з в е л и к и м

ПоЛьЩа ягеЛоНіВ

12

військовим успіхом – розгромом ві йськ тевтонського орден у під грюнва льдом у 1410 році. останній король з ягеллонської д и насті ї – си гізм у н д а вг уст п е р е д с м е р т ю с п р о м і г с я довести до об’єднання, злучених до ц ього час у персона л ьною у нією, Пол ьщі та Л итви у Річ П о с п о л и т у о б о х Н а р о д і в , однак правити цією державою мали вже володарі, яких вибирав «ш л я хецьк ий народ» під час вільних виборів. Річ Поспол ита обох Народів б у л а б а г а т о н а ц і о н а л ь н о ю державою. Післ я Люблінської Унії Річ Посполита складалась з д в ох д е р ж а в: Пол ь щ і , я к у називали короною та Великого князівства Литовського.

12

Podobnie jak w przypadku Piastów, także Jagiellonowie zeszli ze sceny historycznej z powodu braku legalnego następcy. Król Zygmunt August przed śmiercią zdołał jeszcze doprowadzić do zjednoczenia (połączonych dotychczas unią personalną) Polski i Litwy w Rzeczpospolitą Obojga Narodów, ale rządzić tym państwem mieli już władcy wybierani w czasie wolnej elekcji przez „naród szlachecki”.

R z e c z p o s p o l i t a O b o j g a N a r o d ó w b y ł a p a ń s t w e m wielonarodowościowym. Od unii lubelskiej Rzeczpospolita składała się z dwóch państw: Polski określanej jako Korona i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jednak ani jedno ani drugie państwo nie było jednolite narodowościowo. Polacy stanowili około 40% ludności Korony, obliczanej w II połowie XVI w. na ok. 8 mln mieszkańców.

Na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego dominującym politycznie narodem byli Litwini, mówiący głównie po litewsku, jednak używający języka urzędowego – białoruskiego. Przyjmuje się, że mieszkało tam ok. 1,3 mln Litwinów. Z czasem, zachowując poczucie swej odrębności szlachta litewska przyjęła język polski jako własny. Język litewski pozostał w użyciu u ludności wiejskiej. Białorusini stanowili ok. 1,8 mln mieszkańców księstwa. Także szlachta białoruska uległa silnej polonizacji.

W XVI w. Polska osiągnęła szczyt swej świetności politycznej i gospodarczej, stając się mocarstwem na skalę europejską. Był to jednocześnie złoty wiek kultury polskiej. Popularne wśród polskiej szlachty i bogatego mieszczaństwa studia na włoskich uniwersytetach przyczyniły się do rozpropagowania w Polsce idei włosk iego renesansu i  humanizmu. Z  renesansowych wzorów czerpała w ogromnym stopniu ówczesna architektura. Według projektu włoskich architektów Bartolomeo Berecciego i   Fra nc i s zk a z   F lorenc j i w  pie r w sz e j połow ie X V I w. przebudowano królewską siedzibę na Wawelu, powstały ponadto liczne siedziby magnackie w stylu renesansowym: Janowiec, Baranów Sandomierski, Ogrodzieniec, Niepołomice, wybudowano Zamość jako doskonałe miasto renesansowe. Renesansowe ratusze zachowały się do dziś między innymi w Poznaniu, Sandomierzu i Szydłowcu.

Złoty Wiek przyniósł popularyzację języka polskiego w administracji, a także w poezji i prozie, do czego w znacznym stopniu przyczyniła się działalność Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Łukasza Górnickiego, Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego i Stanisława Orzechowskiego.

13

RZeCZPoSPolITa oboJga naRodóW

Річ ПосПоЛита оБоХ НаРоДіВ

Pierwsza wolna elekcja odbyła się wiosną 1573 r. O tron polski postanowili walczyć: władca Moskwy Iwan IV Groźny, książę Ernest Habsburg i brat króla Francji, Henryk Walezy. Zwyciężył ten ostatni, ale nie był to

wybór szczęśliwy. Król nierozumiejący kraju, którym przyszło mu w ładać , skorzysta ł ze śmierc i brata , Karola I X , i  po zaledwie czterech miesiącach panowania uciekł z Krakowa do Francji, gdzie zasiadł na tronie jako Henryk III.

Po rocznym bezkrólewiu szlachta polska w ybrała na k róla siostrę Zygmunta Augusta, Annę Jagiel lonkę, nakazując jej równocześnie poślubienie księcia siedmiogrodzkiego Stefana Batorego. Batory okazał się władcą energicznym. W szybkiej kampanii rozstrzygną ł na korzyść Polsk i konf l ikt z Rosją o Inf lanty, uporządkował także sprawy wewnętrzne i wzmocnił autorytet władzy królewskiej.

Po śmierci Batorego królem został obrany wnuk Zygmunta I Starego, królewicz szwedzki Zygmunt, pierwszy polski król z dynastii Wazów. Panujący przez 70 lat Wazowie (Zygmunt III, Władysław IV, Jan Kazimierz) utrzymali co prawda prestiż Polski, jako wielkiego i poważnego kraju europejskiego, ale niestety wplątali królestwo w serię konf liktów militarnych, nie zapobiegli krwawej wojnie domowej na Ukrainie i dopuścili do znacznego wzrostu wpływu magnaterii.

Od początku XV II w. Polska nieustannie znajdowała się w stanie wojny z którymś z sąsiadów. Zwycięstwa militarne (1605 r. K i rcholm - z w yc ię st wo nad Sz wedami, 1610 r. K ł u s z y n – n a d R o s j a n a m i , w   n a s t ę p s t w i e k t ó r e g o z a j ę to i   ok up ow a no p r z e z d w a l a t a Mo sk w ę , 1621 r . Chocim – nad Turcją) przeplata ły się z k lęskami (1612 r. – z a ł a ma n ie s i ę p o l sk ie j i nte r wenc j i w  Ros j i , 162 0 r.

Пе р ш і в і л ь н і в и б о р и відбул ися навесні у 1573

р о ц і . П е р е м і г б р а т к о р о л я Ф р а н ц і ї ге н р і х . В ж е п і с л я чот и ри м іс я ч ного па н у ва н н я к о р о л ь у т і к і з к р а к о в а д о Фра н ц і ї , де обі й н я в п рес тол як генріх III. Польська шл яхта о б р а л а к о р о л е м с е с т р у си г і зм у н д а а вг ус та - а н н у, н а к а з у ю ч и ї й в и й т и з а м і ж з а с е м и г о р о д с ь к о г о к н я з я с т е ф а н а Б а т о р і я . Б а т о р і й бу в енерг і й н и м п ра ви те лем. В ш ви д к і й к а м па н і ї ви рі ш и в на корис т ь Пол ьщ і конфл і кт із Росією в сп ра ві інфл янті в, у п о р я д к у в а в в н у т р і ш н і сп ра ви та зм і ц ни в а вторитет королівської влади.

Післ я смерті Баторія королем був обраний внук сигізмунда і старого, шведський королевич сигізмунд, перший польський к о р о л ь і з д и н а с т і ї В а з і в . Пра вл я чи впродовж 70 рок ів династія Вазів (сигізмунд ііі, Вл а д ис л а в I V, я н к а з и м и р) утримали, що правда престиж Пол ьщі як вел икої і пова ж ної європейської держави, а ле на жа л ь вп лу та л и корол і вст во в

14

– klęska w bitwie z Turkami pod Cecorą, 1648 r. – seria porażek w czasie powstania Kozaków Chmielnickiego na Ukrainie). Nie mogło to pozostać bez wpływu na sytuację wewnętrzną kraju: kraj był niszczony, skarb pustoszał, zrywane były sejmy, rosła szlachecka opozycja wobec władzy królewskiej. Kulminacją nieszczęść okazał się okres „potopu” szwedzkiego w  latach 1655-1660, kiedy nasz kraj musiał stawić czoła równoczesnemu najazdowi wojsk szwedzkich, rosyjskich, (1654 – 1667; w 1655 r. Rosjanie spalili Wilno), kozackich, pruskich i siedmiogrodzkich. Choć wojna ta zakończyła się zwycięstwem – Polska wyszła z niej bardzo zniszczona i osłabiona wewnętrznie. Warto wspomnieć, że pamięć tej wojny zapadła głęboko w świadomości Polaków i  jeden z  jej epizodów, mianowicie wyprawa wojsk polskich pod wodzą hetmana Czarnieckiego do Danii, trafiła potem do hymnu narodowego. Pod naciskiem prądów kontrreformacyjnych i w wyniku wojen z państwami rządzonymi przez innowierców, (prawosławna Rosja, protestancka Szwecja), zanikać zaczęła tolerancja rel igijna, wybuchały bunty szlachty i magnaterii zwane rokoszami, a w 1665 r. doszło do wojny domowej, która doprowadziła do abdykacji w 1668 r. króla Jana Kazimierza.

Po k i l k u l e t n i m p a n o w a n iu k r ó l a M ic h a ł a K o r y b u t a Wiśniowieck iego tron polsk i obją ł bohater wojen z Turcją hetman Jan Sobiesk i . Sumiennie w ykszta łcony, znając y z autopsji stosunki zachodnioeuropejskie, wojskowy i wybitny dowódca. Większość swego panowania poświęc i ł wojnie z Turcją , która zagraża ła południow ym terenom państ wa polsk iego. Obejmował rządy w wyjątkowo ciężkiej sy tuacji we w nę t r zne j . Pr z y sz ło mu w ładać k r a jem sk łócony m, wst r z ą sany m wa l k ami f ra kc j i magnack ich , os łabiony m ter y tor ia ln ie . Św ietne sukcesy mi l ita rne , jak w  1683 r. pod Wiedniem nad Turkami wprowadziły go do panteonu największych wodzów. Nie zdołał jednak uporządkować spraw państwow ych. Także w dziedzinie dyplomacji nie odniósł sukcesów, Polska straci ła na rzecz Rosji połowę Ukrainy. Sojusze z Francją i Austrią nie przyczyniły się do poprawy sytuacji politycznej. Wraz ze śmiercią Jana III Sobieskiego w 1696 r. zakończy ł się okres szlacheck i Rzeczypospol itej – odtąd dec ydującą rolę w  pa ńst w ie odg r y wa ły koter ie magnackie.

Śmierć Jana III Sobieskiego otwierała nowy rozdział w historii Rzeczpospolitej. Czasy panowania na tronie polskim saskiej dynast i i Wet t inów: Augusta I I i  Augusta I I I , to przede wszystk im upadek znaczenia mi l ita rnego i  pol it ycznego Rzeczypospol itej. Udzia ł w wojnie północnej (1702-1721) przyniósł kolejne zniszczenia, a ponadto od tego momentu ościenne mocarstwa zaczęły ingerować w wewnętrzne sprawy Polski. Jednak w sytuacji, w której zachowanie neutralności wobec konfliktu rosyjsko-szwedzkiego było niemożliwe, udało się nie tylko utrzymać jedność terytorialną państwa, ale także

серію військових конфліктів. Від початку XVII століття Польща б е з п е р е р в н о п е р е б у в а л а у стані війни з одним із сусідів. В і й с ь к о в і п е р е м о г и (16 0 5 рі к к ірхол ьм - перемога на д ш ве д а м и, 1610 рі к к лу ш и н - над росіянами, в наслідок чого було за хоп лено та ок у повано впродовж двох років москву, у 1621 році Хотин - перемога над туреччиною) переплітались із поразками (1612 рік – перелом пол ьської інтервенції в Росі ї, 162 0 рі к - по ра з к а в би т в і з турками під Цецорою, 1648 рік - серія поразок під час повстань к о з а к і в Х м е л ь н и ц ь к о г о н а Ук ра ї н і). кул ьм і на ц ією л и х а ви я ви вс я період ш ведс ького «потоп у» в 1655-1660 рр., кол и на ш і й кра їн і д о в е л о с я с т а в и т и о п і р в т о р г н е н н ю шведського, російського (в 1655 р о ц і р о с і я н и с п а л и л и В і л ь н ю с ) , козацького, прусського т а с е м и г о р о д с ь к о г о в і й с ь к . Н е з в а ж а ю ч и н а т е , щ о ц я в і й н а закінчилась перемогою, - П о л ь щ а в и й ш л а з н е ї ду ж е з н и щ е н а т а внутрішньо ослаблена. П і с л я а б д и к а ц і ї у 1668 роц і корол я я на к а з и м и р а п р о т я г о м к і л ькох рок і в па н у ва в м и х а й л о к о р и б у т Ви ш нев ец ьк и й, п іс л я я к о г о т р о н о б і й н я в п е р е м о ж е ц ь в о є н з т у р к а м и г е т ь м а н я н с о б є с ь к и й . с в о є п ра вл інн я корол ь п рисвяти в в і й н і з т у р е ч ч и н о ю , я к а з а г р о ж у в а л а п і в д е н н и м територіям польської держави. Н е з в а ж а ю ч и н а с е р і ю мілітарних перемог, як згадана

15

zapobiec upadkowi cywilizacyjnemu i  kulturalnemu kraju. Choć Polska była słaba i zależna od sąsiadów, była wciąż dość szybko rozwijającym się gospodarczo krajem europejskim. Od lat trzydziestych nastał w Rzeczypospolitej, jeszcze do niedawna niszczonej l icznymi wojnami, blisko 35-letni okres spokoju i rozwoju gospodarczego, który został przywitany z wielkim zadowoleniem przez społeczeństwo. Wszelkie próby naprawy stosunków wewnętrznych kończyły się jednak porażką, nie tylko ze względu na zakulisowe interwencje Rosji, Prus i Austrii, ale przede wszystkim z powodu walk obozów magnackich, coraz bardziej uzależnionych także finansowo od obcych mocarstw.Polska Jagiellonów, rozszerzywszy się na kraje litewskie i ruskie, wniosła do nich język polski jako język wyższej kultury, który został ojczystym językiem całej warstwy szlacheckiej i mieszczaństwa. Jednocześnie pozostawiła ona w rękach niemieckich Śląsk, dawną rdzennie polską ziemie piastowską i nie dążyła do oparcia się o brzeg Bałtyku, straciła z wyjątkiem ujścia Wisły, całe niezbędne dla przyszłości Państwa pobrzeże.

в 1683 році битва під Віднем з турками – не вдалося йому все таки упорядкувати державних с п р а в . По л ь щ а в т р а т и л а н а користь Росії половину України.

с м е р т ь я н а I I I с о б є с к о г о в і д к р и в а є н о в и й р о з д і л в історії Речі Поспол итої. часи п а н у в а н н я н а п о л ь с ь к о м у престолі саксонської династії Веттінів - августа II та августа I I I , ц е п е р ш з а в с е п а д і н н я м і л іт арног о т а пол іт и ч ног о значення Речі Посполитої.

16

Panowanie ostatniego króla Rzeczypospolitej Obojga Narodów Stanisława Augusta Poniatowskiego było pełne sprzeczności. Z jednej strony był on władcą uległym wobec Rosji, dzięki poparciu której został wybrany królem,

zależnym od obozu Czartoryskich (tzw. „Familii”), z drugiej za jego czasów Polska przeżywa okres rozkwitu kulturalnego. Wówczas ukazały się dzieła historyczne Adama Naruszewicza, satyry i poematy biskupa Ignacego Krasickiego, rozpoczął działalność Teatr Narodowy, którego twórcą był Wojciech Bogusławski, Warszawa - od czasów Zygmunta III stolica Polski - stała się jednym z centrów sztuki klasycyzmu, przykładem jest pałac i park - Łazienki Królewskie. Jednym z autorów słynnej „Encyklopedii” Diderota był Polak - Michał Ogiński. Pisma polityczne tego okresu m.in. Stanisława Staszica i Hugona Kołłątaja, szerzyły te same idee, które można było spotkać we Francji czy Anglii. Przeprowadzono reformę szkolnictwa, nad którą czuwało utworzone w 1773 r. nowoczesne ministerstwo edukacji – Komisja Edukacji Narodowej.

Jednocześnie państwo - coraz słabsze - nie było w stanie obronić się przed dążeniami sąsiednich mocarstw. Najpierw w 1772 r. Rosja, Prusy i Austria dokonały pierwszego rozbioru Polski. Rzeczpospolita straciła 30% terytorium i 35% ludności, pozostała jednak nadal wielkim państwem europejskim (520 tys. km2). W latach dziewięćdziesiątych XVIII w. wprowadzono reformy wewnętrzne, które miały zapobiec likwidacji niepodległego państwa. Uporządkowano system rządzenia państwem, nastąpił rozwój życia gospodarczego i kulturalnego. 3 maja 1791 r. Sejm Rzeczypospolitej Obojga Narodów uchwalił ustawę zasadniczą, nazwaną później Konstytucją 3 Maja. Konstytucja zajęła się

konIeCPIeRWSZeJ

RZeCZyPoSPolITeJПаДіННя і Речі ПосПоЛитої

Пр а в л і н н я о с т а н н ь о г о корол я Реч і Поспол итої

о б о х Н а р о д і в с т а н і с л а в а а вг уста Пон ятовського було переплетене суперечностями. З о д н о г о б о к у , б у в в і н п ра ви те ле м пок ірн и м Рос і ї , з і н шого бок у - за його час і в По л ь щ а п е р е ж и в а л а п е р іод к ул ьт у рного розк віт у. В той же час держава, що раз слабша, не бул а в змозі п ро т ис тоя т и прагненн ям с усід ні х держав. У 1772 році Росі я, Пруссі я та а в с т р і я д о к о н а л и п е р ш о г о поділу Польщі. Річ Посполита в т р а т и л а 3 0 % т е р и т о р і ї . В р е з у л ь т а т і п р о в е д е н о вн у трішні реформи, як і ма л и запобігти ліквідації незалежної д е р ж а в и . 3 т р а в н я 17 91 р . сей м Реч і Пос пол и тої обох Н ар од і в п ри й н я в о с новн и й з а к о н , я к и й б у в п і з н і ш е н а з в а н и й к о н с т и т у ц і є ю 3 тра вн я . Зл і к в і д ов а но под і л держави на корон у та Л итву. З а п р о в а д ж е н о п р и н ц и п монтеск’є про триступеневість

17

zarówno sprawami społecznymi, jak i ustrojem politycznym państwa. Zniesiono podział kraju na Koronę i Litwę. Wprowadzono zasadę Monteskiusza o trójpodziale władz – ustanowiono władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Polska sta ła się prekursorem konstytucjonalizmu europejskiego, Konstytucja 3 Maja była pierwszą konstytucją na kontynencie europejskim.

Uchwalenie konsty tucji ponownie sk łoniło Rosję i  Prusy, zaniepokojone wizją silnej Polski, do interwencji. Mimo silnego oporu Polska uległa znacznej przewadze państw ościennych i w 1793 r. doszło do drugiego rozbioru Polski. Tym razem wydatną pomocą służyli zaborcom rodzimi zdrajcy z zawiązanej magnackiej konfederacji targowickiej, która weszła do historii pod nazwą Targowicy. 23 stycznia 1793 r. Rosja i Prusy podpisały konwencję podziałową. Na jej podstawie Prusy zajęły Wielkopolskę i Kujawy, w sumie 53 tys. km2. Rosja zajęła znacznie większe obszary. W jej ręce dostały się tereny południowo-wschodnie dawnej Korony oraz część ziem białoruskich i litewskich, w sumie 250 tys. km2.

Pozostałe po drugim rozbiorze państwo polskie liczyło ok. 4 mln mieszkańców na obszarze 212 tys. km2. Ostateczny cios polskiej niepodległości zadany został po stłumieniu antyrosyjskiego powstania, które wybuchło w 1794 r. pod wodzą Tadeusza Kościuszki. Popularny i mężny „Naczelnik Narodu” gen. Tadeusz Kościuszko (obok gen. Kazimierza Pułaskiego - słynny bohater wojny o niepodległość USA), przegrał po kilku sukcesach decydującą bitwę pod Maciejowicami i dostał się do niewoli rosyjskiej.

W 1795 r. Rosja, Austria i Prusy podzieliły Rzeczypospolitą pomiędzy siebie, zmuszając Stanisława Augusta do abdykacji. Rosja zajęła Litwę, terytoria białoruskie, zachodni Wołyń (razem 120 tys. km2), Austria – Kraków i tereny po Pilicę, Wisłę i Bug (47 tys. km2). Prusy – ziemię po Pilicę, dolny Bóg i Niemen (48 tys. km2). Warszawa znalazła się pod panowaniem Prus. Od tego momentu nazwa Polska miała zostać na wieki wymazana z mapy Europy. Europa jednak nie przejęła się dokonanym faktem. Trzy mocarstwa zaborcze zobowiązały się, „że nigdy nie wprowadzą do swych tytułów imienia ani łącznego określenia – Królestwo Polskie – które zniesione będzie na zawsze”. Dla kraju zaczął się ciemny okres życia pod berłem zaborców, a problem czy pozbawiony państwa naród zdoła przetrwać okres niewoli, dla wielu współczesnych Polaków nie był jasny. Na szczęście znaleźli się ludzie gotowi walczyć o utrzymanie ducha narodowego i to zarówno w drodze walki, jak i działalności kulturalnej.

влади: законодавчу, виконавчу т а с у д о в у . П о л ь щ а с т а л а п рек у рсором є вропейс ького к о н с т и т у ц і о н а л і з м у , к о нс т и т у ц і я 3 т р а в н я б ул а п е р ш о ю к о н с т и т у ц і є ю н а європейському континенті.У х в а л е н н я к о н с т и т у ц і ї п о в т о р н о с п о н у к а л о Ро с і ю т а П р у с с і ю , с т у р б о в а н и х майбутнім зміцненням Польщі, в т р у т и т и с ь т а в 17 9 3 р о ц і провести другий поділ Польщі. о с т а н н і й уд а р н а п о л ь с ь к у незалежність був заданий після р о з г р о м у а н т и р о с і й с ь к о г о пов с т а н н я, я ке виб у х н ул о в 1794 році під команду ванн ям тадеу ша костюшко. Відомий т а м у ж н і й « Н а ч а л ь н и к Н а р о д у », г е н е р а л Ta д е у ш koстюшко, попри низку успіхів, п р о г р а в в и р і ш а л ь н у б и т в у п і д ma цє йови ча м и (1794) та потрапив у російський полон.У 1 7 9 5 р . Р о с і я , а в с т р і я т а П р у с с і я п о д і л и л и Р і ч П о с п о л и т у м і ж с о б о ю , зму шу ючи корол я станіслава а вг ус т а до абд и к а ц і ї . Рос і я з а й н я л а Л и т в у, б і л о р у с ь к і т е р и т о р і ї , з а х і д н у В о л и н ь , а вс т рі я - кра к і в та зем л і по р і ч к у П і л і ц у, В і с лу т а Бу г. Пруссія - землю по річку Піліцу, нижній Буг та Німан. Варшава опинилась під владою Пруссії. З цього моменту назва Польща м а л а б у т и с т е р т о ю з к а р т и Європи.

18

PolSkaW nIeWolIПоЛьЩа В НеВоЛі

Przełom XVIII i XIX w. przyniósł nadzieje na odzyskanie niepodległości związane z  sukcesami mil itarnymi francuskiego generała Napoleona Bonaparte. Utworzone we Włoszech przez Józefa Wybickiego i gen. Henryka

Dąbrowskiego oddziały Legionów Polskich walczyły w wielu bitwach epoki napoleońskiej, mając nadzieję przez Austrię przejść do Polski. Nadziejom tym dał wyraz powstały latem 1797 r. „Mazurek Dąbrowskiego”. Pieśń głosząca, że „Polska nie umarła, póki my żyjemy”, wyrażająca nadzieję, że legiony dojdą do ziemi polskiej, stała się iskrą rozpalającą energiczne jednostki w kraju, a z czasem awansowała do rangi hymnu narodowego.

W tym samym czasie książę Adam Czartoryski, ówczesny minister spraw zagranicznych Rosji, przygotowywał plan odrodzenia państwa polskiego pod berłem cara Rosji Aleksandra I. Podział na zwolenników współpracy ze Wschodem lub z Zachodem utrzymał się przez dziesięciolecia i wielokrotnie wpływał na losy Polski.

Napoleon I cesarz Francuzów w części spełnił pokładane w nim nadzieje. Po pokonaniu Austrii i Prus, utworzył w 1807 r. z części ziem dawnej Rzeczypospolitej Księstwo Warszawskie. Pomógł też utworzyć Polakom własną armię pod wodzą bratanka ostatniego króla Polski księcia Józefa Poniatowskiego. Wojska polskie uczestniczyły we wszystkich kampaniach i większych bitwach m.in. pod Moskwą i pod Lipskiem, gdzie zginął ks. Poniatowski. Jednak klęska wyprawy na Rosję (1811-1812), a następnie upadek cesarza Francuzów zmienił losy Europy i Polski. W miejsce Księstwa Warszawskiego powołano Królestwo Polskie, z własną konsty tucją , sejmem, armią i  skarbem, połączone z Rosją unią personalną, a car Rosji był równocześnie królem Polski. Z pozostałych ziem polsk ich utworzono Wielk ie Księstwo Poznańskie pod władzą Prus i Wolne Miasto Kraków „pod opieką” trzech mocarstw zaborczych.

Пе р е л о м X V I I I т а X I X с т о л і т ь , п о в ’ я з а н и й

з в і й с ь к о в и м и у с п і х а м и Н а п о л е о н а Б о н а п а р т а , приніс на д ію на ві д новленн я незалежності. створені в італії Юзефом Вибіцким та генералом генріком Домбровським відділи Польських Легіонів боролися в багатьох похода х Наполеона, с под і ва юч ис ь перей т и через а вс т рі ю до Пол ьщ і. Ці на д і ї були відображені у написаному в л і т к у 179 7 р оц і « m a з у рк у Д о м б р о в с ь к о г о » . П і с н я п рог олош у юч и «Пол ьщ а не вмерл а, пок и м и ж и вемо» та висловлюючи надію, що легіони д ійду ть до пол ьськ и х земел ь, с та л а іс к рою, я к а розпа л и л а суспільство в країні та виросла з часом до рівня національного гімну. На полеон час т ково ви кона в покладені на нього надії. Після п е р е м о г и н а д а в с т р і є ю т а Пруссією створив в 1807 році з час т и н и земе л ь кол и ш н ьої Річ Пос пол и тої Варша вс ьке князівство. Він також допоміг п о л я к а м с т в о р и т и в л а с н у а р м і ю . П о л ь с ь к і в і й с ь к а брали у часть у всіх військових

19

Polacy nie wyrzekli się jednak myśli o pełnej niepodległości. Już w listopadzie 1830 r., na fali ogólnoeuropejskiego sprzeciwu wobec decyzji Kongresu Wiedeńskiego, doszło w Królestwie do wybuchu zbrojnego, detronizacji cara i powołania Rządu Narodowego. Mimo początkowych sukcesów, zakończyło się ono porażką. Królestwo Polskie stało się integralną częścią Cesarstwa Rosyjskiego, a gospodarcze i polityczne osiągnięcia okresu 1815-1830 zostały zaprzepaszczone. W  sporze - wa lczyć czy współpracować z zaborcami - idea powstańcza zwyciężyła jeszcze raz w II poł. XIX wieku. Powstanie styczniowe z lat 1863 -1864 zakończyło się jednak klęską tak porażającą, że na wiele lat zapomniano o próbach zbrojnego odzyskania państwa.

Po każdym z powstań fala politycznych uchodźców opuszczała polskie ziemie. Po powstaniu listopadowym ponad 10 tys. osób musiało udać się na emigrację, którą - ze względu na liczbę, ale również potencjał intelektualny emigrantów - zaczęto nazywać Wielką Emigracją. Byli wśród nich: wybitny polityk Adam Czartoryski, poeci - Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, kompozytor - Fryderyk Chopin, historyk - Joachim Lelewel, cała niemal generalicja powstania 1831 r. We Francji powstały najwybitniejsze dzieła literatury polskiej, z „Panem Tadeuszem” Adama Mickiewicza na czele. Polacy-emigranci stale byli obecni w życiu świata, nie tylko jako żołnierze i politycy: Ignacy Domeyko tworzył podstawy geologii w Chile, Ernest Malinowski budował szlaki kolejowe w Peru, Paweł Edmund Strzelecki badał tereny Afryki i Australii dla Korony Brytyjskiej. Nie można także nie wspomnieć o polskich artystach: Józef Korzeniowski, który pisał po angielsku pod przybranym nazwiskiem Joseph Conrad stał się klasykiem literatury światowej, a Fryderyk Chopin i Ignacy Paderewski do dziś znani są na całym świecie jako wybitni pianiści i kompozytorzy.

Po klęsce powstania styczniowego na Królestwo Polskie spadły kolejne dotkliwe represje, na emigrację udała się kolejna fala działaczy politycznych, artystów i żołnierzy, wzmogły się naciski rusyfikacyjne. Na Litwie równano z ziemią całe wsie polskie po zesłaniu wszystkich ich mieszkańców na Syberię, konf iskaty majątków polskich, a następnie prawa wyjątkowe, nie dopuszczające przechodzenia ziemi w ręce „osób pochodzenia polskiego”, zamykanie kościołów katolickich i zakazy wszelkich zewnętrznych przejawów kultu katolickiego w kraju, zakaz wydawania polskich gazet i wystawianie przedstawień w języku polskim, wreszcie rozmawianie w miejscach publicznych po polsku, (a nawet zaprzęgania koni na sposób polski), wszystko to było radykalnym tępieniem samej polskości. Ten program zastosowany również na Wołyniu, Podolu i Ukrainie, miał na celu zastąpienie w najkrótszym czasie w tych krajach kierowniczej warstwy polskiej przez warstwę rosyjską. Równocześnie zastosowany został program rusyfikacji warstw ludowych, wprowadzany przy pomocy cerkwi prawosławnej. Na obszarze etnograficznie litewskim wprowadzono zakaz używania książek w języku litewskim, drukowanych alfabetem łacińskim.

пох од а х т а в е л и к и х би т в а х , я к і ві в і м ператор Фра н ц у зі в. однак поразка походу на Росію (1811-12), а п і зн і ше п а д і н н я імператора Французів змінила д о л ю Є в р о п и т а П о л ь щ і . Н а м і с ц е В а р ш а в с ь к о г о князівства створено Польське королівство пов’язане з Росією п е р с о н а л ь н о ю у н іє ю, а ц а р Росії став одночасно королем Пол ьщ і . З р е ш т и пол ь с ьк и х земел ь було створено Вел ике По з н а нс ьк е к н я з і в с т в о п і д владою Пруссії та Вільне місто к ра к і в п і д «оп і к ою» т рь ох імперій -окупантів.од н а к п о л я к и н е з р е к л и с я д у м к и п р о з д о б у т т я незалежності. Вже у листопаді 1830 року дійшло в королівстві д о с п а л а х у з б р о й н о г о повстанн я, детронізаці ї царя та ст воренн я На ц іона л ьного Уряду. Незважаючи на початкові успіхи, повстання закінчилось п о р а з к о ю . П о л ь с ь к е королівство стало невід’ємною частиною Російської і мпері ї, а е к о н о м і ч н і т а п о л і т и ч н і д о с я г не н н я з п е р іоду 1815 -183 0 р р. з а п р оп а с т и л ис ь . У спірному питанні: боротись чи співпрацювати з оку пантами, - повстанська і дея перемогла щ е р а з у 6 0 - и х р о к а х X I X с тол іт тя. січ неве повс та н н я 1863-1864 рок ів заверши лось настільки великою поразкою, а королівство Польське піддане було та к ва ж к и м реп рес і я м, що в насл і док чого впродовж багатьох років було забуто про зброй н і с п роби ві д новлен н я держави. а ктивно поси л ився русифікаційний тиск – зі шкіл т а а д м і н і с т р а ц і й з н и к н ул а п о л ь с ь к а м о в а . П о д і б н а ситуація була на території, що з н а х од и л а с ь п і д о к у п а ц іє ю Пруссії, де влада застосовуючи

20

W Królestwie Polskim do końca zlikwidowano odrębną organizację administracji i władz Królestwa, urzędników i nauczycieli Polaków oraz język polski w administracji, szkole i sądownictwie, kolei zaczęto zastępować Rosjanami i językiem rosyjskim. Jedynie w teatrze oraz w kościele, ściślej w liturgii i katechezie można było posługiwać się językiem polskim (już akta stanu cywilnego pisane były po rosyjsku). Obowiązkowi cenzurowania poddano wszystkie materiały przeinaczone do druku i do litografowania. Widmo Syberii uparcie towarzyszyło współczesnym. Rozwinięto w pełni system rusyfikacyjny, stawiając sobie za cel przerobienie kraju pod względem kulturalnym na prowincję rosyjską. Nazwę Królestwo Polskie zastąpiono Krajem Nadwiślańskim (Привислинский край). Podobnie było na terenach zaboru pruskiego, gdzie władze, stosując czasem brutalne metody, poddawały ludność polityce germanizacyjnej. Znacznym represjom poddany był zarówno w Rosji, jak i w Prusach Kościół katolicki. Jedynie Galicja cieszyła się dużą wolnością, a w 1867 r. uzyskała autonomię, w tym własny Sejm Krajowy, polskie urzędy i szkolnictwo. W odróżnieniu jednak od ziem zaborów pruskiego i częściowo rosyjskiego pogrążona była w biedzie i  poza większymi miastami w zacofaniu cywilizacyjnym.

Dzięki walce o utrzymanie ducha narodowego oraz hasłom pracy organicznej polska kultura intensywnie się rozwijała. W  t y m czas ie t worz y l i : p i sa r z e - Bole s ław Pr us , El i z a Orzeszkowa, Stefan Żeromsk i , poeta Adam Asnyk oraz malarze - Jan Matejko, Józef Chełmoński, Henryk Siemiradzki, Stanisław Wyspiański. W 1905 r. Henryk Sienkiewicz otrzymał literacką Nagrodę Nobla.

Także nauka polska przeżywała rozkwit: Zygmunt Wróblewski i Karol Olszewski jako pierwsi skroplili tlen i azot. W 1853 r. Ignacy Łukasiewicz opracował technikę destylacji ropy i skonstruował lampę naftową, a w 1887 r. Ludwik Zamenhof wydał podręcznik języka esperanto. Ukoronowaniem naukowej działalności Polaków były dwie Nagrody Nobla, przyznane Marii Skłodowskiej-Curie za dokonania w dziedzinie fizyki (1903 r.) i chemii (1911 r.).

Marzenia o niepodległości powróciły wraz z rewolucją rosyjską 1905 r. Choć ani w Królestwie, ani w samej Rosji nie udało się przeprowadzić większych zmian politycznych - rozbudziły się nadzieje Polaków, powróciły wspomnienia o powstaniach narodowych. Część ugrupowań politycznych opowiadała się za walką zbrojną o niepodległość, inne preferowały politykę negocjacji z zaborcami. Wszyscy jednak wiedzieli, że bez konfliktu zbrojnego na skalę europejską, bez wojny między zaborcami sprawa polska ma małe szanse na realizację. Podstawowym problemem był wybór sojusznika - socjaliści opowiadali się za współpracą z państwami centralnymi (Cesarstwo Niemieckie, Austro-Węgry), narodowi demokraci widzieli szansę w sojuszu z Rosją i państwami Ententy (Francją, Wielką Brytanią, a następnie Stanami Zjednoczonymi).

і н о д і ж о р с т о к і м е т о д и , впроваджувала серед населення германізаційну політику. як в Росії, так і в Пруссії значними репресіями була піддана римо-к а т о л и ц ь к а ц е рк в а . Л и ше в галичині можна було користати з багатьох свобод.

21

22

ku nIePodległoŚCI

До НеЗаЛежНості

Wybuch wojny w  1914 r. , w  k tóre j pa ńst wa zaborcze walczyły po przeciwnych stronach, w zmóg ł nadz ie je Pol a ków na odz y sk a n ie n i e p o d l e g ło ś c i . Zwol en n ic y w s p ó łp r a c y

z państ wami centra lnymi powoła l i w Krakowie Naczelny Komitet Na rodow y, k tór y prz y stąpi ł do organ izowan ia Legionów Polsk ich. Zwolennicy opcji rosy jsk iej utworzyl i w 1914 r. w Warszawie Komitet Narodow y Polsk i. Wobec niechęci państw centralnych do podjęcia sprawy polskiej, Józef Piłsudski rozbudował tajną Polską Organizację Wojskową, której celem była walka zbrojna przeciw Rosji.

Władze państw centralnych, zainteresowane pozyskiwaniem poparcia Polaków, real izowały niektóre żądania społeczne, powoły wa ły kolejno namiastkę rządu i  se jmu polsk iego: Tymczasową Radę Stanu, Radę Regency jną i Radę Stanu Królestwa Polskiego. Zmieniła swoje niechętne stanowisko w  sprawie Polsk i tak że Rosja , k tórej Rząd Tymczasow y, powstały w wyniku rewolucji lutowej 1917 r., zapowiedział stworzenie państwa polskiego w sojuszu z Rosją. Powołano Naczelny Polski Komitet Wojskowy i zaczęto tworzyć Korpusy Polskie w Rosji.

W   s p r a w i e Po l s k i u a k t y w n i ł y s i ę t a k ż e m o c a r s t w a zachodnie. W 1917 r. powstał w Paryżu pod kierownictwem Romana Dmowsk iego Komitet Narodow y Polsk i, uznany przez Ententę za przedstawicielst wo polsk ie. We Francji z ac z ę to for mow ać a r m ię pol sk ą . Na poc z ą t k u 1918 r. prezydent USA W. Wilson ogłosił 14-punktową deklarację, której 13. punkt dotyczył niepodległości Polski. Pierwsza wojna światowa zakończy ła się k lęską wszystk ich trzech państw zaborczych, co umożliwiło wyzwolenie Polski.

Вибу х ві й н и у 1914 роц і, в я к і й держа ви – ок у па нт и

в о ю в а л и н а п р о т и л е ж н и х сторонах між собою, підсилив н а д і ї п о л я к і в н а з д о б у т т я неза леж нос т і . При х и л ьн и к и с п і в п р а ц і з ц е н т р а л ь н и м и державами створили в кракові г о л о в н и й Н а ц і о н а л ь н и й ком іте т, я к и й п рис т у п и в до організації польських легіонів. П р и х и л ь н и к и р о с і й с ь к о г о н а п р я м к у с т в о р и л и в 1914 році у Варшаві Націона л ьний ком ітет Пол ьщ і. В 1917 роц і б ул о с ф о р м о в а н о в П а р и ж і п і д к е р і в н и ц т в о м Р о м а н а Д м о в с ь к о г о Н а ц і о н а л ь н и й к о м і т е т П о л ь щ і , я к и й визна ла а нтанта як пол ьське п р е д с т а в н и ц т в о. У Ф ра н ц і ї р о з п о ч а т о ф о р м у в а н н я пол ьс ької арм і ї . На поч ат к у 1918 р о к у П р е з и д е н т с Ш а Ві л ьсон оголосив дек ларацію з 14 п у н кт і в, в я к і й 13 п у н кт с т о с у в а в с я н е з а л е ж н о с т і Пол ьщі. Перша світова війна з а в е рш и л а с ь пора з к ою ус і х т рь о х к р а ї н- о к у п а н т і в , щ о у м о ж л и в и л о в и з в о л е н н я Польщі.

23

naJJaŚnIeJSZaRZeCZPoSPolITa

НаЙясНіШа Річ ПосПоЛита

Już w październiku 1918 r. polsk ie oddzia ły zaczęły rozbrajan ie ż ołn ier z y n iemieck ich i   aust r iack ich . W listopadzie powstał pierwszy polski rząd tymczasowy pod przewodnictwem socjalisty Ignacego Daszyńskiego.

Po powrocie do Polski Józefa Piłsudskiego, komendantowi L e g ionó w p o dp or z ą d k o w a ł y s i ę a r m i a i   t y mc z a s o w a administracja. Piłsudski został Naczelnikiem Państwa.

Jeszcze w 1918 r. wybuchły walki na Ukrainie, a przyłączenie Wielkopolski odbyło się na drodze powstania. Podpisany przez Romana Dmowsk iego, kończący I wojnę światową traktat wersalsk i usankcjonował polską niepodległość. Największe niebezpieczeństwo grozi ło Rzeczypospol itej ze wschodu.

Вж е в ж о в т н і 1 9 1 8 р . н о в о с т в о р е н і п о л ь с ь к і

в і йс ькові в і д д і л и розпоча л и р о з з б р о є н н я н і м е ц ь к и х т а австрійськ и х сол датів. Післ я повернення до Польщі Юзефа П і лс удс ького, комен д а н тові легіонів підпорядкувались армія та т и м часова а д м і н іс т ра ц і я . П і л с у д с ь к о г о п р и з н а ч е н о Нача л ьн и ком держа ви. Ще у 1918 році на Україні спалахнули військові сутички, а приєднання

24

В е л ь к о п о л ь с ь к і п і д б у л о с ь шляхом повстання. Підписаний Р о м а н о м Д м о в с ь к и м Версальський мирний договір, я к и й з а в е р ш у в а в П е р ш у с в і т о в у в і й н у, л е г а л і з у в а в п о л ь с ь к у н е з а л е ж н і с т ь . Н а й б і л ь ш а н е б е з п е к а загрожу ва ла Речі Посполитій зі сходу. Бі л ьшовицька Росі я, проголошуючи гасла « походу революції через Європу», була бл изькою до перемоги у війні в 19 2 0 р. Ро с і й с ь к і в і й с ь к а д і й ш л и д о м е ж В а р ш а в и . В днях 13-18 липня відбулась там переможна д л я пол яків битва, бри та нс ьк и й д и п ломат лорд Д’абернон окресл ив цю битву як одну з найважливіших битв в історії світу, а поляки - «чудом на Віслі». Війну завершив вигідний д л я Пол ьщі мирний договір у Ризі в Латвії підписаний 18 III 1921р.

Bolszewicka Rosja, głosząca hasła „pochodu rewolucji przez Europę”, bliska była zwycięstwa w wojnie 1920 r. Oddziały rosyjskie dotarły na przedpola Warszawy. Stoczoną tam w dniach 13-18 VIII zwycięską dla Polaków bitwę dyplomata brytyjski lord D’Abernon określił jako jedną z „18 najważniejszych bitew w historii świata”, a Polacy nazwali ją „cudem nad Wisłą”. Wojnę zakończył korzystny dla Polski traktat pokojowy zawarty w Rydze na Łotwie 18 III 1921 r.

Wybrany w styczniu 1919 r. Sejm Ustawodawczy przyjął tzw. Małą Konstytucję, powierzającą władzę wykonawczą Józefowi Piłsudskiemu jako Naczelnikowi Państwa. Państwo polskie obejmowało początkowo Królestwo Polskie i Galicję Zachodnią. Wersa l sk i t r a k tat pokojow y pr z y zna ł Pol sce : Pomorz e Wschodnie bez Gdańska, któr y ot rzymał status wolnego miasta i Wielkopolskę wyzwoloną w wyniku powstania, a na Górnym Śląsku oraz Warmii i Mazurach nakazywał plebiscyty. Na Górnym Śląsku brutalne postępowanie władz niemieckich doprowadziło do kolejnych powstań śląskich; granica została ustalona ostatecznie w wyniku trzeciego powstania śląskiego, które wybuchło po niekorzystnym dla Polaków plebiscycie. Granica na Śląsku Cieszyńskim została ustalona w lipcu 1920 r. na konferencji w Spa, zgodnie z sugestiami czeskimi przez włączenie 2 polsk ich powiatów do państwa czesk iego. Na wschodzie początkowo próbowano rea l izować federacy jną koncepcję Pi łsudsk iego, zak ładającą niepodległość Litw y, Ukrainy i Białorusi jako antyrosyjskiego przedmurza Polski, c z emu sprz ec iw ia ła s ię na rodowa demok rac ja dą ż ąc do utworzenia jednolitego etnicznie państwa narodowego.

Trzy miesiące po odzyskaniu niepodległości prace rozpoczął Sejm Ustawodawczy. Uchwalenie reformy rolnej, powołanie organów administracji państwowej, odbudowa szkolnictwa i zniszczonego w czasie wojny przemysłu odbywały się w czasie t r wających powstań ś l ą sk ich i   wojny z  Rosją Sow ieck ą . Już w  marcu 1921 r. Rzeczpospol ita zyska ła nowoczesną konsty tucję. W maju 1926 r., przy pomocy wiernych sobie oddziałów, Józef Piłsudski, od czterech lat pozostający na uboczu życia politycznego, zdecydował się na zbrojną manifestację przeciwko konstytucyjnemu rządowi pod hasłem „sanacji” czyli uzdrowienia państwa. Kilkudniowe walki określane mianem „zamachu majowego” doprowadziły do dymisji prezydenta Stanisława Wojciechowskiego i rządu premiera Wincentego Witosa. Piłsudski, choć został wybrany przez Sejm prezydentem - odrzucił wybór, wysuwając kandydaturę profesora Ignacego Mościckiego. W Polsce rozpoczął się okres nazywany „rządami sanacji” lub rządami pułkowników, ponieważ większość ekipy Piłsudskiego stanowili czynni oficerowie armii.

Rządy sanacji przyniosły Polsce stabilizację gospodarczą, ale równocześnie oznaczały przejście od demokracji do autorytaryzmu.

2525

Marszałek Piłsudski rządził silną ręką, nie tolerował sprzeciwu, a dla poskromienia opozycyjnych polityków nie wahał się stosować drastycznych metod. Było to widoczne zwłaszcza w  latach trzydziestych, kiedy Polskę dotknęły skutki wielkiego krachu na nowojorskiej giełdzie, a kryzys gospodarczy spowodował radykalizację nastrojów społecznych. We wrześniu 1930 r. Piłsudski rozwiązał parlament i nakazał aresztowanie wielu posłów opozycyjnych, którzy następnie zostali skazani na karę więzienia w urągającym sprawiedliwości „procesie”. W 1934 r. utworzono zaś obóz w Berezie Kartuskiej, gdzie izolowano „osoby zagrażające bezpieczeństwu i porządkowi”. Piłsudski przed śmiercią w maju 1935 r. zdążył jeszcze zatwierdzić autorytarną konstytucję kwietniową, która znacznie ograniczała uprawnienia Sejmu na rzecz prerogatyw prezydenta.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przed naszymi rodakami stanęło wiele nowych wyzwań i ogromnych problemów. Nowo powstałe państwo podjęło wielki wysiłek zjednoczenia gospodarczego i komunikacyjnego trzech zaborów. W 1924 r. przeprowadzona została reforma monetarna, której efektem była stabilizacja sytuacji gospodarczej Polski.

Zbudowano port w Gdyni, linie kolejowe Warszawa-Poznań i Śląsk-Gdynia. Wielkim osiągnięciem II Rzeczypospolitej było uprzemysłowienie kraju i likwidacja przeludnienia wsi. Pod koniec lat trzydziestych zbudowano Centralny Okręg Przemysłowy, w skład którego wchodziło 51 nowych zakładów przemysłowych. COP stanowił największy sukces cywilizacyjny II Rzeczypospolitej.

Odrodzone państwo polskie wprowadziło obowiązek szkolny d la dzieci od 7 do 14 roku życia. Nastąpi ł szybk i rozwój szkoln ic t wa w y ż szego, a  nauka pol ska mia ła w  ok resie dwudziestolecia międzywojennego wiele osiągnięć w skali światowej. Uznaniem cieszyły się polskie szkoły matematyczne: lwowska, skupiona wokół jej twórców Stefana Banacha i Hugo Steinhausa oraz warszawska, profesorów Wacława Sierpińskiego i Stefana Mazurkiewicza. Polska f ilozofia reprezentowana przez szkołę warszawsko-lwowską w osobach Tadeusza Kotarbińskiego i Kazimierza Ajdukiewicza była znana w całym świecie nauki. Polski antropolog, pracujący poza granicami kraju, Bronisław Malinowski, osiągnął sukcesy w badaniu kultur ludów pierwotnych.

Polska okresu międzywojennego przeżywała również prawdziwą „eksplozję” artystyczną. Lata dwudzieste to przede wszystkim dominacja poezji, w której pojawiły się dwa nurty: skamandrycki i awangardowy. W powieści polsk iej oprócz twórców tradycyjnych i  już uznanych (Stefan Żeromski, Władysław Reymont - literacka Nagroda Nobla w 1924 r.) pojawili się przedstawiciele nowych form zwracających uwagę na psychologiczne i egzystencjalne problemy człowieka (Zofia Nałkowska, Maria Dąbrowska, Maria Kuncewiczowa, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Parandowski, Pola Gojawiczyńska i Zbigniew Uniłowski). Dobrze rozwijał się teatr, którego głównymi ośrodkami były: Warszawa, Wilno i Lwów. Zdecydowanie największą karierę zrobiła aktorka Apolonia Chałupiec, która pod pseudonimem Pola Negri podbiła Hollywood. Muzykę polską reprezentowali: Karol Szymanowski, Feliks Nowowiejski, Artur Rubinstein i Grażyna Bacewicz. Światową sławę zdobyli wokaliści - Jan Kiepura i Ada Sari. W rzeźbie prym wiedli nie tylko w Polsce, ale także w świecie: Xawery Dunikowski i Zbigniew Pronaszko, a w malarstwie Julian Fałat, Wojciech Kossak i Jacek Malczewski.

Щ о й н о с т в о р е н а д е р ж а в а взя ла на себе вел ике зуси л л я о б ’є д н а т и е к о н о м і ч н о т а комунікаційно територію, що поперед н ьо зна ход и л ись п і д т рь ом а ок у п а н т а м и . У 19 2 4 році було проведено грошову р е ф о р м у, р е з ул ь т а т о м я к о ї стала стабілізація економічної с и т у а ц і ї Пол ьщ і . Збудова но п о р т в гд и н і , з а л і з н и ч н е сполучення Варшава - Познань та сі лезі я – гд и н я. Ве л и к и м досягненням іі Речі Посполитої бул а і н дуст ріа л іза ц і я кра ї н и та л іквідація перенаселення у селах. На прикінці 30-их років було збудовано Центра л ьний Промисловий Регіон, в ск лад я к о г о в х о д и л о 5 1 н о в и х п р о м и с л о в и х п і д п р и є м с т в . Ц П о с т а в н а й б і л ь ш и м цивілізаційним успіхом II Речі По с пол и т ої . спо с т е рі г а в с я ш в и д к и й р о з в и т о к в и щ о ї освіти, а польська наука в часи міжвоєнного двадцятирічного періоду досягла значних успіхів у світі. Пол ьща мі ж воєнного п е р і о ду п е р е ж и в а л а т а к о ж період мистецького «вибуху».

26

II WoJna ŚWIaToWa

ДРУга сВітоВа ВіЙНа

Istnienie II Rzeczypospolitej przerwał wybuch II wojny światowej. 1 IX 1939 r. Niemcy zaatakowały Polskę, 17 IX - ze wschodu uderzył Związek Sowiecki. Po miesiącu walk Niemcy i ZSRR dokonały kolejnego rozbioru Polski.

Ogromna dysproporcja sił przy braku realnej pomocy ze strony aliantów sprawiły, że we wrześniu 1939 r. nie było dla Polski ratunku.

N a c z ę ś c i t e r y t o r i ó w u t w o r z o n o t z w . G e n e r a l n e Gubernatorstwo, część wcielono do Rzeszy. Tereny wschodnie znalazły się pod okupacją ZSRR. Obaj okupanci rozpoczęli pol it ykę w y n isz czan ia ludnośc i pol sk ie j , z apełn ia ły s ię niemieckie obozy koncentracyjne, sowieckie łagry, inteligencja polska rozstrzel iwana by ła masowo w Palmirach, Wawrze i wielu miejscach straceń. 21 tysięcy of icerów, urzędników i   inte l igentów roz st r z e lano na rozk az Sta l ina , g łów nie w Katyniu i Charkowie. Ki lkaset t ysięcy Polaków zosta ło wywiezionych na Wschód przez władze sowieckie, gdzie bardzo wielu wyginęło. Z rąk Niemców zginęło ok. 3 mln Żydów - obywateli polskich oraz ponad 2 mln. Polaków. Cały obszar Polski był poddany w latach 1939-1945 radykalnym i krwawym czystkom etnicznym.

Polacy wkrótce otrząsnęli się z pesymistycznych nastrojów, a najdzielniejsi spośród nich podjęli walkę w konspiracji. Dzięki postanowieniom konstytucji kwietniowej, na emigracji mógł być sformowany prawowity rząd polski, który koordynował wojenny w ysi łek ca łego narodu. W  Londynie rezydowa l i prezydent W ładysław Raczk iewicz i  premier oraz Wódz Naczelny Władysław Sikorski. Podporządkowane im organizacje konspiracy jne st worzy ły zaś w  k raju prawdziwe Państ wo Podziemne, z własną administracją - Delegaturą Rządu na Kraj wraz z aparatem terenowym do poziomu gminy, namiastką

існування іі Речі Посполитої п е р е р в а л а Д р у г а с в і т о в а

війна. 1 I X 1939 р. Німеччина за ата к у ва л а Пол ьщ у, 17 I X - з і с х оду н а п а в Ра д я н с ь к и й с о ю з . П і с л я м і с я ч н о ї б о р о т ь б и Н і м е ч ч и н а т а Р а д я н с ь к и й с о ю з п р о в е л и н а с т у п н и й п о д і л П о л ь щ і . В е л и ч е з н а д и с п р о п о р ц і я си л при відс у тності реа л ьної підтримки зі сторони союзників спричинили ситуацію, в якій у вересні 1939 року д л я Пол ьщі не було рятунку. обидва окупанти запровадили п о л і т и к у в и н и щ е н н я польського населення, німецькі к о н ц т а б о р и , р а д я н с ь к і г у л а г и з а п о в н ю в а л и с ь , польську інтелігенцію масово розстрілювали. Уся територія П о л ь щ і у 19 3 9 -19 4 5 р о к а х з а з н а л а р а д и к а л ь н и х т а к р и в а в и х е т н і ч н и х ч и с т о к . Пол яки розпочали боротьбу у конспірації, на еміграції було створено законний польський у р я д , я к и й к о о р д и н у в а в ві йськови м и зуси л л я м и всієї н а ц і ї . П і д поря д ков а н і йом у к о н с п і р а ц і й н і о р г а н і з а ц і ї с т вори л и в к ра ї н і п і д п і л ьн у

27

podziemnego parlamentu - Radą Jedności Narodu, wojskiem - Armią Krajową, ale także oświatą, nauką i kulturą. Działało ono w skrajnie trudnych warunkach. Kierujący nim ludzie wywodzili się z pokolenia, które wywalczyło niepodległość Polsk i w 1918 r., by ło akty wne w życiu publicznym II RP, broniło jej granic we wrześniu 1939 r., kontynuowało walkę o  prz y w rócen ie n iepod leg łośc i pod okupac ją n iemieck ą i   sow ieck ą . Liczba uczestn ików zbrojnego r uchu opor u przekroczyła 400 tys. żołnierzy, a działalność dywersyjna i akcje partyzanckie należały do najliczniejszych w okupowanej Europie.

Oddziały polskie walczyły w czasie wojny na wszystkich frontach. Najsilniejsze zgrupowanie wojsk polskich na Zachodzie stanowił II Korpus gen. Władysława Andersa we Włoszech, utworzony w 1941 r. w ZSRR na mocy porozumienia rządu polskiego z rządem ZSRR, znanego jako Układ Sikorski-Majski, a składający się głównie z uwolnionych wówczas polskich więźniów i jeńców. Polacy wspierali aliantów także w dziedzinie wywiadu, m.in. rozszyfrowali kod niemieckiej maszyny szyfrującej Enigmy.

Dla przyszłości Polski najważniejsze były jednak decyzje polityczne. Zerwanie stosunków z ZSRR po ujawnieniu mordu katyńskiego, śmierć gen. Sikorskiego w tajemniczej katastrofie lotniczej w 1943 r. osłabiły pozycję Polski na arenie międzynarodowej. Ani premier Stanisław Mikołajczyk, ani naczelny wódz generał Władysław Sosnkowski nie byli partnerami dla premiera Wielkiej Brytanii W. Churchilla i prezydenta USA W. Roosevelta, którzy za cenę udziału ZSRR w wojnie przeciw Niemcom byli gotowi pozostawić Polskę w kręgu sowieckiej zależności. Nie pomogły militarne wystąpienia Armii Krajowej w Wilnie, na Wołyniu i we Lwowie, ani trwające 63 dni Powstanie Warszawskie. Decyzje przedstawicieli Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych i Związku Sowieckiego podjęte podczas konferencji w 1943 r. w Teheranie i w 1945 r. w  Ja łc ie zadecydowa ły o  losie Polsk i : wschodnie z iemie Rzeczpospolitej przypadły ZSRR, a Polska znalazła się w sowieckiej stref ie wpływów. Podczas przeprowadzonej w lutym 1945 r. konferencji jałtańskiej państwa koalicyjne podjęły m.in. decyzję o powołaniu w Polsce Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, którego fundamentem miał się stać uzurpatorski, narzucony przez Kreml, tzw. rząd tymczasowy. Jedynym ustępstwem ze strony Stalina była zgoda na przyznanie Polsce ziem położonych nad Odrą oraz dawnych Prus Wschodnich. Po raz kolejny z wojny mocarstw Polska wyszła wyniszczona, ludność zmniejszyła się o jedną trzecią, a majątek narodowy o 38%.

д е р ж а в у , з е л е м е н т а м и п і д п і л ь н о г о п а р л а м е н т у , в л а с н у а д м і н і с т р а ц і ю т а в і йс ько – а рм і ю к ра йов у. В Лон дон і керу ва л и п рези дент Владислав Рачкевич та прем’єр і головний Начальник Владислав сікорський, а польські війська в о ю в а л и в ц і й в і й н і н а у с і х фронтах.На й ч исе л ьн і ш и м пол ьс ьк и м військом на заході був іі корпус ген. Владислава андерса в італії, створений у 1941 році в сРсР на п і дс та ві порозу м і н н я м і ж ген. сікорськ им та ста л іном, який ск ладався в основному зі звільнених польських в’язнів. Д л я м а й б у т н ь о г о П о л ь щ і н а й в а ж л и в і ш и м б у л и пол іт и ч н і рі шен н я . Рі шен н я представників Великобританії, с п о л у ч е н и х Ш т а т і в т а Рад янського союзу прийн яті н а к о н ф е р е н ц і ї в те г е р а н і у 19 43 р о ц і , а у 19 45 р о ц і в я л т і , в и р і ш и л и п р о д о л ю Пол ьщі: сх ідні території Речі По с пол и т ої п ри п а л и с РсР, а П о л ь щ а п о т р а п и л а п і д ра д я нс ьк у сферу вп л и ву. Ще раз в резул ьтаті війни імперій Пол ьща ви й ш л а ви н и щеною, а н а с е л е н н я з м е н ш и л о с ь н а третину.

28

PolSka Pod domInaCJą SoWIeCką

ПоЛьЩа ПіД РаДяНськоЮ ДоміНаЦіЄЮ

Chociaż wojna skończy ła się zwycięstwem koal icji antyhit lerowskiej, jednak Polska tylko formalnie na leża ła do obozu zw ycięzców. Sta ło się tak za przyczyną Związku Sowieckiego, który w 1945 r.

pozbawi ł Polskę suwerenności na ponad 40 da lszych lat . Wysiłek, zaangażowanie, ofiary i niezłomna wola wybicia się na niepodległość sprawiły, że katastrofa wrześniowa została po latach przekuta w zwycięstwo. W niecałe pół wieku potem stworzony przez Sowietów reżim i państwo wasalne odeszły do historii.

Związek Sowiecki od 1945 r. aż do lat 80 XX w. kontrolował podporządkowaną sobie Polskę, nazwaną z  czasem Polską Rzeczpospol itą Ludową, zarządzaną przez marionetkowe ek ipy podległe komunist ycznemu imperium, powszechnie stosujące metody terroru politycznego. W całym kraju rozlała się niewyobrażalna fa la bezprawia. Zlikwidowano cywilne i  wojskowe agendy konspiracy jnego państ wa, a resztując , wywożąc w głąb ZSRR lub mordując jego urzędników i żołnierzy. Aresztowano przedstawicieli przedwojennych i konspiracyjnych elit politycznych oraz inteligencji. Jednak opór społeczeństwa polskiego wobec władzy komunistycznej był duży. Konspiracja i walka zbrojna przeciwko komunistycznemu zniewoleniu trwały do końca lat 40., a w niektórych regionach nawet do połowy lat 50. Cmentarze i więzienia zapełniły się politykami różnych opcji, przedwojennymi urzędnikami, oficerami, parlamentarzystami, harcerzami, działaczami i żołnierzami Zrzeszenia „Wolność i  Niezawisłość”, Narodowego Zjednoczenia Wojskowego,

Ра д я нс ьк и й союз ві д 1945 рок у до к інц я 1980-и х рр.

контрол ював підпорядковану собі Пол ьщу, названу пізніше П о л ь с ь к о ю Н а р о д н о ю Респ убл і кою, я кою керу ва л и м а р і о н е т к о в і г р у п и о с і б підпорядковані комуністичній імпері ї, використову ючи при ц ь о м у м е т о д и п о л і т и ч н о г о т е р о р у . о д н а к о п і р п о л ь с ь к о г о с у с п і л ь с т в а д о к о м у н і с т и ч н о ї в л а д и б у в з н а ч н и м . к о нс п і р а ц і й н а т а з б р о й н а б о р о т ь б а п р о т и кому ністичного поневоленн я тривала до кінця 1940-их років, а в д е я к и х р е г і о н а х н а в і т ь д о с е р е д и н и 195 0 -и х р ок і в . П іс л я пора зк и, я к у поне с л а антикомуністична конспірація, оп ір пол ьс ького с ус п і л ьс т ва д о н о в о ї в л а д и т р и в а в на да л і, а ком у ністи чна вла да прагнула нав’язати атеїстичну, антирелігійну та антикостельну ідеологію усьому суспільству.

29

Narodowych Sił Zbrojnych, Ruchu Oporu Armii Krajowej i  setek innych konspiracy jnych organizacji. Wprowadzenie i utrzymanie w Polsce komunistycznego reżimu skutkowało trwałym wyniszczeniem najbardziej wartościowych osób i grup społecznych. Konsekwencje tej zagłady elit do dziś są dotkliwie odczuwalne.

Pomimo klęski poniesionej przez antykomunistyczną konspirację niepodległościową, opór społeczeństwa polskiego wobec nowej władzy trwał nadal, choć z uwagi na militarną przewagę ZSRR i formacji podległych rodzimym komunistom zmieniał swoje formy, a walkę zbrojną jako bezcelową zastępował innymi środkami. Of iara „wyklętych” była zaczynem, który w dużej mierze umożliwił odzyskanie przez Polskę niepodległości.

Silna więź społeczeństwa polskiego z Kościołem katolickim sprawiła, że komuniści rozpoczęli walkę z religią i Kościołem katolickim. Powołano do życia Urząd ds. Wyznań, którego celem była walka z Kościołem metodami administracyjnymi, przy ścisłej współpracy z Urzędem Bezpieczeństwa, którego główną metodą działania był terror. W latach 1945-1953 zostało aresztowanych i skazanych w PRL 293 księży. Na początku lat 50. rozpoczęły się pokazowe procesy biskupów i księży. Odbywały się one według wzorów sowieckich, nieznanych jeszcze w Polsce. Najgłośniejszy stał się proces ordynariusza kieleckiego ks. bp. Czesława Kaczmarka. Do 1953 r. usunięto 9 biskupów z ich diecezji, a niektórych aresztowano. Kulminacyjnym punktem walki z Kościołem było aresztowanie i uwięzienie na trzy lata Prymasa Polski ks. Stefana Wyszyńskiego.

Usunięto ze szkół nauczanie religii, wyrzucono zakonnice ze szpitali i domów opieki oraz kapelanów z więzień i ze szpitali. Zamknięte zostały wydawnictwa kościelne, zlikwidowano wiele tytułów prasy katolickiej i drastycznie ograniczono nakłady tej nielicznej, która pozostała. Nie udzielano, poza wyjątkami, pozwoleń na budowę nowych kościołów, a były one szczególnie potrzebne w szybko rosnących miastach. Życie religijne miało się ograniczać do murów kościoła. Władza komunistyczna dążyła do narzucenia ateistycznej, antyreligijnej i antykościelnej ideologii całemu społeczeństwu.

W  czer wcu 1956 r. doszło do pier wszego w  PRL st rajku generalnego. Demonstracje i zamieszki rozpoczęły się w Poznaniu 28 czer wca, pacy f ikacja uczestników przeciągnęła się do następnego dnia. W efekcie tychże wydarzeń zginęło ok. 70 osób, wiele zostało rannych, ok. 700 demonstrantów aresztowano. Wydarzenia te przeszły do historii polski jako bunt przeciwko narzuconemu systemowi politycznemu i przyczyniły się do przełomu politycznego, znanego jako „polski październik 1956 r.” Wprowadzono istotne zmiany w polskiej polityce wewnętrznej, czego następstwem stała się stopniowo następująca liberalizacja systemu. Zaniechano kolektywizacji rolnictwa i zaczęto masowo

В ч е р в н і 1 9 5 6 р о к у д і й ш л о д о п е р ш о г о загальнонаціонального страйку в П Н Р. Ц я п од і я п е р е й ш л а в і с т о р і ю я к б у н т п р о т и політичної ситеми та привела до політичного перелому, відомого я к «пол ьськ и й жовтен ь 1956 року». Наступний суспільний з р и в в і д б у в с я з н а г о д и с вя т к у ва н н я т ис я чол іт тя ві д хрещення Польщі в 1966 році, а ще з бі л ьш и м мас ш табом у березні 1968 р., що закінчився ж о р с т о к о ю п а ц и ф і к а ц і є ю с т уд е н т с ь к о ї д е м о н с т р а ц і ї та еміграцією к і л ькана д ц яти тисяч громадян ПНР. У грудні 19 7 0 р о к у н а у з б е р е ж ж і в гданську, гдині, Щеціні та між і н ш и м в Бя лос ток у, кра кові, Валбжиху дійшло до наступних с т р а й к і в , д е м о н с т р а ц і й і вуличних сутичок.

30

rehabilitować ofiary politycznych prześladowań, wypuszczając ich kolejno z więzień i obozów pracy.

Jednak od końca lat pięćdziesiątych znów pogarszały się nastroje społeczne. Pierwszy społeczny zryw miał miejsce przy okazji obchodów tysiąclecia chrztu Polski w 1966 r., a w jeszcze większej skali w marcu 1968 r., który skończył się brutalną pacyf ikacją demonstracji studenckich oraz emigracją kilkunastu tysięcy obywateli PRL. Schyłek lat sześćdziesiątych to najgorszy po czasach stalinowskich okres w historii Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. To okres stagnacji gospodarczej i wszechogarniającej biedy.

W  gr udniu 1970 r. na Pomorzu, w Gdańsku oraz m.in. w Białymstoku, Krakowie, Wałbrzychu doszło do strajków, demonstracji i starć ulicznych. Bezpośrednią przyczyną rewolty grudniowej była podwyżka cen artykułów pierwszej potrzeby, g łównie ży wności. Decyzja o  w ysok im wzroście cen by ła ciosem dla bardzo zubożałego społeczeństwa. W protestach przeciwko podwyżkom oraz w ulicznych starciach wzięło udział – w sposób mniej lub bardziej aktywny – łącznie kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Walki nierzadko przybierały bardzo gwałtowny charakter. Do spacyf ikowania protestów władze użyły łącznie ok. 61 tys. żołnierzy, czołgów i transporterów opancerzonych oraz 9 tys. milicjantów, funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa. Według of ic ja lnych danych z  18 st ycznia 1971, podczas wydarzeń grudniowych 44 osoby zostały zabite lub zmarły w wyniku obrażeń, liczba rannych zaś wyniosła 1164 osoby, a aresztowanych - ponad trzy tysiące. W marcu 1971 r. podjęto decyzje o przywróceniu cen sprzed grudnia 1970. Jednak pamięć historyczna związana z tzw. Grudniem ’70 w późniejszych latach stanowiła zagrożenie dla władz komunistycznych i kojarzyła się z otwartym buntem przeciw komunizmowi.

W 1980 roku przez Polskę przetoczyła się kolejna, szczególnie silna fala strajków, po której powstała niezależna organizacja związkowa - Nieza leżny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, na której czele stanął robotnik stoczni z Gdańska, Lech Wałęsa. Nie bez znaczenia dla atmosfery zmian i wolności oraz wzrostu odwagi reprezentacji pracowniczych były wydarzenia w Kościele katolickim. W 1978 r. krakowski kardynał Karol Wojtyła został wybrany papieżem i  jako Jan Paweł II odbył w 1979 r. pielgrzymkę do kraju. Dla milionów Polaków Jan Paweł II był najbardziej oczekiwanym gościem, dla władz PRL był nie lada kłopotem. Papież przyjechał do Polski Ludowej trzykrotnie - w 1979, 1983 i 1987 r. Miliony ludzi, uczestniczących w spotkaniach z Papieżem, doświadczyły nie tylko odnowy religijnej, ale również wzmocniły swoje poczucie tożsamości obywatelskiej. Ludzie poczuli się społeczną siłą.

„Solidarność” szybko stała się szerokim ruchem społecznym obejmującym ponad 9 milionów członków. Była zjawiskiem

о с о б л и в о в е л и к а х в и л я с т ра й к і в п роко т и л ас я через П о л ь щ у у 19 8 0 р о ц і , п і с л я я к о ї п о в с т а л а н е з а л е ж н а п р о ф е с і й н а о р г а н і з а ц і я - НсПс «сол і д арн іс т ь», я к у очол и в робітни к з гда нська - Лех Ва ленса. Не без значенн я для атмосфери змін, свободи та підсилення відваги робітничих п редс та вн и ц т в с та л и под і ї в католицькій церкві. У 1978 році краківський кардина л кароль Войти ла бу в обра ний Па пою т а б уду ч и і в а ном П а в л ом і і відбув у 1979 році паломницьку п о д о р о ж д о к р а ї н и . Д л я мі л ьйонів пол яків іван Павло і і б у в н а йбі л ьш оч і к у в а н и м г о с т е м , д л я в л а д и П Н Р б у в не а би я к и м к л опо т ом . П а п а п ри ї х а в до Пол ьщ і Народ ної т ри ч і – в 1979, 1983 і 1987 р. м і л ьйон и л юд е й , я к і б ра л и у ч а с т ь у з у с т р і ч і з П а п о ю , пережи л и не ті л ьки рел ігійне в і д нов л е н н я , а л е пе р е дус і м зміцнили почуття національної свідомості. Люди відчували, що становлять громадську силу.

31

niebywałym w całym sowieckim bloku i w gruncie rzeczy czymś nie do pogodzenia z dotychczasowym systemem politycznym. Mimo, że na ogół nie mia ła rewolucy jnych, pol it ycznych celów, a deklarowała tylko potrzebę „racjonalizacji systemu socjalistycznego”, cieszyła się szerokim poparciem środowisk politycznych i związkowych na Zachodzie. Równocześnie stała się inspiracją dla środowisk niezależnych w bloku komunistycznym.

W  obl ic z u k r y z y su gosp od a rc z ego i   w z r a s t a j ą ce j ro l i „Solidarności”, komuniści rządzący Polską zdecydowali się na rozwiązanie siłowe - 13 XII 1981 r. wprowadzony został w PRL stan wojenny, kilka tysięcy działaczy opozycyjnych internowano, strajki rozbijano przy pomocy wojska. Wielu działaczy opozycji i podziemnego ruchu związkowego skazano na karę więzienia, innych zmuszono do emigracji. Stan wojenny miał zniszczyć „Solidarność”, wymazać ją z pamięci polskiego społeczeństwa, nie rozwiązał jednak polskich problemów.

W latach 1981-1989 przez „nieznanych sprawców” zamordowane zostały 93 osoby należące do „Solidarności”, w tym 4 księży. Należą oni do grupy ponad 40 jej kapelanów, którzy wnieśli nieoceniony wkład w  rozkwit tego niezwyk łego fenomenu społecznego i narodowego. Najbardziej znana jest męczeńska śmierć ks. Jerzego Popiełuszki, zamordowanego w listopadzie 1984 r.

Gospodarka nadal nie mogła wyjść z kryzysu, opór społeczny przeciw władzy nie malał. Podsycały go kolejne pielgrzymki papieża Jana Pawła II do ojczyzny i  przyznanie w 1983 r. przewodniczącemu „Solidarności” Lechowi Wałęsie Pokojowej Nagrody Nobla. Wielu ludzi zostało zastraszonych, a organizacje związkowe „Solidarności” znacznie osłabione. Jednakże działały one dalej nielegalnie, a szczególnym przejawem tej działalności by ło k i l k a set w ydawanych s y s temat yczn ie per iodyków i biuletynów. Działalność ta była w szerokim zakresie wspierana przez Kościół, który zachował silną pozycję społeczną.

Czas lat osiemdziesiątych to przejmowanie majątku państwa przez nomenklaturę komunistyczną i przygotowanie do oddania władzy opozycji (przy zabezpieczeniu swoich interesów i wpływów).

W obliczu wielkiego kryzysu, w 1988 r. rozpoczęły się rozmowy przedstawicieli komunistycznej władzy z opozycją. Zimą 1989 r. w wyniku obrad tzw. „Okrągłego Stołu” podpisano porozumienie przewidujące m.in. przeprowadzenie częściowo wolnych wyborów do Sejmu (opozycji przypaść miało 35% miejsc) i w pełni wolnych wyborów do Senatu.

«солідарність» швидко стала м а с о в и м г р о м а д я н с ь к и м р у х о м о б ’є д н ю ю ч и п о н а д 9 м і л ь й о н і в ч л е н і в . В о н а б ул а н е а б и я к и м я в и щ е м в усьом у ра д янськом у блоці та насправді чимось несумісним з і с н у ю ч о ю п о л і т и ч н о ю с и с т е м о ю . к о м у н і с т и , я к і п ра ви л и Пол ьщею ви рі ш и л и о д н а к з а с т о с у в а т и с и лу т а 13.12 .1981 р. вве л и воє н н и й с т а н , я к и й м а в з н и щ и т и «солідарність» і вимазати ї ї з пам’яті польського суспільства. Вєнний стан не вирішив однак пол ьськ и х проблем. В у мова х вел икої кризи започатковано п е р е г о в о р и п р е д с т а в н и к і в к о м у н і с т и ч н о ї в л а д и з опозицією. Взимку 1989 року в результаті обрад так званого «кру глого столу» під писано порозуміння, яке передбачало ч а с т к о в о в і л ь н і в и б о р и д о с е й м у т а п о в н і с т ю в і л ь н і вибори до сенату.

32

Wybory, które odbyły się 4 VI 1989 r. przyniosły zwycięstwo „Solidarności”. Oczywiste stało się, że PZPR nie jest w stanie sprawować władzy przy tak zdecydowanym oporze społeczeństwa. Parlament

wybrał co prawda gen. Wojciecha Jaruzelskiego na prezydenta, jednak kandydat komunistycznej partii na premiera, gen. Czesław Kiszczak, nie uzyskał poparcia świeżo wybranego parlamentu. 24 VIII 1989 r. tekę Prezesa Rady Ministrów otrzymał kandydat „Solidarności”.Tadeusz Mazowiecki. 29 XII tego roku Sejm zmienił konstytucję i nazwę państwa. Polska Rzeczpospolita Ludowa przeszła do historii. Rozpoczął się okres Rzeczypospolitej Polskiej. Wydarzenia w Polsce

Вибори, я к і ві дбул ись 4 V I 1989 п ри нес л и перемог у

« с о л і д а р н о с т і » . 2 4 V I I I 1 9 8 9 р о к у к р і с л о го л о в и Р а д и м і н і с т р і в о т р и м а в к а н д и д а т «с о л і д а р н о с т і », тадеу ш мазовецький, а сейм змінив констит у цію та назву держ а ви. Пол ьс ьк а Народ на Республіка перейшла до історії. Розпочався період Республіки

RZeCZPoSPolITa PolSka

РесПУБЛіка ПоЛьЩа

33

rozpoczęły proces rozpadu całego bloku komunistycznego. Ład jałtański przestał istnieć.

W 1990 r. Polacy wybrali w wyborach bezpośrednich prezydenta, został nim Lech Wałęsa, zaś w 1991 r. odbyły się całkowicie demokratyczne wybory parlamentarne. Polska stała się krajem demokratycznym, a gospodarka socjalistyczna została zastąpiona przez mechanizmy rynkowe i poszanowanie własności prywatnej. Wykorzystując sprzyjającą koniunkturę międzynarodową, Polacy nie tylko zdołali pokojowo wyjść z sowieckiej strefy wpływów, (rozwiązanie Układu Warszawskiego w 1991 r., wycofanie wojsk sowieckich z Polski, ostatnia jednostka bojowa opuściła terytorium Polski 28 X 1992 r., ostatni żołnierze rosyjscy – 18 IX 1993 r.), ale ponadto związać się z krajami Zachodu węzłami polityczno-wojskowymi (członkostwo w pakcie NATO od 12 III 1999 r.) oraz gospodarczymi (członkostwo w  Unii Europejsk iej od 1 V 2004 r.). W 1997 r. uchwalono nową Konstytucję.

Podpisanie traktatów akcesyjnych z UE, otworzyło przed Polską szansę (poprzez korzystanie z wielomiliardowej pomocy unijnej) na dokonanie gospodarczego i cywilizacyjnego skoku, umożliwiającego nadrobienie wieloletnich, a nawet wielowiekowych zaległości w stosunku do najlepiej rozwiniętych krajów świata. Odrębną sprawą jest, na ile Polska potrafiła spożytkować okres wyjątkowej w swych dziejach koniunktury.

10 kwietnia 2010 r. pod Smoleńskiem w Rosji zginęło 96 osób - prezydent RP Lech Kaczyński z małżonką, ostatni prezydent RP na uchodźstwie Ryszard Kaczorowski, wicemarszałkowie Sejmu i Senatu, grupa parlamentarzystów, dowódcy wszystkich rodzajów Sił Zbrojnych RP, pracownicy Kancelarii Prezydenta, szefowie instytucji państwowych, duchowni, przedstawiciele ministerstw, organizacji kombatanckich i społecznych oraz osoby towarzyszące, stanowiące delegację polską na uroczystości związane z obchodami 70. rocznicy zbrodni katyńskiej. Była to druga pod względem liczby ofiar katastrofa w historii lotnictwa polskiego i największa pod względem liczby ofiar katastrofa w dziejach Sił Powietrznych RP.

Po ukazaniu się pierwszych wiadomości o katastrofie przed Pałacem Prezydenckim w Warszawie zgromadziły się tłumy ludzi. Składano kwiaty i wieńce, palono znicze, opuszczono do połowy f lagę przed Pałacem Prezydenckim, odmawiano modlitwy; o godz. 18:00 w wielu miastach rozpoczęły się msze w intencji ofiar katastrofy. W dniach 10–18 kwietnia w Polsce obowiązywała żałoba narodowa; w jej czasie w przeszło 60 polskich miastach odbyły się marsze pamięci w hołdzie ofiarom katastrofy, niekiedy wiążące się z obchodami 70. rocznicy zbrodni katyńskiej. W pogrzebie Lecha Kaczyńskiego i jego małżonki Marii, który odbył się 18 kwietnia w Krakowie, uczestniczyło przeszło 150 tys. osób; uroczystość oglądało w telewizji ponad 13 milionów widzów. W wyniku wstrząsu jakim była dla Polaków katastrofa smoleńska, powstały nowe organizacje i inicjatywy społeczne.

Пол ьща. Под і ї в Пол ьщі да л и п о ч а т о к п р о ц е с у р о з п а д у усього комуністичного блоку. ялтинський порядок перестав існувати.

У 19 91 р о ц і п о л я к и о б р а л и в б е з п о с е р е д н і х в и б о р а х п р е з и д е н т а , с т а в н и м Л е х В а л е н с а , т а у 1 9 9 1 р о ц і відбулись цілком демократичні парламентські вибори. Польща стала демократичною державо, а с оц і а л ь н а е к оно м і к а б ул а замінена на ринкові механізми т а п о ш а н у д о п р и в а т н о ї в л ас нос т і . Ви корис т ов у юч и с п р и я т л и в у м і ж н а р о д н у конюнктуру пол якам вдалося н е т і л ь к и м и р н о в и й т и і з р а д я н с ь к о ї с ф е р и в п л и в у, радянські війська були виведені, а л е т а к о ж о б ’є д н а т и с ь і з країнами Заходу за допомогою ч л е н с т в а в Н а т о т а в Європейському союзі.10 к віт н я 2010 в смоленс ьк у в Р о с і ї з а г и н у л о 9 6 о с і б - п р е з и д е н т Л е х к а ч и нс ь к и й з д р у ж и н о ю , о с т а н н і й президент Пол ьщі у вигнанні - Р и ш а рд k a ч о р о в с ь к и й т а представники еліти Республіки Пол ьщ і, я к і в ход и л и у с к л а д польської делегації, що вибула н а ц е р е м о н і ю п о в’я з а н у і з с в я т к у в а н н я м 7 0 . р і ч н и ц і к а т и н с ь к о г о з л о ч и н у. Ц я т р а г е д і я з м і н и л а о б л и ч ч я сучасної Польщі.

34

PłyTa dVd Z fIlmem o hISToRII PolSkI

ISBN 978-83-935454-5-2