1

УНИВЕРСИТЕТ КАЙНАР

««БЕКІТЕМІН»

Оқу-әдістемелік ісі жөніндегі проректоры

«____»___________________2013 ж.

Педагогика және әлеуметтік ғылымдар кафедрасы

КУРС БАҒДАРЛАМАСЫ (студенттерге арналған SYLLABUS)

Пәні: Конфликтология бойынша

практикум

Код дисциплины: РОК - 4322

Мамандығы: Педагогика және психология

Оқу түрі: Сырттай

Барлығы: 3 кредит

Курс: 4 СО

Семестр: 7

Дәріс: 20 сағат

Семинар-тәжірибелік сағаттар (СПЗ) 10 сағат

Өзбетінше жұмыстар (СРС): 30 сағат

Оқытушымен бірлестікте орындайтын

сағаттар (СРСП):

30 сағат

Барлық аудиториялық сағат саны: 30

Барлық аудиториядан тыс сағат саны: 60

Жалпы еңбек көлемі: 90

Бақылау жұмыстары 9 сағат

Қорытынды бақылау түрі: 6 сағат

Кеңес беру: 2 сағат

Емтихан: 3 сағат

Алматы - 2013

2

Аты-жөні Өту орны мен уақыты Байланыс

ақпараты Лекция СРСП

Еркінбекова Мейірім Анарбекқызы,

психология ғ.к., доцент

Сабақ кестесі

бойынша

Қосымша

сабақ кестесі

бойынша

Үй тел.: 3039362

Пререквизиттер: Психологиялық кәсіби білімі “Қарым-қатынас психологиясы”

курсымен таныстықтан басталады. Нақты пәнді оқып-үйрену барысында алынған білім,

Сізге қарым-қатынас психологиясы және конфликтология ғылымдарының негізін меңгеруге

көмегін тигізеді. “Конфликтология” курсын жемісті меңгеру үшін “Социология”, “Тұлға

психологиясы”, “Халықаралық қатынастар” пәндерімен таныс болу қажет.

Постреквизиттер: Студенттердің осы курста алынған білімдері басқа мамандарға

пәндерді жеңіл білуге көмек береді, олар: “Жалпы психология”, “Жас ерекшелік

психологиясы”, “Педагогикалық психология” және тағы басқа.

Курстың қысқаша сипаттамасы: ұсынылған “Конфликтология” курсы қарым-

қатынас психологиясының пән ретінде мәнін ашудағы ғылыми-әдіснамалық жағдайларға

сүйенеді, сонымен қатар отандық және әлемдік психологиялық, әлеуметтік ғылымдардың

жетістіктерін негізге алады.

Курстың мақсаты: Конфликтология курсының білімін зерттеу және меңгерудің

негізінде студенттердің психикалық ойлауы дамиды, семинар және практикалық сабақтарда

қарым-қатынас психологиясы мен шиеленісті шешу бойынша іскерлік және дағдыларын

қалыптастыру.

Курстың міндеті:

1) қарым-қатынас психологиясының заңдылықтарын зерттеудің негізінде

студенттердің білімін жүйелеу;

2) әртүрлі теория және фактілерді жүйелі-психикалық талдау процесі негізінде

студенттердің танымдық іс-әрекетін, іскерлік және дағдыларын дамыту;

3) әлемдік және отандық зерттеулердің негізгі принциптерімен, бағыттары және

идеяларымен таныстыру.

Курстан Сіздің білетініңіз:

Қарым-қатынас және шиеленіс психологиясының ғылым ретінде қалыптасуы және

дамуының негізгі этаптары;

қарым-қатынас және шиеленіс психологиясының әдістері;

шиеленіс психологиясының шығуы және даму сұрақтары және т.б.;

Сіздің жасай алатыныңыз:

ғылыми-негізгі аппараттарды қолдану;

әртүрлі теориялар мен әдіснамалардың даму тарихының сұрақтарына бағдар жасау;

теориялар мен психикалық фактілерді талдау.

Сіздің алатын дағдыларыңыз:

сәйкес ғылыми әдебиеттер мен білімнің қайнар көздерін оқу үшін қажетті ізденіс;

психикалық өмірдің фактілерін талдауды таңдау және талдуды тексеру;

психология мәселесі бойынша материалды логикалық (ауызша және жазбаша) ұсыну.

3

Курс құрылымы: № Тақырыптар

Сағаттар

Лек

ци

и

Сем

ин

ар

СР

СП

СР

С

1 Модуль1. Конфликтология ғылымы туралы

түсінік

Қарым-қатынас психологиясының мақсат-

міндеттері, зерттеу пәні және қалыптасуы мен

дамуы.

Конфликтология ғылымы. Даму тарихы мен зерттеу

объекті. Зерттеу әдістері.

2

2

2 Қарым-қатынас және шиеленіс бойынша жалпы

теориялар. Шиеленіс жағдайларының туындауы.

Себептері. Құрылымдары. Функциялары.

Динамикасы.

4 2

3 Модуль2. Конфликт (шиеленіс) түрлері

Тұлғаішілік шиеленістер. Түрлері. Стресс. Стресс –

шиеленіс туғызушы ретінде.

3

1

4 Тұлғааралық шиеленістер. Әлеуметтік жүйелердегі

шиеленістер. Топтық шиеленістер. 3 2

5 Педагогикалық конфликт. Этнос аралық

шиеленістер. Ұйымдардағы шиеленістер. 3 1

6 Модуль 3. Конфликттің алдын алу және шешу

жолдары

Конфликтті тұлғалар. Қазіргі таңдағы шиеленісті

шешу менеджменті. Шиеленістің алдын алу.

Шиеленісті шешу жолдары.

3

1

7 Келіссөз және оны жүргізу. Келіссөз жүргізу

стратегиясы мен динамикасы. Амалдары мен тиімді

жолдары.

2 1

Барлығы 20 10

Пән бойынша қорытынды баға

ПӘН Рейтингі

0-49 балл қанағаттанарлықсыз

50-74 балл қанағаттанарлық

75-89 балл жақсы

90-100 балл өте жақсы

Тапсырмаларды орындау және өткізу кестесі

№ Жұмыс түрлері Мақсаты және

мазмұны

Ұсынылатын

әдебиеттер

Ор

ын

дау

уақ

ыты

Ба

лл

др

ы

бақ

ыл

ау

түр

і

өтк

ізу

уақ

ыты

1 Дәріс және

семинарларға

қатысу

Оқу

материалын

меңгеру

семестр

бойы 10 ағымдық әр

сабақта

4

2 «Ым-ишара

тілдері және

шиеленістер»

тақырыбы

бойынша

коллоквиум

Оқу

материалын

толықтыру

Қосымша

ақпараттар көзі

2 сағат 10

аралық

бақылау

6 апта

4 Реферат Оқу

материалын

толықтыру

Қосымша

ақпараттар көзі

4-9

апта 10 СӨЖ

тексеру

9 апта

5 Стресс және

невроздарға

шалдыққан

клиенттермен

жұмыс жасау

бағдарламасын

жасау және қорғау

Практик-

консультант

психологтың

біліктіліктерін

қалыптастыру

Қосымша

ақпараттар көзі

13-15

апта 10 аралық 12 апта

6 СӨОЖ дайындық Ғылыми

әдебиеттермен

жұмыс жасау

және

тәжірибелік

жұмыстарды

орындау

біліктіліктерін

дамыту

Силлабус,

оқулықтар,

сөздіктер,

қосымша

материалдар

1-12

апта 20 ағымдық сабақ

кестесі

не

сәйкес

7 Емтихан Курс

материалын

меңгеру

деңгейін

анықтау

Силлабус,

оқулықтар,

сөздіктер,

қосымша

материалдар

2 сағат 40

қортынд

ы

бақылау

сабақ

кестесі

не

сәйкес

БАРЛЫҒЫ 100

Аралық бақылаулар:

1. «Ым-ишара тілдері және шиеленістер» тақырыбы бойынша коллоквиум (6 апта)

2. Стресс және невроздарға шалдыққан клиенттермен жұмыс жасау бағдарламасын

жасау және қорғау (12 апта)

СӨОЖ тапсырмалары

№ Мазмұны Өткізу

мерзімі

Балдары

(макс.)

1 Логикалық схема: «Конфликтологияның қалыптасуы мен даму

тарихы»

2 3

2 Реферат: «Қарым-қатынас түрлері» 4 3

3 Қарым-қатынас психологиясы бойынша тест тапсырмаларын

дайындау

6 3

4 Эссе: «Шиеленістік жағдайлардан қалай аулақ жүруге

болады?»

8 3

5 Реферат: «Конфликт түрлері» 10 4

6 Фрейд психоанализі бойынша конфликтік жағдайларды талдау

(тұлғааралық және ұйымдағы)

12 4

Барлығы 20

5

Ескертпе: Жазбаша жұмыстарды бағалауда (реферат, конспект, сөзжұмбақ) келесі

критерийлер есепке алынады:

1) тапсыру мерзімдерін сақтау және жұмыс талаптарын толық орындау;

2) барлық жазбаша жұмыстарда қолданылған әдебиеттер, нұсқаулар болуы керек;

3) сіздің жұмысыңызда ұтымды ақпарат болуы қажет және қарастырылатын сұрақ бойынша

Сіздің ойлау процесіңіздің логикасын бейнелеуі керек. Аяқталмаған жазбаша жұмыстар

есептелмейді.

ПӘННІҢ ОҚУ МАЗМҰНЫ

МОДУЛЬ 1. КОНФЛИКТОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

1-дәріс. Қарым-қатынастың қалыптасуы мен дамуы. Конфликтология ғылымы. Даму

тарихы мен зерттеу объекті. Зерттеу әдістері. 2 сағат. Қарым-қатынас – бұл адамның басқа адамдармен өзіндік өзара әсерлесуі және біріккен

іс-әрекетте өзара қатынасының дамуы. Қарым-қатынастық кедергілер қарым-қатынастың

нәтижелігі біздің қоршаған ортаны және адамдарды қабылдауымызға байланысты. Олар

психикалық кедергілер қарым-қатынастағы кедергілер адамның өзара үйлесімді ара қатынас

жасауына түрлі сатыдағы кедергілер. Адамдар жан-жақты дамыған қалпында жаралмаған,

сондықтан реніштерді көңілге алып қалып, есесін түгелдей қайтару үшін ызамен жауап

береді. Әрине, ренішті кешіре білу – бұл жоғары жетістік және этикамен қоса барлық діндер

мұны құптайды. Бірақ осындай жетістікке барлық адам жете қоймаған өз ар-намысын, өз жан

тыныштығын сақтау адамзат қажеттіліктерінң бірі болып табылады. Даулы мәселені шешуде

адамның бойындағы барлық игі қаиеттерді қалыптастыру үшін адамдармен бірлесіп әр түрлі

жаттығулар жасауы, өмірлік жағдаяттарға байланысты пікір алмасуы, оның дұрыс-

бұрыстығын талқылауы жүйке жұмысының қызметін нығайтып, түрлі ауру-сырқаудың

алдын алуға мүмкіндік береді.

Қарым-қатынас – тұлғаның сыртқы объектіге, адамға, рухани байлыққа, әлеуметтік

ортаға қатынасын білдіретін экзопсихикалық ұғым. А.Н.Леонтьев, И.Ф.Харламов қарым-

қатынас ұғымына мотив ұғымының мазмұнын, В.Н.Мясищев оны қажеттілік ұғымының

мазмұнымен теңестірген. Кейбіреулері қарым-қатынастың бағыттылықпен (Н.Д.Левитов),

позициямен (Б.Г.Ананьев, А.К.Маркова), сезіммен (С.Л.Рубинштейн), мінез-құлықпен

(Б.Н.Теплов), қызығушылықпен (П.И.Иванов, А.П.Архипов), әлеуметтік белсенділікпен

(Б.Ы.Мұқанова) байланыстылығы туралы пікірлерін айтқан.

Қарым-қатынасты қызметтік тәсіл позициясы тұрғысынан зерттеушілер И.А.Зимняя,

А.Н.Леонтьев және Г.М.Андреевалардың пікірінше, қарым-қатынас – бұл адамдар

арасындағы байланысты орнату мен дамытудың, олардың арасындағы бірлескен қызметтік

қажеттіліктерден туындайтын, сонымен қатар өзара ақпарат алмасу, өзара байланыстың

біркелкі стратегиясын қалыптастыру, басқа адамдарды қабылдау мен түсінуді қамтитын

күрделі көп салалы үдеріс.

2-дәріс. Конфликтология бойынша жалпы теориялар. Шиеленіс жағдайларының

туындауы. Себептері. Құрылымдары. Функциялары. Динамикасы. 4 сағат. Алғашқы ғасырлардың өзінде-ақ адамзат өмірінде болған қақтығыстар мен олардың

шешілу жолдары жайлы көп толғаған. Конфликт бұрыннан ғылыми зерттеудің обьектісі

болмаса да, оның өзіндік тарихы бар және кейбір басқа ғылымдармен салыстырғанда оның

тарихы көне заманнан бастау алады. Ежелде конфликтінің пайда болу себебі билік үшін,

тіршілік үшін күрес соғыстары болған.

Гераклит (530-470ж.б.з.д.). дүниеде барлық заттар мен, ұғымдар соғыстың арқасында

пайда болған деп ойлайтын. Ол үшін «соғыс – барлық нәрсенің патшасы».

Гераклиттің ойымен бөліскен Эпикур (341-270ж.б.з.д), онда ұрыс адамдарды мейірімді

және ұрыссыз өмір сүруге жетелейтін ұрыс деп тұжырымдады.

6

Бастапқыда адамдарды табиғатынан жүйкесі жұқарған деп санаған Аристотель (384-

322ж.б.д). Аристотель негізгі қақтығыстың қайнар көзі адамдардың тұрмыстық жағдайының

жоғары немесе төмендігінен туындайды.

Платон (472-347ж.б.з.д) – халық алдында құл иеленушілік мемлекетті жойып, күштеп

жасалатын қақтығыстарға қарсы екенін айтып жеткізген. Ол соғыссыз өткен кезеңдерді

«Алтын ғасыр» деп атады.

Орта ғасырда христиан философиясы библиямен сәйкес татулықты, адамгершілікті

адамдар арасында татулықты дәлелдегісі келді.Осы тақырыпта ең ұлы ғалымның бірі Фома

Аквинский (1224-1274).

Жаңару заманының ғалымдарының бірі Эразм Роттердамский (1469-1536) өз ойынша

қақтығыстың нақтылығын белгіледі.Қақтығыстың тез өршитіндігі және жаңа адамдарды

еліктіреді. Эразм Роттердамский қарсылас беттердің табысуы ұқсас рухани ойларды

ұстанған жағдайларда қиын екендігі туралы айтты. Ал Фрэнсис Бэкон (1561-1626) –

қоғамдық ұрыстардың сылтауына талдау жасап,оларды қалайда жеңу жолдарын қарастырды.

Ең басты қақтығыстың туындауы – халықтың төмен тұрмыстық жағдайы.

Жан-Жак Руссо (1712-1778ж) - оның ойы бойынша адамдар бірдей және

тәуелсіз деп санады Кейін мәдениеттің дамуымен бірге бұл қалыпты адамдар

жіберіп алды Бірақ қоғамдық келісім шартқа отырып, олар татулық пен

ауызбіршілікке қайта оралды

Жаңа ғылымның қалыптасуына өз ойларын қосып дамытқан социологтар Томас

Мальтус (1766-1834) – ол жұмыссыздықтың себебі халықтың экономикалық өсуіне

қарағанда, халық санының артқандығын дәлелдеді.

Герберт Спенсер (1820-1903) – қоғам өмірінің негізі өмір сүру үшін көбінесе

бейімделген жеке тұлға күресінің ұстанымы деп есептеді.

Уильям Самнер (1840-1910) - өмір сүру үшін күрес ең басты прогрестік фактор болып

табылады.Өмірде әлсіздер, нашар адамдар қауымы өліп, ал жеңімпаздар ең мықты адам және

құнды адамдар болып табылады.

Карл Маркс (1818-1883) – автор қақтығыстың социологиялық теорияларын бекітіп,

социологиялық қақтығыстар ұжымдық күресте қоғам өмірінде өшпейтін

құбылыс.Капиталистік қоғамның қақтығысуының себебі жұьысшылар мен капиталистердің

табыспайтындығынан тұрады.

Толкотт Паронстың Қақтығыстардың қазіргі теориясы бойынша ол даудамайсыз

қатынас жүйесін жақтайды. Халықтың табиғи көңіл-күйі-әлеуметтік жағдай, ал қақтығыс

қоғамның кеселі, ол кеселді емдеу керек дейді. Парсонс әлеуметтік өсу кезеңінде қақтығыс

қалыптасқан еді. Халықтың қажеттілігі мен талабы өсуіне байланысты, қақтығыста, қарама-

қайшылықта өседі.

Конфликтіге (латын тілінде conflictus – қақтығыс) қазақ тілінде нақты бір атаумен

айдар тағуға келе бермейді. Қазақ тілінде «дау»: егес, керіс, жанжал деген мағынаны берсе,

«шиеленіс» сөзі талас-тартыс, айтыс-тартыс дегенге саяды. Ал «қақтығыс» бірінші

мағынасында айқас, шайқас деген мағынаны берсе, екінші мағынасы осы конфликтіге

жақын: қағысып, керісіп қалу, пікір таласы деген түсінікті береді. Әрине, қазақ тілінің

синонимдік қатары бай: сондықтан, мәтіннің мазмұнына орай, шиеленіске түрлі атаулар

берілетіндігі заңды деп білеміз.

Тұлғааралық шиеленіс мәселесі шетелдік, отандық зерттеушілердің: С.И.Ожеговтың

Н.И.Кондаковтың А.Н.Леонтьев, В.С.Мерлин, А.И.Анциферова, Жан Пиаже,

А.В.Петровский, Л.Козер, А.Я.Анцупов, В.Конюх-Синица, Э.Шкиль, Т.Полозова,

А.И.Шипилов, Е.Бабосов, Л.Ахметова, С.Сүлейменова, Ұ.Абуталипова т.б. еңбектерінде

қарастырылған.

МОДУЛЬ 2. КОНФЛИКТ (ШИЕЛЕНІС) ТҮРЛЕРІ

3-дәріс. Тұлғаішілік шиеленістер. Түрлері. Стресс. Стресс – шиеленіс туғызушы

ретінде. 3 сағат.

7

Қақтығыстың шығу дәрежесіне қарай төрт қақтығысты жағдай және тәрт инцидент

типтері анықталынды: әдейі-мақсаттылық, әділ-мақсатталмаған, субъективті (өз пікірінше,

өздігіне) мақсаттылық, субъективті-мақсатталмаған

Қақтығыс жағдайлары мен инцидент параметрлеріне белгілей келе біз түрлі қақтығыстарды

анықтаймыз. адамның еңбек әрекеті кезінде болатың қақтығыстар іскерлік деп аталады.

іскерлік қақтығыстардың нәтижесі эмоционалд-тұлғалық қақтығысқа ауысады.

Тұлғалық қақтығыс сипаттамасы, комплекстер, жоғары өзіндік баға, ескертулер, сын

қою, жағымсыз психикалық жағдай, өзінің қауіпсіздігіне үрейлену және тб.

Тұлғаралық қақтығыстың себептеріне сипаттама. Мінездердің сәйкес еместігі,

қызығушылықтардың қарама-қарсылығы, ішкі өкпе және қарсы тұру, кеңестерді ілу.

Өндірістің іскерлік қақтығыстың себептері: еңбек келісімі, құқық пен мідеттердің сай

келмеуі, бәсеке, жалақыға қанағаттанбау, еңбек және жұмыстағы бірқалыпты жағдайдың

нашарлығы, басшы беделі, этиканы сақтамау, алдау және тб.

Топаралық қақтығыс – тұлға аралық қақтығыстың бір түрі. Мұнда қақтығысқа түсуші

жақ әлеуметтік топ, бір-бірінен іс-әрекеттері арқылы кедергі жасайды және мақсаттары

әртүрі :

а) рөльдік қақтығыс – бір жағдайда адамдардан бірдей екі немесе сәйкес келмейтін

бірнеше рольдердң орындауды талап етеді және мінез-құлық типтері.

б) моно және поликаузальді қақтығыс(латынша, causa-себеп), өзіндік ретінде бір немесе

бірнеше себептер сәйкестенеді.

Тұлғааралық және өндірістік қақтығыстар бірнеше себептерден тұрады.

Ішкі тұлғалық қақтығыс – ол бір адамды қызығу, қажеттілік және мотивтердің қарама-

қарсы соқтығысуынан пайда болады. Олардың негізгі тұлғаның негативті психологиялық

жағдайы : ішкі уайым, реніш, көңіл қалу.

Психолог К. Левин ішкі тұлғалық қақтығыстың бірнеше түрлерін анықтады:

а) «Жақындасу-жақындасу» - ситуация, мұнда адамға екі шешімнен біреуін таңдау талап

етіледі.

б) «Жақындасу-жою» -ситуация, мұнда таңдауда жағымды және жағымсыз бірдей екі жақ

байланыс қатысады.

в) «Жойылу-жойылу» - жағымсыз субъективті қойылым.

Қақтығысты жеке тұлға – ол басқа жеке тұлғаға немесе ұжымға өзіндік пікірі жоғары,

үнемі ырзалық білдірмейтін, шағымданушы адамдар.

Ішкі тұлғалық қақтығыс жиі созылмалы және қиын шешілетін мінез-құлық көрсетеді,

қайта ол адамды тәрбиелеу және өмірге көз қарасын өзгерту әлдеқайда қиын.

Қақтығысты жағдайлардың туындауы, оның дамуы және шешу жолдары. Қақтығыс

түсінігі, қақтығысты жағдай. Психологиялық заңдылықтары мен себептері. Қақтығысты

жағдайды шешудің конструктивті жүесі және өзіндік ерекшеліктері. Қақтығыс типтері:

жазық және көлденең.

Қақтығыс түрлері:

- іскерлік өндірістік;

- топаралық;

- тұлғаралық;

- рольдік;

- тұлға ішіндегі;

- энтоұлттық;

- саяси;

- монокаузальды;

Қақтығыстың пайда болу дәрежесіне қарай: ашық, жабық, кездейсоқ және әдейі

азғырушы болып бөлінуі.

Қақтығыс нәтижесінің: деструктивтілігі және конструктивтілігі.

4-дәріс. Тұлғааралық шиеленістер. Әлеуметтік жүйелердегі шиеленістер. Топтық

шиеленістер. 3 сағат.

8

Тұлғааралық шиеленіс – проблемді-қақтығысты ситуация, мұнда адамдар мақсаты,

құндылық және нормалары сәйкес келмейтін бір-бірінен өзара қарым-қатынас жүргізуге

тырысады немесе қатаң бәсекелесу нәтижесінде бір мақсатқа жетуге тырысады, бірақ

қақтығысқа түсуші бір топ немесе жақ жетістікке жетеді .

Еңбек ұжымының психологиялық климатына қақтығыстың әсер етуі деструктивтіге

бөледі, мүнда өзара қарым – қатынас іштей бөлінеді және бұзушы қақтығысқа өтеді,

дискомфорт және санасу.

Қақтығысты жағдайдың ішкі және сыртқы себептерінің сипаттамасына тоқталайық.

Сыртқы себептер: іскерлік және өзара тұлғааралық келіспеулер, жұмыстағы

қателіктер, жұмыс тәртібі мен келісім негізін бұзу.

Ішкі себептер: жағымсыз эмоцианалды және өзара қатынастың арасындағы

байланыс. Қақтығыста эмоцияны басқару. Қақтығыстан шығудың психологиялық

ерекшеліктері.

Қақтығысты басқару - болжау , ескерту, жою, реттеу. Қақтығыстың өзара қарым-

қатынасты бұзуы және зардаптарының себептері.

Іс-әрекет процесінде қиындықтардың пайда болуы және оны саналы түсіну,

обьектілендіру- проблемалық жағдайдың пайда болу шарттарының бірі екенін, С.Л.

Рубинштейннің айтуынша, мұның өзі ойдың пайда болуы мен алға жүруінің алғышарты мен

негізі болып табылытынын есепке ала отырып , ол педагогикалық психологияда адамның

интеллектуалдық іс-әрекетін белсендіру факторы, қалыптасқан «қиын» жағдайдан шығудың

жаңа тәсілдері мен құралдарын табуды ынталандыру факторы ретінде де қарастырылуы

мүмкін. Осыған байланысты педагогикалық қарым-қатынас процесіндегі қиындықтардың

позитивті және негативті функцияларын бөледі.

5-дәріс. Педагогикалық конфликт. Этнос аралық шиеленістер. Ұйымдардағы

шиеленістер. 3 сағат. Психологтар, жетекшілер мен бағынушылар және адамдардың арасында кездесіп

отыратын талас – тартысты мәселелердің мән жайына жете көңіл аударып, олады дер кезінде

шешіп отыру еңбек ұжымдағы қалыпты психологиялық ахуал орнатудың басты шарты

болып саналады.

Педагогикалық қақтығыс ұғымынан біз педагогпен оқушы арасындағы біріккен іс-

әрекеттегі өзара әсерлесудің әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерін көреміз.

Педагогикалық қарым-қатынас педагог және оқушылардың өзара әрекеттесу,

ынтымақтастық формасы:

- педагогтың коммуникативті мүмкіндігінің ерекшеліктері;

- педагогпен оқушының өзара қатынасынан туындаған мінез-құлық;

- педагогтың шығармашылық индивидуальдылығы;

- оқушылар ұжымының ерекшелігі.

Педагогтың оқушылармен қарым-қатынас стилі - әлеуметтік және адамгершілік жағынан

байытылған сатысы. Педагог өзінің педагогикалық іс-әрекеті және үйренушілердің оқу іс-

әрекеті негізінде қарым-қатынас қиындықтары пайда болады. Педагогикалық іс-әрекетте

қиындықтар пәндік мазмұнның өзімен, педагогтың меңгерілуі оның іс-әрекетінің негізі

болып табылатын білімдерге ие болу деңгейі және сипатынан да туындауы мүмкін, сондай-

ақ кәсіби-педагогикалық іскерліктерден, дидактикалық құзырлылықтан да, үйренушілерге

педагогикалық әсер ету тәсілдері және құралдарынан да туындауы мүмкін. Осыдан,

педагикалық қиындықтардың негізгі бағыттары білім беру процесінің дамуы, мазмұны және

формаларымен, мұнда оқыту мен тәрбиелеу іс-әрекетінің субьекті ретіндегі оқытушының

ерекшеліктері және қарым-қатынас процесімен байланысты.

МОДУЛЬ 3. КОНФЛИКТТІҢ АЛДЫН АЛУ ЖӘНЕ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

6-дәріс. Конфликтті тұлғалар. Қазіргі таңдағы шиеленісті шешу менеджменті.

Шиеленістің алдын алу. Шиеленісті шешу жолдары. 3 сағат.

9

Қақтығысты шешудің жолдарымен айналысатын мамандардың көбі, қақтығысты

басқару процесі көптеген факторларға байланысты, олардың көпшілік бөлігі басқару әсеріне

оңайлықпен берілмейді. Мысалы, жеке тұлғаның көзқарастары, индивидтердің, топтардың

қажеттіліктері мен мотивтері.

Қалыптасқан стереотиптер, түсініктер, ырымдар шешімді қабылдаушылардың

әрекеттерін жоққа шығаруы мүмкін. Қақтығыстың түріне қарай шешімерді іздеумен әртүрлі

салалар айналысуы мүмкін: ұжымның басшылары: персоналды басқару саласы, психолог

және әлеуметтанушы бөлімі, кәсіподақ ұйымы, милиция, сот.

Қақтығыстың шешімдері: қақтығысты тудырушы себептерді тұтасымен немес

жекелеп жою болып табылады, сонымен бірге оған қақтығысқа қатысушы жақтардың

мақсатын өзгерту де жатады.

Қақтығысты басқару – бұл қақтығысты тудырушы себептерін жоюға

(минимазациялауға) қатысты бағытталған әсер, немесе қақтығысқа қатысушы жақтардың

қимыл-әрекетін өзгерту.

Қақтығысты басқарудың көптеген әдістері бар. Үлкейте отырып оларды, әр

қайсысының өзінің қолдану ережесі бар саласы болатын, бірнеше топшалар түрінде

көрсетуге болады.

- тұлға ішіндегі: яғни жекелеген тұлғаға әсер тетін әдістер.

- құрылымдық, яғни ұйымдастыру қақтығыстарын жою әдістері

- тұлға аралық әдістер немесе қақтығыстағы қимыл-әрекетттің стилі.

- келіссөздер.

- жауап ретіндегі агрессивті қимыл-әрекеттер, әдістердің бұл тобы тек шектен тыс

шығып кеткен жағдайда ғана, барлық мүмкіндіктер таусылған кезде ғана қолданылады.

Адамдар арасындағы іскерлік қатынастың рационалды әдісіне болып ауызша және

телефон арқылы сөйлесу жатады.Ауызша қатынастың келесі түрлері көрсетіледі:әңгіме,

дисскусиялар, таластар. Ал жазбаша іскерлік қатынастың түрлеріне көбінесе іскерлік хат,

өтініш, өмірбаян, мінездеме, түсініктеме, довереность, протокол т.б.

Қақтығысты ситуацияны жасаудың басында немесе қақтығыстың өзінің жүзеге

асуының басында оған қатысушы жақтар, форманы, өзінің бұдан кейінгі қимыл-әрекетінің

стилін, таңдау қажет, және бұл олардың қызығушылықтарына неғұрлым аз дәрежеде ықпал

етуі керек.

К.Томас және Г.Килмен қақтығысты ситуациядағы қимыл-әрекеттің бес негізгі стилін

бөліп қарастырады:

-бейімделушілік, орын беру;

- бас тарту;

- қарама-қарсы күрес;

- әріптестік қызмет;

- келіссөзге келу.

7-дәріс. Келіссөз және оны жүргізу. Келіссөз жүргізу стратегиясы мен динамикасы.

Амалдары мен тиімді жолдары. 2 сағат. Қарым-қатынас серіктерінің жеке-психологиялық ерекшеліктері (мұғалімнің де,

оқушылардың да, студенттердің) көбінесе коммуникативтік қиындықтардың себебі болады.

Оның түсіндірілуі, біріншіден, осы қиындықтар кем дегенде үш күштердің өзара байланысы

мен өзара әрекеттерінің нәтижесі: оқытушының, студенттің даралық –психологиялық

ерекшеліктері және олардың бір-бірін қабылдауы.

Е.А. Климов атап көрсеткендей, адамдардың жеке-психологиялық ерекшеліктерін

бейнелейтін іс-әрекеттің даралық стильдерінің сәйкес келуі – олардың қиналмай қарым-

қатынас жасауларының негізгі шарттарының бірі.

Шиеленіскен жағдайларды алдын алу, оны басқара білу, ұжымдағы психологиялық

ахуалдың сақталуы үшін түрлі әрекеттер қолданылады:

- шиеленісті жағдайлардан шыға білу, шиеленісті алдын алу;

- қарсы жақтағыларды ортақ келісімге келуге икемдеу;

- толеранттылық;

10

- ынтымақтастық;

- келісімге, мәмілеге келу (компромисс)

- шиеленісті жағдайды тиімді шешудің жолдарын қарастыру;

- «оқытушы-студент» қатынасын сақтау.

Күнделікті өмірде адамдардың өзара түсінісіп, бірлесе отырып қызмет атқаруы үшін

олар біріне-бірі сенім артып, жұмыла іс атқаруы – ұжымдағы жағымды психологиялық ахуал

орнатуға тәуелді болып отыратындығы өмір тәжірибесінде дәлелденген жәйт. Осы тұрғыдан

қалайда қарсыластардың өзара қарым-қатынасындағы ұнамсыз жәйттер кез келген істің алға

басуы үшін аяққа тұсау саларлық кедергі екені кімге болса да жақсы атақ әпермейтіні мәлім.

Кедергілерді жеңудің тәсілдерін таңдау өз кезегінде, және тұлғаның эмоцианалды

тұрақтылығына, өз көзқарастарын қорғау құралдарының болуына, биліктің және басқа

көптеген факторлардың көлеміне тәуелді. Психологиялық түзету жұмысының мақсаты

қақтығысты жағдайларды шешуге, алдын алуға, өзара үйлесімді қатынас орнатуға және тб.

сипатта ұйымдастырылады.

ПӘННІҢ СЕМИНАР САБАҚТАРЫНЫҢ МАЗМҰНЫ

1-семинар. Конфликтология: қалыптасуы және даму тарихы.

1) Алғашқы ой-пікірлердің қалыптасуы.

2) Кеңестік және отандық ой-тұжырымдардың қалыптасуы.

3) Қарым-қатынас және қарама-қайшылықтар.

4) К.Томас әдістемесі.

2-семинар. Конфликт және оның түрлері.

1) Конфликт және оған қатысушылар.

2) Тұлғаішілік конфликт.

3) Тұлғааралық конфликт.

4) Этносаралық конфликт

3-семинар. Стресс – конфликт тудырушы фактор ретінде.

1) Стресстің шығу себептері.

2) Кәсіпорындардағы және ұйымдардағы стресс тудырушы жағдайлар.

3) Тұлғаның ішкі күйзелістері және бұзылулар.

4) Стресске қарсы тұру, алдын алу жолдары.

4-семинар. Тұлғаның психологиялық қорғаныш механизмдерін дамыту

1) Тұлғаның психологиялық қорғаныш механизмдері.

2) Шығарып тастау және сулимация.

3) Регрессия және рационализация.

4) Проекция және алмастыру және т.б.

5-семинар. Фрейд психоанализі бойынша конфликтік жағдайларды талдау

(тұлғааралық және ұйымдағы)

1) Фрейд теориясы.

2) Конфликтік ситуацияларды психологиялық анализ жүйесінде қарастыру.

3) Тұлғааралық конфликтілердің психологиялық ерекшеліктері.

4) Ұйымдағы конфликтілердің психологиялық ерекшеліктері.

6-семинар. Конфликтінің алдын алу және болдырмау

1) Келіссөз жүргізу сызбасы.

2) Келіссөз жүргізу стратегиясы.

3) Жест және мимика.

4) Имидж.

11

7-семинар. Конфликтінің алдын алу және болдырмау

1) Конфликттің шығу себептерін анықтау жолдары.

2) Конфликтік жағдайдағы позициялар.

3) Конфликтіні шешу тактикалары.

4) Ұжымдағы конфликтілік жағдайларды шешу жолдары.

8-семинар. Конфликтінің алдын алу және болдырмау

1) Конфликтті тұлғалар.

2) Қазіргі таңдағы конфликтілерді шешудегі менеджменттің ролі.

3) Келіссөз жүргізу стратегиясы мен тиімді жолдары.

4) Кездейсоқ конфликтілік жағдайларды шешу жолдары.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі

Аллахвердова О. В. и др. Конфликтология — СПб.: Лань. 1999.

Анцупов А. Я., Шипилов А. И. Конфликтология.— М.: ЮНИТИ. 1999.

Ликсон Ч. Конфликт. — СПб.: Питер, 1997.

Немов Р.С. Психология. В 3-х кн.— М.: Просвещение, 1995. Кн. 1.

Нечипоренко Л.А. Буржуазная “социология конфликта”. — М.: Политиздат. 1982.

Основы конфликтологии. / Под ред. Кудрявцева В. Н. — М.: Юристъ, 1997.

Саати Т. Математические модели конфликтных ситуаций. — М.: Радио. 1977,

Современная западная социология: Словарь. — М.: Политиздат, 1990.

Социальный конфликт: современные исследования. — М.: ИНИОН.1991.

Хрестоматия по социальной психологии. / Под ред. Кутасовой Т. В. — М.: МГУ. 1994.

Цибульская М. В. и др. Конфликтология. — М.: МГИЭСИ, 1998.

Бородкин Ф.М., Коряк Н. М. Внимание: конфликт! — Новосибирск: Наука, 1989.

Гительмахер Р. Б. Конфликт: социально-психологический аспект. — Иванове: ИГУ, 1995.

Громова О. Н. Конфликтология. — М: ГАУ. 1993.

Зайцев А. К. Социальный конфликт на предприятии. — Калуга: КИСИ. 1993,

Здравомыслов А.Г. Социология конфликта: Россия на путях преодоления кризиса. — М.:

Аспект Пресс. 1995-

Конфликты: борьба, взаимодействие, сотрудничество.— Белгород: БГУ. 1997.

Конфликты в коллективе и пути их преодоления. — Л.: ВИПК. 1991.

Конфликты и согласие в современной России. — М.: ИФ РАН. 1998.

Kopнелиус X., Фэйр Ш. Выиграть может каждый. Как разрешать конфликты. — М.:

Стрингер, 1992.

Петровская Л.А. О понятийной схеме социально-психологического анализа конфликта. //

Теоретические и методологические проблемы социальной психологии. — М.: МГУ, 1977.

Скотт Дж. Г. Сила ума. Способы разрешения конфликтов. — СПб: ВИС, 1994.

Социальные конфликты.— М.: ИС РАН, 1994.

ҚОРЫТЫНДЫ ЕМТИХАН СҰРАҚТАРЫ

Конфликтология: қалыптасуы және даму тарихы.

Алғашқы ой-пікірлердің қалыптасуы.

Кеңестік және отандық ой-тұжырымдардың қалыптасуы.

Қарым-қатынас және қарама-қайшылықтар.

К.Томас әдістемесі.

Конфликт және оның түрлері.

Конфликт және оған қатысушылар.

Тұлғаішілік конфликт.

Тұлғааралық конфликт.

Этносаралық конфликт

12

Қарым-қатынас психологиясы және конфликтология.

Қарым-қатынас психологиясының мақсат-міндеттері, зерттеу пәні және қалыптасуы мен

дамуы.

Конфликтология ғылымы.

Даму тарихы мен зерттеу объекті.

Зерттеу әдістері.

Қарым-қатынас және шиеленіс бойынша жалпы теориялар.

Шиеленіс жағдайларының туындауы.

Себептері.

Құрылымдары.

Функциялары.

Динамикасы.

Қарым-қатынас және шиеленіс (конфликт) түрлері.

Тұлғаішілік шиеленістер.

Түрлері.

Стресс – шиеленіс туғызушы ретінде.

Тұлғааралық шиеленістер.

Әлеуметтік жүйелердегі шиеленістер.

Топтық шиеленістер.

Педагогикалық конфликт.

Этнос аралық шиеленістер.

Ұйымдардағы шиеленістер.

Шиеленістің алдын алу және шешу жолдары

Конфликтті тұлғалар.

Қазіргі таңдағы шиеленісті шешу менеджменті.

Шиеленістің алдын алу.

Шиеленісті шешу жолдары.

Келіссөз және оны жүргізу.

Келіссөз жүргізу стратегиясы мен динамикасы.

Амалдары мен тиімді жолдары.

Кәсіпорындардағы және ұйымдардағы стресс тудырушы жағдайлар.

Тұлғаның ішкі күйзелістері және бұзылулар.

Стресске қарсы тұру, алдын алу жолдары.

Тұлғаның психологиялық қорғаныш механизмдерін дамыту

Тұлғаның психологиялық қорғаныш механизмдері.

Шығарып тастау және сулимация.

Регрессия және рационализация.

Проекция және алмастыру және т.б.

Фрейд психоанализі бойынша конфликтік жағдайларды талдау (тұлғааралық және

ұйымдағы)

Фрейд теориясы.

Конфликтік ситуацияларды психологиялық анализ жүйесінде қарастыру.

Тұлғааралық конфликтілердің психологиялық ерекшеліктері.

Ұйымдағы конфликтілердің психологиялық ерекшеліктері.

Конфликтінің алдын алу және болдырмау

Келіссөз жүргізу сызбасы.

Келіссөз жүргізу стратегиясы.

Жест және мимика.

Имидж.

13

ПӘННІҢ ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

Түсінік хат

“Қарым-қатынас психологиясы және конфликтология” курсы қарым-

қатынас психологиясының пән ретінде мәнін ашудағы ғылыми-әдіснамалық

жағдайларға сүйенеді, сонымен қатар отандық және әлемдік психологиялық,

әлеуметтік ғылымдардың жетістіктерін негізге алады.

Курстың мақсаты: Қарым-қатынас психологиясы және конфликтология

курсының білімін зерттеу және меңгерудің негізінде студенттердің психикалық

ойлауы дамиды, семинар және практикалық сабақтарда қарым-қатынас

психологиясы мен шиеленісті шешу бойынша іскерлік және дағдыларын

қалыптастыру.

Курстың міндеті:

1) қарым-қатынас психологиясының заңдылықтарын зерттеудің негізінде

студенттердің білімін жүйелеу;

2) әртүрлі теория және фактілерді жүйелі-психикалық талдау процесі

негізінде студенттердің танымдық іс-әрекетін, іскерлік және дағдыларын

дамыту;

3) әлемдік және отандық зерттеулердің негізгі принциптерімен,

бағыттары және идеяларымен таныстыру.

Курстың жоғары кәсіптік білім берудегі орны.

Ұсынылып отырған курс білімгерлерге қарым-қатынас психологиясы мен

конфликтология ғылшымдары бойынша өзбетімен психологиялық тәжірибелер

жүргізуге, қоғамда және жеке тұлғааралық қатынастарда кездесетін

шиеленістік жағдайларды кәсіби біліктілікпен шеше алуға септігін тигізеді.

Пререквизиттер: Психологиялық кәсіби білімі “Қарым-қатынас

психологиясы” курсымен таныстықтан басталады. Нақты пәнді оқып-үйрену

барысында алынған білім, Сізге қарым-қатынас психологиясы және

конфликтология ғылымдарының негізін меңгеруге көмегін тигізеді. “Қарым-

қатынас психологиясы және конфликтология” курсын жемісті меңгеру үшін

“Социология”, “Тұлға психологиясы”, “Халықаралық қатынастар” пәндерімен

таныс болу қажет.

Постреквизиттер: Студенттердің осы курста алынған білімдері басқа

мамандарға пәндерді жеңіл білуге көмек береді, олар: “Жалпы психология”,

“Жас ерекшелік психологиясы”, “Педагогикалық психология” және тағы басқа.

Негізгі дидактикалық бірліктер мен түсініктер:

Қарым-қатынас: вербалды және вербалды емес қарым-қатынас; позитивті

және негативті қарым-қатынас; конфликт объекті және пәні; конфликт

тпологиясы; конликт құрылымы және динамикасы; конфликт элементтері;

себептері; конструктивті және деструктивті қызметтері; конфликт алды

жағдайлары; ашық конфликт; конфликт соңындағы кезең; тұлғаішілік

конфликт; стресс; түрлі әлеуметтік ортадағы конфликттер; алдын алу; шешу

жолдары; келіссөздер және оларды жүргізу жолдары.

14

ПӘННІҢ ОҚУ МАЗМҰНЫ

МОДУЛЬ 1. ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ПСИХОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ

КОНФЛИКТОЛОГИЯ

1-дәріс. Қарым-қатынас психологиясының мақсат-міндеттері, зерттеу пәні

және қалыптасуы мен дамуы. Конфликтология ғылымы. Даму тарихы

мен зерттеу объекті. Зерттеу әдістері. Қарым-қатынас – бұл адамның басқа адамдармен өзіндік өзара әсерлесуі

және біріккен іс-әрекетте өзара қатынасының дамуы. Қарым-қатынастық

кедергілер қарым-қатынастың нәтижелігі біздің қоршаған ортаны және

адамдарды қабылдауымызға байланысты. Олар психикалық кедергілер қарым-

қатынастағы кедергілер адамның өзара үйлесімді ара қатынас жасауына түрлі

сатыдағы кедергілер. Адамдар жан-жақты дамыған қалпында жаралмаған,

сондықтан реніштерді көңілге алып қалып, есесін түгелдей қайтару үшін

ызамен жауап береді. Әрине, ренішті кешіре білу – бұл жоғары жетістік және

этикамен қоса барлық діндер мұны құптайды. Бірақ осындай жетістікке барлық

адам жете қоймаған өз ар-намысын, өз жан тыныштығын сақтау адамзат

қажеттіліктерінң бірі болып табылады. Даулы мәселені шешуде адамның

бойындағы барлық игі қаиеттерді қалыптастыру үшін адамдармен бірлесіп әр

түрлі жаттығулар жасауы, өмірлік жағдаяттарға байланысты пікір алмасуы,

оның дұрыс-бұрыстығын талқылауы жүйке жұмысының қызметін нығайтып,

түрлі ауру-сырқаудың алдын алуға мүмкіндік береді.

Қарым-қатынас – тұлғаның сыртқы объектіге, адамға, рухани байлыққа,

әлеуметтік ортаға қатынасын білдіретін экзопсихикалық ұғым. А.Н.Леонтьев,

И.Ф.Харламов қарым-қатынас ұғымына мотив ұғымының мазмұнын,

В.Н.Мясищев оны қажеттілік ұғымының мазмұнымен теңестірген.

Кейбіреулері қарым-қатынастың бағыттылықпен (Н.Д.Левитов), позициямен

(Б.Г.Ананьев, А.К.Маркова), сезіммен (С.Л.Рубинштейн), мінез-құлықпен

(Б.Н.Теплов), қызығушылықпен (П.И.Иванов, А.П.Архипов), әлеуметтік

белсенділікпен (Б.Ы.Мұқанова) байланыстылығы туралы пікірлерін айтқан.

Қарым-қатынасты қызметтік тәсіл позициясы тұрғысынан зерттеушілер

И.А.Зимняя, А.Н.Леонтьев және Г.М.Андреевалардың пікірінше, қарым-

қатынас – бұл адамдар арасындағы байланысты орнату мен дамытудың,

олардың арасындағы бірлескен қызметтік қажеттіліктерден туындайтын,

сонымен қатар өзара ақпарат алмасу, өзара байланыстың біркелкі стратегиясын

қалыптастыру, басқа адамдарды қабылдау мен түсінуді қамтитын күрделі көп

салалы үдеріс.

Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесінің басты міндеті ғылым

мен тәжірибенің жетістіктері негізінде алынған білімді нақты жағдайда

пайдалану икемділігін меңгерген, өз бетінше дұрыс, тиімді шешімдер

қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады.

Психология ғылымында психологиялық ұжымдағы болып жатқан түрлі

жағдайларды шешу, қызметкерлердің қарым-қатынас жағдайларда болып

жатқан шиеленісті жағдайлардан сауатты, дұрыыс шығу, бұл жағдайларды

15

басқару мәселесін шешуде қолданылатын психологиялық білімдерді

практикада қолдану – пссихологияның өзекті мәселелердің бірі.

Адами өркениет тарихы шиеленістердің көптүрлерімен бірге даму

процесінде қалыптасқан. Ежелгі заманнан-ақ адам қоғамы пайда болған

шиеленістерді тиімді жолмен шешу әдіс-тәсілдерді іздестіріп, шиеленіссіз

қоғамда өмір сіруді армандайды. Ежелгі құлпы тастарда, Қорқыт ата

еңбектерінде адамаралық қатынастарда шиеленістерге жол жоқ деген пікірлерін

білдіріледі. Ұлы Әбу Насыр Әл-Фараби адамар арасында қарым-қатынас

болмаса ол өзімен өзі және басқалармен шиеленіске түседі деген ой білдіреді.

Жүсіп Баласағұн “Құтты білік” еңбегінде, Махмұд Қащқари де адамдардың

арасындаға жақсы қасиеттерге көңіл бөлген.

Шиеленістану ғылымы – бұл басқа ғылымдарға қарағанда жаңа ғылыми

пән. Бұл ғылым шиеленістің табиғаты мен оның шешу әдістерін қарастыра

отырып, бірнеше ғылымның зерттеу объектісі болып табылады. Олар:

социология, психология, әлеуметтік психология, саяси экономика, политология,

криминалистика, педагогика және бірнеше математикалық ғылымдар. Оның

бағасын анықтау өте қиын. Шиеленіс – бұл қоғамдық ортаны анықтаудың

басты элементі, қоғамның әлеуметтік динамикасы мен дамуын қарастырушы.

Шиеленіс проблемасы адамзат ойының басты элементі болып табылады.

Кейде бұл адамзат ойына үстемдік етеді.

2-дәріс. Қарым-қатынас және шиеленіс бойынша жалпы теориялар.

Шиеленіс жағдайларының туындауы. Себептері. Құрылымдары.

Функциялары. Динамикасы. Алғашқы ғасырлардың өзінде-ақ адамзат өмірінде болған қақтығыстар мен

олардың шешілу жолдары жайлы көп толғаған. Конфликт бұрыннан ғылыми

зерттеудің обьектісі болмаса да, оның өзіндік тарихы бар және кейбір басқа

ғылымдармен салыстырғанда оның тарихы көне заманнан бастау алады.

Ежелде конфликтінің пайда болу себебі билік үшін, тіршілік үшін күрес

соғыстары болған.

Гераклит (530-470ж.б.з.д.). дүниеде барлық заттар мен, ұғымдар соғыстың

арқасында пайда болған деп ойлайтын. Ол үшін «соғыс – барлық нәрсенің

патшасы».

Гераклиттің ойымен бөліскен Эпикур (341-270ж.б.з.д), онда ұрыс

адамдарды мейірімді және ұрыссыз өмір сүруге жетелейтін ұрыс деп

тұжырымдады.

Бастапқыда адамдарды табиғатынан жүйкесі жұқарған деп санаған

Аристотель (384-322ж.б.д). Аристотель негізгі қақтығыстың қайнар көзі

адамдардың тұрмыстық жағдайының жоғары немесе төмендігінен туындайды.

Платон (472-347ж.б.з.д) – халық алдында құл иеленушілік мемлекетті

жойып, күштеп жасалатын қақтығыстарға қарсы екенін айтып жеткізген. Ол

соғыссыз өткен кезеңдерді «Алтын ғасыр» деп атады.

Орта ғасырда христиан философиясы библиямен сәйкес татулықты,

адамгершілікті адамдар арасында татулықты дәлелдегісі келді.Осы тақырыпта

ең ұлы ғалымның бірі Фома Аквинский (1224-1274).

16

Жаңару заманының ғалымдарының бірі Эразм Роттердамский (1469-1536)

өз ойынша қақтығыстың нақтылығын белгіледі.Қақтығыстың тез өршитіндігі

және жаңа адамдарды еліктіреді. Эразм Роттердамский қарсылас беттердің

табысуы ұқсас рухани ойларды ұстанған жағдайларда қиын екендігі туралы

айтты. Ал Фрэнсис Бэкон (1561-1626) – қоғамдық ұрыстардың сылтауына

талдау жасап,оларды қалайда жеңу жолдарын қарастырды. Ең басты

қақтығыстың туындауы – халықтың төмен тұрмыстық жағдайы.

Жан-Жак Руссо (1712-1778ж) - оның ойы бойынша адамдар бірдей

және тәуелсіз деп санады Кейін мәдениеттің дамуымен бірге бұл

қалыпты адамдар жіберіп алды Бірақ қоғамдық келісім шартқа

отырып, олар татулық пен ауызбіршілікке қайта оралды

Жаңа ғылымның қалыптасуына өз ойларын қосып дамытқан социологтар

Томас Мальтус (1766-1834) – ол жұмыссыздықтың себебі халықтың

экономикалық өсуіне қарағанда, халық санының артқандығын дәлелдеді.

Герберт Спенсер (1820-1903) – қоғам өмірінің негізі өмір сүру үшін

көбінесе бейімделген жеке тұлға күресінің ұстанымы деп есептеді.

Уильям Самнер (1840-1910) - өмір сүру үшін күрес ең басты прогрестік

фактор болып табылады.Өмірде әлсіздер, нашар адамдар қауымы өліп, ал

жеңімпаздар ең мықты адам және құнды адамдар болып табылады.

Карл Маркс (1818-1883) – автор қақтығыстың социологиялық теорияларын

бекітіп, социологиялық қақтығыстар ұжымдық күресте қоғам өмірінде

өшпейтін құбылыс.Капиталистік қоғамның қақтығысуының себебі

жұьысшылар мен капиталистердің табыспайтындығынан тұрады.

Толкотт Паронстың Қақтығыстардың қазіргі теориясы бойынша ол

даудамайсыз қатынас жүйесін жақтайды. Халықтың табиғи көңіл-күйі-

әлеуметтік жағдай, ал қақтығыс қоғамның кеселі, ол кеселді емдеу керек дейді.

Парсонс әлеуметтік өсу кезеңінде қақтығыс қалыптасқан еді. Халықтың

қажеттілігі мен талабы өсуіне байланысты, қақтығыста, қарама-қайшылықта

өседі.

Конфликтіге (латын тілінде conflictus – қақтығыс) қазақ тілінде нақты бір

атаумен айдар тағуға келе бермейді. Қазақ тілінде «дау»: егес, керіс, жанжал

деген мағынаны берсе, «шиеленіс» сөзі талас-тартыс, айтыс-тартыс дегенге

саяды. Ал «қақтығыс» бірінші мағынасында айқас, шайқас деген мағынаны

берсе, екінші мағынасы осы конфликтіге жақын: қағысып, керісіп қалу, пікір

таласы деген түсінікті береді. Әрине, қазақ тілінің синонимдік қатары бай:

сондықтан, мәтіннің мазмұнына орай, шиеленіске түрлі атаулар берілетіндігі

заңды деп білеміз.

Тұлғааралық шиеленіс мәселесі шетелдік, отандық зерттеушілердің:

С.И.Ожеговтың Н.И.Кондаковтың А.Н.Леонтьев, В.С.Мерлин,

А.И.Анциферова, Жан Пиаже, А.В.Петровский, Л.Козер, А.Я.Анцупов,

В.Конюх-Синица, Э.Шкиль, Т.Полозова, А.И.Шипилов, Е.Бабосов, Л.Ахметова,

С.Сүлейменова, Ұ.Абуталипова т.б. еңбектерінде қарастырылған.

МОДУЛЬ 2. ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЖӘНЕ ШИЕЛЕНІС (КОНФЛИКТ)

ТҮРЛЕРІ

17

3-дәріс. Тұлғаішілік шиеленістер. Түрлері. Стресс. Стресс – шиеленіс

туғызушы ретінде. Қақтығыстың шығу дәрежесіне қарай төрт қақтығысты жағдай және тәрт

инцидент типтері анықталынды: әдейі-мақсаттылық, әділ-мақсатталмаған,

субъективті (өз пікірінше, өздігіне) мақсаттылық, субъективті-мақсатталмаған

Қақтығыс жағдайлары мен инцидент параметрлеріне белгілей келе біз түрлі

қақтығыстарды анықтаймыз. адамның еңбек әрекеті кезінде болатың

қақтығыстар іскерлік деп аталады. іскерлік қақтығыстардың нәтижесі

эмоционалд-тұлғалық қақтығысқа ауысады.

Тұлғалық қақтығыс сипаттамасы, комплекстер, жоғары өзіндік баға,

ескертулер, сын қою, жағымсыз психикалық жағдай, өзінің қауіпсіздігіне

үрейлену және тб.

Тұлғаралық қақтығыстың себептеріне сипаттама. Мінездердің сәйкес

еместігі, қызығушылықтардың қарама-қарсылығы, ішкі өкпе және қарсы тұру,

кеңестерді ілу.

Өндірістің іскерлік қақтығыстың себептері: еңбек келісімі, құқық пен

мідеттердің сай келмеуі, бәсеке, жалақыға қанағаттанбау, еңбек және

жұмыстағы бірқалыпты жағдайдың нашарлығы, басшы беделі, этиканы

сақтамау, алдау және тб.

Топаралық қақтығыс – тұлға аралық қақтығыстың бір түрі. Мұнда

қақтығысқа түсуші жақ әлеуметтік топ, бір-бірінен іс-әрекеттері арқылы кедергі

жасайды және мақсаттары әртүрі :

а) рөльдік қақтығыс – бір жағдайда адамдардан бірдей екі немесе сәйкес

келмейтін бірнеше рольдердң орындауды талап етеді және мінез-құлық типтері.

б) моно және поликаузальді қақтығыс(латынша, causa-себеп), өзіндік

ретінде бір немесе бірнеше себептер сәйкестенеді.

Тұлғааралық және өндірістік қақтығыстар бірнеше себептерден тұрады.

Ішкі тұлғалық қақтығыс – ол бір адамды қызығу, қажеттілік және

мотивтердің қарама-қарсы соқтығысуынан пайда болады. Олардың негізгі

тұлғаның негативті психологиялық жағдайы : ішкі уайым, реніш, көңіл қалу.

Психолог К. Левин ішкі тұлғалық қақтығыстың бірнеше түрлерін

анықтады:

а) «Жақындасу-жақындасу» - ситуация, мұнда адамға екі шешімнен біреуін

таңдау талап етіледі.

б) «Жақындасу-жою» -ситуация, мұнда таңдауда жағымды және жағымсыз

бірдей екі жақ байланыс қатысады.

в) «Жойылу-жойылу» - жағымсыз субъективті қойылым.

Қақтығысты жеке тұлға – ол басқа жеке тұлғаға немесе ұжымға өзіндік

пікірі жоғары, үнемі ырзалық білдірмейтін, шағымданушы адамдар.

Ішкі тұлғалық қақтығыс жиі созылмалы және қиын шешілетін мінез-

құлық көрсетеді, қайта ол адамды тәрбиелеу және өмірге көз қарасын өзгерту

әлдеқайда қиын.

Қақтығысты жағдайлардың туындауы, оның дамуы және шешу жолдары.

Қақтығыс түсінігі, қақтығысты жағдай. Психологиялық заңдылықтары мен

себептері. Қақтығысты жағдайды шешудің конструктивті жүесі және өзіндік

ерекшеліктері. Қақтығыс типтері: жазық және көлденең.

18

Қақтығыс түрлері:

- іскерлік өндірістік;

- топаралық;

- тұлғаралық;

- рольдік;

- тұлға ішіндегі;

- энтоұлттық;

- саяси;

- монокаузальды;

Қақтығыстың пайда болу дәрежесіне қарай: ашық, жабық, кездейсоқ және

әдейі азғырушы болып бөлінуі.

Қақтығыс нәтижесінің: деструктивтілігі және конструктивтілігі.

4-дәріс. Тұлғааралық шиеленістер. Әлеуметтік жүйелердегі шиеленістер.

Топтық шиеленістер. Тұлғааралық шиеленіс – проблемді-қақтығысты ситуация, мұнда адамдар

мақсаты, құндылық және нормалары сәйкес келмейтін бір-бірінен өзара қарым-

қатынас жүргізуге тырысады немесе қатаң бәсекелесу нәтижесінде бір мақсатқа

жетуге тырысады, бірақ қақтығысқа түсуші бір топ немесе жақ жетістікке

жетеді .

Еңбек ұжымының психологиялық климатына қақтығыстың әсер етуі

деструктивтіге бөледі, мүнда өзара қарым – қатынас іштей бөлінеді және

бұзушы қақтығысқа өтеді, дискомфорт және санасу.

Қақтығысты жағдайдың ішкі және сыртқы себептерінің сипаттамасына

тоқталайық.

Сыртқы себептер: іскерлік және өзара тұлғааралық келіспеулер,

жұмыстағы қателіктер, жұмыс тәртібі мен келісім негізін бұзу.

Ішкі себептер: жағымсыз эмоцианалды және өзара қатынастың

арасындағы байланыс. Қақтығыста эмоцияны басқару. Қақтығыстан шығудың

психологиялық ерекшеліктері.

Қақтығысты басқару - болжау , ескерту, жою, реттеу. Қақтығыстың өзара

қарым-қатынасты бұзуы және зардаптарының себептері.

Іс-әрекет процесінде қиындықтардың пайда болуы және оны саналы

түсіну, обьектілендіру- проблемалық жағдайдың пайда болу шарттарының бірі

екенін, С.Л. Рубинштейннің айтуынша, мұның өзі ойдың пайда болуы мен алға

жүруінің алғышарты мен негізі болып табылытынын есепке ала отырып , ол

педагогикалық психологияда адамның интеллектуалдық іс-әрекетін белсендіру

факторы, қалыптасқан «қиын» жағдайдан шығудың жаңа тәсілдері мен

құралдарын табуды ынталандыру факторы ретінде де қарастырылуы мүмкін.

Осыған байланысты педагогикалық қарым-қатынас процесіндегі

қиындықтардың позитивті және негативті функцияларын бөледі.

Әлеуметтік шиеленістер туралы түсінік. Адамзат қоғамының тарихына

көз жүгіртсек, көне заманнан бастап бүгінгі күнге дейін қоғам дамуының

барлық сатыларында әлеуметтік орын алғандығын байқауға болады. Біздің

тілімізде «шиеленіс» деп аталып жүрген бұл құбылыс латын тіліндегі confliktus

– қақтығыс деген ұғымды білдіреді.

19

Шиеленісті, даулы жағдайды көпшілік қолдамайды, тіпті одан іргелерін

аулақ салуды көздейді. Алайда, күнделікті өмірде адамдар кейде өздерінің

еркінен тыс осындай жағдайларға душар болып жатады.

Шиеленіс жекелеген адамдардың, әлеуметтік топтардың бір-бірімен қарым-

қатынас жасау, өзара әрекеттесу процесінде туындайды.

Қазіргі кезді, әсіресе, біздің қоғамызда әлеуметтік шиеленістер жиі орын алып

отыр. Еліміздің нарық қатынастарына көшу барысында қоғам өмірінің бар

саласында қайшылықтар бұрын-соңды болып көрмеген шиеленісті жағдайда

ұласуы жиі ұшырасып отырды.

Міне, сол себептен әлеуметтік шиеленістерді оқып-үйренудің теориялық

және қолданбалық маңызы бар. Болашақ мамандар шиеленіскен жағдайларға

басшылық ете білуі, оны дұрыс шешу жолдарын табуы, сол сияқты шиеленістің

алдын алу шаралары туралы біліммен қарулануы қажет.

Шиеленістер барлық қоғамдық ғылымдарда қарастырылады. Бұл құбылыстың

жалпы ғылыми тұжырымдамалары ең алғаш рет әлеуметтану ғылымда

қалыптасты.

Әлеметтану ғылымындағы түрлі бағыттағы зерттеушілер өз кездерінде

шиеленістің қоғам дамуындағы маңызы туралы ойларын білдіріп, бұл

құүбылысты жан-жақты зерттеудің қажеттілігін мойындаған еді. XIX ғасырдың

соңында жарық көрген Г.Спенсер, М.Вебер және Л.Гумпловичтің еңбектерінде

шиеленістер әлеуметтік дамуға ықпал ететін құбылыс ретінде қарастырылады.

Л.Гумплович К.Маркстен кейін көп ұзамай шиеленістердің шығу себептерін

адамдардың материалдық қажеттерін өтеуге бағытталған қүрестен іздеу

керектігін айтты.

«Әлеуметтік шиеленіс» деген терминді алғаш рет ғылыми айналымға

енгізген неміс ғылыми Г.Зиммель болды. Г.Зиммель шиеленісті қоғам өмірінің

қалыпты және маңызды формасы ретінде қарастырған.

Г.Зиммельдің бұл бағыттағы ғылыми көзқарастарын XX ғ. 20 –жылдары

Чикаго мектебінің көрнекті өкілдері Роберт Парк, Эрнст Бюрджесс және

Альбион Смолл қолдады. Олар «әлеуметтік өзара ықпалдасу теориясын»

негіздеді. Бұл теория бойынша шиеленіс еркін бәсеке, бейімделу ассимиляция,

әлеуметтік өзара ықпалдасудың түрлері ретінде қарастырылған.

Әлеуметтану шиеленісі әлеуметтану ғылымының құрамында өз алдына жеке

бағыт ретінде XX ғ. 50 - жылдарында қалыптасты.

5-дәріс. Педагогикалық конфликт. Этнос аралық шиеленістер.

Ұйымдардағы шиеленістер. Психологтар, жетекшілер мен бағынушылар және адамдардың арасында

кездесіп отыратын талас – тартысты мәселелердің мән жайына жете көңіл

аударып, олады дер кезінде шешіп отыру еңбек ұжымдағы қалыпты

психологиялық ахуал орнатудың басты шарты болып саналады.

Педагогикалық қақтығыс ұғымынан біз педагогпен оқушы арасындағы

біріккен іс-әрекеттегі өзара әсерлесудің әлеуметтік психологиялық

ерекшеліктерін көреміз. Педагогикалық қарым-қатынас педагог және

оқушылардың өзара әрекеттесу, ынтымақтастық формасы:

- педагогтың коммуникативті мүмкіндігінің ерекшеліктері;

20

- педагогпен оқушының өзара қатынасынан туындаған мінез-құлық;

- педагогтың шығармашылық индивидуальдылығы;

- оқушылар ұжымының ерекшелігі.

Педагогтың оқушылармен қарым-қатынас стилі - әлеуметтік және адамгершілік

жағынан байытылған сатысы. Педагог өзінің педагогикалық іс-әрекеті және

үйренушілердің оқу іс-әрекеті негізінде қарым-қатынас қиындықтары пайда

болады. Педагогикалық іс-әрекетте қиындықтар пәндік мазмұнның өзімен,

педагогтың меңгерілуі оның іс-әрекетінің негізі болып табылатын білімдерге ие

болу деңгейі және сипатынан да туындауы мүмкін, сондай-ақ кәсіби-

педагогикалық іскерліктерден, дидактикалық құзырлылықтан да,

үйренушілерге педагогикалық әсер ету тәсілдері және құралдарынан да

туындауы мүмкін. Осыдан, педагикалық қиындықтардың негізгі бағыттары

білім беру процесінің дамуы, мазмұны және формаларымен, мұнда оқыту мен

тәрбиелеу іс-әрекетінің субьекті ретіндегі оқытушының ерекшеліктері және

қарым-қатынас процесімен байланысты.

Біздің елдің болсын, шетелдердің қоғамтану ғылымдарында болсын ұзақ

жылдар бойы үлкен саяси қопарылыстар тұрсын, өткір қайшылықтар, терең

дағдарыстар болса, мемлекеттің қалыпты, ойдағыдай дамымағандығы,

жетілмегендігі, ауруы болып саналды. Ол үшін мемлекет тұрақты, тепе-теңдік

жағдайында бірқалыпты дамуы керек сияқты болып көрінді. Сондықтан

тұрақтылық қоғамның негізгі мақсаттарының, құндылықтарының бірі

саналатын.

Ал, шын мәнінде, бұл дұрыс түсінік емес еді. Себебі, қоғамда әр түрлі топтар,

таптар, жіктер болатындығы туралы өткен тарауларда айтқан болатынбыз.

Олардың өзіндік мақсат-мүдделері, талап-тілектері, арман-аңсарлары, мұқтаж-

қажеттіктері болады. Олар, сөз жоқ, сәйкес келе бермейді. Осыдан келіп

араларында айырмашылықтар пайда болады. Олар дер кезінде шешілмесе,

шиеленістерге, жанжалдарға айналады. Шиеленіс деп әрбір қарсы жақты

қолайсыздыққа ұшыратып, істі насырға шаптыратын қарама-қарсы

мүдделердің, пікірлердің, көзқарастардың қайшы келуін, елеулі

келіспеушілікті, өткір таласты айтады.

Шиеленіске адамзат өте ертеден-ақ көңіл аударған. Мысалы, б. з. б. VII—VI

ғасырларда қытай фәлсафашылары дүниедегі нәрселердің бәрінің қозғалыс көзі

оң (ян) және теріс (инь) бастаулардан тұрады деп есептеді. Ежелгі грек

фәлсафашысы Герак- лит заттар мен құбылыстардың дамуы қарама-

қарсылықтардың күресінен туады деді. Макиавелли қоғамдық процестердің

дамуыңда қайшылықтардың пайдалылығын атап көрсетті. Гегель қарама-

қарсылықтардың қайшылықтары мен күресін жоғары бағалады.

Саяси шиеленістер теориясына әсіресе көп көңіл бөлген — марксизм. Маркс

пен Энгельс "Коммунистік партияның манифесінде": "Ерікті мен құл, патриций

мен плебей, помещик пен крепостной, мастер мен кіші мастер, қысқасы, езуші

мен езілуші бірімен-бірі ылғи антатонист болып, бірде жасырын, бірде айқын

түрде үздіксіз күресіп келді, бұл күрес әрқашан бүкіл қоғам тұрмысын

революциялық түрде қайта құрумен немесе күресуші таптардың жалпы

жойылуымен тынып отыратын" деген. Олар тап күресі таптық қоғамдардың

дамуының зандылығы және қозғаушы күші деп есептеді.

21

Осы ғасырдың 50 жылдарында американдық Льюис Козер әлеуметтік

шиеленістерге құндылықтар, мәртебе, билік, қаржы-қаражат үшін күресті

жатқызды. Мұндай көзқарас Батыс саясаттарында кең тараған.

60 жылдары немістің әлеуметтанушысы Ральф Дарендорф "қоғамның дау-

дамайлық үлгісін" алға тартты. Ол "Индустриалдық қоғамдағы таптар мен

таптық шиеленістер" деген еңбегінде билікті бөлуге байланысты адамдар

арасында теңсіздік пайда болады, олар кикілжіңге әкеледі. Соның нәтижесінде

қоғамда құры- лымдық өзгерістер жасалады. Капитализм біртіндеп терең

өзгерістерге ұшырайды. Оларды өздері жүзеге асырады, сондықтан К. Маркс

айтқан революциялық төңкеріске жол берілмейді делінген.

Американың әлеуметтанушысы Кеннет Баулдинг "шиеленістің жалпы

теориясын" жасады. Оның ойынша, әлеуметтік шиеленістің мәні адамның

қалыптық реакциясына байланысты. Қандай кикілжің болмасын,

тітіркендіргіштер, қоздырғыштардың әрекеттері арқылы реакцияларды,

құндылықтарды, жеке адамдардың құштарлықтарын өзгертуге болады. Соның

арқасында қоғамдық құрылыс түбірімен өзгеріске ұшырайды.

Қазіргі кезде қоғамдағы шиеленістер көптеген ғалымдардың назарын аударуда.

Сондықтан осы мәселемен арнайы айналысатын конфликтология деген ғылым

пайда болды. Ол мейірімсіздікке, төзімсіздікке, озбырлыққа әкелетін, қоғамды

бүліндіріп, тығырық қатірейтін саяси шиеленістердің шығу зандылықтарын

біліп, реттеу жолдарын іздестіріп, оның алдын алуға бағытталады. Соған орай,

ол саяси және қоғамдық қатынастарды жетілдіруді де қарастырады.

Әлеуметтік шиеленістердің бірнеше себептері бар. Ең бірінші, жалпы себебіне

адамдардың теңсіздігі жатады. Себебі әркімнің қоғамдағы мәртебесі, қызметі,

билікке қатынасы әр-түрлі. Біреулер билік етеді, екіншілері оларға бағынады,

дегендерін істейді. Дарендорф: "Бұл қайшылық әрқашан болған және бола

бермек, сондықтан Маркстің коммунистік қоғамда таптар, дау-дамайлар

болмайды деуі бекер сөз" дейді.

Шиеленістің екінші себебіне кажеттілік, мұктаждыктың, талап-тілектің

өтелмеуі немесе канағатгандырғысыз өтелуі жатады.

Үшіншіден, адамдар өздерін белгілі бір әлеуметтік, этникалық, діни, т. б.

бірлестіктердің мүшесіміз деп санайды. Бұл олардың өмірдегі орнын

айқындайды және өздерінің жағдайын басқалардан төмен сезініп, мүдделеріне

қысым жасалды деп ұғады. Мысалы, Ресейдің кейбір халықтары, Солтүстік

Ирландиядағы католиктер, Канададағы Квебек провинциясы, Испаниядағы

баскілер және т. с. с.

Батыстың көптеген саясатшылары шиеленістер (төртінші) себебін адамның

санасынан іздейді. Мысалы, жеке адам мен қоғамдық құндылықтар туралы

түсініктері сәйкес келмеуі, өмірден адам бір нәтижені күтуі, шындығында

басқаша шығуы, адамдардың өзара түсініспеушілігі, олардың ішкі сезімдерінің

жетілмегендігі, т. т. с

Шиеленістер қоғам өмірінде маңызды рөл атқарады. Әлеуметтік бақылауға

алынған шиеленіс адамдар, топтар арасында пайда болған дау-дамайлардьі

уақытында ушықтырмай, асқындырмай шешуге септігін тигізеді.

Әлеуметтік шиеленістер сан алуан келеді. Олар мемлекеттер, ұлттар, ұйымдар,

жұмысшылар мен әкімшілік басшылары, ері мен әйелі және т. с. с. арасында

22

кездеседі. Олар әр түрлі топтастырылады, жіктеледі. Мысалы, оларға

қатынасатын субъектілерге байланысты мемлекеттер, ұлттар, діндер, нәсілдер

арасындағы; қатынасатын жақтарға байланысты саяси, экономикалық,

идеологиялық, экологиялық, сауда, қаржы, әскери, мәдени; қамтыған шеңберіне

қарай халықаралық, аумақтық, жергілікті болып бөлінеді. Оларды антагонистік

және антагонистік емес, негізгі және негізгі емес, шындыққа жататын және

жатпайтын, ұзақ уақыттық және қыска мерзімді, т. т. етіп те бөліп жүр.

Саяси шиеленістер өзінің даму барысында бірнеше кезеңдерден өтеді. Алғашқы

кезеңінде кикілжіңдерге негіз туадьі. Қоғамның кейбір салаларында

қиындықтар пайда болады. Оларға айтарлықтай мән берілмесе, ерби түседі.

Мысалы, адамдардың өмір сүру деңгейі төмендейді, құқық сақтау,

адамгершілік тәртіптері бұзылады. Әділетсіздікті бұрынырақ сезетін қарсы

жақтың алдыңғы қатарлы адамдары өздерінің келіспеушіліктерін білдіре

бастайды. Келесі кезенде келіспеушілік, наразылық ашық айтылып, алғашқы

қақтығыстар болуы мүмкін. Билікті халық мойындағанда, оның заңдарын

дұрыс деп түсініп, өз еріктерімен орындағанда билік. Сонда оның беделі де,

халықты бағындыратын сиқырлы сыры да болады. Ал мынадай кикілжіңде

басқарушы төбе топтың әр түрлі қылмыстары ашылып, беделдері кетіп, оларға

сенімсіздік туады. Одан кейін екі жақтың арасында ашық қарсыластық,

қақтығыстар болуы мүмкін. Екі жақты да көптеген адам- дар қолдап, дау-

дамайдың шеңбері кеңиді. Егер мұның бәріне жол табылып, шешілмесе, дау-

жанжал өркениетгі түрден шығып, қарулы қақтығысқа айналады. Мысалы,

Югославиядағы, Таулы Карабахтағы, грузин-абхаз шиеленістері сияқты.

Біраз жағдайда билік басындағылар қайшылықты байқаса да байқамаған сыңай

білдіреді. Ондайда кикілжің бықсып, жанып өрістеуі, тіпті өртке айналуы

мүмкін. Соңдықтан шиеленісті шешу керек. Бұрын одан екі жолмен құтылғысы

келетін. Біріншісі, қоғамның "таза" даму қисынына сәйкес келмегенді өз

арасынан аластап, сыртқа ығыстырып шығару арқылы құтылғысы келді.

Екіншісінде, керексіз жағдайды, құрылымды тура басып-жаншып құрту, жою

арқылы құтылғысы келді. Екеуінде де қайшылық шешілген сияқты алдамшы

түсінік туады. Ал, шын мәнінде, бұл ауруды ішке тыққанмен бірдей.

Сондықтан қазір көбінде шиеленістерді дер кезінде шешуге тырысады. Оның

екі жолы бар.

1. Шиеленісті мәмілеге келу арқылы бейбіт жолмен шешу. Мәміле деп

дау-жанжалға қатысушы жақтардың өзара кешірімділік білдіріп,

ымыраға келуін айтады. Онда екі жак бірін-бірі ұғынысып, өзара

кешірімділік жасап, ортақ келісімге келуге тырысады.

2. Зорлық негізінде бітістіру, келістіру. Мұндай жағдай бір жақтың күші

айтарлықтай басым болғанда, екінші жақ жеңілгенде немесе оны

толық жойып жібергенде туады.

Екі жақты татуластырудың кең тараған түрі — келіссөздер. Ол арқылы қарсы

жақтың пікірі, дәлелдері белгілі болады, күштің арақатынасы айқындалады,

келісімнің шарттары анықталады. Дағдарыс жағдайынан шығу үшін оның

мәнін, ерекшеліктерін, әлеуметтік негізін және т.б. зерттеп білген жөн.

Қоғамдағы саяси шиеленіс көбіне занды оппозицияның бар жоғына да

байланысты. Бұрынғы Кеңес заманында көппартиялық пен оппозицияға

23

қалыпты жағдайдан тыс, ерсі нәрсе сияқты қарайтын. Ал демократиялық

елдерге олар қажетті шарт. Олар болмаса, билік органдарына сенімсіздік туады,

олар бюрократияланады. Оппозицияда әр топтың талап-тілектері, көзқарастары

ескеріледі. Соңдықтан ағылшын фәлсафашысы Джон Милль демократиядан

оппозицияны алып тастаса, диктатура калады деп тегін айтпаған.

Дегенмен, шиеленіс болған соң одан қайткен күнде де шығу керек. Ол

азаматтық келісім негізінде шешілуге тиіс. Оның екі жолы бар. Біріншісі —

араздық, жаулық, күдіктілік қалпын бұзып, сенім жағдайын туғызу. Екіншісі —

барлық деңгейде адамдардың қарым-қатынас тетіктерін қалыптастыру. Зорлық

зорлықты тудырады. Сондықтан одан аулақ болып, өркениетті жол іздеген

абзал.

Америкалық саясатшы Г. Райфф әрбір есі дұрыс адам ортақ мүдделер тауып,

шиеленістерді реттей, жөнге келтіре білуі керек деген. Батыстың тәжірибесі

жеке адамның еркіндігіне, коғамның ашықтығына, заңның билігіне негізделеді.

Біз үшін олардың бәрін толық орындай қою әлі қиын. Бірақ соған тырысқан

жөн. Себебі, олар ел тағдыры үшін маңызды шарттар.

Сонымен саяси шиеленістер қоғамның дамуына тән қасиет. Олардың жекелеген

түрі ғана қиратып, бүлдіруге әкеледі. Олай болмау үшін өсіп келе жатқан дау-

дамай, кикілжіңдерді дер кезінде ашып, реттеген, одан да жақсысы олардың

алдын алған ләзім. Оған саяси және қоғамдық өмірдің демократиялық

жағдайында ғана қол жеткізуге болады. Сондықган америкалык саясатшы

Сеймур Липсет (1922 жылы туған) тұрақтылық пен демократияны медальдің

екі жағы деп өте дұрыс санайды.

МОДУЛЬ 3. ШИЕЛЕНІСТІҢ АЛДЫН АЛУ ЖӘНЕ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

6-дәріс. Конфликтті тұлғалар. Қазіргі таңдағы шиеленісті шешу

менеджменті. Шиеленістің алдын алу. Шиеленісті шешу жолдары. Қақтығысты шешудің жолдарымен айналысатын мамандардың көбі,

қақтығысты басқару процесі көптеген факторларға байланысты, олардың

көпшілік бөлігі басқару әсеріне оңайлықпен берілмейді. Мысалы, жеке

тұлғаның көзқарастары, индивидтердің, топтардың қажеттіліктері мен

мотивтері.

Қалыптасқан стереотиптер, түсініктер, ырымдар шешімді

қабылдаушылардың әрекеттерін жоққа шығаруы мүмкін. Қақтығыстың түріне

қарай шешімерді іздеумен әртүрлі салалар айналысуы мүмкін: ұжымның

басшылары: персоналды басқару саласы, психолог және әлеуметтанушы бөлімі,

кәсіподақ ұйымы, милиция, сот.

Қақтығыстың шешімдері: қақтығысты тудырушы себептерді тұтасымен

немес жекелеп жою болып табылады, сонымен бірге оған қақтығысқа

қатысушы жақтардың мақсатын өзгерту де жатады.

Қақтығысты басқару – бұл қақтығысты тудырушы себептерін жоюға

(минимазациялауға) қатысты бағытталған әсер, немесе қақтығысқа қатысушы

жақтардың қимыл-әрекетін өзгерту.

24

Қақтығысты басқарудың көптеген әдістері бар. Үлкейте отырып оларды,

әр қайсысының өзінің қолдану ережесі бар саласы болатын, бірнеше топшалар

түрінде көрсетуге болады.

- тұлға ішіндегі: яғни жекелеген тұлғаға әсер тетін әдістер.

- құрылымдық, яғни ұйымдастыру қақтығыстарын жою әдістері

- тұлға аралық әдістер немесе қақтығыстағы қимыл-әрекетттің стилі.

- келіссөздер.

- жауап ретіндегі агрессивті қимыл-әрекеттер, әдістердің бұл тобы тек

шектен тыс шығып кеткен жағдайда ғана, барлық мүмкіндіктер таусылған кезде

ғана қолданылады.

Адамдар арасындағы іскерлік қатынастың рационалды әдісіне болып

ауызша және телефон арқылы сөйлесу жатады.Ауызша қатынастың келесі

түрлері көрсетіледі:әңгіме, дисскусиялар, таластар. Ал жазбаша іскерлік

қатынастың түрлеріне көбінесе іскерлік хат, өтініш, өмірбаян, мінездеме,

түсініктеме, довереность, протокол т.б.

Қақтығысты ситуацияны жасаудың басында немесе қақтығыстың өзінің

жүзеге асуының басында оған қатысушы жақтар, форманы, өзінің бұдан кейінгі

қимыл-әрекетінің стилін, таңдау қажет, және бұл олардың

қызығушылықтарына неғұрлым аз дәрежеде ықпал етуі керек.

К.Томас және Г.Килмен қақтығысты ситуациядағы қимыл-әрекеттің бес

негізгі стилін бөліп қарастырады:

-бейімделушілік, орын беру;

- бас тарту;

- қарама-қарсы күрес;

- әріптестік қызмет;

- келіссөзге келу.

7-дәріс. Келіссөз және оны жүргізу. Келіссөз жүргізу стратегиясы мен

динамикасы. Амалдары мен тиімді жолдары. Қарым-қатынас серіктерінің жеке-психологиялық ерекшеліктері

(мұғалімнің де, оқушылардың да, студенттердің) көбінесе коммуникативтік

қиындықтардың себебі болады. Оның түсіндірілуі, біріншіден, осы қиындықтар

кем дегенде үш күштердің өзара байланысы мен өзара әрекеттерінің нәтижесі:

оқытушының, студенттің даралық –психологиялық ерекшеліктері және

олардың бір-бірін қабылдауы.

Е.А. Климов атап көрсеткендей, адамдардың жеке-психологиялық

ерекшеліктерін бейнелейтін іс-әрекеттің даралық стильдерінің сәйкес келуі –

олардың қиналмай қарым-қатынас жасауларының негізгі шарттарының бірі.

Шиеленіскен жағдайларды алдын алу, оны басқара білу, ұжымдағы

психологиялық ахуалдың сақталуы үшін түрлі әрекеттер қолданылады:

- шиеленісті жағдайлардан шыға білу, шиеленісті алдын алу;

- қарсы жақтағыларды ортақ келісімге келуге икемдеу;

- толеранттылық;

- ынтымақтастық;

- келісімге, мәмілеге келу (компромисс)

- шиеленісті жағдайды тиімді шешудің жолдарын қарастыру;

25

- «оқытушы-студент» қатынасын сақтау.

Күнделікті өмірде адамдардың өзара түсінісіп, бірлесе отырып қызмет

атқаруы үшін олар біріне-бірі сенім артып, жұмыла іс атқаруы – ұжымдағы

жағымды психологиялық ахуал орнатуға тәуелді болып отыратындығы өмір

тәжірибесінде дәлелденген жәйт. Осы тұрғыдан қалайда қарсыластардың өзара

қарым-қатынасындағы ұнамсыз жәйттер кез келген істің алға басуы үшін аяққа

тұсау саларлық кедергі екені кімге болса да жақсы атақ әпермейтіні мәлім.

Кедергілерді жеңудің тәсілдерін таңдау өз кезегінде, және тұлғаның

эмоцианалды тұрақтылығына, өз көзқарастарын қорғау құралдарының

болуына, биліктің және басқа көптеген факторлардың көлеміне тәуелді.

Психологиялық түзету жұмысының мақсаты қақтығысты жағдайларды шешуге,

алдын алуға, өзара үйлесімді қатынас орнатуға және тб. сипатта

ұйымдастырылады.

26

ПӘННІҢ СЕМИНАР САБАҚТАРЫНЫҢ МАЗМҰНЫ

1-семинар. Конфликтология: қалыптасуы және даму тарихы.

1) Алғашқы ой-пікірлердің қалыптасуы.

2) Кеңестік және отандық ой-тұжырымдардың қалыптасуы.

3) Қарым-қатынас және қарама-қайшылықтар.

4) К.Томас әдістемесі.

2-семинар. Конфликт және оның түрлері.

1) Конфликт және оған қатысушылар.

2) Тұлғаішілік конфликт.

3) Тұлғааралық конфликт.

4) Этносаралық конфликт

3-семинар. Стресс – конфликт тудырушы фактор ретінде.

1) Стресстің шығу себептері.

2) Кәсіпорындардағы және ұйымдардағы стресс тудырушы жағдайлар.

3) Тұлғаның ішкі күйзелістері және бұзылулар.

4) Стресске қарсы тұру, алдын алу жолдары.

4-семинар. Тұлғаның психологиялық қорғаныш механизмдерін

дамыту

1) Тұлғаның психологиялық қорғаныш механизмдері.

2) Шығарып тастау және сулимация.

3) Регрессия және рационализация.

4) Проекция және алмастыру және т.б.

5-семинар. Фрейд психоанализі бойынша конфликтік жағдайларды

талдау (тұлғааралық және ұйымдағы)

1) Фрейд теориясы.

2) Конфликтік ситуацияларды психологиялық анализ жүйесінде қарастыру.

3) Тұлғааралық конфликтілердің психологиялық ерекшеліктері.

4) Ұйымдағы конфликтілердің психологиялық ерекшеліктері.

6-семинар. Конфликтінің алдын алу және болдырмау

1) Келіссөз жүргізу сызбасы.

2) Келіссөз жүргізу стратегиясы.

3) Жест және мимика.

4) Имидж.

27

ОҚУ-ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАР

№ Тақырыптар

Сағаттар

Лек

ци

и

Сем

ин

ар

СР

СП

СР

С

1 Модуль1. Қарым-қатынас психологиясы

және конфликтология

Қарым-қатынас психологиясының мақсат-

міндеттері, зерттеу пәні және қалыптасуы

мен дамуы.

Конфликтология ғылымы. Даму тарихы мен

зерттеу объекті. Зерттеу әдістері.

2

1

2 Қарым-қатынас және шиеленіс бойынша

жалпы теориялар. Шиеленіс жағдайларының

туындауы. Себептері. Құрылымдары.

Функциялары. Динамикасы.

2 1

3 Модуль2. Қарым-қатынас және шиеленіс

(конфликт) түрлері

Тұлғаішілік шиеленістер. Түрлері. Стресс.

Стресс – шиеленіс туғызушы ретінде.

2

1

4 Тұлғааралық шиеленістер. Әлеуметтік

жүйелердегі шиеленістер. Топтық

шиеленістер.

2 1

5 Педагогикалық конфликт. Этнос аралық

шиеленістер. Ұйымдардағы шиеленістер. 2 1

6 Модуль 3. Шиеленістің алдын алу және

шешу жолдары

Конфликтті тұлғалар. Қазіргі таңдағы

шиеленісті шешу менеджменті. Шиеленістің

алдын алу.

Шиеленісті шешу жолдары.

1

7 Келіссөз және оны жүргізу. Келіссөз жүргізу

стратегиясы мен динамикасы. Амалдары мен

тиімді жолдары.

1 1

Барлығы 12 6

28

ПӘН БОЙЫНША БАҒАЛАУ ЖҮЙЕСІ

Пән бойынша қорытынды баға

ПӘН Рейтингі

0-49 балл қанағаттанарлықсыз

50-74 балл қанағаттанарлық

75-89 балл жақсы

90-100 балл өте жақсы

Оқу сабақтарының кестесі

№

Модульдер Апталар Сағаттар

Дәрістер СӨОЖ

1 Қарым-қатынас психологиясы және

конфликтология (1,2 тақырыптар)

1-2 4 3

2 Қарым-қатынас және шиеленіс (конфликт)

түрлері (3-5 тақырыптар)

2-3 6 5

3 Шиеленістің алдын алу және шешу жолдары

(6-7 тақырыптар)

3-4 2 4

Барлығы 12 12

Тапсырмаларды орындау және өткізу кестесі

№ Жұмыс түрлері Мақсаты

және

мазмұны

Ұсынылатын

әдебиеттер

Ор

ын

дау

уақ

ыты

Бал

лд

ры

бақ

ыл

ау

түр

і

өтк

ізу

уақ

ыты

1 Дәріс және

семинарларға

қатысу

Оқу

материалын

меңгеру

семестр

бойы 10 ағымдық әр

сабақта

2 «Ым-ишара

тілдері және

шиеленістер»

тақырыбы

бойынша

коллоквиум

Оқу

материалын

толықтыру

Қосымша

ақпараттар көзі

2 сағат 10

аралық

бақылау

6 апта

4 Реферат Оқу

материалын

толықтыру

Қосымша

ақпараттар көзі

4-9

апта 10 СӨЖ

тексеру

9 апта

5 Стресс және

невроздарға

шалдыққан

клиенттермен

жұмыс жасау

бағдарламасын

жасау және

қорғау

Практик-

консультант

психологтың

біліктілікте-

рін

қалыптастыру

Қосымша

ақпараттар көзі

13-15

апта 10 аралық 12 апта

29

6 СӨОЖ

дайындық

Ғылыми

әдебиеттерме

н жұмыс

жасау және

тәжірибелік

жұмыстарды

орындау

біліктіліктері

н дамыту

Силлабус,

оқулықтар,

сөздіктер,

қосымша

материалдар

1-12

апта 20 ағымдық сабақ

кестесі

не

сәйкес

7 Емтихан Курс

материалын

меңгеру

деңгейін

анықтау

Силлабус,

оқулықтар,

сөздіктер,

қосымша

материалдар

2 сағат 40

қортынд

ы

бақылау

сабақ

кестесі

не

сәйкес

БАРЛЫҒЫ 100

Аралық бақылаулар:

3. «Ым-ишара тілдері және шиеленістер» тақырыбы бойынша коллоквиум

(6 апта)

4. Стресс және невроздарға шалдыққан клиенттермен жұмыс жасау

бағдарламасын жасау және қорғау (12 апта)

СӨОЖ тапсырмалары

№ Мазмұны Өткізу

мерзімі

Балдары

(макс.)

1 Логикалық схема: «Конфликтологияның қалыптасуы

мен даму тарихы»

2 3

2 Реферат: «Қарым-қатынас түрлері» 4 3

3 Қарым-қатынас психологиясы бойынша тест

тапсырмаларын дайындау

6 3

4 Эссе: «Шиеленістік жағдайлардан қалай аулақ

жүруге болады?»

8 3

5 Реферат: «Конфликт түрлері» 10 4

6 Фрейд психоанализі бойынша конфликтік

жағдайларды талдау (тұлғааралық және ұйымдағы)

12 4

Барлығы 20

Ескертпе: Жазбаша жұмыстарды бағалауда (реферат, конспект, сөзжұмбақ)

келесі критерийлер есепке алынады:

1) тапсыру мерзімдерін сақтау және жұмыс талаптарын толық орындау;

2) барлық жазбаша жұмыстарда қолданылған әдебиеттер, нұсқаулар болуы

керек;

3) сіздің жұмысыңызда ұтымды ақпарат болуы қажет және қарастырылатын

сұрақ бойынша Сіздің ойлау процесіңіздің логикасын бейнелеуі керек. Аяқталмаған

жазбаша жұмыстар есептелмейді.

30

ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Негізгі:

Аллахвердова О. В. и др. Конфликтология — СПб.: Лань. 1999.

Анцупов А. Я., Шипилов А. И. Конфликтология.— М.: ЮНИТИ. 1999.

Ликсон Ч. Конфликт. — СПб.: Питер, 1997.

Немов Р.С. Психология. В 3-х кн.— М.: Просвещение, 1995. Кн. 1.

Нечипоренко Л.А. Буржуазная “социология конфликта”. — М.: Политиздат.

1982.

Основы конфликтологии. / Под ред. Кудрявцева В. Н. — М.: Юристъ, 1997.

Қосымша:

Саати Т. Математические модели конфликтных ситуаций. — М.: Радио. 1977,

Современная западная социология: Словарь. — М.: Политиздат, 1990.

Социальный конфликт: современные исследования. — М.: ИНИОН.1991.

Хрестоматия по социальной психологии. / Под ред. Кутасовой Т. В. — М.:

МГУ. 1994.

Цибульская М. В. и др. Конфликтология. — М.: МГИЭСИ, 1998.

Бородкин Ф.М., Коряк Н. М. Внимание: конфликт! — Новосибирск: Наука,

1989.

Гительмахер Р. Б. Конфликт: социально-психологический аспект. — Иванове:

ИГУ, 1995.

Громова О. Н. Конфликтология. — М: ГАУ. 1993.

Зайцев А. К. Социальный конфликт на предприятии. — Калуга: КИСИ. 1993,

Здравомыслов А.Г. Социология конфликта: Россия на путях преодоления

кризиса. — М.: Аспект Пресс. 1995-

Конфликты: борьба, взаимодействие, сотрудничество.— Белгород: БГУ. 1997.

Конфликты в коллективе и пути их преодоления. — Л.: ВИПК. 1991.

Конфликты и согласие в современной России. — М.: ИФ РАН. 1998.

Kopнелиус X., Фэйр Ш. Выиграть может каждый. Как разрешать конфликты. —

М.: Стрингер, 1992.

Петровская Л.А. О понятийной схеме социально-психологического анализа

конфликта. // Теоретические и методологические проблемы социальной

психологии. — М.: МГУ, 1977.

Скотт Дж. Г. Сила ума. Способы разрешения конфликтов. — СПб: ВИС, 1994.

Социальные конфликты.— М.: ИС РАН, 1994.

31

Бекітемін

Кафедра меңгерушісі

___________________

Тоқсанбаева Н.Қ.

«____» ______ 2011 ж.

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ҚАМТЫЛУЫ КАРТАСЫ

№ Жұмыс атауы Авторы Жылы Баспа

1 Конфликтология. Учебное

пособие.

Буртовая Е.В. 2002 «Sbiblio»

2 Конфликтология

Аллахвердова О. В. 1999 СПб.: Лань.

3 Основы конфликтологии.

Под ред.

Кудрявцева В. Н.

1997 М.: Юристъ

4 Психология. В 3-х кн. Кн. 1.

Немов Р.С. 1995 М.:

Просвещение

5 «Қарым-қатынас

психологиясы және

конфликтология» ОӘК

Еркинбекова М.А. 2011 Кайнар

32

Студенттің өзіндік жұмысы (СӨЖ)

1. Студенттің өзіндік жұмысы студент білімінің тереңдігі, дағдылары мен

біліктілігіне, білім меңгеруіне ықпал ететін оқу процесінің ең негізгі

элементтерінің бірі болып саналады. СӨЖ орындау арқылы студент оқу

процесінің белсенді мүшесі бола отырып, өз ойын еркін сондай-ақ нақты

дәлелдермен жеткізе алатын дағдыларды үйренеді және меңгереді.

2. Кредиттік оқу жүйесінде СӨЖ ұйымдастыру кезінде мына мәселелерге

назар аудару қажет:

o тақырыптарға сәйкес СӨЖ тапсырмалары дәл және анық болуына;

o лекция және семинар сабақтарының СӨЖ орындауына ықпал ететіндей

болуына;

o СӨЖ тапсырмаларының көлеміне және оны қабылдау формасына;

o СӨЖ тапсырмаларын орындауға ықпал ететін әдістемелік құралдардың

болуына;

o СӨЖ орындауды және қабылдауды әр түрде өткізуге.

3. СӨЖ ұйымдастыру және қабылдау технологиясы мынадай этаптардан

тұрады: СӨЖ жоспарлау, әдістемелік жағын қамтамасыз ету, СӨЖ бақылау

мен бағалау, талдау және одан ары дамыту.

4. СӨЖ екі бөліктен: оқытушы басшылығымен студенттің орындайтын

өзіндік жұмысынан (ОБСӨЖ) және студенттің өзіндік жұмысынан (СӨЖ)

тұрады.

5. ОБСӨЖ бөлінген уақыт оқытушының жүктемесіне кіреді және сабақ

кестесіне енгізіледі.

6. Жоспарланған СӨЖ тақырыптары мен қабылдау түрі, уақыты, көлемі

т.б. мәліметтер пәндердің жұмыс оқу бағдарламасында және кафедраның оқу-

әдістемелік құжаттарында көрсетілуі тиіс. Әр пән үшін СӨЖ өткізу формасы

мен түрін таңдауға оқылатын пәннің мақсаттары мен міндеттерін,

студенттердің даярлығын және СӨЖ-ге бөлінген сағат санын ескеру қажет.

7. Оқытушылардың студенттермен өзіндік жұмысы негізгі 3 функцияны

қамтиды:

Бірінші, нұсқамалық (мақсат қою, тапсырма беру, материалдарды

мазмұндаудың негізгі бөлімдерінің өзара қатынасын анықтау, оқу - әдістемелік

құралдармен жұмыс істеуге нұсқау беру және т.б.). Осы берілген нұсқамалық

кеңестер студенттердің алдағы уақытта өзіндік жұмысты (СӨЖ) орындауына

жеткілікті болуы қажет.

Оқытушының екінші функциясы – консультативтік көмек және жеке

консультация беру арқылы студенттің өзіндік жұмысына түзету енгізу.

Оқытушының үшінші функциясы – бақылаушы, бағалаушы функциясы.

Студенттің білімін, пәнді меңгеру деңгейін әр түрлі әдістерді (тест, ауызша,

жазбаша бақылау жұмыстары, коллоквиум т.б.) қолданып анықтау.

8. Студенттердің оқытушымен өзіндік жұмысы негізгі 4 – функцияны

қамтиды:

Біріншісі, студенттер оқу пәні бойынша сабақ барысында оқытушыдан

қабылдаған ақпаратты белсенді түрде жүзеге асыруы керек;

33

Екіншісі, студенттер оқытушының кеңесін негізге ала отырып, өз

беттерімен оқу-әдістемелік құралдарды, әдебиетерді оқып, үй тапсырмаларын,

бақылау және курстық жұмыстарды орындайды. Бұл кезеңде студенттер жұмыс

атқару әдістерін біле отырып, өздеріне қатаң талап қоя білуі керек;

Үшіншісі, студенттер күрделі ситуацияларды талдай отырып, бір жүйеге

келтіріп, бұлардың себептерін түсініп, оқу материалын меңгере отырып, басқа

да оқу әрекеттерін орындауы керек. Студенттер шешілмейтін мәселелерді,

проблемалық жағдайларды оқытушыға сұрақтар ретінде қояды және бұл

сұрақтарға өздеріде жауаптарын дайындайды;

Төртіншісі, студенттер оқытушыдан түсініктеме, кеңес, консультация алу

үшін келеді.

9. Оқытушының басшылығымен студенттің өзіндік жұмысы (ОБСӨЖ)

сабақ кестесіне енгізіледі. СӨЖ-дің жалпы көлеміндегі ОБСӨЖ-дің үлесін

жоғары оқу орны дербес анықтайды.

10. Студенттердің өзіндік жұмысы реферат, баяндама, шығармашылық

жұмыс, бақылау жұмысы, ғылыми мақала түрінде дайындалуы мүмкін.

11.Студенттердің өзіндік жұмысының нәтижелері коллоквиум,

конференция, іскерлік ойын, жеке сұхбаттасу түрінде өтуі мүмкін.

12. Студенттің өзіндік жұмысқа қатынасуы, тапсырмаларды орындауы

арнайы журналға тіркеліп, әр аптаның соңында нәтижесі тіркеу бөлімінде

белгіленеді.

13. ОБСӨЖ-ын семинар, практика, лаборатория сабақтарымен

алмастыруға болмайды.

14. Студентті өзіндік жұмысты орындауға қажетті белсенді үлестірмелі

материалдармен бітіртуші кафедра қамтамасыз етеді.

Студенттің өзiндiк жұмыстарын ұйымдастыруына арналған әдiстемелiк

нұсқаулар (оқытушылар талдауы)

СӨЖ курстың арнайы бөлімі немесе белгілі мәселелерінің

анықтамалары бойынша бірнеше тақырыпты құрайтын модуль мен бөлім

төңірегінде әдістеме сипатымен сұрақтарды шешуге негізделе отырып

жүргізіледі.

СӨЖ –дің барлық түрі әр-түрлі әдістемелік тәсілмен түрлі үйлестірумен

жүргізілуі мүмкін.

Кең тараған СӨЖ тақырыптары немесе тараулар түрлері:

Тақырыпта немесе тарауында кездесетін анықтамаларды айқындау,

қысқаша (0,5 беттен аспайтын) эссе жазу.

Тақырып бойынша әдебиеттерден, интернеттен алынған материалдар

негізінде қысқаша түсініктеме жазу (1-2 бет).

Глоссарий жазу – ұғымдар мен терминдер анықтамасын түсінідіріп

жазу.

34

Презентация – таңдаған тақырыбы бойынша студенттің ойын – пікірін

дүниетануын білдіруі және оны қорғауы. Презентация тақырыпты қалай

айқындауы, ашуы, қызықтыруымен бағаланады. (8-10).

Іскерлік ойын – Болашақ мамандығына қажетті дағдыларды

қалыптастыру мақсатында келешек мамандығында атқаратын жұмыстарын

белгілі рольде, топта ойнау (алдын – ала дайындалу керек).

Айқындап жағдайды үйрену нақты - жағдайларда қойылатын

сұрақтарға өз ойынша жауап беру немесе жауаптарды өзiнше жобалау.

Топтық жоба, 4-5 студенттен қаралған топтар, оқу материалы бойынша

өз жобаларын жасап, оларды қорғайды. КТК (КВН) түрінде өткізуге болады.

Жеке жоба – маңызды және өте қызық ғылыми зерттеулер нәтижелері ,

жетістерді қамтитын баяндамалар, білім деңгейі жоғары студенттер ұсынысы

бойынша тақырыпқа сәйкес жасалады.

Тақырып бойынша өзін-өзі тексеру сұрақтарына ауызша жауап беру

(10-15 минут). Жауаптар тақырып қалай ашылғандығына (айқындағанына)

және басқаларды қалай қызықтырғанына байланысты бағаланады.

Жазба жұмыстары – модуль бойынша рейтинг бақылау сұрақтарына

жазба түрде жауап жазу.

Тесттер – тақырып соңында студенттердің білім деңгейін анықтау үшін

5 минутта өткізілген тест сұрақтары.

Рефераттар мен баяндамалар. Студент немесе студенттер таңдауы

жасап, өзінше қорытындысын шығару.

Пiкiр - студенттер бiр-бiрлерiнiє рефераттарын талдау жасап, өз пiкiрлерiн

жазуы.

Студенттердің білім деңгейіне байланысты тапсырмаларды жеңілдету

немесе күрделі ету жоспарлану қажет. Мәселен, барлық студенттерге кейсті

талдау тапсырылса, дайындығы жоғары (1 немесе 2) студентке кейсті жазуды

тапсыруға болады. Барлық СӨЖ тапсырмалары уақытылы тапсырылуы қажет,

уақытында тапсырылмаған тапсырмалар төмендетіп бағаланады (әрбір

тапсырмадан кешіккен күніне 0,1 балл алып тастау).

СӨЖ ұйымдастыру үшін:

1. СӨЖ тапсырмаларын семестр басында студентке беру;

2. Ағымды және межелі бақылау түрлерін дайындау;

3. СӨЖ консультациясының уақытын белгілеу.

Студенттерден:

а) СӨЖ тапсырмасын уақытылы орындауды;

б) Белгіленген уақытта тапсыруды;

СӨЖ-ге үлкен жауапкершілікпен қарауды талап ету қажет.

СӨЖ-ді іске асыруға арналған жоғарыда ұсыныстар мен интерактивті

әдістерді қолдану арқылы студенттердің білім деңгейін көтеруге болады.

Интерактивті әдістер студенттің:

2. Тыңдау және өзара қарым-қатынасын;

35

3. Басқаға жанашырлық таныту, жанкүйерлік қабілетін дамытуды;

4. Көзқарасын дамытуды және түсінуді;

5. Белгісіз сұрақтарға жауап тауып, белгілі мәселелерді шешуді;

6. Аналитакалық ойлау және өз ойын талқылауды қалыптастырады.

Қойылатын талаптар және жалпы күтілетін нәтижелер (курсты өту

барысында қойылатын талаптар мен күтілетін нәтижелерге байланысты

оқытушы арқылы толықтырылады):

Барлық тапсырмалар өз уақытында орындалу тиіс және оларға принциптер

мен концепциялар пайдалануы тиіс.

Сабаққа берілген материалды талқылау нақты сұрақ қою мақсатында алдын-

ала дайындалып келуді қажет етеді.

Бүкіл курс бойынша өзіңіздің жақсы білім алуыңызға жауакершілікпен

қарауыңыз қажет.

СӨОЖ тапсырмалары

№ Мазмұны Өткізу

мерзімі

Балдары

(макс.)

1 Логикалық схема: «Конфликтологияның қалыптасуы

мен даму тарихы»

2 3

2 Реферат: «Қарым-қатынас түрлері» 4 3

3 Қарым-қатынас психологиясы бойынша тест

тапсырмаларын дайындау

6 3

4 Эссе: «Шиеленістік жағдайлардан қалай аулақ

жүруге болады?»

8 3

5 Реферат: «Конфликт түрлері» 10 4

6 Фрейд психоанализі бойынша конфликтік

жағдайларды талдау (тұлғааралық және ұйымдағы)

12 4

Барлығы 20

Қосымша ақпарат көздері

http://axi-referat.ucoz.kz Саяси жанжалдар

http://www.kitaphana.kz Саяси Билік

http://kk.wikipedia.org/wiki Тартыс

http://www.testent.ru Әлеуметтік шиеленістер дамуындағы сатылар

http://akikatkaz.kz Этностық шиеленістерді жіктеу