ХХІ ғасырдағы білім және ғылымның өзекті ...rnpc-bilim.kz/f/xxi_gasyrdagy_bilim_zhne_gylymny_zekti...сұрақтар құрау,сызбанұсқаны,суреттерді

ХХІ ғасырдағы білім және ғылымның өзекті мәселелері /Актуальные проблемы образования и науки в ХХІ веке


Ғылыми басылым Научное издание

Халықаралық ғылыми-білім беру конференция материалдарының жинағы Сборник материалов

Международной научно-образовательной конференции

Петропавл, 2017



Редакциялық кеңес: Печерица В.Ф. - т.ғ.д., профессор(төраға)

Джуасбаев Б.Д., Алибаев Е.А., Алибаева Л.М.

Конференция өткізуге жауаптылар: Алибаев Е.А.,

Ләзиза Мырзантайқызы XXI ғасырдағы білім және ғылымның өзекті мәселелері: атты мақалалар жинағы/Петропавл, 2016. - 200 б. Бұл ғылыми басылым 2017жылдың 26-27 қаңтарда өткен «XXI ғасырдағы білім және ғылымның өзекті мәселелері» атты ІІ Халықаралық ғылыми-білім беру қашықтық конференциясының жинағы болып табылады. Жинақ ұстаздар, мектепке дейінгі білім беру ұйымдарының педагог қызметкерлері, мектеп мұғалімдері, ғылыми қызметкерлер, студенттер, магистранттар, PhD докторанттарының (аспиранттар) ғылыми тәжірибесі, зерттеулерінің нәтижесі болып табылады. Жас ғалымдарға арналған.

ӘОЖ 001 КБЖ 72

ISBN 978-601-275-641-8 «Білім-Образование-Education» РҒПО қарасты баспа орталығында беттеліп, басылды. Басуға 30.01.2017ж. қол қойылды. Пішімі 60х84/16. Қаріп түрі Times New Roman. Ризографиялық басылыс. Көлемі 10,75 шартты баспа табақ. Таралымы 100 дана.

15000, Петропавл қаласы Биологиялық ғылымдар



Биологические науки

БИОЛОГИЯ САБАҚТАРЫНДА ФУНКЦИОНАЛДЫ САУАТТЫЛЫҚТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ

Қоштанбекова Айнұр Убайдуллақызы

«№13орта мектебі» ММ,

биология пәні мұғалімі

Ақтөбе қаласы, Қазақстан

Түйін Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту бойынша бес жылдық ұлттық жоспарды қабылдау жөнінде нақты міндет қойды. Аталған міндет Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіруі процесінде де маңызды болып табылады. «Функционалды сауаттылық» оқушының мектептегі алған орта білімінің күнделікті өмірінде және болашақтағы көп қырлы қызметінде кездесетін тұрмыстық қоғамдық,әлеуметтік экономикалық проблемаларды шешуде табысты қолдана алуын қамтамасыз етеді. Функционалдық сауаттылық оқушылардың танымдық қабілеттерінің деңгейін және оқушылардың өнімді жұмысының көрсеткішін білім деңгейі ретінде қарастырады. Бұл деңгей өмірдің әртүрлі саласындағы тапсырмаларды шешуде мектептік білім мазмұнының қолданбалық сипатына және оқушылардың игерген біліміне негізделеді. Биология сабақтары оқушылардың мәдениетін,ойлау интелектуалды дағдыларын сонымен қатар функционалды сауаттылығын қалыптастыруға бағытталған.Бұл жұмыстарда берілген материалдар оқушылардың әр түрлі деңгейдегі функционалды сауаттылығына талдау жасау арқылы оқушының қалыптасқан оқу – білу құзіреттілігінің өлшем бірлігі ретінде қолдануға болады.

Аннотация

Главой государства Н. Назарбаевым в Послании народу Казахстана от 27 января 2012 года «Социально-экономическая модернизация - главный вектор развития Казахстана» поставлена конкретная задача по принятию пятилетнего Национального плана действий по развитию функциональной грамотности школьников. Данная задача актуализируется в процессе вхождения Казахстана в число 50 наиболее конкурентоспособных стран мира. В условиях решения этой стратегически важной для страны задачи главными функциональными качествами личности являются инициативность, способность



творчески мыслить и находить нестандартные решения, умение выбирать профессиональный путь, готовность обучаться в течение всей жизни. Все данные функциональные навыки формируются в условиях школы. Актуальность формирования критического мышления на уроках биологии в том, что биология наряду с другими школьными предметами, решает задачи всестороннего гармонического развития и формирования личности. Полученные при обучении биологии знания, умения и навыки, достигнутое умственное развитие должны помочь выпускникам школы в их адаптации к быстро меняющимся условиям жизни. Все это обуславливает необходимость решения задачи развития критического мышления на современном этапе. Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту бойынша бес жылдық ұлттық жоспарды қабылдау жөнінде нақты міндет қойды.Аталған міндет Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіруі процесінде де маңызды болып табылады. «Функционалды сауаттылық» оқушының мектептегі алған орта білімінің күнделікті өмірінде және болашақтағы көп қырлы қызметінде кездесетін тұрмыстық қоғамдық,әлеуметтік экономикалық проблемаларды шешуде табысты қолдана алуын қамтамасыз етеді. Функционалдық сауаттылық оқушылардың танымдық қабілеттерінің деңгейін және оқушылардың өнімді жұмысының көрсеткішін білім деңгейі ретінде қарастырады. Бұл деңгей өмірдің әртүрлі саласындағы тапсырмаларды шешуде мектептік білім мазмұнының қолданбалық сипатына және оқушылардың игерген біліміне негізделеді. Сондықтан, қоғамдағы өмірлік пен практикалық іс-әрекеттердің дағдылары мен әлеуметтік іс-тәжірибені меңгеру үшін оқушылардың білім алу барысында негізгі және пәндік құзыреттіліктері қалыптасуы тиіс. Мектептің алдында тұрған үлкен мәселе – шынайы өмірге белсенді,әлеуметтік жауапкершілігі жоғары, ой – өрісі кең, сауатты, танымдық әрекетке қызығушылығы мол оқушы білімнің қолданбалылығын дамытуды қамтамасыз ету.Функционалды сауатты болу үшін оқу және жазу, жаратылыстану ғылымдарындағы,математикалық ,компьютерлік отбасылық өмір,денсаулық және тағы басқа сауаттылықтар қалыптастыру қажет соның негізінде өмірлік дағдылар қалыптасады. Жалпы адам баласы есту, көру, ұстап көру, сезу және иіскеу арқылы есте сақтайды. Кейбір оқушылар жазбашаға, кейбірі ауызшаға қабілетті болып келеді. Биология сабақтары оқушылардың мәдениетін,ойлау интелектуалды дағдыларын сонымен қатар функционалды сауаттылығын қалыптастыруға бағытталған.Бұл жұмыстарда берілген материалдар оқушылардың әр түрлі деңгейдегі функционалды сауаттылығына талдау жасау арқылы оқушының қалыптасқан оқу – білу құзіреттілігінің



өлшем бірлігі ретінде қолдануға болады.Мұғалім мен оқушының іс – әрекетінің байланысын әр түрлі кезеңдерде функционалды сауаттылығының қалыптасуын мақсаттылық,жоспарлау,шешім қабылдау,орындау,нәтежиеге баға беру арқылы жүзеге асыруға болады.Биология сабақтарында алғашқы сауаттылықтың қалыптасу кезеңдерімен жүзеге асады. 1.Мақсат қою.Оқушы мәтінмен жұмыс істеу,тірек – конспектісін құру,бағдарланған сұрақтар құрау,сызбанұсқаны,суреттерді оқу, жаңа терминдермен жұмыс істеу, түсініктердің жүйелігін құру және алгоритімін анықтай білу. 2. Жоспарлау кезінде міндеттер қойып,проблемаларға талдау жасау.Ол үшін ақпарат көздерін таңдау қажет. 3.Шешім қабылдау үшін ақпараттарды пайдаланып, зерттеу жүргізу. 4. Орындалуы.Ол үшін білім беру обьектісімен жұмыс істей отыра орындау және оны өңдеу. 5.Нәтижелерді бағалау үшін жасалған жұмыстарға талдау жасау және егер қателіктер болса себептерін анықтау, өзіндік талдау, өзіндік бағалау жасау. 6.Білім обьектісімен жасалған жұмыс нәтижелерін қорғау және нәтижелерді бағалауға қатысу. Осы кезеңдер арқылы оқушының іс – әрекеті анықталады.Оқушы білім алып қана қоймай, сонымен қатар білімді алу құралдарымен қарулану қажет. Бұндай сабақтар арқылы оқушының өзін – өзі бақылау картасының көмегімен қаншалықты интелектуалдық,ұйымдастырушылық және коммуникативтілік меңгерген деңгейін анықтауға болады.Сөйтіп, оқу үрдісі кезіндегі кемшіліктерді,алға басушылықтарды анықтай отыра қай жерде қателіктер жіберілді,нені қайталау керектігін түсінеді. Төмендегі кесте бойынша сыныптағы оқушылардың деңгейін анықтау арқылы сабақтың барысы кезеңдерінде функционалдық сауаттылықтың деңгейлерін анықтауға болады. Жалпы оқудың біліктілік және дағдыларының өзіндік бақылау деңгейлерінің анықтайтын картасы. (Оқушының аты – жөні,сыныбы)

Деңгейлер І тапсырма ІІ тапсырма ІІІ тапсырма ІҮ тапсырма

Жоғары Орташа

Төмен

Осындай өзіндік диагностика әр кезеңде жеткіліксіз оқу біліктілігімен және дағдылардың «қалыс қалған» және әр кезеңде функционалды сауаттылықты қалыптастыру кезінде байқалады. Бұл ақпарат мұғалім үшін әр деңгейде тапсырма құру үшін, жаңа материалдарды беру формасын ұйымдастыру,соған байланысты сұрақтармен тапсырмаларды таңдауға



көмектеседі. 8 сыныпта өткізілген сабағым «Астың асқазанда қорытылуы.Асқазан сөлі ферменттерінің нәруыздарға әсері» .Осы сабақты өткізу барысын төмендегідей тапсырмалар беру арқылы білімдерін тексердім. № 1 тапсырма. Асқорыту жүйесі бойынша Ия / Жоқ жауаптары арқылы көрсет

1.Асқорыту жүйесі: асқорыту мүшелері мен асқорыту бездерінен тұрады Ия/жоқ

2.Адамда асқорыту жолының ұзындығы 5-6 см. Ия/жоқ 3.Асқорыту жолының қабырғасы 3 қабаттан тұрады. Ия/жоқ

4.Жұмсақ таңдайдың артқы жағы бөбешік түрінде болады. Ия/жоқ 5.Тіл қозғалмайтын мүше. Ия/жоқ

6.Жұтқыншақ ұзындығы 11-13см бұлшықетті мүше. Ия/жоқ Бағалауы: «5» - 9, «4» - 7, «3» - 5, «2» - 4 кем болса № 2 тапсырма. Ашық тест Егер бөлме температурасында сүтті (200) қойсаң , біраз уақыт өткеннен кейін сүт ашиды.Сонымен бірге сүт қоюланады.(құрамы түйіршіктенеді). Осы ақпаратты қолдана отырып , төмендегі қорытындының қайсысы дұрыс. А.Тығыз масса майдан тұрады.В. Тығыз масса нәруыздан тұрады. С. Тығыз масса майдан , нәруыздан тұрады. Д. Тығыз массаның құрамында майдың , нәруыздың бар екенін нақты анықтау керек. Жауабы :С.тығыз масса майдан, нәруыздан тұрады. № 3 тапсырма. Есеп №1. Егер бір адамға тәулігіне 6 грамм тұз жеткілікті болса,әр отбасыға бір айда,бір жылда қандай мөлшерде тұз жұмсалады? Әр оқушы өз отбасына есептеп шығаруға болады. (6 гр • отбасы саны) •30 = (6 гр • отбасы саны) •365 = № 4 тапсырма.Танымдық сұрақтар. 1.Неліктен адамда шайнау аппараты жануарларға қарағанда нашар дамыған? Жауабы: аспаздық өңделген тағамды пайдаланамыз. 2.Неліктен жұтқыншақ ,өңеш, асқазанның сілемейлі қабығы зақымдануы мүмкін? Жауабы:нашар шайналған және кесек күйінде жұтылған астан 3.Бактерияларды қандай нәруыз жояды? Жауабы:лизоцим 4.Ауыз қуысындағы жара, дене жарасына қарағанда неліктен тез жазылады? Жауабы: лизоцимге байланысты. Өзіндік бағалау парағына барлық тапсырмалар бойынша бағаларыңды қойыңдар. Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыруда қатысымдық, дара тұлғаға бағдарланған оқыту және сұрақ-жауап әдістері арқылы жүзеге



асатын жағдаяттық тапсырмалар, сұхбаттық тапсырмалар, құзыреттіліктерді қалыптастыратын тапсырмалар арқылы кешенді жүргізудің тиімділігі жоғары болады. Осы орайда ұлы ойшыл кемеңгер ұстаз Абайдың: «Адам ата-анадан туғанда есті болып тумайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады» деген дана сөздерінен адам табиғатының, болмысы мен танымының қалыптасуының өзі осы ізбен жүретінін байқауға болады. Егер оқу үдерісі, балаларға білім, білік, дағдыларды игерту осы ұстанымға негізделсе, нәтижелі болатыны анық.

Пайдаланған әдебиеттер:

1.Н.Назарбаев.Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы.Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам. «Егемен Қазақстан» газеті. 10шілде.2012. 2.Е.Имангалиев.Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру жолдары «Білім беру мекемесі басшыларының анықтамалығы».№ 9 (69) 2012 жыл.6-9 бет. 3. «Биология және сауаттылық негізі» 2014 жыл.№ 4 4.Е.Очкур.Р.Жұмабаева «Биология» әдістемелік нұсқау Алматы «Мектеп» 2016 жыл.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ТЕХНОЛОГИЧЕСКИХ КАРТ ПО ТАКСОНОМИИ БЕНДЖАМИНА БЛУМА НА УРОКАХ ХИМИИ И БИОЛОГИИ

Сеитова Гульнара Каракановна

КГУ «Кайранкольская средняя школа», учитель химии и биологии,

Жамбыльский район, Северо- Казахстанская область Казахстан

Түйін

Қазіргі заманға сай сабақты технология карта арқылы өткізу жеңіл әрі қолайлы. Сабақтың технологиялық картасы- сабақ берудің тиімділігі мен сапасын қамтамасыз ететін және білім берудегі тапсырмаларды игеруде нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін жаңа эдістемелік құрал.

Аннотация Подготовку к современному уроку легче и удобнее провести по технологической карте. Технологическая карта урока- это новый вид методической продукции, обеспечивающей эффективное и качественное преподавание учебных курсов в школе и возможность достижения планируемых результатов освоения основных образовательных задач.



Настоящий этап развития образования связан с поиском новых технологий обучение, разработкой новых стандартов образования, обновлением содержания образования. Высокая технологичность образования оптимизирует процесс обучения в плане организации учебной деятельности, а также решений различных актуальных проблем, таких как повышение мотивации к обучение, развитие возможностей самоуправление, самореализации, саморазвитие учеников. Высокий уровень технологизации учебного процесса в идеале обеспечивает каждому ученику возможность обучение по оптимальной индивидуальной траектории, учитывающий в полной мере его познавательные особенности, мотивы, склонности и другие личностные характеристики, сохраняя при этом оптимальный баланс фронтальных и групповых работ. Таким образом, можно утверждать, что — технологизация процесса обучения - это эволюционное явление в педагогике, появившееся в ответ на социально-экономические запросы общества; — она находится ещё в периоде становления, тем не менее занимает позиции ведущего стиля современного научно-прак- тического мышления; — технологичность становится доминирующей характеристикой педагогического процесса, знаменуя его переход на качественно новую ступень эффективности, оптимальности и наукоёмкости. Урок был и остается основной формой учебно-воспитатель- ного процесса. Современный урок - это урок, на котором учитель умело, использует все возможные формы организации познавательной деятельности учащихся. Подготовку к современному уроку легче и удобнее провести по технологической карте. Технологическая карта урока - это новый вид методической продукции, обеспечивающей эффективное и качественное преподавание учебных курсов в школе и возможность достижения планируемых результатов освоения основных образовательных

Обучение с использованием технологической карты позволяет организовать эффективный учебный процесс, обеспечить реализацию предметных, метапредметных и личностных умении (универсальных учебных действий (далее - УУД)) в соответствии с требованиями, существенно сократить время на подготовку учителя к уроку. Технологическую карту отличают: интерактивность, структурированность, алгоритмичность, технологичность и обобщенное гь информации. Технологическая карта урока позволяет учителю: - увидеть учебный материал целостно и системно и спроектировать учебный процесс по освоению темы с учетом цели курса; - полностью отразить последовательность всех осуществляемых действий и операций, при более тщательном планировании всех этапов урока, приводящих к намеченному результату;



- корректировать, варьировать и синхронизировать действия всех субъектов педагогической деятельности; - согласовывать действия учителя и ученика; - организовать самостоятельную деятельность школьников в процессе обучения. - сформировать у учащихся УУД в процессе изучения темы, раздела, всего учебного курса; - спроектировать свою деятельность на четверть (триместр), полугодие, год; - спроектировать последовательность работы по освоению темы от цели до конечного результата; - выполнить диагностику достижений планируемых результатов учащимися на каждом этапе освоения темы; - соотнести результат с целью обучения; - обеспечить повышения качества образования. На мой взгляд, повышение качества образования происходит за счет того, что: • учебный процесс по освоению темы, раздела, курса проектируется от цели до результата; • организуется поэтапная самостоятельная учебная, интел- лектуально-познавательная и рефлексивная деятельность учащихся; • обеспечиваются условия для применения ЗУН в практической деятельности. — Типы технологических карт уроков Технологическая карта урока - способ графического проектирования урока, таблица, позволяющая структурировать урок по выбранным учителем параметрам. Представлены семь типов технологических карт уроков: Технологическая карта №1 - Урок усвоения новых знаний Технологическая карта №2 - Урок комплексного применения знаний и умений (урок закрепления) Технологическая карта №3-Урок актуализации знаний и умений (урок повторения) Технологическая карта №4 - Урок систематизации и обобщения знаний и умений Технологическая карта №5 - Урок контроля знаний и умений Технологическая карта №6 - Урок коррекции знаний, умений и навыков Технологическая карта №7 - Урок комбинированный Различают технологическую карту темы и технологическую карту учебного занятия. Логика конструирования технологической карты: - определение конечных результатов изучения предстоящей учебной темы в действиях учащихся; - определение первого и заключительного учебных занятий; - разбиение содержания изучаемой темы на блоки; - определение в каждом содержательном блоке количества и типов учебных занятий;



- прогнозирование целей и содержания каждого учебного занятия в блоке учебных занятий; - составление заданий для самоконтроля учащихся. Самое главное на любом уроке - это деятельность учеников. Цель урока - это идеальный, мысленно предвосхищаемый результат деятельности на учебном занятии, а не сам процесс. Выделяются 2 группы педагогических целей: обучающие (когнитивные) и цели личностного развития обучаемых. Если когнитивные цели могут быть достигнуты в течение одного урока и может быть осуществлена диагностика степени их достижения, то существуют объективные трудности в формулировке и достижении целей личностного развития учащихся, поскольку нельзя четко описать и диагностировать интеллектуальные и нравственные приращения обучаемых в рамках — или нескольких уроков. Проблема достоверной оценки знаний, умений и навыков учащихся чрезвычайно важна и значима для всей системы образования в целом и для каждой личности в отдельности. К педагогической оценке предъявляются обычно два основных требования. С одной стороны, требование объективности — оценка должна строго и точно показывать соотношение между реально достигнутыми результатами в обучении и теми, которых требовалось достичь согласно программам. С другой стороны, требование быть справедливой по отношению к обучающимся, учитывать труд, старания, настойчивость, вложенные ими в достигнутый результат Педагоги на практике постоянно ощущают внутреннее противоречие требований, предъявляемых к оценочной деятельности, и, несмотря на стремление удовлетворить им обоим, невольно нарушают то требование объективности, предпочитая интересы ученика, то требование справедливости в угоду объективности. Оценочные суждения в виде вербальных оценок не позволяет оценивать все многообразие учебного труда обучающихся, степень усвоения ими учебного материала, уровень сформированности у них умений и навыков, их усердие, настойчивость, активность, прилежание, одаренность, нестан-дартность мышления и т.п. Сегодня актуальной является разработка такого подхода к оцениванию образовательных результатов учащихся, который позволил бы устранить противоречия между функцией оценки и существующей системой оценивания, сумел бы связать оценку с индивидуальным накоплением образовательных ресурсов (знаний, умений, компетенций). На мой взгляд, эту проблему наиболее полно решает таксономия Б.Блума, так как одним из главных принципов таксономии является то, что она должна быть эффективным инструментом в руках учителя-практика при оценке результатов обучения. Ромашка вопросов («Ромашка Блума»)



Таксономия (от др. греч. - расположение, строй, порядок) вопросов, созданная известным американским психологом и педагогом Бенджамином Блумом, достаточно популярна в мире современного образования. Эти вопросы связаны с его классификацией уровней познавательной деятельности: знание, понимание, применение, анализ, синтез и оценка. Знак вопроса по своей форме напоминает рыболовный крючок. Любой знает, что с его помощью можно поймать рыбу. Но у каждого ли по получится? Если кто-то сомневается, что умение задавать вопросы требует дополнительного развития. Вопрос «запускает» познавательную деятельность, направленную на решение некоторой проблемы, снятие некоторой неопределенности. Но вопрос же и способствует тому, чтобы определить, сформулировать проблему. Благодаря вопросам человек прокладывает мост в неизвестное. Это неизвестное

может выглядеть привлекательно, а может порой и пугать. Видимо, не зря английское

слово «циез1юп» (что и означает — «вопрос») происходит от слова «цие§1», что может

означать «поиски, связанные с некоторой неопределенностью и даже риском». Уже само

происхождение слова «вопрос» (по крайней мере, в английском языке) подразумевает наличие

поиска в ситуации неопределенности. А поскольку неопределенность является

неотъемлемой чертой современного стремительно меняющегося мира, развитие умения

задавать вопросы представляется крайне актуальным.

Шесть лепестков - шесть типов вопросов. Простые вопросы. Отвечая на них, нужно назвать какие- то факты, вспомнить, воспроизвести некую информацию. Их часто формулируют на традиционных формах контроля: на зачетах, при использовании терминологических диктантов и т.д. Уточняющие вопросы. Обычно начинаются со слов: «То есть ты говоришь, что...?», «Если я правильно понял, то...?», «Я могу ошибаться, но, по-моему, вы сказали о...?». Целью этих вопросов является предоставление обратной связи человеку относительно того, что он только что сказал. Иногда их задают с целью получения информации, отсутствующей в сообщении, но подразумевающейся. Очень важно эти вопросы задавать без негативной мимики. В качестве пародии на уточняющий вопрос можно привести всем известный пример (поднятые брови, широко раскрытые глаза): «Ты действительно думаешь, что...?». Интерпретационные (объясняющие) вопросы . Обычно начинаются со слова «Почему?». В некоторых ситуациях (как об этом говорилось выше) могут восприниматься негативно — как принуждение к оправданию. В других случаях — направлены на установление причин- но-следственных связей. «Почему листья на деревьях осенью желтеют?». Если учащийся знает ответ на этот вопрос, тогда он из интерпретационного «превращается» в простой. Следовательно, данный тип вопроса «срабатывает» тогда, когда в отце ге на него присутствует элемент самостоятельности.



Творческие вопросы. Когда в вопросе есть частица «бы», а в сю формулировке есть элементы условности, предположения, фантазии прогноза. «Что бы изменилось в мире, если бы у людей было не пять пальцев на каждой руке, а три?», «Как вы думаете, как будет развиваться сюжет фильма после рекламы?» Оценочные вопросы. Эти вопросы направлены на выяснение критериев оценки тех или иных событий, явлений, фактов. «Почему что-то хорошо, а что-то плохо?», «Чем один урок отличается от другого?» и т.д. Практические вопросы. Всегда, когда вопрос направлен на установление взаимосвязи между теорией и практикой, мы его будем называть практическим. «Где вы в обычной жизни могли наблюдать диффузию?», «Как бы вы поступили на месте героя рассказа?». Опыт использования этой стратегии показывает, что учащиеся всех возрастов (начиная с первого класса) понимают значение всех типов вопросов (то есть могут привести свои при-меры). Использование этой стратегии показывает, что ученики разного возраста (начиная с первого класса) При использовании «Ромашки вопросов» можно сохранить визуальное оформление. Детям нравится формировать вопросы по любой теме, записывая их на лепестки. Работая с учениками старшего возраста, можно оставить одну классификацию, тогда задача будет выглядеть таким образом: «Перед тем, как читать текст о кактусах, самостоятельно сформулируйте по одному практическом и одном оценочном вопросу. Возможно, текст поможет нам ответить на них». Дифференцированное обучение - это: — форма организации учебного процесса, при которой учитель работает с группой учащихся, составленной с учетом наличия у них каких-либо значимых для учебного процесса общих качеств гомогенная группа); — часть общей дидактической системы, которая обеспечивает специализацию учебного процесса для различных групп обучаемых. Дифференциация обучения - это: - создание разнообразных условий обучения для различных школ, классов, групп с целью учета особенностей их контингента; - комплекс методических, психолого-педагогических и организационно управленческих мероприятий, обеспечивающих обучение в гомогенных группах. Принцип дифференциации обучения - положение, согласно которому педагогический процесс строится как дифференцированный. Одним из основных видов дифференциации является индивидуальное обучение. Технология дифференцированного обучения представляет собой совокупность организационных решений, средств и методов дифференцированного обучения, охватывающих определенную часть учебного процесса.



В любой системе обучения в той или иной мере присутствует дифференцированный подход и осуществляется более или менее разветвленная дифференциация. Поэтому сама технология дифференцированного обучения, как применение разнообразных методических средств, является включенной, проникающей технологией. Однако в ряде педагогических систем дифференциация учебного процесса является приоритетным качеством, главной отличительной особенностью, и такие системы могут быть названы «технологиями дифференцированного обучения». У подростков снижается мотивация к обучению, так как для и их не актуальны вопросы получения профессии, сдача ЕНТ и ВОУД. Для поддержания интереса к обучению подростковом возрасте можно использовать такие формы обучения, которые способствовали бы развитию личностных качеств подростков, их стремлению во взрослости и самоуважении. Поэтому всё бо- чее и более проявляется необходимость дифференцированного подхода к обучению, при котором должны создаваться условия для реализации возможностей каждого ученика. Свою работу по дифференцированному обучению начинаю с определения критериев, на основе которых выделяю типологические группы учащихся для дифференцированной работы с ними. При этом учитываю индивидуальные особенности каждого учащегося (физические, психологические, личностные, в том числе особенности мыслительной деятельности), опираясь на совместную работу с классными руководителями, воспитателями и результатами обследований, проводимых психологом. Для реализации данного подхода класс делится на три микрогруппы: — Микрогруппа №1 с низким уровнем мотивации и низким уровнем обучаемости — Микрогруппа №2 со средним уровнем мотивации и средним уровнем обучаемости — Микрогруппа №3 с высоким уровнем мотивации и высоким обучаемости. Данное деление на микрогруппы условное и используется только учителем для оптимизации учебного процесса. Для подготовки заданий для микрогруппы №1 используются упражнения уровня Знание, Понимание, Применение. Для подготовки заданий для микрогрупп №2 и 3 используются упражнения уровня Анализ, Синтез, Оценка Микрогруппа №1 Цели. Пробудить интерес к обучению через возможность испытывать учебный успех, избавление от комплекса неполноценности, приобщение к интеллектуальному труду. Микрогруппа № 2 Цели. Сформировать умение работать самостоятельно, ускорение темпа работы, искоренение природной лени, приучать к систематическому интеллектуальному труду. Микрогруппа № 3 Цели. Развивать умения выполнять задание творческого характера, совершенствовать навыки самостоятельной организации обучений.



На основе логико- дидактического анализа учебного матери ала конструируются технологические карты, которые используются в качестве средства обучения. В технологических картах представлены разноуровневые упражнения и учебные задания по таксономии Б.Блума. Проектируемая система упражнений должна удовлетворять следующим требованиям: - Ориентировка на достижение микроцелей. - Нарастание сложности заданий по восходящей (от простого к сложному). - Посильность заданий, выражающейся разноуровневой дифференциацией упражнений. Виды технологических карт по Блуму. • Технологические карты по Блуму для объяснения нового материала. • Технологические карты по Блуму на уроках закрепления и обобщения знаний. • Технологические карты на уроках учёта и контроля знаний. • Технологические карты по Блуму при проведения практических работ. Для развития творческого мышления, внедрения приемов нестандартного мышления большое внимание уделяется разработке вопросов по уровням: Анализ, Синтез, Оценка. Для разработки вопросов данного уровня используются такие приёмы как «Реклама», «Живые вещи», «Увеличение -уменьшение», «Хорошо, плохо». В результате использования на уроках химии и биологии технологических карт по таксономии Б.Блума были сделаны следующие выводы. 1 .Происходит процесс переориентировки учебного процесса от воспроизведения полученных знаний в сторону развития навыков мышления высокого уровня. 2.Обязательное выполнение всеми учениками упражнений уровня Знание, Понимание, Применение, как обязательный минимум образовательного стандарта. 3.Осуществляется воспитание трудолюбия, формирование настойчивости в достижении целей, творческого отношения к учёбе — При использовании технических карт в рабочий процесс задействованы все ученики класса, их деятельность на уроке чётко структурирована. — Работа по технологическим картам обеспечивает индивидуальный темп работы в зависимости от индивидуально- психологических особенностей каждого ученика, что обеспечивает личностно - ориентированный подход за счёт дифференциации и индивидуализации обучения. — Технология использования технологических карт основана на деятельностном типе обучения, когда ученик получает знания не в готовом виде, а добывает их сам. — На данном этапе критерием оценивания является запас знаний, его объёмом; использование технологических карт изменяет шкалу оценивания по продуктивности мышления. — Осуществляется гуманизация учебного процесса, искореняется потребительская психология к результатам труда лучших умов человечества путём включения учеников в созидательный процесс: создание проектов, исследовательская деятельность и др.



Список литературы.

1 .Закон РК «ОБ образовании». - Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2011-2020 годы. - Концепция воспитания в системе непрерывного образования РК - Исламгулова С.К. Технологизация процесса обучения в школе: теория и опыт: Практикоориентированная монография и методическое пособие. Алматы. - Технология трёхмерной методической системы обучения. 11рофессор Караев Ж.А. Республика Казахстан г. Алматы, 2014

ФИТОТЕРАПИЯ ҒЫЛЫМЫН ОҚЫТУ – ЗАМАНАУИ ҚАЖЕТТІЛІК

Султангалиева Гаухар Темирхановна №55 жалпы орта білім беретін мектеп,

биология пәнінің мұғалімі, Ақтөбе қаласы, Қазақстан

Түйін

Ботаника өсімдіктер туралы ғылым. Ботаникалық білім адамның практикалық тіршілігіне байланысты пайда болып, тез дамып қалыптасты. Адам баласы ерте заманнан бері өсімдіктерді өз қажеттеріне пайдаланып келеді. Солардың бірі-шипалық маңызы. Фитотерапия-сонау ерте заманнан бастап ауруға өсімдіктерден ем іздеген адамзат тарихымен бірге дамып келе жатқан ғылым. Осы ғылымды мектеп оқушыларына ботаника ғылымының бір бөлімі ретінде оқытудың қажеттілігін ұсынамын.

Аннотация Ботаника-наука о растений. Наука о ботанике появилась в практической жизни человека, быстро сложилась и развивалась Человек с давных времен использует растения для своих нужд. Одно из них – их целебное значение. Фитотерапия –это наука лечения заболевании растениями. Она развивается с историей человечества, начиная с древнейших времен. Предлагаю эту науку, как часть ботаники обучать школьников. Ботаника өсімдіктер туралы ғылым. Ботаникалық білім адамның практикалық тіршілігіне байланысты пайда болып, тез дамып қалыптасты. Ботаника ғылымының фармация немесе фитотерапия салаларымен де байланысы зор. Фармация – дәрі-дәрмек



жасауға пайдаланылатын шикізаттар туралы ғылым. Ал фитотерапия— грек тілінен аударғанда шөппен немесе дәрілік өсімдіктермен емдеу деген мағынаны білдіреді, яғни, фитотерапия-– сонау ерте заманнан бастап ауруға шөптерден ем іздеген адамзат тарихымен бірге дамып келе жатқан ғылым. Алғашқы адамдардың өздері де тұрғылықты жерлерінің флорасын игере отырып көптеген емдік қасиеттері бар өсімдіктерді таба білген. Бұдан алты мың жыл бұрын пайда болған фитотерапия ғылымының қай заманда да халықтық еммен қатар дәстүрлі медицинада да алатын орны ерекше. Сол сияқты қазіргі кездегі шығарылатын дәрі-дәрмектің 30%-ы арнайы дайындалған өсімдік шикізатынан жасалады. Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, бүгінде әлемде дәрумендік қасиеті бар шөптер мен өсімдіктер саны 500 мыңға жетеді екен. Ал, кейбір нақтылы ауруларды емдеуге арналған препараттарды алатын болсақ, мысалы: бүйрек, жүрек ауруларын, бауыр және ас қорыту жолдарының ауруларын, ішек құрттарына қарсы қолданатын, қақырық түсіретін т.б. өсімдіктерден жасалған дәрі- дәрмектің мөлшері 75-80%-ға дейін жетеді. Халық медицинасы – ғасырлар бойы жинақталған тәжірибені қолдана отырып, ауруды дәрілік шөптермен емдеу, ол ұрапақтан ұрпаққа беріліп келе жатыр. Цивилизацияның дамуымен байланысты дәрігерлер химиялық препараттарға бет бұрды, өйткені, синтезделген препарат белгілі бір мүшеге ғана әсер етеді және емдеудегі мақсатқа бірден қол жеткізуге болады. Бірақ та мұндай күшті препараттар көптеген жанама әсерлер көрсетеді. Жанама әсер көрсетпейтін бірде –бір синтездік жолмен алынған препарат жоқ. Мысалы, дәрілік препараттардың орамы капсула құрамында кездесетін магний стеаратының приондық аурулар туғызу қаупі бар. Дегенмен ресми медицинаға сәйкес былай деп есептелінеді, дәрілік өсімдіктерді халықтық медицина тәсілімен қолдану химиялық және басқа да препараттарды ресми медицина тәсілімен емдеуді ауыстырмайды. Бірақ дәрілік өсімдік және оның жиындары табиғи және адам ағзасын аурудан жазатын дәрі-дәрмектер болып табылады және олардың қолдану шаң-тозаң, темекі, ауаның ластануы сияқты зиянды факторларды азайтып, жүйке жүйесінің, күш түсуден болған бұлшық еттің шаршауын басады, табиғаттың әсерлерін нейтралдайды Жалпы медицинадағы фитотерапияның негізгі мақсаты – бұл аурудың алдын алу, иммунитетті жақсарту және ағзадағы жалпы тепе-теңдікті қалпына келтіру. Ертедегі рецептер мен емдеу тәсілдері біздің заманымыздың ғалымдары мен дәрігерлерін таңдандырады, өйткені олар өзінің тиімділігі жағынан заманауи фармакологиялық препараттар мен емдеу процедураларынан еш қалыспайды. Міне, осы дәрілік өсімдіктермен емдеу бұрыннан келе жатса да, өзіндік маңызын әлі күнге дейін жойған жоқ, қайта жыл өткен сайын оның құндылығы артып келеді. Сондықтан, соңғы кезде қолданылатын химиялық препараттарға қарағанда «дәрілік өсімдіктерден» дайындалған дәрілерге сұраныс басым. Дәрілік өсімдіктерден жасалған препараттардың адам денсаулығы үшін өте жоғары бағаланатыны белгілі, соның нәтижесінде бұл күнде «фитотерапия» айтарлықтай дамып отыр. Сондықтан қазіргі заман талабына сай фитотерапия ғылымын одан әрі дамытуға,



ұмытылған деректерді зерттеп жаңғыртуға үлес қосу керек. медҚазіргі ғылыми медицинада қолданылып жүрген барлық өсімдіктер дерлік халық медицинасынан алынғандар. Халық медицинасында қолданылып жүрген өсімдіктерге ерекше мән берудің жаңа болашағы бар өсімдіктерді іздеуде әсері зор. Халық медицинасының өсімдіктерін зерттеудің алғашқы сатыларына жататындар: а) арнайы немесе жолай экспедицияларды пайдаланып (этнографиялық) халықтан сұрастыру, өсімдіктер жайында білетіндермен танысу, үлгілерін алу арқылы мәліметтер жинау; б) әдеби мәліметтер жинау үшін корреспонденттік жүйе ұйымдастыру. Алдымен зерттелінетін өсімдіктің емдік көрсеткіштерінің дұрыстығын тексеріп білу керек. Егер алғашқы фармакологиялық (немесе биологиялық) зерттеу мәліметтердің дұрыстығын растайтын болса, онда ары қарай өсімдікке фармакогностикалық (ең алдымен фитохимиялық), технологиялық (жеке қосылыстарды бөліп қарау немесе препарат қосылыстарын табу), фармакологиялық (табылған препараттардың негізінде терең зерттеу) ең соңынан клиникалық зерттеулер жүргізіледі. Сол үшін дәрілік өсімдіктерді танып білуді, олардың аттарын, емдік қасиеттерін оқып білуді оқушыларға мектеп қабырғасынан оқып үйреткен дұрыс деп ойлаймын. Мектептерде қосымша факультатив сабақтарында осындай адамға пайдалы әсер беретін тақырыптар қамтылу керек. Оқушылардың дәрілік қасиеттері бар өсімдіктерді зерттеулері барысында биологиялық белсенді заттары бар тек бұрыннан белгілі түрлерін ғана емес басқа да перспективті дәрілік өсімдіктердің емдік қасиеттерін ескеріп анықтап, зерттеуге болады. Адам баласы өсімдіктерді сонау көне дәуірден бастап күні бүгінге дейін өз қажетіне жаратып, пайдасына асырып келеді. Қалай атаған күнде де адамзат баласы үшін дәрілік өсімдіктердің пайдасы өте зор. Дәрілік өсімдіктер адам ағзасын нығайтады, бауыр, бүйрек, жүрек, өкпе, асқазан және ішек жолдары мен әр түрлі бездердің (мәселен, ас қорыту бездерінің т.б.) қызметтерін жақсартады, қан қысымы мен зат алмасуды ретке келтіреді, ағзаға жиналған улы заттарды несеп, нәжіс, қақырық, тер арқылы сыртқа шығарады, микробтар мен бактерияларды, вирустарды жояды, ауырған жерді, дене қызуын басады, қан тоқтатады орталық жүйке жүйесін тыныштандырады және т.б. Сондықтан халықтың өсімдіктер туралы: «өсімдік – жанға шипа, дертке дауа; өсімдік –деп бекер айтпаған. денсаулық кепілі; өсімдік – дәрі-дәрмек қоймасы; өсімдік - ауруға ем, сауға қуат»деген қағидалардың шынайылығына көз жеткізу қиын емес. Оларды қалай болса солай ысырапсыз жинап, тұқымын құртып алудан әрқашанда сақ болғанымыз абзал. Табиғат «тегін» сыйға тартқан қымбат қазынаны қорғауды, сақтауды, келешек ұрпаққа аман-есен жеткізуді ешқандайда естен шығармауымыз қажет. Дәрілік өсімдіктің емдік қасиеттері олардың құрамында кездесетін алкалоид, амин қышқылдары, антибиотиктер, дәрумендер, гликозидтер, илегіш заттар, органикалық қышқылдар, майлар, микроэлементтер, пигменттер, смолалар, фитонцидтер, эфир майларына байланысты. Ол заттар биологиялық өте сіңімді болумен қатар, басқа тағамдардың да сіңімді болуын жақсартады, зиянды заттарды бейтараптандырады,олардың организмнен шығуын тездетеді,



организмнің қорғаныш күшін күшейтеді, адам денсаулығын нығайтады. Сондықтанда адамдар өсімдіктерді танып, өз ретінде пайдалана білу керек. Кез келген бау-бақша өсімдіктерін алсақта,тіпті арамшөптердің де шипалық маңызы бар екенін ескеру керек. Ол үшін фитотерапия ғылымын дамытып, күнделікті өмірде пайдалануды дұрыс жүргізу үшін теориялық білім беру керек. Мәселен, бақшамыздағы татымды хош иісті өсімдіктерді алатын болсақ,олардың өзінің құндылығы ерекше. І Петр патша сарайы үшін өсімдіктердің осы тобын дайындаудың қажеттілігі туралы Жарлық шығарғанда бұларды осылай деп тауып алған екен. Сонау көне заманда көптеген татымды өсімдіктер алтынмен, бағалы аң терілерімен пара-- пар бағаланған.Татымды өсімдіктердің өзіндік дәмі мен шипалы күшінің даңқы аса жоғары болғаны сонша –оларды Құдайдай көріп, дәріптеді, алып күш беретін өсімдіктер ретінде олар жөнінде сан алуан аңыздар шығарды. Көне Греция мен Римде триумфаторларды аскөк пен ақжелкен жапырақтарымен әшекейлейді екен. Қазбалардан табылған теңгелерде балдыркөк жапырақтарының суреті болуы көне гректердің бұл өсімдікті аса құрметтеген ін білдіреді. Хош иісті мята (жалбыз)-адам парасатын бейнелеген Құдай әйел Мятаның құрметіне латынша осылай аталған. Көне гректер мен римдіктер мятаның иісі адамның ақылын көбейтуге септігін тигізеді деп есептеген. Дәрілік өсімдіктер жайында тұңғыш рет біздің дәуірімізге дейінгі ертедегі грек дәрігері Гиппократ (460-377) белгілі еңбек жазды. Ол өсімдіктің қай бөлігі болса да пайдалы, оларды ауруды емдеу мақсатына кеңінен қолдануға болады деп есептеді. Сондай-ақ ол өз дәуірінде қолданылған екі жүзден астам өсімдікке сипаттама жасады. Бірақ ғалым сол сипатталынып отырған өсімдіктерде неліктен шипалық қасиет болатынын айтып бере алған жоқ. Бұл мәселеге арада алты ғасыр өткен соң барып, біздің дәуіріміздің екінші ғасырында ғана Рим дәрігері Гален алғаш рет жауап берді. Ол өсімдіктерде шипалық қасиеттердің болуы олардың құрамындағы белгілі бір заттардың қасиетіне байланысты екенін анықтады. Ол сонымен бірге бұл заттарды қалай бөліп алуға болатынын көрсете отырып, тұңғыш рет науқастарды өсімдіктің қайнатындысымен, шырынымен, тұнбасымен, ұнтағымен және одан жасалған дәрімен емдеді. Міне, осындай біздің күнделікті пайдаланып жүрген өсімдіктеріміздің қыр сырын, тарихын, ерекшеліктерін зерттеп мектеп оқушыларына оқыта отырып,фитотерапия ғылымын ботаника ғылымының бір бөлігі ретінде енгізуді ұсынамын.

Пайдаланылған әдебиеттер: 1. М.Қожабеков, Г.Қожабекова «Дәрілік өсімдіктер» Алматы. Қазақстан. 1982 ж.

2.Б.Қ.Махатов, Ә.Қ.Патсаев, К.К.Орынбасарова, Ж.А.Қадишаева «Фармакогнозия» Оқулық. Шымкент. 2011 ж.

3.С.Х.Субханбердин «Дертке дауа, жанға шипа» Алматы 2004ж. 4.Ә.Іскендіров «Қазақстанның дәрілік өсімдіктері» Алматы. Қазақстан, 1982 ж. 5.Б.Қ.Махатов, Ә.Қ.Патсаев, К.К.Орынбасарова, «Өсімдіктер анатомиясы және



морфологиясы» Шымкент 2011 ж. 6.Л.К.Сафина.Е.П.Петров. Тағамдық-дәрілік өсімдіктер,Көкшетау,2013 ж.

7.О.Д.Барнаулов. Введение в фитотерапию. – Спб, 1999.

PISA ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРІ АЯСЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН

ДАМЫТУ ӘДІСТЕРІ

Шаяхметова Эльмира Какимбековна №5 орта мектебі,

химия және биология мұғалімі, СҚО, Тайынша қаласы, Қазақстан

Сапиева Акмарал Амиржановна

№5 орта мектебі, география мұғалімі,

СҚО, Тайынша қаласы, Қазақстан

Заманауи тәсілдің ең негізгі ерекшелігі – оқушылардың алған білімдерін жай ғана иеленіп қоймай, оларды орынды жерде қолдана білуіне басты назар аудару болып табылады, ал ХХI ғасырда талап етілетін дағдылардың мәні осында болып отыр. Сондықтан қазір жаңа технологияларды меңгеру үшін ең басты қажет құрал – білім. «PISA халықаралық зерттеулері аясында оқушылардың ғылыми- жаратылыстану функционалдық сауаттылығын дамыту әдістері» атты өзіндік жұмыстарымызды өткізу функционалдық сауаттылықты арттыру мақсаты мен міндеттері Қазақстан Республикасы 2011-2020 жылдарда білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында анықталуына сәйкес жасалды. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуға жөніндегі 2012-2016 жж. арналған Ұлттық іс-қимыл жоспарын іске асыру және PISA халықаралық зерттеулері аясында өкізілетін оқушылардың ғылыми- жаратылыстану функционалдық сауаттылығын дамыту әдістеріне арналған педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру бағдарламасына талаптарына сәйкес келеді. 2012-2016 жылдарға арналған оқушылардың функционалды сауаттылығын жетілдіруде Ұлттық іс-шаралар жоспары мақсатқа бағытталған, біртұтастық, оқушылардың функционалды сауаттылығын дамытуға бағытталған іс-шаралар жүйелігін Қазақстан Республикасының мектеп білім берудің сапасын арттырушы негізгі бағыт ретінде қамтамасыз етуге бағытталған. Оқушылар арасындағы функционалды сауаттылықтың қалыптастырудың жоғары деңгейі қоғамда тиімді қызмет етудің



қабілеттілігіне, өзін-өзі анықтауға бағытталған қабілет, өзін-өзі дамытуға және қалыптастыруға бағытталады. Нәтижесінде, қоғамға функционалды сауатты, нәтижеге жұмыс істеуге және маңызды жетістіктерге жетуге қабілетті тұлға қажет. 2011-2020 жылдарға ҚР білім беру жүйесін жетілдіруге бағытталған Мемлекеттік бағдарламасы біздің оқушыларымыздың PISA халықаралық зерттеулерінде мақсатты индикаторларды анықтады, оның ішінде 2015 жылы 50-55 орын, 2018 жылы 40-45орын. 2013 жылы PISA-2012 нәтижелері ЭЫДҰ тарапынан (Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы) жарияланды. Аталмыш зерттеу нәтижесінде, 65 елдің ішінде қазақстандық қатысушылар математика бойынша- 49, ғылыми жаратылыстану пәндері бойынша -52, ал оқу сауаттылығы бойынша 63-орынды иеленді. Қазақстанның аталмыш халықаралық зерттеуіне қатысуы біздің оқушыларымыздың дайындық деңгейлерін әлемнің басқа да елдерінің оқушыларының дайындық деңгейімен салыстыруға, білім беру сапасын бағалауда соңғы әлемдік жетістіктерге сәйкес келетін зерттеулердің нәтижелерін сараптау мен оқу жетістіктерін бағалау, сонымен қатар кросс-ұлтты зерттеулерді жүр

Documents

ХХІ ғасырдағы білім және ғылымның өзекті ...rnpc-bilim.kz/f/xxi_gasyrdagy_bilim_zhne_gylymny_zekti...сұрақтар құрау,сызбанұсқаны,суреттерді