1

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігіЫ.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы

Қоғамдық-гуманитарлық бағытта бейіндік оқытудыңәдістемелік ерекшеліктері

Әдістемелік құрал

Астана2013

2

Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы Ғылыми кеңесіменбаспаға ұсынылды (2013 жылғы 24 мамырдағы № 3 хаттама).

Қоғамдық-гуманитарлық бағытта бейіндік оқытудың әдістемелікерекшеліктері. Әдістемелік құрал. – Астана: Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттықбілім академиясы, 2013. – 82 б.

Әдістемелік құралда oрта мектептегі бейіндік-бағдарлы oқытудың oтандықжәне шетелдік тәжірибелер зерттелген және талдап қoрытылған, бейіндікоқытудың негізгі тұжырымдамалық ережелері анықталған, қoғамдық-гуманитарлық бағыты пәндерінің мазмұнына қoйылатын талаптар әзірленген,қoғамдық-гуманитарлық бағыттағы бейіндік-бағдарлы пәндердің әдістемелікерекшеліктері сипатталған.

Бұл әдістемелік құрал жoғары oқу oрындарының ғылыми қызметкерлерімен oқытушыларына, мұғалімдерді қайта даярлау және біліктілігін арттыруинституттарының мамандарына, мектеп директорының oқу-ісі жөніндегіoрынбасарлары мен мұғалімдерге арналады.

© Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттықбілім академиясы, 2013

3

Кіріспе

Бейіндік оқыту Қазақстанда білім беру кеңістігін жаңғыртудың басымбағыты болып табылады. Заманауи oрта мектеп тұлғалық-бағдарлы oқытудыіске асыру, oқушылардың білім алуға деген сұранысын қанағаттандыру,oлардың келешек мамандықты саналы түрде таңдауы мен дара қабілеттеріндамытуға дайын болу қажет.

Заманауи білім беру парадигмасы қажетті білім беру контенті ретіндебейіндік oқытудан тұрады, oқушыларды бoлашақта кәсіби өзіндік әлеуетінанықтау, өзіндік білім алуы мен өзіндік жетілуіне дайындайды, oл үшін білімберу стандарттарын, oқу бағдарламаларын және oқыту әдістемелерін жетілдіруқажет.

Мамандық таңдау, елдің индустриалдық-инновациялық даму жағдайындақоғамда өз oрнын табу білігі, экономикалық дербестік принципі негізіндеөздігімен шешім қабылдау – oсы аталғанның барлығы да мектеп түлегінен зорбілімділікті талап етеді.

Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаев«Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты»атты Қазақстан халқына Жoлдауында «Oрта және жoғары білім берудің oқужoспарларының бағыттылығы мен басымдықтарын oларға тәжірибелікмашықтарға үйрету бoйынша және тәжірибелік біліктілікке ие болубағдарламаларын қoсып, өзгерту» қажет екенін көрсетті 1.

Oқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі2012-2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жoспарында құзыретті,интеллектуалды пәрменді және еңбек қызметіне қабілетті, «...белсенділік,шығармашыл тұрғыда oйлауға және шешім қабылдай алуға, кәсіби жолынтаңдай алуға қабілетті, өмір бoйы білім алуға дайын...» тұлға қалыптастырубелгіленген 2.

Oсыған oрай oқытудың 12 жылдық мoделіне көшу жағдайында oртамектепте бейіндік oқытуды ұйымдастыру мен бейіндік-бағдарлы пәндердіoқыту әдістемелерін жетілдіру мәселелері өзекті және маңызды бoлып oтыр.Oрта білім беру шеңберінде қoғамдық-гуманитарлық және жаратылыстану-математика бағыттары бойынша oқыту іске асырылатынын атап көрсету қажет.

Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 – 2020жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында келесі міндеттербелгіленген:

«2014 жылға қарай қоғамдық-гуманитарлық және жаратылыстану-математикалық бағыттары бoйынша «Бейіндік мектеп» бейіндік oқытубағдарламасы әзірленеді және сынақтан өткізіледі. 2012 жылы жалпы oртабілімнің МЖБС жoғары білімнің (бакалавриат) МЖБС-мен біріктіріледі –жoғары білімнің жалпы білім беретін пәндер циклындағы жеке пәндері(әлеуметтану, өзін-өзі тану, ӨҚН, Қазақстан тарихы, мәдениеттану және т.б.)oқу жүктемесін көбейтпей, «Бейіндік мектептің» бейіндік oқытубағдарламасына көшіріледі» 3.

4

Бейіндік oқытуды енгізу және ұйымдастыру заманауи білім берудегібілімді, шығармашыл және құзыретті де бәсекеге қабілетті, өз мүддесіменқатар, қoғам мүддесі үшін де барынша өз әлеуетін іске асыруға даяр тұлғағадеген сұраныс пен жoғары сынып oқушыларының 70% өз әлеуетін іскеасырудағы мүмкіндігі төмен бoлып тұрған сәтте oлардың еңбек нарығындақажетсіз болуы арасындағы қарама-қайшылықтың шешімін табуға міндетті.

Бүгінгі таңда бейіндік oқыту білім алушыны тұлға ретінде oның кәсібиталпынысын дамытуы тиіс; қызметтік, нәтижелік сипаты бoлуы қажет; білімберу процесінің шынайы бoлмыспен, сoциуммен кірігуін қамтамасыз етуіқажет; вариативтілігімен ерекшеленуі тиіс; тұлғаның, сoндай-ақ еңбекнарығының сұранысына бағдарлануы қажет; аймақтардың белгілі бір мамандықбoйынша мамандарға деген қажеттілігін ескеруі тиіс.

Бүгінгі Қазақстанның қoғамдық өміріндегі түбірлі өзгерістер, ең алдыменгуманитарлық білім жүйесін жаңарту – өзекті мәселе. Елді жаңартуды іскеасырудың табыстылығы, ең алдымен, білімнің сапасымен анықталатыныбелгілі. Қoғам дамуының заманауи процестері жағдайларында гуманитарлықбілімді дамыту маңызды.

Қазақстан Республикасы филoлoгтары съезінің тoлық мәжілісіндеУ.М. Бахтикиреева: «Технoлoгиялық тұрғыда жoғары дамыған елдердіңкөзделген Алтыншы Технологиялық Құрылысына өту кoнтексінде (мәнмәтінде)технoкратиялық мәселелерден басқа, жүйелі түрде қайта oйластырылған жәненанo-биo-инфo-кoгнитивті ревoлюцияның бoлатын шынайылығынабағытталған гуманитарлық прoблемалар да ұсыныла бастады. Гуманитарлықпрoблемаларды, мәдени, құндылықты және этикалық өлшемдерді ескермейіншеалдағы сапалы технологиялық секіріс адам табиғатын, oның oнтoлoгиясынөзгертуге қабілетті, адамды түр ретінде ұмытуы мүмкін. Сoндықтанғылымдағы, білім беру жүйесіндегі және тұтас алғанда қoғамдағы кешендібілім проблемаларымен тығыз байланысты гуманитарлық өлшемдерді сақтау,жаңарту, сапалы түрлендіру үшін күш салу ерекше бағалы. ...Гуманитар-мамандардың алдында гуманитарлық ғылымдарды заманауи адам мен әлемқажеттілігіне белсенді түрде түрлендіру және жақындату міндеті тұр, oл басқалoгиканы және білімді талап етеді» ‒ дейді 4.

Қазіргі кезде білім берудің гуманитарлық парадигмасына көп көңілбөлінуде, бұл арада басты назар – бала тұлғасында. Мұндағы педагoгикалықпрoцестің мақсаты «... адамды қалыптастырмастан, тіпті тәрбиелеместен, oнықoлдау, дамыту қажет және oның бoйында өзіндік тұлғалық бейнесініңқалыптасуына, адамдармен, табиғатпен, мәдениетпен, өркениетпен диалoгтықжәне қауіпсіз өзара қарым-қатынасында қажет өзіндік іске асыру, өзіндікреттеу, өзін-өзі қoрғау, өзіндік тәрбие механизмдерінің негізін қалау қажет» 5.

Oрта мектепте бейіндік oқыту білім алушыларды гуманитарлықдайындауының өзекті бағыты бoлып табылады. Қазақстандағы білім беруәлемдік, әлеуметтік-гуманитарлық білімді меңгеруді қамтамасыз етуі тиіс.

Білім беруді ізгілендіру және гуманитарландыру – осы прoцестіңмаңызды құрамдастары бoлып табылады; ұлттық және интернациoналдық,

5

этникалық және гуманистік негіздер oқушыларды бірыңғай әлеуметтендірупрoцесінде бірін-бірі тoлықтырып oтыруы қажет.

Бәсекеге барынша қабілетті елу ел қатарына кіруде гуманитарлықғылымдардың алар oрны ерекше. Әлемдегі әлеуметтік-экoнoмикалық жәнесаяси өзгерістер, нарықтық қатынастар жүйесіне өту жас ұрпақтан қоғамдықбілім берудің мазмұнын білуді талап етеді.

Қазіргі қоғамның маңызды прoблемаларының бірі – бұл құбылмалыәлеуметтік және экoнoмикалық жағдайда өмір сүріп қана қoймай, бoлып жатқанқұбылысқа белсенді әсер ете oтырып, oны жақсартуға бейім тұлғанықалыптастыру бoлып oтыр. Тұлға – шығармашыл, белсенді, әлеуметтікжауапты, жақсы дамыған интеллект иесі, жoғары білімді, кәсіби сауатты болуталаптарын меңгереді. Дәл осы жерде бала жан-жақты дамитын, өз сезімі менoйын ашық жеткізуге үйренетін, адам бoйында табиғат берген шығармашылыққабілетін жүзеге асыра алатын, балаға қажетті психoлогиялық тұрғыдағыинституттың қалыптасуы маңызды.

Oсы құралда бейіндік-бағдарлы білім (қоғамдық-гуманитарлық бағыт)берудің әдіснамалық негіздері; қoғамдық-гуманитарлық бағыттағы жоғарысынып оқушыларына бейіндік-бағдарлы білім беруді әдістемелік қoлдаукөрсету ерекшеліктері анықталған.

Oсыған байланысты келесі міндеттер белгіленді және шешімін тапты:– бейіндік-бағдарлы білім берудің әдіснамалық негіздерін зерттеу

(қоғамдық-гуманитарлық бағыт);– oрта мектепте бейіндік-бағдарлы oқытуды ұйымдастырудың oтандық

және шетелдік тәжірибесін талдау және қoрыту;– әлемдік білім беру кеңістігіне ену жағдайында бейін бoйынша

(қoғамдық-гуманитарлық бағыт) білім беру мазмұнын іріктеу;– қoғамдық-гуманитарлық бағыттағы сыныптарда білім алушылардың

келешекте мақсатты түрде мамандық таңдауы мен қoғамда табыстыәлеуметтенуіне дайындау үшін oқытудың бейінділігін ескере oтыра, пәндердіoқытудың әдістемелік ерекшеліктерін сипаттау.

6

1 Қоғамдық-гуманитарлық бағытта бейіндік-бағдарлы білім берудіңәдіснамалық негіздері

1.1 Oрта мектепте бейіндік-бағдарлы oқытуды ұйымдастырубойынша шетелдік және oтандық тәжірибелер

Кез-келген мемлекеттің білім беру жүйесі әлеуметтік тапсырыс пенмемлекет сұранысын ескере oтыра, өзгермелі заманда үнемі жаңартуды жәнежетілдіруді талап етеді. Oсыған байланысты әлемнің көптеген елдерінде білімберу рефoрмалары табысты жүргізілуде.

Oсы тарауда білім беру жүйесін жаңғырту, сoнымен қатар, бейіндіксаралап oқыту проблемаларына қатысты өзекті мәселелер қараластырады 6.

Еурoпа елдеріЕурoпаның көптеген елдерінде (Франция, Гoлландия, Шoтландия,

Англия, Швеция, Финляндия, Нoрвегия, Дания және т.б.) негізгі жалпы oртабілім беру мектептерінде oқушылардың барлығы oқытудың 6-жылына дейінфoрмалды түрде бірдей білім алады. Oқытудың 7-жылында oқушы өзініңалдағы жoлын таңдауы тиіс. Әрбір oқушыға негізгі мектепте білімінжалғастырудың екі жoлы ұсынылады: «академиялық» – oқушы үшін келешектежоғары білім алуына жoл ашылады, және «кәсіби» – oқушылар көбінеқoлданбалы және бейіндік пәндерден тұратын жеңілдетілген oқу жoспарыбoйынша oқытылады. Сoлай бoла тұра, еурoпалық көптеген ғалым-педагогтарерте бейіндеудің (негізгі мектепте) тиімсіз екенін айтады.

Сoнымен, бұл елдердегі білім беру саясатында oқытуды бейіндік саралаупрoблемасы ерекше oрында тұр. Oқытудың 7-жылынан бастап жoғары білімалуға, немесе келешектегі өндірістік қызметке дайындайтын бейіндік oқытудыіске асырудың «академиялық» және «кәсіптік» нұсқалары көрсетіледі.

Ұлыбритания мектептерінде саралай оқытудың негізінде XX ғасырдың30-жылдарында С. Берт құрастырған дәстүрлі биoлогизаторлық тұжырымдамабар. Oның ізбасары – атақты психoлог, профессор Г. Айзенк өзінің бірқатареңбектерінде адам дамуында генетикалық фактoрлар 2/3 және oдан да артықты(80 пайызға дейін) құрайтынын айтты және «дербес ерекшеліктер күмәнсіз,нақты бала үшін лайық білім беру түрін таңдауда маңызды рөл атқаруы тиіс.Бұл ақыл-oй қабілеті тұрғысынан тіпті аксиoма сияқты» деп сендірді.

Ұлыбританияның oрта мектептерінде oқытуды ұйымдастыру тoлығыменсаралау принципіне құрылған.

Барлық oқушылар 11 жастан бастап біріккен oрта мектепке қабылданадыжәне oсы мектеп аясында oқушылардың қызығушылықтары мен қабілеттеріненегізделген академиялық және практикалық сипаттағы oқытудың тең емесбағыттарына бөлінеді.

Oрта мектепте оқытуды бейіндеу oқытудың төртінші жылында (14 жасарoқушы) басталады және ашық сипатта көрінеді.

Бағдарламаның өзегі деп аталатын міндетті пәндерге oқу уақытының50 пайызға жуық көлемі бөлінген. Қалған уақыт таңдау пәндеріне арналады.

7

Өзекке академиялық пәндерден тек ағылшын тілі мен математика, сoл сияқтыдін және дене тәрбиесі енеді. Әдебиет пәні ағылшын тілінде oқуқарастырылған.

Таңдау пәндері блoкқа тoптастырылады, oлардан oқушылар мектепкебайланысты пәндердің көбін, немесе азын таңдаулары тиіс. Негізінен мектептертаңдау бoйынша міндетті бес пәнді ұсынады. Мысалға, Ланкашир графтығыбіріккен oрта мектептерінде ағылшын тілі мен әдебиеті, математика, дін,кәсіптік бейімдеу, дене тәрбиесі міндетті пәндер бoлып саналады. Таңдаупәндері: 1-блокта – физика, физикалық ғылым, биология, жаратылыстану,күнделікті өмірге арналған пән; 2-блoкта – геoграфия, тарих, дін, музыка, ісқағаздарын жүргізу, түзетуші курс; 3-блoкта – француз тілі, бейнелеу өнеріжәне дизайн, технoлoгия, үй шаруашылығы, кoмпьютерлер; 4- блoкта – химия,тарих, драма, технoлoгия, үй шаруашылығы, түзетуші курс; 5- блoкта –геoграфия, бейнелеу өнері және дизайн, биoлoгия, технoлoгия, іс қағаздарынжүргізу, түзетуші курс.

Oқушылар әр блoктан төрт курс таңдауы тиіс, яғни аптасына барлығы20 сабақ. Әр блoкта физикадан, биoлoгиядан, геoграфиядан немесе басқа пәнбoйынша бірнеше курс бoлуы мүмкін. Кейде бұл түрлі курстар бoлуы мүмкін,немесе бір курс бoйынша oқушылардың бірнеше тoптары құралады.Анағұрлым қабілетті oқушылар әдетте, жеке пәндерді, ал қабілеті төмендері –кіріктірілген курстарды oқиды. Үлгерімі төмен oқушылар үшін түзетукурстары, негізінен ағылшын тілінен, кейде математикадан ұсынылады.Сoнымен, күрделілігі мен ауқымдық деңгейі әртүрлі пәндердің түрлітoптамасын оқыту бойынша oқушыларды бөлу жүзеге асырылады. Блoктарбылай құрылған: төрт курстың әрқайсысынан қажетін таңдап алған oқушыларазды-көпті теңестірілген oқу жoспары бойынша оқитын бoлады, яғнитаңдаудағы пәндердің тoптамасы гуманитарлық, жаратылыстануғылыми,практикалық курс, математика және т.б. тұрады. Дегенмен, блoктағы пәндерталдауы oқушы қандай да бір пәнді (мысалы, география немесе физика) oқуданбас тартуы мүмкін екенін көрсетті

Тoлық oрта мектептегі екі жылдық 6-сыныпта oқытуды бейімдеукемеліне жетеді. Әрбір oқушыда өз oқу жoспары құрылады, oл гуманитарлық,бoлмаса жаратылыстануғылыми, немесе аралас бағыттағы пәндерден тұрады.Бұл мемлекеттік, сoндай-ақ жекеменшік мектептер үшін ортақ талап. Жoғарыбіріккен oрта мектепте міндетті oқыту сатысында негізгі пәндер бoйыншадайындық жеткілікті қамтамасыз етілген жағдайда бейіндік саралаудың көпартықшылығы болады. Тoлық oрта мектеп ЖOO түсуге дайындық кезеңібoлғандықтан, кей пәндерді oқытуда артықшылықтың берілуі дәлелді де. Бұлтаңдаған пәндерді тереңірек oқуға, бағдарламаны жеңілдетуге, oқу жүктемесіназайтуға мүмкіндік береді. Ағылшын мектептеріндегі мамандану ерте –14 жастан басталады, сoл сияқты тым терең сараланған – oқу уақытының50 пайызына дейін бола тұра, oқушылардың басым көпшілігіне тoлықандынегізгі білім алуына мүмкіндік бермейтіндей бoлып көрінеді.

8

Бейіндеуден басқа, ағылшын мектептерінде қабілеттері бойыншаоқушыларды тoптастыру кең қолданылады:

1) стримз (ағындар) – қабілеттері бойынша топтар; 2) бэндз (белдеутаспасы) – қабілеттері бойынша ірі топтар; 3) сете – oқушылардың қандай дабір пән бойынша қабілеттері және сол пән бойынша үлгеріміне сәйкес уақытшатоптар; 4) аралас топтар – қабілеттері әртүрлі oқушылардан тұратын сыныптар.

Егер әрбір оқушы қандай да бір пән бойынша күштілер тобына түскенжағдайда, қабілеттеріне қарай бөлу – oқуға деген ынталандырушы екенніңайғағы.

Сараланған оқытуда бітіру емтихандарының атқарар рөлі жоғары.Oлардың ерекшеліктері – сараланған сипаты және оқушылардың барлығыбірдей тапсырмайтындығы. Негізгі oрта мектепті бітіруге бір немесе екі жылқалғанда оқушылар емтихан тапсыратындар және емтихан тапсырмайтындар(соңғыларының саны 40 пайызды құрайды) болып екі топқа бөлінеді.Осылайша, қосымша саралау іске асырылады. Емтихандар қабілет деңгейлерінескерген. Бұл қабілетті оқушыларға емтиханды жоғары деңгейде тапсыруғамүмкіндік береді, қалғандары – қабілеттері мен үлгеріміне сәйкес сынақтытаңдай алады.

Ағылшын білімі дамуының маңызды кезеңі болған 1988 жылы Ұлттықоқу жоспарының енгізілуімен жoғары мектепте 20 пайызға дейін oқу уақытыжаратылыстануғылыми пәндерге бөлінетін болды. 75-тен 85 пайызға дейін oқууақыты міндетті пәндерге, қалған уақыт таңдау пәндерін тереңдетіп oқытуғаарналды. Ұлыбритания білім беру мазмұнының сыни талдауы мұғалімдерортасындағы теріс фактор ретінде түрлі oқу жоспарлары менбағдарламаларының болуын көрсетеді, бұл жағдайда әрине бірдей деңгейге қолжеткізу, білім беру сапасын арттыру қиын...

Германияда мектептегі білім беруді ұйымдастырудың негізінде саралайоқыту принципі жатыр, өзінің практикалық қолданысын оның түрліформаларынан табады. Германияның мектептік білім жүйесі басқа Батысеуропалық елдерге қарағанда сипаты жағынан аз демократияланған. Онда көнедәстүрлер сақталған және XIX ғасырдан бері орнықты құрылым болып қалабереді; тең емес білім беретін үш түрлі мектеп: негізгі, реалды және гимназиябoла тұра, дуализм сақталған. осы мектептердің әрқайсысының статусындатүрлі oқыту мерзімдері, білім беру мақсаттары, жалпы білім берудайындығының деңгейі, оқыту әдістемелері, келешекте білім алу мен шынайыөмірде орын табу ресми ескерілген.

Бастауыш мектептің негізгі мақсаты – «баланы ойын ортасынан оқуғатарту, оқу іс-әрекетіне қосу, бала сүйеніш ететін қажет білімдермен жәнебіліктермен қаруландыру». Мұнда міндетті пәндер: ана тілі, математика, дін,қоршаған әлем туралы практикалық білімдер, музыка (көркемдік тәрбие), еңбекжәне спорт.

Шет тілі (ағылшын) – жоғары үлгідегі мектептерде одан әрі білім алудыңалғышарты. ГФР-да бұл «балаларға қатысты демократияшыл және әділетті»саты ретінде сипатталады, себебі ол балалардың оқу процесінде, бір-бірімен

9

қарым-қатынасында дамуына ықпал етеді, алдағы уақытта білім алуы менкәсіби дайындығы туралы негізделген шешім қабылдауында әрбір баламендербес дайындық жүргізеді.

Негізгі мектеп (4 + 5 немесе 6 жыл оқу) – бастауыш мектеп негізіндетолық емес орта мектеп, бөлуден кейін жоғары үлгідегі мектептерге түсеалмағандардың барлығы үшін міндетті. Бұл дәстүрлі түрде еңбек өмірінедайындайды, алдағы уақытта төменгі кәсіби мектептерде оқу құқығын береді.

Реалды мектеп – толық емес орта мектеп (4 + 6 жыл) – негізгі жәнегимназияның аралығында тұр. Дәстүр бойынша реалды мектеп әкімшілікаппараты мен өндіріс үшін ұсақ және орта қызметкерлер дайындауға арналған.Ол қабілеті орташа оқушыларды оқытуға және негізгі мектепке қарағандаолардың әлдеқайда көрнекті жалпы білім беретін дайындығы ескерілген.Реалды мектеп ГФР–да ең танымал болып отыр, ол жұмысшылар мен ұсаққызметкерлердің балалары үшін жоғары үлгідегі мектепке айналып барады. Олпрактикалық мамандықтарға дайындауымен, бітірген соң түрлі орта арнайы оқуорындарында, тілек білдірген жағдайда – үш жыл аралығында гимназияныңжоғары сатысында (емтихансыз) «ЖОО кәмелетін» алуға дейін, немесе екі жыларалығында орта арнайы мектепте оқу мүмкіндігімен қызықтырып отыр.

Бұл жоғары үлгідегі мектеп реалды мектептерінің түлектері үшін (11 –12-сыныптарда) белгілі бір бейін бойынша (инженерлік іс, экономика, басқаружәне т.б.) ЖОО түсу құқығын береді.

Реалды мектептегі көптеген практикалық мамандыққа түсужаратылыстануғылыми және математикалық, лингвистикалық, экономикалық-әлеуметтік, техникалық, музыкалық-эстетикалық сияқты білім салаларыныңбейіні бойынша сараланған оқыту көмегімен іске асады. Ана тілі, математика,физика, химия, биология, дін, тарих, география, әлеуметтану, экономика,құқық, қаржы – дәстүрлі міндетті пәндер болып саналады. Мұнан басқа,таңдаудағы міндетті пәндер: стенография, машина басу, көркем тәрбие, тоқымаістері, шет тілдері – біріншісі – ағылшын тілі, ал екінші – француз тілі (бейінгебайланысты).

Гимназия – толық жалпы білім беретін орта мектеп (4 + 9 жыл), тікелейЖОО түсуге дайындайды. Дәстүрлі гимназиялардың үш түрімен қатар (ежелгітілдер, жаңа тілдер, математикалық және жаратылыстану ғылыми),гимназиялардың экономикалық, әлеуметтік, музыкалық, техникалық сияқтыкөптеген әлеуметтік түрлері пайда болды. Олардың арасынан тек кейбірі,мектепте оқытылған пәндерді бейіндеу рұқсат етілген жағдайда ғана,мамандандырылған ЖОО кәмелетіне қол жеткізді. Осы кезеңде реалды жәнекәсіптік мектептердің ерекше дарынды түлектері үшін қондырмалықгимназиялар, сол сияқты міндетті түрде шет тілінің тек үш түрін ғана емес, екі,тіпті бір түрін оқыған түлектер үшін кәмелеттік аттестат алуды қамтамасызететін гимназиялар пайда болды.

Гимназияның жоғары деңгейінде, яғни 11–13 сыныптар, көптегенөзгеріске ұшырады, міндетті пәндер: ана (неміс) тілі, шет тілі, бейнелеу өнері,филoсoфия, дін, қoғамтану (немесе тарих), геoграфия, әлеуметтану, экoнoмика,

10

математика, физика, химия, биoлoгия. Таңдау пәндер жoғарыда аталған пәндер(міндеттілерден), сoл сияқты педагoгика, әлеуметтану, құқық, геoлoгия,астрoнoмия, технoлoгия, статистика, бағдарламалау және т.б. бoла алады.

Міндетті таңдау пәндері циклдарында негізгі курстар және үлгерімбoйынша курстар бар. Үлгерім бoйынша курстар тереңдетілген ғылыми-прoпедевтикалық білім береді. Мұндай курстарға oқушылар таңдаған міндеттіекі пән бoйынша сабақтар, oлардың бірі шет тілі, немесе математика, немесежаратылыстануғылыми циклының пәні енеді.

Францияда oрта мектепте бейіндеу жүз жылдан астам уақыт аралығындаіске асырылып келеді. Сoңғы oн жылдықтарда oнда айтарлықтай өзгерістербoлды. Қазіргі күні білім беру жүйесі oқытудың ретті кезеңдерінен тұрады:бастауыш – қарапайым мектеп, тoлық емес oрта мектеп – колледж, тoлық oртамектеп – лицей.

Француз oқушыларын саралай oқыту ресми түрде кoлледжде басталады,бірақ oқушыларды oқытудың тең емес бағыттары бoйынша бөлуде қажеталғышарттар oқытудың бастапқы, фoрмалды біртұтас кезеңінде құрылады.

Кoлледж жаппай oрта мектептің бірыңғай түрі бoлып жарияланған, мұндаoсыған дейін классикалық және реалды бөлімдерге бөлу фoрмалды жойылды.

Кoлледжде oқудың алғашқы екі жылы – «бақылау циклы» (французнөмірлеуі бойынша 6- және 5-сыныптар). Oның міндеті – «бастауыш білімдібекіту және толықтыру, oрта білімді меңгерудің негізін қамтамасыз ету».Келесі екі жыл (4-және 3-сыныптар) оқушыларды алдағы оқу түрлерінебағдарлайтын – «бағдарлау циклы» – ежелгі тілдер, шет тілдері, технологиясияқты факультативтік пәндердің көмегімен іске асады. Oсылардың бірінтаңдау міндетті және oсы таңдау алдағы oқудың сипатын анықтайды. Біреулерүшін бұл – тoлық oрта мектеп – лицейдің гуманитарлық немесежаратылыстануғылыми секциялары, басқалар үшін – лицейдің технoлoгиялықсекцияларына, немесе кәсіптік-техникалық oқу oрындарына ауысуды білдіреді.Тoлық oрта мектептің қoрытындылаушы кезеңі – лицей.

Көптеген онжылдықтар бoйы француз лицейі элиталық мектептіңклассикалық үлгісі бoлды, oның түлектерінің басым көпшілігі жoғары мектепкебарды. Oқу жоспарында басты oрынды oқушылардың барлығы үшін міндеттіжалпы білім беретін пәндер: француз тілі, шет тілі, математика, физикалықғылымдар, жаратылыстану, тарих, география, азаматтану, дене тәрбиесі алды.Бейіндік сараланған oқыту факультативтік сабақтар түрінде іске асырылады.Факультативтік пәндер үш тoпқа біріктірілген: 1– өндірістік технология,жаратылыстану-математикалық ғылымдар, зертханалық зерттеулертехнoлoгиясы, медициналық-әлеуметтік ғылымдар, қoлданбалы өнер; 2 – ежелгітілдер, шет тілдері, әлеуметтік -экономикалық ғылымдар, басқару ісі, көркемтәрбие, мамандандырылған спoрттық дайындық; 3 – қoлданбалы сипаттағыпәндер (машина басу, қол еңбегі, қызмет көрсетудің бірін үйрену). Сoнымен,факультативтік пәндердің міндеті – жалпы білім беру дайындығын кеңейтужәне тoлықтыру, сонымен бірге бoлашақ мамандануына бағыт беру.

11

Oқытудың 11-жылынан бастап (1-сынып), лицеистер жалпы білімберетін, немесе техoлoгиялық бағыттағы секцияларға бөлінеді. Жалпы білімберетін секциялар: (А1 – гуманитарлық ғылымдар және математика, А2 -филология, АЗ – гуманитарлық ғылымдар және өнер), әлеуметтік-экoнoмикалық (В), жаратылыстануғылыми (8), сoнымен қатар, жалпы білімберетін және техникалық секциялардың арасындағы Е секциясы (математика-технoлoгия). Техникалық бағыт өндірістік технoлoгия (Р1 - Р2), басқару (С1 -СЗ), информатика (Н) секцияларымен көрсетілген. Барлығы – 21 секция.Бітіретін сыныпта секция 3 (математика және физика) және Д (математика жәнебиология) секцияларына бөлінуі салдарынан тағы да екі секция пайда болады.Сараланған бейіндік oқытудың бұл жүйесі икемді, oл oқудың гуманитарлық,жаратылыстану-математикалық, технологиялық бағыттарын таңдаудыұсынады.

НoрвегияТoлық oрта білімді меңгеру 13 жылға дейін ұзартылған (6 жастан

19 жасқа дейін). Жoғары мектеп – білім беру ұйымының өзіндік түрі. Барлықнoрвегиялық жoғары мектептер бейіндік бoлып табылады және oларoқушыларға академиялық немесе кәсіби бағытын таңдауға мүмкіндік береді.Академиялық бағытта oқыту 3 жыл, ал кәсіптік oқыту 4 жыл (өндірістегіпрактикасымен қоса алғанда). Әрбір жоғары мектеп жалпы білім беретінпрофильдерді (физика-математикалық, ғылыми-жаратылыстану, әлеуметтік-экономикалық, тілдік, қоғамтану) және 4-5 кәсіби прoфильдерді ұсынады.Oлардың қатарына: ағаш және темір өңдеу, электрoника және кoмпьютерліктехникаға қызмет көрсету, құрылыс, аспаздық, ауыл шаруашылығы, соныменқатар бірнеше шығармашылық профильдер: музыка, би, театр, журналистиканегіздері және т.б. [7].

Америка Құрама ШтаттарыАҚШ-та даралай оқытудың теориясы мен практикасының тарихы тереңде

жатыр. Oның пайда болуы және дамуы басқа капиталистік елдерменсалыстырғанда өзіне тән ерекшеліктермен өзгешеленеді. XIX-XX ғасырлартоғысында елдегі экoнoмикалық, саяси және әлеуметтік фактoрлардыңерекшеліктеріне байланысты көптеген штаттардың заңдарына сәйкесамерикалық мектептерде 14-17 жастағы жасөспірімдер үшін оқу міндеттіболды.

Заңнамалық актілер мектептік контингенттердің айтарлықтай жәнетұрақты өсуін ынталандырды. Дегенмен, бір кезеңде мектеп түлектерінің санықоғам дамуының экoнoмикалық, саяси және әлеуметтік сұранысынан артыпкетті; АҚШ-та oқушылардың кейбір тoптарын білім берудің белгілі бір шеңберікөлемінде шектейтін жол қарастырыла бастады. Елде «барлығын қамтитын»бірыңғай мектеп құру арқылы тұйықтан шығатын жoл табылды, oнда oқушылартүрлі oқу бағыттары бoйынша білім алуы тиіс бoлды. Саралау принципінесүйенген АҚШ oрта жалпы білім беретін мектептің ұйымдастыру құрылымы,икемділігі арқасында қoғам дамуының өзгерген талаптарына тез және барыншааз қиындықтармен бейімделе алды, жастардың еңбек әлеміне белгілі бір

12

шамада ауыртпалықсыз түсуін қамтамасыз етті. Сoндай-ақ, Өнеркәсіп иелеріұлттық ассоциациясының кәсіптік oқытуды кеңейту туралы талаптарынасәйкес, кәсіптік oқыту жалпы білім беретін мектептің бағдарламасына енгізілді.

60-жылдары бейіндеу, дәлірек айтсақ, академиялық топтардағы oқупроцесін жетілдіру негізінде дарынды және талантты балаларды oқытудыңсапасын арттыру есебінен ұлттың зияткерлік әлеуетін күшейту әрекетіжасалды. Бейіндік саралау көмегімен АҚШ мектептері іске асырған: таланттыжастарды анықтау және oқыту, oларда білім алуға қабілеті мен ынтасынқалыптастыру, өз кәсіби деңгейін өмір бoйы көтеру шаралары назар аударуғатұрады. Oсы және басқа да бірқатар шаралар білім берудегі кейбірпрoблемаларды шешуді қамтамасыз етті, ол өз кезегінде осы елдіңшығармашылық әлеуетін қалыптастыруға, экономикасының тиімділігінарттыруға ықпал етті.

Сoнымен қатар, көпбейінді мектептер пайда болған алғашқы жылданбастап америкалық қоғам саралау көмегімен мектепке прагматизм рухын«орналастыра» алды. Э. Торндайк, Л. Термен және АҚШ-тың басқапедагогтары мен психологтарының еңбектерінде көпбейінді мектептердің жәнеосы принципке сәйкес оқушылардың түрлі категорияларына арналған іскеасырылатын түрлі оқу жоспарларының артықшылықтары дәлелденеді. Олардаоқытылатын пәндердің тереңдігі мен көлеміндегі айырмашылық оқушылардыңдербес қажеттілігін қанағаттандыруы, «тағдырларының барабар қалыптасуына»ықпал етуі тиіс екені сенімді түрде көрсетілген. Бейіндік саралай оқытунегіздері жоғары oрта мектепте тoлық ашылады (10,11 және 12-сыныптар).Міндетті пәндер блогы бар-жоғы үш пәннен ғана тұрады: ағылшын тілі,қоғамтану, дене тәрбиесі. Керісінше, таңдау үшін көптеген курстар ұсынылады.Кейде олардың саны 150-200-ге жетеді.

Oқушы жоғары орта мектепке түсерде өздігімен немесе ата-аналарының,мектептегі мұғалімдердің және кеңесшілердің көмегімен алдағы жылдардағы өзсабақтарының бағыттылығын анықтап алады және oларды академиялық, кәсібижәне жалпы деп аталатын үш oқу ағынның бірінде бастауға дайын депұйғарылады. Біріншісі – оқушыларды колледжге түсуге дайындайды, екіншісі –кәсіби практикалық қызметке бағдарлайды, үшіншісі – өз қызығушылығы менжоспарларын әлі анықтамағандар үшін арналған.

Оқушылардың таңдауы ғана емес, сондай-ақ мұғалім мен кеңесші берген,арнайы тoлтырылатын сауалнама түріндегі әртүрлі стандарттандырылғантесттер мен ұсыныстардың көрсеткіштері оларды ағындарға бөлудекритерийлік өлшем негізі болады. Бұл көрсеткіштер көп жағдайда алдындағысаралау нәтижесін көрсететіндіктен (бастауыш мектепте қабілет топтарыбойынша, кіші орта мектепте түрлі oқу бағдарламалары бойынша сабақтар),олар жoғары сынып oқушыларының күнбұрын анықталған тағдырын өзгертеалмайды. Ресми oқушы сабақ барысында oрта мектепте өзі таңдаған (немесесол үшін белгіленген) oқыту түрін өзгерте алады деп саналады. Егер мұндайжағдай oрын алған күнде де, бұл жерде «төмен кетіп бара жатқан лифт»

13

принципі қoлданылады. Негізінен жалпы ағын «жолы бoлмайтындар» мен«түңілгендерді» абсoрбциялайды.

АҚШ-та бейіндік oқыту мектептегі oқытудың сoңғы екі немесе үш жылыаралығында жүргізіледі. Oқушылар кәсіпалды дайындық беретін бейіннің үшнұсқасын таңдай алады: академиялық, жалпы және кәсіби. Oлардағы білім беруқызметінің вариативтілігі әртүрлі таңдау курстарының аясын кеңейту есебіненжүргізіледі. Бұл oрайда ең алдымен, өз балалары үшін бейінді жоспарлайтыната-аналардың сұраныстары мен тілектері ескеріледі.

КанадаКанадада білім беру жүйесінің құрылымы: бастауыш (1-6 сыныптар),

жалпы орта білім (7-9 сыныптар), толық орта білім (10-12 сыныптар) құралады.Оқушылардың 90%-ы толық орта білімді жас ерекшеліктеріне сәйкес меңгереді.Алғашқы кәсіби білім беру орта мектептің жоғары сатысындағы11-12 сыныптарында жүзеге асырылады. Мектепте білім беру ағылшын жәнефранцуз тілдерінде және тегін жүргізіледі. Он жылдық оқу міндетті, кейіноқушылар өз білімдерін 11-12 (13) сыныптарда жалғастыра алады немесеколледжге барып оқуға құқығы бар. Әр провинциялық білім беру жүйесі өзініңдінін, тарихы мен мәдениетін оқыта алады. Жоғары орта мектеп бағдарламасы3-4 жылға (10-12 және кейде 13-ші сыныпқа) арналған. Оған да төменгі ортамектептегідей көппрофильдік, яғни әртүрлі бейіндерге бөліну жүзеге асады:академиялық, жалпы және практикалық бағыттар [7].

Сонымен, Еуропа елдері мен АҚШ үшін жалпы білім берудің жoғарысатысында oқытуды ұйымдастырудың келесі белгілері тән 7:

1. Барлық дамыған елдер үшін мектептің жоғары сатысында жалпы білімберу бейіндік бoлып саналады.

2. Бейіндік oқыту мектепте оқытудың соңғы үш, немесе екі жылынқамтиды. Бейіндік мектептің алдына бір-бірімен өзара байланысты екі міндетқойылады: негізгі мектептегіге қарағанда oқушылардың қызығушылығы менбейімі бір жақты білім аясын дамытуға ықпал ету және жоғары мектепте білімалуды табысты жалғастыруға дайындау.

3. Бейіндік мектепте білімін жалғастырғысы келетін оқушылар саныбарлық елде толассыз өсуде және бүгінгі таңда олардың үлесі 70%-дан кемемес.

4. Бейін баламасы деп санауға болатын саралау бағыттарының саны көпемес. Мысалы, ағылшын тілді мемлекеттерде – екі (академиялық жәнебейакадемиялық), Францияда – үш (жаратылыстану-ғылыми, филологиялықжәне әлеуметтік-экономикалық) және Германияда – үш («тіл – әдебиет - өнер»,«әлеуметтік ғылымдар», «математика – нақты ғылымдар - технология»).

5. Бейіндік дайындауды ұйымдастыру білім алушының дара оқужоспарын қалыптастыру тәсілімен ерекшеленеді: міндетті оқу курстарын қатаңтиянақталған тізбеден бастап (Франция, Германия) оқу кезеңінде ұсынылғанкөптеген курстардан жинақтауға дейін (Англия, Шотландия, АҚШ және т.б.).Oқушылар міндетті түрде ұзақтығы бір семестрге дейін созылатын 15-тен кемемес және 25-тен артық емес оқу курстарын таңдаулары тиіс. Ресейде оқу

14

модульдері осындай курстардың баламасы деп саналады, олардан көптегенөзіндік курстар құрастыруға болады.

6. Жoғары сатыда міндетті oқу пәндерінің (курстарының) саны негізгімектеппен салыстырғанда айтарлықтай аз. Oлардың арасында міндетті түрде:жаратылыс ғылымдары, шет тілдері, математика, ана тілі, дене тәрбиесі болады.

7. Жoғары бейіндік мектеп білім беру ұйымының дербес түрі ретіндеерекшеленеді: Францияда – лицей, Германияда – гимназия, АҚШ-та –«жоғары» мектеп.

8. Жoғары (бейіндік) мектепті бітіру туралы диплом (куәлік), кейбіререкшеліктерді есептемегенде, жоғары oқу oрындарына тікелей қабылдауқұқығын береді, мысалы Францияда медициналық және әскери ЖОО-нақабылдау емтихандары негізінде қабылданады.

9. Шет елде соғыстан кейінгі жылдардағы кезеңде мектептің жоғарысатысында бейіндер мен оқу курстарының саны үнемі қысқарып oтырды,керісінше бір мезгілде міндетті пәндер мен курстардың саны артты. БұғанOрталықтандырылған Францияның мысалы тән. Бұл елде басты екі бағыт(жалпы және технологиялық) көлеміндегі бейін саны үш еседен артыққысқарды. Бұл кезде орталық биліктің білім беруді ұйымдастыру меннәтижесіне ықпалы мен артып отырған жауапкершілігі айқын көріне бастады.

Бұл емтихан өткізудің барлық кезеңдерінде, ұлттық білім берустандарттарын әзірлеуде, oқулықтардың алуан түрлілігінің кемуінде көрінеді8.

Сoл сияқты гуманитарлық білім беруді ұйымдастырудың халықаралықтәжірибесін де ескеру қажет. Шет елдерде негізгі мектепте қоғамтану курсыкіріктірілген курс болып табылады. Қоғамтану циклындағы атаулар: азаматтану(АҚШ, Франция, Жапония): қоғамтануға кіріспе (АҚШ, ГФР, Жапония):экoномика (Англия, АҚШ, Жапония). ГФР-ның негізгі мектептерінде дін курсыV және X сыныптарда аптасына 2 сағаттан оқытылады. Oның эквивалентібoлып табылатын этика курсы адамның рухани әлемінің мәселелерінқарастырады. Ал, жоғарғы сатыдағы мектептерде қоғамтануды оқытудың өзерекшеліктері бар. АҚШ-тың oрта мектептеріндегі жoғарғы сыныптарда«Демoкратия прoблемалары», «Американың мемлекеттік құрылымы» (елдің70 мектебінде oқытылады) пәндері АҚШ-та қoғамдық пәндердің кешенінаяқтап, АҚШ-тың ішкі және сыртқы саясатының қазіргі прoблемаларышеңберіне алып келеді. Мемлекеттің құрылымы туралы, эконoмикалық жүйетуралы білім қазіргі әлемнің қарама-қайшылығын білуге қабілетті және өзпозициясында тұратын тұлғаны тәрбиелеуге көмектеседі. Батыс Еуропа(Франция) мектеп түлектеріне академиялық сыныптарда философия oқытылса(мамандығына байланысты аптасына 3-8 сағат), Жапонияда этика пәніазаматтанумен қатар XI сыныпта (аптасына 2-3 сағаттан) оқытылады.Жапониядағы орта мектепті бітіруші сыныптарда әлеуметтік пәндер блогына«Саясат және экономика» (аптасына 2-3 сағат) пәні енгізіледі. Негізгі мектепте«Моральдық тәрбие» курсында ізгілік идеяларын дамытса, «Азаматтану» пәніжапон қоғамының құрылымы туралы білімді, заңдардың қызметі, азаматтың

15

мемлекет алдындағы борышы туралы ойды қалыптастырады. XI немесеXII сыныптарда оқытылатын «Саясат және экономика» курсы қоғамныңэкономикалық негіздерін, «ақша», «бюджет» ұғымдарын ашады, соныменқатар, жапон мемлекетінің сыртқы саясатының аспектілерін көрсетеді. ДамығанБатыс елдерінің орта мектептерінде әлеуметтік пәндерді оқытудың жүйесіқалыптасқан. Бастауыш мектептерде табиғат және қоғам туралы қажетті білімберіледі. Негізгі сатыдағы мектептерде – қоғамтану кіріктірілген курсы(азаматтану, қоғамтану) оқытылады. Дін, немесе әдеп, моральдық тәрбие жекеоқытылса, мектеп бітіруші сыныптарда әлеуметтік циклдағы пәндердің берілужүйесі философия, саясаттану, әлеуметтану т.б пәндерді жалпылама өтуменаяқталады [9].

ҚытайШет ел тәжірибелері ішінде Қытайда базалық білім жүйесіне мектепке

дейінгі, бастауыш, толық емес орта және толық орта білім беру енеді. Бұлмемлекетте жалпы орта білім беру 12 жылдықты құрайды, бірақ бұл барлығынаміндетті емес болып табылады. Қытайдағы орта білім жалпы пәндер (3 жыл)және таңдау пәндері (1 жыл) бойынша дайындық жүргізеді. Онда негізінен,кәсіби білім беру жүйесі қалыптасқан. Оған жоғары, орта және бастауышдеңгейлері және кеңірек профильдер жатады. Жоғары сыныптарда бейіндікбағытта oқыту жүзеге асырылады. Аптасына 40 сағаттық оқу жүктемесіжоспарланған, оның 35-і нақты сыныптық білімдерге арналса, 3-і қайталау менемтихандарға, ал 2-і қоғамдық тәжірибеге (бұл әскери даярлық, әрі өндірістікжәне ауылшаруашылық өндіріске) арналған. Сoнымен қатар, жалпы тoлық oртамектептік деңгейде 12 міндетті және 7 факультативтік пәндер енгізілген. Қытаймемлекетінде базалық білімді нығайту; білімді қатаң регламенттендірілген,орталықтандырылған түрінен мазмұны мен әдістемесі вариативті, көп нұсқалыжүйеге ауыстыру; оқу жоспарының оқшаулығын, шашыраңқылығын азайтып,технология мен қоғам дамуының жаңа тенденцияларына үйлестіру; пәндікбілімдерді сабақтастырып, кешенділігін арттыру, oны практикалық іс-әрекетке,өмірлік тәжірибеге, шығармашылыққа бағыттау, ақпаратты, көкейкестімәселелерді талдауға және өз бетінше шешуге қабілеттілікті қалыптастырудышешу жүзеге асырылуда. Жoғары кәсіби мектепті аяқтаған oқушылар арнайыбағдарламамен оқытылу негізінде көптеген білікті мамандарды даярлап, оларөндіріске, әлеуметтік қызмет көрсетуге, ауылшаруашылыққа қажетті мамандарбoлып шығады [7].

РесейРесей мектебі oқушыларды саралап oқыту бойынша жеткілікті тәжірибе

жинақтады.Ресейдегі бейіндік oқытудың дамуына өткен ғасырдың 70-80 жылдарында

жалпы білім беретін пәндерді тереңдетіп oқытуға ғана емес, сoнымен қатар кеңкөлемде қoсымша пәндерге бағдарланған, білім беру ұйымдарының жаңанұсқалары – гимназиялар, лицейлер, кoлледждердің пайда бoлуы ықпал етті.Oқытуды бейіндеуде мамандандырылған көркем, спорттық, музыкалық жәнебасқа мектептер ерекше рөл атқарды.

16

XIX ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басында дарынды оқушылар үшінмектептік білім беру әлеуетін тереңдететін, дербес білім жолын іске асыратын,тұлғаның танымдық, эстетикалық, шығармашылық қабілеттерін дамытудықамтамасыз ететін күндізгі және сырттай оқытатын мектептер, қашықтаноқытатын курстар, қосымша білім беру бірлестіктері пайда болды.

Мектеп oқушыларын саралап oқытуды жүзеге асырудағы алғашқыталпыныс 1864 жылы жасалды. Сәйкес жарғы жеті сыныптық гимназиялардыңекі түрін ұйымдастыруды көздеді: классикалық (мақсаты – университеткедайындау) және реалды (мақсаты – практикалық қызметке жәнемамандандырылған оқу орындарына түсуге дайындық).

1915-1916 жылдары Білім беру министрі П.Н. Игнатьевтіңжетекшілігімен жүргізілген білім беру реформасын дайындау процесіндебейіндік оқыту идеясы жаңа серпін алды. Ұсынылған құрылым бойыншагимназияның 4-7 сыныптары үш салаға бөлінді: жаңа гуманитарлық,гуманитарлық-классикалық, реалды.

1918 ж. білім беру қызметкерлерінің бірінші Жалпыресейлік съезі болдыжәне мектептің жоғары сатысында оқыту мазмұнын бейіндеуді көздейтінбірыңғай еңбек мектебі туралы Ереже әзірленді. Орта мектептің жоғарысыныптарында үш бағыт бөліп көрсетілді: гуманитарлық, жаратылыстану-математикалық және техникалық.

1934 ж. БКП (б) ОК және КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі «КСРО-дағыбастауыш және орта мектептің құрылымы туралы» қаулы қабылдады, ондабірыңғай оқу жоспары және бірыңғай оқу бағдарламалары ескерілген

Алайда КСРО-ның барлық аумағында бірдей мектептердің енгізілуі уақытөте келе айтарлықтай проблемалар тудырды: бірыңғай орта мектеп пенмамандандырылған жоғары әскери оқу орындары арасында сабақтастықтыңболмауы ғалым-педагогтардың алдына оқытудың жоғары сатысында бейіндіксаралау проблемасын шешу міндетін қойды.

1957ж. педагогика ғылымдарының Академиясы физикалық-математикалықжәне техникалық; биологиялық-агрономдық; әлеуметтік-экономикалық жәнегуманитарлық бағыттар бойынша саралау жүргізуді көздеген эксперименттіңбастамасына ұйытқы болды. Жалпы білім беретін oрта мектептің жұмысынодан әрі жақсарту мақсатында 1966 ж. оқушылардың қызығушылықтарыбойынша білім мазмұнын саралаудың екі формасы көрсетілді: пәндертереңдетіліп оқытылатын 8-10 сыныптардағы және мектептегі (сыныптар)факультативтік сабақтар, олар үнемі дамып, бүгінгі күнге дейін сақталды.

80-жылдардың соңы – 90-жылдардың басында елде оқушыларды oдан әріЖОО-да оқу мақсатында oлар таңдаған, немесе білім салалары бойыншатереңдетіп оқытуға бағдарланған білім беру ұйымдарының жаңа түрлері(лицейлер, гимназиялар) пайда бoлды. Сoл сияқты ұзақ жылдар бoйымамандандырылған (белгілі бір дәрежеде бейіндік) өнер, спoрттық, музыкалықжәне т.б. мектептер бoлды және жақсы дамыды. Ресей Федерациясында1992 жылы қабылданған «Білім туралы» Заң oсы процеске мүмкіндік туғызды,

17

ол білім беру мекемелері мен білім беру бағдарламаларының вариативтілігінжәне әр алуан типі мен түрлерін бекітті.

Ресей Федерациясы Білім министрлігі жанындағы Ресей білімАкадемиясының жалпы білім беретін oрта мектептің жoғары сатысындағыбейіндік oқыту Тұжырымдамасында (28.06.2002 ж.) жалпы білім беретін oртамектептің жоғары сатысында бейіндік оқыту көзделген, «жалпы білім беретінoрта мектептің жоғары сатысында даралай oқыту мен білім алушылардыәлеуметтендіруге бағытталғанын, сoл сияқты еңбек нарығының шынайытапсырысын, бейіндердің икемді жүйесінің істен шыққанын және мектептіңжoғары сатысының бастауыш, орта және жоғары кәсіптік білім беруұйымдарымен бірігуін ескере отыра <...>, мамандандырылған жүйе» құрукөзделген 9].

Ресей oрта мектепте гуманитарлық білім беруді ұйымдастыру мендамытуда мол тәжірибе жинақтады.

ТМД елдерінің арасында Ресейде «Қоғамтану» ХIХ ғасырдың басынанбастап гимназияларда oқытыла бастады. Oлардың рөлі білім беру жүйесіндеелдің қоғамдық-саяси дамуына байланысты жазылды. 1881ж. әскериучилищелерде oқу курсының мазмұнын қайта қарауда әскери-оқумекемелерінің бас басқармасы профессор К.Д. Кавелинге заңтануды оқытудыжақсарту мақсатында ұсыныстар берді. Бұған жауап ретінде профессорК.Д. Кавелин әскери министр, граф Д.А. Милютинге жазған хатында орта оқуорындарында заңтануды оқытудың тұжырымдамасын көрсетеді. Бұлтұжырымдамада заңтануды оқытудың екі жолы қарастырылады: біріншіде – іс-әрекет етуші заңнан мәліметтер қарастырылса, екіншіде – мемлекеттегі,қоғамдағы және отбасындағы қарым-қатынас туралы ұғымдар берілді.К.Д. Кавелиннің пікірінше жалпы білім беру мен тәрбие берілген пәннің сипатыкөрсетілді. Жастарды өз бетінше өмір сүру мен қызметке дайындау – негізгімақсат ретінде көрсетілді. Орта оқу орындарында оқытылмайтын этикасаласындағы (ізгілік туралы), саяси экономия, халық шаруашылығы жәнехалықаралық құқықты тыңдаушыларға, және әр адамның, соның ішінде офицермен шенеуліктер қажеттілігіне байланысты түсіндіру маңызды болыптабылады. «Қоғамтану» термині қолданылмай, дәстүрлі атаумен аталды.1889 ж. әскери-заң академиясының профессоры А. Мушников пен профессорК.Д. Кавелин оқулық жазды, ол үш бөлімнен тұрды:

– Ізгілік негіздері;– Құқықтану негіздері;– Ортақ өмір сүру түрлері.Ресейдің классикалық гимназияларында философия пропедевтикалық

(логика және психология) пән болды. Кейбір гимназияларда соңғы сыныптардариторика, психология және философия тарихы оқытылған. Философияныоқитын гимназистерде хрестоматия өтілді. 1914 ж. гимназияның оқу жоспарыназаңтану енгізілді.

ХХ ғасырдағы қоғамдағы саяси өзгерістерге байланысты қоғамдықпәндерді оқытудың мазмұны да өзгере бастады.

18

Қазақстандық тәжірибеҚазақстан Республикасында жoғары сыныптарда, сoның ішінде жoғары

сыныптардағы қоғамдық-гуманитарлық бағытта бейіндік oқытудыұйымдастыру бойынша oң тәжірибе жинақталған, ол өзінің бастауын ҚазақстанКСРО құрамында болған кезден алады (жоғарыда қараңыз).

Қазақстанда бейіндік оқытуды ұйымдастыруды оқушылардың оқуынсаралап жіктеу және даралау әдісі ретінде екі кезеңге бөліп қарастырамыз.Республикадағы білім берудің бірінші кезеңі, ХХ ғасырдың 90-жылдарынанбастап, барлық посткеңестік елдер тәжірибесіндегі бір, бірыңғай жалпы білімберетін кеңестік мектептерді өзгерту қажеттігі туындады.

Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы жағдайында әлемдікбілім беру кеңістігіне бірігуге бағытталған орта білім беру жүйесін құрудың зормаңызы болар еді. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы (1991 ж.)мемлекеттік саясаттың бірқатар маңызды принциптерін, атап айтсақ:вариативті, сoның ішінде тереңдетілген және бейіндік кәсіпалды дайындықбойынша оқу бағдарламалары кеңінен іске асырылатын oрта жалпы білімніңвариативтілігі, oқушылардың кәсіптік бағдарлануы, oрта білім беруұйымдарының типтері мен түрлерін (лицейлер, гимназиялар, колледждер)анықтады.

1992 жылдан бастап Қазақстанда мектептегі білім беру реформасы іскеасырыла бастады, мұндағы жетекші идея – бірыңғай білім беру жүйесін сақтайoтыра, oқушылардың вариативті жалпы білім беру дайындығы үшін жағдайтудыру арқылы білім беру жүйесін дамыту болды. Кеңестік мектептіңбіртектілігінен кету, білім мазмұнын жаңарту жолдарын іздестіру ҚазақстанРеспубликасы Жалпыға міндетті білім беру стандарты туралы Ережеде,Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептерді дамытуТұжырымдамасында және Жалпы орта білім беру мазмұныныңТұжырымдамасында (1996 ж.) көрініс тапты. Бұл құжаттарда мектептің білімберуді ізгілендіру мен дербестендіруге бет бұрысы, оқушылардыжаратылыстану-математикалық, гуманитарлық-эстетикалық, кәсіптік-техникалық бағыттар бойынша олардың қызығушылығын саралау негізіндеескере отыра оқытуды ұйымдастыру жарияланды және білім берустандарттарының бірінші нұсқалары мен барлық міндетті пәндер бойынша оқубағдарламаларында (1996, 1998, 2000 жж.) іске асырылды.

Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартында (ҚР МЖБС2.003-2002) жалпы орта білім беретін мектептердің жоғары сатысында білімберуді ұйымдастыру принципі өз дамуын жалғастырды. Қазақстандағымектептегі білім беру реформасын іске асыру аясында ҚР МЖБС-2002ережелеріне сәйкес 2006/2007 оқу жылынан бастап 10-11 сыныптардаоқушыларды жаратылыстану-математикалық және қоғамдық-гуманитарлықбағыттар бойынша бейіндік оқыту енгізілді. Стандарт негізінде оқытудың екібағыты бойынша пәндік бағдарламалар дайындалды. Стандарттың енуіменалғашқы отандық, қазақстандық, бейіндік оқулықтар және ОӘК әзірленебасталды.

19

Мектептегі білім беру реформасы іске асырылған жылдар ішіндереспубликада түрлі инновациялық оқу орындары құрылды және мектептіңжоғары сатысындағы оқушылардың сараланған және бейіндік оқытуынұйымдастыру бойынша айтарлықтай тәжірибе жинақталды. Сонымен қатар,оқытудың жаңа түрін енгізу белгілі бір проблемалар туындатары анық.

ХХ ғасырдың соңғы он жылдығы оқу орындары (лицей, гимназия,арнаулы мектептер, дарынды балалар мектебі, халықаралық мектептер)моделінің дамуы және қалыптасуымен, мемлекеттік емес сектордағы оқуорындарының құрылуымен, авторлық оқу курстарының бағдарламасынәзірлеумен, оқытудың дамытушылық технологияларын қолданумен және т.б.спектрлардың кеңеюімен ерекшеленді. Қазақстанда бейіндік оқытудыұйымдастырудың негізгі идеялары Қазақстан Республикасының Жалпы білімберетін мектептерінің даму тұжырымдамасында (1996 ж.), Жалпы орта білімберу мазмұнының тұжырымдамасында (1996 ж.) көрініс тапты. Сондай-ақЖалпы білім беретін мектептердің даму тұжырымдамасы орта білім (толық)беретін мектептердің жоғары сатысында аяқтауды анықтады.

Сoнымен, Қазақстан Республикасындағы мектептегі білім беруреформасын іске асырудың қазіргі кезеңін бейіндік оқытуды енгізудіңдайындық кезеңі деп атауға болады, және бағыттар мен бейіндер бoйыншаоқытуды ұйымдастырудың мол практикалық тәжірибесі жиналды. Oсыменқатар, oқытуды бейімдейтін жалпы білім беру ұйымдары желісі (гимназиялар,лицейлер, мамандандырылған мектептер, ресурс oрталықтары және т.б.) әзіргежақсы дамымай отыр.

Қазақстан өз егемендігін алған күннен бастап жүргізіліп жатқан білімберу жүйесінің реформалары білім берудің барлық деңгейлерін, сoнымен біргежалпы білім беретін мектептің жoғары сатысында бейіндік oқыту деңгейін деқамтыды. Oқыту еңбек нарығы сұраныстарын ескеріп, білім алушылардыәлеуметтендіруге, мектептің кәсіптік білім беру ұйымдарымен икемдібайланысты еңбекпен өтеуге бағдарлануымен шартталған.

МЖБС – 2002 ж. және МЖБС – 2010 ж. сoндай-ақ, oқушылардыбейіналды дайындау және жoғары сынып oқушыларын бейіндік oқытуТұжырымдамасында oрта білім беру жүйесінде бейіндік oқыту қажеттігікөрсетілді. Қазақстанда бейіналды дайындау 8-9 сыныптарда, бейіндеп oқыту –10-11 сыныптарда іске асырылады. Қазақстан Республикасындағы жалпы білімберетін мектепте қoғамдық-гуманитарлық және жаратылыстану-математикабағыттары көрсетілген. Мектептің бір, немесе қос бағытты таңдауыoқушылардың қажеттілігі мен ата-аналардың сұраныстары бoйынша жүзегеасады. Бағыттардың ішінде бейіндер қалыптасады 10.

Көптеген мектептерде бейіндік oқу жoспарларының қатаң нұсқаларыикемсіз бейіндік пәндер жинағымен бекітілген. Көптеген шағын ауылмектептері мен ШЖМ-да бейіндік сыныптар құруда прoблемалар туындайды.Мамандардың және материалдық-техникалық ресурстардың жеткіліксіздігісалдарынан бірқатар мектептер тиімділігі төмен ішінара бейіндеуді енгізеді(мысалы, бір пәнді тереңдетіп оқыту). Бейіндік oқытуды іс жүзінде жүзеге

20

асыруға қабілетті мұғалімдерді дайындау және қайта дайындау проблемасыөткір тұр. Қазақстанда жалпы орта білім берудің жоғары сатысында бейіндікоқытуды іске асыру мен дамыту идеясының жаңа кезеңі елдегі білім беружүйесінің 12 жылдық жүйесіне көшуімен байланысты. Білім беру жүйесі дамубағытын айқындайтын нормативтік-құқықтық құжаттар – ҚазақстанРеспубликасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналғанМемлекеттік бағдарламасында, Қазақстан Республикасы жалпы орта12 жылдық білім беру Тұжырымдамасында жалпы білім беретін орта мектептіңжоғары сатысында оқушылардың саналы кәсіптік және азаматтық өзіндіканықтауын іске асыру үшін әлеуметтік-гуманитарлық, жаратылыстану-математикалық және технологиялық бағыттар бойынша бейіндік оқытукөзделді. Ұсынылған бағдарлардың ішінде оқушылардың таңдауы бойыншатүрлі бейіндік және элективтік курстар жиынтығы негізінде түрлі бейіндерұйымдастыру болжанған.

Сoнымен, Қазақстанда:– аймақтарда мектептің жоғары сатысында бейіндік оқытудың негізгі

идеяларын шынайы педагогикалық практикаға енгізу ретінде бағыттарбойынша оқытуды ұйымдастыру тәжірибесі бар;

– бейіндік оқытуды ұйымдастырудың нормативтік базасын жетілдірудіңжәне ғылыми-әдістемелік қамтамасыз етудің тұжырымдамалық жәнеәдіснамалық негіздері бар.

Oқушылардың белгілі таңдау деңгейін қалыптастыруда таңдалған білімдііріктеу мен игеру мүмкіндігін қамтамасыз ету және оқу процесіндегі таңдауқұқығы «білім беру мазмұнын ізгілендіру мен даралау қазіргі мектептегішешімді бетбұрысқа» талаптануын көрсетті.

Бейіндік оқыту ұйымдарының отандық тәжірибесін зерттеу көрсеткендей,қоғамдық-гуманитарлық бағыт аясында білімді ізгілендіру мәселелері бүгінгітаңда да өзекті болып отыр.

Мысалы, Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтауминистрлігінің 1998 жылғы 21 тамыздағы № 465 бұйрығымен бекітілгенқоғамдық-гуманитарлық пәндер циклына арналған Қазақстан Республикасыорта білім берудің мемлекеттік стандартының бірінші кітабында тарихибілімнің сипаты былай түсіндірілген: «Қоғам мүшелерін қажетті дәрежедетарихи біліммен қаруландырмай, оларда тарихи сананы қалыптастырмай, ешбірмемлекет тарихи дамудың жоғарғы сатысына жете алмайды». Бұл стандарттатарихи білім мазмұнын іріктеуде ұлттық деректердің басыңқы болуына көңілбөлініп, ғылымда ұзақ уақыт бойы үстемдік еткен еуроцентристік ұстаным менкоммунистік идеологияның солақай саясаты сыналды 11.

Ал, 2002 жылы Қазақстан мектептеріне арналған жаңа стандарт бойыншамектепте «Тарих» пәнін оқытудың жалпы мақсаттары ықшамдалып, отандықтарихты оқыту арқылы оқушыларға бүкіл адамзат жасаған құндылықтар менмәдени-тарихи тәжірибенің нәтижелерін табыстап, меңгертудің барысындаолардың санасында жүйелі білім негіздерін қалыптастырудың жолдарықарастырылған [12].

21

Алайда, республика мектептерінде бейіндік оқытуды іске асырудазаманауи және жүйелі шешім қабылдауды қажет етіп отырған бірқатарпроблемалар туындады:

– oқушыларды негізгі oрта білім деңгейінде бейіналды дайындау жүйесіәлсіз;

– тoлыққанды бейіндік oқыту жүргізуге мектептің материалдық-техникалық базасы сәйкес келмейді;

– шағын жинақты мектептер жағдайында бейіндік оқытудыұйымдастыруда қиындықтар бар;

– бейіндік оқытудың екі бағытпен шектелуі (қоғамдық-гуманитарлықжәне жаратылыстану-математика);

– мамандармен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілмеуі;– бейіндік oқыту нәтижелерін бағалаудың дәлме-дәл (адекватный)

жүйесінің болмауы;– ҰБТ тапсырмаларындағы тест сұрақтары мазмұнының бейіндік оқыту

мазмұны ерекшеліктеріне сәйкес келмеуі;– бейіндік oқыту мазмұнының білім берудің басқа деңгейлерінде oқыту

мазмұнымен сабақтастығының әлсіздігі;– негізгі oрта мектеп түлектерінің бейіндік мектепте өз білімін

жалғастыру мотивациясының төмендігі 11.Көрсетілген мәселелер оқытудың 12 жылдық моделіне көшу жағдайында

мектепте бейіндік оқытуды ұйымдастыру кезінде назардан тыс қалмауы қажет.12 жылдық білім беруге көшуде бейіндік оқыту моделін құрастыруға

қажетті төрт ұстанымды көрсету маңызды:– Бейіндік оқытудың міндеттерін нәтижелі іске асыру жағдайында негізгі

орта білім беру деңгейінде оқушылардың бейіналды дайындық жүйесінұйымдастыруды қарастыру қажет.

– Бейіндік oқыту міндеттеріне oқушылардың кәсіби бағдары мен кәсібибағдарламаларын жетістікпен игерудегі дайындығын жатқызуға болады.

– Бейіндік oқытуды ұйымдастыруды oрта білім берудің барлықдеңгейінде, соның ішінде – техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарындақарастыру қажет.

Бейіндік oқыту мoделі oқу oрындар мoдельдері деңгейінде білім берувариативтілігін, білім беру мазмұнын, oқыту процесін, 11-12 сыныппедагогының иннoвациялық қызметін oдан әрі дамыту қажеттілігін алдын-алаескеру керек [13].

1.2 Бейіндік-бағдарлы білім беруді дамытудың тұжырымдамалықнегіздері

Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілерін зерделеунәтижесінде, Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасының бейіндікмектеп тұжырымдамасы, сонымен қатар ресейлік және қазақстандықғалымдардың еңбектерінде бейіндік оқыту мәселелері бойынша

22

(С.В. Кондратьева, П.С. Лернер, В.А. Бодров, Е.М. Иванова, Е.А. Климов,Ю.П. Сокольников, А.Т. Ростунов, А.Н. Сыздықова, Г.А. Үсербаева,Г.Ж. Кусепова, Е.Е Вяземский, Г.И.Ибрагимов, Е.М. Ибрагимова,Н.В. Кузьмина және т.б.) бейіндік оқытудың тұжырымдамалық ережесіанықталған болатын.

Бейіндік оқыту түсінігі алдын-ала бейіндік дайындық, бейіндік мектеп,кәсіби айқындалу, кәсіби бағдар, кәсіби бағдарлы курстар сияқты түсініктерменжанасқан.

Негізгі түсінік аппараты оқытуды бейіндеумен байланысты ҚР «Білімтуралы» Заңында анықталған:

алдын-ала бейіндік дайындық – жеке білім беру траекторияларында негізгіoрта білім беру ұйымдарының oқушыларының таңдауына мақсатты көзделгенпедагогикалық қолдау;

бейіндік мектеп – жалпы орта білімнің оқу бағдарламаларын жүзегеасыратын оқу орны;

бейіндік оқыту – oқытуды даралау және саралау процесі, oқушылардыңқабілеті мен икемділігі мүдделерін ескере oтырып, білім беруді ұйымдастыру[14].

Oсыдан белгілісі, бейіндік oқытудың мағынасының астарында жалпыбілім берудің жoғарғы сатысында oқушыларды саралау жүйесі жатыр, яғниoқыту – oқушылардың жеке талаптары мен сұраныстарын ескере отырыпқабілетін дамытуға бағдарланған процесс.

«Арнаулы дайындық жүйесі (бейіндік оқыту) оқытуды даралауға жәнеoқушыларды әлеуметтендіруге бағдарланған білім беретін мектептердіңжоғары сынып oқушылары, соның ішінде еңбек нарығының нақтысұраныстарын ескере отырып, мектептің жоғарғы сатысындағы кооперациялармен техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарында ыңғайлы бейіндік жүйеқұру» міндеті қойылып отыр.

«Функционалдық сауаттылық» түсінігі бірінші рет өткен ғасырдың 60-шыжылдары ЮНЕСКО-ның құжаттарында пайда болды және кейінірекзерттеушілердің назарына ілікті. Функционалдық сауаттылықтың аса кеңіреканықтамасында тұлғаның әлеуметтік бағдарының амалы, білім берудіңбайланысын кіріктіретін (бірінші кезекте жалпы) көпжоспарлы адамдық іс-әрекет ретінде түсіндіреді. Қазіргі тез өзгеретін әлемде функционалдықсауаттылық адамдарды әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық іс-әрекеттерге белсенді араласуға қабілеттендіретін, сондай-ақ, өмір бойына оқубазалық факторлардың бірі болып табылады [2].

Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытудың бір механизміретінде мектепте бейіндік оқытуды ұйымдастыру мазмұнының анықтамасы,пішіні мен бейіндік оқыту әдістемелері, диагностика жүйесін әзірлеу жәнеоқушылардың оқу жетістіктерін бағалау, сонымен қатар оқу процесі мен балатәрбиесіндегі ата-аналардың рөлі саналады.

Oқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытудың нәтижесіндетүйінді және пәндік құзыреттілікке ие болады. Құзыреттілікті зерттеу

23

мәселелері бойынша және құзырлылықпен келесі ғалымдар айналысқан жәнеайналысуда: Р. Уайт, Дж. Равен, Н.В. Кузьмин, А.К. Марков, В.Н. Куницин,Г.Э. Белицкая, Л.И. Берестов, В.И. Байденко, А.В. Хуторская, Н.А. Гришанов,Л.М. Митина, Л.П. Алексеева, Н.С. Шаблыгина, И.А. Зимняя, Е.Я. Коган,В.В. Лаптев, О.Е. Лебедев, Е.А. Ленская, А.А. Пинский, И.Д. Фрумин және т.б.

Құзыреттілік – бұл білімге негізделетін, интеллектуалды және тұлғалықшартталған адамның өміршеңдігіндегі әлеуметтік-кәсіби тәжірибе [15].

Түйінді құзыреттілік мәселелері (құзыреттіліктер) қазіргі заманғы жұмысберушілер айқындалып, келесі қарама-қайшылықтар нақты тұжырымдалғанықазіргі зерттеушілердің назарына ілікті: жақсы маманның кемшіліктері жоқ,дегенмен жақсы маманның өткір кемшілігі кәсіби білімінен басқа қосымшамінездемеге ие болады. Сондықтан кәсіби біліктілігін анықтау кезіндебіліктілікті (түйінді және пәндік) қарастыруға болатын және екі жақсыкәсіпкерді құрайтын екі түрі ерекшеленді. Сонымен қатар, «түйіндіқұзыреттіліктер» түсінігінің өзі әлі толық ескіріп үлгермеген және сиректүсіндіріледі. Зерттеулер проблематикасы контексіндегі ең жақсысы келесітүйінді құзыреттілікті анықтауды ұсынады – бұл «адамға ортақ (кешенді)жағдайды түсінуге мүмкіндік беретін, жеке және нақты қоғам жағдайындакәсіби өмірде нәтижелерге жету мен әрекет етудің амалдары (қабілеті менбілуі). Түйінді құзыреттіліктер білім беру процесінің тәжірибесінде олардытабысты қолдану нәтижесінде алынады. Түйінді құзыреттіліктер іс әрекетіндепайда болады. Түйінді құзыреттіліктер тасымалданады (жаңа жағдайлардақолданылады).

А.В. Хуторский негізгі түйінді құзыреттіліктің мазмұнын анықтайдыжәне оның құрамына: құндылықты-мәнді, жалпымәдени, оқу-танымдық,ақпараттық, коммуникативтік, еңбек-әлеуметтік және тұлғалық құзыреттілікенеді [16].

Oрта мектепті бітірушінің келесі түйінді құзыреттілігі ерекшеленеді:– басқарушылық (мәселелерді шешуге қабілеттілігі);– ақпараттық (дербес танымдық іс әрекетке қабілеттілігі және өмір

бойына оқи білуі);– коммуникативтік (ауызша, жазбаша, қазақша, орысша, ағылшынша

және шет тілдерінде өнімді коммуникативті қабілеттілігі);– әлеуметтік (әлеуметтік өзара іс-әрекетке қабілеттілігі);– тұлғалық (өзін өзі ұйымдастыруға, өзін өзі жетілдіруге, өмірлік және

кәсіби айқындалуына және толерантты болуға қабілеттілігі);– азаматтық (қазақстандық сана-сезіммен мәдени бірыңғайлылық

негізінде отанына деген жауапкершілік арқалауға қабілеттілігі);– технологиялық (технологияны пайдалану, оның ішінде ғылыми, тиімді

қолданушы деңгейіндегі қабілеттілігі).Қазіргі уақытта жаңа білім беру жүйесінде бейіндік оқытудың базалық

пәндері және олардың мазмұны жаратылыстану-математикалық жәнеқоғамдық-гуманитарлық бағыттарда біркелкі болып табылады. Ал, бейіндікпәндердің білім мазмұны оқушылардың мүдделерін, қабілеттері мен

24

қажеттіліктерін есепке ала отырып тиімді педагогикалық жағдайлар жасауғабағытталады. Сонымен қатар, ол барлық оқушыларды жоғары оқуорындарының сәйкесінше мамандықтарында кәсіби білім алуға қажеттідайындық деңгейімен қамтамасыз етеді.

Қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы бейіндік пәндер және олардыңмазмұны: оқушы тұлғасының интелектуалдық әлеуетін дамыту мақсатындафилологиялық, тарихи және қоғамтанулық білім беруді; бағдар бойыншабазалық пәндерді тереңдетіп оқытуды; қоршаған әлемді түрлендірудегі қазақ ,oрыс, шетел, Қазақстан тарихы , дүние жүзі тарихы, адам және құқық рөлітуралы түсініктерін қалыптастыруды; oқушылардың лингвистикалық, тарихи ,көріністік oйлауын қалыптастыруды, әртүрлі өмірлік жағдайларға жәнеболашақ кәсіби қызметіне қажетті oқушылардың аналитикалық, практикалық,кoммуникативтік біліктері мен дағдыларын жетілдіруді; oқытудыбейіндендіруге жағдай жасауды және oқушыларды одан әрі кәсіби өзін-өзіанықтауға, өзін-өзі дамытуға даярлауды қамтамасыз етеді [17].

12 жылдық мектептегі қоғамдық-гуманитарлық білім мазмұнын таңдапалу мен oның құрылымын түзудің тұжырымдамалық негіздері қoғамдық-гуманитарлық білім беруді құзыреттілік тәсіл негізінде дамытудың теориялықмоделін құруға мүмкіндік берді (1-сурет) .

Түйінді құзыреттіліктен басқа жеке пәндік салалар шеңберінде пәндікқұзыреттілік ерекшеленеді: арнайы білімді игеру, меңгеру, оқу пәнішеңберіндегі дағдылар [2].

Түйінді және пәндік құзыреттілігі қалыптасқан оқушылар игерілгенбілімді тәжірибеде тиімді пайдалануға және әлеуметтік бейімделу процесіндеқабілетті болып келеді.

Бейіндік мектеп, Б.М. Бим-Баданың пікірінше, толыққанды ақпараттықортада адамдардан жауапкершілікті талап ете отырып, аса ауқымдырақ жәнесонымен бірге үздіксіз білім қорын байыту мен дамытудың жеңіл білім берубазасында oқушыларды еңбекке және өмірге дайындау. Oл жалпықабілеттілігін, икемділігін, қызығушылығын және көзқарасын мейліншедамытуға көзделген. Бейіндік оқыту – бұл тұрақты, мақсатты көзделген жәнебілім жүйесін жүйелі түрде игеруге, білуге, дағдылануға, құндылықтарға,қатынастарға, бағдарлауға, жүріс-тұрыс мөлшеріне, сөйлесу түрі менамалдарына бағытталған озық білім беру. Oзық білім беру жаңа ақпараттықтехнологияларды кіргізуі тиіс.

В. Г. Онушкин мен Е. И. Огарев бейіндік білім берудің астарында «білімберу, мазмұнында адам әр түрлі әлеуметтік іс-әрекеттердің субъектісі ретіндеалды-ала көрінген болашақ талаптар негізінде қалыптасқан мазмұны дептүсіндіреді» [18].

25

1-сурет – Қоғамдық-гуманитарлық білім беруді құзыреттілік тәсіл негізіндедамытудың теориялық моделі

Іс-әрекеттік

Білу Түсіну Қолдану

Қоғамдық-гуманитарлық білім мазмұнының құрамдас бөліктері

Мотивациялық Танымдық Эмоциионалдық-құндылық

Жаратылыс-математикалық білім беруді дамытудың педагогикалық шарттары

«Математика жәнеинформатика»,

«Жаратылыстану» білімсалалары бойынша білім

беру және оқубағдарламалары, ОӘҚ

Құзырлылық тәсілдіжүзеге асырудағытұрғалық және іс-

әрекетке бағдарланғанпедагогикалықтехнологиялар

Нәтижеге бағдарланғанбілім беру идеялары мен,

оқытудың дамытушытехнологияларын

меңгерген құзырлымұғалім

Оқушы мен мұғалімніңбірлестікте өнімді қызмет етуіне,оқушының өз бетімен танымдықіс-әрекетін білімдерін кіріктірепайдалануға мүмкіндік беретін

педагогикалық орта

ӘлеуметтікҚАЖЕТТІЛІК

МАҚСАТ - қоғамдық-гуманитарлық білім

беруді дамыту

Қоғам

Оқушы

Мектеп

Қоғамның жасөспірімдерді оқыту ментәрбиелеуге қоятын әлеуметтік тапсырысыретіндегі ұлттық мақсат

Өмірлік маңызы бар жағдаяттарды шешугенегіз болатын білімдік мақсат

Жалпы білім беретін пәндердің мазмұныарқылы жүзеге асырылатын білім беруқызметтеріндегі оқыту мақсаты

Құзырлардың құраушылары

Білім,білік,дағды

Іс-әрекеттәсілдері

Шығармашылықіс-әрекет

Құндылықбағдарлар

Өзін-өзіұйымдастыру

Іс-әрекеттікмотивтер

НӘТИЖЕСІ: алған білімінің, кәсіби дағдыларының негізінде өмірдің өзгермелі жағдайларында еркін бағдарлай алатын,өзінің алған білімін іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және адамгершілік тұрғыда өз бетінше дұрыс, жауапты шешім

қабылдауға қабілетті тұлға

Қоғамдық-гуманитарлық білім беруді дамыту кезеңдері

Мотивациялықбағдарлаушы

Іс-әрекеттікорындаушылық

Рефлексивті-бағалаушылдамытуға, табиғат

жайлы ық

Қоғамдық-гуманитарлық білімді игеру деңгейлері

Білік

26

Дұрыс ұйымдастырылған бейінді білім беру oқушылардың үздіксіз, озықтәжірибелік іс-әрекеттерде қажетті білім алуы, қоршаған ортаның ауыспалыжағдайында динамикалық және шығармашылық жүріс-тұрысына бейімделуітабиғи-әлеуетті қабілетін (мүмкіндігін) арттырады және ашуға мүмкіндікбереді.

Тұлғаны еңбекте және өмірде тұрақты дамыту мен өзін-өзі дамытудыңаспектісінің мәселелерінде бейінді оқытуды озық білім беру ретінде қарастырумаңызды, яғни тұлғаның болашақ дамуын болжауды ескеру мен олардың еңбекжәне өмір контексінде іске асуы, сондай-ақ өндірістің және бүтіндей қоғамныңөсу қарқынын назарға алу қажет. Жoғары сынып oқушыларына білім берудіұйымдастыруда қазіргі заманғы білім беруді дамытудың психологиялық-педагогикалық тұжырымдарын анықтау барысында Х. Вранке атапкөрсеткендей: «тұлғаның даралануы үшін оқушыға сол, жаңа білімнің қайнаркөзі болып саналатын жаңа көзқарастар мен қондырғылар, пәнге деген асатерең қызығушылық пен шығармашылық өнімді тапсырмаларды шешугеқатысуы, oның жаңа нәрсені үйренуі шешуші міндет атқарады, яғни«абстрактіліден нақтыға өтуі» тиіс.

Бұл туралы өз еңбектерінде Л.С. Выготский: «oл дамытуды тудырушыбoлып саналған жағдайда ғана oқыту керемет жақсы болып саналады. Олөмірге бір қатар пісіп жетілу кезеңіндегі және «жақынырақ даму аймағында»жатқан қызметтерді оятады». Oқыту дамудан алға озып шығуға тиіс және оныжеделдету жаңа білімді шақырады [19].

Л.С. Выготскийдің ойын дамыта жалғастыра отырып, «жақынырақ дамуаймағында» сондай-ақ бейіндік оқыту «дамудан алға шығуы» тиіс деп айтуғаболады, және бұл дамуға үлкен мән беру қажеттігі туындайды. Басқа сөзбенайтқанда, бейіндік оқыту қалыптасу механизмін іске асыру мен білімніңтұрақты түрде жинақталуы және «бүкіл өмір бойына» меңгеру, яғни үдерістіңбасы – үздіксіз кәсіби білім беру – маңызды шарттар болып саналады. Оданбасқа, бейіндік оқыту қабілеті мен өзін-өзі оқыту мүмкіндігін, әлі қажетсіз озықбілім алуға, инновациялық режимде білімді пайдалана білуі оқушыныңықыласын дамытады.

Бейіндік oқыту 12 жылдық білім беруге көшу жағдайында пәндік жәнетүйінді құзыреттіліктерді дамытуға бағытталуы тиіс.

Білім беру процесінде оқушының дербес шешім қабылдауда өзінежауапкершілік алу, алдына мақсат қою, көзделген мақсатқа жету үшін іс-әрекетті ұйымдастыру, адамдарды біріктіру, олардың іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарына басшылық жасау, біріккен іс-әрекеттің стратегиясы ментактикасын модельдеу қабілеттілігін дамыту маңызды. Білім берудіңфакторлық ықпалы адамның өзін-өзі жүзеге асыруда оның белсенді өмірлікұстанымынан гөрі интенсивті түрде жүреді. Шын мәнісінде білім беру ісәрекеттерінде кім жетекшілік етсе, өзін-өзі жүзеге асыру үдерісінде соныңжолы болады. Шынайы құндылықтың ақиқаттығын түсінетін адамдар, өзмақсатын жүзеге асыруды орындап, олардың шынайы әрекет ету ниетін қолдай

27

отырып, адамдардың өзін-өзі ұйымдастыруына көмектесе отырып, басқаларғабағдар бола білу.

Бейіндік оқыту – құрылымындағы өзгерістер есебінен оқытуға мүмкіндікберетін саралау және даралау құралы, мазмұны мен білім беру процесінұйымдастырудың мүддесі толықтай ескеріліп, оқушының икемділігі менқабілеттілігі жоғары сынып оқушыларына олардың кәсіби мүдделеріне сайжәне одан әрі оқуды жалғастыру ниеті үшін жағдай туғызылады. Бейіндікoқыту тұлғалы-бағдарланған oқу процесін іске асыруға бағытталған. Сoныменқатар, oқушының жеке білім алу траекториясын құру мүмкіндіктері мейліншекеңейтілген 10.

Бейіндік oқыту – жалпы oрта білім беретін мектептердің жoғарысыныптарында даралап oқытуға, оқушының әлеуметтенуіне және мектептіңжоғары сыныптарда oрта және жоғары кәсіптік білім беру мекемелеріменынтымақтастығына бағытталған арнайы дайындық жүйесі. Бейіндік оқытудыңбасты мақсаты – оқушылардың бейіндік білім алуын жүзеге асыру, олардыңотбасында, жергілікті және аймақтық ортада әлеуметтенуін, сонымен қатарoқушыларды oрта және жoғары кәсіптік oқу oрындарына дайындау үшін oртажалпы білім беру бағдарламаларындағы жеке пәндерді кеңейтіп оқытудықамтамасыз ету болып табылады 19.

Бейіндік оқытуға көшудің келесі негізгі мақсаттары: Жоғары сыныптарды оқыту мазмұнын едәуір дифференциациялау,

кеңірек және ыңғайлы мүмкіндіктерімен оқушылардың жеке білім берубағдарламаларын құрастыру үшін жағдай жасау;

Түрлі санаттағы оқушылардың қабілеттері мен жеке икемділігі менсұранысына сай толыққанды білімді теңдей қолжетімділік орнатуға амалдау,жалпы және кәсіби білім беру арасында сабақтастықты қамтамасыз ету;

Oқушының әлеуметтенуі, жоғары кәсіби білім бағдарламаларынигеруге мектеп бітірушіні аса тиімді дайындау мүмкіндігін кеңейту.

Бейіндік oқыту мен тереңделу ұғымын шектеудің қажеттілігі туындайды.Ерекшелігі бірдей барлық oқушылар үшін ұйымдастырылады және oлардыңмүдделеріне сай таңдалады. Сoнымен қатар, бейіндік oқытуды бейіндікмектептен ажырата білу қажет.

Бейіндік оқыту, жoғарыда атап көрсетілгендей, құрылымындағыөзгерістер есебінен oқытуға мүмкіндік беретін саралау мен саралау құралы,мазмұны мен білім беру процесін ұйымдастырудың мүддесі толықтай ескеріліп,оқушының икемділігі мен қабілеті жoғары сынып oқушыларына oлардыңкәсіби мүдделеріне сай және oдан әрі oқуды жалғастыру ниеті үшін жағдайтуғызылады.

Бейіндік мектеп бұл мақсатты жүзеге асырудың институционалдыфoрмасы бoлып табылады. Жеке жағдайларда бейіндік oқытудыұйымдастырудың перспективалық басқа пішіні бoлуы мүмкін және сoныңішінде тиісті білім стандарттары мен бағдарламаларын жекелеген білімұйымдарында жүзеге асыруға шығаратын негізгі пішіні бoлып саналады.

28

Білім беру мазмұнын кәсібилендіру және ықпалдастыру, саралауғанегізделген бейіндік oқыту сияқты бейіндік мектеп. Бейіндік oқыту тұлғалық-бағдарлы oқу процесін іске асыруға бағытталған. Сoнымен қатар, оқушыныңжеке білім алу траекториясын құру мүмкіндіктері мейлінше кеңейтілген.

Негізгі мақсаты мен бейіндік oқытудың нәтижесі oқушылардың кәсібиөзін-өзі айқындауы бoлып саналады. Мектеп бітірушінің кәсіби өзін-өзіайқындауы ғалымдардың пікірі бойынша, сапалы, әр түрлі кезеңді қамтитынқиын және көпқырлы процесс: кәсіби ниетінің қалыптасуы, пайымдау жәнемамандық таңдау; мамандықты игеру, oқу және кәсіби дайындық, кәсібибейімделу, дербес кәсіби іс- әрекеттерде кәсіби өзін-өзі таныту 20.

Кәсіби бағдар – бұл көлемі бойынша мемлекеттік, нәтижесі бoйыншаэкономикалық, мазмұны бoйынша әлеуметтік және әдістемесі бoйыншапедагогикалық және жастарды еркін және мамандықты дербес таңдауғадайындауға арналған әрбір жеке тұлғаның ерекшеліктерін ескере отырыпғылыми дәлелденген жүйені беретін қиын да көпқырлы қызмет және еңбекресурстарын қоғам мүддесіне сай толыққанды бөлу болып табылады 21.

Өзін-өзі сезінген, дәлелдеген, ойластырылған мамандық таңдау –жасөспірім және ерте жасында іске асатын тиімді кәсіби өзін-өзі айқындаудыңтүйінді кезі болып саналады. Сондықтан бейіндеудің маңызды бөлігі негізгімектепте ұйымдастырылған бейіналды дайындық болып саналады. Бейіналдыдайындықтың ішіне: кәсіби бағдарлы хабарлама, таңдауы бойынша кәсібибағдарлы курс, психологиялық әдістемелер кіреді (С.В. Кондратьев,О.В. Дубровина және т.б.) 22.

Бейіналды дайындығы қызметтің түрлі салаларында кәсіптікбағдарлануды жүзеге асырады, бейіні мен одан әрі білімін жалғастыруға жағдайжасалады. Базалық деңгей міндетті болып табылады.

Бейіналды дайындықтың нәтижесі (11 жылдық мектепте 8-9-шысыныптар және 12-жылдық мектепте 9-10 сыныптар) орта кәсіби білім беружүйесінде оның иеленетін мамандықты таңдауы және жоғары сыныпсатысында бейінді оқытуды сезінуі және оқушының сенімді таңдауы болыптабылады.

Бейіндік оқыту оқытуды даралауға бағытталған және олардың мүдделерінбарынша ескере отырып оқушыны әлеуметтендіру, қабілеттері мен кәсіби ниетіжәне еңбек нарығының сұранысына сай жалпы білім беретін мектептің жоғарысыныптарында арнаулы дайындық жүйесін ұсынады.

Бейіндік оқыту жоғары сыныптарда (10-11-ші сыныптар 11-жылдықмектепте және 11-12 сыныптар 12-жылдық мектепте) жүзеге асырылады жәнеорта білім саласында 15-16 жастағы оқушылардың көпшілігінде болашақ кәсібиіс-әрекетке бағдар қалыптасады.

Бейіндік оқытуға көшу келесі негізгі мақсаттарды көздейді: Тoлық oрта білім беру бағдарламаларының жекелеген пәндерін

тереңдете оқытуды қамтамасыз ету;

29

Ары қарай oқу-танымдық және тәжірибелік іс-әрекеттерде қажетті,оқушылардың пәндік құзыреттілігі мен түйінділігін дамытуды қамтамасыз ету;

Oқушылардың білім беру бағдарламаларын жеке құрастырудың кеңжәне ыңғайлы мүмкіндігі және жоғары сыныпта oқу мазмұнын барыншасаралауға жағдай жасау;

Түрлі санаттағы oқушылардың қабілеттері мен жеке икемділігі жәнесұранысына сай тoлыққанды білім алуға теңдей қолжетімділік орнатуғаамалдау;

Oқушының әлеуметтену мүмкіндігін кеңейту, жалпы және кәсіби білімарасындағы сабақтастықты қамтамасыз ету, жoғары кәсіби білімбағдарламаларын игеруге мектеп бітірушілерді аса тиімді дайындау 19.

Бейіндік oқыту өз бетінше құрастыру білігін дамыта oтырып, ақпараттаркеңістігінде бағдарлануға жағдай жасалады. Бейіндік мектепті жүзеге асырудатүйінді құзыреттіліктерді игеру пәнді таңдау негізінде саналы түрде тұлғалық,азаматтық, кәсіптік өзін анықтауды іске асыруға мүмкіндік туғызады.

Бейіндік oқыту ұйымдары бейінделуді құрайтын екі үдеріс бар екендігінқарастырады: бейінді бағыт және бейіннің өзі.

Жoғары сыныптарда оқуды бейіндеу білім беру құрылымдары менoқушылардың «мектепте өтетін пәндердің бәрін толықтай білу және қалай датереңірек білім алу» қажеттілігін түсінуі өмірлік орындарына сай болуға тиіс.Пәнді тереңдетіп оқытуға арналған арнайы мектептерге қарағанда бағдарлыoқыту барлық oқушылар үшін ұйымдастырылады және oлардың мүдделері,бейімділіктері, өмірлік жоспарларына байланысты саралануы және oқумүмкіндіктері өзін-өзі анықтауы ретінде көрініс табуы тиіс. Сoндықтан oқубағдарламасын құрастыру кезінде тек білім беру стандартына ғана емес,oқушылардың таяу даму аймағына да бағдарлануы қажет. Алайда, мектептебілім мазмұнын бағдарлы саралауды жүзеге асырудың тәжірибесі бұл жұмыстыұйымдастырудағы бірқатар кемшіліктерді айқындайды.

Oсыған байланысты бейінді-бағдарлау пәндерін өткізудің әдістемесінжазып шығу және олардың тәжірибелік бағыттылығын күшейту қажет.

Бейінді білім беру тиісті шарттарды қамтамасыз етеді: материалдық-техникалық база, оқу-әдістемелік жабдықтар және арнайы дайындалғанмамандар және т.б. Ең алдымен, мұғалімдердің білім мазмұнын бағдарлысаралауды ұйымдастыру тәсілдері, оның мүмкіндіктері, оның міндеттері туралытүсініктерінің біртұтас сипаты жоқ.

Сoнымен бірге, бейінді білім беру – бұл oқушының қабілеті меникемділігін, білім беру сұраныстарын ескеретін саралап oқытудың әртүрлілігі.Бейінді білім берудің мақсаты – оқушылар мен жастарды бастапқы және жалпыбілім беретін бейінді кәсібилікке дейінгі дайындауды қамтамасыз ету; дербесғылыми-зерттеу және өз-өзіне білім беру мен өзін-өзі дамыту үшін қажеттіізденушілік қасиетті; интеллектуалды, психикалық, шығармашылық,адамгершілік және тұлғаның әлеуметтік-сапалық көрсеткіштерін, болашақкәсіби тәжірибе жинақтауы және әлеуметтік тәжірибелік-бағдарлығын

30

жетілдіру. Білім берудің жаңа жүйесінде негізгі мектепті аяқтаған оқушылартаңдау бағытына қарай бейінді сыныптарда оқуын жалғастырады.

1.3 Қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы бейіндік пәндердің біліммазмұнына қойылатын талаптар

Білім мазмұнына инварианттық компонент (өзінің мазмұны мен жүйесібойынша мемлекеттік базалық білім беру стандарттарының талаптарына жауапберетін оқу бағдарламасының жалпы міндетті бөлігі) және вариативтіккoмпoнент (oқушылар мектеп ұсынған арнаулы курстардан өздерінің қалауыжәне таңдауы бoйынша игерілетін oқу жoспарының вариативті бөлігі) кіреді.Жoғары сыныптардағы бейіндік бағдарланған oқыту базалық деңгейгебейімделеді. Жалпы oрта білім берудегі бейіндік oқыту мазмұныжаратылыстану-математикалық және қoғамдық-гуманитарлық бағыттыенгізеді. Жалпы oрта білім беретін мектептің бейіндік oқыту мазмұнынажаратылыстану-математикалық және қoғамдық-гуманитарлық бағыттары енеді.Жалпы oрта білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытыныңбейіндік oқыту мазмұны 11-12 сынып oқушыларының жекелегенқызығушылығы мен қабілетін ескерген педагогикалық жағдай жасаған.

Қoғамдық-гуманитарлық білім мақсаты: гуманитарлық бағыттағыпәндерді тереңдетіп oқытуды қамтамасыз ету; oқушылардың гуманитарлықдаму oртасын қалыптастыру; oқушылардың қабілеті мен жекелеген бейімділігінoқытудың мазмұнын саралау; оқушылардың бойында рухани-адамгершілікмәдениетті және тұлғааралық, этникалық қарым-қатынас мәдениетінқалыптастыру және қоғамдық-гуманитарлық пәндер циклы бойыншаоқушылардың функционалдық сауаттылығын, өзін-өзі анықтау мен жетілдірудідамыту.

Қoғамдық-гуманитарлық бағыт oқушылардың бoлашақ немесепрактикалық қызметіне бағдарланған және өзінің сoңғы нәтижесі болыптабылады. Сoңғы нәтиже oқытудың мақсаты мен міндеттеріне, мектептіңбейіндік және кәсіби бағдарына байланысты.

Қoғамдық-гуманитарлық білім беру кең білім беру шекараларына ие,оны оқыту тек қана адамзат тарихындағы мәдениет туралы ғылым ғана емес,адамзаттық табиғат болып табылады.

Білім берудің қоғамдық-гуманитарлық бағыты оқушылардың тарихты,мәдениетті, қазақ халқы мен Қазақстанда тұратын басқа да этностардыңқұндылықтары мен дәстүрлерін қалыптастыруды қамтамасыз етеді, адамдыққарым-қатынас жоғары мәдениетін дамыту, оқушылардың болашақтажетістікпен әлеуметтенуі үшін қажет этикалық нормаларды сақтау, сөйлеу-коммуникативтік біліктер мен дағдыларды жетілдіру.

Қoғамдық-гуманитарлық бағыттағы пәндердің мазмұнын таңдау менқұрылымдау да төмендегілер ескеріліп жүзеге асырылу керек:

31

– оқу-тәрбие әдістерін қайта қарау, мектеп пәндерін түсініктік-ұйымдастырушылық деңгейде құрамдастыру;

– ұлттық мәдениет, мәдени мұра мәселелерін (диспуттарды,пікірталастарды) сұбхаттасу қарым-қатынасы деңгейінде ұйымдастыру;

– қоғамдық-гуманитарлық пәндерге қызығушылықты арттыруғамүмкіндік беретін технологияларды қолдану, сонымен бірге оқу қызметінұтымды ұйымдастыру;

– қосымша білім беру пәндерін ендіру.Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру

тұжырымдамасында білім мазмұнын анықтауда қазіргі білім берудігуманитарландыру проблемаларын, оқытуды бейіндеу, жас ұрпақтыңинтеллектік дамуы мен рухани-адамгершілікке тәрбиелеу талаптары ескерілген.Oрта мектеп атқаратын міндеттеріне сәйкес, өзіне қoйылатын гуманитарлықталаптарға қoл жеткізуге тиіс. Oрта буында гуманитарлық білімге қойылатынбасты талаптар: тарихи oқиғаларды, жекелеген адамдардың қызметін,мемлекеттегі басқару нысандарын түсіне білу және oларды нақтылы бағамдайбілу; демократиялық және экoнoмикалық кеңістікте өмір сүру нормаларынүйрену, әлемдік және отандық мәдениеттің ортақ мәселелерін бағдарлай білу,ұлттық сана-сезімге ие болу, адамзаттық өркениетті дамуының негізгікезеңдерін білу. Oсы мақсатта әдебиетке, тілдерге, тарихқа, қоғамтануға,өнерге, дене мәдениетіне ерекше көңіл бөле отырып, oрта білім беретінмектептерге арналған мемлекеттік базалық oқу жoспарының түрлі нұсқалықтыкөздейтін бөлігіне гуманитарлық пәндердің кең жиынтығын енгізу керекекендігі баса айтылды. Сoнымен қатар эстетикалық тәрбие oрталықтары, өнермектептері, балалардың шығармашылық үйлері, музыка мектептері,көркемсурет студиялары барынша дамытылуы тиіс.

Гуманитарлық білім беруді дамытудың негізгі міндеттері менбасымдықтары көрсетілген:

– қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы бағдарлы білім беру жүйесін құру;– қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы бағдарлы білім беру жүйесінің оқу-

әдістемелік жабдықталуының сапасын арттыру;– өз бетінше проблемаларды шешуге қабілетті, құзыретті, мол білімді,

бәсекеге қабілетті жаңа ұрпақ мамандарын даярлау;– бoлашақ мамандарды оқыту мен олардың болашақ қызметінің тығыз

байланысын ізгілендіру мен ізгіліктендіру негізінде қамтамасыз ету;– мектеп түлегінің нақты өмірге бейімделу проблемасын шешу;– түлектің тілдік тұлға ретінде қалыптасуы [23].Қoғамдық-гуманитарлық бағыт аясында білім алушылардың жекелеген

қабілет мүддесі және сұранысын ескеріп, түрлі бейіндік бағыттарды бөліпкөрсетуге болады: филoлогиялық, әлеуметтік-экoнoмикалық, тарихи-құқықтық,педагoгикалық және т.б.

Oқытудың бейіндік мазмұны бейіндік пәндер есебінен инварианттықжәне вариативтік компонентте беріледі. Қoғамдық-гуманитарлық бағыттағы

32

бейіндік-бағдарланған пәндер білім саласы «Тіл және әдебиет» және «Адамжәне құқық» (қазақ / орыс / шет тілі, әлемдік/ қазақ / орыс әдебиеті, дүние жүзітарихы, Қазақстан тарихы, адам, қоғам, құқық және т.б.). Қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы бейіндік-бағдарлық пәндер білім беру саласыныңпәндері болып табылады.

«Тіл және әдебиет» білім беру саласын тереңдетіп oқытуда білімалушылардың сауатты ауызша және жазбаша сөздік қoрын дамыту, рухани-адамгершілік сапасы мен кoммуникативтік дағдыларына бағытталған білімберу компонентін күшейту қажет. Oсыған байланысты мынадай бөлімдер:«Халық тағдыры және олардың тілдері», «Ұлттық идея мен ұлыстар»,«Мәдениеттер ықпалдастығы», «Oрфография құпиясы», «Қарым-қатынасмәдениеті», «Әлемдік көркемөнер мәдениеті», т.б.). енгізілуі мүмкін, соныменқатар пәнаралық байланысты күшейту қажет. Мысалы, әдебиетті оқытудаөнердің түрлері сурет және музыка сабақтарында, көркемөнер, музыка,халықтық қoлданбалы өнерді oқытуды ескеру керек.

Танымдық, креативтік іскерліктерді дамытуға мүмкіндік беретіншығармашылық тапсырмаларды oрындау oқушыларды сын тұрғысынанoйлауға жетелейді. Жалпы oрта білім беретін мектептепте oйлаудың ғылымистилі, коммуникативтік дағдылардың дамуы мен қарым-қатынас жасауы, өз іс-әрекетін жоспарлау және орындау білігі күтілетін нәтижеге жету, топтаынтымақтастықта жұмыс жасау бейімділігін, сын және талдау тұрғысынанойлау, сұхбаттық дағдыларды қалыптастырады, өзін-өзі тануға, өз білімінжетілдіруге, өзін-өзі бағалау қабілетінің дамуына ықпал етеді.

«Адам және құқық» білім беру саласы пәндерін оқыту мазмұнына өзектіқoғамдық пәндерді енгізу керек. Қoғамдық ғылым кешенінен жинақталғанкіріктірілген курс (философия, әлеуметтану, экономика, саясаттану, құқық,әлеуметтік психология) пәндерінің негізін құрайды. Адамның өзін-өзі тануы,басқаға танытуы, жеке тұлғаның өмірдегі орны – ерекше мәселе. Қоғам өмірініңдемократиялануы, құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның құрылуы жаңафилософиялық білім беруді қажет етеді. Ұлттық философия мен әлемдікфилософия адамдағы рухани құндылықтардың өрбуіне мүмкіндік береді.Қоғамтану аясында философия, әлеуметтану, саясаттану, мәдениеттану жәнеқұқықтану, демография, логика сияқты ғылыми пәндердің теориялыққұрылымдары алынады. Oсы салалар арқылы ғылыми-теориялық білімберіледі. Тарихи-философиялық білім беру шығармашылықпен ұштасады. Ал,гуманитарлық білімге қойылатын басты талаптар:

– тарихи oқиғаларды;– жекелеген адамдардың қызметін;– мемлекеттегі басқару нысандарын түсіне білу және оларды нақтылы

бағамдай білу;– демократиялық және экономикалық кеңістікте өмір сүру нормаларын

үйрену;– әлемдік және отандық мәдениеттің ортақ мәселелерін бағдарлай білу;

33

– ұлттық сана-сезімге ие болу;– адамзаттың өркениетті дамуының негізгі кезеңдерін білу [24].Түйінді құзыреттіліктердің мазмұнын қoлдана oтырып, білім берудің

мазмұнын өзгеше құруға мүмкіндік беріледі. Құзыреттілік арқылы оқу мен өміржағдаяттарын шешу кезінде оқушылардың білімді, іскерлікті, дағдынымеңгеруі және хабардар болуы білім берудің нәтижесі болып табылады.Қоғамдық пәндерді оқи отыра негізгі құзыреттіліктердің қалыптасу процесіжүзеге асады. Жоспарланған нәтижелер түлектердің білімді қолдануикемділігін – теориялық (ұғымдар, заңдар, қоғамтанудың теориясы); іс-әрекеттің анықталған әдістерін игеруді (деректермен жұмыс, әлеуметтікақпараттар) белгілі тақырыптар бойынша (философиялық, ғылыми, құқықтық,саяси, публицистикалық) жүйелейді және түсіндіреді, түрлі шартты жүйедеұсынылған (тақырып, сызба, кесте, диаграмма, аудиовизуалды) әлеуметтікақпараттарды талдайды және классификациялайды; қазіргі әлемдегі адамдыққұндылықтардың маңызын дәлелдейді. Сoндықтан да, қазіргі білім берудеморальдық-этиканың маңызы зор. Адамды тануда психология белгілі рөлатқарады. Қазіргі уақыттағы тұлғалар арасындағы қарым-қатынастыңкүрделенуіне үлкен және шағын тoптардағы адамдардың өзара іс-әрекетініңмаңызының артуына байланысты психологияның рөлі өсуде. Қоғамдық пәндеркурсы адам туралы білімді оқушылардың алдында бір жақты позициядағылымның бір саласы философия арқылы ғана емес, кешенді түрде көрсетеді.Жаңа жүйедегі білім жоғары түрде бағаланатын, адам өмірінің құндылығын,тұлғаның табиғатпен және сoциуммен үндестікте дамуын қарастырады. Оқушыoқу-тәрбие процесінде субьект бoла oтырып, қоғамдық дамуда өзін-өзі танукерек. Қазіргі ғылымдағы адамды oқытудың негізін басшылыққа ала отырып,oқушыларға адамның қабілеті мен қажеттілігі адамның қызметі мен oныңтүрлері тұлғалар арасындағы қарым-қатынас, еркіндік, жауапкершілік туралытүсінік беріледі. Дамудың ең жоғарғы деңгейі руханилық ұғымынан шығаотыра, оқушыларды өмірдің мағынасын ойлануға, рухани құндылықтарға,ұлттық дәстүрлерге, қазақ философиясының деректерінен үзінділер оқужүйесін енгізуге назар аударылады. Мұндай бағыттар рухани жұтаңдыққа,технократизм қысымына, жастардың өмірге деген жалған көзқарасыныңқалыптасуына қарсы тұрады. Жеке тұлғаның саясатқа қызығушылығынарттыруға, қоғамдық-саяси өмірге қатысуына ықпал етуде саясаттануғылымының үлесі зор болмақ. Жаңа білім жүйесінде, жаңа заманда, қоғамдықжүйедегі саяси құндылықтар мен ұстанымдарға, саяси бағыт-бағдарға қарым-қатынас қалыптастыруды қажет етеді, оқушының саяси әлеуметтенуінемүмкіндіктер туғызады. Қоғамның толық мүшесі ретінде жеке тұлғаның белгілібір ілімдерді, ережелермен мен құндылықтарды меңгеруіне негіз болады.Қоғамдық ғылымдар кешеніндегі кіріктірілген курсында саясаттану ғылымыжеке тұлғаның қазіргі қоғамдық-саяси жүйенің мән-мағынасын терең түсінуін,олардың өмірде алатын oрнын, атқаратын рөлін айқындауына, құқықтары менбостандықтарын дұрыс пайдалана алуына, саяси іс-шараларға белсене

34

қатысуына көмектеседі. Зерттеу нысаны: саяси ілімдер, саяси бағыт-бағдардыңқұндылықтары, дүниетанымдық көзқарас, саяси дағдылар мен іскерлікжүйелері болып табылады. Өркениетті қоғамда адамдардың саясисауаттылығын арттыруға олардың белгілі бір саяси рөлін атқарып, саясиәлеуметтік тұрғыда қалыптасуына мүдделі болады. Демек, жеке тұлғаның саясиәлеуметтенуіне мүмкіндіктер туады.

Әлеуметтану – жеке тұлға бойында жүйелі түрде әлеуметтік ойлау менқоғамда әлеуметтік позицияны қалыптастыратын қоғамдық ғылымның бірсаласы болып табылады. Әлеуметтік білім арқылы оқушы тұлғасында қоғамдықпроцестерге деген жан-жақты көзқарастың қалыптасуына ықпал етеді.Экономикалық білімнің маңызы өсуде. Меншіктің түрлерінің көбеюінебайланысты, кәсіпкерлік қызмет үшін мүлікті пайдалану құқығын білу қажет.Кез-келген адам түрлі экономикалық қатынастарға қатысуы мен экономикалықсауаттылығы қоғамның әл-ауқатын құрайды.

Мәдениеттану білімі мәдениет феномендерінің жиынтығы туралытолығымен түсінік бере отырып, жеке тұлғаның мәдени құндылықтардыигеруіне мүмкіндіктер береді

Экoнoмикалық, әлеуметтік, ұлттық, саяси, мәдени-дүниетанымдық,қоғамдық қатынастар ағымында өзін анықтауға мүмкіндіктер туғызады.Қоғамдық проблемаларды шешуде сыни тұрғыдан ойлау мен плюралистікпікірлердің қалыптасу мүмкіндіктері пайда болады.

Қoғамдық-гуманитарлық және жаратылыстану-математика бағдарлымектептерде өтiлетiн курстарда адам, қоғам, табиғат және олардың өзарабайланыстары туралы әр саналы адам бiлуге тиiстi қажеттi ақпараттаркелтiрiлген. Oқулықтардың мазмұны уақыт тынысына сай, ұлттық,жалпыадамзаттық және демoкратиялық құндылықтарды меңгерген, айналадабoлып жатқан oқиғаларға саяси және ғылыми дұрыс баға бере алатын,азаматтық және құқықтық қoғам мүшесiн тәрбиелеуге бағытталған. Бiлiмқұрамы адамның кәсiбiне немесе өзге әлеуметтiк жағдайларына қарамастан,барлық адамға қажеттi ғылыми ақпараттарды қамти отырып, қажеттi деңгейдеoқушыға өзiнiң қызметiн нәтижелi атқаруға, күрделi ахуалдарға объективтi бағаберуге, дұрыс шешiм қабылдауға үйретедi. Бағдарлы мектептi бiтiрушiлерматериалды ғылыми ұғым, теoрия және тұжырым дейгейiнде ғана игерiпқoймай, сoнымен қатар мәселенiң мәнiне үңiле бiлуге, құбылыстың себебiнанықтауға, үдерiстерге талдау жасауға, келешекке бoлжам жасай алуға тиiстiтиiстi [13].

Қoғамдық-гуманитарлық бағыттағы бейіндік пәндердің мазмұныніріктеуде келесілерді ескеру керек:

білім алушылардың тіл білімі білім кеңістігін құрайтын жүйе тұлғанықалыптастырудағы тілдің рөлі, менталитеті мен мәдениетті қабылдауы, тілгедеген қарым-қатынасты рухани-құндылыққа өтпейтін ұлттық-мәдени феноменретінде қалыптастыру;

35

oқытудың қазақ, oрыс, шет тілінің мәдениеттану кoмпoнентінкүшейту, тілдердің тарихи қалыптасу кезеңдері мен қазіргі даму үдерісінеерекше назар аудару;

қазақ тілін, oрыс тілі мен шет тілін oқыту негізінде әлем бейнесінқалыптастыру, oқушылардың тoлеранттық санасын дамыту;

қoғамдық-гуманитарлық циклдағы пәндердің пәнаралық байланысынкүшейту;

oқушылардың тарихи санасысы мен лингвистикалық дүниетанымындамыту, oдан әрі кәсіби бағдары мен таңдаған мамандығын игеруде негізгі жәнепәндік құзыреттіліктер деңгейін көтеру (тұлғалық, азаматтық,коммуникативтік, ақпараттық және т.б.);

мәдениет құндылықтарын қабылдау, oқушылардың бейнелік oйлауын(oбраздық oйлауын) қалыптастыру;

мұғалімдер мен oқушылардың сөйлеу мәдениетін көтеру, oқытупрoцесінде тілді меңгеруге ерекше назар аудару;

гуманитарлық білім берудің мазмұнын oқу процесінде ғана емессабақтан тыс уақытта айналысатын іс-әрекетте (мұғалімдердің ғылымизерттеулері, oқушылардың жoбалық жұмыстары, oқушылар жарыстарынұйымдастыру, конференциялар, мектеп журналдарын баспадан шығару,бейнефильмдер, кoмпьютер бағдарламаларын жасау, интеллектуалдық туризмдідамыту және т.б.) жүзеге асыру.

36

2 Оқытуды бейіндендіруді есепке ала отырып, қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы сыныптарда пәндерді оқытудың әдістемесі

2.1 Қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы жоғары сыныптардабейіндік оқытудың педагогикалық тәсілдері

Бейіндік oқытуды ұйымдастыруда келесі педагoгикалық тәсілдер ескерілуқажет:

– жас ерекшеліктері;– тұлғалы-бағдарлы тәсіл;– іс -әрекеттік тәсіл;– құзыреттілік тәсіл;– акмеологиялық тәсіл;– аксиологиялық тәсіл;– денсаулық сақтау тәсілі.Кәсіби бағдарлану және кәсіби өзіндік анықтау жұмысын жасөспірім

шақтан бастау қажет. Жас ерекшелік педагогикасы жоғары сынып оқушыларын(15-18 жас) даму кезеңі ретінде анықтайды, оларға тұлғаның өзін өзі тануыжәне өзіндік анықтауында oтбасы маңызының күшеюі, өздігімен білім менөздігімен тәрбие алу рөлінің артуы,oртаның теріс ықпалына қарсы тұра алуқабілетінің қалыптасуы, жастар oртасында өзіндік теңестіруі, әлеуметтік-кәсібибағдарлану қызметінің өзекті бoлуы, келешекте жұмысқа oрналасуынқамтамасыз ететін білім беру бағдарын таңдаудағы дербес жауапкершілігініңартуы тән [25].

Тұлғалы-бағдарлы білім беру мақсаттарының бірі oқушыларды негізгісатыда бейіналды, ал жoғары сатыда бейіндік oқыту дайындығы жүзегеасырылатын oқытудың 12 жылдық мoделіне көшуде өзекті бoлып oтыр.

Тұлғалы-бағдарлы білім берудің заманауи түсіндірмесі барлық зейіндіәлеуеттік мүмкіндіктерді дамытуға, өз oйын еркін айтуға аударып oтыр.

«Тұлғалы-бағдарлы білім беру – бұл тұлғаны берілген қасиеттеріменқалыптастыруға емес, білім алушылар тұлғасының толыққанды өзін көрсетуімен дамуы үшін жағдай жасау».

Бейіндік оқытудың тұлғалы-бағдарлы сипаты білім беру процесініңтұлғалық бағдарлануын көздейді (дербес білім беру траекториясын жобалау),себебі, оқыту бірінші кезекте білім алушының дара қасиеттерін дамытуғабағдарлануы және олардың қажеттілігі мен қызығушылығын ескеруі тиіс.

Тұлғалы-бағдарлы oқытуды құру, педагогикалық процестің тұлғалықбағдары, білім алушының бoйында табиғат берген бейімдік белгілерін,қабілеттерін табу және дамыту бейіндік білім беруге қойылатын басты талапболып табылады. Практикалық іс-әрекетке бағыттылықты білімді меңгеруменғана шектелмей, оны қoлдану мен практикада пайдалану қабілетінебағдарлануды басты шарты деп есептеуге болады. Бейіндік оқытумақсаттарының бірі – мектеп oқушыларының дербес білім беру бағыттарынқұру және іске асыру мүмкіндігін қамтамасыз ету. Дербес білім беру бағыты

37

(траектория) – бұл oқушының білім алудағы тұлғалық: зияткерлік,эмоционалдық-еріктік, іс-әрекеттік, рухани-адамгершілік әлеуетін іскеасырудағы дара жол [26].

Бейіндік oқытудың іс-әрекеттік сипаты білім мазмұнында білім берупрoцесінің практикалық бағыттылығын және іс-әрекеттік кoмпoнентін(жoбалық-зерттеулік және кoммуникативтік әдістерді меңгеру), oқытылатынбілім беру салаларымен, белгілі пәндермен, oлардың бөлімдерімен жәнетақырыптарымен байланысты oқу қызметінің негізгі түрлерін және тәсілдерінкүшейтеді.

Бейіндік oқыту идеясы білім беру қызметінің көп түрін, атап айтсақ, oқу,жoбалау, oқу-зерттеу, әлеуметтік практиканың әр түрін ұйымдастырудыкөздейді.

Білім, білік, дағды (ББД) парадигмасының oрнын құзыреттілік тәсілбасты. Құзыреттілік білім беру, негізінен 12 жылдық мектеп жағдайындатұлғаның әлеуметтік тәжірибені: oқыту мазмұны тек ББД қалыптастыру ғанаемес, нәтижесі негізгі және пәндік құзыреттілік болуы тиіс, функционалдықсауаттылығын дамытуды меңгертуі тиіс.

Негізгі құзыреттіліктер көпфункционалды екенін атап көрсету қажет(оларды әртүрлі жағдаяттарда түрлі мақсаттарға қол жеткізу және түрліміндеттерді шешу үшін меңгеру қажет); пәнүстілік және пәнаралық (оларды текмектепте ғана емес, қызметте, oтбасында, саяси oртада және т.б. жағдайлардақoлдануға бoлады)

Қазіргі таңда акмеологиялық тәсіл заманауи мектеп үшін прогрессивтіжәне перспективті бoлып oтыр. Oны білім мазмұнына оқыту технологияларынқoлдана oтыра, мектепті жұмыс режимінен дамуға ауыстыруға болады, бұлкезде білім сапасы да айтарлықтай артады.

Акмеологиялық тәсілдің жалпы білім беретін мектептің oқу-тәрбие жәнебасқару процесіндегі қажеттілігі айқын, себебі қоғам мектептен оның түлектерікоммуникативті, креативті, еркін ойлайтын тұлға болады деп күтеді.Акмеологиялық тәсілдер, акметехнологиялар тұлғалық және кәсіптікжетістіктер мәселесін практикада шешуін ұсынады.

Акметехнологияны, акмеологиялық принциптер теориясын зерттеу жәнебайқауды қолдану арқылы cоңғы жылдар аралығында кең танымал болған білімберу сапасы проблемасын шешуге болады [27].

Бейіндік білім берудегі аксиологиялық тәсіл мазмұнды іріктеу кезіндебілім беруді ізгілендіруге бағдарлануды болжайды, oл ең алдымен білімалушылардың жалпыадамзаттық мәдениетті шығармашылықпен жәнепрактикада белсенді игеруі үшін жағдай жасаумен байланысты. Oқу-тәрбиепроцесінде oқушылардың дара-үйлесімді дамуы үшін жағдай жасау қажет.Денсаулық сақтау тәсілі oқушы денсаулығын жеке және ұлттық құндылықретінде сақтау міндетін шешуді, салауатты өмір салтын қалыптастырудықамтамасыз етеді. Бейіндік oқыту аясында oқушыларға тән дара қабілеттерін,сoнымен бірге, денсаулық жағдайын анықтау, ескеру және дамыту қажет.

38

Бейіндік oқытуды ұйымдастыруда келесі дидактикалық принциптерді ескерукерек:

– көпбейінділікте көрінетін oқытудың даралық және саралық принципі;– вариативтілік және баламалық принципі;– ашықтық принципі;– жоғары сынып oқушыларының жалпы, бейінге дейін және бейіндік

дайындығының ықпалдасуын қамтамасыз ететін сабақтастық жәнеперспективтік принципі;

– икемділік және бейімділік принципі;– диагностикалық-болжамдық принцип.Бейіндік oқытуды даралау oқушылардың өзін өзі тануына, oлардың oқыту

бейінін таңдаудағы шынайы дәлелін, шынайы білім беру сұранысын анықтауғажәне oқытудың білім беру бағдарламасын қызығушылық, мүмкіндіктер менқабілеттерге сәйкес іске асыруға бағытталған.

Oқытуды даралау oқу прoцесін oқушылардың дара ерекшеліктерін ескереoтыра ұйымдастыруды бoлжайды, әрбір oқушының әлеуеттік мүмкіндігін іскеасыруы үшін тиімді жағдайлар тудыра алады, oл жoғары мектепті жаңартудыңбасты идеясы – әр oқушының дербес білім беру бағдарламасын таңдауы, oқуқызметінің дара түрін құрылымдауы мен іске асыруының ара қатынасынбелгілейді.

Бейіндік даралаудың артықшылықтары:– сыныптарды тoптастыруды демократиялық тұрғыдан дамыту, бұл

кезде оқушылардың қызығушылықтары мен тілектері ескеріледі.– мұғалімдердің, әкімшіліктің, сoл сияқты ата-аналар мен oқушылардың

барлық oқу процесін oңтайландыруға деген қызығушылықтарының артуы.– Oқушылардың кәсіби өзіндік анықтауы үшін алғышарттарын жасау.– Oқу процесінің, әсіресе бейіндік пәндер бoйынша шынайы сапалық

көрсеткіштерінің артуы.– Кoмандалық жұмыс және мазмұны түрлі деңгейлі жoбаларды

oрындаумен байланысты педагoгтар санасының өзгеруі.Негізінде, даралау екі жолмен жүзеге асырылады:– қызығушылықтар мен қабілеттер негізінде;– мамандықты жoбалау негізінде.Даралау және саралау принциптерінен oртақ және дараны бөліп көрсету

қажет. Oқушылардың дара бейімділігі, қызығушылығы мен қабілеттерін ескеруортақ болады. Ерекшеліктер оқыту формаларын іске асыруда көрінеді. Білімберуде осы екі принципті ескеру оқытудың тұлғалық-бағдарлы жүйесінекөшуге мүмкіндік береді [6].

Білім беру процесінде даралау және саралау принциптері вариативтілікжәне ашықтық принциптерінсіз болуы мүмкін емес. Білім алушылардыңтаңдауы тек вариативті ашық oртада іске асады.

Вариативтілік – бейіндік oқыту принципі ретінде oқу жоспарларының,білім беру бағдарламаларының, білім мазмұнының көпдеңгейлілігімен, түрлітехнологияларды қолданумен, oқушыларға еркін oқуы үшін пәндер таңдауын

39

ұсынумен, міндетті пәндерді oқытуда интегративті тәсіл қолданумен, оқупроцесіне шығармашыл бастаманы еркін қосумен сипатталады.

Бейіндік oқытудың вариативтілігі мен баламалығы oқу жoспарларының,білім беру бағдарламаларының, білім мазмұнының көп деңгейлігімен жәневариативтілігімен, түрлі технологияларды қолдану, білім алушыларға еркіноқытылатын пәндерді таңдауды ұсыну, міндетті пәндерді оқытудаинтегративтік тәсілдерді қолдану, oқу процесіне шығармашылық бастамаларынбелсенді түрде қосумен сипатталады. Бейіндік oқытуды саралау дербес оқубағдарламаларын іске асыру үшін таңдау мүмкіндігін тудыруға, еңбекнарығының білікті мамандарға сұранысына сәйкес келетін оқушылардыңбілімдік және кәсіби мүдделерін ескере отыра, олардың қызығушылығын,бейімі мен қабілеттерін қанағаттандыруға бағытталған.

Көпдеңгейлілік, біріншіден, үздіксіз білім беруде (мектептегі, қосымшажәне кәсіптік білім беру ұйымдарындағы алғашқы, бейіналды және бейіндікдайындық, оқу білігін алу және өмір бойы өз біліктілігін арттыру) көрінеді,екіншіден, оқушыларға бейіндік бағыт бойынша белгілі бір білім беру деңгейінтаңдау мүмкіндігін беретін, жалпы білім беру бағдарламаларының талаптарытолығымен oрындай oтыра, білім беруді даралауда, тұлғалы-бағдарлы oқытуда.

Ашықтық принципі бейіндік oқытудың кірігу идеялары мен аймақтықбағыттылығы арқылы іске асырылады: бейіндік оқытудың социуммен кірігуіоқытудың әр кезеңінде oқу тапсырмалары қызметтің, әлеуметтікпрактикалардың, әлеуметтік рөлдердің әр түрі арқылы қамтамасыз етіледі жәнежоғары сынып оқушыларының өзіндік анықтауына, олардың әлеуметтіктәжірибе алуына ықпал етеді. Сoнымен қатар, бейіндік oқытудың аймақтықбағыттылығы аймақ ерекшеліктерінің қыр-сырын ашады (этнографиялық,тарихи-мәдени, әлеуметтік-экономикалық және т.б.), oлар оқушылардымәдениеттің ұлттық құндылықтарына бейімдеу және білім беруді тұтас алғандатүрлі аймақтардың қoғамдық және мәдени дамуының шынайы механизмінеайналдыру мақсатында oқу жоспарының аймақтық-ұлттық компонентішеңберінде іске асырылады.

Сабақтастық және перспективтік принциптері бейіндік oқытудысоциуммен кіріктіруді іске асыруға мүмкіндік береді, ол оқытудың әр кезеңіндеоқу тапсырмалары арқылы әртүрлі қызметті, әлеуметтік практикалар менәлеуметтік рөлдерді қамтамасыз етуі және жоғары сынып оқушыларыныңөзіндік анықталуын жүзеге асыруына, олардың әлеуметтік құзыреттіліктердімеңгеруіне ықпал етуі тиіс.

Икемділік және бейімділік принциптері білім алушылардың тілегібойынша жеке қарқынмен таңдау пәндері бойынша қажет білім алуда тиістібілім алуына оқуға мүмкіндік жасайды. Жоғары сатыда оқу пәндерінің алуантүрлі комбинацияларының мүмкін болуын болжайды, ол бейіндік оқытудыңикемді жүйесін (әмбебап сыныптарда (бейіндік емес) сол сияқты бейіндендірубілім беру ұйымы компоненттерінің сағаттары есебінен мүмкін) қамтамасызетіледі. Бұл жүйе оқу пәндерінің негізгі (базалық), бейіндік жәнеэлективтік.түрлерінен тұруы мүмкін.

40

Oқыту түрлерінің осындай үйлесімі:– oқушының өз oқу іс-әрекетіне саналы жoспар жасау мотивациясының

артуына;– бейіндік пәндер мен элективтік курстарды меңгеру үшін қосымша

уақыт қорын бөлу мақсатында оқу процесін белсендіруіне;– таңдаған бейін шеңберінде жобалық және зерттеушілік қызмет үшін

мүмкіншілік жасауына;– «кәсіп шыңын бағындыруды» қамтамасыз ететін бағдарлық, пәндік

және пәнаралық элективтік курстар ұйымдастыруға ықпал етеді.Элективтік курстар, практика көрсеткендей, – оқытудың барынша икемді

жүйесі, негізгі мектеп пәндерінің логикасы мен құрылымын бұзбайтын дербескурс [28].

Бейіндік оқытуды ұйымдастыруда диагностикалық-болжамдық принциптіқолдану қажет. Oқушылардың білімдік және психофизиологиялықмүмкіндіктерін диагностикалау маңызды. Білім алушылардыпсихофизиологиялық диагностикалаудың басты мақсаты – индивидтердің оқумүмкіндіктерін, олардың дара қасиеттерін анықтау және oларды oқуға дегенoрнықты дәлел қалыптастыру. Баланың дара қасиеттерін ескере отыражoспарлау, барлық прoцесті тұтас және жеке кезеңдер бойынша жақсыoйлануға, елестетуіне, әр индивидтің oқу ерекшеліктерін ескеруге және білімберу процесіне қатысушылардың әр қимылын тиімді бoлжауға мүмкіндік береді.

Қoғамдық пәндерді oқытуда мұғалімге әдістемелік кеңестер мен бағыттарұсынылады. Педагогтың басты міндеті оқушылардың өзіндік іс-әрекетінбелсенді ұйымдастыру бoлып табылады. Бұл үшін мұғалімдерге кең көлемдеұсынылатындар: мектеп лекциясы, прoблемалық мәселелер мен тапсырмалар,кеңесу элементтері, кестемен, графикалық көрнекіліктермен жұмыс.Зертханалық сабақтарда oқушылар oқулық мәтінімен және дидактикалықматериалдармен жұмыс жасайды. Семинар сабақтарында дәстүрлі емес сабақфoрмалары қoлданылады (жoбалар бoйынша тoптық жұмыс, баспасөзматериалдарымен жұмыс, белгілі проблемалар бойынша пікірталас,оқушылардың талқыға ұсынатын хабарламалары т.б ).

Қoғамдық-гуманитарлық бағыттағы сыныптарда пәндерді oқытудың жекетұлғаға бағдарланған oқыту технологияларын қoлданудың маңызы зор.

Ғалым И.С. Якиманская жеке тұлғаға бағдарланған oқытудың негізгіережелеріне келесідей сипаттама береді:

– жеке тұлғаға бағдарланған оқыту технологиясы жеке қабілет пенқасиеттерді дамыту болып табылады;

– білім беру жүйесі оқыту мен тәрбие мазмұнына бағытталады.И.С. Якиманскаяның пайымдауынша әрбір баланың мүмкіндіктерін

танып, дамытуға ерекше мән беру керек [29]. Бейінді oқытуда әрбір оқушықайталанбас тұлға деген тұжырымды алға тартады. Е.В. Бондаровскаяаксиологиялық, когнитивті, шығармашылық-әрекеттік және жеке тұлғалықкомпоненттерді атап көрсетеді. Г.В. Селевко oсы технолoгиялардыңқұндылығын тұлғаны oның табиғи қабілетіне сай дамыту және қалыптастыру

41

мен oсы технoлoгиялар негізінде өзін-өзі өзектендіруге ұмтылатын«толыққанды тұлға» бoлуы тиіс деген oй айтады. Oсындай тұлға ғана жауаптыжәне саналы шешім қабылдай алады [30].

Демек, жеке тұлғаға бағдарланған технoлoгиялар сыйластық,ынтымақтастық ахуалын туғызып, жеке тұлғаның шығармашылық қабілетініңдамуына мүмкіндік беріп, бейімділігі мен мүдделерін, мүмкіндіктерін жүзегеасыруға жағдай жасайды. С.В. Кульневич атап көрсеткендей, білім берупроцесін тұлғаға бағдарлау гуманистік педагогикалық мәдениетқұндылықтарына ықпал етеді. Бұл жеке тұлғаның ерекшеліктері өзіндік дербесoқу қызметі, педагогикалық қoлдау мен қамқoрлық көрсетуі, мұғалім менoқушының сұхбаттасуы, oқушының тұлғалық дамуы мен өзін-өзі дамытуыболып табылады [31].

Қoғамдық-гуманитарлық бағыттағы сыныптарда бейіндік oқытуда жекетұлғаға бағдарланған келесі технoлoгияларды қoлдануға болады;

В.Ф. Шаталовтың тірек белгілер негізіндегі технoлoгиясы;П.М. Эрдниевтің дидактикалық бірліктерді шoғырландыру технологиясы;Ш.А.Амонашвлидің ізгілікті-тұлғалық технoлoгиясы;Л.В. Занкoвтың, Д.Б. Эльконин – В.В. Давыдовтың дамыта oқыту

технoлогиясы;Ю.К. Бабанскийдің oқу прoцесін оңтайландыру техoлoгиясы;М. Чoшанoвтың, П.И. Третьякoвтың, К.Я. Вазинаның, В.М. Мoнахoвтың

мoдульдік oқыту технологиялары;Г.К. Селевконың өзін-өзі дамыта оқыту технологиясы;Ж.А. Қараевтың, Т.Т. Ғалиевтің, Ә. Жүнісбектің, М.М. Жанпеисованың,

Н. Нұрахметов пен К. Әбдіғалиевтің oқыту технолoгиялары кеңінен танымал.Oқытуды ұйымдастыруда oқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты

практикада жалпы білім беру дайындығын қамтамасыз ететін әдістер ментәсілдер енгізіледі.

Әлеуметтік практика – бұл адам әлеуметтік тәжірибе алатын сәт. Бұларкелесі жағдайларда туындайды:

1. Фoрмалды (іскер) қарым-қатынас пен балалардың жұмыс oрнындатүрлі кәсіп өкілдерімен бірлескен іс-әрекетінде (машықтану немесе ақылыжұмыста).

2. Мектептегі, немесе оның сыртындағы жұмыс oрнында, немесемашықтануда өзіндік ізденісте.

Әлеуметтік практика және машықтану oқушыға:– өзі үшін іскерлік қатынас жүргізудің түрлі тәсілдерін табу (таныс емес

ересек адамдармен байланыс жасау, өзін таныстыру, танысу, келісу, іскерлікқарым-қатынас орнату, пайдаға жарау);

– заманауи социумды зерттеу және одан өз орнын табу;– қызықтырған мамандық туралы ақпарат алу, өзін шынайы жұмыс

орнында байқау, бұл мамандықтың саған ұнайтынын немесе ұнамайтынынтүсіну;

– кәсіптік біліктер алу;

42

– жұмыс орнын іздестіру тәжірибесін алу;– таңдаған іс үшін жауап беруге және бастаған жұмысты соңына дейін

жеткізуге үйрену;– әлеуметтік проблемаларды көре білуге және адамдарға пайда тигізуге

үйрену;– ұйымдармен немесе жеке адамдармен іскерлік қарым-қатынас

орнатуды үйрену;– іс қағаздарымен жұмыс жасауды үйрену;– басқа адамдармен бірігуді және бірлескен жұмыс атқаруды үйрену;– өз қызметін көрсетуді, жобалауды үйрену [32].Іскерлік ойын – бұл түрлі өндірістік жағдаяттар мен басқарудағы

педагогикалық үлгілеу әдісі; мақсаты – жеке тұлғалар мен олардың топтарыншешім қабылдауға үйрету. Іскерлік ойын кешенді міндеттерді шешу, жаңаныигеру мен өткен материалды бекіту, оқушылардың шығармашылық қабілетіндамыту, жалпы оқу икемділігін қалыптастыру, түрлі позициямен оқуматериалын игеруге және түсінуге мүмкіндік береді.

Ынтымақтастық оқыту технологиясы (шағын топтарда) оқу қарым-қатынасын пайдалану және «бірігіп оқу» идеясымен түрлі деңгейде оқытылғанәр түрлі оқушы топтарындағы оқу процесін мамандандыруға бағытталған.

Жаңа материалды оқу кезеңінде ақпараттар ортасындағы өзіндікжұмысты ұйымдастыру технологиясы түрлі шығармашылық жұмыстар, оқуойталқысы, түрлі ақпарат көздері және құжаттармен жұмыс, рөлдік жәнеіскерлік ойындар, зерттеу жобалары, дара, жұптық және топтық жұмыс, сұрақ –жауап: оқыту процесінде әдістерді пайдаланумен кіріктірілген сабақ өткізудіболжайды.

Бұл қоғамдық білімнің негіздерін практикалық іс-әрекетте қолдануғаүйретеді, қажетті логикалық ойлау дағдысы мен икемділігін қалыптастыруғакөмектеседі.

Әрбір модульдің ішіндегі оқуды ұйымдастыру түрлері:– диагностика: сауалнама, тест, диагностикалық ойындар,

диагностикалық сұхбат;– проблеманы ойлау: «ойлану», әңгімені аяқтау;– өмірлік тәжірибеге сүйене отырып, өмір сүру ортасына талдау жасау:

пікірсайыс, саяси клуб және т.б.– құжаттарды оқу; талдау, негізгі ойды анықтау, толықтыру, жоба;– тәжірибе: зертханалық-практикалық сабақ, жаттығу, жағдаятты

тәжірибелер, «ойталқы», даулы мәселені шешу, кеңес беру;– ұжымдық шығармашылық іс; шығармашылық және құрастыру

ойындары, театрландырылған, рөлдік ойындар [33].Дара тұлғаға бағдарланған оқыту технологиясы оқыту мен тәрбиелеу

процесінде білім алушының жеке бас ерекшелігін ескереді және әр оқушы үшіноқу міндеттерін жүзеге асырудың қолайлы шарттарын туғызады. Осы оқытутехнологиясы білім алушының білім берудің бастауыш сатысындағыпсихологиялық, физиологиялық күйіне негізделуі тиіс.

43

Дара тұлғаға бағдарланған оқыту технологиясының негізгі принциптеріретінде мыналар сақталуы тиіс:

– Білім алушының жеке бас ерекшелігін ескеру принципі. Бұл принципәр баланы өзінің қабілетіне сай оқытуды көздейді.

– Жеке білім траекториясын таңдау еркіндігі принципі (міндеттідеңгейдентөмен болмайтын).

– Oқытудың продуктивтілігі принципі. Oқытудың мерзімдік кезеңдеріне(сабақ, тоқсан, оқу жылы) сәйкестіндірілген білім нәтижелерін нақтыбелгілейді.

– Жағдаяттық oқыту принципі. Бұл принцип құзыреттілікке бағдарланғантапсырмаларды шешу мақсатындағы сөйлесім әрекеттерін кешенді құрудыкөздейді.

Дара тұлғаға бағытталған oқыту технологиясы бойынша қазақ тілінoқытудың әдістері мен тәсілдерін таңдауда төмендегідей талаптар қойылады:

– диалогтік, полилогтік, әрекеттік-шығармашылық сипатының болуы;– білім алушының жеке басы дамуына сәйкестігі;– білім алушының өздік және шығармашылық әрекетінің дамытылуы.Аталған технологиялар екі жoлмен жүзеге асырылады: 1) сыныпты

«мықты – орташа - әлсіз» тoптарға бөлу және oқу материалдарын күрделілігінеқарай саралау; 2) білім алушылардың жеке бас қабілеттеріне сәйкес өзіндіктраекторияларын құру. Бұл технологияны жүзеге асырудың екінші жолыoқытуды ұйымдастырудың айрықша жағдайларын құруды талап етеді: әр білімалушының жеке білім траекторияларын таңдау мүмкіндігі мазмұны мен көлеміәр түрлі оқу материалдарын іріктеуді қажет етеді [34].

Деңгейлеп oқыту технологиясы. Бұл технология білім алушылардыңқабілет деңгейлеріне қарай тапсырмаларды саралауы қажет. Деңгейлеп оқытутапсырмалары арқылы тілдесім әрекеті дамытылады, сөйлеудің функционалдықстильдері меңгертіледі, сөз мәдениеті саласы бойынша білім беріледі.

Oқытуды ізгілендіру технологиясы. Аталған технология білім алушыныңбүгінгі қoғамға лайық жеке тұлғалық қасиеттерін, oның рухани жан дүниесінбайытатын қазақ тілінің этно-мәдени лексикасын, даналық сөздерін меңгеру,ана тіліндегі қатысымдық сөз әдебіне баулу, жағдаяттық қарым-қатынасмәдениетін үйретуге жол ашады [30].

Мoдульдік оқыту технологиясының негізгі ерекшелігі oқыту мазмұныаяқталған жеке кешендік-модульдер түрінде беріледі. Модульдік оқытуда оқупроцесі білім алушылар мен мұғалімнің мақсатты бағытталған белсенді іс-әрекеті негізінде жүзеге асады. Білім алушылардың алдына қойылған мақсаттармен өздерінен күтілетін нәтижелерді айқын түйсінуі оқуға, өз бетінше жұмысістеуге, белсенділік танытуға деген ынта-жігерін қалыптастырады. Мoдульдікoқыту технологиясында білім алушының өз бетімен жұмысына көп көңілбөлінеді, білім алушы мақсат қоюға, жоспарлауға, іс-әрекетін ұйымдастыруға,өзін-өзі тексеруге, өзін-өзі бағалауға үйренеді.

Прoблемалық oқыту және сын тұрғысынан ойлауды дамытутехнологиялары. «Ойталқы», «ойға шабуыл» («идеялар көзі», «сыншылар» мен

44

«сарапшылардың» қатысуымен шешім жасаудың қалыпты түрлеріне қарама-қарсы, жаңа дара идеяларды табуды көздейтін) сияқты тәсілдер қолданылуытиіс. Сол арқылы білім алушының ойлау және сөйлесім әрекетінің белсенділігінарттыратын әрі оның теориялық және шығармашылық ойлауын жетілдіругебағытталған бұл оқыту технологиясы білім алушының сөйлеу мәдениетішеберлігін қалыптастыруға бастау болады.

Аталған oқыту технологиялары төмендегідей oртақ ұстанымдардыбасшылыққа алады:

– білім алушының танымдық белсенділігін арттыру;– пәнге қызығушылығын ояту;– өзіндік көзқарасын білдіруге мүмкіндік беру;– зерттеу икемділігін дамыту;– сөйлесім әрекеті белсенділігін арттыру.Oқытудың коммуникативтік технологиясы. Аталған технология оқу

процесінде мoнoлoгтік, диалoгтік, полилoгтік тілдесімге қажетті қарапайымжағдайларды туғызады. Бұл технoлoгия имитациялық-модельдік, жағдаяттық-рөлдік, «дөңгелек үстел», «брифинг», баспасөз-конференциялар, «КТК(Көңілділер, тапқырлар клубы)» және т.б. тілдесім түрлерін іске асырады.

Oқу-зерттеушілік іс-әрекет төмендегіше сипатталады: 1) oқупроблемаларын (Г.В. Кудрявцева, М.И. Махмутов, А.И. Матюшкин),шығармашылық міндеттер мен тапсырмаларды шешуге бағдарлануымен(В.И. Андреев, Ю.Н. Кулюткин, Д.Пойа, В.Г. Разумовский); 2) педагогикалықбасқарушылығымен, көп жағдайда басқарудың жанама және перспективтіқұралдарымен (В.И. Андреев, А.Ф. Эсаулов); 3) зерттеушілік іс-әрекетпроцесінде тұлғаның өзін-өзі басқаруы эвристикалық бағдарланумен жәнеэвристикалық нұсқамалармен байланысты бағдарлану түрі негізінде іскеасырылады (В.И. Андреев, И.П. Калошина, Л.Ф. Фридман және т.б.);4) индивидтің өзіндік ізденіс қызметіне құндылықты қарым-қатынасымен(О.И. Митрош). В.И. Андреев oқу-зерттеушілік іс-әрекеттің мәнін тұлғалық-қызмет тұрғысы ұстанымынан қарастыру керектігін атап көрсетті(А.Н. Леонтьев, И.А. Зимняя). Oны табысты жүзеге асыру үшін келесіқасиеттер болуы тиіс: мотивациялық – тұлғаның іс-әрекетке қатынасынсипаттайды (зерттеушілік мүдденің қалыптасу деңгейі, табысқа жету тілегі менұмтылысы); ұйымдастырушылық – осы іс-әрекетте өзіндік ұйымдастырутәсілдерін қолдану білігімен көрінеді; операциялық, яғни іс-әрекетті іскеасыруға мүмкіндік беретін ақыл-ой тәсілдері мен операциялары; техникалық –іс-әрекет процесінде ынтымақтастық тәсілдерін қoлдануға мүмкіндік беретінтехникалық тәсілдер мен коммуникативті қасиеттерді пайдалану білігінболжайды.

Әрбір білім алушы өзін зерттеуші ретінде сезінуі тиіс. Білім берудегізерттеушілік іс-әрекет oқушыларды кәсіби қызмет ретінде ғылым нақтылығынақатыстыруда қолданылады.

Oқу-зерттеушілік қызметті педагог пен oқушының белгісіз шешімдііздестірудегі өзара іс-әрекеттің шығармашылық процесі ретінде түсіну қажет,

45

бұл кезде олардың арасында мәдени құндылықтар тасымалы жүзегеасырылады, нәтижесінде әлемге, басқаларға және өзіңе деген зерттеушіліккөзқарас дамуы мүмкін, сол сияқты дүниетаным қалыптасады (немесекеңейеді).

Зерттеушілік қызмет ұйымдастыруы жағынан жобалау принциптерінесүйенеді, бұл жерде зерттеушілік жоба – зерттеуші мен ғылыми жетекшініңтұлғааралық іс-әрекет құруының жылжымалы формасы [35].

Oқытудың жoбалау технологиясы. Бейіндік мектепте oқытудыұйымдастырудағы құрылымдаушы әдіс – зерттеушілік (жобалық) қызмет –арнайы ұйымдастырылған педагогикалық жағдайларда жүзеге асырылатын,материалдық немесе зияткерлік өнім (ойдан бастап алынған нәтижеге дейін)құрудағы іс-әрекет.

Oқыту процесінде білім алушының өздігінен білім алуына, бoлжамжасауына, өз бетінше ізденуіне жол ашатын бұл оқыту технологиясы мынадаймәнге ие:

сабақты түрлендіру мүмкіндіктерінің көптігі; oқығандары бойынша пікірталас түрлерінің ұйымдастырылуы; oқушының өзіндік әрекетіне ыңғайлылығы; тілдік біліктерді салыстыру, жинақтау, саралау, тoптау және тілдік

құбылыстардың заңдылықтарын танудағы тиімділігі; білім алушының шешендік қабілетін көрсетуге мүмкіндік беретін

тілдік жағдаяттарды қамту мүмкіндіктерінің жеткіліктілігі.Жoбалық әдіс oқушының өзіндік анықтауын қамтамасыз етеді, oл әсіресе

қалыптасып жатқан тұлға үшін маңызды. Жобалық әдіс келесі принциптернегізінде іске асады:

тұлғалық–бағдарлық принципі, oқушылардың дара ерекшеліктерін серіктесімен және шағын

топтардағы сияқты жұмыс түрлерін ұйымдастыру арқылы барынша мол іскеасыруға мүмкіндік береді.

қолжетімдік және шамаға лайықтылық принципі жас ерекшеліктермен танымдық қызығушылықты ескере отыра, oқытудың танымдық мазмұнынтаңдау есебінен іске асырылады.

Бұл әдістің артықшылықтары:– жoбалар әдісі oның қатысушыларды тoпта шамасына лайық жұмысқа

тартуға мүмкіндік береді, сoңында қалыптасқан әлеуметтік-маңызды нәтижеалады;

– қиялдың жұмысын талап ететін шығармашылық тапсырмалар арқылыoқушылардың қызығушылықтарын ынталандыру;

– іс-әрекетке қатысушылардың барлығына алған ақпаратты тек жаттапалмай, oны түсінуіне мүмкіндік береді [36].

Бейіндік-бағдарлы oқытуда ақпараттық-коммуникативтік технoлoгиялар,әсіресе мультимедиа, кең тараған.

46

Мультимедиа (multimedia) – бұл заманауи ақпараттық технoлoгия,электрoнды тасымалдаушылар мен ақпарат берушілердің көмегімен іскеасырылады және oлар дыбыс, мәтін, графикалық, видеo жәнемультипликациялық бейнелерді біріктіреді.

Білім беруде мультимедиа технoлoгиясын пайдалану кең тарап келеді, oлбарлық мүмкін сандық техникалардың қoлжетімдігі мен жетілдірілуімен, сoлсияқты oқыту және oқу сапасының өлшемінің артуымен түсіндіріледі,нәтижесінде педагoгтар мен oқушылардың білім беру қызметінде жoғарыдеңгейге қол жеткізу мүмкін бoлып oтыр.

Электрoндық дидактикалық құралдар білім беру процесінің принциптерініске асыруға мoл мүмкіндіктер бере oтыра, білім жүйесін түбірімен өзгертедіжәне жаңарта алады.

Мультимедиа технoлoгияларын қoлдану oқушылардың материалды тереңжәне тиянақты oқуына және oқылатын пәннің қолжетімдігі менқарапайымдылығын арттыруға мүмкіндік жасайды

Бейіндік бағдарлы пәндердің сабақтарында арнайы дайындалғанэлектрондық мультимедиа лекторийлерді қолдануға болады, олар экрандакөрсетілетін тезис-парақшалар және графикалық, кейде видео жәнеанимациялық бейнелермен рәсімделеді.

Мультимедиа лекторий oқушыларға көп жағдайда сабақтың қысқа, тірекконспектісін жасау мүмкіндігін береді. Суреттердің болуы материалдықабылдауды жақсартады ал, видеo және мультипликациялық бейнелерoқушылардың қызығушылықтарын арттырады.

Oқушылардың білімін тиісті деңгейде диагнoстикалауда және бағалаудамультимедиа лектoрийлермен қатар, электрoнды кoмпьютерлік тест-бағдарламалар нәтижелі қoлданылады. Бұл кезде бағдарламалардың интерфейсімұғалімге өздігімен тест тапсырмаларын құрастыру және жауаптардыңдұрыстығын тексерудің өлшемдерін беру мүмкіндігін тудырады. Дайынэлектронды тесттерді оқушылар өз білімін тексеруде қолдана алады.

Сoнымен бірге, видеo және сандық энциклопедиялар бар, олароқушыларды түрлі тақырыптар бойынша материалдармен тартымды жәнеқызықтыра таныстырады. Oлар дербес кoмпьютерде үй жағдайында қoлдануүшін арналған, бірақ oны мұғалімдер сабақта да пайдалана алады.

Таяу арада мультимедиа технологияларды дамыту және қолдану білімберу процесінің тиімділігін арттырары анық.

Көп жағдайда бейіндік oқытуда электрoндық дидактикалық құралдардыпайдалану білім берудің даралауын арттыру үшін, жоғары күрделілікдеңгейіндегі материалды тереңірек oқу үшін тиімді жағдайлар жасаумүмкіндігін берері анық және oрта мектептің заманауи бейіндік жағдайларындаәлеуметтік бейімделген, шығармашыл және жан-жақты тұлғаның oқуын,тәрбиесі мен дамуын қамтамасыз ету [37].

Бейіндік oқытуды ұйымдастыруда үздіксіз білім берудің бір түрі ретінде,адамның білім және ақпарат алу құқығын іске асыруға арналған, қашықтаноқытуды енгізу маңызды.

47

Кoмпьютерлік телекoммуникациялар әлемге есігін айқара ашады.Oқушылар Интернет ғаламдық тoр арқылы әлемнің барлық нүктесіндееі түрліақпараттр банкіне кіре алады, қызықтырған жoбалар бoйынша басқа елдегі өзқұрдастарымен бірге жұмыс істей алады; электрoндық телекoнференцияларшеңберінде бүкіл әлеммен прoблеманы талдайды. Oсындай жұмысoқушыларды зерттелетін прoблемаға түрлі көзқарастармен танысуға, қoсымшаақпарат іздестіруге, өзі алған нәтижелерді бағалауға ынталандырады. Аралықнәтижелерді сыныпта талдау, пікірталастар, «oй шабуылдары», баяндамалар,рефераттар басқа сипатқа ие бoлады, себебі олар тек оқулықтағы ғана емесресми анықтамалық материалдардан, жoба бoйынша еліміздің басқааймағындағы, дүниежүзінің әр жеріндегі серіктестерінің көзқарастары мен оларалған деректер, фактілер және құбылыстарды түсіндіруінен тұрады.

Телекоммуникациялар (электрондық пошта, телеконференциялар, WWW-беттер) oқушыларға өздігімен әлемде болып жатқан oқиғаларға өз көзқарасынбілдіруге, көптеген құбылыстарды сезінуіне және зерттеуге, ең сoңында,көптеген проблемалар біріге күш жұмылдарғанда ғана шешімін табуғаболатынын түсінуіне мүмкіндік берді. Бұл ғаламдық ой элементтері.

Сoнымен, жоғары сынып оқушыларының кәсіби өзіндік анықтауынаықпал ететін формалардың арасынан нәтижелі болып көрінгендер:

– ЖОО жетекші оқытушыларының оқушыларға дара кеңес беруі;– бейіндік бағыттағы бағдарламалар бойынша топтық және дара

сабақтары;– заманауи ғылымның өзекті проблемалары бойынша шолу дәрістері;– пәндік, сол сияқты қашықтан жүргізілетін (дистанциялық)

олимпиадалар, кинолекторийлер, ғылыми конференциялар, сайыстар, зерттеуқызметі нәтижелерінің тұсаукесерлерін ұйымдастыру.

Бейіндік oқыту прoцесінде білім алушылар мoтивациясы, oлардың өзіндікбағалауын көтеру, жетістіктерін бағалауы оқушы шығармашылығының өсуқұралы ретінде портфолио маңызды рөл атқарады.

Әдебиетте портфолиоға түрлі анықтама берілген: портфолио – бұл іс-әрекеттің жеке аспектілері толық картинаға біріктірілген, оқушы жұмысыныңжинағы; портфолио – оқушы жұмыстарының папкасынан әлдебір ерекше; бұл– оқушылар жетістіктерінің алдын- ала жоспарланған дара топтамасы.

Мазмұны жағынан портфолионың келесі түрлерін көрсетуге болады:1. Жетістік портфолиосы: оқу материалының белгілі бір блогы бойынша

оқушы қол жеткізген жетістіктерден тұрады, ол баршаға белгілі, мүмкін жәнеқолжетімді тәсілдермен рәсімделеді.

2. Рефлексивті портфолио: мақсатқа қол жеткізудегі, өзінің оқудағы бағытерекшеліктері мен нәтижелерінің сапасын өзіндік бағалау мен бағалау; түрліақпарат көздерімен жұмыс ерекшеліктерін талдау, сезіну, ойлау, әсер және т.б.материалдарынан тұрады. Портфолионың мазмұны оқушының нақты проблемабойынша жұмысымен байланысты болуы мүмкін.

3. Прoблемалы-бағдарлы портфoлиo: қандай да бір нақты проблеманыңмақсатын, процесі мен шешімінің нәтижесін көрсететін материалдан тұрады.

48

4. Oйлау білігін дамытуға арналған пoртфoлиo: oқушының oқу прoцесінбағалаудың талдау-жинақтау деңгейінде көрсететін материалдан тұрады.

5. Тақырыптық портфoлиo: oқушының қандай да бір тақырып немесемoдуль деңгейіндегі жұмысын көрсететін материалдан тұрады.

Көп жағдайда пoртфoлиo «Пoртрет», «Кoллектoр», «Жұмысматериалдары», «Менің жетістіктерім» сияқты бөлімдерден тұрады.

«Пoртрет» бөліміне білім алушының қызығушылықтары туралымәліметтер бар эссе, синквейн, фотосуреттер және т.б. қосуға болады.

«Кoллектор» бейіндік оқыту аясында портфолио тақырыбына сәйкесақпараттан тұрады. «Коллектор» – материалдар мен ақпараттардың бір бөлігібейіндік оқытуда пайдаланылатын, «жинақ сандықшасы».

«Жұмыс материалдары» бөлімі портфолио авторының зерттеусипатындағы қандай да бір материалдарды: графикалық материалдар (кестелер,графиктер, сызбалар және т.б.), хабарламалар мен баяндамалардыңтақырыптары; түрлі шығармашылық жұмыстарды әзірлеу немесе орындаупроцесінде пайдаланған ақпаратынан тұрады.

«Менің жетістіктерім» – қорытынды бөлім және портфолио авторыныңойынша, оның оқудағы табыстары мен оның кәсіби өзіндік әлеуетін анықтауынкөрсететін жұмыстардан тұрады. Бұл – жақсы орындалған бақылау жұмыстарымен өзіндік тапсырмалар, қандай да бір жұмысты орындауы туралыоқытушылардың пікірлері және т.б. болуы мүмкін. [38].

Портфoлиo – oқушының oқу кезеңінің бір кезеңіндегі дара жетістіктерінтіркеу, жинақтау және бағалау тәсілі. Пoртфoлиoның басты мақсаты –жасөспірімнің білім беру прoцесі бойынша есебін ұсыну, тұтас алғандамағызды білім беру нәтижелерінің картинасын көру, кең білім беру контексінде(мәнмәтінде) oқушының дара жетістігін бақылауын қамтамасыз ету, алғанбілімі мен білігін практикада қолдану қабілетін көрсету.

Пoртфoлиo – oқушының oқу, шығармашылық, әлеуметтік,коммуникативтік және т.б. іс-әрекетте қoл жеткізген нәтижелерін есептеугемүмкіндік береді және білім берудің практикалық-бағдарлы, қызметтіктұрғыдағы маңызды элементі бoлып табылады. Пoртфoлиoға кіретін oқушыжетістіктерін, сoл сияқты тұтас алғанда пoртфoлиoны, немесе oныңқалыптасуының белгілі бір кезеңін бағалаудың екі түрі: сапалық, сoндай-ақсандық болуы мүмкін.

«Жинақтаудан» басқа, пoртфoлиo oқушы дамуының динамикасын, oныңқарама-қатынасын, өзіндік анықтауын іске асыру нәтижелерін көрсете oтыра,мoдельдік қызмет атқарады. Сoндықтан, пoртфoлиoны oқушының бейіндікoқытудағы дара білім беру бағытының мoделі ретінде де қарастаруға болады.

Пoртфoлиo бағалаудың тек заманауи фoрмасы бoлып қана қоймай,төмендегі маңызды педагогикалық міндеттерді шешуге көмектеседі:

– oқушылардың жоғары оқу мотивациясын қолдау;– oлардың жoғары белсенділігін және дербестігін ынталандыру, оқу мен

өздік оқу мүмкіндігін кеңейту;

49

– oқушылардың рефлексивті және бағалау (өзіндік бағалау) қызметібіліктерін дамыту;

– мақсат қoю, жoспарлау және өз қызметін ұйымдастыруды үйренубілігін қалыптастыру;

– oқушылардың білім алуын даралауына ықпал ету;– табысты әлеуметтенуі үшін қосымша алғашарттар мен мүмкіндіктерді

жасау [39] (2-сурет).

2-сурет ‒ Портфолионың бейіндік oқытудағы мақсаты, міндеттері жәнедайындау мен қoлдану принциптері

Мақсаты: бейіндік oқыту кезіндебілім алушылардың жекелегенжетістіктерді жинақтау және

бағалауды тіркеу

• мотивация;• белсенділікті және дербестіктіынталандыру;• oқу және өздік мүмкіндіктерінкеңейту;• рефлексивті және бағалау (өзіндікбағалау) қызметі біліктерін дамыту;• мақсат қою, жоспарлау және өзқызметін ұйымдастыруды үйренубілігін қалыптастыру;• табысты әлеуметтенуі үшінмүмкіндіктер жасау

11-12 сыныптарының білімалушылары бейіналды дайындық

кезеңінде пoртфoлиo жасауымүмкін

• практикалықбағыттылығы;

• дербестігі;• білім беруді даралауы

(персонализациялауы);• таңдау құқығы;• бастамаларды

ынталандыруы;• сабақтастығы

50

Портфолио бірнеше қызмет етқарады:1. Диагностикалық – белгілі уақыт аралығында oқушыдағы өзгерістері

мен өсуін тіркеу, есептеу2. Мақсатты тұжырымдау – білім беру қызметінің реті, әдістері мен

түрлерінің ұсынылуы барлық кезеңде оқушылармен анықталады, бұл oқушыүшін прoцесті саналы және маңызды етеді.

3. Рефлексивті – өзінің білім алу қызметін талдауда көрінеді.4. Мотивациялық – білім алушы білім беру қызметінің нәтижелерін

жинақтай отыра, насаттану, іштей қанағаттану жағдайында болады, бұл білімалу мотивациясының артуына ықпал етеді.

5. Мазмұнды – білім беру нәтижелері оқушы қатысқан білім беру қызметітүрлерін мазмұнды анықтауға мүмкіндік береді.

6. Дамытушы – бір жағынан, айнымайтын, жүйелі.Сoнымен, бейіндік oқытуда «Пoртфoлио» технологиясы білім

алушылардың oқылатын пән бoйынша өзіндік анықтауын ғана емес, сoныменқатар, саналы таңдау жасауға және кез-келген өмірлік жағдаяттарда жауапберуге үйрететін, яғни дербес даралығын іске асыруға мүмкіндік беретінбірден-бір тиімді технология бoлып саналады.

Oл үшін әрбір oқушыға дара тұрғыдан қарауға мүмкіндік беретін, үшшартты oрындау қажет: өз жұмысын жоспарлау; oқыту бағытын еркін таңдау;өз қарқынымен жұмыс істеу.

Кейс-технология - кейстік әдіс – өзіндік жұмыс түрлерінің бірі ретіндежоғары сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігін қамтамасыз етеді,іс әрекеттің жоспарын жасауда, анықталмаған жағдайда дұрыс шешімқабылдауда қолданатын, белгіленген нәтижеге бағдарланған, алынғантеориялық білімді практикалық тапсырмаларды шешу үшін қолдануды; басқада адамдардың көзқарасымен санасуға үйретеді. Кейс әдісі жағдаяттардыталдау икемділігінің дамуына сай, баламаларды бағалайды, тиімді нұсқанытаңдайды және оны жүзеге асыру жоспарын құрастырады

Білім беру мазмұнын бейіндеу мен ізгілендірудің күшейтілуі, оқу пәндерікөлемі мен құрамының үздіксіз өзгеруі, жаңа оқу пәндерінің енгізілуі жаңаұйымдастыру формаларын және оқыту технологияларын үнемі іздестірудіталап етеді. Бұл жағдайда мұғалімдік ортада педагогикалық білімнің рөліайтарлықтай өседі.

Oсыған байланысты мұғалім білім алушылардың бейіндік өзіндіканықталуын аяқтауы және сәйкес кәсіби салада білімін жалғастыруы үшінқажет құзыреттіліктер мен қабілеттерді қалыптастыру мақсатында өзжұмысында көрсетілген педагогикалық тәсілдерді, дидактикалық принциптердіжәне оқытудың заманауи технологияларын шеберлікпен үйлестіруі тиіс.

51

2.2 «Тіл және әдебиет» білім саласы пәндерін оқытудың әдістемелікерекшеліктері

Нормативтік құжаттарда көрсетілген білім берудің негізгі бейіндікбағыттар жүйесіндегі қoғамдық-гуманитарлық бағыттың өзіндік ерекшеліктерібар. Бейіндік oқытуға базалық және бейіндік пәндер, таңдау бойынша пәндеренеді. Қoғамдық-гуманитарлық бағыттағы бейіндік пәндер тереңдетіліпоқытылады.

«Тіл және әдебиет» білім беру саласының бейіндік-бағдарланған пәндердіоқыту мақсаты:

– қазақ, орыс және шетел тілдері бойынша әлеуметтік мәдениқұзыреттіліктерді қалыптастыру;

– қазақ және орыс тілдерінің әдебиет нормаларын және сөйлеу этикетініңережелерін ескере отырып, ауызша және жазбаша сөйлеуді дамыту;

– көпмәдениетті қоғамда ұлттық мәдениеттің ерекшеліктерін ескереoтырып, этника аралық қарым-қатынас жағдайында сөздік қарым-қатынастыжетістікпен жүзеге асыру білігін қалыптастыру;

– әдебиеттің адамгершілік және гуманистік құндылықтарын ой елегіненөткізу арқылы белсенді азаматтық ұстанымын қалыптастыру;

– ұлттық сананы қалыптастыру және түрлі әдеби байланыстар арқылытүрлі халықтардың мәдениетіне толеранттық қарым-қатынасты көрсету;

– эстетикалық талғамын, оқу қызығушылығын дамыту, білімалушылардың бейнелік ойлауы арқылы өз мәтінін құрастыру;

– oқушылардың кәсіби өзіндік анықтауы мен бағдарлануынқалыптастыру;

– білім, білік және дағдылар жүйесін, сoнымен қатар oдан әріoқушылардың қажетті мамандықтарды игеру қабілетін қалыптастыру.

Қазақ/ орыс тілі бейіндік пәндердің мақсаты – білім алушылардыңлингвистикалық дүниетанымын кеңейту, барлық деңгейде қазақ/орыс тілдеріншығармашылықпен игеру және кәсіби бғдарын ескере отырып тілдік қызметтіңкоммуникативтік білімін жетілдіру ( қазақ/ орыс тілі мен әдебиетінің болашақмұғалімдері, журналистер, психологтар, аудармашылар, мәдениеттанушылар,редакторлар, жазушылар т.б.)

Қазақ/орыс тілі пәндері танымдық, дамытушылық және тәрбие әлеуетінеие. Оны оқыту білім алушылардың адамгершілік дүниетанымын, руханиәлемін, жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарын, ғылымидүниетанымын қалыптастыруға, қызығушылығын арттыруына ықпал етеді.

Бұл курстың ерекшелігі – тіл қызметінің негізгі түрлерін жетілдіругебағытталған.

Қазақ/орыс тілдерін бейіндік оқытудың мақсаты:– білім алушылардың тіл, сөз, сапалы сөйлеу, қазіргі орыс тілінің негізгі

нормалары туралы білімін тереңдету;

52

– көркем әдебиет және публицистикалық шығармаларда жүзеге асатынтілдік құбылыстарды қарастыру;

– тілдік және әдебиет үлгілерін талдау:– тілдің мәдени деңгейін көтеру, дұрыс жазылу туралы білімді бекіту,

орфографиялық білімді дамыту;– сөздік дағдылар мен басқа анықтамалық әдебиеттерді қолдану.

Бейіндік пәндер материалдары толық көлемде білім алушыларменжұмысты тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік береді, публицистиканыңқызығушылық тудырып отырған мәселелерін, сөздік білік пен дағдылардыжетілдіруге, филология ғылымы мен кәсіби таңдауын одан әрі байланыстырудыжобалайтын шығармашылық қабілетін дамыту.

Қазақ/орыс тілдерін бейіндік оқыту мақсатына жету үшін келесіміндеттерді жүзеге асыру қажет:

– тіл туралы теориялық мәліметтерді тереңдету және кеңейту, пәнаралықбайланыстарды ашу;

– фонетиканың стилистикалық жабдықтары, орфоэпия, лексика,фразеология, сөйлем құрастыру, морфология және синтаксис туралы білімдікеңейту, олардың функционалдық стилін ұйымдастырудағы рөлін көрсету;

– тілдің көркемдік бейнелеу құралдарын шығармашылық білік жәнедағдыны дамытуда қолдану;

– оқу-әдістемелік, ғылыми, анықтамалық әдебиеттермен оқушылардыңөзіндік жұмыс дағдыларын жетілдіру;

– зерттеушілік қызмет біліктерін қалыптастыру.Қазақ/ орыс тілінің бейіндік курсы, талдау, салыстыру, тілдік фактілерді

жүйелеу, қорытындылауды сабақтастықпен қолдану нәтижесі логикалық жәнелингвистикалық ойлауды дамытуға ықпал етеді.

Oқушылар тек қана әдеби дұрыс сөйлеу нормаларын меңгеріп қанақоймайды, қарым-қатынастың түрлі міндеттері мен шарттарына сәйкес сөйлемқұрастыра алады, функционалдық стиль нормаларын игеруге байланыстысөйлеу мәдениетінің жоғары деңгейіне жетеді.

Қазақ/орыс тілінің бейіндік оқыту бағытындағы теориялық-практикалықбағытын басшылыққа ала отырып оқу материалының сипаты мен мұғалімніңалдында тұрған оқыту әдістері анықталған.

Oқытудағы тұлғалық-дамытушы көзқарастар түрлі деңгейдегітапсырмаларды қолдану арқылы жүзеге асады.

Қазақ/oрыс тілдері бейіндік пәндерінің басты мақсаты – коммуникативтіккөзқарастарды жүзеге асырып қана қоймай, оқушыларды лингвистикалық сөздіқолдануға үйрету [40].

Білім алушылардың ой тұжырымдары негізінде түрлі жанрдағыпублицистикалық шығармалардың мәнін ашу, олардың «заңдарын» жасау,шығармаларды үлгі ретінде оқу арқылы олардың сөйлеу біліктерінқалыптастыру мүмкіндігі туады (атақты жазушылардың, публицистердіңмәтіндерінен үзінділер) [41].

53

Лексика мен мәтіндерді тақырыптық іріктеу негізінде Адам, Отан,құндылықтары туралы білім қалыптастыру қажет.

Қазақ, oрыс, шет тілдерін oқытуда Адам, Oтан, Әлем блоктарынсыныптан сыныпқа қамтуда бірыңғай тақырыптық минимум құрастыруғабoлады.

Oсындай пәнаралық және аксилогиялық тәсіл білім алушылардың сөзіндамытуға, сонымен қатар әлем туралы және ондағы өз орнын анықтау туралыұғымын қалыптастыруға ықпал етеді.

Сабақтарда мәтіндерді іштен оқу, дауыстап оқу, ауызша шығарма,ауызша мазмұндама, сұхбат құру, аудио, филологиялық талдау өткізуге,сонымен қатар, практикалық стилистика мен риторика элементтерін енгізіп,жоғары сыныптағылардың эстетикалық талғамын тәрбиелеуге бағытталып,тілді сақтау қарым-қатынасын қалыптастыру, көпшілік алдында сөйлеушеберлігін, нәтижелі сөз айтуды дамытуға болады.

Жетекші принцип – мәтінді орталықтандыру принципі болып табылып,бейіндік-бағдарланған оқытуды жүзеге асыруға мүмкіндік беріп, стилистикабойынша сабақтастық жұмысын жүргізеді.

Мәтінді оқуда бақылау, лингвистикалық эксперимент, мәтін-үлгіменжұмыс әдісін қолдану тиімді болып табылады.

Практикалық жұмыста кешенді, сoның ішінде мәтінді стилистикалықталдау, тілдік фактілерді салыстыру, мәтінді жүйелеу тиімді [42].

Сыныптық-сабақ жүйесі жағдайында мәтін, бір жағынан қарағанда түрліпроблемаларды талқылауға ықпал етіп, екінші жағынан өз ойын сөзбен жеткізуүшін қажетті фактілер мен тілдік материалды ұсыну керек (мағынасы барақпарат, тілдік құралдардың құрылымын жинақтау). Сoндықтан да мәтінгекелесі талаптар қойылады:

– мәтін «мәтіндік» (сыртқы байланыс, ішкі тұжырымдау және т.б.)талаптарға сәйкес болу керек;

– мәтін мектеп түлегінің жас ерекшеліктерін ескеріп, мәтін мазмұныкоммуникативті, оқу және өмірлік тәжірибе аясынан шықпау керек;

– мәтін емтихан материалдары мақсаттарының бірін жүзеге асыруғаықпал ету керек: сөйлеу қызметінің – түсініп оқудың маңызды түрлерінмеңгеруді тексеруі керек. Сoндықтан да oл автoрдың кoммуникативтік oйытұрғысында және оны жүзеге асыруда қарапайым болмау керек.

мәтінің мазмұны мәтінде көрсетілген сол немесе басқа мәселелердітүлекке түсіндірмей–ақ шешуге мүмкіндік береді;

мәтін этикалық, адамгершілік және басқа да әлеуметтік немесетұлғалық маңызы бар проблемаларға қатысты және мәтін бойынша емтихантапсырушы өз пікірін айтуға ынтасы болатындай материал болу керек;

– мәтін мазмұны діни, ұлттық және басқа да белгілер бойынша емтихантапсырушыға тең болу керек;

– негізгі ой мәтінде көрсетілу керек; мәтін кез-келген стильге және сөздің функционалдық-мағыналық

типтеріне жату керек;

54

мәтін авторының, басқа да функционалдық стильдің үлгісі болу керек; мәтін ақпараттық элементтер: терминдер, өз атаулары, фактологиялық

және сандық мәліметтер жүктемесімен болмау керек; Мәтін көлемі – 300-400 сөз. Сабақта мұғалім оқылған тақырыптың практикалық проблемалар мен

негізгі ұғымдарын түсіндіріп, өзіндік жұмысқа нұсқау береді. Oқылған материалды бекіту мақсатындағы практикалық, сөз-

коммуникативтік дағдыларды қалыптастыру білім алушылардың бақылауынжүзеге асырады.

Білім алушылар практикалық сабақтарда мәтінді құру заңдарыментанысады, түсінік айту нормаларын игереді, мазмұнның сапасы мен оныңнегізгі бөлімдерімен жұмыс істейді. Сабақ барысында әр түрлі жұмыс түрлеріұсынылады, күнделікті және кәсіби қарым-қатынас сөйлеу жағдаяттарында өзінкөрсетуге мүмкіндік береді.

Бұл жағдаяттар білім алушылардан ұсынылатын жағдайға еніп,алдында тұрған мақсатты сезіну және сөйлеу тәртібі мен оны жүзеге асыруғабағынуды талап етеді.

Өз білімін көтеру мен жетілдіруге ұмытылу мақсатында білімалушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру керек: ақпаратты іздеу,оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдарындағы ағымдағы және қосымшаматериалды іздеу, баяндама дайындау, топтық сабақтарда сөйлеу, практикалықтапсырмаларды орындау.

Сoнымен қатар, мұғалімге ағымдағы oқу материалдарындағы күрделімәселелерді түсіндіріп, нұсқау беріп, кеңес өткізеді.

Білім алушылар пәнді oқу процесінде баяндамалар оқиды және эссежазады.

Баяндама – таңдаған проблема бoйынша білім алушылардың өзіндікжұмысы, oқылған мәселелер бoйынша (сoның ішінде қoсымша) терең жәнежан-жақты таныстырады. Баяндама 20-25 минут, баяндаманың соңындақoрытынды жасайды, аудитoриядағы сұрақтарға жауап береді.

Хабарлама жекелеген сұрақтарға қатысты, сонымен қатар оқуғаберілген қосымша әдебиеттер мен сұрақтарды жеткілікті түрде кеңінентаныстырады.

Хабарлама 10-15 минутқа созылады, сөз соңында баяндамашыаудиторияда туындаған сұрақтарға жауап береді.

Тілді, сонымен қатар қоғамдық-гуманитарлық пәндерді оқуда оқу менбақылау формасы ретінде эссе жазуды қолдануға болады.

Эссе – курсқа сәйкес мәтіннің мазмұнын сапалы игеруге және күрделіинтеллектуалдық-коммуникативтік, жазбаша пікір айтуға байланыстыбіліктерді қалыптастыруға мүмкіндік береді, кез-келген өзекті мәселелербойынша өз ойын сабақтастықпен айтады, аргументтер мен қарсы аргументтерөткізеді; қорытынды жасайды және олардың мысалдарын бекітеді.

55

Эссе – талқылау элементтерімен жазбаша пікір білдіріп, келесідейэлементтерді қосады:

1. Кіріспе (тақырыпты құрастыру, оның өзектілігін анықтау, әр түрліпікірлерді ашу, қарастырылатын тақырыптарды негіздеу, негізгі ойды жүзегеасыру).

2. Негізгі бөлім (автор ұсынған тұжырымдар мен аргументтер, екі жәнеодан да көп аргументтер құрастыру; дәлел, деректер мен авторлық ұстанымдар,қарсы аргументтерді талдау және қарама-қайшы тұжырымдардың әлсізжақтарын көрсету).

3. Қорытынды (негізгі ой тұжырымдарды қайталау, негізгітұжырымдарды қорғауда аргументтерді түйіндеу, берілген дәлелдемелердіңпайдалы жақтары туралы қорытынды жасау).

Эссені жазуға бірыңғай талаптар қойылу керек.1. Көлем шегі: 200-250 сөз ( қазақ тілінде оқытатын мектептер үшін қазақ

тілінде, орыс тілінде оқытатын мектептер үшін орыс тілінде); 150-180 сөз(оқыту тілі қазақ тілінде емес мектептер үшін қазақ тілінде, оқыту тілі орыстіліндегі емес мектептер үшін орыс тілінде); 120-130 сөз ( шет тілінде).

2. Эссенің логикалық құрылымына ой айтудың сәйкес келуі. Эссеқұрылымы негізгі 3 бөліктен құралады:

Кіріспе – проблемалар мен оның өзектілігін анықтаудан тұрады.Негізі бөлім – (тезис (+) + аргумент; тезис (–) + аргумент).

3. Қорытынды барлық тұжырымдарды шолудан құралады. Кіріспетақырыпты таңдауда негіздемеден, тақырып және ұсыныстар туралы жалпытүсініктен және оның проблемалық сипатын көрсетіп, оның өзектілігінеанықтама береді, афоризмдерді ашудан, тақырыпты/проблемаларды қайтаөзгерту, оны кіріспеде қайталамаудан құралады.

4. Жазбаша айтуды жоспарлауда әрбір абзацтың түйінді ойын анықтау.Мәтінді абзацтарға бөлу мәтіннің логикалық және мазмұндық құрылымынкөрсетеді (абзацтың алғашқы сөйлемінде негізгі ойды көрсетіп және оны оданәрі дамытып, мысалдармен/немесе аргументтермен бекітеді және т.б.) Абзацтарсаны пікірлер (идеялар) санымен анықталады. Кіріспе және қорытынды көлемібойынша бірдей болу керек.

Негізгі бөлім көлемі бойынша бірдей абзацтан тұрады, негізгі бөлімніңкөлемі кіріспе мен қорытындының жалпы көлемінен кем болмау керек.

Негізгі бөлімде «ия», «қарсы» деген пікірлер ашылады (онымен келісесізбе, келіспейсіз бе?) немесе жеке пікірі, оны түсіндіру және дәлелдеу, басқапікірлерді түсіндіру мүмкін (2 және одан да көп аргументтер).

Көзқарас дәлелі тарихтан, қазіргі немесе өз өмірінен келтірілгенмысалдар арқылы бекітіледі.

Дәлелдеу кезінде ұғымдық аппаратты (тақырып бойыншатерминологиялық базаларды), әдеби тілді қолдану тиімді.

Өз көзқарасынды білдіруде фразаларды, лексикаларды жәнеграмматикалық синонимдерді қайталап қолданудан бас тарту керек.

56

5. Қoрытындыда тақырыптар мен аргументтердің прoблемалықсипатына автордың көзқарасына шолу беріледі. Қорытындылар нұсқаулардан,бағалаудан, ұсыныстардан құралады.

6. Мәтінің логикалық байланыстарына сөйлемнің ішіне, сонымен қатарсөйлем арасына (біріншіден, екіншіден, осындай сипатта, ғалымдардың,философтардың және т.б. пікірлері бойынша) ерекше назар аудару керек.

Өлшем 1 – сөздің мағыналылығы (коммуникативтік міндеттерді шешу;мәтін көлемін сақтау): мәтіннің берілген коммуникативтік міндеттергесәйкестігі (проблема көрсетілген алғысөзді белгілеу, проблеманы шешуде өзкөзқарасын ұсыну (ұстанымдар, қатынастар); проблемаларды байланыстарда,негіздемелерді және эссе сауалына жауап мәнмәтінінде ғылыми түсініктердіәдепті қолдану арқылы ашу; әлеуметтік-экономикалық шынайылыққа немесежеке басының тәжірибесіне сүйене отыра, өз көзқарасын дәлелдеу; басқа ойдыұсыну және өз келісімін / қарсылығын түсіндіру және дәлелдеу,қорытындыланған тұжырым жазу.

Өлшем 2 – сөздің қисындылығы (мәтін ұйымдастыру): мәтіндіұйымдастырудың жалпы қабылданған ережелерге сәйкестігі (абзацтарға дұрысбөлінуі, баяндаудың қисындылығы, логикалық байланыс құралдарын сауаттыпайдалануы).

Өлшем 3 – сөздің тілдік рәсімділігі (лексиканың қойылғанкоммуникативтік міндеттерге сәйкестігі, сөздік қордың байлығы жәнеәртүрлілігі (синонимия, қайталаудың болмауы), автордың сөз үйлесімділікережелерін сақтауы, сөзді нақты мәнмәтінде қолдануы, айту мақсатына сәйкесграмматикалық құралдарды қолданудың орындылығы, грамматикалыққұралдардың (грамматикалық үйлесімдердің) әр түрлілігі мен дұрысқолданылуы.

Өлшем 4 – стилистикалық, орфографиялық және пунктуациялықсауаттылық.

Бес баллдық жүйе бойынша ең жоғары балл төмендегіше бөлінген: өлшем1 «Сөздің мағыналылығы» – 3 балл; өлшем 2 «Сөздің қисындылығы» – 1 балл,өлшем 3 «Сөздің тілдік рәсімділігі» – 1 балл, Өлшем 4 – «Стилистикалық,орфографиялық және пунктуациялық сауаттылық» – 1 балл. Өлшем1 айқындаушы болып табылады [43].

Егер түлек проблеманы ашпаса және эксперт берілген өлшем бойынша0 балл қойған жағдайда, жауабы одан әрі тексерілмейді. Қалған өлшемдербойынша ашық жауаптың тексеру хаттамасына 0 балл қойылады. Бағалаудасараланған және дараланған тәсілдерді қолдану қажет.

Мұнан бөлек, әрбір бейіндік пән сияқты қазақ / орыс тілінің өзіне тәнкәсіби табыс технологияларының, өмірлік маңызды бағдарлардың аспектілерібар (еңбек ортасымен танысу, кәсіби маңызды тұлғалық қасиеттерді дамыту;оқушылардың жобалық қызметі; олардың пікірталастарға, сөз сайыстарынажәне бейіндік саладағы өз ісінің шеберлерімен болған кездесулерге қатысуы;оқу ортасын, БАҚ-қа сыни көзқарас қалыптастыру; үйірме, студия, практикум,тренинг және т.б. таңдау). Оқушылар үшін әсіресе, мектеп өмірінің шеңберін

57

кеңейтуіне, одан шығуына мүмкіндік беретін, өзіне қандай да бір мамандықты«өлшеу» сияқты стандартты емес жұмыс түрлері ерекше қызық.

(Мысалы, тілші: Сіздерді «Орыс тілі және орыс мәдениетін оқытусаласында оқушылардың құқығын қорғау проблемалары» ғылыми-практикалық конференцияға шақырамын).

Сoнымен, oқушылар жұмысының түрлері мен тәсілдері ретінде конспектжасау, мәтіннің кешенді және аспектілі талдау, ұжымдық және топтықжұмысты ұйымдастыру, рөлдік және іскерлік ойындарына, пікірталастар мен«дөңгелек үстелдерге» қатысу, ақпарат іздестірудің түрлі жолдарын пайдалану(энциклопедиялық және арнайы сөздіктер, кітапханалық және электрондықкаталогтар, Интернет және т.б.), рефераттар жазу, тұсаукесер және семинартүріндегі сабақтарда, мектеп кoнференциясында, жарыстарда хабарламаларжәне баяндамалар жасау және т.б. айтуға болады.

Мұғалім қызметінің әдістері тақырыптар бойынша теориялық жәнепрактикалық материал дайындауға, практикалық сабақтарды ұйымдастыруға,оқушылардың өзіндік оқу және ғылыми-зерттеу жұмысына жетекшілікжүргізуге бағытталған, яғни оқытушы білім алушылардың дербесерекшеліктерін және қызығушылықтарын ескеретін түсіндірме, сол сияқтыэвристикалық әдістерді таңдайды. Практикада белсенді түрде жобалар әдісіқолданылады, ондағы есеп беру формасы қабырға газеті, альбом, плакаттар,тұсаукесер, буклет, энциклопедия, сөздік және т.б. түрінде болады [44].

Әдебиетке бейіндеп оқыту басты екі бағыт бойынша жүргізілуі мүмкін:1) классикалық және қазіргі қазақ/орыс әдебиеті бойынша білімін

тереңдету; қазіргі өнердегі постмодернистік ағымдарды қазақ/орыс әдебиетініңдәстүрлі даму бағыттары аясында және салыстырмалы талдауы; оқушылардыңой-өрісін кеңейту; гуманитарлық білімге қызығушылықтарын арттыру;

2) қазақ / орыс фольклоры – оның тарихы, тұрмыстық заманауи түрлеріменқатар жанр типологиясы туралы біртұтас түсінік қалыптастыру, фольклорлықмәтіндердің салыстырмалы талдау, кәсіби қызметке шығармашылық көзқарасқалыптастыру; өздігімен білім алу қажеттілігін ынталандыру; фольклорист-жинаушының негізгі қасиеттерін қалыптастыру; білім алушыларды зерттеуқызметіне дайындау. Мұнан басқа, білім алушылар классикалық фольклор –халық тарихының ажырамас бөлігі екенін білуі тиіс, фольклор көркем талдауүшін тамаша материал береді.

Әдебиетті, әсіресе қазақ, немесе орыс әдебиетін қазақ-орыс әдебиетаралықбайланыстарды күшейте отыра, ұлттық өзіндік сананы қалыптастырумақсатында оқыту барысында халықтың мәдени мұрасын зерттеудегі жұмыстыбасты назарда ұстау қажет.

Ұлттық тарихи білімді қалыптастыруда рухани құндылықтардың алатынорны ерекше. Ерлік дәстүрін орнықтырған «Ер Тарғын», «Қобыланды»,«Алпамыс» жырлары мен дәстүрлі бесікке салу, үйлену тойы, ұл және қызбаланы тәрбиелеу дәстүрін орнықтырған «Қыз Жібек», «Мақпал», «Бозжігіт»дастандары, қазақтың әдет-ғұрыптары, халықтық ойындары мен мейрамдары,

58

музыка және зерделі сөз өнерлері арқылы бір-бірімен өз үндестіктерін тауыпжатыр, бұл – тарихи білімді дамытудағы ділдік деректің маңызын айғақтайды.

Ұлттық тарихи білімді қалыптастыруға рухани құндылықтардың алатынорны ерекше. Жауынгерлік дәстүрді орнықтырған «Ер Тарғын», «Қобыланды»,«Алпамыс» жырлары мен дәстүрлі үйлену тойы, ұл және қыз баланы тәрбиелеудәстүрін орнықтырған «Қыз Жібек», «Мақпал», «Бозжігіт» дастандарықазақтың еңбек қарекеті, әдет-ғұрыптары, халықтық ойындары менмейрамдары, музыка және зерделі сөз өнерлері арқылы бір-бірімен өзүндестіктерін тауып жатса, бұл – тарихи білімді дамытудағы ділдік деректіңмаңызын айғақтайды.

Дәстүрлі тарихи білімнің қалыптасуына қазақ әдебиетінің деректік рөліықпал етті. Қазақ әдебиетінің тарихи деректік рөлі кеңес дәуірінің өзінде-ақәдебиетші ғалымдар тарапынан дәлелденген. ХХ ғасыр басындағыӘ. Бөкейханов бастаған алаш арыстарынан бері қарай М. Әуезов, С. Мұқанов,Е. Ысмайылов, Б. Кенжебаев, Қ. Жумалив, І. Есенберлиндердің жолынЗ. Ахметов, Р. Бердібаев, З. Қабдолов, С. Қирабаев, С. Қасқабасов,Ш. Елеукенов, Т. Кәкішев, Н. Келімбетов, Т. Ақселеу, Қ. Салғара сияқтыкөрнекті филолог ғалымдар өздерінің іргелі зерттеулері арқылы ұлттықәдебиетпен келген тарихи білімді дамыта білді. Олар ежелгі түркілердің арғыата-тегі саналатын сақтардың батырлық жырлары арасындағы мазмұн, түр,стиль бірлігін тарихи дәстүр жалғастығы тұрғысынан ғылыми негіздедәлелдеді. Сол себепті б.з.б. дәуірлерде шығарылған «Алып Ер Тоңға», «Шубатыр», «Атилла», «Көк бөрі» және «Ергенеқон» дастандары бүгінгі Қазақстантарихының ауызша айтылуындағы дерек көздері болып табылады. Сондай-ақ,аталған тарихи дастандар өзінен кейінгі Түрік қағандығы тұсындағы тарихи«Күлтегін», «Тоныкөк», «Білге Қаған» жырлары ғылымға дейінгі тарихибілімдік жәдігерлердің жазылуына үлгі-өнеге, негіз болды. Түрік қағандығындажазба әдебиет негізіндегі тарихи білім өзінен бұрындағы сақтар менүйсіндердің және ғұндардың ауыз әдебиетіндегі тарихи білім үлгілеріменгенезистік типологиялық дәстүрлік үндестікте дамыды [12].

Тіл мен әдебиетті оқытуда білім алушының қызығушылығын оятатын,оқуға деген мотивациясын тудыратын әдістерді тиімді қолданудың маңызы зор.

Дәріс – әдебиетті оқытудағы жұмыстың классикалық түрі. Алайда бұлкезде ерекшеліктеріне тоқталуға мүмкіндік беретін материалмен еркін жұмысжасау көзделеді, ауызекі сөйлеу екпіні мүмкін, мәтінге қысқа библиографиямен түсіндірме қосуға болады. Түрлі жанрдағы лирикалық, прозалық, драмалықмәтіндерге кешенді немесе аспектілі талдау жұмысын күшейту қажет.

Тілді және әдебиетті oқытудағы практика-бағдарлы жұмыстың бір түрі –жинаушылық түріндегі диалектологиялық және фольклорлық практика (халықшығармашылығы мәтіндерінің жазбасы, осыған байланысты халық өмірініңжағдайлары: тарихи, әлеуметтік, экономикалық, тұрмыстық). Айталық,жергілікті фольклорды жинауды мақсат еткен адам өз іс-әрекетінде ең алдыменхалықтың осы ауылға қоныстанған уақыты мен тарихын, олардың өмірі жәнеонымен байланысты фольклорды анықтауы керек. Халық ауыз әдебиеті

59

шығармасы жазылып жатқан ауыл атауына көңіл аударуы тиіс, осы өңірдеайтылып жүрген топонимикалық аңыздарды пайдалану қажет. Жазу кезіндеосы шығарма ел ішінде қаншалықты танымал екенін (немесе есте сақталған,алайда халықтың қазіргі өміріне кірмейді), қандай жағдайларда және кімменорындалатын көрсету керек. Жинаушы өз зерттеуін жүргізетін жердің халықпоэзиясы мәдениетімен алдын ала танысуы тиіс. Оның (жинаушы) бойындашыдамдылық, сыпайылық, орындаушыларға, әсіресе дарынды жәнеталанттыларға сипаттама беру білігі болуы тиіс.

Халық шығармалары барынша дәл жазылуы тиіс. Әрбір шығарманыңмәтіні орындаушының өз аузынан табиғи жағдайда, орындаушы өзін еркінсезінген, алаңсыз отырған, шығарманы есіне жақсы түсірген кезде жазылуықажет. Жинаушы орындаушыны бөлмей, кедергі келтірместен, естігенін тезжәне дәл жазып алуы қажет. Мәтінді жазу кезінде орындаушы тілініңерекшелігін, ол қайталаған барлық сөздерді, қатарлар мен көріністерді сақтаумаңызды. Халық шығармашылығының

«Шет тілі» бейіндік пәні бастапқы деңгей бағдарламасының жалғасыболуы тиіс. Бейіндік саралау мектепте шет тілін оқытуда тиімділіктіарттырудың бірден-бір әсерлі құралы бола алады. Шет тіліне бейіндеп оқытукурсы бірінші кезекте қоғамдық-гуманитарлық пәндерді тереңдетіп оқытатынсыныптарда білім алушыларға есептелуі қажет, олар шет тілін өздерініңкәсіптік мүдделері тұрғысынан меңгеру мүмкіндігін алады.

Шет тілін бейіндік оқыту мақсаты:– мамандық таңдауға, шет тілін болашақта кәсіби қызметінде практикада

қолдану қажеттілігіне саналы қатынасын тәрбиелеу;– білімнің түрлі, соның ішінде кәсіби маңызды салаларында

оқушылардың жалпымәдени ой өрісін, олардың эрудициясын кеңейту;– білім алушыларда кәсіби қатынасында қажет, қоғамдық- гуманитарлық

ғылымдар, ғылыми дүниетанымын, сонымен бірге тілдік қабілеттер мен сөзмәдениеті саласында еркін зейін, логикалық ес, аналитикалық ой жәнет.б.танымдық процестерді дамыту.

– білім алушыларды мәдениетаралық тілдесуге және ауызша әрі жазбашатүрдегі қарым-қатынасқа қатысуға дайындауда олардың қызығушылықтарымен кәсіби ұмтылысын ескеру (бұл жерде негізінде оқылатын тілдегібейімделмеген әдебиетті оқуға мақсатты нұсқау қалыптастыру маңыздыболып саналады).

Ең бастысы, бұл курс оқушылардың болашақ мамандығына танымдықжәне білімдік қажеттілігін толығымен қанағаттандыратындықтан, оқупроцесінің әрбір оқушы тұлғасын, оның өмірлік тәжірибе, дәлел,қызығушылық, дүниетаным, топтағы статусы, сонымен бірге қабілеттерінжәне тілдік мүмкіндіктерін дамытуына бірізді бағдарлануы маңызды. Оларменқарым-қатынас жасауда дербес ерекшеліктерін ескерудің маңызы зор.

Қарастырылатын курстағы сөйлеу қызметінің басымдығы ретінде оқудыайтуға болады. Ол жалпы білім беретін мектеп жағдайында сөйлеу қызметінің

60

басқа да түрлерін талап етілген деңгейде меңгеруге дейін қалыптастыруынаықпал етеді.

Шет тілін бейіндік оқытуда білім алушыларда оқудың 4 түрін дамытуқажет: толық ақпарат алу (зерттеп оқу), негізгі ақпарат алу (танысып оқу),ішінара ақпарат алу (шолып оқу), түрлі дереккөзінен алынған ақпараттабағдарлану және қажет материалды жылдам іріктеу мақсатындағы (ізденіпоқу). Бұл жағдайда алғашқы, дайындық кезеңінде, оқушыларда оқудың жалпымеханизмі жетілуі, сонымен қатар, кең тараған екі түрі – зерттеп оқу ментанысып оқудың негізі қалануы тиіс, ал екінші, негізгі кезеңде аталған екітүріне шолып оқу мен ізденіп оқу қосылады, бұл орайда, тартылыс орталығыпроцестен оның нәтижесіне ауысады, мысалы зерттеу нәтижесі бойыншаауызша хабарлама немесе реферат дайындау қажет. Соңғы жағдайда оқу іс-әрекеттің басқа түрлерінің (сөздік және сөздік емес) табысты орындалу шартыжәне болашақ маманның осы және өзге бейіндегі еңбек құралы болыптабылады

Мектепте қоғамдық-гуманитарлық бағыт білім мазмұнының осы жәнебасқа компонентіне сүйенеді, сол сияқты сөйлеу қызметінің басқа да басымтүрлерін (яғни, ауызша сөйлеу қатынасының үстемдігі, оқу, жазу және айтуүстемдігі) немесе тіл білімдерін (әлеуметтікмәдени, лингвоелтанушылық,грамматикалық) көрсетуге болады.

Шет тілін бейіндік oқытуда тыңдау және oқу кезінде алынған түрліақпаратты пайдалануға, сoл сияқты іскерлік әңгіме жүргізуде қолданылатынсөздік модельдерге көңіл аудару қажет. Сөздік мoдельдермен жұмысмағыналық блоктар, шағын мәтіндерді, аудиомәтіндерді оқу негізіндежүргізілуі мүмкін. Тіл және әдебиетті бейіндік оқытудағы білім берупроцесінде басым oрынды oқуды мазмұнды және білім алушыныңшығармашылығын дамытуға ықпал ететін, оқытудың дербестенуінайтарлықтай арттыратын ақпараттық-коммуникациялық технологиялар алады.Oлардың көмегімен көрнекіліктің маңызды дидактикалық принципі іскеасырылады. білім беру қызметінде иллюстрацияны, анимацияны, дыбыстыжәне т.б. қолдану күнделікті өмірге АКТ енгізумен байланысты да маңыздыболып отыр [45].

Мұнан өзге, компьютерлік технологияны қолдану зерттеушілік жобаменжұмыс кезінде интернет-кеңістіктің ақпараттық білім беру қорларын тартумақсатында үнемі жаңарып отыратын ақпараттық ортада жұмыс істеу білігінқалыптастыруда қажет.

Жаңа да қызықты жұмыс түрлерінің бірі – бейнешығарма жазу.Кoмпьютермен жұмыс балалардың жoғары қызығушылығын тудырады

және oқуға мотивациясын күшейтеді. Кoмпьютерлік технoлогияларды қoлдануoсыған дейін қолжетімсіз болған заманауи, тың ақпараттар ағынына, білімкөзімен «диалог» жүргізу мүмкіндігіне қол жеткізді. Ал түстің,мультипликацияның, музыканың, дыбыстың, динамикалық модельдердің жәнет.б. үйлесімі оқу ақпаратын алу мүмкіндігін кеңейтеді [46].

61

Сoнымен, «Тіл және әдебиет» білім саласы пәндерін бейіндеп оқытудамұғалімдердің көпжоспарлы міндеттерді шешуі маңызды: ауызша жәнежазбаша сөйлеу білігін дамыту, сөз мәдениетін арттыру, білімді жинақтау жәнетереңдету, өздерінің танымдық қызығушылықтарын қанағаттандыру және қазақ/ орыс тілінен, қазақ / орыс әдебиетінен қосымша дайындық алу; филологиялықпәндерді терең зерттеуге қызыққан әрбір білім алушының білім алу жолынқұру.

Басқаша айтқанда, мектеп бітіруші сынып білім алушылардың арасынанфилологиямен байланысты мамандық таңдауды жоспарлаған оқушылардыңалдын ала кәсіби бағдарлануына жағдай жасау қажет.

2.3 «Адам және қоғам» білім саласы пәндерін оқытудың әдістемелікерекшеліктері

«Адам және қоғам» білім беру саласының басты пәндерінің бірі тарихболып табылады, ол (тарих) негізгі жалпы білім беретін мектептердің барлықтарихи-гуманитарлық және қоғамтану курстарының негізін құрайды. Ұлттықсана мен адамгершілік-этикалық нормаларды қалыптастыра отырып, тарих оқупәндерін оқытуда дүние танымдық негізі болып табылады.

Тарихтан білім беру тарихи оқиғалар туралы білімді жүйелейді,адамзаттың тарихи өзара іс-әрекет формаларын оқу және талқылау кезіндеоқушылардың әлеуметтік тәжірибесін байытады, оқушылар азаматтыққұқықтары мен міндеттерін түсінеді, тарихи сананы, сын тұрғысынан ойлауоқушылардың негізгі білімі, білігі, дағдысы мен құзыреттіліктерін дамытадыжәне қалыптастырады.

Қазақстан тарихы – Қазақстан территориясындағы ежелгі дәуірден қазіргіуақытқа дейінгі адамзат қоғамының даму процесі, оны құрайтын өзарабайланыс және өзара даму элементтері туралы білім мазмұнын жүйелейді.

Тарихи білім тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, оны тәуелсізбағалау, сонымен қатар басқалардың пікірін сыйлауға ықпал етеді.

Бұл пәндер тұлғада қазіргі қоғамға тән маңызды құндылықтарға, ойлаукеңдігін және дүниетанымын, толеранттық, азаматтық сенімділік,шығармашылық ойлауға тәрбиелейді.

Нәтижесінде тарихи білім жастарды қазіргі әлемдегі толық қарама-қайшылыққа өз бетінше өмір сүруге дайындайды, адамдар арасындағы өзаратүсіністік үшін ыңғайлы жағдай жасайды, әр түрлі мәдени, этникалық,лингвистикалық және діни дәстүрлер адамға белгілі бір елдің ғана өкілі емесекендігін сезінуге көмектеседі.

Oқушылардың тарихи фактілер мен тарихи процестерді тануындабейнелік (және пәндік) көрнекіліктер ақпаратты берудегі құрал болыптабылады.

Oқытуда көрнекіліктер маңызды рөл атқарады. Табиғат және адамзатқоғамы туралы пәндерде көрініс тапқан. Oсыған байланысты танымдыққызмет тиімді болып табылады. Бейнелік көріністер оқушылардышынайылыққа жақындатады, барлық уақытта оны сезуге мүмкіндік береді.

62

Мектептегі қоғамтану мазмұнына келесі ғылымдардың негіздері:философия, экономикалық теория, саясаттану, құқықтану, әлеуметтану жәнет.б. енеді, адам және қоғам туралы толық ғылыми білім береді.

Тoталитарлық қоғам жүйесі жағдайында бұл ғылымдар мектептеоқытылған жоқ. Тарихты оқыту тұлғаның жетістікпен әлеуметтенуі үшін қажет.Тарихтан тыс түсінікпен халықтардың мәдени дәстүрлерін түсіну мүмкін емес.

Бұл пәндердердің ішінде әлеуметтік мәдениеттің орны ерекше, олоқушылардың ойына, сезіміне, қиялына ықпал етеді.

Аталған білім саласының пәндері ойлау жүйесін қалыптастырады, адамғатарихи кеңістікте еркін алға жылжуға мүмкіндік беріп, тарихи тәжірибебілімімен қаруландырады, нәтижесінде қазіргі саяси-әлеуметтік процестердідұрыс бағалауға мүмкіндік береді.

Бейнелік көрнекілік қоғамның материалдық өмірі туралы: еңбекқұралдары, үй, киім, қару-жарақ, өндірістік процестер туралы білімдінығайтады. Оны қолдану «тарихты жаңғыртуға», заманауи уақыттағы жәнеөткенді ұмытпауға жағдай жасайды. Бейнелік көрнекілік архитектуралық жәнебейнелеу өнерінің ескерткіштері туралы білімді қалыптастырады, тарихиқайраткерлер туралы және түрлі кезеңдердің қоғамдық бөліктері туралыұғымды қалыптастырады. Тарихты оқыту әдісінде ортақ пікір жоқ. Бар әдістерА.А. Вагинде жақсы көрсетілген.

Екі томдық оқыту әдістерінде оқытудың әдістері туралы тараукөрсетілмеген. И.Я. Лернер тарихты оқыту әдістерін жүйелеуге тырысқан.

Oл oқытудың әдісі ретінде мұғалім мен оқушы арасындағы біріккенқызметті ұсынады.Сондықтан да әрбір әдіс оқытушылық және оқу қызметін біруақытта көрсетеді. Оқу – бәрінен бұрын танымдық қызмет, білімді игерупроцесін қарастырады. Әдістер олардың ерекшеліктеріне байланыстысипатталады [47].

Білімді қалыптастырудың бастапқы деңгейіне ақпаратты игерудетүсіндіру-иллюстративтік әдістері сәйкес келеді. Оның мәні әр түрлі құрал жәнетәсілмен оқушыларға дайын ақпаратты саналы қабылдауды ұйымдастырументүсіндіріледі. Ақпаратты ауызша баяндау мен деректік және көркем мәтіндердіұсынуда көрнекіліктер пайдалану маңызды. Сонымен қатар мұғалім ауызшасөзбен, жазбаша мәтінмен, видео, материалдық-рухани мәдениеттің немесеоларды макетте, көшірмелерде және символикалық көрнекіліктерде қолданады.Білім алушылардың азаматтық құзыреттілігін қалыптастыру «Адам жәнеқұқық» білім беру саласы арқылы жүзеге асады. «Адам және құқық» пәндеріноқыту кезінде дөңгелек үстелдер, дебаттар, қоғамдық маңызы бар проблемаларбойынша сыныптарда пікірталастар өткізуге болады.

Мысалы, «Адамзаттың жер бетінен жойылуы: одан әрі қалай өмірсүреміз?»;

«Әскери қызмет: Бізге қандай армия қажет?»; «Бүгінгі терроризм жәнеэкстремизм: адамзат проблемасы», «Жұмыссыздық: Жаңа жұмыс орындарынқалай ашуға болады?», «Балалар қылмысы: шығу жолдары» және т.б. Бұл білім

63

алушыларды саналылыққа, жауапкершілікке, патриотизмге тәрбиелеугемүмкіндік береді.

Аталған пән аясында білім алушыларға әр түрлі күнделікті өмірдегіәлеуметтік проблемалар бойынша міндеттерді шешуді ұсынуға болады.

Мысалы, әлеуметтік рөлдер «Ата-ана – бала», «Сатушы – сатып алушы»,«Бастық – қол астындағылар» және т.б.

Тарих және қоғамтану пәндерін оқытуда «Мен – Қазақстан азаматымын»азаматтық форумдар өткізуге болады. Өлкенің мәдени-тарихи мұрасын оқытуарқылы патриоттық сезімге тәрбиелеу мақсатында өткізілетін форумныңмаңызы зор. Сонымен қатар, форумдар білім алушылардың әлеуметтікбелсенділігін дамытудағы лидерлік сапаларын дамытуға ықпал етеді. Бұндайфорумдар қоғамдағы дау-жанжалдарды болдырмауға, өзін жетілдіру мендамытуға мүмкіндік береді.

Қазіргі таңдағы гуманитарлық және қоғамдық ғылым салаларыныңзерттеушілеріне тән процесс – тарихи сана қалыптастыруды ұлттықдәстүрлерден іздеу болып табылады. Қ.А. Есімов («Қазақстан тарихыныңдеректануы» – 1999 ж.), Л. Жүсіпова, Е.Қ. Жүсіпов, З.Е. Елешова,Г. Жүгенбаева сияқты тарихшылар өз зерттеулерінде ауыз әдебиетінің тарихидерек көзі болатын рөлін мойындауға шақырса, Ж. Тілепов, Ә. Тарақов сияқтыәдебиетшілер тарихи шындықтарды әдебиеттен де қиналмай табуға болатынынзерттеді. Сол сияқты Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, Қ. Қожахметова, С. Ұзақбаевасияқты этнопсихология мен этнопедагогиканың мамандары білімдік ой-санадағы ұлттық тәрбиенің рөлін көтеріп, тарихи сана қалыптастыруға өзүлестерін қосып келеді. Ал, философтар А. Қасабек, М.С. Орынбеков,Д. Кішібеков, Ж. Алтаев, А. Айталы, Ғ. Есім т.б. қазақ философиясын қоғамдықсананың басқа да түрлерімен тығыз байланыстыра қарайды. Бұл процестерұлттық тарихи білімнің ғылыми-теориялық мәселелерін анықтауды жеңілдетедіжәне болашақта тарихи білім мәселесін зерттеудегі гуманитарлық жәнеқоғамдық ғылымдардың бірлігін қажетсінеді.

Төл тарихымыздың жан-жақты терең зерттелмеген дәуірлері менкезеңдерін тарихнамалық зерттеулердің объектісіне айналдырып, бұрынғыантогонистік қарама-қайшылық, бір-біріне қарама-қарсы тұруконцепциясының, «халықтар, өркениеттердің, елдердің, аймақтардың достыққарым-қатынасы» тұжырымдамасына орын беруін принципке айналдыруХХ ғасырдың 60-90 жылдары қазақ әдебиетіндегі ұлттық тарихи тақырып,отандық тарихи ойдың бағытына әсер етіп, оның бостандық идеясын көтеруінемұрындық болды [11]. Бұл тұрғыда І. Есемберлиннің («Қаһар», «Алмасқылыш», «Жанталас», «Алтын Орда»), Ш. Мұртазаның («Қызыл жебе»),М. Мағауиннің («Аласапыран»), О. Сүлейменовтың («АЗиЯ»), Ә. Кекілбаевтың(«Үркер», «Елең-алаң»), Ә. Әлімжановтың («Жаушы», «Ұстаздың оралуы»,«Махамбеттің жебесі»), С. Жүнісовтың («Ақан сері»), С. Сматаевтың («Елім-ай») тарихи романдары қазақ әдебиетінің ғана емес, қазақ тарихының дадерегіне айналды. Сол сияқты, Б. Соқпақбаевтың, Қ. Жұмәділовтың,

64

Т. Тоқтаровтың, Ә. Таразидің, Т. Қаупынбаевтың, Б. Нұржекеұлының,Ж. Тұрлыбайұлының т.б. жаңа романдары тарихи деректер негізінде жазылған.

Ұлтты сүю – ұлтшылдық емес (Бауыржан Момышұлы). Сондықтанұлтжанды адам – өз ұлтының тегі мен тарихын, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін,ділін, тілі мен дінін ардақтап, өмірінің соңына дейін қастерлей білетін адам.Бұның бәрі, негізінен, адамға ұлттық тарихи білім арқылы қалыптасатынқұндылық болып табылады.

Пікірсайыс – танымдық интерактивті тиімді әдіс, шындықты табу; белгілібір мәселені ұжым болып талқылауға, проблемалар шығармашылықтыынталандыруға, диагностика, тренинг өткізіп оқытуға мүмкіндік береді.

Пікірсайыс түрлері: пікірталас, конференция, баспасөздегі, радиодағыпікірталас

Дебаттар – ереже бойынша өткізілетін интеллектуалдық ойын. Дебаттыңмағынасы – өз көзқарасына сүйене отырып, аргументті ұсыну жолымен, өзініңдұрыстығын дәлелдей отыра, төрешілер мен көрерменді өз көзқарасынаиландырады. Пікірсайысты аргументпен жүргізу икемділікті, логикалықойлауды, шешендік қабілетті дамытуға, интеллектуалды даму үшін жағдайжасайды, тұлғаның белсенді азаматтық бағытын қалыптастыруға мүмкіндікбереді [48].

Бейіндік oқыту жағдайында тарихты оқыту кезінде білім алушыларөлкетану бойынша Интернеттің білім секторында ғылыми-зерттеу жұмыстарынкүшейте алады. Oқу процесінде, сoның ішінде бейіндік oқытуда әлемдікғылыми-білім және ақпараттық интернет-ресурстар маңызды рөл атқарады.Қазіргі ақпарат oртасында жұмыс дағдыларын қалыптастыру креативтіккөзқарастарды күшейтуге мүмкіндік беріп, Интернетте тарихи-өлкетану зерттеужұмыстарымен айналысуына, білім алушылардың өздігінен жұмыс жасауынажағдай жасалады. Қазіргі уақытта Интернет-кеңістігінде ғылыми-білім беретінэлектронды кітапханалар тарихи-өлкетану жоспарындағы құжаттартоптамалары жеткілікті. Бірақ та көптеген ресурстар білім беру порталдарыныңкөптігіне қарамастан, тақырыптық материалдарға қол жеткізуге толықмүмкіндік туғызбайды, сондықтан да білім алушылар өз міндетін бірденорындай алмайды. Интернеттегі тарих, археология және өлкетануматериалдары бойынша жобалардың авторлары энтузиастар болып табылады.Oсы материалдарды тoлығымен ғылыми және білім беру мақсатындақолданудың бірқатар кемшіліктері бар: бірыңғай тұжырымдамалық көзқарастармен мәтіндік базалардың жеткіліксіздігі (еркін тақырыпта жазылған деректер,қажетті библиографиялық ақпараттар, анықтама беретін мәліметтердің жәнет.б. тапшылығы).

Oсыған байланысты сабақтарда Интернеттің түрлі білім беруресурстарын салыстыру және талдау жолымен өткен тарихты саралай отырыпбілім алушылармен бірге тарихшының шығармашылық моделін құрастыруғаболады.

65

2.4 Бейіндік оқытуды жүзеге асырудағы қолданбалы курстардыңәдістемелік ерешеліктері

Қазіргі уақытта жоғары сыныпта бейіндік оқытуға көшуге байланыстыоқушылардың өзіндік әлеуетін анықтау проблемасының өзектілігі артып келеді.Бейіндік оқыту білім беру саласындағы маңызды бағыт ретінде педагогикалықғылым мен тәжірибеде оқушылардың әрі қарай оқуын таңдауға ықпал етеді.Сoндықтан жоғары сыныптарда бiлiм мазмұнын бағдарлы саралауға жәнеоқушыларды кәсіби бағдарлауға ықпал ететін оқу жоспарының вариативтікомпонент оқу курстарының маңызы ерекше. Білім мазмұнының вариативтібөлігі есебінен оқушылардың сұраныстары, аймақтың, мектептіңерекшеліктері жүзеге асырылады. Демократияландыру тұрғысынан бұл әрмектептің өзінің ерекшелігіне және аймақтың талаптарына сәйкес өзбағдарын таңдау мүмкіндігін білдіреді. Оқу жоспарының вариативтікомпонентінің ұсынылуы мектеп әкімшілігінен, әдіскерлерден,мұғалімдерден оқушыларды кәсіби бағдарлау үшін оны ұтымды пайдаланужолдарын қарастыруды талап етеді.

Педагогика ғылымында «элективті курс», «таңдау бойынша курс»,«қолданбалы курс», В.В. Краевский, В.С. Леднев, И.Я. Лернер, М.Н.Скаткин,В.П.Беспалько, И.И.Логвинов және т.б. еңбектерінде қарастырылған түсініктерпайдаланылады.

Элективті оқу пәндері – білім беру ұйымдарының компоненттеріненоқушылардың таңдауы бойынша жүргізілетін міндетті оқу пәндері:

1) Ұлттық бірыңғай тестілеуді тапсыру үшін қосымша дайындық алужәне бейіндік деңгейдегі аралас оқу пәндерін зерделеу, базалық оқу пәндердіңбірінің мазмұнын дамытуға мүмкіндік береді;

2) «қондырғы» бейіндік оқу пәнінің қосымша бейіндік оқу пәндерініңтүрілерін толықтай тереңдетіп оқыту;

3) адамзат іс-әрекетінің түрлі саласындағы оқушылардың танымдыққызуғушылығын қанағаттандыру.

Элективті курс грек тілінен аударғанда «арнаулы, таңдаулы» дегендібілдіреді [49]. Элективті курстар жоғары сыныптағы бейіндік оқытудыңқұрамына кіретін, мектеп компонентінің оқу жоспарының есебінен жүзегеасырылатын және орындалатын екі курс: негізгі бейіндік пәндерді оқу кезіндегікөмекші және арнаулы, жеке білім беру траекториясын құру үдерісі.

Таңдау бойынша міндетті пәндер оқушылар үшін қатысу міндетті.Берілген кoмпонент білім беру мазмұнының вариативті элементіменқарастырылып, мектеп өздігінен ұйымдастырады. Міндетті пәндер«толықтыру» қызметін орындап, «өзге» бағыттағы мазмұн есебінен білім берудітолықтырады. Oқушылар басқа бағыттағы жалпы білім беретін бейіндікпәндердің тізімінен екі оқу пәнін таңдау мүмкіндігін алады.

Таңдау бoйынша курстар оқу жoспарының оқушы компонентінің есебіненіске асырылады және екі міндетті орындайды. Біріншісі – жалпы білім беретінбейіндік пәндердің қолданбалы сипатын қамтамасыз ету. Екінші міндет –

66

оқушылардың жеке қызығушылығын қанағаттандыру бойынша таңдаған бейіншеңберінде білім беру мазмұнын іске асыруды қамтамасыз ету.

Таңдалатын курстар – мектептiң жоғары буынындағы оқыту бағдарыныңқұрамына енетiн, ата-аналарының келiсiмiмен оқушылардың өздерi таңдапоқитын курстар. Таңдалатын курстар үш мiндет атқарады: бағдарлы курстыңмазмұнын толықтырады; базистiк курстардың бiрiнiң мазмұнын жетiлдiредi;жекелеген оқушының өзi таңдап алған бағдардағы қызметi шеңберiнен шығыпкететiн танымдық қызығушылығын қанағаттандырады. Бағдардың құрамындатаңдауға ұсынылатын курстардың саны оқушылар мiндеттi түрде таңдап алуғатиiс курстардың санынан артық болуы керек. Оқушылар таңдауы үшiн мектепбазалық және бағдарлы курстардың түрлi нұсқаларын ұйымдастырады.

Оқушылардың өздері оқу бағытын демократиялық анықтаужағдайындағы нақты тәжірибеде оқу бағдарын кездейсоқ (ата-аналардыңталабы, жолдастарымен бірге болуға талпыныс, беделді жоғары оқу орнынатүсуге бағытталуы және т.б.) таңдап алатын жағдайлар кездеседі.Оқушылардыңоқуға қызығуы орнықты емес. Кейбір оқушылар оларды бағдарлы сыныптарғақабылдау кезінде, жалпы алғанда өздерінің ниеттерін байқатқандықтарымен(таңдап алған пәндік білім саласында жақсы дайындығы болуы) ары қарай бұлсыныпта оқу барысында қанағаттанбаушылық, оқу жүктемесінің артуын сезінуінәтижесінде оқу бағдарын ауыстыруға ниет білдіреді. Бұл оқушылардың оқумүдделерінің орнықты еместігін және өзгермелі екендігін көрсетеді, тек уақытпен педагогикалық жағдайлар ғана олардың орнықтылығын тексеругемүмкіндік туғызады.

Кәсіби бағдар мәселесі жеке адам үшін де, жалпы алғанда, қоғам үшін демаңызды болып табылады. Қазіргі нарықтық қатынас заманы адамның үздіксізкәсіби жетілуін талап ететін бәсекелестік жағдайына қойып отыр. Оның үстінекәсіби бағдар мамандық таңдауға ғана емес, сондай-ақ адамның мамандығынжетістікпен өзгерте алуына, өзгермелі өмір жағдайлары мен кәсіби қызметкебейімделе алуына себептесуі тиіс. Адам өмірге шығармашылық тұрғыданқараған жағдайда ғана оның мәні оған жаңа қырынан танылып, өзіндіканықтала алатын толыққанды субъектіге айналады.

Өзіндік анықталуды күрделі, әрі өзін-өзі ұйымдастырушы жүйедеқұрылымды жасаушы ретінде қарастыру, кәсіби бағдарда синергетикалықтұрғыдан қарау арқылы төмендегі құрылымдық блоктарды көрсетуге болады:

кәсіби өзіндік анықталу; таңдаудың объективті және субъективті кеңістігі; кәсіби бағдар әдістері.Осылай, жоғары сынып оқушылары өздерінің қызығушылығына,

қабiлеттілігіне сәйкес таңдап алатын вариативті компоненттің (қолданбалы,таңдау) курстары олардың өз бетінше білім ала білуіне, игерген білімдерін жаңажағдайларда қолдана алуларына, шығармашылық іс-әрекет тәжірибесімен,мектептен кейінгі білімін жалғастыру үшін қажет түйінді құзырларменқарулануына ықпал ететін болады [50].

67

Бұл міндеттерді атқару үшін қолданбалы (таңдау) курстар бейіндіккурстардың мазмұнын қайталамауы тиіс. Сондықтан қолданбалы курстарғаматериалдарды таңдай отырып, қолданбалы курс бағдарламаларыныңавторлары «Бұл қолданбалы курс несімен оқушыға пайдалы болады және онықызықтыруы мүмкін?» деген сұраққа жауап іздеуі қажет. Курсты оқытумақсаттары курс не үшін оқылады, білім беру процесі субъектілерінің қандайқажеттіліктерін қанағаттандырады сияқты мұғалімдерге де, оқушыларға датүсінікті болатын терминдермен тұжырымдалғаны орынды болады.

Қoлданбалы курс мазмұнын таңдап алу мақсаттарына тоқталайық,өйткені мақсат оқу-тәрбие процесінің барлық компоненттерiн бірыңғай жүйегебайланыстыратын дидактикалық категория болып табылады. Бағдарлы оқытужағдайындағы вариативті компонент оқу курстарын оқыту мақсаттарықарастырылатын ғылым саласының мәні ескеріле отырып сипаттамалық түрдеберілгені, ал oқу материалы деңгейіндегі мақсаттар оқытудан күтілетіннәтижелер түрінде сипатталғаны орынды деп есептейміз. Қолданбалы курстыоқытудың мақсаттары, біріншіден, жоғары сынып оқушыларын кәсібибағдарлау, екіншіден, олардағы қалыптасқан білімдері мен түсініктерінәлемнің біртұтас жүйесіне интеграциялау, үшіншіден, бағдарлы пәндердіоқытудың тиімділігін арттыру және негізгі пәндік және қолданбалы курстарарасындағы сабақтастықты орнықтыру болып табылады. Бұл мақсаттардан,мысалы, келесі нақты міндеттер туындайды:

1) мұғалім үшін – ұсынылатын курстың мазмұндық аяларын және нақтысыныпқа қатысты оқытудан күтілетін нәтижелерді анықтау;

2) оқушы үшін – әр түрлі ақпарат көздерінен арнайы мәліметті ала білужәне оны жүйелей алу.

Қолданбалы курстардың мазмұны күтілетін нәтижелер тұрғысынан дұрыстаңдалып алынған жағдайда оқыту процесін іс-әрекеттік және тұлғалық-бағдарлы тұрғыдан қарау жүзеге асырылатын болады. Сондай-ақ зерттеушіліксипаттағы мұндай курстарды оқыту оқушылардың өз бетінше білім ала білуіне,игерген білімдерін жаңа жағдайларға қолдана алуларына, шығармашылық іс-әрекет тәжірибесімен, мектептен кейінгі білімін жалғастыру үшін қажет түйіндіқұзырлармен қарулануына ықпал ететін болады.

Сонымен, қолданбалы курстарды оқыту мақсаттары оқытуды даралауғажәне оқушыларды әлеуметтендіруге, олардың болашақ кәсіби қызмет аясынсаналы әрі жауапты таңдап алуға бағыттау болып табылады. Мақсаттар келесіміндеттерге бөлінуі мүмкін және олар:

– оқушылардың оқу мүмкіндіктеріне сүйене отырып, олардың танымдықмүмкіндіктерін дамытуы;

–оқу курсының практикалық бағытталғандығын сақтай отырып,зерделенетін материалдың өмірмен байланыстырылуы;

– қолданбалы курс бағдарламасының білім берудің келесі деңгейлеріндегіоқыту мазмұнымен сабақтастықты ескеруі;

– жоғары сынып оқушыларының іргелес пәндер үшін жалпы болыптабылатын қарапайым біліктіліктермен қарулануын қамтамасыз етуі тиіс.

68

Әрбір мақсаттың өзара байланысы мен өзара кірігуі вариативтікомпоненттің білім мазмұны мен құрамын қалыптастырады. Жоғарысыныптардағы қолданбалы курс мазмұнын мақсатты толтыру:

– қазіргі кездегі түйінді проблемаларды зерделеу;– болашақ кәсіби қызметке бағдарлану;– танымдық, ұйымдастырушылық дағдыларды жетілдіру;– базалық білім мазмұнын толықтыру және жетілдіру;– бағдарлы пәндер бойынша оқытуда жіберілген кемшіліктерді

компенсациялау арқылы жүзеге асады.Вариативті компоненттің оқу курстарын оқыту мақсаттары мен

міндеттерін теориялық тұрғыдан негіздеу бағдарлы саралау жағдайындағыоның мазмұнын таңдап алу үшін қажет негізгі принциптер мен өлшемдердіайқындап алуға мүмкіндік туғызды.

Қолданбалы курстың мазмұнын таңдап алуда Ю.К. Бабанскийтұжырымдаған жалпыдидактикалық өлшемдердің мәнділігін бағалай отырып,бағдарлы оқытудың ерекшелігі тұрғысынан оларды жеткіліксіз деп есептейміз,сондықтан оларды бағдарлы саралаудың мәнділігін айқындайтын өлшемдерментолықтыру қажет [51]:

1. Оқушылардың зерделенетін материалға қызығушылық таныту өлшемі.Сондықтан оқушылардың таңдап алған бағдарға ынталануын қолдап отыруқажет.

2. Білім мазмұнының әлеуметтік мәнділік өлшемі. Қолданбалы курсоқушылардың проблемаларды шешу және ақпараттық сияқты құзыреттіліктердіқалыптастыру мақсатын көздейді.

3. Білім мазмұнының қолданбалы-бағыттық өлшемі. Бұл өлшем сабақтаоқушылардың өзіндік, практикалық жұмысына арналған мазмұн ауқымынарттыруды негіздейді. Оқу материалы әр түрлі аспектілердегі оқушылардыңқұзыреттіліктерін қалыптастыратын біліктіліктер мен дағдыларды практикалықтұрғыдан шыңдауды ұйымдастырады, сондықтан оқу материалының іс-әрекеттік сипаты болуы тиіс.

4. Мамандыққа бағдарлану өлшемі. Бұл өлшем болашақ кәсіби қызметтуралы қарапайым түсінікті қалыптастыру үшін негіз болып табылатынмазмұнды таңдауды талап етеді.

5. Таңдап алған пән бойынша мемлекеттік стандарт мазмұнына сәйкескелу өлшемі. Қолданбалы курс мазмұны таңдап алған оқыту бағдарына сәйкескелуі тиіс. Осыған байланысты мазмұнды таңдап алу бағдарлы пәнді тереңдетунемесе кеңейту тұрғысынан жүзеге асырылады, ал бұл өз кезегінде бағдарқұрылымындағы вариативті компонент оқу курсының орнын анықтауды талапетеді.

Бейіндік оқытудағы қолданбалы курстың мазмұнын таңдап алуда білімніңфункционалдық толықтығы басты талаптардың қатарына жатады. Бұл талапқасәйкес келу білім мазмұнын кеңейту немесе тереңдету арқылы курстымамандық дүниесіне бағыттау ретінде түрлендіруге мүмкіндік береді. Педагог-практиктердің білім мазмұнын таңдап алудың жоғарыда аталған өлшемдерін

69

білу оларға ең маңызды, бастыны ой елегінен өткізе отырып, оқушыларғакөрсете алады.

Бұл көрсетілген өлшемдер оқу курсының мазмұнын таңдап алудыңпринциптері сияқты бір-бірімен байланысқан; бірқатар жағдайларда бір ғанаөлшемнің өзі әр түрлі принциптердің жүзеге асуында қолданылады.Қарастырылған өлшемдер бірін-бірі толықтыру және курс мазмұнын таңдап алукезінде олардың барлығын ескеру қажеттігін атап өтеміз. Қарастырылыпотырған проблема ауқымында қолданбалы курс мазмұнын анықтаудақолданбалы-бағыттық және білім беру стандартына сәйкес келу өлшемдеріжетекші болып табылады.

Оқушылардың қабілеттілігін, мүдделерін және кәсіби ниеттерін ескеруарқылы бұл өлшемдердің жүзеге асуы вариативті компонент оқу курсыныңмазмұнын түзуге мүмкіндік береді.

Қолданбалы курстың жетекші құраушысы – оқушылардыңшығармашылық іс-әрекет тәжірибесі болуы тиіс, өйткені жеке тұлғаныңтәжірибемен қарулануы арқылы дүние объектілеріне, оның ішіндемамандықтар дүниесіне деген құндылық қатынастары дамиды.

Эмоционалды-құндылық қатынас оқушылардың қандай да бірпроблемалар мен міндеттерді шешуге қатынасын анықтайды. Сондықтанвариативті компонент оқу курстарын танымдық іс-әрекеттегі келесі біліктердібөлу негізінде құру керек:

– оқу пәні бойынша білімдерін ескере отырып, стандартты емес есептердішығара алу білігі (шығармашылық біліктер);

– оқу жұмысының жалпы тәсілдерін жүзеге асыра алу білігі (жалпыбіліктер).

Қолданбалы курстар танымдық және практикалық іс-әрекеттің жаңатүрлерін қалыптастыруға бағытталғандығын ескере отырып, қолданбалыкурстарды құру кезінде келесі тәсілдер негізге алынуы мүмкін:

– жүйелілік тұрғыдан қарау оқушы тұлғасының жүйелі дамуы ретінде оқукурстарының мазмұнын ашуға мүмкіндік береді;

– әдіснамалық тұрғыдан қарау ерекшелігі тарихи-ғылыми материалдакөрініс табатын танымның ғылыми әдісіне негізделеді. Бұл тұрғыдан құрылғанкурсты зерделеудің басты мақсаты – ғылыми таным әдістерімен таныстыру,қайсы бір зерттеушілік біліктіліктермен қарулану;

– іс-әрекеттік тұрғыдан қарау қандай да бір бағдарды табысты игеругеүшін қажет іс-әрекет тәсілдерімен таныстыруды көздейді.

– құзырлылық тұрғыдан қарау тәжірибеде өмірлік маңызды мәселелердішешуге оқушыларды бағыттауды ескереді.

Білім беру процесінің вариативтілігі жағдайында алдыңғы орынғабағдарлы оқытудың мәнін айқындайтын вариативтілік принципі, оқытудыңөнімділігі принципі, оқытудың мазмұндық және процессуалдықкомпоненттерінің бірлігі принципі шығады деп есептеуімізге болады.

Жалпы орта бiлiм берудiң мазмұны теориясында «бiлiм мазмұнын таңдапалу көздері» ұғымы қарастырылады [53]. Осы негізде біз вариативті

70

компоненттің білім мазмұнын қалыптастырудың көздері ретінде мазмұнықандай да бір аспектіде білім мазмұны болып табылатын объектілер менжағдаяттарды атаймыз. Оған бағдарлы оқытудың мәнін анықтайтын біліммазмұнын таңдап алу көздері:

– ғылымның пәндік саласының проблемалары;– таңдап алған бағдардың ерекшелігін анықтайтын мәтіндер;– таңдап алған бағдарға сәйкес келетін кәсіби іс-әрекеттің түрлері;– бағдарға сәйкес келетін бейне, аудио материалдар жатады.Сонымен, курс мазмұны белгілі бір факторларды және оқу материалын

таңдап алудың сәйкес принциптері мен өлшемдерін ескере отырып, ақпараткөздерінен таңдап алынады. Тек сондай жағдайда ғана оқыту мақсаттарына,оқушылардың танымдық мүмкіндіктеріне, олардың қабілеттіліктері менмүдделеріне сәйкес келетін мазмұнды таңдап алуға болады.

Oқушылардың шығармашылық іс-әрекет тәжірибесін қалыптастырумүмкіндігі әрбір оқу пәнінде қарастырылады. Сoндықтан, қай білім саласыболса да кез-келген қолданбалы курстың мазмұны арқылы оқушылардыңшығармашылық іс-әрекет тәжірибесін дамыту мүмкін деген қорытындығакелуге болады. Шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі келесі іс-әрекеттердіқамтиды: алдыңғы игерілген білім мен біліктіліктерді өз бетінше қолдана алу,дәстүрлі жағдаяттардағы проблеманы, нысандардың жаңа функциясын,зерделенетін нысанның құрылымын, жаңа қызметін, проблеманы шешужолдарын байқай алу және т.б.

Демек, оқушылардың шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі қолданбалыкурс мазмұнының жетекші құраушысы болып табылады, өйткені тұлғаныңтәжірибемен қарулануы арқылы қоршаған дүние нысандарына деген құндылыққатынастың дамуы жүзеге асады.

Oқушылардың өздері oқу бағытын демократиялық анықтаужағдайындағы нақты тәжірибеде oқу бағдарын кездейсоқ (ата-аналардыңталабы, жолдастарымен бірге болуға талпынысы, беделді жоғары оқу орнынатүсуге бағытталуы және т.б.) таңдап алатын жағдайлар кездеседі.Оқушылардыңоқуға қызығуы орнықты емес. Кейбір оқушылар оларды бағдарлы сыныптарғақабылдау кезінде, жалпы алғанда өздерінің ниеттерін байқатқандықтарымен(таңдап алған пәндік білім саласында жақсы дайындығы болуы) ары қарай бұлсыныпта оқу барысында қанағаттанбаушылық, оқу жүктемесінің артуын сезінуінәтижесінде оқу бағдарын ауыстыруға ниет білдіреді. Бұл оқушылардың оқумүдделерінің орнықты еместігін және өзгермелі екендігін көрсетеді, тек уақытпен педагогикалық жағдайлар ғана олардың орнықтылығын тексеругемүмкіндік туғызады [13].

Бейіндік оқытуды жүзеге асырудың базалық құралы оқу жоспары екендігібелгілі. Оларға арнаулы жүйе мен элективті курстар жүргізу үшін бейіндікқоғамдық-гуманитарлық бағытындағы сыныптарға сағат бөлу қажеттігіайқындалады. Бұл курс:

оқушыларға: мектеп бітіргеннен кейін өмір жолын саналы түрдетаңдауға дайындалуға; мұғалімдер мен бірге шығармашылық және ғылыми

71

зерттеу жұмыстарына қатысуға; мұғалімдермен және басқа құзыретті адамдармен тұлғалық қатынасты ұйымдастыруға; жеке білім алу сұраныстарын ескереотырып тереңдете оқу пәнін таңдау; жоғары оқу орнына түсуге мақсаттыбағытта дайындалу;

педагогтарға: өзінің кәсіби және шығармашылық әлеуетін жүзегеасыру; біріккен жалпы ортақ таңдалған пәнге аз қамтылған жоғары сыныптоптарымен айналысу; сабақ өткізудің дәстүрлі емес түрін пайдалану:экскурсиялар, тәжірибелі-экспериментті жұмыстар және т.б.; авторлық оқубағдарламаларын жасау, бағдарлама, құрал, және т.б. [20].

Таңдау бойынша курстың негізгі қызметі – кәсіби бағдарлану. Осығанбайланысты осындай курстардың саны мүмкіндігінше әжептәуір болуы тиіс.Олар қысқа мерзімді және ретті сипаттағы, өзінің тумысына қарай оқу модулыболып саналады. Таңдау бойынша курсты бейіндік оқытуға көшу кезіндебіртіндеп енгізу қажет. Бейіндік оқытуға көшу кезіндегі мектептіңқиындықтары білім беру ұйымының компонентінен оқушылардың таңдауыбойынша міндетті курстардың қатарындағы элективтік курсты таңдау болуымүмкін. Элективті курс негізгі үш қызметті атқарады. Олардың бірі стандарттыдеңгейдегі бейіндік пәндерді оқуды «қолдау». Басқасы – оқытуды ішкі бейіндікмамандандыру үшін қызмет етеді. Үшіншісі – түрлі қызмет ету саласы менбілім беру саласындағы оқушылардың танымдық қызығушылықтарынқанағаттандыруға қабілеттендіру. [53].

Білім беру бағдарламаларында сондай-ақ, шығармашылық қызмет үшінжағдай жасауға назар аудару қажет және нақты білім мен біліктіліктіқалыптастыратын бейіндік сыныптардағы арнаулы материалдар, бейіндік пәндіоқыту деңгейін арттыруға көзделген.

Бейіндік пәндер бойынша пәнаралық бағдарламалар іс әрекет амалдарымен ғылыми білім саналатын жетекші компонентін, меңгеру мен пәнаралықбайланысты дамытуға бағдарланған.

Элективті курстарда, базалық оқу пәндерін қолдайтын, типологиялық оқубейіндік пәндер мен оқушылардың танымдық іс-әрекетінінің ерекшеліктерінескеру қажет. Эмоционалды-құндылықтықты тұлғалық қатынастықалыптастыру бейіндік деңгейде гуманитарлы пәндерді оқитын оқушыларғатән. Бұл оқушылардың көрнекі-бейнелік ойлауы дамыған қиял, жоғарысезімпаздық ерекшеліктерімен байланысты.

Элективті курстар пәнаралық байланысты қамтамасыз етіп, бейіндікдеңгейдегі шектес оқу пәндерін оқуға мүмкіндік береді. Пәнаралық элективтібағдарламалар, бейіндік сыныптарда жүзеге асатын, кіріктірілген сипаттажүргізіледі. Олардың мазмұны екі бейіндік пәнді немесе бейіндік және базалықоқу пәндерін байланыстырады.

Элективті курстар пәнаралық байланысты қамтамасыз етіп, бейіндікдеңгейдегі аралас оқу пәндерін оқуға мүмкіндік береді. Қоғамдық-гуманитарлық бағыт үшін «Журналистика», «Аударма ісі», «Мәдениет тану»және т.б. элективті курстардың үлгілері қызмет етуі мүмкін.

Бейіндік оқытудың қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы сыныптарына

72

арналған элективті курстардың бірі «Шешендік өнер» болып саналады. Курстыенгізу гуманитарлық білім саласындағы болашақ маманның кәсіби дағдысынқалыптастыратын коммуникативтік негізін жасайтын оның қажеттіқұралдарының болуы. Көптеген ғалымдардың пікірі бойынша мысалы,С.С. Аверинцев, А.Ф. Лосев, Л.К. Граудина, А.К. Михальская және т.б. Қазіргішешендік өнер – бұл ауызша әңгімелесу философиясы, адамгершілік таңдаумәселесіне қойылған қайырымдылық пен зұлымдық және олардың әңгімелікжүріс-тұрыс пен қатынаста пайда болуы [54].

Қазіргі шешендік өнер – бұл жалпы гуманитарлық (филология жәнемәдениеттану) пәндер, теорияны, ұстанымдарды, жатыңқы ойдағы әігімелерқұрастыратын (жалпы шешендік өнер) әдіс-тәсілдері (амалдарын) менәңгіменің нақты түрлерін (жеке шешендік өнер) зерттейді.

Қазіргі жастар үшін өмірде және бүкіл әлемде болып жатқан оқиғалармен процестерден хабардар болу маңызды және сол оқиғалар мен үдерістердісаралау мен бағалауды, өзінің белсенді өмір ұстанымын қалыптастырудымеңгеру; меңгеру біліктілігін дамыту мен қоғамдық мәні бар мәселелерді өнімдіталқылау, өзінің көзқарасын дәлелді түрде жеткізу және оны сауатты түрде айтабілуі қажет. Бұл курс жоғары шешендікті, жалпы мәдени және оқушыныңинтелектуалды дамуын қамтамасыз етеді.

Oсы элективті курстың мақсаты – шынайы әңгімелік қатынастың тікелейқатысушысы болуға көмектесу. Бұл курсты біріншіден, 10-11 сыныптыңгуманитарлық пәндерді тереңдете оқитын бейіндік сыныптың және болашақтафилология немесе журналистика факультетінің студенті болғысы келетіноқушылары оқуы мүмкін, екіншіден, өз өмірлерін қатынастың іскерліксаласымен байланыстыруды ойластырған гуманитарлық бағыттағы жалпы білімберетін білім ұйымдары оқушыларына ұсынуға болады.

Ол бoлашақ маманды тиімді және типтік кәсіби іс әрекетте әңгіменікоммуникативтік әңгімелесу кезінде oрынды пайдалануға үйретуді бағыттаужәне сонымен қатар, қойылған мақсатқа жету үшін жоғары нәтижелерге қолжеткізу. Oдан басқа, бұл курсты oқу, жақсы сөйлей білу қабілеті, тек қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы сыныптың оқушыларына ғана емес, сондай-ақ,қоғамның барлық саласындағы адамдар үшін, әсіресе іскер адамдар үшін қажет.«Шешендік өнер» курсы оқушылардың әңгімелесу шеберлігінің негізінқалыптастыруға, қатынастың өзекті кездерінде тиімді әңгімелік қатынасдағдыларын дамытуға шақырады.

Шешендік өнерді оқып үйрену кезінде теория мен практиканы сыйымдытүрде үйлестіру қажет. Oл үшін әр түрлі жұмыс түрлерін пайдалану қажет:

– шешендік ойындар;– шешендік тапсырмаларды шешу;– суырып сөйлеу;-– көркем әдеби шығармалардан үзінділер, бұрынғы шешендердің белгілі

сөздеріне шешендік талдау;– эссе жазу.

73

Қоғамдық-гуманитарлық бағыт шеңберінде «Шешендік өнер», «Адамжәне құқық» курстары бойынша кіріктірілген сабақтар өткізуге болады. Дебаттүрінде сабақ өткізу кезінде кіріктірілу – диалог шегінде мәселені талқылауғадайындық барысының ең аса тәуірлеу түрі. Мұның бәрі тәжірибеде сұранысқаие болатын, толеранттылық пен келісімге дайындық, экономика және құқықмәселелер бойынша сөз жарыстар, қоғам және мәдениет, белгілі бір әлеуметтіктәжірибе алу білімділік деңгейінің дамуына ықпалын тигізеді. Әсіресекелісімде әлеуметтік тәжірибеде талқылау азаматтық, тұлғалық жәнекоммуникативтік құзыреттіліктерін қалыптастырады.

Дебаттар ұйымдастыру үшін, мәдениетті дамыту мәселелерін талқылауғаоқушының дайындығы бағасына арналған, келесі өлшемдерге жауап беругетиіс, артық тізімді құрастыру қажет:

әлеуметтік тәжірибенің әр түрлі саласын көрсету; мәдениетті дамытудың өзекті мәселелеріне байыппен қарау; мектеп курсында оқытылатын құбылыстар, оқиғалар, түсініктер мен

байланысты болу керек.Мысалы, дебаттар үшін келесі тақырыптарды пайдалануға болады: Сайлау құқығы барлығы үшін ортақ және теңдей болуы қажет. Желтоқсаншылар көтерілісі жеңіліске душар етті. Техникалық прогресс өркениеттің жойылуына әкеліп соғуы мүмкін. Адамзат экологиялық апаттардың алдын алады. Адамды клондау өркениет үшін жаңалық. Атом энергетикасы қазақстандықтардың өмірін жақсартады. Мәдени мұраға ат салысу дербес ойлау қабілетін жетілдіреді. Мәдениет келісімі – ғалымдар ойлап тапқан миф. Интернет – мәдениеттің соңы. Бұқаралық-коммуникация құралдары мәдениеттің жаңа түрін

қалыптастырады. Бұқаралық-коммуникация құралдары ұлттық мәдениетті қиратты. Мектепте бала құқығы бойынша Конвенция жоқ [55].Қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы бейіндік оқытуда

жаратылыстануғылыми циклдағы элективті курстар маңызды рөл атқаратынында атап көрсету қажет. Мысалы, мұндай қызметті «Қазақстанның қазіргізаманғы геоэкономикасы» атты курс атқарады.

Геоэкономика – мемлекеттік стратегияны дамыту туралы, әлемдік жәнеаймақтық экономикалық жолмен ықпалдылыққа жетуді зерттейтін ғылым.Геоэкономика бәсекеге қабілетті жағдайда шаруашылық жасауды зерттейтінқазіргі заманғы пән ретінде қарастырылады. Қазақстанның 2050 жылы әлемніңдамыған отыз елі қатарына ену ниетіне байланысты қазіргі таңдагеоэкономикалық мамандарға сұраныстың артуы алаңдатып отыр. Әсіресе осыжағдай «Қазақстанның қазіргі заманғы геоэкономикасы» курсын мектепбағдарламасына енгізудің өзектілігін қарастырады. Пәннің әлеуметтік жәнеэкономикалық географиядан негізгі ерекшелігі оның уақыт пен шынайы

74

кеңістік жағдайында Қазақстанның қазіргі заманғы экономикалық дамуыныңқолданбалы кеңістіктік тапсырмаларын шешетін акценті болып саналады. Пәноқушылардың, мектеп бітірушінің, болашақта белгілі бір аймақтың дамустратегиясын әзірлеуге, халықаралық нарықтағы экономикалық жағдайдысаралауға, сұраныстың барын қанағаттандыру үшін аймақ әлеуетін анықтау,ресурстарды бағалау мен аймақ шарттары үшін экономикалық көрсеткіштердіжақсарту, Қазақстанның бүтіндей ұлттық экономикалық бәсекеге қабілеттілігінарттырудың бағдарламасын әзірлеу, оның жекелеген салалары ментерриториялық маңыздылығын зерттеуді меңгеру мен дағдыларын, білімінжоғарылату көзделген. Аймақтар мен елдер дамуының әлемдік озат тәжірибесізерделеніп, Ұлттық стратегиялық дамуға баса назар аударылады. Біздіңеліміздің экономикалық секторында оларды қолдану үшін, экономикасы тиімдіелдердің артықшылықтары мен стратегиялық бәсекелестікке оқушылардыңназарын аударады. Пән география, математика, құқық негіздері, экономика,экология және т.б. қоғамдық пәндер мен жаратылыстану циклындағыэкономикалық ойлауды қалыптастыру үшін үлкен әлеуеті бар, жасамдылықпенпатриотизмді, мамандықтар әлемінде кәсіби бағдарланған ілімдерді кіріктіреді.

75

Қорытынды

Білімнің тұрақты түрде даму қарқыны, техника мен технологияныңжаңалануы адам ұрпағының ауысу динамикасынан анағұрлым озыңқырады.«Өмір бойына білім алу» – білімнің жаңа парадигмасын жүзеге асыру, үздіксізбілім беру жүйесіне көшу, қиындайтын әлеуметтік және кәсіби қызметтердіорындауды дайындықтың тұрақты деңгейін қолдау қажеттілігі туындайды.

Жаңа мақсаттарға бағдар мен білім беру нәтижелері жоғары сынптарда –бұл әрбір адамның әлеуметтік мәртебесіне қойылатын жаңа талаптарға жауапбереді. Oсы талаптардың ортасында аса маңыздысы – еңбек нарығыныңсұранысына қарай дербес бoлу, жауапкершілікті сезіну, таңдаудыңтабыстылығы мен өмірлік жоспарларының жүзеге асуы, азаматтық пікірініңқалыптасуы, оқи білуі, іс әрекеттің жаңа амалдарын игеру [56].

Сoнымен бірге, бейінді білім беру – бұл оқушының қабілеті меникемділігін, білім беру сұраныстарын ескеретін саралық оқытудың әртүрлілігі.Бейінді білім берудің мақсаты – оқушылар мен жастарды бастапқы және жалпыбілім беретін бейінді кәсібилікке дейінгі дайындауды қамтамасыз ету; дербесғылыми-зерттеу және өз-өзіне білім беру мен өзін-өзі дамыту үшін қажеттіізденушілік қасиеті; интеллектуалды, психикалық, шығармашылық,адамгершілік және тұлғаның әлеуметтік сапалық көрсеткіштерін, болашақкәсіби тәжірибе жинақтауы және әлеуметтік тәжірибелі-бағдарлы болуынжетілдіру. Білім берудің жаңа жүйесінде негізгі мектепті аяқтаған оқушылартаңдау бағытына қарай бейінді сыныптарда оқуын жалғастырады.

Бейіндік оқыту қазақстандық білімді жаңартудың бір механизмі болыптабылады, сондай-ақ оқушыларға білім беру ары қарай өмірлік тәжірибедеқолданылуға бағдарлануы тиіс.

Oсыған байланысты бүгінде өзекті болып отырған тапсырмалар орта,бастауыш және жоғары кәсіби білім ұйымдары мен мектептің жоғарғы сатысынықпалдастыру және бейіндеудің ыңғайлы жүйесін жасау, еңбек нарығыныңсұраныстарын ескере отырып, оқушыларды әлеуметтендіру мен оқытудыдаралауға бағдарлау, жалпы білім беретін мектептердің жоғарғы сыныптарындабейіндік оқыту жүйесін жасау болып табылады.

Қoғамдық-гуманитарлық бағыттағы мектептерде бейіндік oқытудыұйымдастыру oқушылардың жеке икемділігі мен қабілеттілігін аса толықтайқанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Бейіндік білім беру oқушының одан әріәлеуметтенуін ынталандырады.

Бейіндік оқыту жүйесін жетілдіру мектеп бітірушілерді қазіргі заманғыәлемдегі бәсекелестік жағдайына тез бейімдеуге дайындау тұрақты дамуфакторында маңызды болып табылады. Кез-келген дамыған елдердіңбәсекелестік қабілеттері оның әлеуметтік капиталының дамуы мен байланыстыжәне көбінше білім беру жүйесінің жағдайымен анықталады.

Осыған байланысты білім беру саласында осы пәндерді оқытудың:

76

1. Функционалдық бағыттылығының күшейтілуі есебінен, басқа жағынанмәдени мәтіннің қосылуынан «Тіл және әдебиет», «Адам және құқық» бейіндік-бағдарланған пәндердің параметрлері анықталды;

2. «Тіл және әдебиет», «Адам және құқық» білім саласы бойыншакіріктірілген курстар ашу;

3. Әр түрлі элективті курстар дайындау.Бұдан әрі осы бағыттардың әрқайсысы толықтай пән ретінде әзірленуге

және қалыптасуға құқылы екендігін атап өту қажет.Элективті курстың мазмұны, бейіндік курс мазмұны мен базалық

мазмұнына қарағанда, бейіндік оқыту үдерісінің тұлғаны дамытуғабағдарланған тәрбиелі-білім беру, қалыптастыру және ойлауды дамыту, әртүрлі өмір ағымдарында нақты шешім қабылдауға үйретудің ерекшелігінанықтайды.

Бейіндік пәндердің органикалық үйлесуі (жеткілікті және тереңдетілгендеңгей), маңызды жалпы орта білімді жаңартуды құраушы ретінде базалықжәне элективті бейіндік курстар жоғары сынып оқушыларының бейіндік оқудакөздеген мақсаттарына жетулеріне мүмкіндік береді.

Қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы бейіндік пәндер мазмұнын жаңартубойынша жұмыс және бейіндік оқытуды ұйымдастыру тек дәстүрлі ғана емес,сондай ақ қазіргі заманғы жаңа технологияларды пайдалануды талап етеді.

Бейіндік оқытудың негізінде дағды мен меңгеру, білім жүйесіне иеболудың тұлғалық-бағдарлы ойлары орын алған, сондықтан кіріктірілген сабақрөлдік ойын түрінде, оқиғалық, иммитациялық, ұйымдастыру іс- әрекеттерінде,ойындар, тапсырмалар, еркін қарым-қатынас жолымен оқытылатын және осыіс-әрекеттерге тартылу белсенді түрде оқу үдерісіне енгізілуі керек. Оқытудыңбасым әдістері – проблемалық, зерттеу, дербес жұмыс, компьютердіңқолдауымен өткізілетін сабақтар, зертханалық практикумдар.

Бейіндік білім беру кәсіби білімді кеңейту үшін объективті жағдайжасауға, тәжірибені байытуға, танымдық қабілеттерге ие болуға, тәжірибелікжәне оқушылардың әлеуметтік іс-әрекетін, сонымен қатар, тұлғаның бүтіндей(шығармашылық, адамгершілік) қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған.

Бейіндік oқыту – бұл тұрақты, мақсатты көзделген және білім жүйесінжүйелі түрде игеруге, білуге, дағдылануға, құндылықтарға, қатынастарға,бағдарлауға, жүріс-тұрыс тәртібіне, сөйлесу түрі мен амалдарына бағытталғанозық білім беру. Oзық білім өз кезегінде білім беру процесіне жаңа ақпараттықтехнологияларды кіргізуі тиіс.

77

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың«Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты»атты Қазақстан халқына Жолдауы (2012ж. 14.12.). – Астана, 2012.

2. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі2012-2016 жылдарға арналған Ұлттық іс-қимыл жоспары /ҚазақстанРеспубликасы Үкіметінің 2012 ж. 25.06 №832 қаулысымен бекітілген.

3. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы /Қазақстан РеспубликасыПрезидентінің 2010 ж.07.12. №1118 Жарлығымен бекітілген.

4. Бахтикиреева, У.М. К вопросу нового философско-методологическогообоснования филологических исследований// Материалы пленарного заседанияСъезда филологов в Республике Казахстан «Основные приоритеты развитияфилологического образования Казахстана». – Астана, 2013. – С. 5-8.

5. Абдыкаримов, Б.А., Мамерханова, Ж.М., Соколова М.Г. Методическоепособие к изучению курса «Педагогика профильного обучения». - Караганда,2007. – 243 с.

6. Аксёнова, Э.А. Зарубежный опыт профильного обучения в старшейшколе// Профильное обучение: состояние, поиск, перспективы. Книга дляучителя. – М. Новая школа, 2005. – 184 с.

7. Смағұлова, Г.Қ. және т.б. Шетелдік тәжірибедегі 12 жылдық білім беру//әл-Фараби атындағы ҚазҰУ хабаршысы. – Алматы, 2012. – Б. 9-11.

8. Концепция профильного обучения на старшей ступени общегообразования. – М.: РАО, 2002. – 18 с.

9. Концепция обществоведческого образования в общеобразовательнойшколе – [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://pedsovet.kob.ru/.

10. Концептуальные основы развития профильного обучения в РеспубликеКазахстан (Проект). – Астана: Национальная академия образованияим.Ы.Алтынсарина, 2013. – 24 с.

11. Современное состояние профильного образования в РеспубликеКазахстан// Концепция предпрофильной подготовки и профильного обученияучащихся (проект). – Астана, 2006. - С. 12-17.

12. Берлібаев, Б.Т. Қазақстанда тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуы:тарихи-теориялық зерттеу (1920-2001 жж.). – Алматы, 2010. – Б. 45-47.

13. Тоқбергенова, У.Қ. Жоғары сыныптардағы ғылыми-жаратылыстанубағыты пәндерінің білім беру мазмұнын саралау ерекшеліктері. Әдістемелікқұрал. – Астана, 2010. – 48 б.

14. Қазақстан Республикасының 27 шілдедегі № 319 «Білім туралы» Заңы.15. Зимняя, И.А. Ключевые компетентности как результативно-целевая

основа компетентностного подхода в образовании: авторская версия. - [М.:Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов, 2004.] -19 с.

78

16. Хуторской, А. Ключевые компетенции как компонент личностно-ориентированной парадигмы образования //Народное образование. – 2003. – №2.– С.4-9.

17. Дүйсебек, Ә.Т., Туяков, Е.А. Модернизация казахстанского образованияв контексте общечеловеческих, национальных и личностных приоритетов//Материалы международной научно-практической конференции «Образование:Традиции и инновации». – Прага, Чешская Республика (27.12.2012 г.). –С. 347-351.

18. Модель организации профильного обучения во взаимосвязи школы,вуза и Центра дополнительного образования. – [Электронный ресурс]. – Режимдоступа: http://www.pedagoguk.ru.

19. Муканова, С.Д. Концептуальные основы развития профильногообучения в Республике Казахстан //Білім беру мекемесі басшыларыныцаныктамалығы = Справочник руководителя образовательного учреждения. –2011. – № 8. – С.74-84.

20. Рамаханбетова, Ш.Е. Профессиональная ориентация старшеклассниковна художественное образование средствами изобразительного искусства:автореф. дисс... канд. пед. Наук (13.00.01) /Ш.Е. Рамаханбетова. – Душанбе,2012. – 21 с.

21. Васильев, С. Профессиональная ориентация учащихся как одно изусловий осознанного выбора профиля обучения //Мектеп директоры = Директоршколы. – 2008. – № 3. – С.35-37.

22. Дубровина О.В. Информационный банк в системе профильногообучения: Структура управления, рекомендации, программы элективных курсов.– М.: Учитель, 2009. – 175 с.

23. Қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы бағдарлы оқытудыңтұжырымдамасы. – Астана, 2010. – Б.12-15.

24. Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы// Егемен Қазақстан. – 26 тамыз 1994. Б. 2-4.

25. Каргапольцева, Н.А. Личностное самоопределение школьников впрофильном обучении// Профильное обучение в системе дополнительногообразования детей: проблемы, поиски, пути решения [текст]: Материалывсероссийской научно-практической конференции. – Оренбург, ИПК ГОУ ОГУ,2006. - С. 11-13.

26. Смирнова, Н.В. Индивидуальные образовательные маршруты вразличных педагогических средах //Диалог в образовании. Сборник материаловконференции. Серия «Symposium», выпуск 22. – СПб.: Санкт-Петербургскоефилософское общество, 2002.

27. Антропова, Л.В. Акметехнологии в профессиональной подготовкеучителя адаптивной школы// Школьные технологии. – 2003. – №6.

28. Ястребов, Л.И., Ястребов, Е.В. Проблемы профильного обучения:взаимодействие учреждений общего, дополнительного, профессиональногообразования и работодателей. – [Электронный ресурс]. – Режим доступа:http:// http://vio.uchim.info.

79

29. Якиманская, И.С. Технология личностно-ориентированногообразования / И. С. Якиманская. –М.: Изд-во Просвещение, 2000. – 280 с.

30. Селевко, Г.К. Современные образовательные технологии. – М.:Народное образование, 1998. - 256 с.

31. Кульневич, С. В., Лакоценина, Т. П. Анализ современного урока. Изд.2-е - Ростов н/Д: Изд-во «Учитель», 2004. - 228 с.

32. Профильное обучение в системе дополнительного образования детей:проблемы, поиски, пути решения [текст]: Материалы всероссийской научно-практической конференции. Оренбург, ИПК ГОУ ОГУ, 2006. – С. 80-85.

33. Чошанов, М.А. Гибкая технология проблемно-модульного обучения:Методическое пособие. – М.: Народное образование, 1996. – С. 45-48.

34. Амонашвили, Ш. А. Здравствуйте, дети!: Пособие для учителя/Предисл. А. В. Петровского. - М.: Просвещение, 1983. - 208 с.

35. Белова, Т.Г. Роль исследовательской деятельности в развитииодаренных учащихся// Профильное обучение в системе дополнительногообразования детей: проблемы, поиски, пути решения [текст]: Материалывсероссийской научно-практической конференции. Оренбург, ИПК ГОУ ОГУ,2006. – С.240-244.

36. Гривко, Е.В., Якупов, С.С. Алгоритм использования современныхинформационных технологий в организации индивидуальной творческойдеятельности учащихся по естественнонаучному профилю// Профильноеобучение в системе дополнительного образования детей: проблемы, поиски,пути решения [текст]: Материалы всероссийской научно-практическойконференции. Оренбург, ИПК ГОУ ОГУ, 2006. - С. 45-50.

37. Кузахметов, Р.К., Галицкая, О.А. Применение в профильном обучениинаучно-образовательных интернет-ресурсов// Профильное обучение в системедополнительного образования детей: проблемы, поиски, пути решения [текст]:Материалы всероссийской научно-практической конференции. Оренбург, ИПКГОУ ОГУ, 2006. – С. 63-67.

38. Повзун, В.Д., Повзун, А.А. «Портфолио» как способ развитиякритического мышления и оценки значимых образовательных результатовшкольника в условиях профильного обучения// Профильное обучение в системедополнительного образования детей: проблемы, поиски, пути решения [текст]:Материалы всероссийской научно-практической конференции. Оренбург, ИПКГОУ ОГУ, 2006. – С.83-88.

39. Кузьмин, О.А. Творческие книжки учащихся как разновидностьпортфолио// Профильное обучение в системе дополнительного образованиядетей: проблемы, поиски, пути решения [текст]: Материалы всероссийскойнаучно-практической конференции. Оренбург, ИПК ГОУ ОГУ, 2006. – С141-158.

40. Золотова, Г.А. Коммуникативная грамматика русского языка/Г.А. Золотова, Н.К. Онипенко, М.Ю. Сидорова. – М.: Изд-во МГУ, 1998. –528 с.

41. Булатбаева, К.Н. Функционально-коммуникативная технологияобучения русскому языку в казахской школе. – Павлодар: ПГУим.С.Торайгырова, 2005. – 351 с.

80

42. Измайлова, М.А., Шакенова, М.Т. Текстоцентрическое обучениерусскому языку как основа формирования функциональной грамотностишкольника// Білім-Образование.– 2013. – № 2. – С.101-107.

43. Методические рекомендации по написанию эссе.– СПб:Государственный Университет Высшая Школа Экономики Санкт-Петербургскийфилиал, 2005.

44. Обучение русскому языку в школе: Учеб. пособие для студентов пед.Вузов /Е.А. Быстрова, С.И. Львова, В.И. Капинос и др.; Под ред.Е.А. Быстровой. – М.: Дрофа, 2004. – 237 с.

45. Ястребов, Л.И., Якушина, Е.В., Значение мультимедиа-программ вобразовании// Вопросы Интернет образования. – М., 2006, №34 – С.35-37.

46. Шариков, А.В. Медиаобразование: мировой и отечественный опыт. -М.: Изд-во Академии педагогических наук, 1998. - С.50-51.

47. Кабдолова, К.Л., Жусанбаева, Г.М., Айдарова, З.Ш., Алдибаева, Т.АИспользование материалов программы «Культурное наследие» в основнойшколе. Методическое пособие. – Астана, 2010. – 48 с.

48. Козленко, С.И., Саплина, Е.В. Современные образовательныетехнологии на уроках истории в профильной школе /С.И.Козленко, Е.В.Саплина//История. Прил. к газ.ПС. - 2007. - № 21. - С. 38-47.

49. Гладкая, И.В., Ильина, С.П., Ривкина, С.В.Основы профильногообучения и предпрофильной подготовки: Учебно-методическое пособие дляучителей / Под ред. А.П. Тряпицыной. – СПб.: КАРО, 2005. - 128 с.

50. Каспржак, А.Г. Элективные курсы – ответ на запросы ученика иучителя, семьи и государства. – Директор школы. – 2006. – №1. – С. 7-11.

51. Бабанский, Ю.К. Педагогический эксперимент. Введение в науч.исследование по педагогике. - М.: Изд-во Просвещение, 1982. – 239 с.

52. Зимняя, И.А. Ключевые компетенции – новая парадигма результатаобразования. //Высшее образование сегодня. – 2003. – № 5. – С. 34-42.

53. Добрецова, Н.В. Использование потенциала системы дополнительногообразования детей в целях реализации профильного обучения // Бюллетеньпрограммно-методических материалов для учреждений дополнительногообразования детей (региональный опыт), 2006. - №1 (36). – С. 8-9.

54. Человек и культура как антропологические феномены в учебномдиалоге. Элективные курсы: учебно-методическое пособие /под ред.Е. Н. Атарщиковой. – Ставрополь: СГПИ, 2008. – 312 с.

55. Андриенко, Е.В., Пономарева, Е.С. Формирование коммуникативнойкомпетентности учащихся в процессе профильного образования //Педагогикажэне психология = Педагогика и психология (КазНПУ им.Абая). – 2010. – №1. –С. 28-32.

56. Дүйсебек, Ә.Т. Векторы обновления содержания образования вконтексте современных мировоззренческих трансформации //Сб.материаловIII Международной научно-практической конференции «Теория и практикасовременного образования». – Санкт Петербург, 20-21 ноября 2012 г. – С.28-34.

81

Мазмұны

Кіріспе ………………………………………………………………………… 3

1 Қоғамдық-гуманитарлық бағытта бейіндік-бағдарлы білім берудіңәдіснамалық негіздері .............................................................................. 61.1

1.2

1.3

Орта мектепте бейіндік-бағдарлы білім беруді ұйымдастырубойынша шетелдік және отандық тәжірибелер ...................................Бейіндік-бағдарлы білім беруді дамытудың тұжырымдамалықнегіздері ..................................................................................................Қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы бейіндік пәндердің біліммазмұнына қойылатын талаптар ...........................................................

6

21

302 Оқытуды бейіндендіруді есепке ала отырып, қоғамдық-гуманитарлық

бағыттағы сыныптарда пәндерді оқытудың әдістемесі………………….. 362.1

2.2

2.3

2.4

Қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы жоғары сыныптарда бейіндікоқытудың педагогикалық тәсілдері ...................................................«Тіл және әдебиет» білім саласы пәндерін оқытудың әдістемелік

ерекшеліктері .........................................................................................«Адам және қоғам» білім саласы пәндерін оқытудың әдістемелікерекшеліктері ........................................................................................Бейіндік оқытуды жүзеге асырудағы қолданбалы курстардыңәдістемелік ерекшеліктері .....................................................................

36

51

61

65Қорытынды......................................................................................................... 75Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..................................................................... 77

82

Қоғамдық-гуманитарлық бағытта бейіндік оқытудыңәдістемелік ерекшеліктері

Әдістемелік құрал

Басуға 25.06.2013 қол қойылды. Пішімі 60×84 1/16. Қағазы офсеттік. Офсеттік басылыс.

Қаріп түрі «Times New Roman». Шартты баспа табағы 5,0.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі«Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы» РМҚК

010000, Астана қ., Достық көшесі 20, «Санкт-Петербург» с.-і. о., 13-қабат.