มาตรฐานการดำาเนนงาน (Standard Operating Procedure: SOP)

โครงการกำาจดพยาธใบไมตบและมะเรงทอนำ าดถวายเปนพระราชกศลฯ

พ นทดำาเนนการป พ.ศ. 2560 ความสำาคญการตดเชอพยาธใบไมตบ Opisthorchis viverrini เปนปญหา

สาธารณสขพนฐานของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ และภาคเหนอของประเทศมาเปนเวลากวา 96 ป มการประมาณการไววามผตดเชอในประเทศไทยและลาวประมาณรวมกน 10 ลานคน (WHO, 1995; Sithithaworn and Haswell-Elkins, 2003; Sripa et al., 2011) การตดเชอพยาธเปนตนเหตของโรคระบบทางเดนนำาดหลายชนด เชนทอนำาดอกเสบ, ถงนำาดอกเสบ, นวในถงนำาดและภาวะทอนำาดอดตน ผลการศกษาระบาดวทยาในคนและผลการทดลองในสตวทดลองทำาใหเชอไดวาพยาธใบไมตบเปนปจจยสำาคญของการเกดมะเรงทอนำาด

พยาธใบไมตบ (Liver flukes)รปรางลกษณะตวเตมวย: พยาธใบไมตบ ชนด Opisthorchis viverrini ซงมรป

รางแบนคลายใบไม ลำาตวแบนยาวสวนหนาเรยวเลก ยาวเฉลย 7.4 มม. กวางเฉลย 1.47 มม. ขณะยงมชวตมสชมพหรอแดง เมอตายลงสจะซดขาวลำาตวบางใส สามารถมองเหนอวยวะภายในได

(A) (B)รปรางลกษณะตวเตมวย (A) และไข (B) ของพยาธใบไมตบ Opisthorchis

viverrini

วงจรชวตตวเตมวยอาศยอยในทอนำาดเลก (secondary bile ducts) ในตบ

ของคน สนข และแมว ซงเปนโฮสตเฉพาะ อาจพบพยาธในทอนำาดใหญ ถงนำาด หรอทอตบออน เมอตวเตมวยออกไขจะปนออกมากบนำาดเขาสลำาไสเลกและออกมาพรอมกบอจจาระ ถาถายอจจาระลงในนำาพวกหอยซงเปนโฮสตกลางทหนง (first intermediate host) จะกนไขพยาธ ภายในตวหอยไขจะฟกตวเปนตวออน miracidium ซงจะเจรญอกหลายขนตอน (sporocysts , rediae , cercariae ) ตามลำาดบ Cercariae จะออกจากหอย และเขาสปลานำาจด ไดแก ปลาขาวนา ปลาขาวนอย ปลาตะเพยน ปลากระสบจด ปลาแกมชำา เปนตน พฒนาเปน metacercariae เปนระยะตดตอ (infective stage) พบไดทกสวนของปลา การเจรญเตบโตในหอยและปลา จนไดระยะตดตอใชเวลาประมาณ 3 เดอน เมอคน สนข หรอแมว กนปลาดบหรอปลาดบๆสกๆ เชน กอยปลา สมปลา ปลาจอม ทม metacercariae เขาไป ผนงซสตจะถกยอยดวยนำายอยและแตก ตวออนออกจากผนงหมทลำาไสเลกสวนตน แลวคบคลานเขาสทอนำาดใหญ เขาสทอนำาดเลก เจรญเตบโตเปนตวเตมวย ใชเวลาประมาณ 28 วน กสามารถตรวจ

พบไขในอจจาระ ครบวงจรชวตใชเวลาประมาณ 4 เดอน พยาธตวเตมวยออกไขประมาณ 3,160 ฟอง/ ตว/ วน พยาธมชวตอยในคนไดถงประมาณ 15-20 ป

การตรวจแอนตเจนพยาธใบไมตบในปสสาวะเนองจากพยาธใบไมตบระยะตวเตมวยอาศยอยในทอนำาด จะสามารถ

ปลดปลอยสารคดหลงหรอแอนตเจนออกมาในกระแสเลอดได จากนนแอนตเจนทอยในกระแสเลอดจะถกดดซมเขาสเนอเยอของอวยวะตางๆ รวมทงไต ซงแอนตเจนจะถกกรองออกมากบปสสาวะ จงสามารถนำามาตรวจวดโดยใชเทคนคพเศษคออไลซา แตจำาเปนตองใชโมโนโคลนลแอนตบอดทมความเฉพาะเจาะจงกบแอนตเจนของพยาธใบไมตบทสามารถผลตไดจากหองแลปปฏบตการ CASCAP ในการตรวจ

ดงรปภาพประกอบดานลาง

การดำาเนนงานตอเนองโครงการ 2559

ผตดเชอพยาธใบไมตบ

ไดรบยารกษาโรคพยาธใบไมตบ เกบอจจาระและปสสาวะสง CASCAP เพอประเมนผลการรกษาหลงรบประทาน

เกบอจจาระและปสสาวะหลงการรกษา ท1, 2 และ 3 ป

ตรวจคดกรองดวยวธ

ใหยา Praziquantel รกษาโรคพยาธ

ลงผลการตรวจใน I-

ตำาบลตนแบบ (Cohort

ตรวจคดกรองพยาธใบไมตบโดยการตรวจอจจาระและปสสาวะ

ตำาบลทเขารวมโครงการ

พนทดำาเนนการ 84 ตำาบล ป พ.ศ.

ไดรบยารกษาโรคพยาธใบไมตบ

เกบอจจาระทก 1 ปเพอตดตามการตดเชอตรวจอจารระ ดวยวธ

ใหยา Praziquantel รกษาโรคลงผลการตรวจใน I-

ตรวจคดกรองพยาธใบไมตบโดยการตรวจอจจาระ

ผตดเชอพยาธใบไมตบ

ปรบเปลยน

ผทไมตดเชอ

ลงผลการตรวจใน I- ลงผลการตรวจใน I-

ข นตอนการเกบตวอยางอจจาระและปสสาวะ1. ลงขอมลอาสาสมครในระบบ Isan-cohort และม PID ของอาสา

สมครแตละคนทเขารวมโครงการ2. อาสาสมครทเขารวมโครงการยนยอมเขารวมโครงการ พรอมทงผาน

การสมภาษณ โดยใชฟอรม CCA-01 โดยเจาหนาททรบผดชอบอพโหลดแบบยนยอมเขารวมโครงการและ CCA-01 เขาสระบบ Isan-cohort

3. ปรนสตกเกอรเพอตดภาชนะทใชในการเกบตวอยาง4. ตดสลากบนกระปองอจจาระ และกระปองปสสาวะ (ฝาใสหรอเหลอง)

ใสถงพลาสตก พรอมแนบคำาแนะนำาในการเกบตวอยาง (สามารถ download คำาแนะนำาในการเกบตวอยางในระบบ Isan-cohort) หากมมากกวา 1 คนตอครวเรอน ใหใสถงรวมกนตามรายชอของอาสาสมคร

5. อธบายใหผปฏบตหรอ อสม แจงอาสาสมครใหเกบอจจาระ (เกอบเตมกระปอง) และปสสาวะใหเพยงพอ (เกอบเตมกระปอง) และเกบใหถกวธ

6. จดเตรยมชมชนลวงหนา 1-3 วน กอนแจกอปกรณเกบอจจาระและปสสาวะ

7. นำากระปองไปแจกจายตามรายชอ และนดเกบตวอยางอจจาระและปสสาวะภายใน 3 วนและบนทกขอมลลงในใบกำากบงาน

8. เกบรกษากระปองอจจาระและปสสาวะทเกบไดแตละวนไวในกระตกนำาแขง กลองโฟม หรอตเยน อณหภม 4 oC เพอรกษาสภาพ

9. เมอครบ 3-5 วน นำาสงกระปองอจจาระโดยใสกลองโฟมหรอกระตกนำาแขงสงทสถานทรบบรการตรวจอจจาระ ไดแก โรงพยาบาลสงเสรมสขภาพตำาบล โรงพยาบาลจงหวดหรอโรงพยาบาลชมชนใกลบาน ทมตรวจอจจาระเคลอนทเชงรกในหมบานเพอดำาเนนการตรวจคดกรองพยาธใบไมตบ(ในการขนสงกระปองตวอยางตองอยในสภาพเยนตลอดเวลา)

10. นำากระปองเกบตวอยางปสสาวะและใบกำากบงาน สงโครงการแกไขปญหาโรคพยาธใบไมตบและมะเรงทอนำาดในวนถดมา (ในการขนสงกระปองตวอยางตองอยในสภาพเยนตลอดเวลา) หากมขอสงสย สามารถสอบถามไดทโครงการ CASCAP หรอคณกลธดา โกพลรตน หรอคณดสต มตรสงเนนโทร. 091-0643540,043-363246

การดำาเนนงานในปพศ 2560ลงทะเบยนประชากรตวอยาง

สราง PIDไดใบคำายนยอมพรอมทงสมภาษณ โดยใช

พมพใบกำากบงานเลอกคนทอยและยนยอมเขา

ปรนสตกเกอร

ตรวจคดกรองพยาธใบไมตบ 905 คน/ตำาบลตรวจอจจาระ Kato Katz (100%) โดยหนวยงาน

สธ

หมายเหตในการขนสงกระปองตวอยางตองอยในสภาพเยนตลอดเวลา

ตวอยางการเตรยมกระปองอจจาระ (ฝาสแดง) และกระปองปสสาวะ (ฝาใสหรอเหลอง)

เพอออกชมชนชอ

กระปองกระปอง

คำาแนะนำาในการเกบตดทบสตกเกอรดวยสกอตเทปใสเพอปอง

ใสถงใสขนาด 5 ₓ8

ใชสตกเกอรขนาด

เกบกระปองอจจาระและ

จดสงตวอยางอจจาระท โรงพยาบาลสงเสรมสขภาพตำาบล โรงพยาบาลจงหวด

หรอโรงพยาบาลชมชนใกลบาน

แจกกระปองอจจาระและนดเกบตวอยางภายใน 3 วนและบนทกขอมลลงในใบ

เกบรกษากระปองอจจาระและปสสาวะทอณหภม 4 3-5 วน

จดสงตวอยางปสสาวะทโครงการ CASCAP

คณะแพทยศาสตร มหาวทยาลย

ปรมาณอจจาระและปสสาวะทตองการ (ประมาณ 50-80% ของปรมาตรท งหมด)

ข นตอนการเกบตวอยางปสสาวะ

1. อาสาสมครเชครายชอและรหส (PID) ตรงกบกระปองปสสาวะทไดรบ

2. ทำาความสะอาดอวยวะขบถายดวยสบและนำาใหสะอาด

3. ปสสาวะชวงแรกทงไปกอน หลงจากนนเกบปสสาวะชวงกลางใหเกอบเตม

กระปอง ปดฝาใหสนท

4. นำากระปองเกบตวอยางปสสาวะสงเจาหนาท อสม. ภายใน 1 วน หลงจากเกบตวอยางปสสาวะเสรจแลว โดยเกบทกระตกนำาแขง กลองโฟม หรอตเยน ทอณหภม 4 oC

อปกรณ 1 ชด เพอออกชมชน ประกอบดวย ชอน 1 คน กระปองอจจาระ 1 กระปอง กระปองปสสาวะ 1 กระปอง และคำาแนะนำาในการเกบตวอยาง

5. เจาหนาท อสม. เกบรกษากระปองปสสาวะทเกบไดแตละวนไวในกระตกนำาแขง กลองโฟม หรอตเยน ทอณหภม 4 oC เพอรกษาสภาพ

6. เมอครบ 3-5 วน นำาสงกระปองตวอยางปสสาวะโดยใสกลองโฟมหรอ

กระตกนำาแขง สงทโครงการ CASCAP คณะแพทยศาสตร มหาวทยาลย

ขอนแกน เพอดำาเนนการตอ (ในการขนสงกระปองตวอยางตองอยใน

สภาพเยนตลอดเวลา)