· SPIS TRECI STUDIA Ryszard Ziba, Bezpieczestwo w polityce zagranicznej RP rzdu koalicji Platformy Obywatelskiej i Polskiego Stronnictwa Ludowego

RADA REDAKCYJNA

Dieter Bingen (Niemcy), Konstantin Chudoliej (Rosja), Jochen Franzke (Niemcy), Marcin F. Gawrycki, Idesbald Goddeeris (Belgia), Edward Hali�ak, Roman Ku�niar,

Gra�yna Micha�owska, Erler Bayir Özgün (Turcja), Dariusz Pop�awski,Jean-Christophe Romer (Francja), Shantanu Chakrabarti (Indie), Ryszard Zi�ba

Redaktor Naczelny: Stanis�aw Biele�Sekretarz Redakcji: Jacek Kosiarski

Recenzent: Prof. dr hab. Boles�aw Balcerowicz

Adres Redakcji:„Stosunki Mi�dzynarodowe – International Relations”

Instytut Stosunków Mi�dzynarodowych UW00-503 Warszawa, ul. �urawia 4tel. 55-31-635; faks 55-31-636

e-mail: [email protected]

Publikacja dofi nansowana przez Wydzia� Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego

Wersja pierwotna czasopisma: papierowa

© Copyright by Instytut Stosunków Mi�dzynarodowych UW, 2013© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2013

ISSN 0209-0961

Realizacja zamówienia:Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego

00-497 Warszawa, ul. Nowy �wiat 4http://www.wuw.pl; e-mail: [email protected]

Dzia� Handlowy, tel. (0 48 22) 55 31 333; e-mail: [email protected]�garnia internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia

Nak�ad 300 egz.

Druk i oprawa: Zak�ad Grafi czny UW.

SPIS TRE�CI

STUDIA

R y s z a r d Z i � b a, Bezpiecze�stwo w polityce zagranicznej RP rz�du koalicji Platformy Obywatelskiej i Polskiego Stronnictwa Ludowego . . . . . . . . . . . 9

M a r c i n F l o r i a n G a w r y c k i, Postkolonializm jako perspektywa badaw-cza w nauce o stosunkach mi�dzynarodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

D a r i u s z R. B u g a j s k i, Dzier�awa terytorium na przyk�adzie praktyki rosyjskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

M a r i a D o m a � s k a, Koncepcja to�samociowa turkizmu w integracji pa�stw poradzieckich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

A n d r z e j S z e p t y c k i, Pó�wysep Krymski w stosunkach mi�dzy Federacj�Rosyjsk� i Ukrain� . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

I g o r G r e t s k i y, E u g e n i u s z T r e s c h e n k o w, Europejska Polityka S�siedztwa i Rosja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

K r z y s z t o f M. K s i � � o p o l s k i, Unia Europejska i ChRL w mi�dzyna-rodowej polityce ochrony klimatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

D o r o t a H e i d r i c h, Zasada odpowiedzialnoci za ochron� i mo�liwo jej praktycznego zastosowania. Casus Libii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

D a r i u s z J a r o s z, M a r i a P a s z t o r, Polsko-w�oskie relacje kulturalne i naukowe w latach 1945–1954 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

T o m a s z B e r g, Rozwój kwestii kurdyjskiej na Bliskim Wschodzie . . . . . . . 209J o a n n a Z i e l i � s k a, Prawo pa�stwa do samoobrony w kontekcie narusze-

nia syryjskiej przestrzeni powietrznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233A d r i a n a � u k a s z e w i c z, Gulf Economic Support for North African

Countries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

SPRAWOZDANIA I INFORMACJE

H a n n a S c h r e i b e r, Sprawozdanie z konferencji Instytutu Stosunków Mi�-dzynarodowych UW nt. Kultura w teorii i praktyce stosunków mi�dzyna-rodowych, Warszawa, 14 listopada 2012 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267

RECENZJE

Zbigniew Brzezi�ski, Strategiczna wizja. Ameryka a kryzys globalnej pot�gi– R o m a n K u � n i a r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

Serge Sur, Stosunki Mi�dzynarodowe – S t a n i s � a w P a r z y m i e s . . . . . . . 277Stanis�aw Biele�, Andrzej Skrzypek (red.), Geopolityka w stosunkach polsko-

-rosyjskich – J a k u b K o r e j b a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281Pawe� Kost, Ukraina wobec Unii Europejskiej 1991–2010 – A n d r z e j S z e p -

t y c k i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286Krzysztof Kubiak, Interesy i spory pa�stw w Arktyce w pierwszych dekadach

XXI wieku – M i c h a � � u s z c z u k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291Ricardo Lagos, The Southern Tiger. Chile’s Fight for a Democratic and Pro-

sperous Future – A n n a A. S k r z y p e k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294

W numerze pisz� . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301

CONTENTS

STUDIES

R y s z a r d Z i � b a, Security in Poland’s Foreign Policy of the Coalition Gov-ernment of Civic Platform and Polish Peasant Party . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

M a r c i n F l o r i a n G a w r y c k i, Postcolonialism as Research Perspective in International Relations Science . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

D a r i u s z R. B u g a j s k i, Territory Lease as Exemplifi ed by Practices of the Russian Federation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

M a r i a D o m a � s k a, Turkism Identity Concept the Integration of Post--Soviet States . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

A n d r z e j S z e p t y c k i, The Crimean Peninsula in Relations between the Russian Federation and Ukraine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

I g o r G r e t s k i y, E u g e n i u s z T r e s c h e n k o w, The European Neigh-bourhood Policy and Russia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

K r z y s z t o f M. K s i � � o p o l s k i, The European Union and the People’s Republic of China in International Climate Protection Policy . . . . . . . . . . 147

D o r o t a H e i d r i c h, Responsibility to Protect Principle and Prospects for its Practical Application. The Case of Libya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

D a r i u s z J a r o s z, M a r i a P a s z t o r, Polish-Italian Cultural and Scientifi c Relations in 1945 1954 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

T o m a s z B e r g, Development of the Kurdish Issue in the Near East . . . . . . 209 J o a n n a Z i e l i � s k a, The Right to Self-Defence in the Context of Syrian

Airspace Violation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233A d r i a n a � u k a s z e w i c z, Gulf Economic Support for North African

Countries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

REPORTS AND INFORMATION

H a n n a S c h r e i b e r, Report from the Conference of the Institute of Interna-tional Relations, University of Warsaw, on Culture in Theory and Practice of International Relations, Warsaw, 14 November 2012 . . . . . . . . . . . . . . . 267

REVIEWS

Zbigniew Brzezi�ski, Strategic Vision. America and the Crisis of Global Power– R o m a n K u � n i a r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

Serge Sur, Stosunki Mi�dzynarodowe [International Relations] – S t a n i s � a w P a r z y m i e s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277

Stanis�aw Biele�, Andrzej Skrzypek (ed.), Geopolityka w stosunkach pol-sko-rosyjskich [Geopolitics in Polish-Russian Relation] – J a k u bK o r e j b a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

Pawe� Kost, Ukraina wobec Unii Europejskiej 1991–2010 [Ukraine towards the European Union 1991–2010] – A n d r z e j S z e p t y c k i . . . . . . . . . . . . 286

Krzysztof Kubiak, Interesy i spory pa�stw w Arktyce w pierwszych dekadach XXI wieku [Interests and Disputes in the Arctic in the First Decades of the 21st Century] – M i c h a � � u s z c z u k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291

Ricardo Lagos, The Southern Tiger. Chile’s Fight for a Democratic and Pros-perous Future – A n n a A. S k r z y p e k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294

On the Authors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301

Ryszard Zi�ba

S t o s u n k i M i ę d z y n a r o d o w e – I n t e r n a t i o n a l R e l a t i o n s • n r 1 ( t . 4 7 ) 2 0 1 3

S T U D I A

1. Bezpiecze�stwo jako egzystencjalny celpolityki pa�stwa

W teorii, czyli w badaniach nad bezpiecze�stwem, bezpiecze�stwo jest traktowane jako potrzeba podmiotowa, to znaczy, �e mo�e dotyczy ró�nego rodzaju podmio-tów, od jednostek poczynaj�c, po wielkie grupy spo�eczne, w��czaj�c w to struk-tury organizacyjne (instytucje) reprezentuj�ce pojedynczych ludzi i ró�ne grupy spo-�eczne (pa�stwa, spo�ecze�stwa, narody, system mi�dzynarodowy). Bezpiecze�stwo jest potrzeb� egzystencjaln�, czyli zwi�zan� z istnieniem danego podmiotu. Potrzeba ta ma charakter z�o�ony i obejmuje zaspokojenie takich potrzeb szczegó�owych, jak: trwanie (przetrwanie/samozachowanie), ca�o, to�samo (identyczno), niezale�-no, spokój, posiadanie oraz pewno funkcjonowania i rozwoju1. W najogólniejszym znaczeniu bezpiecze�stwo mo�na wi�c okreli jako pewno istnienia i przetrwania, stanu posiadania oraz funkcjonowania i rozwoju podmiotu. Pewno jest wynikiem nie tylko braku zagro�e� (ich niewyst�powania lub eliminowania), lecz powstaje tak�ewskutek kreatywnej dzia�alnoci danego podmiotu i jest zmienna w czasie, czyli ma natur� procesu spo�ecznego.

W tradycyjnym uj�ciu bezpiecze�stwo jest rozpatrywane w kontekcie zagro�e�i jest kojarzone ze stosowaniem si�y i przymusu. Jednak�e wspó�czenie zmienia si�spojrzenie na charakter oraz rodzaje si�y i przymusu, nast�puje te� ewolucja pojmowa-

1 R. Zi�ba, Poj�cie i istota bezpiecze�stwa pa�stwa w stosunkach mi�dzynarodowych, „Sprawy Mi�-dzynarodowe” 1989, nr 10, s. 49 i nast.; idem, O to�samo�ci nauk o bezpiecze�stwie, „Zeszyty Naukowe AON” 2012, t. 86, nr 1 s. 7 i nast.; J. Zaj�c, Bezpiecze�stwo pa�stwa, w: Bezpiecze�stwo pa�stwa. Wybrane problemy, Warszawa 2009, s. 17–29. Zob. tak�e: R. Zi�ba, J. Zaj�c, Budowa zintegrowanego systemu bez-piecze�stwa narodowego Polski. Ekspertyza, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, pa�dziernik2010 r.

BEZPIECZE�STWO W POLITYCEZAGRANICZNEJ RP RZDU KOALICJI

PLATFORMY OBYWATELSKIEJI POLSKIEGO STRONNICTWA LUDOWEGO

10 Ryszard Zięba

nia bezpiecze�stwa. Cech� tej ewolucji jest poszerzanie podmiotowego, przedmioto-wego i funkcjonalnego wymiaru bezpiecze�stwa. Jest to ujmowane jako odmilitaryzo-wanie, poszerzanie zakresu i treci bezpiecze�stwa (wartoci chronionych i rodkówpolityki bezpiecze�stwa).

Potocznie bezpiecze�stwo jest okrelane i defi niowane w kontekcie zagro�e� dla danego podmiotu. Zagro�enie stanowi wi�c przeciwstawienie bezpiecze�stwa. Brak bezpiecze�stwa lub tylko subiektywne odczucie (percepcja) jego braku wywo�uje nie-pokój i poczucie zagro�enia. Dlatego ka�dy podmiot stara si� oddzia�ywa na swoje otoczenie zewn�trzne i sfer� wewn�trzn�, aby usuwa, neutralizowa lub przynajmniej oddala zagro�enia i eliminowa w�asny l�k, obawy, niepokój i niepewno.

Zagro�enia mog� mie charakter wewn�trzny, gdy s� stwarzane przez sam pod-miot; mog� by zewn�trzne, gdy s� generowane poza nim. Dlatego dzia�ania w celu ich likwidowania bywaj� kierowane zarówno do wewn�trz podmiotu, jak i na jego otoczenie zewn�trzne. Tak wi�c zasadne jest wyodr�bnienie dwóch aspektów bez-piecze�stwa: wewn�trznego i zewn�trznego. Wst�pnie okrelaj�c, mo�na stwierdzi,�e bezpiecze�stwo wewn�trzne oznacza stabilno i harmonijno danego organizmu b�d� systemu (podmiotu zbiorowego), natomiast bezpiecze�stwo zewn�trzne – brak zagro�enia ze strony innych podmiotów. ��cznie oba aspekty sk�adaj� si� na ogólne bezpiecze�stwo danego podmiotu.

Okrelanie bezpiecze�stwa w kontekcie zagro�e� wymaga jednak pewnej istotnej modyfi kacji, poniewa� cz�sto zagro�enia s� ujmowane jako zbyt szeroki zespó� zja-wisk negatywnie ocenianych. Jednak�e faktycznie cz� tych zjawisk ma charakter nie tyle zagro�e�, ile wyzwa� dla podmiotów, tzn. nowych sytuacji, w których pojawiaj�si� niezbywalne potrzeby wymagaj�ce sformu�owania odpowiedzi i podj�cia stosow-nych dzia�a�. Nierozwi�zane wyzwania mog� dopiero przekszta�ci si� w zagro�eniadla bezpiecze�stwa jednostek, spo�ecze�stw, narodów i pa�stw. Poniewa� wyzwa-nia jawi� si� w percepcji spo�ecznej jako sytuacje trudne, tote� zdarza si�, �e s� na wyrost, a wi�c nies�usznie postrzegane jako niebezpiecze�stwa. Tak wi�c, podejmu-j�c si� badania problematyki bezpiecze�stwa ró�nych podmiotów, niejako na wst�pie,u�yteczne wydaje si� odró�nienie zagro�e� od podobnie postrzeganych zjawisk, które stanowi� tylko wyzwania. Jest to zadanie do trudne, gdy� jedne i drugie bywaj�negatywnie wartociowane. Granica mi�dzy niepewnoci� (stwarzan� przez wyzwa-nia) a zagro�eniem jest p�ynna, zale�y bowiem od okrelenia wartoci, które podlegaj�ochronie, a tak�e od indywidualnej wra�liwoci podmiotu postrzegaj�cego. Tymcza-sem samo postrzeganie przez ludzi bezpiecze�stwa ma zawsze charakter subiektywny i mo�e przybiera form� mispercepcji2. W praktyce pewno ta jest najcz�ciej tylko

2 Szerzej zob.: R. Jervis, Perception and Misperception in International Politics, Princeton 1976; D. Frei, Sicherheit: Grundfragen der Weltpolitik, Stuttgart 1977, s. 17–21; J. Vogler, Perspectives on the Foreign Policy System: Psychological Approaches, w: M. Clarke, B. White (red.), Understanding Foreign Policy: The Foreign Policy Systems Approach, Aldershot 1989, s. 135–162; J. Kuku�ka, Postrzeganie mi�-dzynarodowe, „Stosunki Mi�dzynarodowe–International Relations” 1992, t. 16, s. 93.

11Bezpieczeństwo w polityce zagranicznej RP rządu koalicji Platformy Obywatelskiej i Polskiego Stronnictwa Ludowego

subiektywnie odczuwana, a nie zawsze ma podstawy obiektywne istniej�ce w rzeczy-wistoci spo�ecznej.

Wyzwania stwarzaj� niepewno, ale jeszcze nie zagro�enia. Jednak, jeli pod-mioty bezpiecze�stwa nie podejmuj� w odpowiednim czasie dzia�a� zmierzaj�cych do rozwi�zania powstaj�cego problemu, wyzwania mog� wygenerowa zagro�enia. Tu dochodzimy do popularnej w ostatnich kilkunastu latach w badaniach na Zachodzie tzw. sekurytyzacji.

Analitycy ze szko�y kopenhaskiej i, szerzej, zwolennicy konstruktywizmu jako sekurytyzacj� (securitization) okrelaj� proces przechodzenia wyzwa� do kategorii zagro�e�. „W momencie, gdy ko�czy si� debata nad okrelonym zjawiskiem, a rozpo-czynaj� si� dzia�ania maj�ce na celu wyeliminowanie go (lub z�agodzenie jego skut-ków) nast�puje securitization. Proces ten jest cz�sto rozci�gni�ty w czasie i potrzeba lat, aby wyzwanie zacz�to postrzega jako zagro�enie”3. Sekurytyzacja mo�e bypostrzegana jako jeszcze bardziej skrajna forma ni� upolitycznienie pojawiaj�cego si�zjawiska, problemu4. Tak by�o np. z ocen� degradacji rodowiska naturalnego, która jeszcze w latach 80. XX wieku by�a traktowana jako wyzwanie, a nast�pnie zosta�auznana przez polityków i spo�ecze�stwa za zagro�enie.

Mo�na zatem przyj�, �e wyzwania i zagro�enia mieszcz� si� na linii pewnego kon-tinuum, w którym stopniowo powstaje potrzeba, a potem przekszta�ca si� ona w koniecz-no podj�cia przez podmiot dzia�a� na rzecz zapewnienia jego bezpiecze�stwa.

Podejmowanie przez podmioty wyzwa� ma charakter pozytywny, gdy� nie oznacza dzia�a� eliminuj�cych, czyli negatywnych. Natomiast gdy wyzwania staj�si� zagro�eniami, podmioty musz� podejmowa dzia�ania negatywne, eliminuj�ce,a nast�pnie dopiero pozytywne, czyli zapobiegawcze przed powtarzaniem si� zagro-�e�. Oznacza to, �e dzia�ania na rzecz bezpiecze�stwa stanowi� pewien ci�g akcji na przemian pozytywnych i negatywnych. Implicite, wyzwania i zagro�enia dla bezpie-cze�stwa ró�nych podmiotów stanowi� pewn� klas� (grup�) zjawisk sk�aniaj�cychjednostki, grupy spo�eczne, pa�stwa i inne instytucje do dzia�a�, zarówno pozytyw-nych, jak i negatywnych.

Pa�stwa, d��c do zapewnienia swojego szeroko rozumianego bezpiecze�stwa,musz� prowadzi aktywn� polityk� bezpiecze�stwa. Tymczasem w badaniach i w pol-skiej publicystyce do szeroko jest rozpowszechniony pogl�d, wedle którego polityka zagraniczna jest uto�samiana z polityk� bezpiecze�stwa. Jest to pogl�d uproszczony i w istocie b��dny. Bowiem polityka zagraniczna jest tylko jedn� z form aktywnoci

3 P. Frankowski, Bezpiecze�stwo globalne w warunkach transformacji �adu mi�dzynarodowego, w: R. Zi�ba (red.), Bezpiecze�stwo mi�dzynarodowe po zimnej wojnie, Warszawa 2008, s. 242. Szerzej zob.: O. Wæver, Securitization and Securitization, w: R.D. Lipschutz (red.), On Security, New York 1995, s. 57–58; R. Emmers, Securitazition, w: A. Collins (red.), Contemporary Security Studies, Oxford 2007, s. 109–125.

4 B. Buzan, O. Wæver, J. de Wilde, Security: A New Framework for Analysis, Boulder 1998, s. 23–24; R. Emmers, Securitization, w: A. Collins (red.), op. cit., s. 111–113.

12 Ryszard Zięba

pa�stwa na rzecz zapewnienia jego bezpiecze�stwa (bezpiecze�stwa narodowego). Po cz�ci pogl�d ten ma swoje usprawiedliwienie w tym, �e pa�stwo prowadz�c okre-lon� polityk� zagraniczn� wp�ywa na kszta�towanie bezpiecze�stwa mi�dzynarodo-wego, rozumianego jako bezpiecze�stwo pewnej (mniejszej lub wi�kszej) zbiorowoci pa�stw. Warto równie� pami�ta, �e pa�stwa wp�ywaj� na bezpiecze�stwo mi�dzyna-rodowe i go kszta�tuj� tak�e przy u�yciu swoich innych polityk, np. polityki obronnej.

Znawcy zagadnienia podkrelaj�, �e istota polityki bezpiecze�stwa zawiera si�w jej celowym charakterze i prowadzeniu przy zastosowaniu najbardziej adekwatnych i efektywnych rodków i instrumentów oraz w tym, �e polityka bezpiecze�stwa wyko-rzystuje ró�ne elementy polityk wewn�trznych pa�stwa i jego polityk� zagraniczn�.Oczywicie najlepiej jest wtedy, kiedy pa�stwo ma jasno zdefi niowan� w�asn� poli-tyk� bezpiecze�stwa, rozumian� jako dzia�alno celow�, s�u��c� realizacji za�o�onych celów strategicznych i operacyjnych w dziedzinie bezpiecze�stwa, przy zastosowaniu najbardziej adekwatnych i efektywnych instrumentów. �rodki s�u��ce ochronie i umac-nianiu bezpiecze�stwa mo�na dzieli wedle kryterium przedmiotowego na: polityczne, wojskowe, gospodarcze, naukowo-techniczne, kulturowe, ideologiczne, ekologiczne itp.5 Ich zakres i dobór zale�� nie tylko od potrzeb stwarzanych przez powstaj�cezagro�enia (czy wyzwania), ale przede wszystkim od percepcji tych�e zagro�e� przez organy kierownicze pa�stwa oraz pozostaj�cych w dyspozycji pa�stw zasobów mate-rialnych i niematerialnych, a tak�e od umiej�tnoci ich efektywnego wykorzystywania.

Polityka bezpiecze�stwa jest prowadzona na podstawie oceny i prognozy ro-dowiska bezpiecze�stwa, w wymiarze krajowym i mi�dzynarodowym (regionalnym i globalnym). Generalnie takie rozumienie polityki bezpiecze�stwa zosta�o zastoso-wane w pracach Strategicznego Przegl�du Bezpiecze�stwa Narodowego prowadzo-nych w naszym kraju w latach 2010 20126. Ma ono zosta wprowadzone do nowej strategii bezpiecze�stwa narodowego Polski.

2. Bezpiecze�stwo w koncepcji polityki zagranicznej rzdu PO/PSL

Podejmuj�c si� ukazania bezpiecze�stwa wród celów polityki zagranicznej Polski, prowadzonej przez rz�d Platformy Obywatelskiej i Polskiego Stronnictwa Ludowego od listopada 2007 r., na wst�pie nale�y stwierdzi, �e jest to najwyra�niej eksponowanycel tej polityki. Wida to w dokumentach programowych rz�du i Ministerstwa Spraw

5 Szerzej zob. J. Zaj�c, �rodki polityki bezpiecze�stwa pa�stwa, w: M. O�óg-Radew, R. Rosa (red.), Bezpiecze�stwo i prawa cz�owieka: teoretyczne aspekty bezpiecze�stwa i praw cz�owieka, cz. I, Siedlce 2004, s. 227–237.

6 Znajdujemy to w raporcie Strategicznego Przegl�du Bezpiecze�stwa Narodowego, w pracach którego bra� udzia� autor niniejszego artyku�u. Zob. Strategiczny Przegl�d Bezpiecze�stwa Narodowego. G�ównewnioski i rekomendacje dla Polski, Biuro Bezpiecze�stwa Narodowego, Warszawa 2012.


Zagranicznych oraz w bie��cej informacji przekazywanej przez polityków. Znalaz�on tak�e szerokie wyeksponowanie w dokumencie zatytu�owanym Priorytety polskiej polityki zagranicznej 20122016, przygotowanym przez Ministerstwo Spraw Zagra-nicznych, a przyj�tym przez Rad� Ministrów i opublikowanym w marcu 2012 r.

Nale�y te� zauwa�y, �e jest to pierwszy od pocz�tku przemian politycznych w 1989 r. dokument okrelaj�cy cele i zadania polityki zagranicznej Polski w per-spektywie d�u�szej ni� jeden rok, w tym strategi� Polski w ramach Unii Europejskiej. Zawarto w nim program przedsi�wzi� na arenie mi�dzynarodowej, jakie ma reali-zowa MSZ, w tym podejmowanych przez inne urz�dy centralne administracji rz�-dowej. Wskazano równie�, �e istotna rola w realizacji wizji i zada� przedstawionych w dokumencie spoczywa na Sejmie i Senacie RP, za wype�nianie zada� przez organy rz�dowe w zakresie polskiej polityki zagranicznej odbywa si� tak�e w porozumieniu i we wspó�pracy z Prezydentem RP7.

Wbrew zapowiedzi jego autorów nie ma on charakteru �adnej strategii, a wzbudza w�tpliwoci znawców problematyki z powodu nieuporz�dkowania jego treci i braku spójnoci wewn�trznej, ale dobrze, �e wreszcie MSZ sformu�owa�o jaki program swojej aktywnoci na arenie mi�dzynarodowej i zyska�o aprobat� rz�du do zapowie-dzianych dzia�a�.

Zw�aszcza cz� dotycz�ca celów polskiej polityki zagranicznej mo�e wzbudzaw�tpliwoci z powodu ich bardzo ogólnego sformu�owania. Samo wyjcie od warto-ci, takich jak: demokracja, rz�dy prawa, poszanowanie praw cz�owieka i solidarno-ci, jako podstawy dzia�a� Polski na arenie mi�dzynarodowej, wydaje si� dyskusyjne. Zabrak�o bowiem wskazania na nasze interesy narodowe czy pa�stwowo-narodowe,które zawsze determinuj� polityk� zagraniczn� pa�stwa. Dobrze, �e chocia� ten doku-ment rz�dowy wskazuje, i� „Polityka zagraniczna ma strzec niepodleg�oci pa�stwa,oraz integralnoci terytorialnej. Ma dzia�a na rzecz zapewnienia bezpiecze�stwa narodowego”8. Dalej okrela priorytety polskiej polityki zagranicznej. Na pierwszym miejscu stawia postulat „silnej Polski w silnej unii politycznej [UE]”, a na drugim miejscu stwierdza, �e Polska ma by „wiarygodnym sojusznikiem w stabilnym �adzieeuroatlantyckim”, a to dzi�ki takim dzia�aniom, jak: „Rozwój w�asnych zdolnociodstraszania i utrzymanie wiarygodnoci NATO jako sojuszu obronnego; rozwijanie zdolnoci UE w sferze samodzielnych oraz komplementarnych wobec NATO rodkówi zasobów budowania bezpiecze�stwa; udzia� w budowie rodków wzajemnego zaufa-nia pomi�dzy Zachodem a Rosj�; cis�a wspó�praca z Ukrain� i innymi pa�stwamiEuropy Wschodniej i Kaukazu Po�udniowego; zwalczanie terroryzmu i przeciwdzia-�anie proliferacji broni masowego ra�enia”9.

7 Priorytety polskiej polityki zagranicznej 20122016, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Warszawa, marzec 2012 r., s. 2.

8 Ibidem, s. 3.9 Ibidem, s. 6.

14 Ryszard Zięba

Jak wida na naczelnym miejscu Polska stawia rozwijanie twardych gwarancji bezpiecze�stwa w formie zdolnoci odstraszania w�asnego oraz sojuszniczego NATO i komplementarnych wobec NATO samodzielnych zdolnoci Unii Europejskiej10. Sto-sunkom z Rosj� przyznaje si� funkcje rodków budowania zaufania, a wspó�pracaz Ukrain� i pa�stwami Kaukazu Po�udniowego jest w dalszej cz�ci dokumentu trakto-wana jako w��czenie ich w procesy modernizacji politycznej, gospodarczej i spo�ecz-nej, promowane przez Uni� Europejsk�, co ma sprzyja zwi�kszaniu bezpiecze�stwaPolski11. Brakuje choby wzmianki o roli OBWE i ONZ, a niejako „w zast�pstwie”powtórzono za ameryka�sk� strategi� bezpiecze�stwa „negatywn� metod�”, jak� ma by zwalczanie terroryzmu i przeciwdzia�anie proliferacji broni masowego ra�enia.

Generalnie mo�na skonstatowa, �e w koncepcji polityki zagranicznej Polski w drugiej dekadzie XXI wieku bezpiecze�stwo jest oparte na dwóch zasadniczych fi larach, jakimi s� NATO i Unia Europejska.

3. NATO – pierwszy fi lar bezpiecze�stwa Polski

3.1. Znaczenie cz�onkostwa w NATO dla bezpiecze�stwa Polski

Polska sta�a si� cz�onkiem Organizacji Traktatu Pó�nocnoatlantyckiego 12 marca 1999 r. By�o to efektem kilkuletnich zabiegów dyplomatycznych i du�ego wysi�ku na rzecz transformacji demokratycznej kraju i przystosowania si� zbrojnych do opera-cyjnego wspó�dzia�ania z nowymi sojusznikami. Z dzisiejszej perspektywy cz�sto nie doceniamy owego wysi�ku, a tak�e zwykle nie dostrzegamy historycznego znaczenia osi�gni�tego celu znalezienia si� w najpot��niejszym sojuszu polityczno-wojskowym demokratycznego Zachodu.

Polska przyst�pi�a do NATO, kieruj�c si� d��eniem uzyskania skutecznych gwa-rancji bezpiecze�stwa. Kluczowe znaczenie ma w tym wzgl�dzie klauzula casus foede-ris zawarta w artykule 5 Traktatu Pó�nocnoatlantyckiego, która zobowi�zuje ka�d� ze stron traktatu, w razie napaci zbrojnej na jedn� lub wi�cej z nich w Europie lub Ame-ryce Pó�nocnej, do udzielania „pomocy stronie lub stronom napadni�tym, podejmuj�cniezw�ocznie, samodzielnie, jak i w porozumieniu z innymi stronami dzia�ania, jakie uzna za konieczne, ��cznie z u�yciem si�y zbrojnej, w celu przywrócenia i utrzymania bezpiecze�stwa obszaru pó�nocnoatlantyckiego”. Jakkolwiek w tym artykule znalaz�osi� sformu�owanie nieco os�abiaj�ce jego wymow� („jakie uzna za konieczne”), to

10 W swoim pierwszym exposé przed Sejmem 23 listopada 2007 r. premier Donald Tusk podkreli�, �e„oczywist�, najlepsz� gwarancj� bezpiecze�stwa Polski jest nasza obecno w strukturach NATO i oczywi-cie cz�onkostwo w Unii Europejskiej”. Exposé premiera Donalda Tuska, Warszawa, 23 listopada 2007 r., s. 32.

11 Priorytety polskiej polityki zagranicznej 20122016, op. cit., s. 12, 17.


jednak jest to klauzula sojusznicza stanowi�ca gwarancj� zapewnienia kolektywnej obrony pa�stw Sojuszu. Wymow� owego zobowi�zania podnosi fakt, �e jego stro-nami s� najsilniejsze pa�stwa zachodnie, a wiod�c� rol� wród nich odgrywa militarne hipermocarstwo – Stany Zjednoczone Ameryki.

Istotne znaczenie ma równie� zadeklarowana w preambule traktatu wola jego stron „ochraniania wolnoci, wspólnego dziedzictwa i cywilizacji swych narodów, opartego na zasadach demokracji, wolnoci jednostki i rz�dów prawa”. Sformu�owa-nie to podkrela demokratyczny charakter pa�stw Sojuszu i wol� ochrony ich demo-kratycznych ustrojów.

Polska, nawi�zuj�c ju� w 1990 r. kontakty polityczne z NATO, a od jesieni 1992 r. prowadz�c starania o cz�onkostwo, kierowa�a si� przede wszystkim d��eniem do uzy-skania mocnych i niezawodnych gwarancji swojego bezpiecze�stwa narodowego, a tak�e uzyskania stabilizatora u�atwiaj�cego transformacj� ustrojow�, reformy poli-tyczne i rynkowe. Równolegle prowadzi�a trudne, ale skuteczne starania o w��czeniesi� do procesu integracji europejskiej, w którym uczestniczy wi�kszo sojuszników z NATO. W ten sposób starano si� równolegle realizowa dwa podstawowe interesy narodowe – zagwarantowanie bezpiecze�stwa pa�stwa i zapewnienie szans rozwoju cywilizacyjnego, w tym przede wszystkim rozwoju ekonomicznego. Potwierdzi� to prezydent Aleksander Kwaniewski w or�dziu noworocznym na 1997 r., mówi�c, �eprzed Polsk� otwiera si� historyczna szansa przezwyci��enia fatalnego dylematu, który w przesz�oci sk�ania� do dokonywania wyboru mi�dzy zapewnieniem bezpiecze�stwaa uzyskaniem szans nieskr�powanego rozwoju; stwierdzi�, �e bezpiecze�stwo kraju mo�e by zapewnione nie kosztem rozwoju gospodarczego oraz �e demokracja i roz-wój mog� by osi�gane równolegle, a nawet b�d� si� wzajemnie wspiera12. Kiedy Polska przyst�pi�a do NATO, a kilka lat pó�niej do Unii Europejskiej uzyska�a szanse zrealizowania tej historycznej szansy.

Cz�onkostwo w NATO ma kluczowe znaczenie dla bezpiecze�stwa narodowego Polski. Minister spraw zagranicznych Rados�aw Sikorski, krel�c w Sejmie zadania dla polityki zagranicznej RP w 2013 r. potwierdzi�, �e Sojusz Pó�nocnoatlantycki pozo-staje dla Polski najwa�niejszym zewn�trznym gwarantem bezpiecze�stwa13. Novum w stanowisku Polski jest, co mocno zaakcentowa� prezydent Bronis�aw Komorowski na konferencji prasowej w Sejmie (20 marca 2012 r.), �e kolektywna obrona, maj�cakluczowe znaczenie dla naszego bezpiecze�stwa, powinna pozosta naczelnym zada-

12 Television Address to the Nation by Mr. Aleksander Kwa�niewski, President of the Republic of Poland on the occasion of the New Year, Warsaw, 31st December 1996, „Materials and Documents” 1996, t. 5, nr 12, s. 1333 1335. Na XIV Warsztatach NATO w Pradze (22 23 VI 1997 r.) minister spraw zagranicznych RP Dariusz Rosati powiedzia�, �e rozszerzone NATO b�dzie nie tylko instrumentem bezpiecze�stwa, ale i stabi-lizatorem rozwoju gospodarczego. Zob. „Materials and Documents” 1997, t. 6, nr 6, s. 1469 1471.

13 Zob. Informacja Ministra Spraw Zagranicznych o zadaniach polskiej polityki zagranicznej w 2013 roku, 20 marca 2013 r.; R. Zi�ba, Analiza informacji ministra spraw zagranicznych o zadaniach polskiej polityki zagranicznej w 2013 roku, Orodek Analiz Politologicznych UW, oapuw.pl (kwiecie� 2013).

16 Ryszard Zięba

niem NATO, o co b�d� zabiega w�adze RP. Prezydent wzmocni� t� tez� dodaj�c,�e istotn� zmian� jest odchodzenie przez Polsk� od polityki interwencyjnej, o czym wiadczy zapowiedziane wycofanie si� z misji o charakterze militarnym z Afgani-stanu w 2014 r.14

Udzia� Polski w NATO ma tak�e istotne konsekwencje dla kszta�tu �adu mi�dzy-nawowego w Europie. Znalezienie si� w marcu 1999 r. Polski oraz Czech i W�gierw Sojuszu Pó�nocnoatlantyckim, oznacza�o rekonstrukcj� geostrategiczn� w Euro-pie. Nast�pi�o przesuni�cie granic tego sojuszu o kilkaset kilometrów na wschód, a dla NATO by� to wymierny terytorialny „nabytek”, maj�cy znaczenie dla scenariu-sza zak�adaj�cego wojn� z przeciwnikiem ze wschodu. Takim przeciwnikiem mo�eby – jak si� szeroko w Polsce s�dzi – Rosja, która bezpowrotnie straci�a swoj�stref� wp�ywów w Europie �rodkowej lub tylko naturalny bufor w postaci „szarej strefy”, jaki istnia� przez prawie osiem lat po rozpadzie ZSRR. Nie ma wi�c czemu si� dziwi, �e ca�a elita polityczna Rosji sprzeciwia�a si� rozszerzeniu NATO, widz�cw tym „podejcie” dawnego wroga do jej granic. W Rosji nie doceniono transfor-macji NATO, a w szerokich kr�gach spo�ecznych jest ono postrzegane przez pry-zmat zimnowojennych dowiadcze�, jako instrument ekspansji geostrategicznejUSA i wróg Rosji.

Polskie elity polityczne twierdzi�y w latach 90. XX wieku, �e rozszerzenie Soju-szu Pó�nocnoatlantyckiego przyczyni si� do zwi�kszenia stabilnoci na kontynencie europejskim. Dlatego argumentowa�y, �e najlepszym sposobem ustabilizowania pozim-nowojennej Europy, zw�aszcza jej wschodniej transformuj�cej si� cz�ci, by�o poszerze-nie zachodnich struktur wspó�pracy i integracji, tak aby Zachód sta� si� Europ�, a Europa Zachodem. Polskie elity twierdz�, �e najprostsz� drog� do zbudowania Europy bez podzia�ów jest rozszerzenie sprawdzonych w praktyce struktur Sojuszu Pó�nocnoatlan-tyckiego i Unii Europejskiej; argumentuj� �e takie rozszerzenie nie b�dzie prowadzido stworzenia nowych podzia�ów, lecz przeciwnie do zamazywania jeszcze istniej�cych starych podzia�ów. Czyli rozszerzanie struktur zachodnich b�dzie powi�ksza stref� sta-bilnoci, dobrobytu i demokracji15.

S�aboci� tego rozumowania od pocz�tku by�o unikanie okrelenia granic tego roz-szerzenia, a faktycznie ch� ograniczenia go do krajów Europy �rodkowej i Wschod-niej, jednak z wy��czeniem Rosji. Po przyst�pieniu do NATO Polska opowiedzia�asi� za „polityk� otwartych drzwi” Sojuszu. Takie stanowisko zaj�� prezydent A. Kwa-niewski ju� na jubileuszowym szczycie NATO w Waszyngtonie w kwietniu 1999 r. W praktyce oznacza�o to poparcie atlantyckich aspiracji niektórych pa�stw poradziec-kich, przede wszystkim Litwy, �otwy i Estonii. Te trzy republiki nadba�tyckie zosta�y

14 Prezydent Bronis�aw Komorowski: szef MSZ dostrzeg� zmiany w polityce zagranicznej, PAP, 20 marca 2013 r.

15 Szerzej zob. R. Zi�ba, Why Poland Aims at Becoming a Member of NATO, w: Stability and Security of Eastern and Southeastern Europe, („Collection of Studies 1997”), Ministry of Defense of the Republic of Slovenia, Center for Strategic Studies, Ljubljana 1997, s. 143 155.


przyj�te do Sojuszu w marcu 2004 r. Warszawa zaanga�owa�a si� tak�e we wspieranie kursu Ukrainy i Gruzji na przyst�pienie do NATO. Po tzw. kolorowych rewolucjach w tych krajach („rewolucji ró�” w Gruzji w 2003 r. i „pomara�czowej rewolucji” na Ukrainie na prze�omie 2004 i 2005 r.), polityka ta opiera�a si� na nadziejach, �e proza-chodnie elity tych dwóch pa�stw poradzieckich b�d� w stanie przygotowa swoje kraje do spe�nienia kryteriów cz�onkostwa w Sojuszu. Polskie wysi�ki dyplomatyczne ponio-s�y fi asko, po wybuchu wojny gruzi�sko-rosyjskiej w sierpniu 2008 r. i obj�ciu urz�du prezydenta Ukrainy przez Wiktora Janukowycza w lutym 2010 r. Pomimo tego rz�dRP podtrzymuje postulat dalszego rozszerzania NATO. W dokumencie Priorytety pol-skiej polityki zagranicznej 20122016 zadeklarowano, �e Polska pozostaje or�downi-kiem rozszerzenia NATO „o pa�stwa aspiruj�ce do cz�onkostwa, które spe�niaj� jego kryteria”. Nie wymieniono ju� Ukrainy i Gruzji jako wspieranych kandydatów do cz�onkostwa w NATO, ale Mo�dawi� oraz pa�stwa Ba�kanów Zachodnich i KaukazuPo�udniowego (s. 15).

3.2. Problem z Rosj

Problemem dla ca�ego Sojuszu Pó�nocnoatlantyckiego jest u�o�enie stosunków z Rosj�.Aby z�agodzi sprzeciw tego mocarstwa wobec polityki rozszerzania NATO zawarto dwa fundamentalne uk�ady, 27 maja 1997 r. akt stanowi�cy o wzajemnych stosunkach, wspó�pracy i bezpiecze�stwie mi�dzy NATO a Federacj� Rosyjsk�, a 28 maja 2002 r. deklaracj� rzymsk� o nowej jakoci w stosunkach mi�dzy obu podmiotami, ustanawia-j�c� m.in. now� Rad� NATO–Rosja. Po tym jak ca�y Zachód zosta� dotkni�ty kryzy-sem fi nansowym (rozpocz�tym w 2008 r.), a Stany Zjednoczone odesz�y od polityki unilateralizmu za prezydentury Baracka Obamy na szczycie lizbo�skim w listopadzie 2010 r. NATO postanowi�o odnowi partnerstwo strategiczne z Rosj�. Sprzyja�a temu zadeklarowana przez nowego prezydenta USA polityka „resetu” w stosunkach ame-ryka�sko-rosyjskich. Jednak wspó�praca ta nie uk�ada si� g�ównie z powodu obaw Rosji przed zadecydowan� na tym forum budow� tarczy antyrakietowej przez pa�-stwa Sojuszu. Dzieje si� tak pomimo zaproszenia Rosji do „politycznych konsultacji i praktycznej wspólpracy” w budowaniu tej tarczy. Polska by�a niech�tna takiej decyzji ogó�u sojuszników. W mediach swoje w�tpliwoci, nacechowane nieufnoci� wobec Rosji wyra�ali czo�owi polscy eksperci i politycy.

�wiadczy o tym m.in. wywiad dla prasy udzielony przez b. przedstawiciela Polski przy NATO Jerzego M. Nowaka. Powiedzia� on m.in.: „Natomiast nie ukrywajmy – stosunek do Rosji jest jednym z najtrudniejszych zagadnie�. Rosja jest nam potrzebna, a my jestemy potrzebni Rosji, mo�e nawet my jej bardziej. Trzeba jej pomaga w zbli-�eniu z nami. Uwa�am jednak, �e deklaracje niektórych pa�stw NATO wobec Rosji id� za daleko. Prezydent Sarkozy mówi� we wrzeniu [2010 r.] o stworzeniu wspólnej strefy bezpiecze�stwa z Rosj�, spotka� si� w tej sprawie z Angel� Merkel i Dmitrijem

18 Ryszard Zięba

Miedwiediewem w Deauville, cho – jak si� okaza�o – swojej inicjatywy nie uzgadnia�ani z NATO, ani z Rad� NATO–Rosja, ani z Uni� Europejsk�, nie mówi�c o Trójk�cieWeimarskim”16. Polski emerytowany dyplomata przyzna�, �e „w dzisiejszym wieciejednostronne dzia�ania nie mog� by skuteczne. Wp�ywowi niemieccy dyplomaci Wol-fgang Ischinger i Ulrich Weisser pisali we wrzeniu w „»New York Timesie«, �e nie sposób wci�ga Rosj� do wspó�dzia�ania z NATO, równoczenie stosuj�c wobec niej rodki zabezpieczenia militarnego. Niestety, twarda rzeczywisto narzuca koniecz-no takiego dwutorowego dzia�ania i poszanowania tak�e interesów Europy �rod-kowej, a do dyplomacji nale�y, jak to dobrze zrobi, nie antagonizuj�c Rosji. […] Chcemy nawet daleko id�cego, ale »wspólnie kontrolowanego« zbli�enia, »wspólnie«, to znaczy tak�e z Rosj�. Dlatego mówi� o przejciowoci obecnej sytuacji. Moim zda-niem nie ma sprzecznoci w tym, aby z jednej strony rozwija wspó�dzia�anie z Rosj�,a z drugiej uwzgl�dnia w tym kontekcie interesy bezpiecze�stwa i s�siedzkiedowiadczenia historyczne Polski i krajów Europy �rodkowo-Wschodniej w NATO, oczywicie bez obsesji. To ma by proces, a nie jednorazowy akt. Polsce zale�y na wspó�pracy Rosji z Sojuszem, ale nie jest to mo�liwe bez uwiarygodnienia Moskwy w dziedzinie bezpiecze�stwa. To jest niesprzeczne z ide� polityki dwutorowej, któr�zaproponowa�a Rada M�drców pod przewodnictwem Albright. Co wa�ne, decyzje co do skali zbli�enia le�e b�d� nie tylko po stronie sojuszu, ale równie� po stronie Rosji. Rosja nie lubi by pouczana i instruowana. Sama powinna doj do wniosku, �e op�aca si� jej budowa rodki militarnego zaufania”17. Tre tej obszernej wypo-wiedzi, nota bene, udzielonej „Gazecie Wyborczej” przed zbli�aj�cym si� spotkaniem na szczycie przywódców NATO, ukazuje obawy Polski wobec Rosji i brak spójnej koncepcji wspó�pracy z tym pa�stwem.

Przyzna trzeba, �e w�aciwie NATO jako ca�o nie ma wypracowanego jed-noznacznego stanowiska wobec wspó�pracy z Rosj�. Polskie elity polityczne, choprzyznaj�, �e nasz kraj nie stoi w obliczu bezporedniego zagro�enia militarnego, to jednak takie zagro�enie widz� ze strony Rosji. A wiadczy o tym chocia�by uzasad-nianie potrzeby budowania narodowego segmentu tarczy antyrakietowej dla os�onyprzed rosyjskimi rakietami Iskander, stacjonuj�cymi w Obwodzie Kaliningradzkim. Natomiast nasi sojusznicy Niemcy i Francja nie podzielaj� tych obaw, poniewa� chc�widzie w Rosji partnera we wspólnym umacnianiu bezpiecze�stwa w ca�ej strefi e euroatlantyckiej. Niekiedy pojawiaj� si� nawet nie nowe postulaty przyj�cia Rosji do NATO. W marcu 2010 r. grupa wp�ywowych niemieckich polityków i genera�ów opo-wiedzia�a si� w artykule opublikowanym w tygodniku „Der Spiegel” za „otwarciem drzwi NATO” dla Rosji. Ich zdaniem, wst�pienie Rosji do NATO, a nawet perspek-tywa takiej akcesji znacznie wzmocni�yby Sojusz Pó�nocnoatlantycki. Pod artyku�em

16 Opini� t� zakwestionowa� minister spraw zagranicznych Rados�aw Sikorski w TVN24 – w audycji „Fakty po Faktach” 27 pa�dziernika 2010 r. mówi�, �e wszystko by�o uzgodnione na forum NATO.

17 Zob. Niech NATO dzia�a z automatu, „Gazeta Wyborcza” z 27 pa�dziernika 2010 r.


podpisali si� by�y minister obrony (za czasów Helmuta Kohla) Volker Rühe, by�yambasador Niemiec w Polsce Frank Elbe, a tak�e dwóch genera�ów: by�y przewod-nicz�cy Komitetu Wojskowego NATO Klaus Nauman i wiceadmira� Ulrich Weis-ser, który wczeniej sta� na czele Komitetu Planowania w niemieckim ministerstwie obrony18. To wyst�pienie wywo�a�o zaniepokojenie w naszym kraju, a niegdy bardzo popularny – za publiczne wspieranie od 1993 r. kandydatury Polski do NATO – Volker Rühe przesta� by osob� ch�tnie witan� na posiedzeniach ró�nych gremiów dyskutu-j�cych w Polsce o bezpiecze�stwie mi�dzynarodowym19.

3.3. Stanowisko w sprawie przysz�o�ci NATOi relacji transatlantyckich

Nowa polityka zagraniczna prezydenta USA Baracka Obamy umo�liwi�a podj�cieprzez NATO prac koncepcyjnych nad now� koncepcj� strategiczn� Sojuszu, przy-pomnijmy nie aktualizowan� od 1999 r. Na szczycie w Kehl i Strasburgu w kwiet-niu 2009 r. postanowiono utworzy tzw. Grup� M�drców, pod przewodnictwem by�ejsekretarz stanu USA – Madeleine Albright, a w pracach tego gremium bra� udzia� by�yminister spraw zagranicznych RP Adam Daniel Rotfeld. Pracom tej grupy towarzy-szy�y o�ywione dyskusje wród polskich polityków i ekspertów. Najbardziej miaro-dajna dla stanowiska Polski by�a wypowied� prezydenta Bronis�awa Komorowskiego na �amach „Gazety Wyborczej”, opublikowana w przeddzie� lizbo�skiego szczytu Sojuszu.

Polska domaga�a si� potwierdzenia funkcji obronnej Sojuszu zapisanej w arty-kule 5 Traktatu Pó�nocnoatlantyckiego z ewentualnym poszerzeniem casus foederiso ataki cyberterrorystyczne. W zwi�zku z tym ��da�a równomiernego rozmieszczenia i modernizacji infrastruktury obronnej Sojuszu, a w tym: (a) zagwarantowania aktuali-zacji planów ewentualnociowych (na wypadek pojawienia si� jakiego zagro�enia lub kryzysu u naszych granic) pierwszy taki plan Polska otrzyma�a w 2001 r.; (b) dal-szych inwestycji w infrastruktur� obronn� NATO na terytorium Polski; (c) doko�cze-nia podj�tych jeszcze w ko�cu poprzedniej dekady prac zmierzaj�cych do utworzenia

18 Zob.: Ex-Verteidigungsminister Volker Rühe fordert Aufnahme Russlands in die Nato, „Der Spie-gel” z 6 marca 2010 r. Zob. umiarkowanie krytyczn� ocen� rozszerzenia NATO dokonan� w 1998 r. przez znanego autora ameryka�skiego, który opowiedzia� si� za rozszerzeniem Sojuszu nie tylko o Polsk�, Cze-chy i W�gry, lecz tak�e o inne kraje wschodnie, w tym o Rosj�: J.L. Gaddis, History, Grand Strategy and NATO Enlargement, „Survival” 1998, t. 40, nr 1, s. 145 151. Por. inny g�os za przyj�ciem Rosji do NATO: A. Straus, NATO. S Rossijej ili biez niejo?, „Mie�dunarodnaja �y��” 1998, nr 4, s. 51 61.

19 Na konferencji z okazji 20-lecia utworzenia Biura Bezpiecze�stwa Narodowego, pt. „Bezpiecze�-stwo narodowe Rzeczypospolitej Polskiej na prze�omie wieków: dowiadczenia Biura Bezpiecze�stwaNarodowego i strategiczne wyzwania”, zorganizowanej 31 stycznia 2011 r. w Pa�acu Prezydenckim w War-szawie, polityk ten nie mia� wokó� siebie wyra�nie szerokiego grona rozmówców, jak to bywa�o wczeniejprzed wy�ej przytoczon� jego wypowiedzi�.

20 Ryszard Zięba

si� szybkiego reagowania Sojuszu; (d) wspólnych wicze� jednostek NATO, gdy� to dopiero przygotowuje je do sprawnego i skutecznego wspó�dzia�ania w przypadku wy�szej koniecznoci. Warszawa opowiada�a si� tak�e za „inteligentnym” kontynu-owaniem operacji reagowania kryzysowego oraz akcentowa�a star� tez�, �e NATO powinno by fundamentem jednoci Zachodu i obecnoci USA w Europie. Powtarza�apoparcie dla idei dalszego rozszerzenia NATO, w tym o Ukrain� i Gruzj� – jeli spe�-ni� one kryteria do cz�onkostwa. Nie by�o jasnego stanowiska Polski w sprawie roz-woju partnerstwa mi�dzy NATO a Rosj�. Prezydent Komorowski powiedzia� jedynie: „Wierz� w to, �e w miar� korzystnych zmian, które zachodz� w Rosji i które mog�przybli�y ten kraj do Zachodu, sami Rosjanie nie b�d� dostrzega w takim rozwoju sytuacji zagro�enia dla ich interesów”20.

19 listopada 2010 r. na szczycie NATO w Lizbonie przyj�to now� koncepcj�strategiczn�, wyznaczaj�c� cele Sojuszu – jak deklarowano – na kolejn� dekad�21.Sukcesem Polski by�o potwierdzenie kluczowego zobowi�zania NATO do utrzymania zdolnoci do kolektywnej obrony terytorialnej (artyku� 5). Równoczenie Warszawa popar�a zamierzenie kontynuowania przez NATO misji wykraczaj�cych poza dys-pozycje tego artyku�u poza granicami Sojuszu, ��cz�ce rodki polityczne, wojskowe i cywilne w jedno ca�ociowe podejcie, uzgadniane i ewentualnie prowadzone wspól-nie z partnerami Sojuszu. Opowiedzia�a si� równie� za sformu�owaniem, �e zapew-nianie bezpiecze�stwa strefy euroatlantyckiej ma by oparte na szerokiej sieci part-nerstwa z krajami i organizacjami na ca�ym globie, za „wspó�praca NATO–Rosja ma znaczenie strategiczne i przyczynia si� do tworzenia wspólnej przestrzeni pokoju, stabilnoci i bezpiecze�stwa”, jako �e „bezpiecze�stwo NATO i Rosji jest splecione ze sob�”22. To drugie sformu�owanie oznacza powa�ne wyzwanie dla Polski, a jed-noczenie stanowi odejcie od lansowanej przez poprzedni� administracj� ameryka�-sk� (George’a W. Busha) koncepcji NATO jako sojuszu globalnego czy „skrzynki z narz�dziami” wykorzystywanymi przez dora�ne koalicje formowane przez Stany Zjednoczone. Polska – cho wyra�nie z podejrzliwoci� – popar�a proklamowanie nowego partnerstwa strategicznego mi�dzy NATO a Federacj� Rosyjsk�. W dokumen-cie z Lizbony zadeklarowano tak�e kontynuowanie przez NATO polityki „otwartych drzwi” do Sojuszu (punkt 27).

20 Zob. Sojusz z przysz�o�ci� (Prezydent Bronis�aw Komorowski dla „Gazety”), „Gazeta Wyborcza” z 18 listopada 2010 r.

21 Active Engagement, Modern Defence: Strategic Concept for the Defence and Security of the Mem-bers of the North Atlantic Treaty Organisation Adopted by Heads of State and Government in Lisbon,19 November 2010.

22 Sojusz Pó�nocnoatlantycki owiadczy�, �e jest zdeterminowany, aby poszerza konsultacje poli-tyczne i praktyczn� wspó�prac� z Rosj� w obszarach wspólnych interesów, w��czaj�c w to obron� przeciwra-kietow�, zwalczanie terroryzmu, narkotyków, piractwa i promowanie szeroko rozumianego bezpiecze�stwami�dzynarodowego. Dla dialogu i wspólnych dzia�a� b�dzie wykorzystywa� mo�liwoci stworzone przez Rad� NATO–Rosja (punkt 34).


Nale�y jednak jasno przyzna, �e pomimo przyj�cia takich zapisów w nowej kon-cepcji strategicznej NATO nadal b�dzie wywo�ywa�o zatroskanie/dylemat czy rozbu-dowywa zdolnoci obronne Sojuszu, czy jego funkcje charakterystyczne dla organi-zacji bezpiecze�stwa zbiorowego. Polsce powinno zale�e przede wszystkim na tych pierwszych.

W dokumencie Priorytety polskiej polityki zagranicznej 20122016 stwierdzono, �e „NATO pozostanie g�ównym, wielostronnym instrumentem polskiej polityki bez-piecze�stwa w wymiarze polityczno-wojskowym. Dla przysz�oci Sojuszu istotne jest utrzymanie jego obronnego charakteru i zachowanie równowagi mi�dzy zdolnociami NATO w zakresie wspólnej obrony a zaanga�owaniem w operacje poza obszarem trak-tatowym. […] Poza silnym potwierdzeniem wa�noci artyku�u 5 podkrelenia wymaga tak�e decyzja o rozwijaniu zdolnoci Sojuszu w zakresie obrony przeciwrakietowej oraz powa�ne potraktowanie w agendzie tej organizacji tzw. nowych wyzwa�”. Dalej ten dokument programowy polskiego rz�du podkrela, i� „szczególne znaczenie ma utrzymanie polityki »otwartych drzwi« do NATO dla wszystkich krajów europejskich, które spe�ni� kryteria cz�onkostwa, a tak�e gotowo Sojuszu do strategicznego part-nerstwa z Rosj�, opartego na zasadzie wzajemnoci” (s. 14 15).

Jak wida Polska z opó�nieniem w pe�ni zaakceptowa�a postanowienia nowej koncepcji strategicznej NATO, w której znalaz�y si� postulaty trudne do pogodzenia. Po Lizbonie obserwujemy trudnoci i polemiki mi�dzy Rosj� a NATO w sprawie tar-czy antyrakietowej23. Niektórzy nasi sojusznicy zachodnioeuropejscy nie podzielaj�polskiego uwra�liwienia lub przewra�liwienia w postrzeganiu zagro�e� ze Wschodu. Tymczasem administracja Baracka Obamy od jesieni 2011 r. zapowiada strategiczny zwrot USA ku regionowi Azji i Pacyfi ku oraz zmniejszenie zaanga�owania w sprawy obronnoci Europy24, a tak�e apeluje by Europejczycy odgrywali w NATO wi�ksz�rol�. To stawia na porz�dku dziennym problem sprowadzaj�cy si� do zasadniczego pytania, czy NATO nadal b�dzie skutecznym gwarantem naszego bezpiecze�stwai obrony?

Rz�d RP w swoim dokumencie programowym z 2012 r. powtarza jak mantr�star� tez� polskiej polityki, �e „Stosunki transatlantyckie stanowi� fundament polityki bezpiecze�stwa Zachodu. W tym kontekcie wa�ne jest utrzymanie ameryka�skiegozaanga�owania w sprawy bezpiecze�stwa w Europie”, a dalej proponuje ich harmoni-zacj� poprzez zacienianie stosunków UE ze Stanami Zjednoczonymi. Przypomina, �e„dla Polski istotne b�dzie pe�ne wykorzystanie mo�liwoci stworzonych przez zinsty-tucjonalizowane bilateralne formy konsultacji z USA w sferze bezpiecze�stwa (Dialog Strategiczny, Grupa Konsultacyjna ds. Wspó�pracy Strategicznej, Grupa Wysokiego

23 Szerzej zob. �. Kulesa, Perspektywy wspó�pracy NATO–Rosja w dziedzinie obrony przeciwrakieto-wej, „Bezpiecze�stwo Narodowe” 2011, nr 19, s. 97–114.

24 W tym mieci si� zapowied� wycofania dwóch brygad bojowych z Europy i ci�cia bud�etu obron-nego. Zob. J. Tomaszewski, Zmiany w polityce bezpiecze�stwa USA, „Bezpiecze�stwo Narodowe” 2012, nr 23 24, s. 108 109.

22 Ryszard Zięba

Szczebla ds. Wspó�pracy Obronnej) i pe�na realizacja polsko-ameryka�skiej Deklaracji o wspó�pracy strategicznej z 2008 r. Wspó�praca ta ma sprzyja ulokowaniu sojusz-niczej infrastruktury obronnej na terytorium Polski, zw�aszcza elementów systemu obrony przeciwrakietowej”25.

W polskich kr�gach rz�dowych, a tak�e w opozycji parlamentarnej wszechobecne jest nieco megaloma�skie przekonanie, �e uda si� nam mocnej zaanga�owa USA w sprawy naszej obrony. Tymczasem wida, �e gra si� toczy na wy�szych poziomach. Stany Zjednoczone dokonuj� przewartociowa� swojego zaanga�owania w bezpie-cze�stwo europejskie, zach�caj� i wspieraj� UE do wzmacniania swojej Wspólnej Polityki Bezpiecze�stwa i Obrony. Ponadto ich interesy narodowe maj� wiatowy zakres odniesienia, a niew�tpliwie Polska nie stanowi dla USA szczególnego part-nera ani miejsca zaanga�owania. Niew�tpliwie jest nim Unia Europejska jako ca�o,a wi�c powinnimy wi�cej uwagi powi�ca wspó�pracy z unijnymi partnerami, pod-trzymuj�c obecno USA w Europie. Nie nale�y si� przy tym �udzi, �e obecnoma�ej grupy �o�nierzy i instalacji ameryka�skich zapewni nam bezpiecze�stwo.

4. Unia Europejska – drugi fi lar bezpiecze�stwa Polski

4.1. Znaczenie cz�onkostwa w UE dla bezpiecze�stwa Polski

Kiedy wiosn� 1990 r. pierwszy „niekomunistyczny” rz�d Tadeusza Mazowieckiego sk�ada� w Brukseli wniosek o rozpocz�cie rokowa� w sprawie zawarcia uk�adu sto-warzyszeniowego ze Wspólnotami Europejskimi i ich pa�stwami cz�onkowskimi, kie-rowa� si� celem w��czenia Polski w proces integracji europejskiej przede wszystkim po to, aby zapewni jej mo�liwoci przyspieszenia rozwoju spo�eczno-ekonomicznegoi cywilizacyjnego. Po uzyskaniu stowarzyszenia minister spraw zagranicznych Krzysz-tof Skubiszewski w exposé sejmowym 29 kwietnia 1993 r. stwierdzi�, �e wi�zanie si�z Uni� Europejsk� by�o tak�e bardzo istotnym sk�adnikiem polskiej polityki bezpiecze�-stwa26. Wprawdzie zabrak�o szczegó�owego uzasadnienia tego pogl�du, ale wiadomym by�o, �e Unia Europejska posiada�a od swoich pocz�tków niedoskona�y wprawdzie, ale formalnie ustanowiony mechanizm grupowego realizowania polityki bezpiecze�-stwa w postaci Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpiecze�stwa (WPZiB) oraz mog�akorzysta z wojskowego wsparcia Unii Zachodnioeuropejskiej. W tym okresie Polska nawi�za�a kontakty polityczne z Uni� Zachodnioeuropejsk� (UZE), a w maju 1994 r. uzyska�a status partnera stowarzyszonego tej organizacji.

25 Priorytety polskiej polityki zagranicznej 20122016, op. cit., s. 15.26 Statement by Mr. Krzysztof Skubiszewski, Minister for Foreign Affairs of Republic of Poland, on

Poland’s Foreign Policy in 1993, to the Polish Diet of the Republic of Poland, Warsaw, 29th April 1993,„Materials and Documents” 1993, t. 2, nr 5, s. 131 141.


Utrudnieniem dla zacieniania wspó�pracy w zakresie bezpiecze�stwa z UE i UZE by�y transatlantyckie spory o koncepcj� Europejskiej To�samoci Bezpiecze�-stwa i Obrony, w których Polska opowiedzia�a si� po stronie Stanów Zjednoczonych i zwolenników prymatu NATO w zapewnianiu bezpiecze�stwa europejskiego27. Po tym jak Polska zosta�a przyj�ta do NATO przywódcy UE proklamowali ustanowienie Europejskiej Polityki Bezpiecze�stwa i Obrony (EPBiO). Warszawa zg�asza�a wobec tej nowej unijnej polityki liczne zastrze�enia wyrastaj�ce z obaw, prezentowanych nad wyraz gorliwie, o spójno NATO i zachowanie obecnoci wojskowej USA w Europie. Dopiero jednak po przyst�pieniu w maju 2004 r. do Unii Europejskiej, Polska zacz��asi� ostro�nie anga�owa w Europejsk� Polityk� Bezpiecze�stwa i Obrony. W dalszym ci�gu w Warszawie dominowa� pogl�d, �e rozwijanie unijnej polityki obronnej b�dzie szkodzi spoistoci Sojuszu Pó�nocnoatlantyckiego i zbytecznie dublowa jego funk-cje. Warto mie na uwadze, �e by�o to w czasie, kiedy USA prowadzi�y unilateraln�i lekcewa��c� wobec UE polityk� zagraniczn� i bezpiecze�stwa. Ponadto nale�y wska-za, �e Polska nieufnie odnosi�a si� do autonomicznej polityki bezpiecze�stwa UE, na co pewien wp�yw mia�y reminiscencje historyczne, odnoszone do sytuacji lat 30. XX wieku, kiedy to nasi zachodnioeuropejscy sojusznicy nie udzielili Polsce efektywnej pomocy po agresji Niemiec hitlerowskich w 1939 r.

4.2. Starania Polski o wzmocnienie Wspólnej Polityki Bezpiecze�stwai Obrony UE

Powa�niejsza zmiana w stosunku Polski do polityki obronnej UE nast�pi�a po 2007 r., kiedy nowy rz�d Platformy Obywatelskiej i PSL przeszed� do anga�owania si�w ramach Unii Europejskiej. Podj�cie si� prezentowania przez ten rz�d pragmatycz-nego stanowiska w Unii i odbudowa kontaktów politycznych z Niemcami i Francj�(mocno konfl iktowych zw�aszcza w latach 2005 2007) zaowocowa�y bardziej otwar-tym podejciem do unijnej EPBiO, przekszta�canej we Wspóln� Polityk� Bezpiecze�-stwa i Obrony (WPBiO). Od po�owy 2009 r. Polska zacz��a wspó�dzia�a z Francj�,mocno anga�uj�c� si� na rzecz koncepcji „L’Europe de la défense”. Dowodzi tego pro-pozycja ministra spraw zagranicznych Rados�awa Sikorskiego przedstawiona szefowi dyplomacji Francji Bernardowi Kouchnerowi w lipcu 2009 r. na spotkaniu w Chobie-linie28. Sikorski opowiedzia� si� za zwi�kszeniem operacyjnoci WPBiO, a jako wst�pdo tego zaproponowa� wspó�prac� w zakresie bezpiecze�stwa i obrony obu pa�stw. Francja, która w poprzednim pó�roczu sprawuj�c prezydencj� w Radzie UE lansowa�a

27 Zob. R. Zi�ba, European Security and Defence Identity: The Polish Viewpoint, „The Polish Foreign Affairs Digest” 2001, nr 1, s. 196–200.

28 M. Wojciechowski, Kouchner u Sikorskiego i ambasadorów, „Gazeta Wyborcza” z 21 lipca 2009 r. Chobielin to miejscowo niedaleko Bydgoszczy, gdzie minister R. Sikorski podejmuje czasem partnerów zagranicznych w swoim dworku.

24 Ryszard Zięba

istotne wzmocnienie unijnej polityki obronnej, bez wahania podj��a polsk� inicjatyw�,uznaj�c j� za szans� na rewitalizacj� europejskiej obrony.

Symbolem zbli�enia polsko-francuskiego okaza�a si� podpisana 5 listopada 2009 r. przez prezydenta Nicolasa Sarkozy’ego i premiera Donalda Tuska deklara-cja w sprawie bezpiecze�stwa i obrony. Jest to obszerny dokument zapowiadaj�cycis�� wspó�prac� Polski i Francji w rozwijaniu unijnej WPBiO i NATO, jako wza-jemnie uzupe�niaj�cych si� instytucji, zacienianie dwustronnej wzmocnionej wspó�-pracy wojskowej, a tak�e wspó�dzia�anie w rozwi�zywaniu problemów bezpiecze�-stwa europejskiego i wiatowego29. Deklaracja francusko-polska stanowi bardzo wa�ny dokument wskazuj�cy, �e Polska zamierza szeroko w��czy si� w dzia�ania na rzecz polityki bezpiecze�stwa i obrony Unii Europejskiej. By�a nawet przez obser-watorów porównywana do francusko-brytyjskiej deklaracji z Saint-Malo z grudnia 1998 r., która utorowa�a drog� do proklamowania Europejskiej Polityki Bezpiecze�-stwa i Obrony. Deklaracja paryska stanowi wyra�ny sygna�, �e Polska stara si� na nowo powróci do Europy.

Nast�pnie, Polska przygotowuj�c si� do przej�cia w drugiej po�owie 2011 r. pre-zydencji w Radzie UE wypracowa�a – po konsultacjach z Francj� i Niemcami – pakiet propozycji reform, maj�cych na celu wzmocnienie WPBiO. W kwietniu 2010 r. mini-strowie spraw zagranicznych Trójk�ta Weimarskiego wysun�li inicjatyw�, maj�c� na celu wzmocnienie WPBiO. Trzy kraje przedstawi�y szczegó�owe propozycje w licieich ministrów spraw zagranicznych i ministrów obrony skierowanym 6 grudnia 2010 r. do Wysokiej Przedstawiciel Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpiecze�stwa,Catherine Ashton. Zaproponowano w nim prowadzenie prac na trzech poziomach. Na szczeblu strategicznym – popraw� zdolnoci planowania i realizowania cywilno-woj-skowych i wojskowych operacji reagowania kryzysowego, opartych na istniej�cychstrukturach. Na szczeblu operacyjnym – prace nad zwi�kszeniem zdolnoci prowa-dzenia dzia�a� wojskowych. Na szczeblu taktycznym – dzia�ania nad przystosowa-niem grup bojowych do potrzeb operacyjnych. W licie przekonywano o konieczno-ci wzmocnienia struktur planistycznych europejskich operacji bezpiecze�stwa, pro-ponuj�c stworzenie wspólnego cywilno-wojskowego dowództwa operacyjnego UE, komplementarnego z narodowymi i natowskimi zasobami. Wszystkie te przedsi�wzi�-cia mia�yby si� odbywa w ramach ustanowionej Traktatem z Lizbony sta�ej wspó�-pracy strukturalnej. Jak pisano w licie trzem krajom chodzi o zwi�kszenie zdolnociWPBiO, uczynienie jej bardziej efektywn� kosztowo i skuteczn�, a ma si� to odbywaw pe�nej wspó�pracy i komplementarnoci z NATO30.

29 Deklaracja Francusko-Polskiego Szczytu w sprawie Bezpiecze�stwa i Obrony, Pary�, 5 listopada 2009 r.

30 Tekst listu weimarskiego, archiwum w�asne autora. Por. M. Terlikowski (red.), System planowania i dowodzenia misjami Unii Europejskiej. Struktura, mo�liwo�ci, problemy reform, Raport PISM, Warszawa, czerwiec 2011 r., s. 27–36.


W styczniu 2011 r. Rada UE przyj��a list i zobowi�za�a Wysok� Przedstawiciel do opracowania raportu dotycz�cego WPBiO, tak aby mo�liwe by�o zainicjowanie kon-kretnych rozwi�za� do ko�ca roku. Szefowa dyplomacji unijnej z wyra�nym „oci�-ganiem si�” przedstawi�a w lipcu 2011 r. raport, a propozycje w nim zawarte mini-strowie spraw zagranicznych Polski, Francji i Niemiec ocenili jako „satysfakcjonuj�ce i realistyczne”. Jednak Wielka Brytania zawetowa�a przygotowane konkluzje Rady Ministrów Spraw Zagranicznych UE. Oznacza�o to zablokowanie dalszej dyskusji nad wzmocnieniem WPBiO.

Warszawa zwi�kszy�a aktywno w sprawie reformy WPBiO przed rozpocz�ciem prezydencji w Radzie Unii Europejskiej. W czerwcu 2011 r. wyst�pi�a z inicjatyw�zwi�kszenia u�ytecznoci si� szybkiego reagowania UE, co stanowi�o jeden z prio-rytetów polskiej prezydencji. Nast�pnie 5 pa�dziernika 2011 r. Ministerstwo Obrony wys�a�o do C. Ashton list w sprawie reformy grup bojowych UE. Warszawa zapropo-nowa�a w��czenie do sztabu grup bojowych planistów cywilnych, wyd�u�enie dy�urów grup z szeciu miesi�cy do roku oraz w��czenie fi nansowania grup bojowych do tzw. kosztów wspólnych. Ich szkolenie, transport oraz u�ycie mia�yby by fi nansowane ze specjalnego wojskowego funduszu UE, na który sk�adaj� si� wszystkie pa�stwacz�onkowskie (z wyj�tkiem Danii nieuczestnicz�cej w WPBiO), a nie jak do tej pory przez pa�stwa, które tworz� grup� bojow�.

Wysoka aktywno Polski na rzecz o�ywienia i wzmocnienia Wspólnej Polityki Bezpiecze�stwa i Obrony UE wspó�gra z ofensyw� dyplomatyczn� Francji w naszym kraju, zmierzaj�c� do zacienienia dwustronnej wspó�pracy w sprawach bezpiecze�-stwa i obrony. Bardzo aktywnie dzia�a Ambasada Francji w Warszawie i cz�ste s�wizyty w Polsce ekspertów francuskich, zw�aszcza wojskowych. Francja od czasu powrotu w kwietniu 2009 r. do struktury wojskowej NATO sta�a si� dla Polski wia-rygodnym i atrakcyjnym partnerem w sprawach obronnych. To francuskie zaanga-�owanie w Polsce rozpocz��o si� za prezydentury Nicolasa Sarkozy’ego, a jest kon-tynuowane po obj�ciu w maju 2012 r. urz�du prezydenta przez socjalist� Fran�oisHollande’a i nast�pnie po stworzeniu rz�du przez jego parti�. Francja, niezale�nie od orientacji politycznej rz�dz�cych, jako swój interes narodowy traktuje budow� „Europy obrony”, co w praktyce oznacza stopniowe wzmacnianie i przejmowanie przez Uni�Europejsk� odpowiedzialnoci za bezpiecze�stwo i obron� Europy, w sytuacji zapo-wiadanego przez administracj� Baracka Obawy zmniejszania zaanga�owania Stanów Zjednoczonych na Starym Kontynencie. Francja widzi szanse operacyjnego wzmoc-nienia UE dla potrzeb prowadzenia operacji zarz�dzania kryzysowego poza granicami Unii, rozwijania wspó�pracy europejskich przemys�ów zbrojeniowych, za tzw. obrona terytorialna ma by zapewniania przez NATO, w tym francuski potencja� nuklearny31.

31 Zob. bardzo ciekawy raport przygotowany przez by�ego ministra spraw zagranicznych Francji (w latach 1997 2002) Huberta Védrine’a i przed�o�ony prezydentowi Fran�ois Hollande’owi w grudniu 2012 r.: Rapport pour le President de la République Franaise sur les conséquences du retour de la France

26 Ryszard Zięba

Polska jawi si� Francji jako atrakcyjny partner, zw�aszcza w prowadzeniu misji kryzysowych, wspólnej produkcji uzbrojenia oraz jako odbiorca francuskiej technologii i sprz�tu do budowy natowskiej tarczy antyrakietowej. Francja od jesieni 2009 r. oferuje tak�e Polsce pomoc w budowie elektrowni j�drowych (jeli taka decyzja u nas zapadnie).

Trzeba zauwa�y, �e Polska powoli dojrzewa politycznie do zaakceptowania oferty francuskiej. Czynnikiem to hamuj�cym po naszej stronie jest przede wszyst-kim niech�tne godzenie si� elit politycznych z „wycofywaniem” USA z pe�nej odpo-wiedzialnoci za obron� Europy i powolne akceptowanie nieuchronnoci potrzeby szerszego oparcia si� w sprawach bezpiecze�stwa na Unii Europejskiej. Równie�rezerw� polskich w�adz podtrzymuje podejrzliwe postrzeganie tego, �e Pary� nie podziela polskich obaw przed Rosj�, a tak�e utrzymuj�cy si� w Unii Europejskiejkryzys ekonomiczny.

Natomiast przes�anki sk�aniaj�ce do zacienienia wspó�pracy polsko-francuskiej w dziedzinie obrony stwarza w�anie sytuacja spowolnienia wzrostu gospodarczego w Polsce i prawie stagnacja we Francji w 2012 r. Polska oczekuje zwi�kszonegonap�ywu kapita�u zagranicznego, za Francja ma szanse poprzez inwestowanie w Pol-sce obni�a koszty produkcji (ze wzgl�du na ni�sze koszty pracy w Polsce). To mo�eprzyci�ga fi rmy francuskie poszukuj�ce oszcz�dnoci32. Wida zwi�kszon� aktyw-no francuskich przedsi�biorstw zbrojeniowych szukaj�cych kontraktów w Polsce. Wspólna produkcja uzbrojenia jawi si� jako korzystny interes dla obu krajów. Pol-skie w�adze musz� jednak zaakceptowa polityczne implikacje takich przedsi�wzi�.

Zbie�ne stanowisko Polski i Francji w sprawie rewitalizacji WPBiO, a tak�e kon-struktywna wspó�praca na forum Trójk�ta Weimarskiego, który ma zacz� funkcjono-wa w 2013 r. w formule Weimar Plus, jako wspó�dzia�anie te� z W�ochami i Hiszpa-ni�, przy wycofywaniu si� Wielkiej Brytanii ze wspó�pracy politycznej w ramach UE, w tym przede wszystkim w sprawach WPBiO, stwarza dla Polski szans� do��czeniado cis�ego grona pa�stw stanowi�cych rdze� Unii Europejskiej33.

4.3. Potrzeba nowej strategii bezpiecze�stwa UE

Od kilku lat eksperci zajmuj�cy si� EPBiO/WPBiO, w tym autor niniejszego opra-cowania, zwracaj� uwag� na potrzeb� zaktualizowania b�d� wypracowania nowej

dans le Commandement Integre de l’OTAN, sur l’avenir de la relation transatlantique et les perspectives de l’Europe de la défense, 14 novembre 2012.

32 Por. E. Kaca, Problemy gospodarcze Francji – konsekwencje dla UE i Polski, „Biuletyn PISM” 2013, t. 983, nr 7.

33 Mówi� o tym wprost minister R. Sikorski w wypowiedzi dla Radia Tok.fm 25 stycznia 2013 r., komentuj�c wypowied� premiera Wielkiej Brytanii sprzed dwóch dni, w której brytyjski premier zapowie-dzia� wycofanie si� jego kraju z unii politycznej i prawdopodobnie z UE, jeli w przysz�oci tak zadecyduj�Brytyjczycy w referendum. Szef polskiej dyplomacji snu� wizj� do��czenia Polski do grona liderów UE w czasie do 10 lat.


strategii bezpiecze�stwa Unii Europejskiej34. Jako g�ówny powód widz� oni szybko zmieniaj�ce si� rodowisko bezpiecze�stwa UE i dezaktualizacj� Europejskiej Stra-tegii Bezpiecze�stwa (ESB) z grudnia 2003 r.35 Pojawienie si� nowych zagro�e�,takich jak cyberterroryzm, wyzwa� w zakresie zapewnienia dostaw surowców ener-getycznych czy ochrony klimatu, a tak�e wspomnianej zmiany priorytetów w poli-tyce USA (przesuni�cie Europy na trzecie miejsce, po regionie Azji i Pacyfi ku oraz Bliskim Wschodzie) i wzrost roli nowych wschodz�cych mocarstw (przede wszyst-kim Chin, Indii i Brazylii) sprawiaj�, �e Unia Europejska powinna zaadaptowa si�do nowej sytuacji.

Unia Europejska powinna sformu�owa swoj� generaln� strategi� aktywnoci mi�-dzynarodowej, obejmuj�c� wszystkie jej polityki adresowane do otoczenia mi�dzy-narodowego. To oznacza skoordynowanie polityki wspólnotowej (zewn�trznych sto-sunków ekonomicznych) ze Wspóln� Polityk� Zagraniczn� i Bezpiecze�stwa, w tym ze Wspóln� Polityk� Bezpiecze�stwa i Obrony, a tak�e z polityk� w zakresie spraw wewn�trznych i wymiaru sprawiedliwoci, czyli w Przestrzeni Wolnoci, Bezpiecze�-stwa i Sprawiedliwoci. By�aby to „wielka strategia”. W jej ramach powinna zostazredefi niowana strategia bezpiecze�stwa i sformu�owana strategia militarna UE36.

Dwa lata po publikacjach niezale�nych ekspertów potrzeb� rewizji Europej-skiej Strategii Bezpiecze�stwa (ESB) dojrza�o Biuro Bezpiecze�stwa Narodowego37.�wiadczy o tym zorganizowanie w Warszawie w pa�dzierniku 2012 r. konferencji powi�conej nowelizacji ESB. Na otwarciu tego spotkania szef BBN gen. Stanis�awKoziej mówi�: „Nasze unijne k�opoty z bezpiecze�stwem wynikaj� nie tylko z kry-zysu fi nansowego i instytucjonalnego. U jego podstaw le�y tak�e to, �e strategiczny drogowskaz Unii Europejskiej, którym jest Europejska Strategia Bezpiecze�stwa, nie tylko zakurzy� si�, ale i zardzewia� i nie bardzo wiemy, co nam wskazuje. Dzi nie wystarczy jedynie go wypolerowa. Potrzebny jest nowy – gdy� rozwój i spójnopolityki bezpiecze�stwa i obrony UE uzale�nione s� od klarownej i aktualnej wizji

34 Zob.: S. Biscop, J. Howorth, B. Giegerich, Europe: a Time for Strategy (Egmont, Royal Institute for International Relations), „Egmont Paper” 2009, nr 27; A Future Agenda for the European Security and Defence Policy, (ESDP), (Fondacion Al ternatives, OPEX – Observatori de Politica Exterior Española, Egmont–Royal Institute for International Relations, IRIS–Institute Français de Relations Internationales et Stratégiques), „Working Paper”, Madrid–Paris–Berlin–Brussels, February 2009; Á. de Vasconcelos (red.), Quelle défense européenne en 2020?, Paris 2010; R. Zi�ba, Wspólna polityka zagraniczna i bezpiecze�stwaUE – strategie i wyzwania, w: Pytania o Europ�. Opinie ekspertów, Komisja Europejska – Przedstawiciel-stwo w Polsce, Warszawa 2010, s. 146 150.

35 Chodzi o dokument: A Secure Europe in a Better World: European Security Strategy, Brussels, 12 December 2003.

36 R. Zi�ba, Strategia bezpiecze�stwa Unii Europejskiej w �wietle Traktatu z Lizbony, w: J. Dobrowol-ska-Polak (red.), Stabilizacja nie�adu i destabilizacja �adu, Pozna� 2011, s 13 34.

37 W ko�cu 2011 r. za nowelizacj� strategii bezpiecze�stwa UE opowiedzia� si� szef BBN. Zob. S. Koziej, Potrzeba nowelizacji strategii bezpiecze�stwa Unii Europejskiej, „Bezpiecze�stwo Narodowe” 2011, nr 20, s. 19 40.

28 Ryszard Zięba

strategicznej”38. Nast�pnie szef BBN wyjani� fi lozofi� polskiej propozycji. Zak�adaona oparcie wspólnego systemu bezpiecze�stwa europejskiego na wspólnocie intere-sów, a tej wspólnoty nale�y szuka dwuetapowo. W pierwszym etapie nale�y przepro-wadzi w ka�dym z pa�stw Unii Europejskiej narodowe strategiczne przegl�dy bez-piecze�stwa (tak jak zrobiono to w Polsce w toku prac SPBN) dla zidentyfi kowania narodowych interesów i strategicznych koncepcji ich realizacji. Natomiast w drugim etapie powinno si� przeprowadzi w ca�ej Unii Europejskiej strategiczny przegl�dbezpiecze�stwa, rozpoczynaj�c od identyfi kacji katalogu wspólnych interesów pa�stwcz�onkowskich39.

Ta koncepcja ma charakter racjonalny. Odchodzi od opierania strategii bez-piecze�stwa UE na szlachetnych wartociach i ogólnych has�ach, jak to uczyniono w 2003 r., natomiast proponuje trudniejsz� drog� zidentyfi kowania interesów wszyst-kich pa�stw cz�onkowskich i znalezienia ich wspólnego mianownika. Podj�cie takich prac nie zaowocuje szybkim wypracowaniem gotowej strategii bezpiecze�stwa, ale rozpocznie �mudne prace nad uzgodnieniem wspólnych interesów w dziedzinie bez-piecze�stwa. Niew�tpliwie – jeli polska propozycja zostanie przyj�ta – b�d� pro-wadzone d�ugotrwa�e prace nad now�, realistyczn� strategi� bezpiecze�stwa. Nale�ys�dzi, �e jest to jedyna droga do budowania jednoci pa�stw cz�onkowskich UE. Bez podj�cia takich prac nadal b�dziemy ja�owo utyskiwa, �e w Unii Europejskiej brakuje woli politycznej prowadzenia efektywnej polityki bezpiecze�stwa i obrony.

Nale�y doda, �e znowelizowana strategia bezpiecze�stwa UE, powinna by tak�euzupe�niona o strategi� militarn�, która wydaje si� ju� na obecnym etapie niezb�dnadla okrelenia priorytetów, zasad i sposobów prowadzenia operacji reagowania kry-zysowego i obrony terytorialnej. Kwesti� przysz�oci jest sformu�owanie doktryny obronnej, a potrzeb� tak� implikuje zawarta w artykule 42 punkt 7 Traktatu z Lizbony klauzula sojusznicza typu casus foederis zobowi�zuj�ca pa�stwa cz�onkowskie do udzielenia sobie pomocy i wsparcia wszelkimi dost�pnymi rodkami, w razie napacizbrojnej na jedno z nich.

5. Potrzebny dodatkowy fi lar bezpiecze�stwa Polski

Czytaj�c dokument programowy rz�du RP Priorytety polskiej polityki zagranicznej 20122016 nie trudno zauwa�y, �e Polska podkrela europejski, a w�aciwie euro-atlantycki wymiar swojego bezpiecze�stwa. To nale�y uzna za godne pochwa�y, gdy�mo�e oznacza odejcie od megaloma�skich ambicji prowadzenia polityki globalnej, o czym mówili polscy politycy niesieni eufori�, jaka ich ogarn��a po przy��czeniu

38 Wyst�pienia Szefa BBN otwieraj�ce mi�dzynarodow� konferencj� po�wi�con� nowelizacji Europej-skiej Strategii Bezpiecze�stwa, Biuro Bezpiecze�stwa Narodowego, Warszawa 18 pa�dziernika 2012 r.

39 Ibidem.


si� do ameryka�skiej interwencji w Iraku w 2003 r. Polityka bandwagoning wobec USA znajdowa�a mocne potwierdzenie zw�aszcza w wykonaniu rz�du RP w latach 2005 200740. Jej elementy znalaz�y tak�e kontynuacj� w wykonaniu rz�du PO i PSL, a dobitnym tego potwierdzeniem by�a podpisana 20 sierpnia 2008 r. umowa o budo-wie ameryka�skiej tarczy antyrakietowej w Polsce, jest tak�e kontynuowanie udzia�uPolski w wojnie w Afganistanie. Nie znajduj� przekonuj�cego uzasadnienia argumenty podawane przez ministra spraw zagranicznych Rados�awa Sikorskiego i premiera Donalda Tuska, o tym, �e w górach Afganistanu le�� polskie interesy bezpiecze�-stwa. Mo�na jedynie zgodzi si� z tym elementem argumentacji, �e Polska potwier-dza swoj� lojalno sojusznicz� wobec USA. Nie przekonuje to jednak ani ca�ej klasy politycznej, ani wi�kszoci spo�ecze�stwa polskiego.

W Polsce w ostatnich latach, szczególnie pod wp�ywem zmieniaj�cej si� polityki Stanów Zjednoczonych za prezydentury Baracka Obamy, wzros�o zainteresowanie wspó�prac� z sojusznikami europejskimi, zw�aszcza zaanga�owanymi we wzmacnia-nie Wspólnej Polityki Bezpiecze�stwa i Obrony UE. Jednak utrzymuj�ce si� w men-talnoci polityków Platformy Obywatelskiej proameryka�skie nastawienie41, skutkuje zbyt powolnym anga�owaniem si� na rzecz budowy europejskiego fi lara obrony. Te postawy znajduj� mocne wsparcie w najwi�kszej partii opozycyjnej Prawo i Spra-wiedliwo, która wykazywa�a najwi�ksz� gorliwo w sprowadzaniu Polski do roli klienta Stanów Zjednoczonych.

Jeli nawet zgodzimy si�, �e pozytywnym jest w polityce rz�du PO i PSL spro-wadzanie zewn�trznego wymiaru polskiej polityki bezpiecze�stwa do strefy euroatlan-tyckiej, to trudno zrozumie, dlaczego w dokumentach programowych tego rz�du nie zauwa�a si� lub wr�cz pomija Organizacj� Bezpiecze�stwa i Wspó�pracy w Europie. Trudno to zrozumie, zw�aszcza �e struktura ta obejmuje wszystkie 57 pa�stw le��-cych w Europie, Azji �rodkowej i Ameryce Pó�nocnej.

W listopadzie 2007 r. Donald Tusk, obejmuj�c urz�d premiera, w swoim exposé nie wymieni� OBWE w �adnym kontekcie. Tak�e nowy minister spraw zagranicznych Rados�aw Sikorski, sk�adaj�c w Sejmie informacj� dotycz�c� zada� polskiej polityki zagranicznej w 2009 r. nie wspomnia� o OBWE jako organizacji mi�dzynarodowej42,przypomnie nale�y, �e Polska jest jej cz�onkiem, a w czasach „zimnej wojny” by�ainicjatorem jej ustanowienia.

40 Zob. J. Zaj�c, Bandwagoning w stosunkach polsko-ameryka�skich, „Przegl�d Zachodni” 2009, nr 3, s. 168–178; R. Zi�ba, G�ówne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie, Warszawa 2010, s. 149–157; R. Ku�niar, Polityka zagraniczna III Rzeczypospolitej, Warszawa 2012, s. 312–320.

41 „Nale�y zauwa�y, �e w zasadzie w stosunkach polsko-ameryka�skich obecny rz�d kontynuuje poli-tyk� poprzedników, staraj�c si� asymetri� niwelowa, lecz nie zawsze skutecznie”. Zob. P.M. Kaczy�ski,Polska polityka zagraniczna w latach 20052007: co po konsensusie?, Warszawa 2008, s. 43.

42 Informacja Ministra Spraw Zagranicznych Pana Rados�awa Sikorskiego dotycz�ca zada� polskiej polityki zagranicznej w 2009 roku, Warszawa, 13 lutego 2009 r.

30 Ryszard Zięba

Zainteresowanie si� OBWE ujawni�o si� w polskim Ministerstwie Spraw Zagra-nicznych, po tym jak polepszy�y si� stosunki Polski z Rosj� (i przejciowo z Bia-�orusi�). W wyst�pieniu w Sejmie 8 kwietnia 2010 r. minister Sikorski powiedzia�:„Organizacja Bezpiecze�stwa i Wspó�pracy w Europie jest wci�� potrzebna. Jako struktura, która obejmuje obszar od Vancouver po W�adywostok jest predysponowana do s�u�enia za forum debaty nad przysz�oci� bezpiecze�stwa europejskiego. Taka debata powinna obejmowa wszystkie aspekty »twardego« i »mi�kkiego« bezpiecze�-stwa i nie mo�e abstrahowa od oceny wype�niania przyj�tych ju� zobowi�za� mi�-dzynarodowych przez cz�onków organizacji. Dotyczy to m.in. problemu rozbrojenia konwencjonalnego”43. Pomimo tej daleko id�cej deklaracji prezydent RP Bronis�aw Komorowski nie wzi�� udzia�u w szczycie OBWE na pocz�tku grudnia 2010 r. zorga-nizowanym po jedenastoletniej przerwie w stolicy Kazachstanu w Astanie. Potwierdza t� ocen� tak�e pomini�cie OBWE jako samodzielnej instytucji w informacji z�o�onejw Sejmie przez ministra spraw zagranicznych o za�o�eniach polskiej polityki zagra-nicznej na 2011 r., a mówi�c o zamierzeniach na dwa nast�pne lata (2012 i 2013 r.) szef polskiej dyplomacji kompletnie nie wspomnia� o OBWE, nawet w kontekcieomawiania innych problemów polskiej polityki zagranicznej.

Przedstawione fakty potwierdzaj� tez� o tym, �e po przyst�pieniu Polski do NATO i Unii Europejskiej, OBWE straci�a na znaczeniu w polskiej polityce bezpiecze�stwai nie jest traktowana jako skuteczna i u�yteczna platforma promowania polskich inte-resów na arenie mi�dzynarodowej. Pomimo �e od czasu do czasu s� powtarzane dekla-racje ministra spraw zagranicznych o znaczeniu tej organizacji i potrzebie wydobycia jej z kryzysu, to jednak Warszawa wiadomie zrezygnowa�a z traktowania OBWE jako potrzebnej instytucji zacieniania wspó�pracy i umacniania bezpiecze�stwa w strefi e euroatlantyckiej44. Taki wybór polityczny stanowi odejcie od kursu realizowanego w nieodleg�ej przesz�oci, nawet w pierwszych latach po „zimnej wojnie”. Oznacza to zarazem faktyczne zrezygnowanie z szerokiego ca�ociowego podejcia do kszta�-towania bezpiecze�stwa mi�dzynarodowego, uwzgl�dniaj�cego tzw. mi�kkie aspekty bezpiecze�stwa.

Tymczasem wyboru dokonanego przez Polsk� nie mo�na uzna za racjonalny w wietle ci�gle pojawiaj�cych si� nowych wyzwa� i zagro�e� bezpiecze�stwa o cha-rakterze nietradycyjnym i niemilitarnym. Realia w strefi e euroatlantyckiej powinny zdecydowanie sk�ania do preferowania rozwi�za� szerokich i opartych na dialogu mi�dzynarodowym, zw�aszcza �e OBWE jest najszersz� instytucj� gromadz�c� przy jednym stole 57 pa�stw ca�ej strefy od Vancouveru do W�adywostoku. To w�anieparafrazuj�c ide� ksi��ki znanego ameryka�skiego politologa Charles’a Kupchana

43 Informacja Ministra Spraw Zagranicznych o za�o�eniach polskiej polityki zagranicznej w 2010 roku,Warszawa, 8 kwietnia 2010 r.

44 Szerzej zob. R. Zi�ba, Polska w Organizacji Bezpiecze�stwa i Wspó�pracy w Europie, w: S. Parzy-mies, I. Rysi�ska (red.), Udzia� Polski w organizacjach mi�dzynarodowych, Warszawa 2012, s. 179 202.


powinno nas uczy, jak czyni wrogów przyjació�mi i budowa trwa�y pokój45. OBWE ma ci�gle szans� tak� wspólnot� bezpiecze�stwa stworzy.

W ostatnich latach, obok tendencji do niedoceniania lub wr�cz pomijania OBWE przez Polsk�, wida tak�e inn� tendencj� do w��czania si� do dialogu na forum tej organizacji. Przyk�adem jest udzia� Polski w tzw. procesie z Korfu, którego celem uczyniono w 2009 r. przywrócenie zaufania i posuni�cie do przodu rozmów na tematy szeroko pojmowanego bezpiecze�stwa europejskiego na obszarze OBWE46. Dialog ten stanowi prób� odpowiedzi na propozycj� prezydenta Rosji Dmitrija Miedwie-diewa zasygnalizowan� wst�pnie w lipcu 2008 r. w sprawie rekonstrukcji „europej-skiej architektury bezpiecze�stwa”47. Chocia� ta propozycja zosta�a odrzucona przez Zachód przyczyni�a si� do otwarcia nowego kana�u rozmów zmierzaj�cych do stwo-rzenia na obszarze OBWE „wspólnoty bezpiecze�stwa”, opartej na idei zapropono-wanej ponad pó� wieku temu przez Karla Deutscha48.

Nast�pnie Polska przyst�pi�a, razem z Francj�, Niemcami i Rosj�, do Inicjatywy w Sprawie Rozwoju Euroatlantyckiej i Euroazjatyckiej Wspólnoty Bezpiecze�stwa(Initiative for the Development of a Euro-Atlantic and Eurasian Security Commu-nity IDEAS), nawi�zuj�cej do idei wspólnoty bezpiecze�stwa, przyj�tej w Dekla-racji Szczytu OBWE w Astanie. W grudniu 2011 r. Rada Ministerialna OBWE na sesji w Wilnie popar�a wspólny projekt w tej sprawie, przedstawiony przez ministrów spraw zagranicznych Francji, Niemiec, Polski i Rosji. W nast�pnym roku instytuty eksperckie z Francji, Niemiec, Rosji i Polski zorganizowa�y cykl czterech seminariów (w Berlinie, Warszawie, Pary�u i Moskwie) na temat „Towards a Euro-Atlantic and Eurasian Security Community”. Ich rezultatem jest wspólny dokument pt. Towards a Euro-Atlantic and Eurasian Security Community: From Vision to Reality. Zosta�on zaprezentowany przez cztery instytuty na nieformalnym spotkaniu ambasadorów pa�stw cz�onkowskich OBWE 23 pa�dziernika 2012 r. w Wiedniu.

Raport ten adresowany do wszystkich pa�stw nale��cych do OBWE zawiera nast�puj�ce propozycje wspólnych dzia�a�, maj�cych prowadzi do stworzenia wspól-noty bezpiecze�stwa na obszarze od Vancouveru do W�adywostoku:

45 Ch.A. Kupchan, How Enemies Become Friends: the Sources of Stable Peace, Princeton–Oxford 2010.

46 Proces z Korfu zosta� ustanowiony w czerwcu 2009 r. na nieformalnym spotkaniu ministrów spraw zagranicznych pa�stw OBWE na greckiej wyspie Korfu. W ramach procesu z Korfu Polska, Niemcy i Rosja dyskutowa�y m.in. na temat planu Miedwiediewa. Kazachstan, sprawuj�c przewodnictwo w OBWE w 2010 r., doprowadzi� do przekszta�cenia nieformalnych spotka� w regularne i otwarte spotkania na szcze-blu sta�ych przedstawicieli odbywaj�ce si� w Wiedniu, a tak�e w innych stolicach pa�stw cz�onkowskichOBWE. Spotkania te stworzy�y grunt do dyskusji na szczycie OBWE w Astanie w dniach 1 2 grudnia 2010 r.

47 P. Grudzi�ski, J. Pietrusiewicz, Building a Modern Security Community in the Area from Vancouver to Vladivostok, „Bezpiecze�stwo Narodowe” 2001, nr 19, s. 54 55.

48 Zob. K.W. Deutsch i in., Political Community and the North Atlantic Area: International Organiza-tion in the Light of Historical Experience, Princeton 1957, s. 5. Koncepcj� „wspólnoty bezpiecze�stwa”rozwijali pó�niej m.in. Kenneth Boulding i Stephen Rock.

32 Ryszard Zięba

wzmocnienie systemu kontroli zbroje� oraz rodków budowy zaufania; wspóln� odpowiedzialno za rozwi�zanie konfl iktów na obszarze OBWE; wspó�prac� dla zwi�kszenia stabilnoci i bezpiecze�stwa Azji �rodkowej oraz

Afganistanu; zabiegi na rzecz pojednania mi�dzy pa�stwami i spo�ecze�stwami; cilejsz� wspó�prac� w zwalczaniu zagro�e� ze strony podmiotów niepa�-

stwowych; wspólne dzia�ania na rzecz zrównowa�onego rozwoju ekonomicznego; wzmocnienie efektywnoci „wymiaru ludzkiego” OBWE; dialog ze spo�ecznociami muzu�ma�skimi na obszarze OBWE; stworzenie sieci instytucji akademickich, wspomagaj�cych dzia�ania OBWE49.Wypracowany przez analityków z czterech krajów dokument stanowi nowe spoj-

rzenie na wyzwania stoj�ce na drodze umacniania bezpiecze�stwa euroatlantyckiego i euroazjatyckiego. Opowiada si� za powi�zaniem ca�ego obszaru OBWE w jedn�ca�o.

Wyra�a jednak tylko opini� ekspertów, a nie rz�dów. Nie jest znany ofi cjalny sto-sunek polskiego MSZ do przyj�tego raportu. Pytaniem m.in. dla Polski jest, czy potra-fi my wyj poza w�skie grupowe oraz w gruncie rzeczy zmilitaryzowane pojmowanie bezpiecze�stwa i w rzeczywistoci przyj� jego ca�ociowe i szerokie rozumienie? To oczywicie implikuje konieczno powa�nego przewartociowania naszej koncepcji bezpiecze�stwa i polityki zagranicznej. Suwerenna Polska niezmiennie od ponad 20 lat nie bardzo potrafi „suwerennie” zrewidowa swojej nieadekwatnej percepcji wschod-nich s�siadów, w tym przede wszystkim obsesyjnego postrzegania Rosji jako naszego „egzystencjalnego wroga”50. Bez tego coraz trudniej nam b�dzie by powa�nie trakto-wanym sojusznikiem i partnerem w ramach NATO i Unii Europejskiej, a tak�e wp�y-wa na zmian� podejcia Rosji do nas samych51.

Dzisiaj trwa�e bezpiecze�stwo pa�stwa na arenie mi�dzynarodowej mo�na budo-wa nie tylko na „twardych gwarancjach”. Potrzeba równie� uzupe�nia je „mi�k-kimi” zabezpieczeniami i widzie rosn�c� wspó�zale�no z bezpiecze�stwem tak�etych pa�stw, którym trudno by�o dotychczas zaufa. �wiat si� szybko zmienia, a wiele wskazuje na to, �e pa�stwa ca�ej strefy OBWE stoj� w obliczu takich samych lub podobnych wyzwa�, a to mo�e oznacza, �e ich przysz�y los jest tak�e zbie�ny. Pyta-niem zasadniczym dla naszych przywódców jest, czy potrafi� t� zbie�no odczytai dostosowa do niej mi�dzynarodow� aran�acj� bezpiecze�stwa, tak aby zbudowa

49 Towards a Euro-Atlantic and Eurasian Security Community: From Vision to Reality, CORE Institute for Peace Research and Security Policy at the University of Hamburg, Fondation pour la Recherche Stra-tégique, MGIMO University, PISM, Hamburg–Paris–Moscow Warsaw 2012.

50 Zob. S. Biele�, Defi cyt realizmu w polskiej polityce zagranicznej, „Stosunki Mi�dzynarodowe–Inter-national Relations” 2008, t. 38, nr 3–4, s. 16–17.

51 Szerzej zob. R. Zi�ba, Wspó�czesne stosunki polsko-rosyjskie: uwarunkowania, problemy, implika-cje, „Przegl�d Politologiczny” 2011, nr 3, s. 53–55.


dodatkowy fi lar bezpiecze�stwa, obejmuj�cy ca�� stref� od Vancouveru do W�ady-wostoku.

Security in Poland’s Foreign Policy of the Coalition Governmentof Civic Platform and Polish Peasant Party Summary

The starting point is the theoretical coverage of security as an existential goal of the state’s policy, implemented by its different internal policies and the foreign policy. Then, the paper presents the grasp of security in the concept of the foreign policy of the Government of Civic Platform (PO) and the Polish Peasant Party (PSL) in the period of 2007 2013, especially con-tained in the document entitled Priorities of Polish Foreign policy 2012 2016. It indicates that the concept of the Polish foreign and security policy is based on two principal pillars, such as NATO and the European Union.

The carried out Polish foreign policy shows that of the crucial importance for the secu-rity of Poland is its membership in NATO. Poland joined NATO, driven by a desire to obtain effective security guarantees. It stresses the importance of continued commitment of allies to grant each other mutual assistance in the event of the armed aggression carried out from outside (Article 5 of the North Atlantic Treaty). Poland advocates for expanding NATO to the East in order to extend the zone of stability, democracy and security. The problem for Poland, though, is how to arrange its relations with Russia, which is perceived as posing a threat to us. Poland makes endeavours to maintain an effective political-military presence of the United States in Europe, including our country, and the strengthening of the transatlantic link.

The second pillar of Poland’s security is the European Union. To this end, the PO/PSL government tightly engages in the process of the European integration and the strengthening of the EU Common Security and Defence Policy. In the second case, it closely interacts with Germany and France within the framework of the Weimar Triangle and advocates for updating or the elaboration of a new security strategy of the European Union.

A shortcoming in the Polish foreign policy and security policy is underestimating – after accession to NATO and the EU – the OSCE as the widest organisation that groups 57 member states of the Euro-Atlantic zone. This makes a broad holistic approach to shaping international security diffi cult, taking into account soft aspects of security. The Polish policy towards the OSCE is inconsistent, because next to underestimating this organization, we can see another tendency to turn to dialogue in the Corfu Process and in the conceptual work on the creation of the Euro-Atlantic and Eurasian security community.

Today, persistent state security in the international arena can be built not only on „hard guarantees”. Also, there is need to supplement them with „soft” protections, and to see the grow-ing interdependence of security of other states throughout the OSCE area, as they are facing the same or similar security challenges. The essential question for the Polish leaders is whether they can read this interdependence and adjust to it international security arrangement, so as to build an additional security pillar covering the entire area from Vancouver to Vladivostok.


1. Stosunki mi�dzynarodowe a europocentryzm

Zaczn� od fundamentalnego, moim zdaniem, pytania, które w 1972 r. postawi� Hedley Bull: „Jeli dost�pne teorie maj� niemal wy��cznie zachodnie pochodzenie i perspek-tyw�, czy mog� przekaza w�aciwe zrozumienie wiatowego systemu politycznego, który jest g�ównie niezachodni?”1. Pytanie to ustawia moj� optyk� rozwa�a� nad kondy-cj� nauki o stosunkach mi�dzynarodowych. Od jego postawienia przez H. Bulla up�yn��obowiem trzydzieci lat i nadal nie ma na nie odpowiedzi. Co wa�niejsze, nie dlatego, �enie sformu�owano zadowalaj�cych prób rozwik�ania tego problemu, ale dlatego, �e nie znalaz�o ono nale�nego zainteresowania wród badaczy stosunków mi�dzynarodowych.

Nauki spo�eczne swoj� genez� w du�ym stopniu maj� zakorzenion� w okresie kolonializmu, gdy europejska nauka próbowa�a, zgodnie z europejskim paradygma-tem racjonalnoci, wyjani i zrozumie kultury pozaeuropejskie. Wi�za�o si� to nie tylko z potrzeb� zaspokojenia egzotycznych pragnie� Europejczyków, lecz tak�e mia�opomóc w zarz�dzaniu koloniami, co mo�na sprowadzi do modelu Michela Foucault sojuszu w�adzy i wiedzy. Od drugiej po�owy XX wieku wiele dyscyplin naukowych – m.in. historia, antropologia spo�eczna czy literaturoznawstwo – próbowa�o wyrwasi� z europocentrycznego kr�gu, staraj�c si� ponownie przyjrze podwalinom, które je ukonstytuowa�y i spróbowa zrozumie, a nast�pnie ponownie opisa wiat, który nas otacza. Nauka o stosunkach mi�dzynarodowych nie tylko nie podj��a – moim zdaniem – namys�u nad swoim europocentrycznym pochodzeniem, ale tak�e jest jed-nym z ostatnich bastionów mylenia o wiecie w charakterze rozprzestrzeniania si�uniwersalistycznych (rzekomo) europejskich idei, norm, zasad i instytucji na inne cz�ci wiata. (Neo)realizm, (neo)liberalizm czy w du�ym stopniu konstruktywizm

1 H. Bull, The Theory of International Politics, 1919–1969, w: B. Porter (red.), The Aberystwyth Papers: International Politics 1919–1969, London 1972, s. 30–55.

Marcin Florian Gawrycki

POSTKOLONIALIZM JAKO PERSPEKTYWABADAWCZA W NAUCE O STOSUNKACH

MI�DZYNARODOWYCH

36 Marcin Florian Gawrycki

broni� tego uniwersalistycznego podejcia do stosunków mi�dzynarodowych. Teorie stosunków mi�dzynarodowych g�ównego nurtu (b�d� je okrela mianem klasycz-nych) staraj� si� zastosowa zachodnie wartoci i sposoby mylenia o „Innym” wie-cie i maj� tendencj� do przedstawiania „Innego” jako podporz�dkowanego, gorszego i w gruncie rzeczy niecywilizowanego2. Powy�szy wniosek ma zastosowanie tak�e do krytycznych teorii stosunków mi�dzynarodowych (zwi�zanych z marksizmem, femi-nizmem czy postmodernizmem). Sanjay Seth, analizuj�c trzy fundamentalne prace dla English School (Hedley’a Bulla i Adama Watsona (red.), The Expansion of Interna-tional Society, Adama Watsona The Evolution of International Society oraz Barry’ego Buzana i Richarda Little International Systems in World History: Remaking the Study of International Relations) wskazuje, �e cho przywieca�o im zerwanie z europocen-trycznym podejciem do stosunków mi�dzynarodowych, okaza�o si� to niemo�liwe,gdy� wspomniani badacze dochodz� do przekonania, �e istniej�cy system mi�dzy-narodowy, wykuwaj�cy si� w ostatnich kilku wiekach, ma swoje korzenie w Euro-pie i mo�na go zrozumie jedynie w odniesieniu do historii europejskiej. H. Bull i A. Watson dochodz� wi�c do wniosku, �e „obecna mi�dzynarodowa struktura poli-tyczna wiata […] jest, przynajmniej w jej najbardziej podstawowej cz�ci, dziedzic-twem europejskiej, obecnie zanikaj�cej, dominacji”3. Podobnie B. Buzan i R. Little stwierdzaj�, �e „nowoczesne pa�stwo jest typowo europejskim fenomenem”4. Same powy�sze sformu�owania w swoim za�o�eniu nie musz� by b��dne (a nawet zapewne s� prawdziwe), wspomniani autorzy dochodz� jednak do przekonania, �e zachodnia geneza stosunków mi�dzynarodowych uniemo�liwia jak�kolwiek analiz� bez odnie-sie� do europocentryzmu5. Fred Chernoff, upraszczaj�c nieco problem, stwierdza, �enauka o stosunkach mi�dzynarodowych jest przede wszystkim „narz�dziem” Zachodu, maj�cym na celu pomoc w doradzaniu decydentom politycznym w kwestii utrzyma-nia pokoju i zapobiegania konfl iktom6. To, co sprawdza si� na gruncie zachodnim, musi si� sprawdza tak�e w innych regionach wiata, z samego faktu uniwersalistycz-nych podstaw nauki o stosunkach mi�dzynarodowych. Wobec tego stosuje si� te same (zachodnie) standardy do nie-zachodnich kontekstów, zaniedbuj�c historyczne i kul-turowe czynniki, które cz�sto konstytuuj� kraje nie-Zachodu.

Podobnie jest z nowoczesnoci�. Owieceniowy racjonalizm jest traktowany jako kluczowy element europejskiej (zachodniej) wyj�tkowoci. W tym doszukuje si�

2 Por. J. Hobson, Is Critical Theory Always for the White West and for Western Imperialism? Beyond Westphalian towards a Post-Racist Critical IR, „Review of International Studies” 2007, nr 33, s. 91–116.

3 H. Bull, A. Watson, Introduction, w: H. Bull, A. Watson (red.), The Expansion of International Soci-ety, Oxford 1984, s. 2.

4 B. Buzan, R. Little, International Systems in World History: Remaking the Study of International Relations, New York 2000, s. 246.

5 S. Seth, Postcolonial Theory and International Relations: A Critical Introduction, New York 2012.6 F. Chernoff, The Power of International Theory: Reforging the Link to Foreign Policy-Making

Through Scientifi c Enquiry, London 2005.

37Postkolonializm jako perspektywa badawcza w nauce o stosunkach międzynarodowych

przewagi Zachodu nad reszt� wiata, który na prze�omie XIX i XX wieku by� u szczytu swojej dominacji. Nowoczesno jest efektem wyzwolenia rozumu spod wp�ywówuczu, wyjcia z niedojrza�oci, daj�c mo�liwoci nowego rozwoju ludzkoci. Przy takiej interpretacji nowoczesno, która rozpocz��a si� w XVIII wieku, jest proce-sem linearnego dochodzenia do wiadomoci Europy, która nast�pnie podj��a prób�cywilizowania (czy te� modernizacji) innych cz�ci wiata. Argenty�sko-meksyka�-ski fi lozof Enrique Dussel stawia znak zapytania przy takim rozumieniu nowocze-snoci, uwa�a bowiem, �e nie mo�na jej analizowa bez oderwania od kolonializmu. Wed�ug niego oba te poj�cia s� dwoma stronami jednego medalu. Nale�y pami�ta, �eprzed 1492 r. Europa nie by�a centrum wiata i nie mia�a specjalnych widoków, �ebysi� nim sta. By�a zacofan� – u�ywaj�c wspó�czesnego j�zyka – peryferi� i to pod-bój Ameryki pozwoli� Europie poczu si� wielk�. Dot�d ta ostatnia by�a pó�wyspem„przyklejonym” do Azji, który wielokrotnie by� „odkrywany” przez Fenicjan, Egip-cjan czy Arabów. Ameryka odwróci�a t� prawid�owo – teraz Europejczycy stali si�„odkrywcami” nowych wiatów, konkwistadorami, kolonizatorami i w�adcami. �róde�europocentryzmu powinnimy wi�c szuka w�anie w 1492 r. „Odkrycie” Ameryki i jej podbój pozwoli� Europie osi�gn� i utrzyma przewag� konkurencyjn� nad swo-imi wrogami. Z hiszpa�sko-portugalskiego podboju Ameryki czerpano dowiadcze-nie do panowania nad reszt� wiata7. Kontynuuj�c te rozwa�ania mo�na stwierdzi,�e nowoczesno nie jest zatem uniwersaln� wartoci�, ale prób� narzucenia europej-skiej hegemonii na inne cz�ci wiata. Bez kolonializmu nie by�oby kapitalizmu, ani nowoczesnoci. Ameryka da�a pocz�tek europejskiej akumulacji kapita�u i ekspansji handlowej, o czym si� niech�tnie pami�ta. Lepiej podkrela fakt, �e Europa „europe-izowa�a” Ameryk�, a pó�niej inne regiony wiata. „Europeizowa” w tym kontekcieoznacza�o „modernizowa”, cho jeszcze do niedawna znaczy�o g�ównie „podbija”.

Zmierzam do tego, �e wspó�czesne stosunki mi�dzynarodowe nie kszta�towa�ysi� wy��cznie na Zachodzie (cho nie mo�na podwa�y jego kluczowego znaczenia w tym procesie), ale formowa�y si� w wyniku interakcji mi�dzy nim a obszarami sko-lonizowanymi. Jeli patrzymy na stosunki mi�dzynarodowe przez pryzmat europej-skiego post�pu i triumfu racjonalnoci, sk�aniamy si� do dychotomicznego postrzega-nia wiata, w którym Zachód by� aktywnym uczestnikiem procesu rozszerzania swo-ich wp�ywów, a co za tym idzie, ekspansji swoich ideologii i wartoci, za Wschód – odwo�uj�c si� do Johna Hobsona – biernym, irracjonalnym widzem w historycznym rozwoju wiata, pe�ni�c jedynie rol� ofi ary wobec zachodniej w�adzy8. To poci�gaza sob� binarne kategoryzacje (pan–niewolnik, kolonizator–skolonizowany, cywilizo-wany–niecywilizowany, bia�y–czarny), które s� pochodnymi triumfalistycznej europej-skiej historiografi i, usprawiedliwiaj�cej imperialne polityczne korzyci Zachodu, jego

7 E. Dussel, Europa, modernidad y eurocentrismo, w: E. Lander (red.), La colonialidad del saber: eurocentrismo y ciencias sociales. Perspectivas latinoamericanas, Buenos Aires 2000, s. 471.

8 J. Hobson, The Eastern Origins of Western Civilisation, Cambridge 2004, s. 2–4.


system prawa i moralno9. Postkolonializm krytykuje i dekonstruuje tak� percepcj�rzeczywistoci, oferuj�c zrewidowanie (kolonialnej) historii, zw�aszcza z perspektywy tych, którzy byli przedmiotem ekspansji, z uwzgl�dnieniem wspó�czesnego wp�ywui skutków kolonializmu na kwestie polityczne, spo�eczne i kulturowe10. Innymi s�owy, postkolonializm próbuje odzyska podmiotowo tych, którzy byli przedmiotem owej europejskiej ekspansji. Sara Berry pokazuje np. jak Afrykanie wykorzystywali ide�brytyjskich rz�dów porednich (indirect rule) do realizacji swoich interesów, zaprze-czaj�c tezie, �e byli oni jedynie biernymi odbiorcami kolonialnej w�adzy11.

W kontekcie nauki o stosunkach mi�dzynarodowych warto zada sobie jeszcze jedno pytanie o miejsce, jakie zajmuje w niej tzw. Trzeci �wiat?12 Dibyesh Anand dochodzi do wniosku, �e jest on przywo�ywany jedynie w dwóch kontekstach: (1) kon-fl iktów zbrojnych i wspó�zawodnictwa pot�g wiatowych lub (2) w analizie pa�stwodrzucaj�cych zachodnie normy i rz�dy (np. Iran). Innymi s�owy, przedmiotem namy-s�u zachodniej nauki o stosunkach mi�dzynarodowych jest analiza zagro�enia (dla Zachodu) lub zak�óce� w przep�ywie zachodnich instytucji, norm i ideologii. D. Anand stwierdza, �e teorie stosunków mi�dzynarodowych nigdy zadowalaj�co nie wyt�u-maczy�y np. ruchów niepodleg�ociowych z lat 60. XX wieku w dawnych koloniach w Azji i Afryce. G��bokie zmiany, jakie owe ruchy spowodowa�y, zosta�y sp�yconepoprzez wpisanie ich w ramy teorii modernizacji, ca�kowicie ignoruj�c ich kolonialne dowiadczenie i twierdz�c, �e zachodz�ca spo�eczno-polityczna zmiana by�a spowo-dowana ch�ci� osi�gni�cia odpowiedniego poziomu cywilizacji na wzór zachodni13.

Samo poj�cie „Trzeci �wiat” niesie ze sob� ca�e spektrum negatywnych skoja-rze�, które same w sobie konstytuuj� gorsz� pozycj� pa�stw do niego zaliczanych. Abstrahuj�c od samej genezy poj�cia, wywodz�cego si� z lat 50. XX wieku, jego defi nicje wskazuj� na pejoratywne rozumienia. Na przyk�ad Peter Worsley stwierdzi�w 1979 r. na �amach renomowanego „Third World Quarterly”, �e „Trzeci �wiat” zosta�ukonstytuowany przez trzy wzajemnie powi�zane cechy: niezaanga�owanie, bied�i niedawny kolonialny status14. Eric Hobsbawm bardziej wspó�czenie (w 1994 r.) defi niuje „Trzeci �wiat” dwoma poj�ciami – „niestabilny” i „zapalny”, podkre-laj�c tym samym rang� zagro�enia, jakie p�ynie dla „Pierwszego �wiata” w for-mie rewolucji – tych, które mia�y miejsce, gro��cych wybuchem lub potencjalnie

9 S.N. Grovogui, Postcolonialism, w: T. Dunne, M. Kurki, S. Smith (red.), International Relations Theories: Discipline and Diversity, Oxford–New York 2007, s. 233.

10 R. Young, Postcolonialism: An Historical Introduction, Oxford 2001, s. 4.11 S. Berry, Hegemony on a Shoestring: Indirect Rule and Access to Agricultural Land, „Africa: Journal

of the International African Institute” 1992, nr 62, s. 334.12 Pos�uguj� si� terminem „tzw. Trzeci �wiat” (a nie „Trzeci �wiat”), �eby wyrazi swój dystans wobec

tego poj�cia, jednoczenie nie uwa�am, �e zamiana „Trzeci �wiat” na „Po�udnie” wnosi co istotnego do sposobu defi niowania pa�stw, o których mowa.

13 D. Anand, Geopolitical Exotica. Tibet in Western Imagination, London 2007.14 P. Worsley, How Many Worlds?, „Third World Quarterly” 1979, t. 2, nr 1, s. 102.


mo�liwych15. Zatem analiza stosunków mi�dzynarodowych w kontekcie „trzecio-wiatowym” musia�a zmierzy si� z niezliczonymi rewoltami, zamachami stanu czy buntami, zagra�aj�cymi stabilnoci regionalnej i wiatowej. David Slater wskazuje, �eprezentowanie „Trzeciego �wiata” jedynie w kontekcie gro�by konfl iktu i politycznej niestabilnoci nadaje temu poj�ciu znaczenie zagro�enia, przede wszystkim dla bez-piecze�stwa Zachodu. Dyskusj� o tzw. zagro�eniu trzeciowiatowym w powi�zaniuz polityk� zagraniczn� mo�na znale� w pracach z lat 70. i 80. XX wieku, a wspó�-czenie wi�� si� z tym takie kwestie jak migracja, walka z terroryzmem czy handel narkotykami – portretowane zawsze jako zagro�enie p�yn�ce dla Zachodu z krajów tzw. Trzeciego �wiata, dzi eufemistycznie okrelanych Po�udniem16.

Konkluduj�c te rozwa�ania chcia�bym stwierdzi, �e teorie stosunków mi�dzy-narodowych nie staraj� si� wnikn� w problematyk� pa�stw tzw. Trzeciego �wiata,wychodz�c z za�o�enia, �e uniwersalistyczne podejcie, do jakiego roszcz� sobie one pretensje, ma zastosowanie na ca�ym wiecie. Nawet krytyczne teorie stosunków mi�-dzynarodowych, podwa�aj�c wiele dogmatów klasycznych podej badawczych, nie zaprz�taj� swojej uwagi wyjanianiem zjawisk zachodz�cych poza Zachodem. W tym widz� u�yteczno postkolonializmu w nauce o stosunkach mi�dzynarodowych.

2. Geneza i rozwój postkolonializmu

Postkolonializm jest przed wszystkim krytycznym interdyscyplinarnym podejciembadawczym i namys�em nad wspó�czesn� humanistyk�, czerpi�cym liczne inspira-cje z ró�nego rodzaju prac, wielu twórców. Za prekursorów tego podejcia uwa�a si�m.in. Frantza Fanona (Peau noire, masques blancs, 1952; Wykl�ty lud ziemi, 1961)oraz Alberta Memmiego (The Colonizer and the Colonized, 1957; Dominated Man. Notes Towards a Portrait, 1968). Fundamentalne znaczenie dla ukonstytuowania post-kolonializmu mia� Orientalizm Edwar da Saida z 1978 r. (cho sam autor nigdy za przedstawiciela tego nurtu si� nie uwa�a�). Pó�nocnoameryka�ski badacz palesty�-skiego pochodzenia podj�� prób� dekonstrukcji zachodnich dyskursów wobec Orientu. Uzna� bowiem, �e zachodnia nauka w znacznym stopniu przyczyni�a si� do dominacji kolonialnej nad wiatem niezachodnim, utwierdzaj�c w przekonaniu, �e „cz�owiekOrientu” jest istot� biern� i irracjonaln�, któr� jedynie „cz�owiek Zachodu” mo�ew jaki sposób okie�zna. Owego „cz�owieka Orientu” mo�na odnie szerzej do nie-zachodniego Innego, który jest traktowany w równie esencjonalny i paternalistyczny sposób. Wed�ug E. Saida, Orient oprawiony jest w szczególn� ram� epistemologiczn�,w której przedstawia si� go jako „geografi czn�, a tak�e kulturaln�, polityczn�, demo-grafi czn�, socjologiczn� i historyczn� ca�o”, nad któr� tradycyjnie musz� sprawowa

15 E. Hobsbawm, Age of Extremes – The Short Twentieth Century 1914–1991, London 1994, s. 434.16 D. Slater, Geopolitics and the Post-colonial Rethinking North–South Relations, Malden 2004, s. 6.


kontrol� „prawdziwi Europejczycy”. Przeciwstawienie Zachodu i Wschodu dokonuje podzia�u jakoci w nast�puj�cy sposób: Zachód jest logiczny, normalny, empiryczny, kulturalny, racjonalny, realistyczny. Wschód za jest zacofany, zdegenerowany, nie-kulturalny, zapó�niony, skostnia�y, nielogiczny, despotyczny, nie uczestniczy twórczo w wiatowym post�pie. Orientalizm jest wi�c uzasadnieniem dziewi�tnastowiecznej„misji cywilizacyjnej”, a obecnie – „misji rozwojowej”. E. Said defi niuje orientalizm jako „sposób postrzegania Orientu, który wynika� z zajmowanego przeze� miejsca w kulturze Zachodu. […] Dzi�ki Orientowi zosta�a zdefi niowana Europa (czy dok�ad-niej Zachód) jako przeciwwaga jego wizerunku, idei, osobowoci i dowiadczenia. Ale ten Orient nie jest wy��cznie wyobra�eniem. Jest równie� integraln� materialn�cz�ci� kultury i cywilizacji Europy. Orientalizm wyra�a t� cz� kulturalnie, a nawet ideologicznie w formie dyskursu, którego zaplecze stanowi� nie tylko okrelone insty-tucje, s�ownictwo, stypendia naukowe, symbolika, doktryny, ale równie� biurokracja kolonialna i kolonialne style”17.

Orientalizm nie ma zakotwiczenia w realnej rzeczywistoci i jest jedynie war-tociuj�c� jej interpretacj�. Orientalizm objania� t� fascynacj� i legitymizowa� nad-rz�dn� pozycj� Zachodu poprzez ró�ny status cywilizacyjny, tworz�c „alternatywn�”cho dominuj�c� „rzeczywisto”, która de facto by�a (i jest cz�sto do dzisiaj) repre-zentacj� opisywanego Orientu. To jest zreszt� g�ówny w�tek bada� E. Saida. Analizu-j�c liczne europejskie teksty na temat Orientu E. Said zwraca� uwag� przede wszyst-kim na styl i fi gury stylistyczne, t�o, chwyty narracyjne, okolicznoci historyczne i spo�eczne. W dyskursie kolonialnym nie tyle prawda, ile w�anie reprezentacja jest najwa�niejsza. Kiedy uczony czy podró�nik jecha� do kraju, w którego badaniach si�specjalizowa�, zawsze mia� ju� niewzruszone, abstrakcyjne maksymy na temat stu-diowanej przez siebie „cywilizacji”. Orientalici – uwa�a E. Said – bardzo rzadko interesowali si� czymkolwiek poza potwierdzaniem s�usznoci swoich przestarza�ych„prawd”, poprzez próby zastosowania ich, bez wi�kszych sukcesów, do nic nierozu-miej�cych, a zatem zdegenerowanych krajowców18. Krótko mówi�c, orientalizm to zachodni sposób dominowania, restrukturyzowania i posiadania w�adzy nad Orientem. Schemat mylowy wynikaj�cy z orientalizmu uniemo�liwia wyzwolenie si� z tego cia-snego gorsetu, neguj�c mo�liwo swobodnych rozwa�a� lub dzia�a� wobec Wschodu, lub szerzej – wobec wiata nie-europejskiego19.

Kolejnym silnym impuls em dla rozwoju postkolonializmu by�o powstanie Subal-tern Studies Group, zespo�u indyjskich historyków, na czele z Ranajitem Guh�, którzy zaj�li si� badaniem „grup podporz�dkowanych” jako próby rewizji historiografi i Azji Po�udniowej. Sam termin „podporz�dkowani” (subaltern) zaczerpni�to z prac Anto-nio Gramsciego, opisuj�cych grupy w spo�ecze�stwie, które podlega�y hegemonii ze strony klas rz�dz�cych. Jednak�e subalternici krytycznie odnosili si� do jego kon-

17 E. Said, Orientalizm, Pozna� 2005, s. 30.18 Ibidem, s. 94.19 Ibidem, s. 31–32


cepcji, polemizuj�c z wieloma jego tezami20. Od 1982 r. zacz�to wydawa „Subaltern Studies”. Zaproponowano wówczas nowe podejcie, które mia�o przywróci Histori�„podporz�dkowanym”. Z periodykiem tym zwi�zane by�y – oprócz R. Guhy – takie osoby, jak: Shahid Amin, David Arnold, Dipesh Chakrabarty, Partha Chatterjee, David Hardiman, Gyanendra Pandey, a od 1984 r. Sumit Sarkar (który po dziesi�ciu latach wycofa� si� z prac zespo�u), Sudipta Kaviraj, Shail Mayaram, M.S.S. Pandian, Gyan Prakash, Ajay Skaria, Gayatri Chakravorty Spivak i Susie Tharu21. Do 1982 r. „podpo-rz�dkowani” nie mieli swojej reprezentacji w ofi cjalnej historiografi i. St�d te� subal-ternici zacz�li konstruowa politycznie zaanga�owan� historiografi�, która mia�a opo-wiedzie „histori� oddoln�” (history from below), co si� dzia�o z lud�mi na dolnych pi�trach drabiny spo�ecznej, a nie wród elit. Upodmiotowiono w ten sposób masy, które by�y traktowane jako sprawcy – a nie bierni uczestnicy – zmian politycznych i spo�ecznych zachodz�cych w kolonialnych spo�ecze�stwach22. Subalternici zwracali uwag�, �e w dotychczasowej ofi cjalnej historiografi i – zarówno o pochodzeniu kolo-nialnym czy neokolonialnym, jak i tworzonej przez elity i klas� redni� w pa�stwachpostkolonialnych – kolonializm by� postrzegany jako si�a homogenizuj�ca. Innymi s�owy, ofi cjalny dyskurs przekonywa�, �eby nie pisa wy��cznie krytycznie o samym zjawisku kolonializmu, lecz odda mu sprawiedliwo, a mianowicie tak�, i� zapocz�t-kowa� on w by�ych koloniach nowoczesno i procesy modernizacyjne, a wi�c by� to niezb�dny etap na drodze powstania wspó�czesnych pa�stw. Interpretacja indyjskiego ruchu nacjonalistycznego koncentrowa�a si� w tych wywodach na roli brytyjskich kolonizatorów i wy�szych klas spo�ecznoci Indii, ignorowano za rol� zwyk�ych ludzi w tworzeniu narodowej wspólnoty23. Wed�ug subalternistów takie postrzeganie w�asnej historii przez elity pa�stw postkolonialnych jest dowodem na „kolonizacj� umys�ów”.

Postkolonializm – jak ju� wspomnia�em – rozwija si� na gruncie historii, lite-raturoznawstwa i antropologii spo�ecznej. Obok wymienionych nazwisk warto jesz-cze wspomnie indyjskiego badacza Homiego Bhabh� oraz prac� trojga australijskich uczonych Billa Ashcrofta, Garetha Griffi thsa i Helen Tiffi n The Empire Writes Back: Theory and Practice in Post-colonial Literatures (1989). W Polsce równie� roniezainteresowanie postkolonializmem, zw�aszcza na gruncie wymienianych wy�ej dys-cyplin naukowych. Warto podkreli fakt, i� wiele klasycznych ju� prac z tego nurtu zosta�o przet�umaczonych na j�zyk polski24. W Ameryce �aci�skiej badania postko-lonialne zosta�y zapocz�tkowane wraz z esejem Amerykanki Patricii Seed Colonial

20 E. Doma�ska, Badania postkolonialne, w: L. Gandhi, Teoria postkolonialna. Wprowadzenie kry-tyczne, Pozna� 2008, s. 358.

21 Ibidem, s. 356; por. G. Prakash, Subalterni�ci a krytyka postkolonialna, „Literatura na �wiecie”2008, nr 1–2, s. 331.

22 M.F. Gawrycki, A. Szeptycki, Podporz�dkowanie – niedorozwój – wyobcowanie. Postkolonializm a stosunki mi�dzynarodowe, Warszawa 2011.

23 E. Doma�ska, op. cit., s. 356.24 Wród wydanych w ostatnich latach ksi��ek mo�na wymieni m.in. nast�puj�ce prace: L. Gan-

dhi, op. cit.; H. Bhabha, Miejsca kultury, Kraków 2010; D. Chakrabarty, Prowincjonalizacja Europy. My�l


and Poscolonial Discourse z 1991 r. Dwa lata pó�niej powsta�a The Latin American Subaltern Studies Group, za�o�ona przez pi�ciu badaczy: Johna Beverleya, Roberta Carra, José Rabas�, Ilean� Rodríguez i Javiera Sanjinesa. Warto jednak podkreli,�e na gruncie latynoameryka�skim rozwin�� si� równie� termin „postokcydentalizm” (posoccidentalismo), którego autorem jest Kuba�czyk Roberto Fernández Retamar, a którego gorliwym propagatorem jest Argenty�czyk Walter Mignolo. Ostatni ze wspomnianych badaczy uwa�a, �e pogl�dy R. Guhy, G.Ch. Spivak czy H. Bhabhy nie do ko�ca s� przydatne do analizy sytuacji Ameryki �aci�skiej, co wynika zarówno z odmiennej tradycji kolonializmu iberyjskiego, jak równie� wielowiekowego zagro-�enia kolonializmem brytyjskim i pó�nocnoameryka�skim. St�d te� u�ywa terminu „postokcydentalizm”, który wed�ug niego uwzgl�dnia w�anie to inne dowiadczeniekolonialne w tym regionie wiata (czas trwania oraz si�� hiszpa�skiego i portugal-skiego panowania w Ameryce)25.

Czym jest zatem postkolonializ m? Sami badacze z tego nurtu maj� problem z odpowiedzi� na to pytania i jak wskazuje Leela Gandhi, „«postkolonializm» pozo-staje terminem niedookrelonym i mglistym. […] poniek�d nie ma aktu «za�o�y-cielskiego» ani spójnej metodologii”26. Postkolonializm bynajmniej nie twierdzi, �e kolonializm sko�czy� si� wraz z procesem dekolonizacji; jest bardziej subtelny, wykorzystuje nowe narz�dzia dominacji, ale trwa i jest jak najbardziej aktualny. Post-kolonializm jest prób� ukazania, �e tzw. problemy pa�stw pokolonialnych nie tkwi�(albo mówi�c cilej – nie tkwi� wy��cznie) w niedoskona�ociach organizacji poli-tycznej, spo�ecznej i gospodarczej podmiotów powsta�ych w wyniku dekolonizacji, ale s� skutkiem utrzymywania si� zale�noci od by�ych kolonialnych metropolii. Tylko w niewielkim stopniu pa�stwa pokolonialne czerpi� z deklarowanej wolnoci. Struk-tury dominacji nie zosta�y naruszone, a historyczna amnezja nie pozwala wskazaprawdziwych przyczyn tych problemów. Postkolonializm dekonstruuje zachodni spo-sób mówienia i opisywania tzw. Trzeciego �wiata, próbuj�c zwalcza mity, które tym procesom towarzysz�. Bada wi�c choby dylematy budowy narodowej to�samociw pa�stwach pokolonialnych, sposoby, w jakich jest ona artyku�owana i celebrowana (cz�sto odwo�uj�c si� do wzorców narzuconych przez kolonizatorów), sposoby repro-dukcji wiedzy o skolonizowanym i w jaki sposób s�u�y to interesom kolonizatora czy sposoby usprawiedliwie� kolonizacji27.

Postkolonializm zdaje sobie wszak spraw� z tego, �e antykolonialne has�a, bazu-j�ce na idei ca�kowitego odrzucenia spucizny kolonizatora, nie doprowadzi�y do

postkolonialna i ró�nica historyczna, Pozna� 2011; A. Loomba, Kolonializm/Postkolonializm, Pozna� 2011; G.Ch. Spivak, Strategie postkolonialne, Warszawa 2011; R. Young, Postkolonializm, Kraków 2012.

25 W.D. Mignolo, Postoccidentalismo: el argumento desde América Latina, w: S. Castro-Gómez, E. Mendieta (red.), Teorías sin disciplina (latinoamericanismo, poscolonialidad y globalización en debate),México 1998.

26 L. Gandhi, op. cit., s. 9.27 M.F. Gawrycki, A. Szeptycki, op. cit.


upragnionego sukcesu. Zacz�to zadawa pytanie, czy mo�liwy jest powrót do stanu przedkolonialnego? Oczywicie, nie jest to mo�liwe. Skolonizowani nie s� przecie�tymi samymi osobami, co ich przodkowie, �yj�cy w epoce przedkolonialnej. Homi Bhabha dodaje, �e skoro niemo�liwe jest dociekanie oryginalnoci zarówno koloniza-tora, jak i kolonizowanego, konstruowanie podmiotowoci zamykaj�cej si� w relacjach kolonialnych zawsze jest zwi�zane z ci�g�ym kwestionowaniem pewnych ram, b�d�-cych z jednej strony „przestrzeni� reprezentacji”, z drugiej za – szablonem zachodniej nowoczesnoci28. Postkolonializm zwraca uwag�, �e antykolonializm automatycznie przyj�� binarne, kolonialne rozumienie wiata. W programie „powrotu do przesz�oci”i odrzucenia spucizny kolonializmu wi��e si� niebezpiecze�stwa zatracenia siebie, bo przecie� epoka kolonialna wykreowa�a w du�ej mierze wspó�czesnego Innego. Postkolonializm jest zatem perspektyw�, która „d��y do zrozumienia i zanalizowania z�o�onych zjawisk kulturowych zwi�zanych z kolonizacj� i ulokowania ich w roz-maitych uk�adach odniesie�: historyczno-literackim, socjo-politycznym, etnografi cz-nym, antropologicznym, religijnym, geografi cznym, a tak�e ekonomicznym. Postkolo-nialny punkt widzenia opiera si� na przekonaniu, �e dowiadczenie i/lub idea koloni-zacji w istotny sposób kszta�tuj� obraz rzeczywistoci, jaki przedstawiaj� publicznoci z jednej strony pisarze imperium, z drugiej za – twórcy reprezentuj�cy narody i spo-�ecznoci podporz�dkowane. Wspólne tym zjawiskom jest ich g��boko imperialne pod�o�e, prowadz�ce w przypadku pierwszych do apologii lub tolerancji w stosunku do poczyna� kolonizacyjnych, drugich za – do oporu b�d� przystosowania”29.

Postkolonializm – zwraca na to uwag� Ewa Doma�ska – uwypukla „kolonialne nast�pstwa”, trwa�o kolonialnego systemu i pi�tno kolonialnej przesz�oci, która rezonuje we wspó�czesnej kulturze niepodleg�ych ju� pa�stw i stanowi powa�ny pro-blem dla ich to�samoci, oraz na przejawy nowych, neokolonialnych form podporz�d-kowania, wywo�anych ekspansj� kapitalizmu i procesami globalizacji30. Przypomina nam o „neokolonialnych” zale�nociach, wci�� obecnych w „nowym” porz�dku wiata oraz wielonarodowym podziale pracy. „Przyj�cie tej perspektywy umo�liwia uwierzy-telnienie historii wyzysku i ewolucji strategii oporu”31.

Nauka o stosunkach mi�dzynarodowych d�ugo opiera�a si� temu nowemu podej-ciu badawczemu, zapewne z powodu wspomnianego w�asnego silnego europocen-tryzmu. Niemniej w ostatnich latach pojawi�o si� wiele wartociowych prac, które wnosz� o�ywcze spojrzenie do tej dyscypliny naukowej32. Dominuj�c� rol� odgrywaj�

28 H. Bhabha, op. cit.29 D. Skórczewski, Polska postkolonialna – projekt (nie)mo�liwy, „Teksty Drugie” 2006, nr 1–2.30 E. Doma�ska, op. cit., s. 362.31 H. Bhabha, op. cit., s. xii–xiii; por. M.F. Gawrycki, A. Szeptycki, op. cit.32 Warto wymieni m.in.: K.P. Bajpai, H. Shukul, Interpreting World Politics, New Delhi 1994;

M.S. Rajan (red.), International and Area Studies in India, New Delhi 1997; P. Darby, The Fiction of Imperialism: Reading between International Relations and Postcolonialism, London–Washington 1998; A.J. Paolini, Navigating Modernity: Postcolonialism, Identity, and International Relations, Boulder 1999;


w tym ind yjscy badacze, którzy stosunkowo wczenie starali si� aplikowa za�o�eniapostkolonializmu na grunt nauki o stosunkach mi�dzynarodowych, jednak�e ostatnimi czasy, zw�aszcza od pocz�tku XXI wieku, pojawiaj� si� te� publikacje przygotowane przez zachodnich uczonych.

3. Postkolonialna interpretacja stosunkówmi�dzynarodowych

W niniejszych rozwa�aniach chc� zwróci uwag� tylko na niektóre zagadnienia, istotne z punktu widzenia nauki o stosunkach mi�dzynarodowych. Nie sposób bowiem w krótkim artykule przedstawi ca�ej z�o�onoci dekonstrukcji i rekonstrukcji nauki o stosunkach mi�dzynarodowych, dokonywanej z perspektywy postkolonializmu.

Pierwszym wa�nym problemem jest reprezentacja, która dla postkolonializmu (cho nie tylko dla niego) jest podstawowym narz�dziem do ukrywania i podtrzymy-wania relacji na linii Zachód–tzw. Trzeci �wiat. Klasyczne teorie stosunków mi�dzy-narodowych w du�ej mierze ignoruj� kwesti� reprezentacji, a jedynie w krytycznych podejciach badawczych mo�na znale� niemia�e do niej odwo�ania33. Zdaniem Geety Chowdhry i Sheili Nair, klasyczne teorie stosunków mi�dzynarodowych nie uznaj�za istotne problemu reprezentacji, gdy� j�zyk, jakim si� one pos�uguj�, roci preten-sje do swojej uniwersalnoci, nadaj�c sobie prawo do wypowiadania si� o innych34.Natomiast z perspektywy postkolonializmu jest to kluczowa kwestia, gdy� stara si� on

P. Darby (red.), At the Edge of International Relations: Postcolonialism, Gender, and Dependency, London––New York 1997; D. Slater, op. cit.; G. Chowdhry, S. Nair (red.), Power, Postcolonialism, and International Relations: Race, Gender, and Class, London–New York 2002; E. Boehmer, Empire, the National, and the Postcolonial, 1890–1920: Resistance in Interaction, Oxford–New York 2002; R. Samaddar, Interpreting Space, Territory and the State: New Readings in International Relations, New Delhi 2002; L.H.M. Ling, Postcolonial International Relations: Conquest and Desire between Asia and the West, New York 2002; K.P. Bajpai, S. Mallavarapu, Theory of International Relations in India: Theorising the Region and Nation,New Delhi 2005; K.P. Bajpai, S. Mallavarapu, International Relations in India: Bringing Theory Back Home, New Delhi 2005; P. Darby (red.), Postcolonizing the International: Working to Change the Way We Are, Honolulu 2006; N.Ch. Behera, International Relations in South Asia. Search for an Alternative Paradigm, New Delhi 2009; S. Krishna, Globalization and Postcolonialism: Hegemony and Resistance in the 21st Century, Lanham 2009; S. Seth, op. cit.; P. Chabal, The End of Conceit: Western Rationality after Postcolonialism, London–New York 2012; V. Jabri, The Postcolonial Subject: Claiming Politics/Governing Others in Late Modernity, London–New York 2012; P. Chacko, Indian Foreign Policy: the Politics of Post-colonial Identity from 1947–2004, New York 2012.

33 Por. J. Der Derian, M.J. Shapiro (red.), International/Intertextual Relations: Post-modern Readings of World Politics, Lexington 1989; C. Sylvester, Feminist Theory and International Relations in a Post-modern Era, Cambridge 1994; J. Weldes, M. Laffey, H. Gusterson, R. Duvall (red.), Cultures of Insecurity: States, Communities, and the Production of Danger, Minneapolis 1999.

34 G. Chowdhry, S. Nair, Introduction: Power in a Postcolonial World: Race, Gender, and Class in International Relations, w: G. Chowdhry, S. Nair (red.), Power, Postcolonialism..., op. cit., s. 16.


zdemaskowa proces konstruowania wyobra�e� na temat wiata niezachodniego i nadamu znaczenie35. Odwo�uj�c si� jeszcze raz do Orientalizmu Edwarda Saida, nauka zachodnia i polityka konstruuj� wyobra�enia na temat „ja/my” – „Inni” i ustawiaj�ow� optyk� w ten sposób, �e pozaeuropejski „Inny” jest niemal pod ka�dym wzgl�dem gorszy. Jednoczenie obraz „Innego” jest homogenizowany i esencjalizowany, a wi�crozci�gany na z gruntu heterogeniczne kategorie. Na przyk�ad poj�ciu „Afryka” czy „Afrykanie” przypisany jest okrelony zestaw znacze� (nie wnikaj�c w tym momencie, jaki i o jakiej konotacji), który rozci�ga si� na ca�y kontynent, chocia� jedna Afryka– funkcjonuj�ca w stereotypowych obrazach – nie istnieje i nigdy nie istnia�a. Podob-nie jest z kategori� „Latynosi”, która obejmuje tak ró�ne narody, jak Peruwia�czyków czy Argenty�czyków. Shampa Biswas pokazuje, w jaki sposób w zachodniej nauce o stosunkach mi�dzynarodowych kwestia globalnego islamskiego odrodzenia jest okrelana jako forma „reakcji na nowoczesno”. Wzrost znaczenia islamu jest w tej narracji reakcj� tradycjonalizmu wobec sekularyzuj�cego si� nowoczesnego Zachodu, jakby nie by�o miejsca na inne interpretacje w tym binarnym wiecie36. Z kolei Geeta Chowdhry i Sheila Nair pokazuj�, jak liberalny dyskurs praw cz�owieka uprzywilejo-wuje pa�stwa Zachodu, konstruuj�c negatywny obraz tzw. Trzeciego �wiata, w którym– wr�cz z zasady – owych praw si� nie przestrzega. Nair wskazuje np., jak liberalny dys-kurs konstruuje szczególne wyobra�enie na temat praw cz�owieka, w których „Birma” – jako kulturowa i postkolonialna przestrze� represji – jest ci�gle reprodukowana i przywo�ywana, np. w polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych. Obie badaczki jednoczenie zwracaj� uwag�, �e w takiej konstrukcji reprezentacji wiata niezachod-niego pomija si� i ignoruje zachodni wspó�udzia� w produkowaniu tych narusze�37.

Gayatri Chakravorty Spivak w swoim s�ynnym eseju Can the Subaltern Speak?stawia tez�, �e podporz�dkowani – bez wzgl�du czy funkcjonuj�cy w ramach struktury pa�stwa, czy na poziomie mi�dzynarodowym – nie maj� szans by us�yszanymi, a ich g�osy zast�puje reprezentacja. Wyró�nia dwie powi�zane ze sob� formy reprezentacji: mówi „zamiast” podporz�dkowanych i mówi „o” podporz�dkowanych. Wspólnie obie formy konstruuj� pe�ne, niezmienne wyobra�enie tych, których dana reprezenta-cja dotyczy38. Spivak jest szczególnie krytyczna wobec „produkcji” wiedzy, zw�aszczana zachodnich uniwersytetach, gdzie badacze, reprezentuj�cy osobiste i/lub instytucjo-nalne interesy, udaj� si� do tzw. Trzeciego �wiata, traktowanego jako teren badawczy,

35 I. Kapoor, Hyper-Self-Reflexive Development? Spivak on Representing the Third World ‘Other’,„Third World Quarterly” 2004, t. 25, nr 4, s. 628.

36 S. Biswas, The „New Cold War”: Secularism, Orientalism, and Postcoloniality, w: G. Chowdhry, S. Nair (red.), op. cit., s. 184–208.

37 G. Chowdhry, Postcolonial Interrogations of Child Labor: Human Rights, Carpet Trade, and Rug-mark in India, w: G. Chowdhry, S. Nair (red.), op. cit., s. 225–253; S. Nair, Human Rights and Postcolonial-ity: Representing Burma, w: G. Chowdhry, S. Nair (red.), s. 254–283.

38 G.Ch. Spivak, Can the Subaltern Speak?, w: C. Nelson, L. Grossberg (red.), Marxism and Interpre-tation of Culture, Chicago 1988, s. 271–313.


aby zbiera dane, co okrela „pozyskiwaniem informacji”39. Dla niej tego typu sposób traktowania krajów niezachodnich jest kolejn� form� imperializmu, gdzie tzw. Trzeci �wiat po raz kolejny dostarcza „zasobów” dla „Pierwszego �wiata”40. Zagadnieniem „kolonialnoci wiedzy” (coloniality of power) zajmuj� si� tak�e Peruwia�czyk Anibal Quijano i Argenty�czyk Walter Mignolo41. Dla pierwszego z wymienionych badaczy globalizacja jest w rzeczywistoci kulminacj� procesu, który zosta� zainicjowany wraz z konstruowaniem kolonialnego/nowoczesnego europejskiego kapitalizmu jako nowej w�adzy globalnej.

O reprezentacji mo�emy te� mówi np. w kontekcie dyskursu rozwojowego. Wraz z przemówieniem prezydenta USA Harry’ego Trumana z 1949 r. poj�ciu „roz-wój” przypisano konkretne cechy kapitalistycznego, realizowanego wed�ug zachod-nich wzorców, modelu ekonomicznego, nakrelaj�cego lini� podzia�u mi�dzy rozwi-ni�tym Zachodem a zmagaj�cymi si� z problemami gospodarczymi krajami rozwija-j�cymi si�. Kierowa�o nim przewiadczenie, �e rozwój tzw. Trzeciego �wiata polega na pod��aniu t� sam� cie�k� post�pu od tradycji do nowoczesnoci, jak� przeby�awi�kszo krajów rozwini�tych. Tym samym jednak wskaza� Afryk�, Azj� i Ame-ryk� �aci�sk� jako „obszary nierozwini�te” (underdeveloped areas), które potrzebuj�„rozwoju”. „Jednego dnia dwa miliardy ludzi sta�o si� nierozwini�tymi […], od tego momentu przestali by oni tym, czym dot�d byli, w ca�ej swojej ró�norodnoci, sta-j�c si� lustrzanym odbiciem swojej rzeczywistoci: lustro, które umniejsza i odsy�ana koniec kolejki, lustro, które defi niuje ich to�samo, czyni�c z heterogenicznej i zró�nicowanej wi�kszoci, homogeniczn� i ograniczon� mniejszo”42. Ca�y dys-kurs rozwojowy silnie nawi�zuje do czasów kolonialnych. Zast�piono jedynie s�owo„prymitywny” terminem „tradycyjny”, a „cywilizowany” – okreleniem „nowocze-sny”. W relacjach zwi�zanych z udzielaniem pomocy rozwojowej albo humanitarnej wyst�puj� dwa podmioty: „darczy�ca” – dawca pomocy rozwojowej oraz „benefi -cjent” – jej odbiorca. Dziewi�tnastowiecznych „dzikich” czy dwudziestowiecznych „tubylców” zast�pili „benefi cjenci” czy „biedni”43. „Bogata” Pó�noc jest „rozwini�ta”i „post�powa”, za „biedne” Po�udnie „wsteczne”, „zdegenerowane” i „nierozwini�te”. Ryszard Vorbrich zauwa�a, �e ju� sam j�zyk oddaje nierównoprawno relacji, jakie zachodz�. Pierwszy podmiot jest aktywny, silniejszy, dominuj�cy, drugi pasywny, s�aby i uleg�y. Brak symetrii jest prost� konsekwencj� pierwotnej lokacji funduszy rozwojowych i, co za tym idzie, nierównego dost�pu do �róde� w�adzy i presti�u44.

39 G.Ch. Spivak, Strategie…, op. cit.40 I. Kapoor, op. cit., s. 632–633.41 A. Quijano, Coloniality of Power, Eurocentrism and Latin America, „Nepantla” 2000, t. 1, nr 3,

s. 533–580; W.D. Mignolo, Local Histories/Global Designs, Princeton 2000.42 G. Esteva, Development, w: W. Sachs (red.), The Development Dictionary. A Guide to Knowledge as

Power, London 1992, s. 7.43 E. Crewe, E. Harrison, Whose Development? An Ethnography of Aid, London 1998, s. 29.44 R. Vorbrich, Rozwój dialogu – dialog rozwoju. Trwa�o�� i ewolucja dyskursu antropologii rozwoju,

„Lud” 2009, t. 93, s. 41–42.


Innymi s�owy, tzw. Trzeci �wiat zosta� wytworzony jako praktyka dyskursywna Zachodu, staraj�cego si� wrzuci do jednego worka wszystkie kraje wybijaj�ce si�na niepodleg�o po II wojnie wiatowej, które dot�d obj�te by�y kolonialn� domi-nacj�. Tak zwany Trzeci �wiat de facto nie istnia� i nie istnieje, cho sam termin by�z pewnoci� i jest zreszt� nadal jednym z najcz�ciej u�ywanych poj� w stosunkach mi�dzynarodowych. Nono tej kategorii wynika�a z tego, �e poprzez proces szu-fl adkowania stosunkowo �atwo mo�na by�o doj do przekonania, �e trzeciowiatowy„Inny” jest podobny do siebie, tzn. mieszka�cy Afryki, Azji czy Ameryki �aci�skiejby mo�e ró�ni� si� kolorem skóry, ale trapi� ich te same problemy polityczne i spo-�eczno-gospodarcze, a Zachód wie, jak je rozwi�za. Nagle mieszkaniec dowolnego kraju latynoameryka�skiego sta� si� obywatelem tzw. Trzeciego �wiata, zdegradowa-nym do statusu ucznia w procesie nauczania o rozwoju. Sam za tzw. Trzeci �wiatsta� si� ca�kowicie europejskim konstruktem, wymylonym w dawnych kolonialnych metropoliach45.

Klasyczne teorie stosunków mi�dzynarodowych koncentruj� si� na instytucji pa�-stwa i badaj� zachodz�ce mi�dzy nimi relacje. Podstawowym zagadnieniem pozostaj�takie kwestie jak wojna, pokój czy utrzymanie równowagi si� (politycznej, ekono-micznej czy militarnej)46. Jednoczenie nie wnikaj� w konstrukcj� pa�stw, które s�uczestnikami stosunków mi�dzynarodowych. Pa�stwo jest wi�c zdepersonalizowan�ca�oci�, a nie kolektywn� reprezentacj� jego mieszka�ców47. Zw�aszcza dla realistów i neorealistów pa�stwa s� jedynymi posiadaczami to�samoci. Istnieje za�o�enie, �eto�samo narodowa jest uprzywilejowana, �e poch�ania wszystkie inne konkuren-cyjne to�samoci. W rezultacie, pozanarodowe elementy, takie jak rasa, p�e, pocho-dzenie etniczne czy klasy spo�eczne, s� umieszczane w ramach rzekomo powszechnej to�samoci narodowej, co jest cile powi�zane ze wiadom� strategi� konstruowania pa�stwa narodowego48. Dla postkolonializmu pojawiaj� si� w tym kontekcie istotne problemy, które uniemo�liwiaj� wyci�gni�cie rzetelnych wniosków. Pierwsza kwestia z tym zwi�zana to idea pa�stwa narodowego, b�d�ca tworem zachodnim. Benedict Anderson stara� si� wyjani konstrukcj� pa�stw narodowych i przenie te dowiad-czenia na grunt pozaeuropejski – zw�aszcza Ameryk� �aci�sk� – w swojej pracy Wspólnoty wyobra�one: Rozwa�ania o �ród�ach i rozprzestrzenianiu si� nacjonalizmu.Jedn� z kluczowych jego tez jest stwierdzenie, �e koncepcja nacjonalizmu rozprze-strzenia�a si� za pomoc� natywnej „dwuj�zykowej inteligencji”, maj�cej dost�p do

45 A. Escobar, Encountering Development. The Making and Unmaking of the Third World, New York 1995, s. 7; por. M.F. Gawrycki, Koncepcja (post)rozwoju w uj�ciu pozaeuropejskim. Casus Ameryki aci�-skiej, w: M.F. Gawrycki, J. Zaj�czkowski, A. Bógda�-Brzezi�ska (red.), Re-Wizje i Re-Orient-acje: my�lpozaeuropejska w nauce o stosunkach mi�dzynarodowych, Warszawa 2012, s. 182–204.

46 R.B. Persaud, Situating Race in International Relations: the Dialectics of Civilizational Security in American Immigration, w: G. Chowdhry, S. Nair (red.), op. cit., s. 56–81.

47 P. Darby, Postcolonialism, w: P. Darby (red.), At the Edge of International Relations: Postcolonia-lism, London–New York 1997, s. 12–32.

48 R.B. Persaud, op. cit., s. 60–61.


nowoczesnej zachodniej kultury, która osi�gn��a wystarczaj�c� dojrza�o do rozwoju narodowej wiadomoci i zakwestionowania kolonialnej w�adzy, staj�c si� rzecznikiem antykolonialnego nacjonalizmu49. Takie mylenie nastr�cza jednak dwa problemy. Po pierwsze, zak�ada, �e pa�stwo narodowe jest rzeczywicie uniwersalnym modelem rzeczywistoci, który w odpowiednim momencie rozwoju wspólnot, oznaczaj�cymprzejcie od tradycjonalizmu do nowoczesnoci, musi zosta zrealizowany. Przyk�adchoby Ameryki �aci�skiej pokazuje, �e nie jest to takie proste i koncepcja pa�stwanarodowego nigdy nie zosta�a tam w pe�ni zrealizowana. Zmiany konstytucji w Ekwa-dorze (2008) i Boliwii (2009), które odesz�y od koncepcji pa�stwa narodowego na rzecz pa�stwa wieloetnicznego, wielorasowego i wielonarodowego, wiadcz� o tym najdobitniej50. Po drugie, na co wskazuje Ania Loomba, podejcie Benedicta Ander-sona zaprzecza jakiemukolwiek prawdziwemu sprawstwu i podmiotowoci narodów skolonizowanych, które z defi nicji s� jedynie naladowcami wzorów europejskich, z kolei prace grupy Subaltern Studies podwa�aj� rozumowanie B. Andersona, wska-zuj�c na oddolne – a nie inspirowane przez wykszta�conych na Zachodzie intelektu-alistów – ruchy narodowe w Indiach51.

Druga kwestia to wewn�trzna ró�norodno pa�stw powsta�ych w wyniku pro-cesu dekolonizacji. Z perspektywy klasycznych teorii stosunków mi�dzynarodowychnie jest istotne, kogo reprezentuje rz�d Zambii, Indonezji czy Peru, w ten sposób pomijaj�c kwesti� etnicznoci, rasy, a tak�e p�ci kulturowej. Postkolonializm uwa�ate zagadnienia za niezwykle istotne dla analizy stosunków mi�dzynarodowych, tym samym odchodz�c od tradycyjnego zainteresowania nauki pa�stwem, wojskiem czy dyplomacj�, w kierunku ludzi, to�samoci czy oporu52. W ten sposób poszerzany jest obszar prowadzonych bada�.

Jeli chodzi o kwesti� rasy, to na prze�omie lat 80. i 90. XX wieku pojawi�osi� kilka prac z zakresu stosunków mi�dzynarodowych, poruszaj�cych t� problema-tyk�, co nie zmienia jednak ogólnej oceny, �e nie nadaje si� jej odpowiedniej rangi53.Rasa jest konstruktem spo�ecznym, stworzonym na pocz�tku epoki kolonialnej, która nast�pnie w trakcie swojego procesu „unaukowienia” (rasizm naukowy) sta�a si��ród�em przekonania Europejczyków o swojej intelektualnej i moralnej wy�szoci.Konieczno zaprowadzenia moralnego porz�dku i edukowania „dzikich” stworzy�a

49 B. Anderson, Wspólnoty wyobra�one: Rozwa�ania o �ród�ach i rozprzestrzenianiu si� nacjonalizmu,Kraków 1997.

50 M.F. Gawrycki, Koncepcja narodu w Ameryce aci�skiej, w: M.F. Gawrycki (red.), Dzieje kultury Ameryki aci�skiej, Warszawa 2009, s. 301–312.

51 A. Loomba, op. cit.; P. Chatterjee, The Nation and its Fragments, Princeton 1993.52 R. Abrahamsen, Postcolonialism, w: M. Griffi ths (red.), International Relations for the Twenty-First

Century: An Introduction, Abingdon 2007, s. 111.53 M. Hunt, Ideology and US Foreign Policy, New Haven 1987; A. DeConde, Ethnicity, Race, and

American Foreign Policy: A History, Boston 1992; R.L. Doty, Imperial Encounters: The Politics of Repre-sentation in North–South Relations, Minneapolis 1996.


podstawy do sformu�owania idei misji cywilizacyjnej. Wspó�czenie rasa odgrywa wi�c istotn� rol� nie tylko w relacjach wewn�trznych w ramach poszczególnych pa�stw (dobitny przyk�ad Trynidadu i Tobago, gdzie konfl ikt mi�dzy Afrotrynidad-czykami i Trynidadczykami pochodzenia indyjskiego doprowadzi� przez wiele lat do faktycznego parali�u w�adzy pa�stwowej), lecz tak�e na szczeblu mi�dzynarodowym.Randolph B. Persaud pokazuje np., jakie jest usytuowanie ras we wspó�czesnych sto-sunkach mi�dzynarodowych, jako przedmiot bada� obieraj�c polityk� imigracyjn�Stanów Zjednoczonych54. Z kolei Anibal Quijano uwa�a, �e jednym z najwa�niejszych elementów modelu wspó�czesnej w�adzy jest spo�eczna klasyfi kacja ludnoci wiatawokó� idei rasy, psychicznej konstrukcji, która wyra�a podstawowe dowiadczeniedominacji kolonialnej. Dla niego rasowa hierarchizacja spo�eczna jest bardziej trwa�ani� sam kolonializm. Zaleta tego typu perspektywy polega na wykazaniu historycz-nego pochodzenia i ci�g�oci w�adzy kolonialnej, które wywieraj� silny wp�yw na wspó�czesno55.

Z powy�szym wi��e si� kwestia kulturowej hybrydyzacji w wieloetnicznych spo�ecze�stwach, takich jak Boliwia, Meksyk czy Peru56. W przypadku Peru Ani-bal Quijano podkrela znaczenie dla konstrukcji tamtejszego spo�ecze�stwa poj�ciawzajemnoci i kolektywnej solidarnoci, g��boko osadzonych w historii kulturalnej Andów57. Argenty�czyk Néstor García Canclini, analizuj�c hybrydyzacj� kulturow�Meksyku, doszed� do wniosku, �e Ameryka �aci�ska �yje w epoce postmoderni-stycznej, gdzie ró�ne epoki i kultury, wczeniej oddzielone, przecinaj� si� ze sob�58.Nauka o stosunkach mi�dzynarodowych nie wnika jednak w t� problematyk�, przez co wspó�czesne próby uchwycenia przez neorealistów np. stopnia upad�oci meksy-ka�skiego pa�stwa (w kontekcie dzia�alnoci zorganizowanych grup narkotykowych) nie mog� si� zako�czy powodzeniem, gdy� b�d� oparte na niepe�nych za�o�eniach.

Kolejna kwestia to gender, która oczywicie pojawia si� w feministycznym nurcie bada� nad stosunkami mi�dzynarodowymi, jednak�e postkolonialne badanie tego problemu ma nieco inny charakter. Kolonialny podbój niós� ze sob� feminiza-cj� pozaeuropejskich m��czyzn (jako tych, którzy nie byli w stanie obroni swojego terytorium), jednoczenie podkrelaj�c m�sko europejskich zdobywców. Ów dyskurs ma jednak swoje drugie oblicze, o którym pisze m.in. Spivak59. Otó� pozaeuropejscy

54 R.B. Persaud, op. cit., s. 56–81.55 A. Quijano, Coloniality…, s. 533–580.56 F. Calderón, América Latina: identidad y tiempos mixtos o cómo tratar de pensar la modernidad sin

dejar de ser Indios, David y Goliath, „Revista del Consejo Latinoamericano de Ciencias Sociales” 1987, t. 52, s. 4–9; A. Quijano, Modernidad, identidad y utopía en América Latina, w: F. Calderón (red.), Imagenesdesconocidas: la modernidad en la encrucijada postmoderna, Buenos Aires 1988, s. 17–24; G. Gómez-Peña, A Binational Performance Ritual, „Third Text” 1992, t. 19, s. 64–78; por. D. Slater, op. cit., s. 151.

57 ; A. Quijano, Modernidad…, op. cit.58 N. García-Canclini, Hybrid Cultures, Minneapolis 1995.59 G.Ch. Spivak, Can…, s. 271–313.


m��czy�ni byli portretowani jako opresorzy wobec swoich kobiet i europejski m��-czyzna jawi� si� jako obro�ca ich czci. Jakie to ma prze�o�enie na stosunki mi�dzyna-rodowe? Na przyk�ad Lord Cromer, kluczowy przedstawiciel brytyjskiego imperium w Egipcie, zwalcza� kobiec� zas�on�, jako „opresyjn� praktyk� kulturow�”, uwa�a-j�c j� za przedmiot dyskryminacji kobiet i wykorzystuj�c ów fakt jako uzasadnie-nie dla cywilizacyjnej misji brytyjskiego imperium. Jednoczenie nie przeszkadza�omu to by jednym z najzagorzalszych przeciwników nadania praw politycznych dla kobiet w Wielkiej Brytanii. Do dzi arabska zas�ona jest przedmiotem krytyki Zachodu wobec pa�stw arabskich jako rzekomego �amania praw cz�owieka60. Podobnie jest z pi�tnowaniem latynoameryka�skiego machismo, bez specjalnego wnikni�cia w istot�i rzeczywiste funkcjonowanie tego zjawiska.

Przedmiotem krytyki postkolonializmu w kontekcie stosunków mi�dzynarodo-wych jest tak�e wiele innych kwestii. Dotyczy to np. braku zwrócenia odpowied-niej uwagi na histori� i skupienie si� na prezentyzmie, co krytykowali ju� B. Buzan i R. Little, ze wzgl�du na fakt, �e tera�niejszo jest analizowana w oderwaniu od przesz�oci, co mocno podwa�a wiarygodno prowadzonej analizy61. Postkolonia-lizm dodatkowo wskazuje, �e np. wspó�czesnej kondycji pa�stw afryka�skich nie da si� analizowa w oderwaniu od epoki kolonialnej. Poza tym postkolonializm zarzuca klasycznym teoriom stosunków mi�dzynarodowych brak zrozumienia dla spo�ecznejkonstrukcji rzeczywistoci, a tak�e brak zwracania dostatecznej uwagi na kwestie kul-turowe. Co prawda, g�ównie za spraw� Samuela Huntingtona i jego koncepcji „zde-rzenia cywilizacji”, w stosunkach mi�dzynarodowych nast�pi� swoisty „zwrot kultu-rowy”, ale dotyczy on aspektu konfl iktogennego, a nie wyt�umaczenia poprzez kultur�ró�norodnoci wspó�czesnego wiata i podmiotów, które w nim istniej� i wchodz�w interakcj�. Nie rozwodz�c si� specjalnie nad tym zagadnieniem, mo�na wskazawspó�czesny przyk�ad dyskursu dotycz�cego zwalczania terroryzmu i w szczególnociwojny z Irakiem, której uzasadnienie by�o zwi�zane ze wskazaniem istnienia wyra�niezaznaczonych stref i hierarchicznych cywilizacji, potrzeb� obrony wartoci Zachodu przed barbarzy�skim zagro�eniem i jednoczenie konieczno w��czenia umiarkowa-nych Arabów w ramy zachodniej koalicji antyirackiej, �eby unikn� rozszerzania si�tego zagro�enia. Z pewnoci� postkolonializmowi nie o takie uwzgl�dnienie czynnika kulturowego w nauce o stosunkach mi�dzynarodowych chodzi62.

Kolejnym wa�nym problemem jest odniesienie teorii stosunków mi�dzynarodo-wych do aktorów niepa�stwowych. Co prawda, w ostatnich kilku dekadach optyka na t� kwesti� uleg�a zmianie, ale g�ównie poprzez uwzgl�dnienie takich podmiotów, jak korporacje transnarodowe. Postkolonializm zarzuca za tradycyjnym teoriom stosun-ków mi�dzynarodowych brak przywi�zywania nale�ytej uwagi do dzia�alnoci ruchów

60 L. Ahmed, Women and Gender in Islam: Historical Roots of a Modern Debate, New Haven 1992.61 B. Buzan, R. Little, op. cit.62 S.N. Grovogui, Postcolonialism..., op. cit., s. 229–246


spo�ecznych, ruchów narodowowyzwole�czych oraz powi�zanych z nimi idei oporu i sprawczoci. Nie chodzi oczywicie o to, �e nie podejmuje si� tych tematów, ale o kontekst, w jakim to nast�puje – zagro�enie dla bezpiecze�stwa i stabilnoci pa�stwa czy regionu. W interpretacji postkolonialnej dzia�alno wspomnianych ruchów jest przede wszystkim form� oporu, maj�c� na celu – pisali o tym choby Frantz Fanon i Albert Memmi we wczeniej przywo�anych pracach – „odzyskanie siebie”63.

Na koniec wspomn� jeszcze o prawie mi�dzynarodowym, które z samego charak-teru „spo�ecznoci mi�dzynarodowej” roci sobie prawo do uniwersalnoci. Pa�stwa,oprócz norm ius cogens, same decyduj�, które zobowi�zania b�d� przestrzega, a któ-rych nie. St�d mo�na wyprowadzi stwierdzenie, �e cho prawo mi�dzynarodowe ma europejskie pochodzenie, to zosta�o zaadaptowane na ca�ym wiecie, staj�c si� uni-wersalne. Postkolonializm relatywizuje jednak�e t� kwesti�. Sanjay Seth stwierdza, �e jest wiele powodów, �eby w�tpi w „uniwersalno” i „ideologiczn� neutralno”prawa mi�dzynarodowego64. Antony Anghie uwa�a, �e „przez wieki prawo mi�dzy-narodowe rozwin��o si� jako wyrafi nowana seria technik, doktryn i dyscyplin, które zosta�y zapo�yczone w istotny sposób od szerszego uzasadnienia kolonializmu, w celu rozwi�zania problemu zarz�dzania ludami pozaeuropejskimi”65. James Gathii przeko-nuj�co argumentuje, �e to kolonialne dziedzictwo nadal w istotny sposób wp�ywa na funkcjonowanie prawa mi�dzynarodowego66. S. Seth stwierdza natomiast, �e poj�cia„powszechny”, „ogólny”, a nawet „globalny” nie s� tym samym, co „uniwersalny”. Wszechobecno praktyk lub norm nie mówi bowiem nic o ich pochodzeniu lub oko-licznoci, w jakich zosta�y zaadaptowane (lub narzucone)67.

4. Podsumowanie

Postkolonializm próbuje odpowiedzie na pytanie Hedley’a Bulla, przytoczone na pocz�tku niniejszego artyku�u. Oferuje alternatywne teoretyczne podejcie do analizy stosunków mi�dzynarodowych, u�yteczne zw�aszcza z perspektywy krajów tzw. Trze-ciego �wiata. Jednoczenie demaskuje hierarchiczne struktury wspó�czesnego wiata,skonstruowane pod p�aszczykiem uniwersalizmu, w zamian postuluj�c budow� kon-struktywnych relacji mi�dzy Zachodem a tzw. Trzecim �wiatem68. Zak�adanym celem

63 G. Chowdhry, S. Nair, op. cit., s. 26.64 S. Seth, op. cit.65 A. Anghie, Decolonizing the Concept of ‘Good Governance’, w: B.G. Jones (red.), Decolonizing

International Relations, Lanham 2006, s. 123; A. Anghie, Imperialism, Sovereignty and the Making of Inter-national Law, Cambridge 2005; por. S. Grovogui, Sovereigns, Quasi Sovereigns and Africans: Race and Self-determination in International Law, Minneapolis 2006.

66 J. Gathii, War, Commerce, and International Law, Oxford–New York 2010; idem, Dispossessionthrough International Law: Iraq in Historical and Comparative Context, w: G. Jones (red.), op. cit.

67 S. Seth, op. cit.68 R. Abrahamsen, op. cit., s. 116.


jest ponowna ocena dotychczasowych stosunków mi�dzynarodowych, postawienie ich w nowej optyce, staraj�c si� uzyska odpowiedzi na pytania, których rozwi�zaniadot�d by�y niezadowalaj�ce. Poziom analizy jest przeniesiony z pa�stwa na spo�ecze�-stwo (lub jego poszczególne grupy), �eby wykaza z�o�ono struktur, które z per-spektywy klasycznych teorii stosunków mi�dzynarodowych by�y ukazywane w bar-dzo uproszczony sposób. Postkolonializm – w znacznie szerszym stopniu ni� inne podejcia badawcze – uwzgl�dnia rodowisko, w którym przysz�o funkcjonowa ró�-nym podmiotom stosunków mi�dzynarodowych, t�o historyczne, akcentuje kwestie rasowe, etniczne, genderowe i to�samociowe. Jak stwierdza Dibyesh Anand, g�ówn�wartoci� postkolonializmu jest to, �e „upolitycznia on kultur� i ukulturalnia polity-k�”69. Z kolei Rita Abrahamsen podkrela, �e postkolonializm „raczej ni� wskazuje na sta�e czasowe i geografi czne okresy i miejsca, teoria postkolonialna zwraca uwag�na ci�g�o, p�ynno, i wzajemne powi�zania gospodarcze, polityczne i kulturalne”, co wyjania, dlaczego „post” w s�owie postkolonializm nie stanowi czasowego, histo-rycznego punktu separacji z epok� kolonialn�70.

Tak wi�c postkolonializm krytykuje podkrelanie znaczenia europejskiego rozumu, nauki i technologii, przy jednoczesnym lekcewa�eniu kultury i nauki spo�e-cze�stw pozaeuropejskich oraz dopuszczenie jedynie zachodniego modelu uprawiania nauki, uznanego za rzekomo uniwersalny. Jest sceptyczny wobec zachodniej nauki, która ma uzasadni wysi�ki zachodnich pa�stw do ratowania – w ró�nych kontekstach – krajów tzw. Trzeciego �wiata, za czym kryj� si� (post)kolonialne motywacje tych dzia�a�. Jednoczenie wskazuje na wielo perspektyw p�yn�cych z ró�nych regionów, historycznych kontekstów i ró�nych sposobów uprawiania nauki. Postkolonializm rzuca wyzwanie zachodniemu klasycznemu kanonowi, stwierdzaj�c, i�: (1) niezb�dnejest zdanie sobie sprawy, �e takie kategorie jak np. „porz�dek mi�dzynarodowy” czy „spo�eczno mi�dzynarodowa” s� pochodnymi historii kolonialnej; (2) moralnozachodnia ma podwójne oblicze oraz (3) nale�y zachowa sceptycyzm wobec obiek-tywizmu i neutralnoci, do jakich roszcz� sobie prawo zachodnie teorie stosunków mi�dzynarodowych. Jednoczenie postkolonializm, po pierwsze, stara si� budowastosunki mi�dzynarodowe przy uwzgl�dnieniu ró�nych historycznych perspektyw, sie-gaj�c do egalitaryzmu, sprawiedliwoci spo�ecznej i solidarnoci. Po drugie, postuluje rozwój alternatywnego uniwersalizmu, poprzez debat� ró�nych podmiotów politycz-nych. Po trzecie, wskazuje na niepowodzenie systemu mi�dzynarodowego w pe�nymw��czeniu pa�stw pokolonialnych w proces podejmowania decyzji i jest sceptyczny wobec hegemonii, „unilateralnych” rz�dów i historycznej amnezji. Po czwarte wresz-cie, dostrzega p�ynno i hybrydalno kultur i to�samoci71.

69 D. Anand, op. cit., s. xv.70 R. Abrahamsen, op. cit., s. 114.71 S.N. Grovogui, Postcolonialism..., op. cit., s. 229–246.


Sankaran Krishna krytykuje klasyczne teorie stosunków mi�dzynarodowych z pozycji badacza postkolonialnego za: (1) panuj�ce tabu przeciwko szerszemu uwzgl�dnianiu historii w prowadzonej analizie, zw�aszcza jeli chodzi o kolonialne podboje i neokolonialny wyzysk; (2) fetyszyzacj� bada� ilociowych, które rzekomo s� zdolne do opisania zjawisk gospodarczych, spo�ecznych i politycznych zachodz�-cych w wiecie; (3) zredukowanie ludzi do egoistycznych racjonalnych podmiotów, d��cych do maksymalizacji pot�gi; (4) uprzywilejowanie kwestii rozwi�zywania konfl iktów oraz zagadnie� wojny i pokoju, pod pretekstem u�ytecznoci prowadzo-nych bada�; (5) niezdolno do uwzgl�dnienia w analizie nienarodowych bytów, oraz (6) pomijanie kwestii genderowych i ich wp�ywu na stosunki mi�dzynarodowe. Z tej perspektywy postuluje on „dekolonizacj�” wspominanej dyscypliny naukowej i posze-rzenie zakresu prowadzonych bada�, a tak�e zmian� dotychczasowej optyki72.

Postkolonializm – jako sposób prowadzenia analizy – niew�tpliwie b�dzie si�mieci� w szerokim nurcie podej postpozytywistycznych, które próbuj� przeciwsta-wi si� klasycznym interpretacjom stosunków mi�dzynarodowych. Jednak�e postkolo-nializm – jako krytyka pochodz�ca z nie-Zachodu – ma dwie charakterystyczne cechy: kwestionuje dominacj� zachodniej nauki oraz zwraca uwag� na fakt, �e w konstruowa-niu obecnego �adu mi�dzynarodowego nie bra�o udzia�u 3/4 wszystkich wspó�czenieistniej�cych pa�stw. Rzuca wyzwanie kolonialnym formom w�adzy i europocentry-zmowi. Klasyczne teorie stosunków mi�dzynarodowych postrzegaj� wiat jako sta-tyczny i elitystyczny, skupiaj�c si� choby na roli mocarstw. Postkolonializm z kolei koncentruje si� na tzw. Trzecim �wiecie i marginalizowanych narodach, podkrelaj�cdynamiczny i heterogeniczny charakter stosunków mi�dzynarodowych73.

Celem niniejszego artyku�u nie by�o przedstawienie ca�ociowego podejcia post-kolonializmu do stosunków mi�dzynarodowych. Chodzi�o jedynie o wskazanie g�ów-nych zagadnie�, które znajduj� si� w optyce tego podejcia badawczego i mo�liwoich zastosowania do analizy stosunków mi�dzynarodowych. Nie twierdz� jednocze-nie, �e czas odrzuci inne podejcia i teorie, �e s� one nieadekwatne do zrozumienia wspó�czesnego wiata. Uwa�am natomiast, �e wielo uj� rzeczywistoci mi�dzyna-rodowej pozwala na jej lepsze zrozumienie i postkolonializm – mimo licznych swo-ich metodologicznych s�aboci (przede wszystkim trudno okreli go mianem „teo-rii”, gdy� nie oferuje – jak na razie – ca�ociowych, logicznie spoistych uogólnie�,wywnioskowanych na podstawie ustalonych faktów naukowych, a nawet do tego nie pretenduje) – mo�e w tym wydatnie pomóc.

72 S. Krishna, op. cit.73 R. Abrahamsen, op. cit., s. 112; A. Amoko, Race and Postcoloniality, w: S. Malpas, P. Wake (red.),

The Routledge Companion to Critical Theory, New York 2006; por. M.F. Gawrycki, A. Szeptycki, op. cit.


Postcolonialism as Research Perspectivein International Relations Science Summary

The article discusses the issue of using the postcolonial concept as a research perspective in the international relations science. The author assumes that traditional concepts are of Euro-centric nature. He recalls Hedley Bull’s question which is fundamental in this regard: if avail-able theories are almost entirely of Western origin and perspective, are they able to convey the right understanding of the world political system, which is mainly non-Western? This question brings into focus the deliberations on the condition of the international relations studies. The author considers the reasons of „inborn” Eurocentrism of the international relations studies; he presents a short postcolonial school perspective, then he examines possibilities of its adapta-tion for research on international relations. He looks closer at such categories as representation of the so-called Third World, development, state, race, gender, hybridization or international law. In conclusion, he presents one more time the most important objections of the postcolo-nial school, which it formulates towards the main international relations theories and submits his recommendations.


1. Dzier�awa terytorium w prawie mi�dzynarodowym

Prawo mi�dzynarodowe uznaje dzier�aw� terytorium (territorial leasing), czasem zwan� cesj� administracyjn�, jako rodek, poprzez który pa�stwa mog� administrowaokrelonym terytorium bez uzyskania suwerennoci w stosunku do tego terytorium 1.Ma to miejsce w sytuacji, gdy �ywotne interesy wojskowe, ekonomiczne (komunika-cyjne), a nawet kulturowe (cmentarze wojenne2) pa�stw, wykraczaj� poza istniej�cegranice polityczne. Mimo �e znane s� powszechnie przyk�ady funkcjonowania tej instytucji we wspó�czesnym wiecie (istniej�ce Zatoka Guantanamo i stosunkowo nie-dawne jak Strefa Kana�u Panamskiego czy Nowe Terytoria w Hongkongu), to na ogó�przyk�ady te traktowane s� jako pozosta�oci historycznej ju� dzier�awy. W literaturze obcej3 i polskiej brak jest monografi i i nieliczne s� publikacje dedykowane temu tema-towi. Jedynym wyj�tkiem s� podr�czniki prawa mi�dzynarodowego publicznego, które z regu�y w cz�ci odnosz�cej si� do terytorium powi�caj� akapit dzier�awie teryto-rium, wskazuj�c zwykle na wymienione powy�ej historyczne przyk�ady4.

1 W. Czapli�ski, A. Wyrozumska, Prawo mi�dzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, War-szawa 2004, s. 138.

2 Przyk�adowo Amerykanie dzier�awi� wieczycie i nieodp�atnie obejmuj�cy 70 ha cmentarz wojenny w Normandii (Normandy American Cemetery and Memorial), który nie podlega op�atom i podatkom fran-cuskim. Rz�d Stanów Zjednoczonych administruje cmentarzem, a Kongres corocznie przeznacza rodkina jego utrzymanie. Podobnie wygl�da status prawny pozosta�ych cmentarzy wojennych poza granicami Stanów Zjednoczonych.

3 Jednym z nielicznych wyj�tków jest dzier�awa Zatoki Guantanamo przez Stany Zjednoczone, która „dorobi�a si�” wielu publikacji, a nawet monografi i: M.J. Strauss, The Leasing of Guantanamo Bay, West-port (Conneticut)–London 2009.

4 Wymienione przyk�ady zawieraj� podr�czniki: L. Antonowicz, Podr�cznik prawa mi�dzynarodo-wego, Warszawa 2003, s. 99 (Guantanamo okrela jako baz� wojskow�, a Hongkong jako „ostatni przyk�addzier�awy”); R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo mi�dzynarodowe publiczne, Warszawa 2004, s. 203 (podaje

Dariusz R. Bugajski

DZIER AWA TERYTORIUM NA PRZYK�ADZIEPRAKTYKI ROSYJSKIEJ

56 Dariusz R. Bugajski

Dzier�awa terytorium i powi�zana z tym poj�ciem „koncepcja serwitutów” (np. demilitaryzacja i neutralizacja przestrzenna5, prawa tranzytowe przez terytorium obcego pa�stwa6) w prawie mi�dzynarodowym maj� swoje �ród�o w odpowiednich instytucjach prawa cywilnego, na co wskazywa� m.in. Hersch Lauterpacht7. Tak jak w prawie cywilnym w dzier�awie nieruchomoci w�asno pozostaje przy dotych-czasowym podmiocie, tak te� w dzier�awie terytorium nie zachodzi zmiana pa�stwa--suwerena. Jedno pa�stwo w drodze umowy przekazuje innemu podmiotowi prawa mi�dzynarodowego tylko niektóre prawa suwerenne (szczególnie suwerenno tery-torialn�, zwan� inaczej zwierzchnictwem terytorialnym, lub jej elementy). Czasem zakres przeniesionych praw suwerennych jest bardzo szeroki, a macierzyste pa�stwozachowuje jedynie „tytu� suwerenny”.

Zatem punktem wyjcia jest uznanie, �e poj�cie „suwerennoci” obejmuje zespó�praw (prawa suwerenne), z których wynikaj� kompetencje i jurysdykcja pa�stwa8.Prawa suwerenne (atrybuty suwerennoci) obejmuj� m.in.: (1) wy��czn� kompeten-cj� jurysdykcyjn� odnonie do w�asnego terytorium i obywateli (suwerenno teryto-rialna), (2) kompetencje w zakresie polityki zagranicznej, (3) decydowanie o wojnie i pokoju, (4) swobod� uznania pa�stw i rz�dów, (5) nawi�zywanie stosunków dyplo-matycznych, (6) przynale�no do sojuszy wojskowych i organizacji politycznych, (7) samodzieln� polityk� fi nansow�, bud�etow� i fi skaln�9. Ze wzgl�du na istot� suwe-rennoci, polegaj�c� na „domniemaniu wszechstronnych kompetencji pa�stwa”, kata-log ten jest otwarty.

Stosuj�c si� do wzmiankowanej terminologii prawa cywilnego, dzier�awa tery-torium, chocia� w klasyfi kacji instytucji prawa mi�dzynarodowego publicznego jest „lokalizowana w kontekcie” takich instytucji, jak demilitaryzacja i neutralizacja prze-strzenna, prawa tranzytowe i rzeki umi�dzynarodowione, prawa �eglugowe (nieszko-dliwy przep�yw, przejcie tranzytowe, przejcie archipelagowym szlakiem morskim), ró�ni si� od nich w sposób fundamentalny, bowiem wszystkie z wymienionych to prawa in rem, które mog� by traktowane jak s�u�ebnoci powsta�e w drodze zwyczaju lub umowy. Natomiast dzier�awa ma charakter zobowi�zania dwustronnego, powstaj�cego

przyk�ady umów dzier�awnych z 1898 r. pomi�dzy pa�stwami europejskimi a Chinami); W. Czapli�ski,A. Wyrozumska, op. cit., s. 138 (podaje Hongkong, Stref� Kana�ow�, Boni� i Hercegowin� pod zarz�demaustro-w�gierskim od 1878 r.); M.N. Shaw, International Law, Cambridge 2008, s. 539 (podaje Hongkong). W ogóle dzier�awy i podanych przyk�adów nie wymieniono w pracy: W. Góralczyk, S. Sawicki, Prawomi�dzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 2003; A. Klafkowski, Prawo mi�dzynarodowe publiczne,Warszawa 1981.

5 Zob. D.R. Bugajski, Demilitaryzacja i neutralizacja – formy i funkcje w prawie mi�dzynarodowym,„Mi�dzynarodowe Prawo Humanitarne” 2010, t. 1, s. 63–81.

6 Zob. Right of Passage over Indian Territory Case (Portugal v. India) (Merits), ICJ Reports, 1960, s. 40.

7 H. Lauterpacht, Private Law Sources and Analogies of International Law, Hamden 1970, s. 181–190.8 L. Ehrlich, Suwerenno�� a morze w prawie mi�dzynarodowym, Warszawa 1996, s. 80.9 W. Czapli�ski, A. Wyrozumska, op. cit., s. 135.

57Dzierżawa terytorium na przykładzie praktyki rosyjskiej

na podstawie umowy, którego przedmiotem s� prawa zwi�zane z terytorium. W przy-padku s�u�ebnoci uprawniony jest inny podmiot (pa�stwo, teoretycznie tak�e orga-nizacja mi�dzynarodowa), grupa podmiotów lub ca�a „spo�eczno mi�dzynarodowa”(np. prawa �eglugowe). W przypadku za dzier�awy zawsze b�dzie to strona umowy.

Zobowi�zaniowy charakter dzier�awy terytorium wida równie� w fakcie, �ewystarczaj�ce do powstania skutku prawnego jest tu samo zawarcie umowy (porozu-mienie), a w przypadku np. demilitaryzacji i neutralizacji przestrzennej, jeli nawet jej podstaw� jest umowa, niezb�dne jest uprzednie wykonanie tej umowy, by powsta�ozobowi�zanie (skutek)10.

Suwerenno terytorialna (zwierzchnictwo terytorialne)11 oznacza wy��cznokompetencji, a wi�c wy��czne prawo do sprawowania w obr�bie terytorium wszyst-kich dzia�a� i funkcji w�aciwych pa�stwu (aspekt pozytywny) oraz do zapobiegania wykonywaniu analogicznych dzia�a� ze strony innych podmiotów (aspekt negatyw-ny)12. W aspekcie pozytywnym suwerenno (zwierzchnictwo) terytorialna, to praworegulowania wszystkiego, co na terytorium danego pa�stwa znajduje si� i zachodzi, w odniesieniu zarówno do ludnoci (obywateli i cudzoziemców), jak i rzeczy (dys-ponowanie bogactwami naturalnymi). W aspekcie negatywnym istot� suwerennoci(zwierzchnictwa) terytorialnej stanowi wy��czno w�adzy pa�stwowej, bowiem na okrelonym terytorium mo�e istnie jedno tylko pa�stwo i jedna tylko najwy�szaw�adza, w której przestrze� nie mo�e wkracza inna bez zgody pa�stwa. Mo�na to te� uj� jako mo�liwo czynienia na w�asnym terytorium wszystkiego, co nie jest zakazane przez prawo mi�dzynarodowe13.

Potrzeby stosunków mi�dzynarodowych mog� uzasadnia ograniczenie wyko-nywania zwierzchnictwa terytorialnego. Natomiast zakres i podstawy ograniczenia okrela prawo mi�dzynarodowe. Ograniczenia wykonywania zwierzchnictwa mog�by ustanowione na rzecz innego pa�stwa, grupy pa�stw albo ca�ej wspólnoty mi�dzy-narodowej. W doktrynie mówi si� nawet o serwitutach (s�u�ebnociach), które wi��

10 Przyk�adem s� zobowi�zania na�o�one na W�ochy na podstawie Traktatu pokojowego z 1947 r. (Traktat pokoju z W�ochami, Pary�, 10 lutego 1947 r., wszed� w �ycie 15 wrzenia 1947 r., „Dziennik Ustaw” (dalej Dz.U.) 1949, nr 50, poz. 378.), który zawiera wiele postanowie� dotycz�cych demilitaryzacji prze-strzennej i przedmiotowej tego pa�stwa. Wród obszarów cz�ciowo zdemilitaryzowanych znalaz�y si� pasy szerokoci 20 km wzd�u� granic z Francj� i Jugos�awi� oraz pobliskie wybrze�e morskie, Pó�wysep Salen-ty�ski (nad Cienin� Otranto), Sycylia i Sardynia. Ca�kowicie zdemilitaryzowano Pantelleri�, Wyspy Pela-gie (Lampedusa, Lampione i Linosa) oraz Pianos� na Adriatyku (artyku� 49). Wed�ug stanowiska w�oskiegoi doktryny, wszystkie klauzule demilitaryzacyjne nie s� wi��ce, z wyj�tkiem dotycz�cych Dodekanezu L 3DODJUXå\ Z �. Pelagosa). Powo�uj� si� przy tym na opini� ameryka�sk�, wed�ug której zabrak�o do ich realizacji pocz�tkowych warunków prawnego i faktycznego (sarebbero venute meno le iniziali condizioni di diritto e di fatto). Wydaje si�, �e ta opinia zosta�a powszechnie zaakceptowana na zasadzie tacitus consensus.Zob. F. Caffi o, Glossario di Diritto del Mare, supplemento alla Rivista Marittima n. 5, Roma 2001.

11 Zob.: W. Czapli�ski, A. Wyrozumska, op. cit., s. 135–137; M.N. Shaw, op. cit., s. 255–256.12 Zob. R. Bierzanek, J. Symonides, op. cit., s. 196–197.13 W. Góralczyk, S. Sawicki, op. cit., s. 178.


si� z ziemi� jako prawa in rem. Nie maj� tu znaczenia wszelkie zmiany w�adaj�cegodanym terytorium14. Ka�dorazowy suweren jest zwi�zany serwitutem. W przypadku za dzier�awy upowa�nione s� tylko strony umowy.

W konsekwencji nale�y zdecydowanie odrzuci pogl�d, �e dzier�awa terytorium przenosi suwerenno, jak twierdzi Malcolm Shaw15, poniewa� jej istotnym elementem jest zachowanie suwerennoci – w przeciwnym przypadku instytucja ta nie ró�ni�abysi� od klasycznej cesji. Niejasno powi�ksza powszechne u�ywanie w stosunku do dzier�awy terytorium nazwy cesja administracyjna, ale w istocie chodzi o zupe�nieró�n� instytucj� od cesji, która polega na przeniesieniu suwerennoci (np. cesja Pol-ski Wschodniej na podstawie umowy z 16 sierpnia 1945 r.16, polsko-sowiecka wza-jemna cesja z 1951 r.17). Historycznie u�ywano równie� w zbli�onym znaczeniu ter-minu politologicznego koncesja (terytorialna) szczególnie w XIX wieku w stosunku do Chin, na obszarze których mocarstwa europejskie, Japonia i Stany Zjednoczone zyskiwa�y ró�ne przywileje, zwi�zane z terytorium, chocia� poj�cie to mia�o znacznie szerszy zakres ni� tylko cile rozumiana dzier�awa terytorium. „Koncesje chi�skie”by�y wybitnie nierównoprawne, poniewa� z regu�y nie tylko nie zawiera�y elementu kompensacji, ale ich celem by�a wr�cz ekonomiczna eksploatacja os�abionych Chin.

W XX wieku dzier�awa terytorium w wi�kszym stopniu zacz��a uwzgl�dniaprawa i interesy obu stron, pojawi�y si� umowy równoprawne, co zapocz�tkowanowraz z przyj�ciem Traktatu Wersalskiego, chocia� ju� wczeniej umowa dotycz�ca dzier�awy Guantanamo z 1903 r. zawiera�a element kompensacji18. W Traktacie Wer-salskim wród licznych postanowie�, tworz�cych nowy �ad europejski, znalaz�a si�dzier�awa cz�ci portów w Szczecinie i Hamburgu19 przez Niemcy na rzecz Czecho-s�owacji dla zapewnienia bezporedniego tranzytu do tego pa�stwa towarów (artyku�y363 i 364)20. Traktat okreli� okres dzier�awy na 99 lat oraz jej odp�atno. Szczegó-�owe warunki dzier�awy i u�ytkowania obszarów portowych mia�a okreli komisja z�o�ona z przedstawicieli Czechos�owacji, Niemiec i Wielkiej Brytanii (po jednym). Warunki te mia�y by poddane rewizji przez komisj� co 10 lat. Do tych obszarów mia�y mie zastosowanie ogólne zasady dotycz�ce op�at, ce� i podatków, sformu�owane

14 M.N. Shaw, op. cit., s. 280–281. 15 Ibidem, s. 539.16 W. Czapli�ski, A. Wyrozumska, op. cit., s. 185–187.17 Umowa pomi�dzy Rzecz�pospolit� Polsk� a Zwi�zkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich

o zamianie odcinków terytoriów pa�stwowych, podpisana dnia 15 lutego 1951 r. (ratyfi kowana zgodnie z ustaw� z 26 maja 1951 r.), Dz.U. 1952, nr 11, poz. 63.

18 Umowa przewidywa�a czynsz dzier�awny, który by� p�acony w z�ocie (2000 USD) do lat 30. XX wieku, a nast�pnie czekiem. Od czasu rewolucji kuba�skiej przesy�any czek nie jest realizowany przez Kub�.

19 Mo�liwo dzier�awy wzmiankowano równie� w artykule 104 ust. 4 Traktatu Wersalskiego w cz�cipowi�conej Wolnemu Miastu Gda�sku, chocia� mo�na mie w�tpliwoci czy chodzi�o cile o klasyczn�dzier�aw� mi�dzy dwoma podmiotami prawa mi�dzynarodowego.

20 W. Czapli�ski i A. Wyrozumska traktuj� uprawnienia w wymienionych portach jako przyk�ad s�u-�ebnoci, a nie dzier�awy. Zob. W. Czapli�ski, A. Wyrozumska, op. cit., s. 137–138.


w przepisach powi�conych wolnym strefom w portach (artyku�y 328–330). Uzupe�-nieniem tych rozwi�za� by�o umi�dzynarodowienie wielu rzek europejskich, w tym, w przypadku obu portów, �aby i Odry od Opawy (artyku�y 331–353)21. Niestety, postanowienia dotycz�ce dzier�awy przez Czechos�owacj� wolnej strefy w Szczecinie nie zosta�y zrealizowane22, a wolna strefa w Hamburgu powsta�a w 1929 r. ogranicza�asi� do terenu w wolnym obszarze celnym, przeznaczonego dla prze�adunku transpor-tów tranzytowych na �abie23.

2. Terytoria dzier�awione przez Rosj�

2.1. Dzier�awa terytorium Kwantung

Nie wchodz�c w histori� stosunków europejsko-chi�skich ko�ca XIX wieku24, w tym w dzieje rosyjskiej ekspansji kolonialnej na Dalekim Wschodzie, nale�y wskaza,�e podstaw� dzier�awy terytorium Kwantung (po�udniowa cz�ci Pó�wyspu Liaotu�-skiego z Port Artur /chi�. Lüshun oraz Dalian /hist. Lüda) by�a podpisana w Peki-nie konwencja rosyjsko-chi�ska z 15 marca 1898 r.25 Terytorium Kwantung po�o-�one jest strategicznie nad Morzem �ó�tym u wejcia do Zatoki Pohaj, która stanowi drog� do wn�trza Pó�nocnych Chin. Obszar dzier�awiony by� bardzo du�y, poniewa�obejmowa� a� 3168 km2 i wier miliona mieszka�ców. Dodatkowo na pó�noc od Kwantungu ustanowiono stref� neutraln� (faktycznie zdemilitaryzowan�26), w której zakazano obecnoci wojsk chi�skich bez rosyjskiej zgody. W protokole uzupe�niaj�-cym z 7 maja 1898 r. Chiny zobowi�za�y si� do nieudzielania koncesji, w tym teryto-rialnych, na rzecz jakiegokolwiek pa�stwa trzeciego w strefi e neutralnej. Uzasadnie-niem dzier�awy by�o zapewnienie punktu bazowania dla fl oty rosyjskiej w tej cz�ci

21 Traktat pokoju z Niemcami, podpisany w Wersalu 28 czerwca 1919 r. Tekst w: L. Gelberg, Prawomi�dzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, t. I, Warszawa 1954, s. 29–62.

22 W pewnym zakresie, chocia� niezale�nie od postanowie� Traktatu Wersalskiego, pomys� wolnych stref w Szczecinie kontynuowa� polsko-czechos�owacki Uk�ad komunikacyjny, podpisany w Pradze 4 lipca 1947 r. Uk�ad nie przewidywa� jednak mi�dzypa�stwowej dzier�awy terytorium, a mo�liwo wydzier�a-wienia nieruchomoci na zasadach prawa cywilnego: „instytucja, któr� wyznaczy Rz�d Polski, wydzier�awiinstytucjom, które wyznaczy Rz�d Czechos�owacji, cz� wolnego obszaru celnego w porcie w Szczecinie”. R. Zaorski, Wolne obszary portowe, Gda�sk 1950, s. 118.

23 Ibidem, s. 119.24 Terytorium Kwantung by�o okupowane podczas pierwszej wojny chi�sko-japo�skiej (1894–1895),

nast�pnie scedowane na rzecz Japonii na mocy Traktatu z Shimonoseki z 1895 r., by nast�pnie pod wp�yweminterwencji trzech mocarstw europejskich suwerenno zosta�a przywrócona Chinom. W 1897 r. jeden z por-tów Kwantungu zaj��y Niemcy, a Rosja, w celu przeciwdzia�ania umocnieniu si� w tej cz�ci chi�skiego wy-brze�a obcych wp�ywów i w odpowiedzi na „prob�” Chin, wprowadzi�a tam swoj� fl ot� w grudniu 1897 r.

25 ��-�� 1898 �., ��, 15 (27) �� 1898 �., www.hronos.km.ru/doku-m/1898ruskit.html (01.12.2012).

26 Zob. D.R. Bugajski, op. cit., s. 68.


Chin i portu dla po��czenia z kolej� wschodniochi�sk� (��cz�c� Syberi� z W�adywo-stokiem) w Harbinie, które natychmiast pod nazw� kolei po�udniowomand�urskiejzacz�to budowa. Na podstawie konwencji peki�skiej Rosja uzyska�a w wy��czn�administracj� na 25 lat (z mo�liwoci� przed�u�enia) dzier�awiony obszar z przylega-j�cymi wodami z zachowaniem „zwierzchnich praw” (suwerennoci) Chin. Konwencja nie przewidywa�a op�aty.

Po wojnie japo�sko-rosyjskiej na mocy traktatu pokoju z Portsmouth z 1905 r. miejsce dzier�awcy zaj��a Japonia27. W 1945 r. Kwantung zaj��a Armia Czerwona i okupowa�a baz� w by�ym Port Artur a� do 1955 r.

Poza wymienionym obszarem Rosja zyska�a „koncesje terytorialne” wespó�z innymi mocarstwami kolonialnymi w Hankou (obecnie cz� Wuhan nad Jangcy), które zosta�y ustanowione na podstawie Pokoju z Tienicin z 1858 r. (ratyfi kowanego w 1860 r. po zako�czeniu II wojny opiumowej) oraz w Tiencinie nad Zatok� Pohaj w latach 1903–1920.

2.2. Dzier�awa terytorium Hanko

Przyst�puj�c do „konsumowania” postanowie� paktu Ribbentrop–Mo�otow ZSRR wysun�� w stosunku do Finlandii ��dania podobne do roszcze� wobec trzech pa�stwnadba�tyckich, które zosta�y pozbawione niepodleg�oci. Poza innymi postulatami Sowieci chcieli wydzier�awi Pó�wysep Hanko i wyspy w Zatoce Fi�skiej. W odró�-nieniu od Litwy, �otwy i Estonii Finlandia odmówi�a spe�nienia tych roszcze�, wobec czego w ko�cu listopada 1939 r. ZSRR przedstawi� ultimatum z ��daniami polityczno--terytorialnymi, a po ich odrzuceniu przez Finów, dokona� agresji zbrojnej28. Wojna zimowa zako�czy�a si� zwyci�stwem sowieckim, ale okupionym nieproporcjonalnie wielkimi stratami (trzykrotnie silniejsza od fi�skiej Armia Czerwona ponios�a dzie-si�ciokrotnie wi�ksze straty) i podpisaniem Traktatu pokojowego 12 marca 1940 r. w Moskwie29. Uk�ad ten pozbawi� Finlandi� cz�ci terytorium, ale zachowa� niepod-leg�o polityczn� tego pa�stwa.

W ramach traktatu m.n. narzucono nieodp�atn� dzier�aw� na 30 lat (1940–1970) pó�wyspu i miejscowoci Hanko, które mia�y zosta baz� marynarki wojennej „strze-g�c�” wejcia do Zatoki Fi�skiej. Ca�kowity obszar dzier�awiony obj�� 115 km2,w tym oko�o 400 pobliskich wysp i szkierów. 22 maja – w dniu wykonania umowy

27 Tekst w: L. Gelberg, op. cit., s. 196–200.28 W ramach sankcji zastosowanych przez „spo�eczno mi�dzynarodow�” ZSRR zosta� pozba-

wiony cz�onkostwa w Lidze Narodów, co do dzi pozostaje jedynym przypadkiem wykluczenia pa�stwaz powszechnej organizacji mi�dzynarodowej. W. Czapli�ski, Odpowiedzialno�� za naruszenia prawa mi�-dzynarodowego w zwi�zku z konfl iktem zbrojnym, Warszawa 2009, s. 86; T. Jasudowicz, Widmo kr��y nad Europ�, Toru� 1993, s. 101.

29 The Moscow Peace Treaty March 12th, 1940, http://www.winterwar.com/War%27sEnd/moscow_peace_treaty.htm (01.12.2012).


– usuni�to ca�� 3 tys. ludno, a wraz z wczeniej ewakuowanymi oko�o 8 tys. osób utraci�o domy. Po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej 22 czerwca 1941 r. do wojny przeciwko ZSRR, ale bez formalnego sojuszu z Niemcami, w celu wyzwolenia anekto-wanych obszarów pa�stwa przyst�pi�a równie� Finlandia (przez Finów ta wojna zwana jest „wojn� kontynuacyjn�”, poniewa� mia�a stanowi kontynuacj� wojny zimowej z 1939–1940 r.). Finowie zablokowali Hanko, nie dokonuj�c wi�kszych operacji wojskowych w tym rejonie. 2 grudnia 1941 r. Rosjanie ewakuowali baz� w Hanko, uprzednio minuj�c ca�y jej obszar. W paryskim traktacie pokojowym z 1947 r.30 ZSRR zrzek� si� dzier�awionego terytorium Hanko.

2.3. Dzier�awa terytorium Porkkala

W rozejmie moskiewskim z 19 wrzenia 1944 r. Sowieci za��dali dzier�awy rejonu Porkkala w celu utworzenia bazy Marynarki Wojennej. Terytorium to po�o�one jest w najw��szym miejscu Zatoki Fi�skiej, ale przede wszystkim tylko 20 km od Hel-sinek. Dzier�aw� potwierdzono w paryskim traktacie pokojowym z 1947 r.31 Okres nieodp�atnej dzier�awy przewidziano na 50 lat (do 1 listopada 1994 r.). Dzier�awionapowierzchnia obj��a 380,5 km2, z których usuni�to 10 tys. osób. Na ich miejsce wpro-wadzono 30 tys. �o�nierzy i 10 tys. cywilnego sowieckiego personelu. Przyst�pionodo rozbudowy in�ynieryjnej i fortyfi kowania tego obszaru. Rozmieszczono tak�e poza innymi rodkami ci��k� artyleri� o zasi�gu 42 km, co pozwala�o na ostrza� stolicy32.Poza dzier�aw� Rosjanie zapewnili sobie prawo tranzytu przez Helsinki, wy��czneprawo do eksploatacji podhelsi�skiego lotniska Malmi (formalnie pod kontrol� zdomi-nowanej przez ZSRR Sojuszniczej Komisji Kontroli z siedzib� w najwy�szym budynku Helsinek – hotelu Torni), prawo do u�ytkowania infrastruktury portowej w Helsinkach, Hanko, Turku i Mariehamn na Wyspach Alandzkich33. Chocia� formalnie mówiono o dzier�awie, to faktycznie mo�na uzna za nieprzesadzone stwierdzenie marsza�kaCarla G.E. Mannerheima (ojciec fi�skiej niepodleg�oci po I wojnie wiatowej,

30 Paris Peace Treaty of 1947 between the Allied and Finland, http://forum.axishistory.com/viewtopic.php?t=62518 (01.12.2012).

31 Ibidem.32 Poza ufortyfi kowaniem rozmieszczono na tym obszarze artyleri� dalekiego zasi�gu, nadbrze�n�,

przeciwlotnicz�, pu�k czo�gów, dywizj� piechoty morskiej (z�o�on� z trzech pu�ków i szeciu dodatkowych batalionów) i jednostki wsparcia, w sumie 40 tys. ludzi. Wybudowano port wojenny w Upinniemi. Pocz�t-kowo istniej�ce umocnienia ziemno-drewniane zast�piono �elbetonowymi, w tym rozbudowano podziemne centrum dowodzenia, tak by przetrwa potencjalny atak j�drowy. Po zwrocie bazy Finlandii odnaleziono tam pozosta�oci gazu musztardowego. By�o to tak�e du�e centrum szpiegowskie, w którym prowadzono szkolenie i koordynacj� takiej dzia�alnoci. Zob. Sixty Years Ago: Parliament Within Range of Soviet Guns,„Helsingin Sanomat” 2004 (publikowane 29.09.2004); www.hs.fi /english/article/Sixty+years+ago+Parliament+within+range+of+Soviet+guns/1076154119137 (01.12.2012).

33 D.R. Bugajski, Demilitaryzacja i neutralizacja Wysp Alandzkich, „Przegl�d Morski” 2006, nr 10, s. 3–13.


dowódca armii fi�skiej w okresie II wojny wiatowej i prezydent pa�stwa od 1944 do 1946 r.), �e Finlandia znalaz�a si� pod okupacj�. Zachowanie si� sowieckich, w tym codzienna praktyka rewizji, aresztowa�, cenzury i „znikania” niewygodnych ludzi w pe�ni potwierdza�a t� opini�. Przyk�ad historii trzech pa�stw nadba�tyckich móg�wskazywa, �e jest to etap na drodze do ca�kowitej sowietyzacji.

W okresie odwil�y w relacjach z Zachodem w 1956 r., po 12 latach, ZSRR z ini-cjatywy sekretarza generalnego Nikity Chruszczowa, zwróci� Finlandii terytorium Porkkala.

Mapa 1. Terytoria dzier�awione w Zatoce Fi�skiej (od zachodu) Hanko (1940–1941), Porkkala (1944––1956), oraz Kana� Saimia�ski (1963–2013)

Petersburg

Wyborg

TALLINN

HELSINKI

FINLANDIA

ESTONIA

FEDERACJA ROSYJSKA

Primorsk

J.�a

doga

J. Saimaa

Kana� Saimia�skii terytorium dzier�awione

1963-2013-2063

Z a t o k a F i � s k a

Przesmyk Karelski

Lappeenranta

Ust-�uga

Kotka

0 50mile morskie

Ma�y WysockiTurku

Hanko1940-41

Porkkala1944-56

Gogland

© DRB

�ród�o: Opracowanie w�asne.

2.4. Dzier�awa terytoriów w Sewastopolu i Teodozji

Po kilku latach negocjacji 31 maja 1997 r. w Kijowie zosta� podpisany uk�ad o przy-ja�ni, wspó�pracy i partnerstwie mi�dzy Federacj� Rosyjsk� i Ukrain�34. Rosja uzna�a

34 Poza uk�adem w sk�ad zawartego porozumienia wchodzi�o: Porozumienie pomi�dzy rz�dem Rosyj-skiej Federacji i rz�dem Ukrainy o wspó�pracy i wzajemnej pomocy w zakresie stosowania prawa podatko-wego, podpisane w Kijowie 28 maja 1997 r.; Porozumienie pomi�dzy rz�dem Rosyjskiej Federacji i rz�demUkrainy o prowadzeniu zgodnej strukturalnej polityki gospodarczej, podpisane w Kijowie 28 maja 1997 r.;


Ukrain� w granicach z 1954 r., w zamian zyskuj�c potwierdzenie swoich „szcze-gólnych interesów” na Krymie. Strony dokona�y wzajemnych rozlicze� zwi�zanychpodzia�em Floty Czarnomorskiej (81,7% do 18,3%) i uregulowa�y inne zagadnienia zwi�zane z wzajemn� wspó�prac�.

Na podstawie umowy Ukraina wydzier�awi�a Federacji Rosyjskiej pewne obszary i rozmieszczone na nich obiekty infrastruktury brzegowej oraz cz� wód portów w Sewastopolu i Teodozji na okres 20 lat do 2017 r. W zamian Rosjanie mieli p�aci97,75 mln USD rocznie odliczane z d�ugu Ukrainy wzgl�dem FR. Dzier�awa wbrew potocznemu odbiorowi obejmuje nie tylko Sewastopol, ale tak�e szereg nieruchomoci po�o�onych g�ównie w Teodozji i innych miejscach Krymu, w tym np. w Ja�cie (sana-torium wojskowe i punkt ��cznoci). Poza nieruchomociami w Sewastopolu ��czniedzier�awione jest 14,92 km2. Na tym terytorium stacjonuje oko�o 13 tys. �o�nierzyi 16 tys. cywilnych pracowników rosyjskiej fl oty.

21 kwietnia 2010 r. prezydenci Federacji Rosyjskiej i Ukrainy zawarli w Char-kowie kolejny uk�ad35, obejmuj�cy pakiet umów reguluj�cych w szerokim zakresie ich stosunki gospodarcze (m.in. obni�enie ceny gazu o 30%, wspó�praca w zakresie energetyki j�drowej, przemys�u lotniczego) i polityczne, w tym umow� dotycz�c�przed�u�enia dzier�awy bazy w Sewastopolu do 2042 r. Podpisanie umowy ocenia si�z jednej strony jako sukces, g�ównie Rosji, poniewa� do czasu wygani�cia dzier�awyw praktyce przekrelono mo�liwo przyst�pienia Ukrainy do NATO36. Z drugiej jed-nak strony Federacja Rosyjska za mo�liwo stacjonowania przestarza�ej, zdegradowa-nej technicznie, kosztownej w utrzymaniu wielkiej fl oty, i subiektywne zaspokojenie swoich ambicji zap�aci�a rabatem w cenie gazu o ��cznej wartoci 40 mld USD, licz�cza ca�y okres umowy. Z pewnoci� budowa nowej wielkiej bazy fl oty na w�asnymterytorium w Noworosyjsku kosztowa�aby Rosj� wiele mniej37.

Porozumienie pomi�dzy rz�dem Rosyjskiej Federacji i rz�dem Ukrainy o wspó�pracy w zakresie utyliza-cji odpadów bytowych, podpisane w Kijowie 28 maja 1997 r.; Porozumienie pomi�dzy rz�dem Rosyjskiej Federacji i rz�dem Ukrainy o wzajemnych rozliczeniach zwi�zanych z podzia�em Floty Czarnomorskiej i pobytem Floty Czarnomorskiej Rosyjskiej Federacji na terytorium Ukrainy, podpisane w Kijowie 28 maja 1997 r. Poza nimi zawarto jeszcze kilka innych umów wykonawczych, w tym np. Umow� o bezpiecze�stwieekologicznym obiektów dzier�awionych, podpisan� w Moskwie 18 grudnia 1998 r. Teksty umów w j�zykurosyjskim na: http://govportal.garant.ru (15.05.2012).

35 Uk�ad zosta� niezw�ocznie (5 dni pó�niej) ratyfi kowany przez oba parlamenty (w Kijowie 450 g�o-sów za, przy 236 przeciw, a w Moskwie 410 za z 450 pos�ów). A. Medetsky, Eggs, Smoke Dominate Ukrai-nian Parliament Sessions, „The Moscow Times” z 28 kwietnia 2010 r.

36 P. Conde, V. Martins, Russia’s Black Sea Fleet in Sevastopol Beyond 2017, http://www.diploweb.com/Russia-s-Black-Sea-fl eet-in.html (23.05.2010).

37 W latach 2003–2012 na budow� nowej bazy morskiej dla fl oty w Noworosyjsku zaplanowano wyda480 mln USD. Ibidem.


2.5. Dzier�awiony Kosmodrom Bajkonur

Symbolem pot�gi ZSRR by� jego program kosmiczny i zwi�zana z nim infrastruk-tura, w tym wielki kosmodrom Bajkonur, po�o�ony na stepach Kazachstanu38. Wraz z rozpadem ZSRR pojawi� si� problem podzia�u si� zbrojnych i infrastruktury, w tym instalacji kosmicznych, oraz ich u�ytkowania. W zwi�zku z tym dziewi�ciu cz�onkówWspólnoty Niepodleg�ych Pa�stw niemal natychmiast po utworzeniu wspólnoty pod-pisa�o w Mi�sku w grudniu 1991 r. porozumienie o wspólnych badaniach przestrzeni kosmicznej39. 15 maja 1992 r. przyj�to w Taszkiencie wielostronne porozumienie doty-cz�ce instalacji i infrastruktury naziemnej40, która mia�a sta si� w�asnoci� pa�stwapo�o�enia, a prawo jej u�ytkowania scedowano na Strategiczne Si�y Zbrojne WNP. 25 maja 1992 r. Federacja Rosyjska i Kazachstan podpisa�y umow� dotycz�c� u�yt-kowania kosmodromu Bajkonur. Potwierdzono prawa Kazachstanu do kosmodromu i okrelono udzia� tego pa�stwa w kosztach funkcjonowania na 6% kosztów pono-szonych przez Federacj� Rosyjsk�. Pomimo tych regulacji post�powa�o w tym cza-sie gwa�towne pogorszenie stanu technicznego instalacji, pog��bia�a si� niepewnodotycz�ca przysz�oci kosmodromu i jego pracowników oraz naukowców, którzy byli s�abo i nieregularnie op�acani.

W tej sytuacji Federacja Rosyjska, pragn�c zachowa ten istotny atrybut mocar-stwowoci, w 1994 r. zawar�a z Kazachstanem Umow� dotycz�c� podstawowych zasad i warunków u�ytkowania kosmodromu Bajkonur41, która przewidywa�a jego dwudziestoletni� odp�atn� dzier�aw�. Umowa ta mia�a by automatycznie przed�u�anana kolejne dziesi� lat, jeli �adna ze stron nie zg�osi sprzeciwu. Nie gwarantowa�o to

38 Jest to najwi�kszy kosmodrom na wiecie zbudowany w ZSRR, z którego po raz pierwszy wystrze-lono rakiet� na orbit� w 1957 r. Bajkonur posiada 11 linii monta�owych, 9 wyrzutni z 15 rampami startu, które obs�uguj� wszystkie rosyjskie typy rakiet. Jest to te� g�ówny rosyjski kosmodrom u�ywany do celów komercyjnych i jedyny, z którego mog� startowa loty za�ogowe i by wynoszone rakiety typu Proton. Po rozpadzie ZSRR wi�kszo dzia�alnoci o charakterze wojskowym przeniesiono na kosmodromy po�o�onena terytorium Federacji Rosyjskiej. Przeniesienie dzia�alnoci komercyjnej i naukowej wymaga�oby jednak ogromnych inwestycji. M. Wade, Baikonur, Encyclopedia Astronautica (August 9, 2003); Russia, Kaza-khstan Extend Baikonur Cosmodrome Lease to 2050 (Januar 9, 2004), http://www.astronautix.com/sites/baikonur.htm (8.09.2012).

39 Koordynacja wspó�pracy w zakresie bada� i eksploracji mia�a by prowadzona przez Mi�dzypa�-stwow� Rad� Kosmiczn�. Strategiczne Si�y Zbrojne WNP by�y odpowiedzialne za wojskowe i cywilno--wojskowe zastosowania. Zyski z eksploracji kosmosu zosta�y podzielone proporcjonalnie do udzia�u stron. Agreement on Joint Activities in the Exploration of Outer Space, December 30, 1991, http://wwwjaxajpljdal-library/space-Iaw/chapter_4lindex_e.html (16.05.2004).

40 The ‘Tashkent Agreement’ Concerning Arrangements for Maintaining and Using Space Infra-structure Facilities in Pursuance of Space Programs, May 15, 1992, http://www.jaxa,jj,,jda/library!space· !aw!chaptec4l4-2.2.3_e.html (11.05.2004).

41 On Basic Principles and Terms of the Utilization of the Baikonur Cosmodrome Agreement Between the Russian Federation and the Republic of Kazakhstan, Marz 28, 1994, „Journal of Space Law” 2004, t. 30, s. 26–31.


niezb�dnej pewnoci w planowanym d�ugoletnim rozwoju instalacji i stopniowo Fede-racja Rosyjska zmniejsza�a swoje zaanga�owanie. �eby temu zapobiec, z inicjatywy Kazachstanu w 2004 r. zawarto kolejn� umow� dotycz�c� wspó�pracy w efektywnym u�ytkowaniu instalacji Bajkonuru42, w której okres dzier�awy przed�u�ono do 2050 r. Nowym elementem by�o tak�e dopuszczenie w wi�kszym zakresie do prac w progra-mie kosmicznym naukowców i specjalistów kazachskich.

Przedmiotem dzier�awy jest obszar kosmodromu o powierzchni 6717 km2,w sk�ad którego wchodzi w�aciwie miasto Bajkonur (do 1995 r. Leninsk), stworzone z myl� o obs�udze osób w nim zatrudnionych (80 tys. na pocz�tku obecnego wieku)43.Op�ata dzier�awna obejmuje 115 mln USD, w tym np. w 1999 r. 50 mln zap�aconow gotówce, a pozosta�� cz� w towarach i us�ugach44. Utrzymanie Bajkonuru dodat-kowo kosztuje Federacj� Rosyjsk� 50 mln USD rocznie. Traktat z 2004 r. nie zast�pi�,a tylko uzupe�ni� poprzednie regulacje. W zwi�zku z tym, �e nie wymieniono w nim op�at z tytu�u dzier�awy, zachowa�y moc dotychczasowe ustalenia w tym zakresie.

Unikalny status kosmodromu Bajkonur powsta� na podstawie ca�ego szeregu umów wielostronnych mi�dzy cz�onkami Wspólnoty Niepodleg�ych Pa�stw, a szczególnie dwustronnych kazachsko-rosyjskich, które poza sprawami w�asnoci i zwierzchnictwa terytorialnego, odnosz� si� do wspó�pracy pa�stw-stron oraz zapewniaj� u�ytkowanieinstalacji przez Rosyjsk� Agencj� Kosmiczn� i Si�y Strategiczne WNP. W zwi�zkuz mieszan� jurysdykcj� w stosunku do kosmodromu pojawiaj� si� problemy w zakre-sie regulacji celnych, granicznych, podatkowych oraz statusu osób zatrudnionych45.

2.6. Dzier�awa baz wojskowych

Po rozpadzie ZSRR Federacja Rosyjska, pragn�c utrzyma w „swojej strefi e wp�y-wów” by�e republiki radzieckie i pozycj� mocarstwow� w wiecie, zachowa�a niektóre bazy wojskowe. Inne bazy z powodów fi nansowych (np. Lourdes na Kubie i Cam Ranh w Wietnamie) lub politycznych (np. Batumi i Achalkalaki w Gruzji) zosta�yzamkni�te w ostatnich 20 latach. Obecnie FR dysponuje bazami dzier�awionymi odp�atnie, b�d� nie, w 10 pa�stwach, w których stacjonuje ��cznie oko�o 33 tys. �o�-

42 Agreement Between the Russian Federation and the Republic of Kazakhstan on the Cooperation in the Effective use of the Baikonur Facility January 9, 2004, „Journal of Space Law” 2004, t. 30, s. 32–34.

43 Kosmodrom ma 125 km d�ugoci i 85 km szerokoci. W sk�ad kosmodromu wchodzi te� miasto Bajkonur (do 1995 r. Leninsk) nad Syr-dari�, licz�ce 60 tys. mieszka�ców, i dwa lotniska. W czasach ZSRR by� to obszar zamkni�ty, miasto i kompleks ofi cjalnie nie by�o ujawniane w publikacjach i na mapach, a adres korespondencyjny mia� w nazwie Moskw�. Dla dezinformacji inn� miejscowo po�o�on� 500 km na pó�noc nazwano Bajkonur i umieszczano na publikowanych mapach. Poza kosmodromem znajduje si�obszar odrzucania silników rakietowych o powierzchni 180 000 km2 (ponad po�owa wspó�czesnego teryto-rium Polski). Zob. te� M. Bjornerud, Baikonur Continues: the New Lease Agreement Between Russia and Kazakhstan, „Journal of Space Law” 2004, t. 30, s. 13.

44 Ibidem, s. 21.45 Ibidem, s. 25.


nierzy (w tym w Sewastopolu, ale bez Bajkonuru). Nale�� do nich dwie bazy w Arme-nii (w Giumri, dawniej Leninakan, oraz lotnicza w Erewaniu), w Azerbejd�anie (stacja radiolokacyjna wczesnego ostrzegania dzier�awiona za 7 mln USD w Gabala, dawniej Kutkaszen na pó�nocy pa�stwa46), na Bia�orusi (w Hancewiczach, ukryta w lasach Polesia, 50 km na po�udniowy-wschód od Baranowicz, oraz centrum ��cznoci mary-narki wojennej pod Wilejk�), w Gruzji (w formalnie „niepodleg�ych” republikach, a faktycznie okupowanych terytoriach gruzi�skich – Abchazji i Osetii Po�udniowej),w Kazachstanie (poza Bajkonurem tak�e stacja radarowa w Ba�chasz), w Kirgistanie47

(lotnicza w Kant oraz Karaköl nad Jeziorem Issyk-Kul), w Mo�dawii (w Naddniestrzu „si�y pokojowe”), w Tad�ykistanie (7 tys. �o�nierzy w trzech bazach w 2011 r.48),a nawet w Syrii (Punkt Wsparcia Materia�owo-Technicznego w Tartus)49. W sumie, nie licz�c si� w Mo�dawii (Naddniestrze) i Gruzji (Abchazja i Osetia Po�udniowa)50,si�y zbrojne Federacji Rosyjskiej maj� do dyspozycji oko�o 25 baz i instalacji wojsko-wych poza granicami pa�stwa51.

46 W zwi�zku z wyra�nym zbli�eniem politycznym z obszarem euroatlantyckim i szczególnie woj-skowym ze Stanami Zjednoczonymi Azerbejd�an w tocz�cych si� rozmowach dotycz�cych przed�u�eniadzier�awy wyra�nie stawia warunki „zaporowe”, ��daj�c 300 mln USD za jej kontynuowanie wobec dotych-czasowych 7 mln USD. W. Litowkin w komentarzu zamieszczonym w „Niezawisimoje wojennoje obozrie-nije” (Niezale�ny Przegl�d Wojskowy, dodatek do „Niezawisimoj gaziety”), http://www.ng.ru/cis/2012-08-03/6_caspian.html (15.08.2012).

47 Kirgistan jest jedynym pa�stwem na wiecie, w którym s� bazy rosyjskie i Stanów Zjednoczonych (baza lotnicza w Manas pod Biszkekiem). Co prawda, tak�e w Tad�ykistanie obok rosyjskich przebywa�ysi�y NATO (francuskie i ameryka�skie), wspieraj�ce operacj� w Afganistanie (International Security Assi-stance Force), ale by� to pobyt czasowy lub polega� tylko na wykorzystaniu lotniska w Duszanbe.

48 Zob. http://en.rian.ru/mlitary_news/20110810/165690054.html (01.12.2012).49 Punkt Wsparcia Materia�owo-Technicznego w Tartus obejmuje 1,5 ha (dla przyk�adu baza morska

Stanów Zjednoczonych w Rota w Hiszpanii ponad 2400 ha i 4000 personelu) w tym cz� nabrze�a, trzy magazyny i budynek biurowy, do których dochodzi bocznica kolejowa. Przy nabrze�u cumuje okr�t remon-towy PM-138 projektu 304 zbudowany w Stoczni Szczeci�skiej im. Adolfa Warskiego w 1969 r. o wypornoci5500 ton (sam w z�ym stanie technicznym, podczas przebazowania do Sewastopola w 2008 r. awaria silnika zmusi�a dowódc� do skorzystania z pomocy okr�tów Grecji). Punkt po�o�ony jest na terenie wi�kszej (40 ha) syryjskiej bazy morskiej. W bazie rosyjskiej przebywa zwykle kilkudziesi�ciu �o�nierzy (od 11 do 50). Punkt mo�e przyj� co najwy�ej cztery rednie jednostki i udzieli im podstawowej pomocy technicznej. Admira�W. Wysocki w sierpniu 2010 r. og�osi�, �e punkt w Tartus zostanie rozbudowany w baz� morsk� do 2012 r., tak by móg� stanowi podstaw� sta�ej obecnoci si� morskich Federacji Rosyjskiej, „w tym kr��owników rakieto-wych, a nawet lotniskowców”, na Morzu �ródziemnym. Faktycznie niektóre �ród�a okrelaj� „baz�” w Tartus jako „troch� wi�cej ni� p�ywaj�ca stacja benzynowa i kilka ma�ych baraków”, a powtarzaj�ce si� wypowie-dzi o jej rozbudowie, szczególnie w warunkach trwaj�cego w Syrii mi�dzynarodowego konfl iktu zbrojnego, pozostaj� jedynie pustymi deklaracjami. Zapewne podobn� warto maj� informacje o utworze niu rosyj-skich baz na Kubie, a nawet na Seszelach [uwaga autora]. Zob. tak�e P.J. Saunders, Russia’s Syrian Base: A Potemkin Port?, http://nationalinterest.org/commentary/russias-syrian-base-potemkin-port-7200?page=1 (17.07.2012); Russian Navy to base warships at Syrian port after 2012, „RIA Novosti” z 2 sierpnia 2010 r., http://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/russia/2010/russia-100802-rianovosti02.htm (17.08.2012).

50 Do 2007 r. istnia�y jeszcze bazy w Batumi i Achalkalaki.51 M. Klein, Russia’s Military Capabilities. „Great Power” Ambitions and Reality, Berlin 2009, s. 20;

�. ��, �� !, „��, �"��#��$ &��#�'” z 21 maja 2007 r., http://www.kom-mersant.ru/doc/766827 (03.11.2012).


Du�o bardziej ni� podstawa prawna zró�nicowane jest otoczenie polityczne baz, poniewa� niektóre bazy znajduj� si� na terytoriach separatystycznych, które nie s�pa�stwami w rozumieniu prawa mi�dzynarodowego – obecno si� rosyjskich jest warunkiem istnienia tych terytoriów w obecnym kszta�cie politycznym (Naddniestrze, Abchazja i Osetia Po�udniowa). W tym wypadku umowy dotycz�ce pobytu si� rosyj-skich s� nieodp�atne i nie s� to umowy mi�dzypa�stwowe, poniewa� Gruzja i Mo�da-wia traktuj� obszary separatystyczne jako terytoria okupowane. Pozosta�e dzier�awys� zarówno nieodp�atne (Armenia, Bia�oru i Tad�ykistan), jak i odp�atne (Azerbej-d�an, Kazachstan, Kirgistan i Ukraina), przy czym cz� lub wi�kszo p�atnoci jest lub by�a pokrywana bezgotówkowo, poprzez redukcj� d�ugów lub dostawy surowców.

Tabela 1. Bazy wojskowe si� zbrojnych Federacji Rosyjskiej poza granicami pa�stwa.Jeszcze na prze�omie wieku pa�stwo to dysponowa�o tak�e bazami na Kubie (Lourdes)

i w Wietnamie (Cam Ranh)

Pa�stwo Rodzaj bazy wojskowej Liczba�o�nierzy Dzier�awa

Armenia baza wojskowa w Giumri oraz baza lotnicza w Erywaniu (umowaz 16 marca 1995 r., w sk�adzie Zakau-kaskiej Grupy Wojsk)

4 000 Nieodp�atna 25-letnia (1995–2020)

Azerbejd�an Stacja radiolokacyjna w Gabala/Qabala (w sk�adzie wojsk kosmicz-nych, umowa z 25 stycznia 2002 r., instalacja przeznaczona do celów informacyjno-analitycznych z udost�p-nianiem cz�ci informacji Azerbejd�a-nowi)

900 Odp�atna, 7 mln USD, 10-letnia(2002–2012)

Bia�oru Stacja radiolokacyjna o zasi�gu 4800 km w Hancewiczach (pod Baranowi-czami) oraz centrum dalekiej ��cznocii walki radioelektronicznej Mary-narki Wojennej w Wilejce (zgodnie z umow� z 6 stycznia 1995 r. nie ma statusu bazy wojskowej)

850 Nieodp�atna25-letnia(1995–2020)

Gruzja Gudauta (budowana baza morska) i Gali (Abchazja, „rz�d” abchaski wydzier�awi� na 49 lat), D�awai Cchinwali (Osetia P�d.)

3 000 (ofi cjal-nie, a w rze-czywistocinawet ponad7 000)

--

Kazachstan(bez Bajko-nuru,

Stacja radarowa w Ba�chasz (umowaz 14 grudnia 1994 r.), trzy poligony (umowa z pa�dziernika 1996 r.),

3 000–4 000 (��czniez Baj-konurem)

Odp�atna 10-letnia1994–2004 (przed�u-�ana)


który nie ma statusu bazy wojskowej)

centrum lotniczo-dowiadczalne(w obwodzie atyrauskim w Zachodnim Kazachstanie) oraz dowództwo lotni-cze (Karaganda)

Kirgistan Lotnicza w Kant (umowa z 22 wrze-nia 2003 r.), Karaköl (nad jeziorem Issyk-Kul, dowiadczalna broni podwodnej, umowa z 5 lipca 1993 r.), Karaba�ta (stacja dalekiej ��czno-ci Marynarki Wojennej oraz walki radioelektronicznej, umowa z 5 lipca 1993 r.), dwie automatyczne stacje sejsmiczne (umowa z 21 lipca 1994 r., monitoruj� próby broni j�drowej)

700 Odp�atna, 130 mln rub.

Mo�dawia „si�y pokojowe” w Naddniestrzu (Ope-racyjna Grupa Wojsk FR, dowództwo w Tyraspolu)

1 500 –

Tad�ykistan Baza wojskowa (rozmieszczona w Duszanbe, Kurhan-Tubei w Kulab, umowy z kwietnia 1999 r. i 16 pa�dziernika 2004 r.), wydzielony w�ze� optyczno-elektroniczny „Okno” (w Nurek, w sk�adzie wojsk kosmicz-nych, umowa z 28 stycznia 1994 r.), wspólne u�ytkowanie lotniska w Ayni

7 000 (zwi�k-szono z 5 500 w 2009 r.)

w Duszanbe nieod-p�atna (w zamian rosyjskie inwesty-cje); w Nurek, 49 lat, nieodp�atna (sym-boliczne 0,3 USD rocznie)

Ukraina Bazy rosyjskiej Floty Czarnomorskiej w Sewastopolu(umowa z 28 maja 1997 r.)

13 000 Odp�atna, 98 mln USD do 2010 r. (w cz�ci dostawami gazu), (do 2042 r.)

Syria Punkt Wsparcia Materia�owo-Tech-nicznego w Tartus obejmuje 1,5 ha w tym cz� nabrze�a, 3 magazyny i budynek biurowy (umowa z 1971 r., organizacyjnie w sk�adzie Floty Czar-nomorskiej)

do 50 Odp�atna 2 mln USD (tak�e rozliczana przez umorzenie cz�ci d�ugu po b. ZSRR i w dostawach broni)

�ród�o: Opracowanie w�asne na podstawie: M. Klein, Russia’s Military Capabilities. „Great Power” Ambitions and Real-ity, German Institute for International and Security Affairs, Berlin 2009, s. 20; �. ��, �� !, „��,�"��#��$ &��#�'”, nr 19 (723) z 21 maja 2007 r., http://www.kommersant.ru/doc/766827 (15.12.2012).


3. Dzier�awa terytoriów od Rosji

3.1. Dzier�awa Strefy Kana�u Saimia�skiego przez Finlandi�52

Ma�o znanym, a maj�cym istotne znaczenie gospodarcze szlakiem �eglugowym w rejo-nie Morza Ba�tyckiego jest Kana� Saimia�ski (ang. Saimaa Canal, fi n. Saimaan kanava,ros. "��#�� $). Kana� ��czy Jezioro Saimaa wraz z ca�ym systemem 120 jezior i ródl�dowych szlaków z Zatok� Fi�sk�. Przewozy towarów od pocz�tku bie��cejdekady utrzymuj� si� na poziomie powy�ej 2 mln ton rocznie. Pasa�erów jeszcze w latach 90. XX wieku przewo�ono 100 tys., a obecnie poni�ej 40 tys. Rocznie przez kana� prze-chodzi oko�o 3 tys. statków, w tym w du�ej wi�kszoci s� to przewozy drobnicowe53.

Ta droga wodna zosta�a oddana do u�ytku w 1856 r. na terytorium nale��cym do imperium rosyjskiego Wielkiego Ksi�stwa Fi�skiego mi�dzy miastami Lappeenranta i Wyborg. Po agresji sowieckiej, zwanej wojn� zimow�, w 1940 r. podpisano pokój w Moskwie, na mocy którego Finlandia scedowa�a na rzecz ZSRR Przesmyk Karel-ski wraz z Wyborgiem. Nowa granica podzieli�a kana� na pó�, co spowodowa�o jego zamkni�cie dla �eglugi na 28 lat.

W 1962 r. oba pa�stwa zawar�y umow�, z mocy której Finlandia wydzier�a-wi�a na 50 lat, znajduj�c� si� teraz na terytorium ZSRR, cz� kana�u wraz pasem l�du o szerokoci 30 m od obu brzegów kana�u i 200 m od jego urz�dze� (luz),a tak�e Wysp� Ma�y Wysocki, po�o�on� naprzeciwko miasteczka Wysock. Finowie zobowi�zali si� tak�e do pog��bienia torów �eglugowych i naprawy urz�dze� kana�u.W 1968 r. ponownie oddano do u�ytku kana� o zapewnionej g��bokoci nawigacyjnej 4,35 m (planowany przekop kana�u przez Mierzej� Wilan� ma mie 4–5 m) i wymia-rach w luzach 85 m na 13,2 m. Umo�liwia to �eglug� statków o nonoci do 2500 ton mi�dzy portami ródl�dowymi Wschodniej Finlandii a reszt� Europy. �ródl�dowedrogi wodne obejmuj� g��bokowodne kana�y systemu Jeziora Saimaa o ��cznej d�u-goci 814 km i zapewnionej g��bokoci 4,2 m, g�ówne kana�y o ��cznej d�ugoci1560 km i zapewnionej g��bokoci 2,4 m oraz ich odga��zienia o d�ugoci 1203 km i minimalnej g��bokoci 2,4 m. Daje to imponuj�c� ca�kowit� d�ugo 3577 km (dla porównania odleg�o z Moskwy do Barcelony wynosi 3600 km). Do pierwszej luzykana�u od strony morza mo�na podej z wód mi�dzynarodowych szlakiem d�ugoci71 mil morskich lub bezporednio wzd�u� wybrze�a z fi�skich wód terytorialnych. D�ugo samego kana�u wynosi tylko 42,9 km (w tym w rosyjskiej cz�ci 19,6 km). Na tym odcinku znajduje si� 8 luz oraz 13 mostów, w tym 7 zwodzonych. Dla porów-nania najd�u�szy �eglowny kana� w Polsce – Kana� Elbl�ski ma 44 km d�ugoci (wraz z jeziorami 83 km).

52 Zob. D.R. Bugajski, Dzier�awa Kana�u Saimia�skiego i strefy kana�owej przez Finlandi�, „Przegl�dMorski” 2010, nr 6, s. 41–44.

53 Finnish Maritime Administration, http://portal.fma.fi /sivu/www/fma_fi (01.12.2012).


W sprawie �eglugi i dzier�awy rosyjskiej cz�ci Kana�u Saimia�skiego zawarto dotychczas szereg umów. Umowa g�ówna obejmuje Porozumienie w sprawie dzier-�awy przez Republik� Finlandii sowieckiej cz�ci Kana�u Saimia�skiego i wyspy Ma�y Wysocki (wraz z wymian� not i za��czonymi mapami), podpisane w Moskwie 27 wrzenia 1962 r.54 (wesz�a w �ycie 27 sierpnia 1963 r.). Dwa lata pó�niej 11 sierp-nia 1964 r. zawarto dodatkowy protokó� do umowy, w którym wyznaczono now� gra-nic� dzier�awionego terytorium. �eglug� pasa�ersk� uregulowano w Porozumieniu o ruchu pasa�erskim na Kanale Saimia�skim i na terytorium dzier�awionym przez Republik� Finlandii od ZSRR oraz w sprawie tranzytu do Leningradu (Petersburga), (podpisana w Helsinkach 7 marca 1968 r.55) oraz w Porozumieniu dotycz�cym ruchu pasa�erskiego na Kanale Saimia�skim i na terytorium dzier�awionym przez Repu-blik� Finlandii od ZSRR do Wyborga lub w tranzycie do morza pe�nego (podpisana w Moskwie 15 pa�dziernika 1990 r.56).

Zgodnie z umow� g�ówn�, terytorium dzier�awione jest w celu zapewnienia trans-portu towarów do i z Republiki Finlandii i obejmuje wody rosyjskiej cz�ci kana�uwraz z pasem szerokoci 30 m od ka�dego brzegu kana�u, a w przypadku urz�dze�kana�u (luz, mostów) do 200 m szerokoci. Ponadto w sk�ad tego obszaru wchodzi droga Nuijamaa-Brusnichnoe (fi n. Juustila) oraz Wyspa Ma�y Wysocki (fi n. Ravansa-ari), b�d�ca miejscem prze�adunku i sk�adowania towarów. W protokole dodatkowym z 1964 r. zmieniono granice terytorium dzier�awionego, w��czaj�c w jego sk�ad cz�wód przeci�tego granic� pa�stwow� jeziora Nuijamaanjärvi i dalsz� cz� wymienio-nej powy�ej drogi.

Zgodnie z umow�, wszystkie niewojenne statki fi�skie oraz wszystkie handlowe statki pa�stw trzecich maj� prawo do �eglugi mi�dzy Zatok� Fi�sk� przez morze terytorialne i wody wewn�trzne oraz rosyjsk� (dzier�awion�) cz� Kana�u Saimia�-skiego do portów fi�skich57. Zakazano przewozu wojska, uzbrojenia i wyposa�eniaoraz zaopatrzenia wojsk. Finlandia zosta�a zobowi�zana do odbudowy (w ci�gu pi�-ciu lat), utrzymania i obs�ugi kana�u. Ca�o kosztów z tym zwi�zanych jest pokry-wana przez Finów, którzy mog� dodatkowo wprowadzi op�aty za przejcie rosyj-skiej cz�ci kana�u. Op�aty nie mog� dotyczy statków pod bander� rosyjsk�. Tylko

54 Agreement Concerning the Lease to the Republic of Finland of the Soviet Part of the Saimaa Canal and Maly Vysotsky Island (with Exchange of Notes and Annexed Maps). Signed at Moscow, on 27 September 1962. UNTS, t. 479, nr 6949.

55 Agreement Concerning Passenger Traffi c on the Saimaa Canal and in the Territory Leased by the Republic of Finland from the Union of Soviet Socialist Republics and Concerning Transit Traffi c to Lenin-grad. Signed at Helsinki, on 7 March 1968. UNTS, t. 643, nr 9187.

56 Agreement Concerning Passenger Traffi c on the Saimaa Canal and in the Territory Leased by the Republic of Finland from the Union of Soviet Socialist Republics as far as Vyborg or in Transit to the Open Seas. Signed at Moscow, on 15 October 1990. UNTS, t. 1607, nr 28140.

57 Dla porównania umowa polsko-rosyjska z 2009 r. dopuszcza jedynie do �eglugi transgranicznej statki polskie. Umowa mi�dzy Rz�dem Rzeczypospolitej Polskiej a Rz�dem Federacji Rosyjskiej o �egludzepo Zalewie Wi�lanym, podpisana w Sopocie 1 wrzenia 2009 r., „Monitor Polski” 2009, nr 78, poz. 975.


infrastruktur� drogow� i kolejow� przez cienin� Kivisillansalmi (z Wyborga) mieli zbudowa Rosjanie, ale na koszt Finlandii. Zgodzono si� równie� na budow� linii przesy�owej energii elektrycznej i linii telefonicznej z Finlandii oraz budow� budyn-ków na potrzeby obs�ugi kana�u. Na dzier�awion� wysp� energi� mieli dostarczaRosjanie. Strony zobowi�za�y si� do ujednolicenia przepisów �eglugowych w cz�cimorskiej szlaku �eglugowego i w obu cz�ciach podzielonego granic� kana�u. D�ugosezonu nawigacyjnego zosta�a uzale�niona tylko od warunków lodowych, a �eglugajest utrzymywana przez ca�� dob�. Towary w tranzycie przez ca�y szlak wodny zosta�yprzez strony wzajemnie zwolnione z op�at i ce�. Czynsz dzier�awny p�acony przez Finów raz w roku zosta� okrelony w zale�noci od wielkoci przewozów i kwo-towo w okresie odbudowy i rozbudowy urz�dze� kana�u. W artykule 13 okrelono,�e prawo i jurysdykcja ZSRR zostaje zachowane na dzier�awionym terytorium w tym zakresie, w jakim wyra�nie nie przekazano tych uprawnie� na rzecz Finlandii. Lista uprawnie� fi�skich zosta�a okrelona do obszernie i w stosunku do obywateli fi�-skich w strefi e kana�u obejmuje zastosowanie prawa cywilnego, administracyjnego, bankowego, pocztowego, u�ycie odbiorników radiowych i telewizyjnych, edukacja, zdrowie, sprawy wyzna�, podatki, ubezpieczenia i zabezpieczenie spo�eczne. Tak�ew sprawach karnych, które nie wp�ywaj� na interesy i suwerenno ZSRR, w�aci-wo zosta�a przekazana organom fi�skim. Zatem jeli wskutek przest�pstwa pope�-nionego przez fi�skiego obywatela lub obywatela pa�stwa trzeciego na terytorium dzier�awionym pokrzywdzonym nie jest obywatel lub jakikolwiek podmiot ZSRR/Federacji Rosyjskiej albo nie naruszono porz�dku publicznego tego pa�stwa, sprawy takie nale�� do jurysdykcji Finlandii.

W celu nadzoru nad realizacj� umowy ka�da ze stron wyznacza pe�nomocnika,którzy wspólnie i jednomylnie podejmuj� decyzje. Zarz�dzanie kana�em powierzono Komitetowi Administracyjnemu (Saimaa Canal Administrative Committee) z sie-dzib� na terytorium Finlandii (w Lappeenranta) i pod przewodnictwem poprzednio wymienionego fi�skiego pe�nomocnika. Wszystkie spory, zwi�zane z wykonywaniem umowy, które nie zosta�y rozwi�zane przez pe�nomocników, zostaj� przekazane do Komisji Mieszanej w sk�adzie po dwóch przedstawicieli ka�dej ze stron. Jeli komi-sja nie przyjmie jednomylnie rozwi�zania, spór jest za�atwiany kana�ami dyploma-tycznymi.

Federacja Rosyjska zapewni�a sobie prawo do czasowego wprowadzenia specjal-nych regulacji na obszarze dzier�awionym, jeli jest zagro�one bezpiecze�stwo pa�-stwa lub lokalne. Ponadto w szczególnych okolicznociach, uzasadnionych wzgl�dami bezpiecze�stwa, pa�stwo to mo�e odmówi zgody na przejcie statku pa�stwa trze-ciego. Zastosowanie wymienionych rodków powinno by notyfi kowane administracji fi�skiej z mo�liwie najwi�kszym wyprzedzeniem.

Umowa regulowa�a równie� przekazanie kana�u w przypadku wygani�-cia dzier�awy, co mia�o nast�pi 27 sierpnia 2013 r. Przed up�ywem tego terminu 27 maja 2010 r. zawarto jednak now� umow� przed�u�aj�c� dzier�aw� na kolejne


50 lat58. Przedmiot umowy w zasadzie pozosta� bez zmian, z wyj�tkiem wysokociop�aty, oraz Wyspy Ma�y Wysocki, która zostanie przekazana administracji rosyjskiej. W trakcie d�ugotrwa�ych negocjacji elementem maj�cym znaczenie by�o stanowisko fi�skie wobec budowy w fi�skiej wy��cznej strefi e ekonomicznej gazoci�gu Wyborg––Greifsfald.

3.2. Dzier�awa wód Jeziora Wisztynieckiego59

przez Republik� Litewsk

Wspó�czesna granica pa�stwowa litewsko-rosyjska sk�ada si� z dwu odcinków o ró�-nej historii. Pierwszy, pó�nocny, równole�nikowy odcinek biegnie od Morza Ba�tyc-kiego, poprzez Mierzej� i Zalew Kuro�ski, w gór� Niemna, aby przed Jurborgiem (lit. Jurbargas) odej od rzeki i zmieni generalny kierunek na po�udnikowy. Ten drugi, po�udnikowy odcinek geografi cznie i historycznie jest inny, poniewa� ci�gniesi� na po�udnie a� do trójstyku z Polsk� i tylko w cz�ci oparty jest na linii wód (rzeka Szeszupa, jej ma�e lewobrze�ne dop�ywy Szyrwinta i Lepona oraz Jezioro Wisztyniec-kie). O ile równole�nikowy odcinek zosta� ukszta�towany przed niespe�na wiekiem, si�gaj�c ustale� Traktatu Wersalskiego (artyku� 28)60, o tyle w przypadku odcinka po�udnikowego, po pierwsze, osobliwoci� dziejow� jest obecno Federacji Rosyj-skiej po zachodniej stronie tej�e granicy61, po drugie, historia jego powstania si�ga

58 Umowa Mi�dzy Republik� Finlandii a Federacj� Rosyjsk� w sprawie przed�u�enia dzier�awy przez Republik� Finlandii rosyjskiej cz��ci Kana�u Saimia�skiego i przyleg�ego do niej terytorium oraz o wykona-niu �eglugi przez Kana� Saimia�ski, Lappeenranta 27 maja 2010 r. Tekst rosyjski i fi�ski w zbiorach autora pochodzi od administracji kana�u.

59 Jezioro Wisztynieckie (lit. Višty%LR HåHUR HåHUR 9LãW\ WLV), którego po�udniowy kraniec po�o�ony jest zaledwie 3 km od trójstyku granic Polski, Republiki Litewskiej i Federacji Rosyjskiej, ma 8,4 km d�ugoci,przy redniej szerokoci 2 km i maksymalnej 4,3 km. Jest to jezioro g��bokie (maksymalnie 54 m, 70% powierzchni g��bsze ni� 10 m) i bogate biologicznie, st�d czasem Rosjanie nazywaj� je „Ma�ym Bajka�em”.D�ugo linii brzegowej osi�ga 26 km. Gdyby jezioro by�o po�o�one w granicach Republiki Litewskiej by�oby to najg��bsze jezioro i czwarte co do wielkoci (wliczaj�c Jezioro Drywiaty podzielone granic�z Republik� Bia�orusi). Powierzchnia jeziora jest ró�nie podawana od 1660 do 1783 ha, z czego zgod-nie z przebiegiem granicy mi�dzypa�stwowej w sk�ad terytorium Republiki Litewskiej wchodzi 39,8 ha,tj. 2,2%. Na podstawie umowy podpisanej w 1997 r., która wesz�a w �ycie w 2003 r., dodatkowo Republika Litewska dzier�awi 525 ha, tj. 30,5% powierzchni jeziora.

60 Z inicjatywy polskiej dyplomacji i przy wsparciu Francuzów wyodr�bniono w Traktacie Wersal-skim z Prus Wschodnich po�o�ony na pó�noc od Niemna Okr�g K�ajpedy, którego przysz�o mia�a zostaokrelona przez Lig� Narodów. Zamys�em polskim by�o u�ycie „argumentu K�ajpedy” do sk�onienia rz�dukowie�skiego ówczesnej Republiki Litewskiej do zwi�zku politycznego z Polsk� i pozyskanie naturalnego portu dla Polski pó�nocno-wschodniej. Zgodnie z Traktatem Wersalskim Niemen od Grodna do K�ajpedymia� by rzek� mi�dzynarodow�. Wersalskie rozwi�zania terytorialne potwierdzi�a konwencja k�ajpedzkaz 1924 r. (Konwencja dotycz�ca terytorium K�ajpedy, podpisana w Pary�u 8 maja 1924 r.), a pó�niej Traktat litewsko-niemiecki dotycz�cy granicy mi�dzy tymi pa�stwami z 29 stycznia 1928 r. (zob. przypis 69).

61 Przyznanie tej cz�ci b. Prus Wschodnich ZSRR by�o rezultatem narzuconych przez zwyci�zc�i zaakceptowanych przez aliantów w Poczdamie w 1945 r. rozstrzygni� terytorialnych bez jakiegokol-


redniowiecza (590 lat). Pami�ta jednak nale�y, �e linearne rozumienie granicy pa�-stwowej zawdzi�czamy dopiero rewolucji francuskiej.

Jako podstaw� powstania granicy we wspó�czesnym przebiegu nale�y wskaza wie-czysty pokój znad Jeziora Me�no (pod Grudzi�dzem) z 27 wrzenia 1422 r.62, zawarty przez króla polskiego i wielkiego mistrza, który to traktat po z�amaniu pot�gi i przerwa-niu ekspansji Pa�stwa Zakonnego w Prusach ukszta�towa� mi�dzypa�stwow� granic�mi�dzy tym pa�stwem a Wielkim Ksi�stwem Litewskim. Jej przebieg by� precyzowany jeszcze w 1532 i 1545 r.63, kiedy to stopniowo kolonizowano przylegaj�ce obszary. Ustalona „linia” istnia�a niezmieniona do XX wieku, pomimo �e przekszta�ceniu ule-ga�a podmiotowo obu s�siadów. Jest to zatem jeli nie najstarsza, to jedna z najstar-szych granic na wschodzie Europy. Jest to równie� jedyny przyk�ad granicy, która nie zmieni�a w zasadzie przebiegu, a sukcesor prawny pa�stwa znajduj�cego si� po jednej stronie (Imperium Rosyjskie) znalaz� si� po drugiej jej stronie (Federacja Rosyjska).

W kolejnych wiekach po traktacie me�ne�skim sta�a si� granic� w zasadzie wewn�trzn� w ramach Rzeczpospolitej Obojga Narodów mi�dzy Wielkim Ksi�stwemLitewskim a lennymi Prusami Ksi��cymi, a po ich usamodzielnieniu w ko�cu XVII wieku w pe�ni granic� mi�dzypa�stwow�. Na mapie przedrozbiorowej I Rzeczpospo-litej kapitana korpusu artylerii koronnej Bartolomeo Folina z 1770 r. granica niew�t-pliwie przebiega wzd�u� wschodniego brzegu Jeziora Wisztynieckiego64. Pó�niejsze

wiek tytu�u, w tym prawnego, historycznego czy etnografi cznego, po stronie benefi cjenta. Wskazywano przy podejmowaniu takiej decyzji na uzasadnienie strategiczne (w domyle zabezpieczenie przed przysz��agresj� Niemiec). W istocie obecno strategiczna Rosji w Królewcu s�u�y�a zabezpieczeniu „prawa” do trzech okupowanych pa�stw nadba�tyckich, a przede wszystkim poprzez posiadanie wielkiego portu i w�z�akomunikacyjnego s�u�y�a oskrzydleniu Polski, której przysz�o nie by�a jeszcze w owym czasie defi ni-tywnie rozstrzygni�ta. Rol� t� obecny Obwód Kaliningradzki w sk�adzie Federacji Rosyjskiej nadal pe�niw stosunku do Polski. Zob. T. Jasudowicz, Prusy Wschodnie w kontek�cie II wojny �wiatowej i likwidacji jej skutków, „Studia i Materia�y PISM”, Warszawa 1991, nr 6, s. 5 i 28.

62 Wczeniejszy by� traktat Witolda z Wielkim Mistrzem Konradem von Jungingen, zawarty (12 pa�-dziernika 1398 r.) na wyspie Salinie, przy ujciu Dubissy do Niemna, który ust�pi� Zakonowi ca�� zachodni��mud� od Kurlandii i Ba�tyku po Dubiss� i wysp� Salin�, ale tak�e na po�udnie za Niemnem ku Mazowszu naznaczy� granic� rzekami Szeszup�, Nett� i Biebrz� do Narwi. Wreszcie traktat mi�dzy Polsk� i Zakonem z 27 wrzenia 1422 r. (zawarty nad Jeziorem Me�no, gdzie Jagie��o obozowa�), na zawsze wciela� �mud� do Litwy. Krzy�acy zatrzymywali Pomorze, Ziemi� Che�mi�sk� i Micha�owsk�, a oddawali Nieszaw�, Or�ówi Murzynów na Kujawach, zrzekaj�c si� na wieki praw do �mudzi. Traktat zdobyty krwi� polsk�, znacznie korzystniejszy by� dla Litwy ni� Korony. Polska bowiem odzyskiwa�a zaledwie kilka mil kwadratowych ziemi (na lewym brzegu Wis�y), a wyrzeka�a si� ca�ego Pomorza, bo g�ównie miano na wzgl�dzie zabezpie-czenie �mudzi dla Litwy. K�ajpeda (Memel) pozosta�a przy Zakonie. W 1431 r. oznaczono granic� z Zako-nem Infl anckim pokojem w Christmemlu. Z. Gloger, Geografi a historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1900, s. 53, 60 i 265.

63 T. *elkis, 1 XR WHULWRULQLR UXRåR SULH OLQLMRV VLHQ& sampratos poky%LDL OLHWXYRV GLGåLRMRMH kunigaikštyst'je XIV–XVI aminuje, „Lietuvos Istorijos Studijos” 2008, t. 22, s. 69–70.

64 Mapa generalna i nowa ca�ej Polski, Wielkiego Ksi�stwa Litewskiego i krajów s�siaduj�cych (CarteGénérale et Nouvelle Detouttela Pologne du Grand Duche de Lithuanie et des Pais Limitrofes), 1770. Gra-werowana przez B. Folino, Kapitana Korpusu Artylerii Koronnej Polskiej w Warszawie. Reprint S�u�byTopografi cznej WP.


porozbiorowe mapy niemieckie i rosyjskie potwierdzaj� taki jej przebieg. Po rozbio-rach powsta�a nowa granica prusko-rosyjska na rodkowym brzegu jeziora. Niemniej pozostawiaj�ca ca�� obecnie polsk�, litewsk� i bia�orusk� (miasteczko Sopokinie)Suwalszczyzn� po stronie zachodniej. Po Kongresie Wiede�skim granica powróci�a na swoje „historyczne miejsce” i oddziela�a wchodz�ce w sk�ad Imperium Rosyjskiego Królestwo Polskie od Prus. Po I wojnie sta�a si� granic� litewsko-niemieck�, a po rozpadzie ZSRR litewsko-rosyjsk�.

W odcinku po�udnikowym granica dziel�ca Jezioro Wisztynieckie sk�ada si�z dwóch cz�ci. Od pó�nocy, od punktu, w którym do jeziora dochodzi granica l�dowawyznaczono lini� prost� w kierunku po�udniowo-wschodnim o d�ugoci 2,5 km. Dzi�ki temu tylko w tym rejonie cz� wód nale�y do Republiki Litewskiej (39,8 ha, co stanowi 2,2% jego ca�kowitej powierzchni). Od miejsca, w którym granica docho-dzi do brzegu jeziora przebiega dalej wzd�u� tego� wschodniego brzegu a� do po�u-dniowego kra�ca jeziora.

Ukszta�towanie granicy wzd�u� linii, w pó�nocnej cz�ci prostej, przebiegaj�cejprzy wschodnim (suwalskim) brzegu jeziora wraz z naturalnym procesem zarastania jeziora (przyrost) spowodowa�, �e obecnie po stronie rosyjskiej w rejonie Wiszty�caznalaz�y si� co najmniej dwa punkty na l�dzie (odpowiednio 3 m i 1 m)65. W dalszej cz�ci przebieg granicy powoduje, �e pomimo istnienia gospodarczych i historycz-nych zwi�zków miejscowej ludnoci z jeziorem jego wody niemal w ca�oci znajduj�si� po stronie rosyjskiej. Brzeg jest litewski, a wody rosyjskie, przy czym po zachod-niej stronie nie ma obecnie �adnych historycznych i s�abe s� gospodarcze (nieliczne orodki wypoczynkowe) zwi�zki ludnoci z jeziorem. Zreszt� wiele miejscowocipuszcza�skich po tej stronie jest obecnie niezamieszkanych i stopniowo porasta je Puszcza Romincka. Natomiast po wschodniej stronie zejcie z pla�y do wody ozna-cza przekroczenie granicy. Dodatkowo bolesne dla ludnoci litewskiej by�o, �e przed rozpadem ZSRR granice mi�dzy republikami (tu de facto Litewsk� SRR66 a Rosyjsk�SRR, do której inkorporowano pó�nocn� cz� b. Prus Wschodnich) by�y granicami administracyjnymi, nietworz�cymi barier dla ludnoci. W tym czasie za rodowiskojeziora i gospodark� rybn� odpowiada�a administracja po stronie litewskiej67. Chocia�przemieszczanie ludnoci w ZSRR, szczególnie wiejsko-ko�chozowej, podlega�o ogra-niczeniom, porównywalnym z dawn� sytuacj� pa�szczy�nianego ch�opa, w niewielkiej skali terytorium w rejonie jeziora nie mia�o to wi�kszego znaczenia i nie wi�za�o si�

65 Zob. http://geosite.jankrogh.com/borders/vistytis.htm; http://gis.am.lt (01.09.2012).66 W wietle prawa mi�dzynarodowego przez ca�y okres istnienia Litewska SRR by�a jednostk� admi-

nistracyjn� utworzon� na okupowanym terytorium Republiki Litewskiej, powi�kszonym o by�e terytorium polskie zachodniej cz�ci województwa wile�skiego z Wilnem i Okr�giem K�ajpedzkim. Praw ZSRR do okupowanego terytorium nigdy nie uzna�y zarówno Stany Zjednoczone, jak i Niemcy. Zob. T. Jasudowicz, Widmo kr��y nad Europ�, Toru� 1993; K. Karski, J. Klimek, Przynale�no�� pa�stwowa Ziemi Wile�skiej,„Polityka Wschodnia” 2000, nr 1, s. 143–170.

67 Zob. http://geosite.jankrogh.com/borders/vistytis.htm (01.09.2012).


z istnieniem „granicy mi�dzyrepublika�skiej”. Na wy��cznie administracyjny charak-ter granicy wskazuj� tak�e przyk�ady osiedlania si� rodzin litewskich na zachód od historycznej granicy w rejonie Wiszty�ca w poniemieckich gospodarstwach. Po stro-nie litewskiej pierwsze posterunki stra�y granicznej w rejonie jeziora pojawi�y si�w pa�dzierniku 1990 r.68

Sk�d zatem tak niespotykany przebieg granicy na jeziorze? Jak wymieniono, �ró-d�em wspó�czesnego kszta�tu tej granicy jest traktat znad Jeziora Me�no 1422 r. Wtedy jednak nie rozumiano granicy linearnie. W dodatku obszar ten stanowi�cy pogranicze jawiesko-pruskie by� wyludniony i dopiero w kolejnych dziesi�tkach lat mia� zostaskolonizowany ze wschodu zza Niemna i z po�udnia z Mazowsza. Na peryferyjnotego regionu wskazuje równie� fakt, �e pierwszy zachowany zapis nazwy jeziora pochodzi z ko�ca XIV wieku. W tej sytuacji z pewnoci� podzia� linearny jeziora jest znacznie pó�niejszy ni� XV-wieczny. �ród�em istniej�cego linearnego podzia�u jest zapewne miejscowy przywilej, który zezwala� poddanym z „pruskiego” brzegu �owiryby w ca�ym jeziorze, a zabrania� tego mieszka�com brzegu nale��cego do Wielkiego Ksi�stwa Litewskiego, którzy mogli korzysta z wód jeziora tylko do celów gospo-darczych. Tak by�o przez ca�y okres I Rzeczypospolitej. Wspó�czesnej demarkacji granicy dokona�a komisja rosyjsko-niemiecka w latach 1908–1912. Na przyj�t� lini�demarkacyjn� powo�ano si� w traktacie litewsko-niemieckim z 1928 r.69 W artykule 3 tej�e umowy stwierdzono, �e pomi�dzy znakami granicznymi 147 a 149 (odcinek prosty w pobli�u Wiszty�ca) granica pa�stwowa dzieli Jezioro Wisztynieckie. Dalej na po�udnie, zgodnie z artyku�em 37, pomi�dzy znakami granicznymi 149 i 150, a wi�cna odcinku wzd�u� wschodniego brzegu, mieszka�cy „maj� prawo u�ycia wody dla celów gospodarczych, […] w ka�dym czasie mi�dzy wschodem a zachodem s�o�ca,w przypadku niebezpiecze�stwa tak�e w nocy”.

We wspó�czesnym prawie mi�dzynarodowym brakuje norm prawnych, okrelaj�-cych zasady podzia�u wód stoj�cych (jezior) granic� pa�stwow�, a zatem wymagane jest doprowadzenie do rozgraniczenia w umowie mi�dzy stronami70. Dominuje jednak praktyka podzia�u takich wód wzd�u� uproszczonej linii rodkowej, thalwegu lub linii prostych. Zdarzaj� si� rozgraniczenia rzek wzd�u� brzegu (równie� �eglownych)71, ale

68 Zob. http://geosite.jankrogh.com/borders/vistytis.htm (01.09.2012).69 Treaty between The German Reich and the Republic of Lithuania, Regarding the Settlement of Fron-

tier Questions, Signed at Berlin, January 29, 1928 (wszed� w �ycie 4 maja 1929 r.), 89 LNTS 97.70 L. Antonowicz, op. cit., s. 103; W. Góralczyk, S. Sawicki, op. cit., s. 187; W. Czapli�ski, A. Wyro-

zumska, op. cit., s. 179.71 Przyk�adem mo�e by przedwojenna granica polsko-niemiecka na odcinku dolnej Wis�y (artyku�

97 Traktatu Wersalskiego); granica maureta�sko-senegalska na rzece Senegal; namibijsko-po�udniowoafry-ka�ska na Oranje, na podstawie: Agreement Between Great Britain and Germany, Respecting Zanzibar, Heligoland, and the Spheres of Infl uence of the Countries in Africa. Signed at Berlin, July 1, 1890, BFSP,t. 82 (1889–90), s. 35–47; granica kostaryka�sko-nikaragua�ska w dolnym biegu rzeki San Juan na odcinku prawie 130 km. Ostatni przyk�ad granicy kostaryka�sko-nikaragua�skiej ustanowionej na podstawie Canas--Jerez Treaty z 15 kwietnia 1858 r. obejmuje prawo do �eglugi. Zob. South Africa – Namibia (South-West


w przypadku jezior jedyny znany autorowi przypadek analogicznego rozgraniczenia stanowi granica malawijsko-tanza�ska na Jeziorze Malawi72.

Mapa 2. Granica litewsko-rosyjska w rejonie Jeziora Wisztynieckiego wraz z obszarem dzier�awionym(zakreskowany)


Africa) Boundary, „International Boundary Study” 1972, US DoS, nr 125; Costa Rica–Nicaragua Boundary, „International Boundary Study” 1976, US DoS, nr 158.

72 Agreement Between Great Britain and Germany, Respecting Zanzibar, Heligoland, and the Spheres of Infl uence of the Countries in Africa. Signed at Berlin, July 1, 1890, BFSP, t. 82 (1889–90), s. 35–47; Zob. Malawi – Tanzania (Tanganyika and Zanzibar) Boundary, „International Boundary Study” 1964, US DoS, nr 37, s. 5.


Po powojennych zmianach terytorialnych w tej cz�ci Europy, a nast�pnie upadku ZSRR i odzyskaniu niepodleg�oci przez Republik� Litewsk�, granica litewsko-rosyj-ska potwierdzona zosta�a dopiero 24 pa�dziernika 1997 r. w dwustronnych umowach. W tym dniu zawarto trzy umowy: pierwsz�, o litewsko-rosyjskiej granicy pa�stwo-wej73, drug�, o delimitacji wy��cznej strefy ekonomicznej i szelfu kontynentalnego na Morzu Ba�tyckim74 i trzeci�, w formie wymiany not, o dzier�awie cz�ci Jeziora Wisztynieckiego przez Republik� Litewsk�75. Umowy te wesz�y w �ycie 12 sierpnia 2003 r.76

4. Zako�czenie

Konkluduj�c, poj�cie „dzier�awy” obejmuje umowne zobowi�zanie do przeniesienia na rzecz innego podmiotu (pa�stwa) praw suwerennych w stosunku do okrelonegoterytorium. Na podstawie praktyki mo�na wyró�ni, �e obejmuje ono cztery istotne elementy: (1) przeniesione prawa, (2) kompensacj� za przeniesione prawa, (3) czas trwania umowy (okrelony, wieczycie, bezterminowo), (4) okrelenie terytorium. Przeniesione uprawnienia mo�na podzieli na: (1) zwi�zane z celem (przedmiotem) dzier�awy i (2) jurysdykcj�, umo�liwiaj�c� realizacj� dzier�awy77. Prawa dzier�awcyzwi�zane z celem dzier�awy mog� by ograniczone, jak w przypadku dzier�awy „eko-nomicznej” (Jezioro Wisztynieckie) lub „kulturowej” (cmentarze wojenne), albo sze-rokie, jak w przypadku dzier�awy baz wojskowych. Realizacja dzier�awy wymaga wyra�nego rozdzia�u jurysdykcji mi�dzy strony w stosunku do zdarze� i osób. Spoty-kane s� tu ró�ne rozwi�zania od zupe�nego przeniesienia jurysdykcji (Zatoka Guanta-namo, Stany Zjednoczone „complete jurisdiction and control”, Kuba „ultimate sovere-

73 Treaty Between the Republic of Lithuania and the Russian Federation on the Lithuanian-Russian State Border of 24 October 1997, Moscow, „The International Journal of Marine and Coastal Law” 2001, t. 16, nr 4, s. 655–656.

74 Treaty Between the Republic of Lithuania and the Russian Federation on the Delimitation of the Exclusive Economic Zone and the Continental Shelf in the Baltic Sea of 24 October 1997, Moscow, „The International Journal of Marine and Coastal Law” 1998, t. 13, nr 2, s. 282–283.

75 Agreement Between the Republic of Lithuania and the Russian Federation on the Consent to Lease a Part of the Vistytis Lake to the Republic of Lithuania of 24 October 1997, Moscow, http://www.urm.lt/index.php?-1616394845 (01.12.2012).

76 Jednoczenie dokonano pewnych drobnych zmian w dotychczasowym historycznym przebiegu gra-nicy. Na zachód od Wiszty�ca zamieszkiwa�y trzy rodziny litewskie w dwóch gospodarstwach, które wraz z terytorium o ��cznej powierzchni 2 ha przylegaj�cym do jeziora przy��czono do Republiki Litewskiej 1 lutego 2004 r., a w zamian w innym miejscu ust�piono tak� sam� powierzchni�, ale niezamieszkan�. Tym samym zwi�kszy�a si� o kilkadziesi�t metrów d�ugo linii brzegowej jeziora w granicach Republiki Litew-skiej. Nie przeprowadzono jednak do 2011 r. pe�nej demarkacji istniej�cej granicy, http://geosite.jankrogh.com/borders/vistytis.htm (05.07.2011).

77 M.J. Strauss, The Creation and Evolution of the Legal Black Hole at Guantanamo Bay, „Cuba in Transition” 2010, Association for the Study of the Cuban Economy (ASCE), t. 20, s. 287.


ignty”), cz�ciowy podzia� jurysdykcji (Kana� Saimia�ski), po zachowanie jurysdykcji (Jezioro Wisztynieckie), albo te� jurysdykcj� „mieszan�” (Bajkonur).

O ile odp�atno (w rodkach pieni��nych lub inwestycjach, dostawach towarów) nie zawsze wyst�puje w umowie dzier�awy, o tyle zawsze mo�na zidentyfi kowa ele-ment kompensacji. Dla przyk�adu w przypadku baz wojskowych mo�e to by niewy-mierne materialnie poczucie bezpiecze�stwa (bazy rosyjskie w Armenii i na Bia�orusi).

Czas dzier�awy z regu�y jest okrelony na 20–99 lat. Wyj�tkowo termin mo�eby nieokrelony (Zatoka Guantanamo78) lub wieczysty (dzier�awa przez Francj� od Hiszpanii Pays Quint Septentrional/Quinto Real Norte79, dzier�awa Strefy Kana�uPanamskiego, która jednak zosta�a zako�czona na podstawie kolejnej umowy mi�dzystronami80, dzier�awa cmentarzy wojennych we Francji przez Stany Zjednoczone). W praktyce rosyjskiej okres dzier�awy jest okrelony na 20–50 lat i nie zdarza si�dzier�awa wieczysta albo o nieokrelonym terminie. Krótsze terminy ni� 20 lat nie zapewniaj� wystarczaj�cego uzasadnienia dla inwestowania w infrastruktur� dzier-�awionego terytorium. Natomiast na przeszkodzie dla d�u�szych ni� 50 lat terminów zdaje si�, �e stoj� jedynie subiektywne obawy pa�stwa wydzier�awiaj�cego o utrat�suwerennoci.

Interesuj�ca jest kwestia ró�nic mi�dzy dzier�aw� wieczyst� a umow� o termi-nie nieokrelonym. Nale�y zauwa�y, �e dzier�awa wieczysta odró�nia si� istnieniem subiektywnej intencji stron, by „nigdy si� nie sko�czy�a”81, w przypadku za terminu nieokrelonego dzier�awa zawiera obiektywny warunek, po spe�nieniu którego przewi-dziano jej wygani�cie, jak np. po ustaniu celu dzier�awy (np. Guantanamo dzier�awa na „the time required for the purposes of coaling and naval stations”), albo po jedno-stronnym wypowiedzeniu wed�ug zasad okrelonych w umowie. W jednym i drugim przypadku zgodnie z zasad� swobody umów podmioty, które zawar�y umow� dzier-�awy mog� j� za porozumieniem wypowiedzie lub zmieni. Rozwa�enia wymaga kwestia, czy w przypadku dzier�awy wieczystej jest mo�liwe jej zako�czenie poprzez odwo�anie si� do klauzuli rebus sic stantibus, poniewa� intencj� stron jest nieko�cz�ce si� trwanie umowy, a zatem oczywista powinna by ich wiadomo, i� w tym czasie wiele elementów mo�e si� zmieni.

W zwi�zku z tym, �e w prawie mi�dzynarodowym terytorium pa�stwowe to prze-strze�, w granicach której pa�stwo wykonuje w�adz� w sposób wy��czny i pe�ny w sto-

78 Agreements for the Lease to the United States of Lands in Cuba for Coaling and Naval Stations, 16/23 February and 2 July 1903; Guantanamo Bay Expansion Treaty, 27 December 1912. Tekst w: M. Strauss, TheLeasing of Guantanamo Bay, op. cit.

79 Jest to niewielki obszar po�o�ony w Zachodnich Pirenejach dzier�awiony przez Francj� (op�acaj�c�czynsz roczny) od Hiszpanii, która zachowa�a suwerenno. Jest to te� najstarszy przyk�ad dzier�awy tery-torium trwaj�cej od 1856 r. [przyp. autora].

80 M. Shaw, op. cit., s. 539.81 M.J. Strauss, Perspectives on the Future of Guantanamo Bay, „Cuba in Transistion” 2009, Associa-

tion for the Study of the Cuban Economy (ASCE), t. 19, s. 222.


sunku do osób, rzeczy i zdarze�82, niezb�dne jest nie tylko jednoznaczne okrelenieprzenoszonych praw suwerennych, ale tak�e precyzyjne okrelenie przestrzeni, w gra-nicach której te prawa b�d� przez dzier�awc� wykonywane (okrelenie terytorium).

Przedstawiana instytucja prawa mi�dzynarodowego publicznego, jakim jest dzier�awa terytorium, powsta�a w drodze historycznej ewolucji prawa zwyczajowego i zgodnie z istot� tego prawa nie jest instytucj� jednorodn� i niezmienn�. Jak starano si� wykaza, jest mo�liwe zidentyfi kowanie istotnych cech poszczególnych jej typów, ale jednoczenie istnia�y i b�d� si� pojawia�y takie rozwi�zania w praktyce mi�dzyna-rodowej, które b�d� ��czy�y ró�ne cechy albo obejmowa�y zupe�nie nowe elementy.

Dzier�awa terytorium jest wa�n� instytucj� prawa mi�dzynarodowego, która wp�ywa na bezpiecze�stwo mi�dzynarodowe poprzez zaspokojenie interesów pa�-stwa poza jego granicami bez zmiany przebiegu granic83. Z pewnoci� stwierdzenie to jest prawdziwe w przypadku dzier�awy uzasadnionej ekonomicznie i komunikacyj-nie (Kana� Saimia�ski). Przypadek dzier�awy baz wojskowych mo�e budzi wi�cejkontrowersji, chocia� niew�tpliwie obecno obcych si� zbrojnych mo�e mie walor stabilizacyjny w zakresie bezpiecze�stwa mi�dzynarodowego, to jednoczenie mo�ezwi�ksza poczucie zagro�enia wród pa�stw trzecich.

Negocjacje dotycz�ce umowy dzier�awnej s� d�ugotrwa�e, skomplikowane, ponie-wa� poza rozbudzeniem subiektywnych emocji narodowych, wymagaj� wielu szcze-gó�owych ustale�, pozwalaj�cych unikn� kolizji dwu ró�nych jurysdykcji. Z tego powodu nawet jeli umowa g�ówna jest krótka i zwi�z�a, to umowy dodatkowe i za��czniki s� obszerne i szczegó�owe (umowy fi�sko-rosyjskie dotycz�ce dzier�awyKana�u Saimia�skiego, umowy rosyjsko-ukrai�skie dotycz�ce dzier�awy bazy mor-skiej na Krymie), cz�sto te� zawierane s� ju� w trakcie funkcjonowania dzier�awyw celu dostosowania zasad do nowych warunków.

W literaturze zwykle o instytucji baz wojskowych mówi si� obok dzier�awyterytorium84. W istocie baza wojskowa jest tylko szczególnym rodzajem dzier�awy, od której ró�ni si� tym, �e terytorium dzier�awione w przypadku bazy z regu�y nie mo�e obejmowa obszaru zamieszkanego przez miejscow� ludno (Hanko, Pork-kala). Po drugie, terytorium bazy tak�e mo�e by okrelone jako minimalne wystarcza-j�ce do zapewnienia funkcjonowania stacjonuj�cych si� zbrojnych, gdy w przypadku klasycznej dzier�awy rozmiar (z regu�y wi�kszy) okrelaj� inne funkcje dzier�awio-nego terytorium (gospodarcze, komunikacyjne). Po trzecie, o ile klasyczna dzier�awawykszta�cona w dawnych czasach w zwi�zku z brakiem lub ograniczeniami trans-portu powietrznego obejmowa�a terytorium, do którego istnia�a komunikacja poprzez wody morskie (Kwantung, Hanko) albo bezporednio z w�asnego terytorium l�dowego

82 R. Bierzanek, J. Symonides, op. cit., s. 188.83 M.J. Strauss, And when the lease on Sewastopol expires?, „The New York Times” z 9 stycznia

2009 r.; www.nytimes.com/2009/01/09/opinion/09iht-edstrauss.1.19226335.html?_r=1 (03.11.2012).84 L. Antonowicz, op. cit., s. 98–99; R. Bierzanek, J. Symonides, op. cit., s. 202; W. Góralczyk,

S. Sawicki, op. cit., s. 179.


(wspó�czenie Jezioro Wisztynieckie), o tyle w przypadku baz wojskowych w lokali-zacji wa�� nie wzgl�dy komunikacyjne, a strategiczne. Zatem w umowie dzier�awy(np. Zatoki Guantanamo, Strefy Kana�u Panamskiego) nie jest niezb�dne regulowa-nie praw komunikacyjnych, poniewa� zastosowanie maj� tu normy dotycz�ce praw i wolnoci �eglugi morskiej powszechnego prawa mi�dzynarodowego, a w przypadku baz wojskowych potrzebne s� dwustronne regulacje dotycz�ce tranzytu, szczególnie powietrznego (np. Kant i Karaköl w Kirgizji), poniewa� mi�dzynarodowe prawo lot-nicze w odró�nieniu od prawa morza nie zapewnia wolnoci �eglugi powietrznej85.W przypadku tranzytu l�dowego regulacji wymaga za status obcych si� zbrojnych oraz ich wyposa�enia i zaopatrzenia podczas przejazdu. W wielu przypadkach b�d�równie� potrzebne odpowiednie umowy z pa�stwami trzecimi dotycz�ce tranzytu si�zbrojnych przez ich terytorium (bazy wojskowe NATO w Afganistanie – z Pakista-nem, rosyjskie w Tad�ykistanie wymagaj� porozumie� tranzytowych z co najmniej dwoma innymi pa�stwami – z Kazachstanem i Uzbekistanem lub Kirgistanem). Nie s� to jednak cechy konstytutywne pozwalaj�ce na stwierdzenie, �e s� to dwie ró�neinstytucje. Z punktu widzenia prawa nale�y zatem traktowa instytucj� bazy wojsko-wej jako tylko szczególny rodzaj dzier�awy terytorium86.

Historycznie mo�na dostrzec, �e dzier�awa terytorium zacz��a si� dynamicznie rozwija w momencie, gdy ius ad bellum zacz��o traci na znaczeniu. Wczeniej w czasach, gdy legalnym sposobem nabycia terytorium by� podbój prowadz�cy do cesji terytorialnej, nie by�o potrzeby uciekania si� do dzier�awy tego� terytorium.

Szczególnie dzier�awa by�a „popularna” w drugiej po�owie XIX wieku i w pierw-szej XX wieku. Wspó�czenie jednak historia dzier�awy jako instytucji prawa mi�-dzynarodowego na pewno si� nie zako�czy�a. W du�ej mierze cz�ste stosowa-nie tej instytucji na obszarach b. ZSRR jest rezultatem nie tylko „neoimperialnej” polityki rosyjskiej, ale ma uzasadnienie w rozpadzie jednolitego obszaru gospodar-czego, wojskowego i naukowego, którego elementy pozosta�y po ró�nych stronachnowych granic.

Media od czasu do czasu podaj� informacje o nowych pomys�ach na dzier�aw�terytorium, z których cz� zapewne nigdy nie zostanie zrealizowana (dzier�awa

85 Zob. D.R. Bugajski, Prawa �eglugowe okr�tu w �wietle prawa mi�dzynarodowego, Warszawa2009.

86 Wyj�tkowym przypadkiem jest status prawny brytyjskich baz wojskowych na Cyprze, których tery-torium podlega suwerennoci Zjednoczonego Królestwa (Sovereign Base Areas) i nigdy nie podlega�o suwe-rennoci Republiki Cypryjskiej. Brytyjczycy zyskali tytu� suwerenny do tego terytorium wraz z ca�� wysp�bezporednio na podstawie cesji od Imperium Osma�skiego i Turcji. Opinia o brytyjskiej suwerennoci bywa jednak kwestionowana. Zob. A.C. Aimilianides, The Legal Status of the Sovereign Base Areas in Cyprus,„In Depth” 2009, t. 6, nr 5, Cyprus Center for European and International Affairs, http://www.rcenter. inter-col.edu/newsletter/In%20Depth/volume%206%20issue%205/article04.htm (03.11.2012). Podobna sytuacjaprawna okrela�a status by�ych ma�ych terytoriów portugalskich (Goa) i francuskich (Pondicherry) po�o�o-nych na Pó�wyspie Indyjskim, które do czasu „przy��czenia” do Indii nigdy wczeniej nie podlega�y suwe-rennoci tego pa�stwa.


„korytarza suwalskiego”, który mia� po��czy Bia�oru z Obwodem Kaliningradz-kim87), ale inne maj� wi�ksz� szans� na realizacj� (dzier�awa cz�ci miasta lub portu we W�adywostoku od Rosji przez Chiny88 albo konkurencyjna, chocia� na mniejsz�skal�, ale za to na etapie realizacji, dzier�awa pirsu w pó�nocnokorea�skim porcie Rajin w pobli�u granicy z Rosj� nad Morzem Japo�skim89).

Zdaniem autora, równie� uzasadnione jest rozwa�enie dzier�awy niektórych szczególnie wa�nych cmentarzy wojennych lub obiektów o wyj�tkowym znaczeniu dla polskiej kultury, a które pozosta�y poza wspó�czesnymi granicami Polski. Z pew-noci� takie rozwi�zanie ma wiele zalet w porównaniu z sytuacj�, gdy polskie miejsca pami�ci s� administrowane poprzez ustawiczne konsultacje mi�dzyrz�dowe i z w�a-dzami lokalnymi (nekropolie we Lwowie i Wilnie), albo na podstawie „niezbyt rygo-rystycznie” przestrzeganych umów dwustronnych, jak w przypadku Polskiego Cmen-

87 Takie pomys�y pojawia�y si� w strategicznych studiach rozwoju Obwodu Kaliningradzkiego na prze-�omie wieków. Dyplomaci rosyjscy sondowali opini� polskiego rz�du w tej sprawie, ale nigdy nie podj�totego tematu do dalszej dyskusji. Przyk�adowo w toku negocjacji polsko-rosyjskich dotycz�cych �eglugimi�dzynarodowej w Cieninie Pi�awskiej strona rosyjska przedstawia�a „sugestie, dotycz�ce ��czenia tej sprawy [�eglugi w cieninie] z tzw. korytarzem z Rosji do Obwodu Kaliningradzkiego” (J. Kranz, Podsekre-tarz Stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, 11.01.2001, odpowied� na interpelacj� nr 4322 pos�a Jana Kulasa). Zob. tak�e T. Palmowski, Uwarunkowania rozwoju przestrzennego Polski wynikaj�ce z po�o�eniaw s�siedztwie z Obwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej – rekomendacje dla KPZK, Uniwersytet Gda�ski, s. 72–73; M. Rociszewski, Funkcjonowanie polskich regionów granicznych po przyst�pieniu Pol-ski do Unii Europejskiej (Próba prognozy geopolitycznej), Centrum Studiów Europejskich Instytut Geografi i i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/kis-14-2.htm (03.11.2012); Stra-tegia rozwoju spo�eczno-gospodarczego Obwodu Kaliningradzkiego w �redniookresowej i d�ugookresowej perspektywie, praca zbiorowa, Kaliningrad 2007.

88 Od ko�ca XX wieku pojawiaj� si� projekty wydzier�awienia cz�ci miasta i portu we W�adywo-stoku. Jak dotychczas rz�d Federacji Rosyjskiej podchodzi z rezerw� do pomys�u, ale kwestia ta powraca w postaci publikacji prasowych „sonduj�cych” i zmi�kczaj�cych rosyjskie stanowisko poprzez podkrelanieobustronnych korzyci, w tym mo�liwego ogromnego czynszu dzier�awnego (wymienia si� nawet 3 mld euro, co stanowi wielokrotno obecnego bud�etu rosyjskiego Kraju Nadmorskiego). Powoduje to, �e opinia publiczna pogr��onego w zastoju rosyjskiego Dalekiego Wschodu nie ocenia ju� tych propozycji negatyw-nie. Dla przyk�adu projekt pod nazw� „Hai Shen Wei” (od chi�skiej nazwy W�adywostoku) zosta� podany do publicznej wiadomoci przed wizyt� w Chinach premiera W. Putina 2 pa�dziernika 2009 r. W przypadku realizacji tego pomys�u by�by to kolejny akord potwierdzaj�cy odwrócenie wektora stosunków chi�sko--rosyjskich w ci�gu nieco ponad wieku (od dzier�awy terytorium Kwantungu do dzier�awy W�adywostoku).Zob. D. Shlapentokh, China Locked Out of Russia’s far East, „Asia Times Online”, http://www.atimes.com/atimes/Central_Asia/NC02Ag01.html (02.03.2012).

89 W 2008 r. Chiny i Korea Pó�nocna zawar�y umow� odp�atnej dzier�awy na 10 lat pirsu w porcie Rajin. Wkrótce jednak uznano, �e inwestowanie w ten port, w tym budowa bazy dla si� morskich wymaga d�u�szego terminu dzier�awy. Jak dotychczas nie ma informacji dotycz�cych wyd�u�enia dzier�awy zgod-nie z oczekiwaniami Chin do przynajmniej 2028 r. lub nawet 2058 r. (50 lat). Port w Rajin jest naturalnym portem pó�nocno-wschodnich prowincji Chin (Mand�urii) od dawna wykorzystywanym w chi�skim handlu mi�dzynarodowym. Zob. R. Hsiao, Strategic Implications of China’s Access to the Rajin Port, http://www.jamestown.org/programs/chinabrief/single/?tx_ttnews%5Btt_news%5D=36164&tx_ttnews%5BbackPid%5D=25&cHash=ce9469ff55 (31.08.2012).

Tabela 2. Przyk�ady historycznych i wspó�czesnych dzier�aw terytorium przez Rosj�D

zier

�aw

ione

tery

tori

a

Dzi

er�a

wio

ne T

eryt

oriu

m

Kw

antu

ng

Dzi

er�a

wio

ne T

eryt

oriu

m

Han

ko

Dzi

er�a

wio

ne T

eryt

oriu

m

Pork

kala

Dzi

er�a

wio

na S

tref

a K

ana�

u Sa

imia

�ski

ego

Dzi

er�a

wio

ne T

eryt

oria

w

Sew

asto

polu

i Te

odoz

ji

Dzi

er�a

wio

ne W

ody

Jezi

ora

Wis

ztyn

ieck

iego

Dzi

er�a

wio

ny K

osm

o-dr

om B

ajko

nur

Czas trwania umowny/rzeczywisty

25 lat/1898–1905

30 lat/1940–1941

50 lat/1944–1956

50 lat1963–2013(przed�u-�ono do 2063)2013–2063

20 lat1997–2017(przed�u-�ono o 25 lat)2017–2042

49 lat 20 latod 1994(prze-d�u�onow 2004 r. do2050 r.)

Pa�stwa--stronywydzier�awia-j�cy – dzier-�awca

Rosja--Chiny

Rosja--Finlandia

Rosja--Finlandia

Finlandia--Rosja

Rosja--Ukraina

Litwa--Rosja

Rosja--Kazach-stan

Powierzchnia[km2]

3168 115 380,5 11,58 (bezwyspyMa�yWysocki/ Ravansa-ari)

48w tym 33 (140 budyn-ków)w Sewa-stopolui w pozo-sta�ej cz�-ci Krymu 14,92

5,25 6717

Sta�a ludno�� 250 000 (1898)

3 000(ewaku-owaniz teryto-rium)

10 000(ewaku-owaniz teryto-rium)

0 wojskowy i cywilny personelFlotyCzarno-morskiej

0 wojskowy i cywilny personel(oko�o 80 tys. osób zatrudnio-nych na pocz�tkuobecnegowieku)


tarza Wojennego w Katyniu, przy którym wbrew umowie z 1994 r.90, ale de facto za zgod� Polski91, wybudowano cerkiew prawos�awn�.

Godne polecenia, chocia� niespotykane jest wspó�czenie, zapewne z obawy przed oskar�eniami o neokolonializm, zastosowanie dzier�awy terytorium w stosunku do pa�stw rozwijaj�cych si�, szczególnie afryka�skich. Jednak wspó�czenie w sytuacji, gdy zastosujemy poprawnie skonstruowan� umow� równoprawn�, obie strony mog�odnie korzyci i obawy te nie maj� uzasadnienia. Pa�stwo rozwini�te otrzymuje bowiem mo�liwo realizacji okrelonych celów ekonomicznych, komunikacyjnych czy naukowych (np. budowa kosmodromu w pobli�u równika, gdzie wyniesienie sate-lity jest ta�sze), a pa�stwo wydzier�awiaj�ce zyskuje poza czynszem, stanowi�cymregularne i pewne �ród�o dochodów, trwa�e inwestycje w infrastruktur� (drogi, lotni-ska), miejsca pracy dla lokalnej ludnoci, impuls dla rozwoju gospodarki itp.

Territory Lease as Exemplifi ed by Practices of the Russian Federation Summary

Although history and the present times give numerous examples of leasing territory, scientifi c literature on that subject is very poor. However, in international relations this institution is so common and signifi cant that it deserves deeper theoretical research and analyses of particular cases. For these reasons, in the article also theoretical remarks concerning this institution were presented, using the example of the leasing practices of the Russian Federation (chronologically lease of Kwantung, Hanko, Porkkala, the Saimaa Canal Zone, territories in Sevastopol, Feo-dosiya, waters of Lake Vištytis, Baikonur Cosmodrome and 25 military bases, including Syrian Tartus). In conclusion, the lease is defi ned as the international law institution which affects the international security through meeting the interests of the country outside its borders without the change of the borders. These regards justifying the lease are of military (military bases) or economic nature, and more rarely the other (e.g. cultural) one. The media information indicate further development of the territory lease phenomenon in the international relations (Chinese proposals concerning Vladivostok).

90 Umowa mi�dzy Rz�dem Rzeczypospolitej Polskiej a Rz�dem Federacji Rosyjskiej o grobach i miej-scach pami�ci ofi ar wojen i represji, sporz�dzona w Krakowie 22 lutego 1994 r., Dz.U. 1994, nr 112, poz. 543.

91 Tylko jako zgod� mo�na interpretowa milczenie rz�du polskiego, a nast�pnie udzia� Prezesa Rady Ministrów RP w uroczystoci wmurowania kamienia w�gielnego pod budow� cerkwi 7 kwietnia 2010 r.

Uzasadnie-nie/ cel

ekono-miczne(komuni-kacyjno--woj-skowe)

wojskowe wojskowe ekono-miczne(komuni-kacyjne)

wojskowe ekono-miczne

wojskowei cywilne badanianaukowe


Obszar poradziecki, zró�nicowany politycznie, ekonomicznie i kulturowo, to prze-strze�, w której rozwijaj� si� niejednoznaczne i wzajemnie przenikaj�ce si� tendencje integracyjne i dezintegracyjne. Jednym z ich uwarunkowa� s� próby budowy koncep-cji to�samoci ponadnarodowych. Obok neoeurazjatyzmu, euroatlantyzmu i neopan-slawizmu koncepcj� tak� jest turkizm, pojmowany jako idea wspólnoty etniczno-reli-gijnej narodów turkoj�zycznych. Turkizm jako etniczno-kulturow� koncepcj� to�sa-mociow� odró�nia nale�y od nacechowanego politycznie panturkizmu, stawiaj�cegosobie za cel zjednoczenie wszystkich ludów turkoj�zycznych w jednym organizmie pa�stwowym1. W myl turkizmu istnieje potrzeba zachowania bliskich wi�zi mi�dzynarodami z��czonymi wspólnym pochodzeniem, przesz�oci�, religi� i kultur�2, jed-nak�e przy zachowaniu politycznej odr�bnoci poszczególnych pa�stw3. Pomimo tej istotnej ró�nicy znaczeniowej, oba te poj�cia nierzadko by�y i nadal s� uto�samiane,co ma konsekwencje dla stosunków mi�dzynarodowych na obszarze poradzieckim.

* Tre artyku�u nie odzwierciedla ofi cjalnego stanowiska Ministerstwa Spraw Zagranicznych w odnie-sieniu do przedstawionej problematyki.

1 P. Jessa, Wp�yw islamu na kszta�towanie i rozwój to�samo�ci etnicznej Kazachów, w: A. Posern-Zie-li�ski (red.), Etniczno�� a religia, Pozna� 2003, s. 204.

2 �wiat turkoj�zyczny rozumiany jest jako swoiste epicentrum silnie nacechowanego geopolitycznie „Turanu”, zamieszkiwanego przez superetnos „tura�ski”, obejmuj�cy ca�� uralo-a�tajsk� grup� j�zykow�.^. "̀�"{�"|, }. ~��|"��, *��+;��# � <��$�#��# � ;�� ;�� ;��;�=��, w: �.&. �"��, �. .̀ ��|, }.�. ~��|"�� (red.), >�$�# � @�;��. "��;�#��!� [��]�� [��-��]�� <�� $�#�, �^ �;��=�;#�� #��# �� !;�_�� #��$`#��^ ��;�{�� , �"#�|� 2001, s. 81.

3 P. Jessa, Wp�yw islamu na kszta�towanie i rozwój..., op. cit., s. 204.

Maria Doma�ska

KONCEPCJA TO SAMO�CIOWA TURKIZMUW INTEGRACJI PA�STW PORADZIECKICH*


86 Maria Domańska

1. Od panturkizmu do turkizmu – ewolucja g�ównychza�o�e� i celów koncepcji

Panturkizm jako idea unii politycznej ludów turkijskich, swojego rodzaju reak-cja na ideologi� panslawizmu, pojawi� si� wród spo�ecznoci turkofo�skich Impe-rium Rosyjskiego pod koniec XIX wieku4. Koncepcj� t� nale�y postrzega jako ele-ment szerszego nurtu dziewi�tnastowiecznych ideologii wspólnot ponadnarodowych, opartych na pokrewie�stwie etnicznym5. Wpisywa�a si� ona w nurt westernizuj�cegomodernizmu islamskiego, w postulaty kulturowego odrodzenia spo�ecznoci islam-skich oraz w idee wieckiego nacjonalizmu6. W XX wieku idee te stanowi�y podwa-liny ruchu o wyzwolenie narodów turkijskich i stworzenie w�asnego orodka pot�gi7.Idea�y panturkizmu przywieca�y m.in. walcz�cym z re�imem bolszewickim rodko-woazjatyckim basmaczom8.

Panturkizm traktowany by� w Imperium Rosyjskim z du�� podejrzliwoci�: cho-dzi�o nie tylko o rywalizacj� z imperium osma�skim, lecz równie� o postrzeganie pan-turkizmu przez Rosj�, opieraj�c� swoj� to�samo na prawos�awiu, w cis�ym powi�-zaniu z panislamizmem9. Podejrzliwa postawa wobec idei wspólnoty ludów turkijskich zosta�a przej�ta przez ZSRR. W�adze, maj�c w pami�ci próby realizacji idei panturkij-skich w Azji �rodkowej po rewolucji bolszewickiej10, a tak�e „traktuj�c narody jako

4 Panturkizm jako fi lozofi a polityczna narodzi� si� jednak w Europie w latach 60. XIX wieku. W�asnyjego od�am wykszta�ci�a te� Rosja. Wyró�ni mo�na dwa „ostrza” panturkizmu tej epoki: antyperskie i anty-rosyjskie, http://www.kavehfarrokh.com/articles/pan-turanism/question-4-describe-the-ideology-founders-and-objectives-of-pan-turkism (03.10.2011); Y. Butakov, Panturkism: a Utopy or a Threat?, 18.12.2006 (the date of publication in Russian), http://www.globoscope.ru/eng/content/articles/28 (17.12.2010). W samej Turcji panturkizm zwi�zany by� z dzia�alnoci� „m�odoturków” na prze�omie XIX i XX wieku, zosta� nast�p-nie odrzucony przez tkwi�c� u podstaw postimperialnej pa�stwowoci tureckiej ideologi� kemalistowsk�,traktuj�c� go jako „awanturnictwo” sprzeczne z „nacjonalizmem anatolijskim”. D. Jung, W. Piccoli, Turkey at the Crossroads: Ottoman Legacies and a Greater Middle East, London–New York 2001, s. 174–178.

5 Y. Butakov, Panturkism: a Utopy or a Threat?, op. cit.6 D. Jung, W. Piccoli, Turkey at the Crossroads..., op. cit., s. 177.7 �. ��"|, *�;�<��! ��$��$�� ;�� +;�� #�;�, marzec 2011 r., http://mtss.

ru/?page=puitm (14.01.2013).8 D. Jung, W. Piccoli, Turkey at the Crossroads..., op. cit., s. 174.9 ^. "̀�"{�"|, }. ~��|"��, *��+;��# � <��$�#��#..., op. cit., s. 82–87. O tym, i� obawy

przed panturkizmem by�y uzasadnione, wiadczy deklaracja m�odoturecka z 1914 r., w której w��czenie si�Turcji do wojny przeciwko Rosji t�umaczy si� d��eniem do wyzwolenia wiata islamskiego spod rz�dów„niewiernych” oraz do osi�gni�cia „naturalnych granic pa�stwowych”, jednocz�cych ca�y etnos turkijski. Y. Butakov, Panturkism: a Utopy or a Threat?, op. cit.

10 Jednym z ich przejawów sta�o si� utworzenie w sierpniu 1921 r. Narodowego Zwi�zku Turkiestanu, który za cel stawia� sobie utworzenie na bazie Bucharskiej Radzieckiej Republiki Ludowej samodzielnej republiki tureckiej od Baszkirii do Afganistanu. T. Bodio, T. Mo�dawa, Konstytucje pa�stw Azji Centralnej. Tradycje i wspó�czesno��, Warszawa 2007, s. 463–464; zob. te� artyku� A. Arapowa na stronie internetowej, http://soviet-asia.narod.ru/persp.html (03.10.2011).

87Koncepcja tożsamościowa turkizmu w integracji państw poradzieckich

ni�sz� form� rzeczywistoci spo�ecznej, u�yteczn� z punktu widzenia realizacji utopii komunistycznej”, dostrzega�y istotne zagro�enie „w obywatelskich stowarzyszeniach i zwi�zkach politycznych, których podstaw� stanowi�y wartoci inne ni� narodowolub klan”, a zatem równie� w koncepcji etnokulturowej jednoci ludów turkofo�skich.Rozbiciu turkijskiej jednoci s�u�y mia� sztucznie i odgórnie wygenerowany podzia�Azji �rodkowej na republiki narodowe, sztuczne ró�nicowanie kultur, j�zyków i histo-rycznego dziedzictwa tego regionu. Dystans od wspólnego dziedzictwa turkijskiego zosta� wzmocniony zmian� alfabetów j�zyków rodkowoazjatyckich: z arabskiego, poprzez �aci�ski, do cyrylicy11. Bezwzgl�dne represje, zw�aszcza w okresie stalinow-skim, a tak�e polityka informacyjna prowadzi mia�y do dyskredytacji samej idei zbli�enia ludów turkijskich12.

Nowe perspektywy dla ideologii panturkizmu otwar�y si� wraz z rozpadem Zwi�zku Radzieckiego. W latach 90. XX wieku panturkizm ponownie sta� si�,z tematu ujmowanego przez pryzmat historii i historiografi i, rzeczywistym zjawiskiem we wspó�czesnym �yciu spo�ecznym, wywo�uj�cym zaci�te batalie ideologiczne13.Or�downikiem renesansu wspólnoty turkoj�zycznej w postaci zwi�zku pod przywódz-twem Turcji (rozci�gaj�cego si� „od Adriatyku do Wielkiego Muru Chi�skiego”14)by�a przede wszystkim, od pierwszych chwil po rozpadzie ZSRR, Ankara, poszukuj�ca sposobów wzmocnienia swoich wp�ywów politycznych, ekonomicznych i kulturalnych na obszarze poradzieckim. Mia�o to s�u�y znacz�cemu wzrostowi pozycji Turcji na arenie mi�dzynarodowej i wynika�o cz�ciowo z utrzymuj�cego si� poczucia frustracji i nostalgii za imperium. Jak uj�� to prezydent Turgut Özal, wraz z ko�cem „zimnej wojny” „odwrócony zosta� proces rozpocz�ty pod murami Wiednia”15. Wed�ug tego samego polityka, dezintegracja Zwi�zku Radzieckiego stwarza�a Turcji „historyczn�szans� stania si� pot�g� regionaln�”16. Zainteresowanie Turcji obszarem poradzieckiej Azji �rodkowej umacnia�o przekonanie, popularyzowane przez ofi cjaln� historiogra-fi�, �e terytoria te stanowi�y staro�ytn� ojczyzn� wszystkich Turków, równie� Turków

11 A. Zamarajewa, Kazachstan – Uzbekistan: rywalizacja o przywództwo w Azji Centralnej, Pu�tusk2007, s. 27–28. Jak podaje autorka, przy opracowywaniu j�zyków literackich wybierano za podstaw� takie dialekty, które w najwi�kszym stopniu odró�nia�y od siebie j�zyki republik (np. dialekt taszkiencki j�zykauzbeckiego zamiast dialektu kipczackiego, bardziej zbli�onego do j�zyka kazaskiego i tureckiego). Zmiana alfabetów z jednej strony s�u�y�a ró�nicowaniu pisowni poszczególnych s�ów, które w j�zyku arabskim ró�ni�y si� jedynie wymow�, z drugiej – przypisywaniu tym samym d�wi�kom ró�nych symboli grafi cznych.

12 �. ��"|, *�;�<��! ��$��$��…, op. cit.13 �. ��, }. ~��|"��, |��$`#�� ;�{! ��: ��;�]�� {��, w:

�.&. �"��, �. .̀ ��|, }.�. ~��|"�� (red.), >�$�# � @�;��, op. cit., s. 99–100. Po rozpadzie ZSRR zauwa�alna by�a niewiedza spo�ecze�stw turkijskich o wiecie turkofo�skim jako pewnej wspól-nocie, wyobra�enie turkizmu jako czego destruktywnego albo utopijnego. �. ��"|, *�;�<��!��$��$��…, op. cit.

14 D. Jung, W. Piccoli, Turkey at the Crossroads..., op. cit., s. 179.15 Ibidem, s. 176.16 Ibidem, s. 179.

88 Maria Domańska

anatolijskich. Percepcja w�asnej to�samoci daleko zatem wykracza�a poza terytorialne granice narodowego pa�stwa tureckiego17.

Idee panturkijskie, obecne w ofi cjalnym tureckim dyskursie politycznym, wspie-rane by�y przez cz� rodowisk politycznych na Zachodzie, zw�aszcza przez USA18.Liczono na powstrzymanie wp�ywów ira�skich na obszarze poradzieckim, dzi�ki roz-przestrzenianiu tureckiego modelu wieckiego pa�stwa muzu�ma�skiego, demokracji i gospodarki rynkowej jako wzorca rozwoju dla by�ych republik radzieckich19. Dla realizacji swoich celów, jak wskazuj� rosyjscy autorzy, Turcja stara�a si� zagwaran-towa odpowiedni poziom kontaktów Zachodu z tymi republikami oraz przekona te ostatnie, �e Ankara jest w stanie odgrywa rol� adwokata interesów muzu�ma�skichkrajów WNP na Zachodzie20.

Pocz�tkowo tureckie ambicje pozostawa�y w zgodzie z potrzebami nowych nie-podleg�ych pa�stw, poszukuj�cych wsparcia politycznego i gospodarczego na arenie mi�dzynarodowej. Ankara oferowa�a m.in. znacz�ce wsparcie dyplomatyczne dla sta-ra� republik rodkowoazjatyckich i Azerbejd�anu o cz�onkostwo w organizacjach mi�-dzynarodowych, co mia�o na celu wyprowadzenie ich z izolacji i u�atwienie odbudowy gospodarczej i stabilizacji politycznej21. Liderzy nowych pa�stw ochoczo deklarowali wol� pod��ania za przyk�adem Turcji i wskazywali na jej przywódcz� rol� w wie-cie turkoj�zycznym22. Na tym tle wyró�nia� si� Azerbejd�an za czasów prezydentury Abulfaza Elczibeja23.

Jednak�e ju� w 1992 r., podczas pierwszego szczytu turkijskiego w Ankarze, zary-sowa�y si� wyra�ne ograniczenia w realizacji projektu panturkijskiego jako koncepcji politycznej reintegracji turkofonów24. Dwa najwa�niejsze kraje rodkowoazjatyckie,

17 Ibidem. W pierwszych latach po rozpadzie ZSRR, kiedy Turcja mia�a nadziej� na integracj� poli-tyczn� z by�ymi republikami radzieckimi, u�ywano poj� „uzbecki Turek”, „kirgiski Turek”, „krymski Turek”, a tak�e ogólnego terminu „Turcy zewn�trzni”, oznaczaj�cego ludy turkofo�skie mieszkaj�ce poza granicami Turcji. }. ��"|#��, }�;��: <;��!]�� <;��$��`, „�"##�� | ��"��'�"� �"��” nr 6 z listopada–grudnia 2005 r., http:///www.globalaffairs.ru/number/n_5965 (09.01.2013).

18 }. ��"|#��, }�;��: <;��!]�� <;��$��`, op. cit. Strategia Turcji interpretowana bywa przy tym jako bezporednia inspiracja USA. Jak pisze autor, pomoc materialna i fi nansowa, jak� Ankara okazywa�a republikom poradzieckim, by�a jej nast�pnie rekompensowana przez Zachód. Teza ta pozwala lepiej zrozumie mechanizm percepcji ambicji tureckich przez te rodowiska rosyjskie, które traktuj� obszar „bliskiej zagranicy” jako aren� gry o sumie zerowej mi�dzy Moskw� i Waszyngtonem, g�ównymi uczestni-kami „zimnej wojny”.

19 D. Jung, W. Piccoli, Turkey at the Crossroads..., op. cit., s. 179.20 }. ��"|#��, }�;��: <;��!]�� <;��$��`, op. cit.21 D. Jung, W. Piccoli, Turkey at the Crossroads..., op. cit., s. 181.22 Ibidem, s. 180.23 Jak wskazuj� nieprzychylni Elczibejowi komentatorzy, „uzale�ni� on obron� interesów narodo-

wych od plemiennej solidarnoci turkijskiej”, zaakceptowa� rol� „m�odszego brata” Ankary. �. ��,"��{�� <�~�� ;�� #�;��^ ��;�� <;�� [$��!, � <�;�#��^ �� ~�� <�$�-�� }�;��, 17.04.2009, http://www.ia-centr.ru/expert/4433 (20.12.2012).

24 D. Jung, W. Piccoli, Turkey at the Crossroads..., op. cit., s. 180.


Kazachstan i Uzbekistan, odmówi�y podpisania przygotowanego przez Turcj� owiad-czenia, stwierdzaj�cego, �e turkijskie kraje poradzieckie obieraj� kurs na integracj�z Turcj�, ze wzgl�du na wspólne korzenie historyczne, wspólnot� j�zykow� i kultu-row� oraz jednorodn� mentalno25. Ogólnikowe sformu�owania zawarte ostatecznie w Deklaracji Ankarskiej by�y w du�ej mierze wynikiem postawy Kazachstanu, oba-wiaj�cego si� negatywnej reakcji Rosji. Jak wskaza� kilka lat pó�niej Islam Kari-mow, odrzucenie „pokus panturkizmu i szowinistycznej idei «Wielkiego Turkiestanu»” zgodne by�o z interesami narodowymi – Turkiestan jest bowiem „symbolem kultural-nej, lecz nie superpolitycznej wspólnoty turkoj�zycznych narodów regionu”26. Nawet w Azerbejd�anie, najbli�szym Turcji pod wzgl�dem to�samoci, po upadku Elczibeja zaznaczy�a si� wyra�na tendencja do budowy nacjonalizmu azerbejd�a�skiego czy azerskiego, a nie tureckiego czy turkijskiego (odzwierciedlona m.in. przez zmian�nazwy j�zyka pa�stwowego27). Bliskie stosunki z Turcj� pozosta�y dla Baku prioryte-towe, lecz zacz��y by one traktowane jako relacje dwóch odr�bnych narodów28 (nie-zale�nie od has�a Hejdara Alijewa „jeden naród – dwa pa�stwa”). Ostro�na postawa partnerów, wraz ze stopniowym s�abni�ciem „euforii panturkijskiej” w samej Turcji29,zmusi�a Ankar� do rewizji ambitnych planów. W 1993 r. prezydent Demirel by� zmu-szony przyzna, i� koncepcja panturkizmu by�a utopi�, lecz zadeklarowa� jednocze-nie wol� realizacji swoistej misji cywilizacyjnej, dzi�ki niesieniu do turkoj�zycznychkrajów poradzieckich wartoci europejskich30. Tym samym przyznano porednio, �elansowana przez Turcj� ideologia wspólnoty turkofo�skiej jest nie tyle samoistn� pro-pozycj� to�samociow�, ile pe�ni funkcj� cz�ciowego „zaporedniczania” euroatlan-tyckiego modelu identyfi kacyjnego.

Istnia�o kilka przyczyn niepowodzenia w latach 90. ubieg�ego stulecia panturki-zmu jako projektu integracji mi�dzynarodowej. Obna�ona zosta�a dominacja mitolo-gii nad rzeteln� wiedz� o partnerach turkijskich w polityce Ankary. Przez ca�e dekady Turcja „karmi�a si� zmitologizowanymi wyobra�eniami o «milionach Turków, uci-

25 Prezydent Kazachstanu zgodzi� si� jednak wówczas na wspó�prac� ekonomiczn� i spo�eczn�.N. Nazarbajew, U progu XXI wieku, Warszawa 1997, s. 168–169.

26 I. Karimow, Uzbekistan na progu XXI wieku, Warszawa 2001, s. 92.27 U progu niepodleg�oci w Azerbejd�anie rozgorza� spór o nazw� j�zyka narodowego: „turecki” lub

„turkijski”, czy „azerski”. Istota sporu sprowadza�a si� do wyboru mi�dzy powrotem do tradycji pantureckiej a umacnianiem odr�bnoci narodowo-pa�stwowej. Dopiero w 1994 r. powrócono ofi cjalnie do nazwy „j�zykazerski” w miejsce „j�zyka turkijskiego”. �. ��|, ��!��!� <;��! � ��;��{_�� XIX––XX ��., �� 2005, s. 230–236; ��"� ��#�"� ��#�� «� ��{�;��# ��!�� ;-��{_�� <��$��» 22.12.1992, artyku� 1, w: ibidem, s. 297; ��"� ��#�"� ��#��«� ��{�;��# ��!�� ;��{_�� <��$��» 30.09.2002, artyku� 1, w: ibidem, s. 314.

28 �. ��, "��{�� <�~��…, op. cit.29 &. ^��-��|#��, ��]�!� ��; <�$�� }�;�� (I). ��#�� «<��+;��

<;��», 12.11.2012, http://bs-kavkaz.org/2012/11/vostochny-vektor-polotiki-turcii-i (20.01.2013).30 J. Misi�giewicz, Dzia�ania Republiki Tureckiej w regionie, w: B. Bojarczyk, A. Zi�tek (red.), Region

Azji Centralnej jako obszar wp�ywów mi�dzynarodowych, Lublin 2008, s. 175.

90 Maria Domańska

nionych przez carat», a nast�pnie bolszewików”31. Wielowymiarowe powi�zania z Moskw� jako by�ym centrum imperialnym okaza�y si� jednak na tyle silne, �e unie-mo�liwi�y dryf by�ych republik radzieckich w kierunku Turcji. Pa�stwa turkofo�skieokaza�y si� ponadto nie tyle homogeniczn� ca�oci�, ile grup� z�o�on� z ró�norod-nych podmiotów, z których ka�dy d��y� do realizacji w�asnych, odr�bnych intere-sów narodowych. �wie�o wyzwolone spod obcej dominacji podmioty polityczne nie wykazywa�y ochoty do udzia�u we wspó�pracy zdominowanej przez „nowego Wiel-kiego Brata”: umacniaj�ce swoj� w�adz� elity narodowe nie zamierza�y si� ni� z nikim dzieli32. Potencja� Turcji, jej znaczenie geopolityczne i ukszta�towana historycznie „wiadomo imperialna” sprawiaj�, �e idea integracji turkijskiej, stanowi�ca dla pew-nych rodowisk w Turcji atrakcyjne narz�dzie umacniania wp�ywów Turcji w Eurazji, prowadzi do dyskredytacji tej idei w oczach ludów turkofo�skich33. Jak wskazywa�Nursu�tan Nazarbajew (przy ca�ym zaanga�owaniu Kazachstanu we wspó�prac� kultu-ralno-edukacyjn� i pog��bianie wi�zi ekonomicznych z Turcj�34), zwi�zek pa�stw tur-kijskich oznacza�by wyrzeczenie si� niepodleg�oci, a tak�e rozerwanie tradycyjnych wi�zi z s�siadami („zamiast jednego «starszego brata» posadzenie sobie na karku inne-go”)35. Wyrazem rezerwy wobec tej idei by�a m.in. wypowied� Nazarbajewa z 2001 r. – w jednym z wywiadów oznajmi� on, i� niepo��dane s� próby przekszta�cenia two-rzonych struktur organizacyjnych wspó�pracy turkofo�skiej w narz�dzie rozstrzyga-nia kwestii politycznych, cho struktury te odzwierciedlaj� silne wi�zi historyczne mi�dzy narodami36.

Turcja nie by�a równie� w stanie zapewni partnerom w pierwszych latach ich niepodleg�oci na tyle du�ego wsparcia ekonomicznego, by uzasadniona by�a radykalna reorientacja ich polityki zagranicznej (cho rola Turcji w sfe-rze wspó�pracy gospodarczej jest znacz�ca)37. Za bardziej korzystn� uznano bez-

31 &. ^��-��|#��, ��]�!� ��;…, op. cit.32 Ibidem.33 �. ��"|, *�;�<��! ��$��$��…, op. cit.34 M. Yermukanov, Kazakhstan: Between Pan-turkism and Globalization, 20.07.2004, http://www.

jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=30125 (02.10.2011).35 N. Nazarbajew, U progu XXI wieku, op. cit., s. 168.36 Kazakh President Opposes Turkey’s Attempts to Revive Pan-Turkism, 24.05.2001, http://hyeforum.

com/index.php?showtopic=4719 (22.12.2010). Postawa taka nie by�a jednak konsekwentnie podtrzymy-wana, o czym wiadczy przebieg wczeniejszego o siedem lat szczytu szeciu prezydentów (Turcji, Azerbej-d�anu oraz czterech republik rodkowoazjatyckich) w Stambule, jesieni� 1994 r.: przedstawiono wówczas wspólne stanowisko w sprawie konfl iktu karabaskiego oraz wykorzystywania zasobów naftowych Morza Kaspijskiego. Podpisano te� porozumienie o utworzeniu Zwi�zku �rodkowoazjatyckiego, z udzia�em ww. pa�stw. �.}. ��, ��<�� – #�;� <;��$�#, �"#�|� 2003, s. 142.

37 D. Jung, W. Piccoli, Turkey at the Crossroads..., op. cit., s. 181. Nawi�zuj�c do zachodniego wspar-cia dla idei panturkijskiej, rosyjscy badacze wskazuj� na jego wymiar fi nansowy, który mia� zwi�kszy na obszarze by�ego ZSRR atrakcyjno Ankary jako „tarczy” przeciw ira�skiemu fundamentalizmowi. Jednak Zachód mia� z czasem uzna, �e bezporednie fi nansowanie krajów poradzieckich pozwala na lepsz� kon-trol� wydatkowanych rodków. &. ^��-��|#��, ��]�!� ��;…, op. cit.


poredni� wspó�prac� z Zachodem w takich sferach, jak fi nanse czy importtechnologii38.

W wymiarze to�samoci politycznej elity poradzieckie nie by�y zainteresowane przejmowaniem za porednictwem Ankary liberalno-demokratycznego dorobku cywi-lizacji euroatlantyckiej. Niebagatelne znaczenie mia�o równie� pojmowanie w�asnychinteresów narodowych przez Turcj�, niesk�onn� do konfrontacji z Rosj�, wa�nym part-nerem ekonomicznym i politycznym, w obronie interesów partnerów turkijskich39.Wyra�nym tego przyk�adem by�a ambiwalentna postawa Ankary wobec konfl iktu kara-baskiego. Dba�o o wizerunek mi�dzynarodowy oraz obawy przed reakcj� Moskwy, a tym samym unikanie dzia�a� ostentacyjnie antyormia�skich sta�y si� g�ówn� przy-czyn� napi� w stosunkach z Azerbejd�anem40.

W wyniku uwiadomienia sobie powy�szych barier, w latach 90. XX wieku Tur-cja w dwojaki sposób zmodyfi kowa�a swoj� polityk� wobec partnerów poradziec-kich. Z jednej strony, pocz�tkowo dominuj�ce wielostronne formy wspó�pracy zosta�yw du�ej mierze zast�pione przez kontakty dwustronne41. Z drugiej – przesun�� si�akcent z wymiaru politycznego wzajemnych relacji na wymiar ekonomiczno-kul-turowy. Polityczny panturkizm wyewoluowa� tym samym w oparty na podstawach etniczno-kulturowych i pozbawiony „elementu irredentystycznego” turkizm42, zak�a-daj�cy stworzenie wspólnej przestrzeni kulturowej i pog��bienie wspólnoty cywiliza-cyjnej, wzmacniany oferowanym przez Turcj� wsparciem ekonomicznym. Pierwotny „romantyzm” ust�pi� zatem miejsca realizmowi43.

Przyczyn uznania integracji spo�eczno-kulturalnej za priorytet (kosztem integra-cji politycznej) badacze upatruj� w wiadomoci Ankary, �e upolitycznianie stanowi-�oby czynnik rozwoju tendencji radykalnych, grozi�oby te� destabilizacj� wiata tur-kijskiego i polityki mi�dzynarodowej; ponadto, jeli za�o�y, �e integracja polityczna jest zawsze ograniczana taktycznymi, koniunkturalnymi i wzajemnie rywalizuj�cymi

38 D. Jung, W. Piccoli, Turkey at the Crossroads..., op. cit., s. 181.39 Moskwa nie tylko obawia�a si� wyparcia jej z tradycyjnej strefy wp�ywów, ale i podzia�u Federacji

Rosyjskiej wzd�u� granicy dominacji etnosu s�owia�skiego i turkijskiego. Ibidem, s. 193.40 Zaufanie Baku, podobnie jak i innych turkijskich stolic, do Turcji poderwane zosta�o równie� przez

bierno tej ostatniej wobec obalenia protureckiego prezydenta Azerbejd�anu w 1993 r.41 D. Jung, W. Piccoli, Turkey at the Crossroads..., op. cit., s. 181. Cho szczyty turkijskie sta�y si�

forum regularnych spotka� przywódców pa�stwowych, instytucjonalizacja wspó�pracy wielostronnej pozo-sta�a ograniczona – podobnie zreszt� jak dorobek prawno-traktatowy w jej ramach. O ile do ko�ca 1996 r. Turcja zawar�a ponad 470 porozumie� dwustronnych z pi�cioma partnerami, o tyle porozumie� wielostron-nych zawarto ponad dziesi�ciokrotnie mniej. Ibidem, s. 182.

42 Ibidem, s. 192.43 Panturkizm, jako radykalna forma turkizmu, nie jest ofi cjalnie g�oszony prez Ankar�, cieszy si�

jednak popularnoci� w niektórych kr�gach tureckich elit. �.�. }��|, @�;�� <�$�� }�;��<��$�� $`�!^ ��;�� <��$�� ^��, �|�"�� ##�� #"�#�� "� #�� "��#�� , �� 2008, http://rudocs.exdat.com/docs/index-173110.html (19.01.2013).

92 Maria Domańska

interesami rz�dów, budowa wspólnoty cywilizacyjnej mo�e by bardziej perspekty-wiczna, ze wzgl�du na swój d�ugofalowy i bardziej fundamentalny charakter44.

2. Wymiary realizacji idei wspólnoty turkofo�skiejna obszarze poradzieckim

G�ównym elementem turkizmu jako koncepcji „mi�kkiej” integracji opartej na podsta-wach kulturowych jest budowa wspólnej to�samoci, dzi�ki u�atwieniom w kontaktach mi�dzyludzkich i w przekraczaniu granic pa�stwowych, dzi�ki bliskoci j�zykowej, two-rzeniu wspólnej przestrzeni informacyjnej, programom edukacyjnym i stypendialnym.

Przez wiele lat g�ównym fi larem wspó�pracy Turcji z pa�stwami Azji �rodkowejby�a edukacja. Turcja stworzy�a w regionie rozbudowan� sie placówek edukacyjnych (szkó� rednich, wy�szych, specjalistycznych), które trwale wpisa�y si� w miejscowe systemy kszta�cenia45. Tureckie szko�y pozwalaj� rozwi�zywa problemy zwi�zane z degradacj� systemu edukacji istniej�cego w czasach radzieckich. Wpajaj� wycho-wankom inne wartoci i standardy etnokulturowe, edukacyjne i cywilizacyjne. Proces ten zachodzi na tle kurczenia si� sfery edukacji rosyjskoj�zycznej, co z kolei wywo-�ane jest z jednej strony emigracj� kadr rosyjskich, z drugiej – nacjonalistyczn� poli-tyk� w�adz pa�stwowych, maj�c� na celu umocnienie j�zyków narodowych46. Ankara zainicjowa�a ponadto wymiany studenckie i programy stypendialne (kilka tysi�cy stypendiów rocznie dla studentów i wyk�adowców z turkoj�zycznych pa�stw pora-dzieckich47), które w d�u�szej perspektywie, podobnie jak fi nansowane przez Turcj�szko�y wy�sze, mog� mie du�e znaczenie na p�aszczy�nie budowania sieci osobi-stych powi�za� mi�dzy cz�onkami elit pa�stw turkoj�zycznych48. Turcja postanowi�a

44 �. ��"|, *�;�<��! ��$��$��…, op. cit.45 W Kazachstanie, Kirgistanie i Turkmenistanie utworzono sie oko�o 50 „liceów anatolijskich” –

rednich szkó� z rozszerzonym programem nauczania j�zyków tureckiego i angielskiego. W Turkmenii otwarto Mi�dzynarodowy Uniwersytet Turkme�sko-Turecki z fi liami we wszystkich miastach obwodo-wych. W Kazachstanie w latach 90. XX wieku otwarto dwa tureckie uniwersytety, tureckie uczelnie istniej�równie� w Kirgizji. Licea tureckie otwarto nawet w Tad�ykistanie, jedynym nieturkofo�skim kraju regionu, przy czym niektóre z nich ciesz� si� tam znaczn� popularnoci� wród lokalnych elit. Jedynym pa�stwem,gdzie nie ma tureckich placówek edukacyjnych, jest Uzbekistan, cho w latach 90. XX wieku istnia�o ich tam ponad 60. Zamkni�to je w 1999 r., po tym, jak Turcja udzieli�a schronienia g�ównemu uzbeckiemu opozycjonicie Muhammadowi Solichowi. Szczegó�y zob. *��+;��# <;�� @�;�� +��,07.11.2012, http://mirbud.ucoz.ru/news/rossija_i_kazakhstan_pantjurkizm/2012-11-07-135 (10.01.2013).

46 Ibidem.47 }. ��"|#��, }�;��: <;��!]�� <;��$��`, op. cit.48 D. Jung, W. Piccoli, Turkey at the Crossroads..., op. cit., s. 191–192. Ten wymiar aktywnoci orga-

nizacji tureckich na obszarze by�ego ZSRR bywa uznawany za najwa�niejszy: absolwenci tych szkó� cz�stobowiem zajmuj� nast�pnie wysokie pozycje w �yciu publicznym. }. ��"|#��, }�;��: <;��!]��<;��$��`, op. cit.


równie� propagowa umiarkowany wariant islamu: otwar�a swoje granice dla osób zainteresowanych edukacj� religijn�, dostarcza do krajów turkijskich literatur�religijn�49.

W 1992 r. utworzono Mi�dzynarodow� Organizacj� Kultury TurkijskiejTURKSOY, maj�c� na celu umacnianie wi�zi spo�eczno-kulturowych mi�dzy pa�-stwami turkofo�skimi, szerzenie wiedzy o wspólnym dziedzictwie j�zykowym, histo-rycznym, kulturowym, a tak�e tworzenie „sprzyjaj�cej atmosfery” dla umo�liwieniau�ywania wspólnego j�zyka i alfabetu w krajach turkoj�zycznych50.

Nawet jednak w tej, wydawa�oby si�, neutralnej politycznie sferze sukcesy Tur-cji okaza�y si� po�owiczne. Po d�ugich dyskusjach, w 1993 r. pa�stwa turkofo�skiedosz�y do porozumienia w kwestii przyj�cia wspólnego alfabetu �aci�skiego, opartego na tureckim. Jednak�e faktycznie wprowadzone zosta�y narodowe, wzajemnie ró�ni�ce si�, wersje alfabetów, a Kazachstan i Kirgistan pozosta�y przy cyrylicy, uwzgl�dniaj�cwra�liwo zamieszkuj�cych je mniejszoci rosyjskoj�zycznych51 (pomimo zapowie-dzi Nursu�tana Nazarbajewa dotycz�cych planów wprowadzenia alfabetu �aci�skiegow celu lepszej integracji z globaln� przestrzeni� informacyjn�52). Ujawni�y si� równie�znaczne ró�nice leksykalne i fonetyczne mi�dzy j�zykami narodowymi, niezale�nieod ich wspólnego turkijskiego pochodzenia, spowodowane odmiennymi historycz-nymi warunkami ich formowania si� – ró�nice te utrudniaj� wzajemn� komunika-cj�, co obni�y�o m.in. znaczenie uruchomionej przez Turcj� w 1992 r. Eurazjatyckiej Sieci Telewizyjnej Avrasya, maj�cej w zamierzeniach jej twórców stanowi narz�dziebudowy poczucia wspólnoty mi�dzy narodami turkoj�zycznymi53.

Pomimo „niepolitycznego” charakteru idei wspólnej przestrzeni j�zykowej, na jej rozwój w du�ym stopniu oddzia�ywa�y równie� czynniki polityczne. Odr�bne j�zykistanowi� bowiem istotne narz�dzie odrodzenia narodowego i budowy politycznej podmiotowoci pa�stw poradzieckich. Interesy elit w�adzy prowadz� te� do kontroli

49 J. Misi�giewicz, Dzia�ania Republiki Tureckiej..., op. cit., s. 183–184.50 TURKSOY powsta�a wiosn� 1992 podczas pierwszego spotkania ministrów kultury pa�stw turko-

fo�skich w Stambule, porozumienie o jej utworzeniu podpisano w lipcu 1993 r. w A�maty. �. ��|��|,IX ��##�� +;��^ ��{�;��: {�=�� _{��#!^ ��# �$� �� =�;#��?, 07.10.2009, http://www.ia-centr.ru/expert/6064 (12.01.2013). Do cz�onków TURKSOY na obszarze poradzieckim nale��: Azerbejd�an, turkofo�skie kraje Azji �rodkowej, turkoj�zyczne podmioty Federacji Rosyjskiej: Republika A�taju, Baszkortostan, Chakasja, Republika Sacha (Jakucja), Tatarstan, Tuwa oraz mo�dawskaGagauzja. Zob. ofi cjalna strona internetowa organizacji: www.turksoy.org.tr (18.01.2013).

51 D. Jung, W. Piccoli, Turkey at the Crossroads..., op. cit., s. 189.52 Y. Butakov, Panturkism: a Utopy or a Threat?, op. cit. Pocz�tek procesu wprowadzania nowego

alfabetu Nursu�tan Nazarbajew wyznaczy� na rok 2025. Zob. *��$�� *;��{�� <��$�� ^�-�� – ��{�;� �� .�. ��;�� ;�{� ��^�� – "�;�� «��^�� – 2050»: ��!�<�$��]�� ;� ��~�� {�;��, 14.12.2012.

53 D. Jung, W. Piccoli, Turkey at the Crossroads..., op. cit., s. 189–190. Idea stworzenia turkoj�zycznegokana�u telewizyjnego istnieje równie� w Azerbejd�anie. The Rebirth of Pan-Turkism?, „The Eurasia Daily Monitor”, 11.01.2008, http://www.horizonweekly.ca/eandf.php?c=10&id=5651&n=1483 (17.12.2010).

94 Maria Domańska

sterowanych z zewn�trz przekazów medialnych54. Tym samym wyobra�enia o wspól-nym j�zyku turkijskim jako silnym fundamencie wspólnoty ponadnarodowej okaza�ysi� mitem55.

Uwidoczni�y si� te� znaczne ró�nice kulturowe mi�dzy Turkami i poradzieckimi turkofonami, którzy nie byli gotowi zrezygnowa z w�asnych kultur narodowych56. Na tle prowadzonej przez w�adze poszczególnych pa�stw polityki historycznej ca�kowit�kl�sk� ponios�a idea w�adz tureckich dotycz�ca opracowania ujednoliconych podr�cz-ników do nauki historii w krajach turkofo�skich57.

Elementu spajaj�cego ide� turkijsk� nie mog�a równie� stanowi religia jako czynnik kulturo- i wspólnototwórczy – zarówno z uwagi na ró�nowyznaniowoludów turkijskich58, jak i wysoki stopie� laicyzacji islamu poradzieckiego oraz ogra-niczanie przez w�adze pa�stwowe obecnoci niesankcjonowanej religijnoci w �yciupublicznym.

Stosunkowo udanym sposobem zwi�kszania atrakcyjnoci Turcji w regionie Azji �rodkowej i Kaukazu Po�udniowego jest natomiast ekspansja ekonomiczna, ukierunkowana przede wszystkim na dzia�alno handlow�, inwestycyjn�, promo-wanie kontaktów biznesowych oraz pomoc rozwojow� i humanitarn�. Ju� podczas pierwszego szczytu turkijskiego w 1992 r. prezydent Turgut Özal przypisa� szcze-gólne znaczenie budowie turkijskiej przestrzeni ekonomicznej, ze swobodnym prze-p�ywem osób, towarów i us�ug, dzi�ki harmonizacji przepisów celnych, wykorzysta-niu instrumentów rozwojowych i inwestycyjnych, a tak�e potencja�u tranzytowegokrajów turkofo�skich59.

Nied�ugo po uzyskaniu niepodleg�oci przez by�e republiki radzieckie Turcja przekaza�a im miliard dolarów w ramach pomocy i kredytów handlowych, powo�a�arównie� specjaln� agencj� ds. wspó�pracy gospodarczej i rozwojowej z pa�stwamiregionu (TIKA60). Turcja plasuje si� wysoko jako inwestor na obszarze poradzieckim: bezporednie prywatne inwestycje tureckie w krajach Eurazji osi�gn��y poziom 8 mld USD. Firmy tureckie (w regionie dzia�a ich oko�o dwóch tysi�cy61) realizuj� tam oko�o

54 D. Jung, W. Piccoli, Turkey at the Crossroads..., op. cit., s. 189–190.55 &. ^��-��|#��, ��]�!� ��;…, op. cit.56 Ibidem.57 D. Jung, W. Piccoli, Turkey at the Crossroads..., op. cit.; Ibidem, s. 190.58 &. ^��-��|#��, ��]�!� ��;…, op. cit.59 Ofi cjalna strona internetowa Rady Wspó�pracy Pa�stw Turkoj�zycznych: http://turkkon.org/eng/ice-

rik.php?no=29 (17.01.2013).60 TIKA – Turkish International Cooperation and Development Agency utworzona w styczniu 1992 r.

w celu okazywania pomocy przede wszystkim rozwijaj�cym si� krajom turkofo�skim oraz pog��bianiawspó�pracy w sferze ekonomicznej, handlowej, technicznej, edukacyjnej, spo�eczno-kulturalnej. Stanowi istotne narz�dzie dyplomacji publicznej Ankary. Szczegó�y zob. http://publicdiplomacy.wikia.com/wiki/Turkish_International_Cooperation_and_Development_Agency_(TIKA) (18.01.2013).

61 Turkey´s Relations With Central Asian Republics, strona internetowa tureckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych: http://www.mfa.gov.tr/turkey_s-relations-with-central-asian-republics.en.mfa (18.01.2013).


1700 projektów o ��cznej wartoci 35 mld USD62. Turecki biznes w Azji �rodkowejinwestuje w ró�ne sektory: w Kazachstanie to g�ównie budownictwo i telekomunika-cja, w Kirgizji – przemys� spo�ywczy63. �ywotne znaczenie dla interesów narodowych partnerów Turcji ma te� jej rola jako uczestnika lobbowanych przez Zachód strate-gicznych projektów energetycznych.

Dobr� ilustracj� potencja�u gospodarczego, jaki kryje si� we wspó�pracy turkij-skiej, s� relacje Turcji i Kazachstanu (pa�stwa aspiruj�cego do hegemonii w Azji �rodkowej i deklaruj�cego przywi�zanie do identyfi kacji ze wiatem turkofo�skim)– zarówno na poziomie obrotów handlowych, jak inwestycji czy projektów infrastruk-turalnych64. Podczas spotkania Rady Wspó�pracy Pa�stw Turkoj�zycznych w sierpniu 2012 r. minister rozwoju gospodarczego i handlu Kazachstanu Bakijan Sagintajew owiadczy�, �e kraje, które przyst�pi� do Rady, mog� zdoby dost�p do rynku Unii Celnej Eurazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej za porednictwem Kazachstanu (pod-kreli� przy tym panuj�cy w tym kraju przyjazny klimat inwestycyjny)65.

O�ywienie politycznego wymiaru wspó�pracy turkijskiej w pierwszej dekadzie XXI wieku (wi�zane z aktywizacj� tego kierunku tureckiej polityki zagranicznej po dojciu do w�adzy Partii Sprawiedliwoci i Rozwoju66) wiadczy o powodzeniu upragmatycznionej polityki Ankary wobec obszaru poradzieckiego. Nie tylko zacho-dzi obecnie proces instytucjonalizacji wspó�pracy, rozwoju jej formalnych struktur, lecz równie� podejmowane s� próby koordynowania stanowisk w zakresie polityki zagranicznej.

W du�ej mierze prze�omowe by�y pod tym wzgl�dem lata 2006–2008. Cho przy okazji szczytów turkijskich uwidacznia�y si�, powa�ne niejednokrotnie, rozbie�nociodnonie do relacji mi�dzy partnerami (nieprzejednane stanowisko w niektórych kwe-stiach prezentowa� szczególnie Taszkient), to jednak podj�to wówczas istotne decyzje, realizuj�ce po cz�ci forsowan� przez Turcj� ide� Wspólnoty Narodów Turkijskich67.

62 D. Jung, W. Piccoli, Turkey at the Crossroads..., op. cit., s. 184–186; P. Varbanets, A Turkic Alliance: Possible Alternative to Turkey’s Unrealized EU Membership?, „Central Asia and the Caucasus” 2009, t. 55, nr 1, s. 60; J. Misi�giewicz, Dzia�ania Republiki Tureckiej..., op. cit., s. 173.

63 �. ��"|, }�;�� $��;�� {��$��, 26.11.2012, http://www.vestikavkaza.ru/analytics/Turtsiya-v-labirinte-ideologiy.html (10.01.2013).

64 Wzajemne obroty handlowe szybko rosn�, cho liderzy uznaj� je za niewystarczaj�ce: w 2011 r. wynios�y one 3,3 mld USD (wzrost o 80% wobec 2010 r.), a plany na rok 2015 to 10 mld USD. Poziom inwe-stycji tureckich w Kazachstanie osi�gn�� 2 mld USD (wed�ug zaakceptowanego podczas wizyty planu, inwe-stycje powinny si� corocznie zwi�ksza o 500 mln USD). Nowym instrumentem wspó�pracy biznesowej maj� si� sta kazachsta�sko-tureckie strefy przemys�owe. Rozwojowi handlu maj� sprzyja projekty trans-portowo-komunikacyjne: omawiano m.in. projekt po��czenia Turcji z Chinami dzi�ki morsko-l�dowemuprzed�u�eniu po��czenia kolejowego Kars–Achalkalaki–Tbilisi–Baku. *��+;��# <;��…, op. cit.

65 Turkic States May Get Access to Customs Union Member Markets, 14.08.2012, http://topnews.az/en/news/11080/Turkic-states-may-get-access-to-Customs-Union-member-markets.html (19.01.2013).

66 &. ^��-��|#��, ��]�!� ��;…, op. cit.67 Y. Butakov, Panturkism: a Utopy or a Threat?, op. cit.

96 Maria Domańska

Mia�aby ona, wed�ug s�ów Recepa Tayyipa Erdogana, stwarza warunki dla integracji gospodarczej, która – wraz ze wzajemnym wspieraniem si� w polityce zagranicznej – pozwoli�aby umocni pozycj� uczestników jako „podmiotów”, a nie „przedmiotów” polityki mi�dzynarodowej68.

W 2006 r., po pi�cioletniej przerwie, odby� si� w Antalyi VIII szczyt turkijski (nie uczestniczy� w nim Islam Karimow69). Turcja, Azerbejd�an, Kazachstan i Kirgistan podpisa�y wówczas deklaracj� apeluj�c� o zaj�cie przez pa�stwa turkofo�skie wspól-nego stanowiska odnonie do sytuacji w Afganistanie, Iraku, Palestynie i Libanie, a tak�e konfl iktu na Cyprze i w Karabachu. Ponadto porozumiano si� co do poparcia kandydatury Kazachstanu na przewodnicz�cego OBWE w 2009 r. oraz akcesji Tur-cji do UE. Ilham Alijew, poszukuj�cy wsparcia mi�dzynarodowego w kwestii kara-baskiej, nawo�ywa� do swego rodzaju „solidarnoci muszkieterów” – wed�ug jego s�ów, „problem jednego pa�stwa turkijskiego powinien by problemem wszystkichpozosta�ych”70.

W zakresie realizacji idei Wspólnoty Narodów Turkijskich postanowiono utwo-rzy Rad� Starszych71 jako cia�o doradcze struktur politycznych (z�o�one z autoryte-tów politycznych, spo�ecznych i kulturalnych72), co z jednej strony nadawa�o tej kon-cepcji wymiar bardziej „spo�eczny”, z drugiej – odwo�ywa�o si� do tradycyjnych form organizacji spo�ecznoci turkijskich. O dominacji podejcia pragmatycznego wiadczyfakt, �e podczas szczytu nacisk po�o�ony by� na tematyk� rozwoju infrastruktury trans-portowej i polityki energetycznej (pojawi� si� m.in. temat omijaj�cej Rosj� i Armeni�linii kolejowej Kars–Achalkalaki i wspó�pracy w zakresie wykorzystania ruroci�guBaku–Tbilisi–Ceyhan, podkrelone zosta�o te� znaczenie zasobów energetycznych dla budowania „zbiorowej pot�gi” wiata turkijskiego)73.

Równie� w Antalyi Nursu�tan Nazarbajew zaproponowa� utworzenie Rady Wspó�-pracy Pa�stw Turkoj�zycznych – koncepcja ta zosta�a sformalizowana trzy lata pó�-niej, gdy na szczycie w Nachiczewaniu podpisano odpowiednie porozumienie: wesz�oono w �ycie w 2010 r., pierwszy szczyt Rady odby� si� w A�maty w 2011 r.74 Wed�ug

68 Ibidem.69 W opiniach ekspertów jego nieobecno by�a odpowiedzi� na poparcie przez Turcj� propozycji UE

dotycz�cej wniesienia tematu praw cz�owieka w Uzbekistanie pod obrady Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Taszkient posun�� si� przy tym do oskar�ania Ankary o stosowanie podwójnych standardów, przywo�uj�cargument nieuznawania przez t� ostatni� faktu ludobójstwa Ormian – ibidem. Od tamtej pory Uzbekistan konsekwentnie nie uczestniczy� w szczytach. Zob. ofi cjalna strona internetowa Rady Wspó�pracy Pa�stwTurkoj�zycznych: http://turkkon.org/eng/icerik.php?no=29 (17.01.2013).

70 Y. Butakov, Panturkism: a Utopy or a Threat?, op. cit.71 Ibidem.72 J.C.K. Daly, Pan-Turkism takes step forward in Eurasia, „Eurasia Daily Monitor” 2008, t. 5, nr 39,

http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=33422 (17.12.2010).73 Y. Butakov, Panturkism: a Utopy or a Threat?, op. cit.74 Cooperation Council of Turkic-Speaking Countries Established in Istanbul, 16.09.2010, http://

en.trend.az/regions/met/turkey/1751756.html (02.10.2011); Turkic Summit in Turkey Concludes with


Nazarbajewa, Rada „powinna posiada wszystkie niezb�dne cechy regionalnego ugrupowania politycznego, status prawny i okrelone struktury organizacyjne”. Za jej g�ówny cel Nazarbajew uzna� „jedno bratnich pa�stw turkoj�zycznych, o której marzy� Atatürk”75.

W 2007 r. przyj�to rekomendacj� dotycz�c� utworzenia Sta�ego Sekretariatu Sze-fów Pa�stw Turkoj�zycznych oraz Zgromadzenia Parlamentarnego (ZP)76. Cele, jakie przyj�to wówczas w projekcie Karty ZP (wesz�a ona w �ycie w listopadzie 2008 r.), odnosi�y si� m.in. do rozwoju wspó�pracy mi�dzy parlamentami, wypracowywania wspólnych stanowisk politycznych, wzajemnego dostosowywania prawodawstwa, prac legislacyjnych maj�cych na celu ochron� wspólnego dziedzictwa turkijskiego. Poro-zumienie w sprawie utworzenia organu parlamentarnego zawarto w 2008 r. (podpisy z�o�yli przedstawiciele parlamentów Turcji, Azerbejd�anu, Kazachstanu i Kirgistanu). W 2007 r. porozumiano si� równie� co do potrzeby utworzenia Unii Gospodarczej Krajów Turkoj�zycznych77.

Dalszy rozwój instytucjonalny wspó�pracy nast�pi� w wyniku decyzji szczytu tur-kijskiego w Stambule w 2010 r. i w A�maty w 2011 r. podczas pierwszego szczytu Rady Wspó�pracy – utworzono wówczas Turkijsk� Rad� Biznesu78. Wtedy te� uwidoczni�osi� znaczenie, jakie pa�stwa cz�onkowskie przypisuj� wspó�pracy handlowo-gospo-darczej79: wymiar kulturalny wspó�pracy w du�ej mierze si� wyczerpa�, pojawi�a si�natomiast wola nape�nienia wspó�pracy konkretnymi korzyciami ekonomicznymi80.

Declaration, 20.09.2010, http://eurodialogue.org/Turkic-Summit-In-Turkey-Concludes-With-Declaration (12.10.2011). Turkmenistan i Uzbekistan odmówi�y cz�onkostwa w Radzie i oznajmi�y, �e stan� si� jej cz�on-kami dopiero wtedy, gdy b�d� widoczne rezultaty jej dzia�alnoci. � ��;�� <�{<�� ~��{��$�;�� "�� ;�{��]�� +;��!]�!^ ��{�;��, 23.08.2012, http://www.vestikavkaza.ru/news/V-Kirgizii-podpisana-Bishkekskaya-deklaratsiya-Soveta-sotrudnichestva-tyurkoyazychnykh-gosudarstv.html (11.01.2013).

75 *��+;��# <;��…, op. cit.76 Ofi cjalna strona internetowa Rady Wspó�pracy Pa�stw Turkoj�zycznych: http://turkkon.org/eng/ice-

rik.php?no=29 (17.01.2013).77 J.C.K. Daly, Pan-Turkism Takes Step Forward in Eurasia, op. cit.; Conference for Establishing Par-

liamentary Assembly of Turkic-Speaking Countries Signs an Agreement, 22.11.2008, http://en.baybak.com/conference-for-establishing-parliamentary-assembly-of-turkic-speaking-countries-signs-an-agreement.azr (02.10.2011); P. Varbanets, A Turkic Alliance: Possible Alternative..., op. cit., s. 61–62.

78 W roku 2010 podj�to decyzj�, �e w ramach Rady Wspó�pracy b�d� funkcjonowa�y: Rada Szefów Pa�stw, Rada Starszych, Rada Ministrów Spraw Zagranicznych, Komitet Wy�szych Urz�dników i Sta�ySekretariat; wybrano te� pierwszego Sekretarza Generalnego (Halil Akıncı). �$��! ��{�;�� +;��-�!]�!^ ��;�� <;��$� ��#��+ <;��-��=�;��+, 16.09.2010, http://ru.president.az/articles/730 (27.01.2013); ofi cjalna strona internetowa Rady Wspó�pracy Pa�stw Turkoj�zycznych: http://turkkon.org/eng/icerik_multi.php?no=13 (17.01.2013).

79 Declaration of the First Summit of the Cooperation Council of Turkic Speaking States, Almaty, 21.10.2011, http://www.turkkon.org/uploads/Declaration_ENG.pdf (27.01.2013).

80 G�ównym zadaniem jest likwidacja barier, przeszkadzaj�cych tej wspó�pracy (przede wszystkim w zakresie regulacji celnych i dokumentów tranzytowych). *��+;��# <;��…, op. cit.

98 Maria Domańska

Wed�ug sekretarza generalnego Rady Halila Akıncı, pa�stwa turkijskie rozwa�aj�utworzenie unii celnej i przestrzeni bezwizowej81.

Podczas spotkania ministrów gospodarki w sierpniu 2012 r. omawiano przyspie-szenie prac nad utworzeniem Funduszu Rozwoju Pa�stw Turkoj�zycznych. Rozwa-�ane jest utworzenie Mi�dzynarodowego Trybuna�u Arbitra�owego dla pa�stw turko-fo�skich82. Drugi szczyt Rady w Biszkeku (sierpie� 2012 r.) odznaczy� si� pod wzgl�-dem symbolicznym: ustanowiono wówczas ofi cjaln� fl ag� organizacji, zawieraj�c�elementy fl ag narodowych83.

Uwag� zwraca konsekwentnie forsowany przez Turcj� postulat koordynacji stano-wisk w polityce zagranicznej – Ankara, w celu osi�gni�cia tego celu, stara si� odgry-wa rol� lidera w ramach „wspólnoty turkijskiej”, oferuj�c pomoc w rozwi�zywaniusporów mi�dzy jej cz�onkami84.

Poza kontaktami na wysokim szczeblu, ograniczonymi do przedstawicieli cis�ych elit politycznych, idea wspólnoty turkijskiej realizowana jest na poziomie spo�ecznym,w ramach mi�dzynarodowych kuru�tajów (kongresy organizacji publicznych krajów i wspólnot turkoj�zycznych), z których pierwszy odby� si� w roku 1993. Po kilkulet-niej przerwie kuru�taje by�y z inicjatywy Turcji reaktywowane w 2006 r. – wówczas te�, oprócz ponad szeciuset delegatów reprezentuj�cych struktury pa�stwowe i orga-nizacje spo�eczne85, w kongresie wzi�li po raz pierwszy udzia� przedstawiciele naj-wy�szych w�adz pa�stwowych, m.in. prezydent Azerbejd�anu i premier Turcji. Recep Tayyip Erdogan zaapelowa� wówczas ponownie o utworzenie Wspólnoty Narodów Turkijskich, a tak�e (szczególnie do Azerbejd�anu i Kazachstanu) o „wspólny front” w dziedzinie energetyki86.

3. Uwarunkowania dalszego rozwoju idei turkijskiej w przestrzeni by�ego ZSRR

Zainteresowanie Ankary integracj� wiata turkoj�zycznego mo�e si� nasila w wyniku rozczarowania postaw� UE odnonie do perspektyw cz�onkostwa Turcji w tej

81 Wypowied� z ko�ca 2010 r. *��+;��# <;��…, op. cit.; Council of Turkic-Speaking States to Create Customs Union, Visa-free Space, 21.12.2010, http://kt.kz/?lang=eng&uin=1133435534&chapter=1153529682 (19.01.2013).

82 Ofi cjalna strona internetowa Rady Wspó�pracy Pa�stw Turkoj�zycznych: http://turkkon.org/eng/ice-rik_multi.php?no=13 (17.01.2013).

83 Na niebieskim tle (kolor fl agi Kazachstanu) znajduj� si� pó�ksi��yc (wyobra�ony na fl adze Turcji), gwiazda (Azerbejd�anu), promienie s�o�ca (Kirgistanu). � ��;�� <�{<��…, op. cit.

84 Recep Tayyip Erdogan wspomina� w tym kontekcie o sporach granicznych mi�dzy Azerbejd�a-nem i Turkmenistanem oraz Kirgistanem i Uzbekistanem. E. Yavuz, Erdo�an Proposes Union of Turk-ish-Speaking States, 19.11.2007, http://www.todayszaman.com/newsDetail_getNewsById.action?load= detay&link=127406 (02.10.2011).

85 Y. Butakov, Panturkism: a Utopy or a Threat?, op. cit.86 P. Varbanets, A Turkic Alliance: Possible Alternative..., op. cit., s. 61.


organizacji87, a tak�e w wyniku wskazywanego przez rosyjskich badaczy sta�ego wzro-stu ambicji Turcji odnonie do budowania pozycji lidera regionalnego, na tle m.in. nostalgii za Imperium Osma�skim (równie� w wymiarze przywództwa religijnego)88.W tym kontekcie zrozumia�e staj� si� próby realizacji postulatu umocnienia bliskoci„psychologicznej i komunikacyjnej”, potrzeba formowania swego rodzaju tureckiej „bliskiej zagranicy” w przestrzeni turkofo�skiej89 – na wzór „bliskiej zagranicy” Rosji na obszarze poradzieckim90. Tendencje te warto rozpatrywa w szerszym kontekciedotycz�cym skutecznej obrony interesów narodowych w globalizuj�cym si� wiecie.Kluczem do zrozumienia tego problemu mo�e by zasada regionalizacji: integracja regionalna stanowi swego rodzaju sposób „zaporedniczania” relacji: pa�stwo naro-dowe – poziom globalny, pozwala �atwiej radzi sobie z wyzwaniami globalizacji, neutralizowa ryzyka i skuteczniej rywalizowa o pozycj� mi�dzynarodow�91.

Na rozwój wspó�pracy w ramach „ekumeny” turkijskiej wp�ywa b�d� rozmaite uwarunkowania, zarówno wzmacniaj�ce, jak i os�abiaj�ce szanse Turcji na zwi�ksze-nie swojej roli w przestrzeni poradzieckiej. Niew�tpliwa atrakcyjno kulturowa Turcji zwi�zana jest z konstruowaniem poradzieckich to�samoci narodowych w opozycji do kultury narzucanej w przesz�oci przez Moskw� i Petersburg: „narodowe” elementy kultur du�o wi�cej maj� w tym kontekcie wspólnego z identyfi kacj� turkijsk�. Ponadto, wiecki model rozwoju stanowi po��dany wzorzec dla krajów zmagaj�cych si� od ko�ca lat 90. XX wieku z problemem radykalnego islamizmu i d��cych do wyeli-minowania „ostentacyjnych” przejawów religijnoci z �ycia publicznego92. Z ostro�-noci� natomiast nale�y odnosi si� do tezy, �e pa�stwa poradzieckie ��czy d��eniedo modernizowania i reformowania systemów pa�stwowych i �e dzi�ki niemu Turcja jest dla nich atrakcyjna jako kandydat do UE, z jej dowiadczeniem reform politycz-nych93 – tego rodzaju d��enia s� bowiem niekonsekwentne, a implementacja zachod-nich standardów wybiórcza, z uwagi na polityczne i gospodarcze interesy elit w�adzy.

87 Ibidem, s. 60.88 &. ^��-��|#��, �;��#�;�� $�� }�;�� ;�� @�;�<� � "�� –

[��<�;�, 9.01.2013, http://bs-kavkaz.org/2013/01/chrezmernoe-usilenie-turcii-ne-osobo-ustraivaet-evropu-i-usa (12.01.2013).

89 �. ��"|, *�;�<��! ��$��$��…, op. cit.90 Wchodz�ce w jej obr�b pa�stwa, niezale�nie od swojego po�o�enia geografi cznego i odmiennoci,

traktowane s� jako „bliskie” ze wzgl�du na pewne uwarunkowania historyczne, kulturowe, cywilizacyjne.91 Jak pisze Michai� Remizow, „Globalizacji nie mo�na pokona, ale mo�na z niej «wyj» [niejako

omin� j�] wielkimi regionalnymi grupami politycznymi. Dlatego geopolityka «panregionów» nie jest dzisiaj alternatyw� dla geopolityki interesów narodowych, stanowi raczej jedn� z jej projekcji”. Chodzi o poszukiwanie „form ponadnarodowych czy mi�dzy-narodowych [pojmowanych jako relacje mi�dzy wza-jemnie niekonfrontacyjnymi nacjonalizmami] dla rozwi�zania narodowych zada�”. �. ��"|, ��$��# � ;�� <�$��, 01.07.2012, http://www.globalaffairs.ru/number/Russkii-natcio-nalizm-i-rossiiskaya-geopolitika-15596 (27.12.2012).

92 �. ��|��|, IX ��##�� +;��^ ��{�;��…, op. cit.93 �.�. }��|, @�;�� <�$��…, op. cit.

100 Maria Domańska

Aktywizacja w XXI wieku dzia�a� turkofo�skich pa�stw poradzieckich na rzecz realizacji idei wspólnoty turkijskiej wiadczy o autopercepcji tych krajów jako swo-istego centrum Eurazji, gdzie krzy�uj� si� rozmaite wp�ywy cywilizacyjne, i o wyni-kaj�cej z niej woli równowa�enia, czy te� dope�nienia rosyjskiego i euroatlantyckiego kierunku ich polityki zagranicznej. Znaczenie ma zw�aszcza wzrost zainteresowania Rosji „blisk� zagranic�”: mimo ró�nic mi�dzy pa�stwami turkijskimi, �adne z nich nie jest zainteresowane umocnieniem si� wp�ywów rosyjskich w regionie94. Koncepcja to�samoci turkijskiej jest zatem w pragmatyczny sposób wykorzystywana dla bardziej efektywnej realizacji celów polityki zagranicznej, sporód których jednym z najwa�-niejszych jest wielowektorowo.

Wród przes�anek integracji narodów turkoj�zycznych i wzrostu wród nich popu-larnoci idei turkizmu mo�na zatem wyró�ni: konieczno wspólnych dzia�a� w celu ochrony i rozwoju potencja�u kulturalnego i duchowego wiata turkijskiego; koniecz-no konsolidacji potencja�ów w warunkach regionalizacji ca�ego globu oraz wspólnej obrony interesów podmiotów „wiata turkijskiego”, znajduj�cego si� w centrum Eura-zji, na „skrzy�owaniu” interesów najwi�kszych graczy mi�dzynarodowych; wreszcie wspólnot� interesów geoekonomicznych, wynikaj�c� z po�o�enia wewn�trzkontynen-talnego wi�kszoci pa�stw turkijskich, co wywo�uje wzajemne uzale�nienie tranzy-towe i potrzeb� wspólnego zaanga�owania w zdobywanie dost�pu do szlaków trans-portowych, lecz równie� stanowi szans� na wykorzystanie strategicznego potencja�utransportowego95.

Na tle wspó�pracy pa�stw turkofo�skich uwag� zwraca sygnalizowana ju� aktyw-no Kazachstanu, uwa�aj�cego si�, nota bene, za pierwotn� ojczyzn� wszystkich ludów turkijskich96. Wed�ug niektórych opinii, to sama Turcja, w celu unikni�cia oskar�e� o zap�dy imperialne, stara si� uczyni to pa�stwo formalnym liderem inte-gracji turkijskiej97. Do niedawna wyra�ne by�o d��enie Astany do nieantagonizowania Rosji, w du�ej mierze ze wzgl�du na liczn� diaspor� rosyjskoj�zyczn� zamieszkuj�c�Kazachstan. Znamienna jest w tym kontekcie wypowied� Nazarbajewa z 2012 r. pod-czas jego wizyty w Turcji: „Mi�dzy A�tajem i Morzem �ródziemnym �yje ponad dwie-cie milionów braci. Jeli wszyscy si� zjednoczymy, staniemy si� bardzo efektywn�si�� w wiecie” (nale�y zgodzi si� z komentatorami, którzy upatruj� w owym „zjedno-czeniu” sensu przede wszystkim kulturalno-ekonomicznego). Uwag� zwraca te� ocena wspólnej rosyjsko-kazaskiej przesz�oci imperialnej: „po zabiciu w 1861 r. ostatniego chana kazaskiego, bylimy koloni� carstwa rosyjskiego, a nast�pnie Zwi�zku Radziec-kiego. W ci�gu 150 lat Kazachowie o ma�o nie zostali pozbawieni swoich tradycji narodowych, obyczajów, j�zyka, religii”98. Wyst�pienie zosta�o przez cz� analityków

94 J.C.K. Daly, Pan-Turkism Takes Step Forward in Eurasia, op. cit.95 �. ��"|, *�;�<��! ��$��$��…, op. cit.96 }+;��# ��;��, 14.10.2012, http://www.z001.kz/news/view?id=278 (10.01.2013).97 *��+;��# <;��…, op. cit.98 }+;��# ��;��, op. cit.


uznane za „panturkijskie” i antyrosyjskie – co ciekawe, ta jego cz� nie pojawi�a si�na ofi cjalnej stronie internetowej prezydenta Kazachstanu99. „Kazachstanskaja prawda” (ofi cjalny organ prasowy), komentuj�c wyniki wizyty, napisa�a: „u fundamentów rela-cji kazachsta�sko-tureckich tkwi� wspólne korzenie historyczne i wartoci kulturowe obu narodów, zbie�no interesów Astany i Ankary w odniesieniu do wielu kwestii polityki regionalnej i mi�dzynarodowej, bezpiecze�stwa energetycznego i wspó�pracygospodarczej”100.

W wietle dominuj�cej w przestrzeni poradzieckiej tendencji do podtrzymywania wielowektorowoci polityki zagranicznej jako optymalnego sposobu realizacji inte-resów narodowych, aktywno Nazarbajewa na kierunku turkijskim nale�y jednak rozpatrywa nie tyle jako „anty-eurazjatyzm” czy gotowo do politycznej integra-cji z Ankar� kosztem relacji z Moskw�, ile jako poszukiwanie przeciwwagi, element strategii budowania silnej pozycji Kazachstanu na arenie mi�dzynarodowej, umacnia-nia polityki wielowektorowej i kreowania wizerunku Kazachstanu jako regionalnego bieguna wp�ywu, pa�stwa na skrzy�owaniu cywilizacji, umiej�tnie wykorzystuj�cegoswój potencja�, wynikaj�cy z ró�norodnoci wewn�trznej i po�o�enia geopolitycznego. Podobnie jak w innych krajach, w przypadku Kazachstanu turkizm nale�y zatem poj-mowa raczej jako narz�dzie wzmacniania w�asnej pozycji i wp�ywów mi�dzynaro-dowych, ni� jako cel sam w sobie czy spójn� i atrakcyjn� ideologi�101.

Na drodze do realizacji idei Wspólnoty Narodów Turkijskich stoi kilka prze-szkód. Narody, jakie utworzy�y nowe niepodleg�e pa�stwa, nie uwa�aj� si� za Turków, mimo poczucia „wspólnoty turkoj�zycznej”102. Niezale�nie od historyczno-kulturo-wej bliskoci ludów turkijskich, w ostatnich stuleciach znajdowa�y si� one w grani-cach ró�nych imperiów, których wzajemne stosunki oraz prowadzona w ich ramach polityka wewn�trzna doprowadzi�y do swoistego „roz�amu cywilizacyjnego” mi�dzytymi ludami103. Otwarte pozostaje pytanie o ide�, jaka nie tylko mog�aby zjednoczywiat turkofo�ski, ale te� uczyni go atrakcyjnym jako ca�o dla partnerów mi�dzy-narodowych (czy mo�na mówi o postulowanej przez niektórych autorów „platformie duchowej” czy wspólnym, „unikatowym” systemie wartoci?)104. Przy tym ograni-czone poczucie bliskoci, wspólnoty turkijskiej, o ile bywa odczuwane wobec Turcji, o tyle nie przek�ada si� na poczucie „my” w odniesieniu do s�siaduj�cych ze sob�poradzieckich narodów turkofo�skich (co szczególnie wyra�nie wida w relacjach kazasko-uzbeckich, m.in. na tle rywalizacji o hegemoni� regionaln�). Odnonie do konstruowania i konsolidacji to�samoci narodowych akcent po�o�ony jest cz�sto na

99 *��+;��# <;��…, op. cit.100 Ibidem.101 Y. Butakov, Panturkism: a Utopy or a Threat?, op. cit.102 J. Misi�giewicz, Dzia�ania Republiki Tureckiej..., op. cit., s. 186.103 �. ��"|, *�;�<��! ��$��$��…, op. cit. W odniesieniu do relacji turecko-azerbejd�a�-

skich problem ten analizuje: �. ��, "��{�� <�~��…, op. cit.104 �. ��"|, *�;�<��! ��$��$��…, op. cit.

102 Maria Domańska

poszukiwanie ró�nic, a nie podobie�stw mi�dzy spo�ecznociami turkofo�skimi. Jed-noczenie wci�� krucha to�samo budowana jest na rywalizacji o supremacj� cywi-lizacyjno-kulturow� wobec s�siadów z tego samego kr�gu kulturowego105. Ponadto „rywalk�” turkizmu jest westernizacja i globalizacja kulturowa (na te uwarunkowania wskazuj� m.in. przedstawiciele w�adz Azerbejd�anu106). Otwarte pozostaje te� pytanie o przysz�o wieckiego modelu rozwoju w Turcji107 – jego erozja mo�e zmniejszyatrakcyjno Ankary w oczach by�ych republik radzieckich.

Istotny jest te� fakt, �e geografi czne granice Azji �rodkowej nie pokrywaj� si�,w uj�ciu turkizmu, z jej granicami kulturowymi, poniewa� te ostatnie nie obejmuj�Tad�ykistanu, ci��cego w stron� Iranu. „To�samo rodkowoazjatycka”, oparta na wielowiekowej koegzystencji ró�nych plemion, narodowoci i kultur, wchodzi zatem w cz�ciow� kolizj� z to�samoci� turkijsk�.

Istniej� równie� bariery dla integracji ekonomicznej. Mimo ekonomicznego zna-czenia Turcji, zw�aszcza w wietle zysków ze wspó�pracy handlowo-inwestycyjnej i strategicznych projektów przesy�u noników energii do Europy, aspiracje pa�stw tur-kijskich nie ograniczaj� si� do relacji z Ankar�. Szczególnie w przypadku Kazachstanu i Kirgistanu niezwykle istotnym partnerem gospodarczym pozostaje Rosja. O szerzej zakrojonych ambicjach wiadczy m.in. wypowied� Nursu�tana Nazarbajewa dotycz�ca znaczenia Organizacji Wspó�pracy Ekonomicznej z udzia�em nie tylko krajów turko-fo�skich, lecz równie� Iranu, Afganistanu i Pakistanu108.

Wyniki wymiany handlowej z partnerami z Rady Wspó�pracy okrelane s� przez Ankar� jako „s�abe”109. Wspó�praca opiera si� na relacjach dwustronnych, brakuje wartoci dodanej, mimo budowy wielostronnych ram wspó�pracy. Kraje turkofo�skienie stanowi� te� zwartego obszaru geoekonomicznego110: rozwój wi�zi gospodarczych utrudnia m.in. cz�onkostwo Kazachstanu w Unii Celnej z Rosj� i Bia�orusi�, co wi��esi� z odr�bnym re�imem handlowym111.

105 Prezydent Kirgistanu A�mazbek Atambajew, podczas wizyty w Azerbejd�anie w 2012 r., podniós�temat zjednoczenia narodów turkijskich, tak by jednomylnie utworzy w przysz�oci struktur� integracji ekonomicznej; jednoczenie okreli� Kirgizów jako „najstarszy naród turkofo�ski” (podobne d��enia do kul-turowego prymatu przejawia Astana). *�� ;��;!�!� «�+;��#», �$� ~�;�� ;��#�^ ��#��,„�� ##” nr 9 z 5 kwietnia 2012 r., http://www.gezitter.org/society/10234_poka_ne_raskryityiy_tyur-kizm_ili_shirokiy_razmah_atambaeva (10.01.2013). Wed�ug niektórych opinii, identyfi kacja z Turcj� (chonie z s�siednimi narodami) jest w Kirgizji du�o silniejsza ni� w Kazachstanie.

106 M. Yermukanov, Kazakhstan: Between Pan-Turkism…, op. cit.107 �. ��, "��{�� <�~��…, op. cit.108 WSJ interview with President Nazarbayev, 21.11.2003, http://www.caspianinfo.org/story.

php?id=116 (17.12.2010).109 Wed�ug danych tureckich, w 2011 r. wymiana handlowa Turcji z Kazachstanem wynios�a 3,9 mld

USD, z Azerbejd�anem — 3,4 mld, z Kirgizj� – 232 mln. }�#�_��!� ��+� #�_�� «;��#!�`» "��;�{��]�� +;��!]�!^ ��{�;��, 16.08.2012, http://www.turkishnews.com/ru/content....D1%82 (10.01.2013).

110 Ibidem.111 Ibidem.


Niezale�nie od tego, Nursu�tan Nazarbajew g�osi pogl�d, i� wzrost obrotów han-dlowych z Turcj� w 2011 r. Kazachstan zawdzi�cza w znacznej mierze funkcjonowa-niu Unii Celnej, gdy� istnienie wspólnego obszaru celnego z liczb� ludnoci oko�o 170 mln przyci�ga tureckich biznesmenów. Sprzyjaj�cy klimat biznesowy w Kazachstanie czyni jednoczenie ten kraj swoistym „mostem” mi�dzy Turcj� i Uni� Celn�112. Jed-nak�e wród komentatorów mo�na spotka si� z tez�, �e z czasem Kazachstan b�dziemusia� wybra mi�dzy zbli�eniem gospodarczym z Turcj� i projektem eurazjatyckim pod egid� Rosji, cho na razie ten ostatni jednoznacznie wygrywa113.

Perspektywy zacieniania politycznej integracji wiata turkijskiego napotykaj�wci�� na powa�ne bariery, wynikaj�ce z rywalizacji mi�dzypa�stwowej. W tym kon-tekcie nale�y wspomnie aspiracje Astany i Taszkientu do przywództwa w Azji �rod-kowej114, konfl ikty o zasoby wodne w tym regionie, a tak�e spory terytorialne doty-cz�ce Morza Kaspijskiego. Istotne znaczenie ma równie� poszukiwanie przez Azer-bejd�an jednoznacznego wsparcia dla jego stanowiska w relacjach z Armeni� (chodzi w du�ej mierze o zrównowa�enie wp�ywów Erewania na arenie mi�dzynarodowej)– tymczasem wspólnota etniczno-kulturowa to zbyt ma�o, by kraje partnerskie gotowe by�y zaw��a w�asne pole manewru w polityce mi�dzynarodowej. Koordynacja sta-nowisk w obszarze polityki zagranicznej jest zatem nierzadko utrudniona, z uwagi na odmienn� wra�liwo i interesy poszczególnych pa�stw115.

Z obiektywnych przyczyn kraje poradzieckie (podobnie jak sama Turcja) musz�te� uwzgl�dnia pewne idiosynkrazje w�aciwe postawie Moskwy. Jest to istotne nie tylko w przypadku pa�stw poradzieckich, buduj�cych kruch� równowag� mi�dzy poszczególnymi wektorami polityki zagranicznej (wród których wektor rosyjski zaj-muje wa�ne miejsce), lecz równie� w przypadku Turcji, dla której Moskwa pozostaje najwa�niejszym partnerem na obszarze poradzieckim, zarówno w wymiarze politycz-nym, jak i ekonomicznym116.

112 *��+;��# <;��…, op. cit.113 Ibidem. Zob. te�: &. ��#��"|, ��^�� $�� <��+;��#�, 30.10.2012, http://www.

imperiya.by/politics1-14254.html (13.01.2013): autor okrela turkijski projekt integracji ekonomicznej jako „antyrosyjski” i mog�cy w przysz�oci stanowi przeciwwag� dla lobbowanego przez Rosj� projektu eura-zjatyckiego.

114 Uzbekistan (wraz z Turkmenistanem) odmówi� udzia�u w turkijskiej wspó�pracy parlamentarnej (zob. J.C.K. Daly, Pan-Turkism Takes Step Forward in Eurasia, op. cit.), co najprawdopodobniej stanowi pochodn� jego rywalizacji z Kazachstanem o przywództwo regionalne.

115 M. Yermukanov, Kazakhstan: Between Pan-Turkism…, op. cit. Nawet mi�dzy Turcj� i Azerbej-d�anem istniej� powa�ne rozbie�noci, np. w kwestii kurdyjskiej. Wed�ug niektórych danych, od ko�ca2006 r. na terytorium Azerbejd�anu wyemigrowa�o oko�o 70 tys. Kurdów z Turcji i Iraku, wielu z nich to stronnicy Partii Pracuj�cych Kurdystanu. Azerbejd�an traktuje to w kategoriach humanitarnych, Turcja – politycznych. &. ��, ��;�_�� $� �� <��+;��#?, 03.01.2009, http://www.islamnews.ru/news-16658.html (10.01.2012).

116 Obroty handlowe Turcji i Rosji wynios�y w 2011 r. niemal 32 mld USD (wzros�y w porównaniu z 2010 r. o 26%), przy czym obroty handlowe Turcji z USA to jedynie 12 mld USD. }+;�� [��-

104 Maria Domańska

Jak wskazuje jeden z autorów, mo�liwe utworzenie federacji ludów turkijskich postrzegane jest jako zagro�enie dla rosyjskiej wieloetnicznej pa�stwowoci117 oraz to�samoci narodowej. O skali potencja�u ideologii panturkijskiej wiadczy mo�eliczba muzu�manów (w du�ej mierze pokrywaj�ca si� z liczb� przedstawicieli naro-dów turkijskich) zamieszkuj�cych zarówno Rosj�, jak i ca�y obszar poradziecki. Do 1991 r. w ZSRR �y�o oko�o 52 mln muzu�manów; w pa�stwach niemuzu�ma�skichzamieszkuje ich 15–20 mln (m.in. Kurdowie w Armenii, Tatarzy krymscy na Ukrainie, Abchazi, Ad�arowie i Turcy meschety�scy w Gruzji), z czego oko�o 12 mln w euro-pejskiej cz�ci Rosji (kilkadziesi�t narodów zamieszkuj�cych Ural, Powo��e i Kau-kaz Pó�nocny)118. Zdaniem cz�ci autorów, rosyjscy muzu�manie tworz� do stabiln�wspólnot� kulturowo-wyznaniow� i si�� spo�eczno-polityczn�; mog� w okrelonychokolicznociach wej w konfrontacj� zarówno z pa�stwem rosyjskim i jego impe-rialnymi ambicjami, jak i w konfl ikt z Cerkwi� prawos�awn�, d��c� do duchowego panowania nad terytorium ca�ej Rosji, a tak�e z cz�ci� spo�ecze�stwa, ksenofobiczn�i antyislamsk�119.

Obawy Rosji przed turkizmem maj� te� zwi�zek z „reaktywacj�” ambicji Moskwy odnonie do reintegracji strefy jej tradycyjnych wp�ywów, która ma by lekarstwem na quasi-imperialne „bóle fantomowe” i problemy z budow� pa�stwa narodowego. Jednym z pomys�ów na restauracj� pozycji mocarstwowej Rosji jest „imperium kul-turowe”: wspólna to�samo kulturowa by�ej przestrzeni imperialnej to m.in. jeden z aspektów odrodzonego eurazjatyzmu. Jak wskazuje Aleksander Panarin, „eurazjatyc-kie imperium Rosji, aby mog�o powsta, musi […] zmierzy si� i wygra rywalizacj�z pantureckim projektem Eurazji, ograniczaj�c rol� wiata tureckiego”120.

W Rosji istniej� zatem obawy przed turkijsk� orientacj� zarówno turkoj�zycznych podmiotów Federacji Rosyjskiej, jak i pa�stw „bliskiej zagranicy” – Turcja podejrze-wana jest wr�cz o d��enie do budowy „wielkiego kalifatu”121. Pomimo zaintereso-wania pog��bianiem wspó�pracy turkofo�skiej, na polityk� Kazachstanu czy Kirgizji wp�ywa w tych warunkach mo�liwo negatywnej percepcji przez Moskw� religijnych aspektów turkijskiej wspólnoty kulturowej oraz faktu w��czania do turkofo�skiej „eku-

#�� ;��$�� ;��, 16.10.2012, http://topwar.ru/19984-tyurkskaya-ekonomika-nursultana-nazarbaeva.html (21.01.2013).

117 Y. Butakov, Panturkism: a Utopy or a Threat?, op. cit.118 �. ��, }. ~��|"��, |��$`#�� ;�{! ��…, op. cit., s. 99–100.119 Ibidem, s. 100.120 J. Potulski, Wspó�czesne kierunki rosyjskiej my�li geopolitycznej. Mi�dzy nauk�, ideologicznym dys-

kursem a praktyk�, Gda�sk 2010, s. 142.121 „Kalifat” mia�by obejmowa tereny od Turcji do Wo�gi, z Powo��em, Zakaukaziem i Kaukazem

Pó�nocnym. Wp�ywowi Turcji przypisuje si� w pewnych rodowiskach wzrost na obszarze poradzieckim liczby radykalnych salafi tów kosztem wyznawców sufi zmu. Wywiad z W�adimirem Zacharowem, dyrek-torem Instytutu Bada� Politycznych nad Regionem Czarnomorsko-Kaspijskim, zob. �. �|��"|, *��+;-��# � ^�$�=��, 30.11.2012, http://www.islamio.ru/news/society/pantyurkizm_i_khalifat (10.01.2013).


meny” równie� niektórych podmiotów Federacji Rosyjskiej – tymczasem pa�stwa te chc� unikn� oskar�e� o wspieranie rosyjskich separatyzmów122.

Zacienianie wspó�pracy krajów turkoj�zycznych mo�e równie� wywo�a obawy Chin123, wzmacniaj�cych swoje znaczenie w polityce zagranicznej pa�stw Azji �rod-kowej: Pekin postrzega tego rodzaju idee jako „panturkizm” i uto�samia je z sepa-ratyzmem w Xinjiangu124. Sojusz pa�stw turkoj�zycznych (Turcji, Azerbejd�anu, Kazachstanu i Kirgizji) bywa te� interpretowany jako wynik intryg Zachodu, przede wszystkim USA125. Na tle powy�szych uwarunkowa� nieprzypadkowy wydaje si� brak udzia�u w integracji turkijskiej dwóch pa�stw tradycyjnie dystansuj�cych si� od zbyt bliskich powi�za� z zagranic�: Uzbekistanu i Turkmenistanu.

Na uwag� zas�uguje wzrost w ostatnich latach, w tureckich kr�gach politycznych, popularnoci idei eurazjatyckich, co potencjalnie mo�e zneutralizowa sam� istot�rywalizacji Ankary i Moskwy na obszarze poradzieckim. Wed�ug badaczy, eurazja-tyzm (cho niejednorodny i ofi cjalnie nieobecny na poziomie pa�stwowym) trwale wpisa� si� we wspó�czesny turecki krajobraz intelektualny oraz to�samo narodow�.Jego fundament stanowi rozczarowanie wspó�prac� z Zachodem, która nie odpowiada interesom narodowym Turcji, w przeciwie�stwie do – w�aciwej równie� strategiom partnerów poradzieckich – polityki wielowektorowej. W tym kontekcie naturalnym niejako sprzymierze�cem staj� si� dla Ankary takie pa�stwa, jak: Rosja, Chiny, Iran, Indie, Pakistan i poradzieckie kraje turkofo�skie. Eurazjatyzm turecki, podobnie jak rosyjski, odwo�uje si� do idei wieloetnicznej wspólnoty narodów s�owia�skich i tur-kijskich, maj�cej stanowi przeciwwag� dla bieguna zachodniego. Sojusz Rosji i Tur-cji jako dwóch by�ych imperiów eurazjatyckich pomóg�by, wed�ug cz�ci badaczy, zapewni stabilno w Eurazji, a j� sam� uczyni silnym politycznym, ekonomicz-nym i kulturowym biegunem wp�ywów w wiecie multipolarnym. Za tak� interpre-tacj� kryje si� za�o�enie, i� Rosja i Turcja to nie tyle rywalki na obszarze Eurazji, ile raczej dwa „bieguny” cywilizacji eurazjatyckiej, co zak�ada brak immanentnej konkurencyjnoci mi�dzy nimi, pragmatyzm i realizm we wzajemnych stosunkach126.

122 W odniesieniu do Kazachstanu zob. M. Yermukanov, Kazakhstan: Between Pan-Turkism…, op. cit.123 Former Soviet Central Asian (Turkic) Union?, 10.10.2007, https://pmsol3.wordpress.com/2007/10/

10/former-soviet-central-asian-turkic-union (02.10.2011).124 &. ��#��"|, ��^�� $��…, op. cit.125 Ibidem.126 �. }��|"��, >{��$��]�� ]�� ~�� <�$�� }�;��, 02.09.2010,

http://www.noravank.am/rus/issues/detail.php?ELEMENT_ID=5011 (27.01.2013); �. ��|��|, IX ��#-#��…, op. cit.; &. �|��"|, ^. �|��"|�, �� }�;��: <;�� {��$��, http://www.svom.info/entry/288-rossiya-i-turciya-protivostoyanie-ideologij (12.01.2013); �. &��#"|, }�;�� ;��,14.04.2010, http://www.vestikavkaza.ru/analytics/18140.html (20.01.2013); �� }�;�� XXI ��:�� #��<$�� ;��]�� <�;��;�� #<�;�� ;�� ;��, http://www.sorokinfond.ru/index.php?id=1263 (19.01.2013); ��#�$�� ;��: ��!� <�$��]�-�� {��;� � }�;��, 02.12.2009, http://www.geopolitica.ru/Articles/821 (19.01.2013); �;#�� <;�� #�_�� ;#��` ;��-��;�� $�_�� (wywiad „Vesti.Az” z Aleksandrem Dugi-

106 Maria Domańska

Realizacja takiego scenariusza mog�aby wydatnie ograniczy pole manewru poradziec-kich pa�stw turkofo�skich w polityce zagranicznej – bardziej korzystna jest dla nich bowiem rywalizacja ni� przymierze mi�dzy wielkimi graczami.

Cho ofi cjalni przedstawiciele Turcji i Rosji coraz cz�ciej okrelaj� swoje kraje jako pot�gi eurazjatyckie o mo�liwych do pogodzenia interesach, realizacja takiego przymierza wydaje si� ma�o realna. O ile w przypadku rosyjskich Eurazjatów rywaliza-cja z Zachodem ma charakter globalny i okrela to�samo mi�dzynarodow� Moskwy, o tyle w przypadku tureckich – przede wszystkim regionalny. Ponadto eurazjatyzm w �adnym z tych krajów nie wp�ywa w znacz�cym stopniu na operacyjny wymiar polityki (jego has�a s� raczej wykorzystywane instrumentalnie). Nale�y zatem mówinie tyle o strategicznym partnerstwie Moskwy i Ankary, ile o taktycznym zbli�eniuprzeciwko wp�ywom Zachodu w Eurazji. Jak wskazuje cz� badaczy, o wiele bardziej wp�ywowym i „organicznym” ni� eurazjatyzm nurtem w Turcji jest neo-ottomanizm, oparty na koncepcji „g��bi strategicznej”, który z uwagi na swoje afi liacje imperialne, nawi�zuj�ce do wieków rywalizacji z Rosj�, mo�e sta si� raczej powodem nieufno-ci ni� sojuszu obu krajów127. Czynnik turkijski w polityce zagranicznej Turcji jest uwa�any za s�u�ebny wobec neo-ottomanizmu128, zatem to raczej w tym ostatnim ni�w samej idei turkijskiej nale�y upatrywa „antyrosyjskiego” potencja�u.

Turkism Identity Concept the Integration of Post-Soviet StatesSummary

The supranational identity concepts and their perception among nations constitute one of the determinants of the integration and disintegration processes in the post-Soviet area. One of these concepts is Turkism – an attempt to create identity foundation for the integration of the post-Soviet states under the aegis of Turkey. This paper analyzes the evolution of its princi-pal assumptions and goals, dimensions of its realization, as well as determinants of its further development in the post-Soviet area.

The idea of Turkism as a concept of ethnic-cultural community evolved from the nine-teenth-century Pan-Turkism which postulated political integration of the Turkic nations. Among the determinants that limited political ambitions of Turkey after the collapse of the USSR, there

nem, 18.03.2011, http://www.evrazia.info/modules.php?name=News&fi le=article&sid=4472 (23.12.2012); C. ��#"|, *�� ;{�� «�{��+ ��;��+ � ��», 15.12.2012, http://www.iarex.ru/articles/32214.html (20.01.2013); �.�. }��|, @�;�� <�$��…, op. cit. Po wizycie W�adimiraPutina w Turcji w grudniu 2012 r. tureckie media donosi�y, �e przywódcy obu pa�stw porozumieli si� jakoby w kwestii wspólnego wypracowania strategii wobec Azji, co mia�oby mie zwi�zek z koniecznoci� reakcji na procesy zachodz�ce w zwi�zku z „arabsk� wiosn�”. C. ��#"|, *�� ;{��…, op. cit.

127 I. Torbakov, Making Sense of the Current Phase of Turkish-Russian Relations, The Jamestown Foundation Occasional Paper October 2007, s. 10–14, http://www.jamestown.org/docs/Jamestown-Torba-kovTurkeyRussia.pdf (27.01.2013).

128 �.�. }��|, @�;�� <�$��…, op. cit.


can be indicated: nationalisms as an expression of ruling elites’ interests, lack of supranational community feeling among the societies, concerns about the possible reaction of Moscow and fears raised by the Turkish hegemonic ambitions. As a result, Turkey started to put emphasis on bilateral relations with the post-Soviet partners and concentrate on cooperation in economic and social sphere, including cultural and educational activities. Although, even there the success of Turkey was incomplete, the viability of this pragmatic approach was proved by the revival of political dimension of mutual contacts in 2006–2008 and their institutionalization.

In the coming years the following factors may determine the development of Turkism in the post-Soviet area: growing ambitions of Turkey as a regional player, dynamics of relations between Ankara, former Soviet republics, the West and Moscow, domestic policy challenges in the post-Soviet states, their developmental needs in the globalized world, and last but not least: the role of Ankara in strengthening the post-Soviet states’ multi-vector foreign policy as a method to maximize benefi ts from international cooperation. Divergent national and elites’ interests of the post-Soviet Turkic states should not be undermined. Against this background an important determinant will certainly be „oversensitivity” of Russia towards the idea of the Turkic integration, which will have to be taken into account by its partners. Moscow cautious approach results not only from the demographic structure of the Russian state, but also from its international identity, determined to a large extent by its ambition to re-integrate the post-Soviet area under its own aegis.


Le��cy na po�udniu Ukrainy Pó�wysep Krymski, oddzielaj�cy Morze Czarne od Azow-skiego, jest jednym z potencjalnie zapalnych punktów na obszarze b. ZSRR. Wynika to zarówno z jego skomplikowanej historii, strategicznego po�o�enia, jak i obecnej spe-cyfi ki spo�eczno-politycznej. Jeszcze przed nasz� er� pó�wysep by� obszarem greckiej kolonizacji; w XIV–XVII w. by� centrum tatarskiego Chanatu Krymskiego. U schy�kuXVIII wieku znalaz� si� w granicach imperium rosyjskiego. Krymski Sewastopol sta�si� g�ówn� baz� rosyjskiej, a nast�pnie radzieckiej Floty Czarnomorskiej1; podczas II wojny wiatowej zyska� tytu� „miasta-bohatera”2. Po powstaniu ZSRR pó�wysep pier-wotnie wchodzi� w sk�ad Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, niemniej w 1954 r. dla upami�tnienia trzechsetnej rocznicy unii perejas�awskiej zosta�przy��czony do Ukrai�skiej SRR3. W ten sposób w 1991 r. sta� si� cz�ci� niepodleg�ej Ukrainy. Zgodnie ze spisem powszechnym z 2001 r. Krym liczy� nieco ponad 2 mln mieszka�ców, z czego 58,3% stanowili Rosjanie, 24,3% – Ukrai�cy, 12% – Tatarzy4.

Wród najwa�niejszych problemów dotycz�cych pó�wyspu w minionym dwudzie-stoleciu wymieni trzeba rewindykacje terytorialne cz�ci rosyjskiej klasy politycznej,

1 Na temat historii Floty Czarnomorskiej zob. A.G. Sizienko, Istorija Czornomorskogo F�ota. 1778–1999, Sankt-Pietierburg 2001 i bardziej publicystyczn� publikacj� A.B. Szyrokorad, Czornomorskij f�otw trioch wojnach i trioch riewolucijach, Moskwa 2007. O przesz�oci i tera�niejszoci Sewastopola cie-kawie pisze K. Limonier, La flotte russe de mer Noire à Sébastopol: une « forteresse impériale » au sud ?,„Hérodote”, troisième trimestre 2010, nr 138, s. 66–78; Szerzej na temat stosunków ukrai�sko-rosyjskichzob. A. Szeptycki, Ukraina wobec Rosji. Studium zale�no�ci, Warszawa 2013.

2 O roli fl oty podczas II wojny wiatowej pisa� w Polsce M. Glock, Flota Czerwona na Morzu Czar-nym, Warszawa 2011, t. 1–2.

3 Ukaz Prezidium Wierchownogo Sowieta SSSR o pieriedacze Krymskoj ob�asti iz sostawa RSFSR w sostaw USSR, 19.02.1954, http://bestpravo.ru/ussr/data04/tex16238.htm (18.07.2012).

4 Pro kilkist’ ta sk�ad nase�ennia Ukrajiny za pidsumkamy Wsieukrajins’koho perepysu naselennia 2001, http://2001.ukrcensus.gov.ua/results/general/nationality (27.07.2012).

Andrzej Szeptycki

PÓ�WYSEP KRYMSKI W STOSUNKACHMI�DZY FEDERACJ ROSYJSK I UKRAIN

110 Andrzej Szeptycki

stacjonowanie rosyjskiej Floty Czarnomorskiej, separatystyczne d��enia lokalnej spo-�ecznoci rosyjskiej, wreszcie obecno na Krymie mniejszoci tatarskiej5. To ostatnie zagadnienie nie dotyczy bezporednio Rosji i Ukrainy; dlatego w tym miejscu trzeba jedynie zasygnalizowa, �e Tatarzy krymscy – historycznie najstarsi mieszka�cy tych ziem – zostali wysiedleni z Krymu w latach 40. XX wieku za wspó�prac� z hitlerow-skimi Niemcami. Ju� w czasach radzieckich wracali jednak na pó�wysep; proces ten nasili� si� po 1991 r. Ich obecno komplikuje relacje mi�dzyetniczne i mi�dzywyzna-nione na Krymie; coraz cz�ciej to w�anie Tatarzy padaj� ofi ar� narodowociowychwani6. Sytuacja taka mo�e by wynikiem dzia�a� rosyjskich s�u�b specjalnych, które chc� w ten sposób zdestabilizowa sytuacj� na Krymie7.

1. Granica ukrai�sko-rosyjska

1.1. Problem uznania granicy ukrai�sko-rosyjskiej

Po rozpadzie ZSRR, Rosja przez d�ugi czas odmawia�a formalnego potwierdzenia granicy ukrai�sko-rosyjskiej, nast�pnie za opó�nia�a jej delimitacj� i demarkacj�.Taka postawa wynika�a z kilku powodów. Cz� rosyjskich elit mia�a trudno z zaak-ceptowaniem nowych granic FR8 i uwa�a�a, �e obecna Ukraina obejmuje ziemie, które nigdy do niej nie nale�a�y: chodzi�o w szczególnoci o Krym, a tak�e Donbas i po�udniow� Ukrain� (tzw. Noworosj�)9. Nieuregulowany status granicy mia� pod-trzyma w obu spo�ecze�stwach przekonanie o jej tymczasowym charakterze. Stano-wi� ponadto dla Rosji dogodny instrument nacisku na ukrai�skiego s�siada, co by�oszczególnie widoczne podczas negocjacji dotycz�cych podzia�u poradzieckiej Floty Czarnomorskiej. Nie bez znaczenia s� wreszcie interesy ekonomiczne obu pa�stw – dotyczy to zw�aszcza przebiegu wspólnej granicy na Morzu Azowskim i w CieninieKercze�skiej. Zarazem mo�na s�dzi, �e spory z Rosj� dotycz�ce granicy przyczy-ni�y si� do konsolidacji ukrai�skiego spo�ecze�stwa i sta�y si� elementem budowy narodu politycznego w tym kraju. Utrzymanie integralnoci politycznej pa�stwa popie-

5 Ogólnie na temat sytuacji na Krymie zob. M. Drohobycky (red.), Crimea: Dynamics, Challenges and Prospects, Lanham (Md) 1995; G. Sasse, The Crimea Question: Identity, Transition, and Confl ict, Cam-bridge (Ma) 2007; T. Kuzio, Ukraine – Crimea – Russia: Triangle of Confl ict, Stuttgart 2007.

6 Na temat krymskich Tatarów zob. A.W. Fisher, The Crimean Tatars, Stanford (Ca.) 1978; E.A. All-worth (red.), The Tatars of Crimea: Return to the Homeland, Durham (N.C.) 1998; B.G. Williams, TheCrimean Tatars: the Diaspora Experience and the Forging of a Nation, Leiden 2001.

7 Crimean Tatar Leader Claims FSB Behind Murder Plan, 29.10.2009, http://www.rferl.org/content/Crimean_Tatar_Leader_Claims_FSB_Behind_Murder_Plan/1864556.html (27.07.2012).

8 V. Tolz, Rethinking Russian–Ukrainian Relations: A New Trend in Nation-building in Post-commu-nist Russia? , „Nations and Nationalism” 2002, t. 8, nr 2, s. 242.

9 A. So��enicyn, Rosja w zapa�ci, Warszawa 1999, s. 53.

111Półwysep Krymski w stosunkach między Federacją Rosyjską i Ukrainą

ra�y bowiem wszystkie g�ówne partie polityczne i mieszka�cy wszystkich regionówUkrainy – z wyj�tkiem Krymu10.

W listopadzie 1990 r. USRR i RFSSR podpisa�y porozumienie, które uznawa�ointegralno terytorialn� obu republik „w ramach istniej�cych w ZSRR granic”11.W efekcie, w sierpniu 1991 r., po proklamowaniu przez Ukrain� niepodleg�oci, rzecz-nik prezydenta Rosji Borysa Jelcyna stwierdzi�, �e Federacja Rosyjska rezerwuje sobie prawo do renegocjacji granic z republikami, które wyst�pi� ze Zwi�zku Radzieckiego. Strona ukrai�ska natychmiast odwo�a�a si� do porozumienia z 1990 r. Prezydent Rosji stara� si� uspokoi ukrai�skich partnerów, niemniej nie zdementowa� ofi cjalnie wcze-niejszej wypowiedzi swojego wspó�pracownika12. Mimo nieco ambiwalentnych sfor-mu�owa�, traktat USRR – RFSRR traktowany by� w nast�pnych latach przez wladze ukrai�skie oraz struktury mi�dzynarodowe, takie jak ONZ, OBWE, UE czy NATO jako dokument prawnie wi��cy13.

Gdy dokona� si� proces rozpadu ZSRR, pa�stwa WNP uzna�y odziedziczone po nim granice14, cho by�y wyznaczone do arbitralnie, bez uwzgl�dnienia realiów geo-grafi cznych, historycznych czy demografi cznych. Takie rozwi�zanie nie by�o czymzaskakuj�cym, gdy� podobnie post�pi�o wi�kszo pa�stw, które powsta�y po II woj-nie wiatowej w wyniku dekolonizacji (zasada uti possidetis iuris).

Mimo to Rosja minimalizowa�a znaczenie granic poradzieckich15. W przy-padku Ukrainy przedmiotem sporów by�y przede wszystkim Krym (ze wzgl�du

10 T. Kuzio, Ukraine: State and Nation Building, London, 1998, s. 114–116. O problemie granicy ukrai�sko-rosyjskiej pisali m.in. idem, Borders, Symbolism and Nation-state Building: Ukraine and Russia,„Geopolitics” 1997, t. 2, nr 2, s. 36–56; A. Eberhardt, Problem wspólnej granicy w stosunkach rosyjsko-ukrai�skich, „Polski Przegl�d Dyplomatyczny” 2003, t. 12, nr 2, s. 45–69; P. Kost, Granica ukrai�sko-rosyjska we wspó�czesnych stosunkach Ukrainy i Federacji Rosyjskiej, „Dialogi Polityczne” 2007, nr 7, s. 127–144; T. Zhurzhenko, Ukraine’s Border with Russia before and after the Orange Revolution, w: M. Malek (red.), Die Ukraine: Zerrissen zwischen Ost und West? Eine Bestandsaufnahme der Außen- und Sicherheitspolitik unter Präsident Viktor Juschtschenko, Wien 2007, s. 63–90. Szerzej na temat uregulowa-nia przez Ukrain� granic z s�siadami zob. np. I. Zajac´, Mi�narodno-prawowe rehuluwannia der�awnohokordonu Ukrajiny ta statusu dejakych iji terytorialnych odynyc’, „Wisnyk Lwiws’koho Uniwersytetu. Serija jurydyczna” 2011, nr 52, s. 134–144.

11 Dohowir mi� Ukrajins’koju Radians’koju Socialisticznoju Respublikoju i Rosijs’koju Radians’koju Federatywnoju Socialistycznoju Respublikoju, Kyjiw, 19.11.1990, artyku� 6, http://zakon1.rada.gov.ua/laws/show/643_011 (18.07.2012).

12 J. Kozakiewicz, Rosja w polityce niepodleg�ej Ukrainy, Warszawa 1999, s. 49. Nieco inaczej opisuje te wydarzenia Anatolij Z�enko – por. A. Z�enko, Dip�omatija i po�ytyka Ukrajiny. Ukrajina w procesi dyna-micznych heopolitycznych zmin, Charkiw 2003, s. 387.

13 T. Kuzio, Ukraine: State and Nation …, s. 108.14 Sog�aszenije o sozdanii Sodru�estwa Niezawisimych Gosudarstw, Minsk, 08.12.1991, w: T.A. Sza-

kleina (red.), Wnieszniaja politika i biezopastnost’ sowriemiennoj Rossii. 1991–2002, Moskwa 2002, t. IV, Dokumenty, s. 14; The Alma-Aty Declaration, 21.12.1991, w: Z. Brzezinski, P. Sullivan (red.), Russia and the Commonwealth of Independent States. Documents, Data and Analysis, Armonk (NY), 1997, s. 47–48.

15 Jewgienij Primakow, premier Rosji w latach 1998–1999 uwa�a� np., �e granice poradzieckie nie powinny by obj�te postanowieniami Aktu Ko�cowego KBWE z 1975 r., który opiera� si� m.in. na zasadzie


na jego etnicznie rosyjski charakter i niedawne przy��czenie do USRR) i Sewasto-pol, b�d�cy g�ówn� baz� FC. Rosyjskie w�adze nie formu�owa�y roszcze� teryto-rialnych wobec Ukrainy. Inaczej by�o w przypadku rosyjskich elit politycznych,ale i intelektualnych16.

W maju 1992 r. rosyjski parlament przyj�� postanowienie uznaj�ce decyzj� o prze-kazaniu USRR Krymu za niezgodn� z ówczesnym prawodawstwem RFSSR i za nie-by��; jednoczenie domaga� si� uregulowania kwestii Krymu na drodze dwustronnych rozmów17. Jeli chodzi o Sewastopol, to rosyjscy politycy podkrelali jego historycznie rosyjsk� to�samo jako bazy rosyjskiej (radzieckiej) fl oty. Starali si� równie� wyka-za, �e w czasach radzieckich by� on odr�bn� jednostk� administracyjn�, a zatem decyzja o przekazaniu Ukrainie Krymu nie obj��a Sewastopola18. W lipcu 1993 r. parlament FR przyj�� dokument, w którym „potwierdza� rosyjski, federalny status” Sewastopola19. Od tego stanowiska odci�� si� Jelcyn20. Postanowienie rosyjskiego par-lamentu skrytykowa�a te� za porednictwem swojego przewodnicz�cego Rada Bezpie-cze�stwa ONZ, uznaj�c dekret za sprzeczny z traktatem rosyjsko-ukrai�skim z 1990 r., a zatem niemaj�cy praktycznych nast�pstw21.

W�adzom FR nie zale�a�o na szybkim rozwi�zaniu problemu granicy. W pierw-szej po�owie lat 90. XX wieku wizyta Jelcyna w Kijowie – która mia�a doprowadzi,jak si� spodziewano, do wynegocjowania traktatu mi�dzypa�stwowego – by�a sied-miokrotnie przek�adana22. Tre traktatu ustalono ju� w styczniu 1995 r. Pierwsza ofi -cjalna wizyta Jelcyna na Ukrainie odby�a si� jednak dopiero w maju 1997 r.23 Wtedy

nienaruszalnoci granic (I. Klympush, Ukraine and Russia: Strategic Partnership vs. Mutual Dependence,w: K.R. Spillman, A. Wenger, D. Müller (red.), Between Russia and the West. Foreign and Security Policy of Independent Ukraine, Bern 1999, s. 252).

16 A. Eberhardt, Problem …, op. cit., s. 48–51.17 Postanowlenije Wierchownogo Sowieta Rossijskoj Fiedieracii o prawowoj ocienkie rieszenij

wysszych organow gosudarstwiennoj w�asti RSFSR po izmieniniju statusu Kryma priniatych w 1954 godu,Moskwa, 21.05.1992, http://bestpravo.ru/fed1992/data02/tex13684.htm (24.07.2012).

18 Argumentem, przemawiaj�cym na rzecz tej tezy by�a m.in. decyzja Rady Najwy�szej RFSRR o nadaniu Sewastopolowi statusu „samodzielnego centrum administracyjno-gospodarczego” (por. UkazPriezidiuma WS RSFSR o wydielenii goroda Siewastopola w samostojatielnyj administratiwno-choziaj-stwiennyj cientr, 29.10.1948, nr 761/2, http://bestpravo.ru/ussr/data04/tex16317.htm (24.07.2012)).

19 Postanowlenije WS RF o statusie goroda Sewastopola, 09.07.1993, nr 5359-1, http://bestpravo.ru/fed2008i/data185/tex185963.htm (24.07.2012).

20 V. Zaborsky, Crimea and the Black Sea Fleet in Russian-Ukrainian Relations, „CSIA Discussion Paper”, Kennedy School of Government, Harvard University, Cambridge (Ma) 1995, nr 95-11, s. 30.

21 Complaint by Ukraine Regarding the Decree of the Supreme Soviet of the Russian Federation Con-cerning Sevastopol, [Decision of the Security Council: Statement by the President], 20.07.1993, 3256th meeting, http://www.un.org/en/sc/repertoire/93-95/Chapter%208/EUROPE/96-95_8-22-UKRAINE.pdf (24.07.2012).

22 J. Sherr, Russian-Ukraine Rapprochement?: The Black Sea Fleet Accords, „Survival” 1997, t. 39, nr 3, s. 35.

23 J. Kozakiewicz, op. cit., s. 78–79.


te� podpisano traktat o przyja�ni, wspó�pracy i partnerstwie pomi�dzy Ukrain� i Fede-racj� Rosyjsk�, który potwierdza� nienaruszalno ich wspólnej granicy24.

W zamian za podpisanie traktatu o przyja�ni i wspó�pracy w 1997 r. Rosja uzy-ska�a dla siebie korzystne rozwi�zania w kwestii stacjonowania Floty Czarnomorskiej na Krymie. Traktat zawiera� równie� postanowienia dotycz�ce pog��bienia integracji gospodarczej obu pa�stw i harmonizacji ich ustawodawstwa25, co by�o bez w�tpieniazgodne z d��eniami Rosji26.

Podpisanie traktatu mi�dzypa�stwowego nie rozwi�za�o w pe�ni problemu granicy. Trzeba by�o jeszcze przeprowadzi jej delimitacj� i demarkacj�. Ponadto w Rosji nadal okresowo podnosi�y si� g�osy stawiaj�ce pod znakiem zapytania integralno teryto-rialn� Ukrainy. Wiosn� 2006 r. Duma zleci�a parlamentarnemu komitetowi ds. WNP i wi�zów z rodakami przeanalizowanie potencjalnych dzia�a� na rzecz zwrotu Krymu Rosji w zwi�zku z mo�liwoci� nieprzed�u�enia w 2007 r. mi�dzypa�stwowego traktatu ukrai�sko-rosyjskiego27. Uchwa�a ta nie mia�a jednak dalszych nast�pstw, a obowi�zywanie traktatu zosta�o przed�u�one na kolejne dziesi� lat. W 2008 r. mer Moskwy Jurij �u�kow zarzuci� Ukrainie, �e oderwa�a od Rosji Krym i wysp� Tuz�aw Cieninie Kercze�skiej28. Domaga� si� te� zwrotu Rosji Sewastopola29, za co zosta�na niego na�o�ony przez w�adze Ukrainy zakaz wjazdu na teren tego kraju30.

1.2. Problem granicy morskiej

Wa�n� cz�ci� granicy mi�dzy Rosj� i Ukrain� jest granica morska, w szczegól-noci ta biegn�ca poprzez Morze Azowskie i ��cz�c� je z Morzem Czarnym Cie-nin� Kercze�sk�. Znaczenie tego regionu wynika z jego potencja�u gospodar-czego (zasoby ryb, zw�aszcza jesiotrowatych; surowce energetyczne, w szczegól-noci ropa) i geostrategicznego: Morze Azowskie i Cienina Kercze�ska s� jedyn�drog� morsk� ��cz�c� Rosj� po�udniowo-zachodni� ze wiatowym oceanem31

24 Dohowir pro dru�bu, spiwrobitnyctwo i partnerstwo mi� Ukrajinoju i Rosijskoju Federacijeju,Kyjiw, 31.05.1997, artyku� 2, http://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/643_006 (19.07.2012).

25 Dohowir pro dru�bu …, op. cit.26 J. Sherr, Russian-Ukraine Rapprochement?, op. cit., s. 42–44.27 Protoko� Zasiedanija Gosudarstwiennoj Dumy, 26.05.2006, nr 275, s. 14, http://asozd.duma.gov.ru/

work/id.nsf/(ID)/2DA0B9343DA3BA18C325718600326490/$File/_15f6np.doc (01.10.2011).28 u�kow: Ukraina zachwati�a Krym i Tuz�u, 25.07.2008, http://podrobnosti.ua/power/intpol/2008

/07/25/542594.html (24.07.2012).29 Mer Moskwy Jurij u�kow osob� niepo��dan�, 12.05.2008, http://www.rp.pl/artykul/133143.html.30 Moscow mayor barred entry to Ukraine, 15.05.2008, http://www.kyivpost.com/news/nation/

detail/28962/ (24.07.2012).31 Morska doktryna Federacji Rosyjskiej przewiduje explicite rozwój po��cze� pasa�erskich z Kraju

Krasnodarskiego (Morze Azowskie) do portów Morza �ródziemnego (Morskaja doktrina Rossijskoj Fie-dieracii na pieriod do 2020 goda, 27.06.2001, rozdzia� III, artyku� 2, http://www.scrf.gov.ru/documents/34.html (25.07.2012)).


i wa�nym szlakiem transportowym dla wysoko uprzemys�owionej Ukrainy wschodniej(Donbas)32.

Ukraina od 1992 r. opowiada�a si� za delimitacj� granicy, morza terytorialnego i morskiej strefy ekonomicznej obu pa�stw na Morzu Azowskim. Proponowa�a, by podzieli morze wzd�u� linii rodkowej, której ka�dy punkt jest jednakowo oddalony od najbli�szych punktów na wybrze�ach ka�dego z pa�stw. Takie rozwi�zanie by�obykorzystne dla strony ukrai�skiej, gdy� przypad�oby jej dwie trzecie spornego akwenu i potencjalnie a� 90% zasobów ropy. Rosja opowiada�a si� za tym, by oba pa�stwawspólnie korzysta�y z Morza Azowskiego. Postulowa�a równie�, by by�o ono niedo-st�pne dla pa�stw trzecich33. W rosyjskim dyskursie rozwi�zanie to zyska�o miano „historycznych wód wewn�trznych”34.

Istota sporu wokó� cieniny zwi�zana jest z wysp� Tuz�a. Pierwotnie istnia�a mie-rzeja Tuz�a, stanowi�ca cz� Pó�wyspu Tama�skiego (Kraj Krasnodarski), le��cegopo wschodniej (obecnie rosyjskiej) stronie cieniny. W 1925 r. przekopano niewielki kana� przez mierzej�, by u�atwi �eglug�. W ten sposób mierzeja sta�a si� wysp�.Kana� uleg� nast�pnie w wyniku sztormów poszerzeniu. W 1941 r. wyspa zosta�a pod-porz�dkowana w�adzom administracyjnym w Kerczu (Krym) i w efekcie w 1954 r. zosta�a wraz z ca�ym pó�wyspem przekazana USRR. Kwestia przynale�noci wyspy nabra�a znaczenia po rozpadzie ZSRR. Jedyny szlak komunikacyjny Cienin� Ker-cze�sk� biegnie mi�dzy Tuz�� i wybrze�em Krymu. Ukraina stan��a zatem na stano-wisku, �e s� to wody ukrai�skie – w szczególnoci postanowi�a nalicza rosyjskim statkom op�aty za us�ugi pilotów morskich i tranzyt. Rosja g�osi�a, �e decyzja z 1941 r. by�a bezprawna, a wyspa pozostaje w rzeczywistoci przed�u�eniem mierzei35. Dlatego status cieniny powinien by okrelony wspólnie przez oba pa�stwa36.

Jesieni� 2003 r. dosz�o do kryzysu mi�dzy FR i Ukrain�. W�adze rosyjskie zacz��ybowiem budowa w Cieninie Kercze�skiej grobl�, która mia�a po��czy Pó�wy-sep Tama�ski z wysp� Tuz�a37. Dzia�ania strony rosyjskiej w ostrych s�owach pot�-pi� prezydent Ukrainy Leonid Kuczma; zarzuci� Rosji imperializm i przestrzega�, �eim bardziej grobla zbli�a si� do Tuzli, tym bardziej Ukraina zwraca si� w kierunku Zachodu38. Rosyjskie dzia�ania skrytykowa�a równie� ukrai�ska Rada Najwy�sza39.

32 A. Eberhardt, Problem…, op. cit., s. 59.33 Ibidem, s. 60–62.34 W.J. �a�nik, I.M. Hordun, Problemy delimitaciji ta demarkaciji morskych kordoniw w Azows´komu

mori ta Kerczens´kij protoci, „Naukowyj wisnyk Wo�yns´koho nacionalnoho uniwersytetu imeni �esi Ukra-jinky. Serija: Mi�narodni widnosyny” 2009, nr 11, s. 94.

35 A. Eberhardt, Problem…, op. cit., s. 64–66.36 W.J. �a�nik, I.M. Hordun, op. cit., s. 94.37 M. Wojciechowski, Przedzieleni grobl�, „Gazeta Wyborcza” z 29 wrzenia 2003 r.38 �. Kuczma (interwiu), Czem bli�e damba k naszym bieriegam, tiem bli�e my k Zapadu, „Izwiestija”

z 26 pa�dziernika 2003 r.39 Postanowa Werchownoji Rady Ukrajiny „Pro usunennia zahrozy terytorialnij cilisnosti Ukrajiny,

szczo wynyk�a wnaslidok budiwnyctwa Rosijs’koju Federacijeju damby w Kerczens’kij protoci”, 23.10.2003, http://zakon.rada.gov.ua/laws/show/1234-15 (25.07.2012).


Jeli wierzy pami�tnikom ukrai�skiego prezydenta, Ukraina gotowa by�a broni swo-jej integralnoci terytorialnej wszelkimi sposobami. Ostatecznie w�adze obu krajów osi�gn��y porozumienie. Budow� grobli wstrzymano, zanim dotar�a ona do jednostron-nie okrelonej granicy Ukrainy40.

Mimo to kryzys przyniós� rozwi�zania zgodne ze stanowiskiem Rosji. W grudniu 2003 r. podpisano umow� o wspó�pracy w wykorzystaniu Morza Azowskiego i Cieniny Kercze�skiej. Stwierdza�a ona, �e Morze Azowskie i Cienina Kercze�ska to „histo-rycznie wody wewn�trzne” obu pa�stw. Stanowi�a, �e Morze Azowskie zostanie podzie-lone, ale nie regulowa�a tej kwestii szczegó�owo. Kwesti� Cieniny Kercze�skiej pozo-stawiono do dalszej dyskusji. Umowa nie nak�ada�a ogranicze� na ruch statków i okr�-tów wojennych Ukrainy i Rosji oraz statków pa�stw trzecich. Uzale�nia�a natomiast obecno okr�tów wojennych pa�stw trzecich od zgody obu pa�stw41. W praktyce wi�cRosja mog�a np. uniemo�liwi wp�yni�cie okr�tów pa�stw Sojuszu Pó�nocnoatlantyc-kiego do cieniny i na Morze Azowskie w razie wspólnych manewrów Ukraina–NATO42.

Delimitacja granicy morskiej dot�d nie zosta�a przeprowadzona. W lipcu 2012 r. W�adimir Putin i Wiktor Janukowycz przyj�li wspólne owiadczenie w kwestii deli-mitacji granicy morskiej, zlecaj�c odpowiednim instytucjom w obu krajach przygo-towanie porozumienia w tej kwestii43. Wedle nieofi cjalnych informacji potwierdzono przynale�no Tuz�y do Ukrainy, w zamian jednak Rosja zachowa�a prawo do korzy-stania z Cieniny Kercze�skiej44.

2. Spo�eczno�� rosyjska na Krymie

2.1. Mniejszo�� rosyjska na Ukrainie

Zgodnie z wynikami spisu powszechnego z 2001 r. mniejszo rosyjska stanowi 17% mieszka�ców Ukrainy. Rosjanie �yj� przede wszystkim w po�udniowo-wschodnichobwodach kraju. Szczególn� rol� odgrywa Krym; jest to jedyna – oprócz Sewastopola – jednostka administracyjna Ukrainy, gdzie Rosjanie stanowi� bezwzgl�dn� wi�kszomieszka�ców45.

40 L. Kuczma, Posle Majdana. Zapiski prezydenta 2005–2006, Kiew–Moskwa 2007, s. 400–412.41 Dohowir mi� Ukrajinoju ta Rosijskoju Federacijeju pro spiwrobitnyctwo u wykorystanni Azow-

s’koho moria i Kerczens’koji protoky, Kercz, 24.12.2003, http://zakon1.rada.gov.ua/laws/show/643_205 (25.07.2012).

42 T. Kapuniak, Ukraina jako obszar wp�ywów mi�dzynarodowych, Warszawa–Lublin 2008, s. 248.43 Spilna zajawa Prezydenta Ukrajiny ta Prezydenta Rosijs’koji Federaciji szczodo delimitaciji mor-

s’kych prostoriw w Azows’komu i Czornomu moriach, a tako� u Kerczens’kyj protoci, Ja�ta, 12.07.2012, http://www.president.gov.ua/news/24812.html (27.07.2012).

44 Moskwa i Kijew podielili Azowskoje morie i Kerczenskij proliw, 12.07.2012, http://izvestia.ru/news/530243 (13.08.2012).

45 Pro kilkist’ ta sk�ad nase�ennia…, op. cit. Na temat sytuacji narodowociowej na Ukrainie zob. P. Eberhardt, Przemiany narodowo�ciowe na Ukrainie w XX wieku, Warszawa 1994; B. Rebka�o, O. Maj-


Zasadniczo sytuacj� mniejszoci rosyjskiej na Ukrainie nale�y uzna za dobr�.Rosjanie ciesz� si� siln� pozycj� polityczn� i gospodarcz� w kraju. Wynika to z faktu, �e relatywnie cz�ciej ni� Ukrai�cy �yj� w wielkich miastach; s� te� lepiej wykszta�-ceni46. Przedstawiciele mniejszoci rosyjskiej zajmuj� wa�ne stanowiska we w�adzach centralnych (premier Myko�a Azarow) oraz w wa�nych orodkach regionalnych, takich jak Donieck, Dniepropietrowsk, Charków, Odessa czy Symferopol47. Rosjanie to grupa etniczna, wobec której obywatele Ukrainy odczuwaj� – pomijaj�c samych Ukrai�-ców – najmniejszy dystans spo�eczny48. Wedle prowadzonych w latach 1994–2005 bada� jedynie oko�o 7,5% ankietowanych spotka�o si� z przypadkami dyskryminacji Rosjan49. Odmienna sytuacja wyst�puje pod tym wzgl�dem na zachodniej Ukrainie, zw�aszcza w Galicji, gdzie najsilniejsze jest poparcie dla ideologii ukrai�skiego nacjo-nalizmu, i gdzie odnotowano incydenty o charakterze antyrosyjskim.

Mimo to Rosja stara si� wspiera rodaków poza granicami kraju – nie tylko na Ukrainie. W 1999 r. przyj�to ustaw� o pa�stwowej polityce FR wobec rodaków za gra-nic�. Rosja gwarantuje im ochron� przy poszanowaniu zasady nieingerencji w sprawy wewn�trzne innych pa�stw. Maj� oni równie� prawo do uzyskania w uproszczony sposób obywatelstwa FR50. W 2009 r. zmodyfi kowano ustaw� o obronie. W obecnym brzmie-niu stanowi ona, �e si�y zbrojne FR mog� by wykorzystane „zgodnie z normami prawa mi�dzynarodowego” poza granicami Rosji do ochrony interesów rosyjskich obywateli51.

boroda, M. Obusznyj, Etnonacionalni procesy w suczasnij Ukrajini: doswid, problemy, perspektywy, Kyjiw 1996. O mniejszoci rosyjskiej na Ukrainie pisali m.in. R. Solchanyk, Russians in Ukraine: Problems and Prospects, „Harvard Ukrainian Studies” 1998, t. 22, s. 539–553; M. Karmazina, Partijnyj wymir rosijs’koho nacionalizmu w Ukrajiny, „Politycznyj mened�ment” 2006, nr 6, s. 29–44; B. Za�igajew, Russkaja dia-spora w niezawisimoj Ukrainie, „Rossija w globalnoj politikie” 2006, nr 4, s. 163–172; N. Horska, Mniej-szo�� rosyjska na Ukrainie, w: M. Pietra, T. Kapuniak (red.), Ukraina w stosunkach mi�dzynarodowych,Lublin 2007, s. 64–86; idem, Uwarunkowania aktywno�ci politycznej mniejszo�ci rosyjskiej na Ukrainie,w: E. Michalik, H. Cha�upczak (red.), Mniejszo�ci narodowe i etniczne w procesach transformacji oraz inte-gracji, Lublin 2006, s. 167–180; M. Karolak, Elity mniejszo�ci rosyjskiej w polityce ukrai�skiej, w: T. Bodio, W. Jakubowski (red.), Przywództwo i elity polityczne w krajach WNP, Warszawa 2010, s. 535–551. Szerzej na temat Rosjan �yj�cych na obszarze b. ZSRR zob. np. J. Chinn, J. Kaiser, Russians as the New Minority: Ethnicity and Nationalism in the Soviet Successor States, Boulder (Co) 1996.

46 J. Hrycak, Historia Ukrainy 1772–1999. Narodziny nowoczesnego narodu, Lublin 2000, s. 336.47 G. Smith, A. Wilson, Rethinking Russia’s Post-Soviet Diaspora: The Potential for Political Mobili-

sation in Eastern Ukraine and North-East Estonia, „Europe–Asia Studies” 1997, t. 49, nr 5, s. 849.48 E. Go�owacha, N. Panina, Nacionalnaja tolerantnost’ i identycznost’ w Ukrainie, w: �.M. Drobi-

�ewa, Je.I. Go�owacha (red.), Nacionalno-gra�danskie identycznosti i tolerantnost’, Kijew 2007, s. 51–52.49 N. Panina, Ukrainian Society 1994–2005: Sociological Monitoring, Kyiv 2005, s. 48; T. Kuzio, The

Nation-Building Project in Ukraine and Identity: Towards a Consensus, w: T. Kuzio, P. D’Anieri (red.), Dilemmas of State-Led Nation Building in Ukraine, Westport (Ct) 2002, s. 13.

50 Fiedieralnym zakon „O gosudarstwiennoj politikie Rossijskoj Fiedieracii w otnoszenii sootie-czestwiennikom za rubio�om”, 24.05.1999, nr 99-FZ, http://ntc.duma.gov.ru/bpa/vdoc.phtml?bpa-id=1&code=60629 (27.07.2012).

51 Fiedieralnyj zakon „Ob oboronie”, 31.05.1996, N 61-FZ, art. 10, ust. 2-1, http://ntc.duma.gov.ru/duma_na/asozd/asozd_text.php?code=35425 (24.07.2012).


Ch� wspó�pracy ze wspó�rodakami i pomocy im ma zarówno wymiar ideolo-giczny, jak i pragmatyczny. Rosja wci�� poszukuje idei pa�stwowotwórczej. Mo�e ni�by zarówno wspólnota etniczna, jak i obywatelska52. Praktyczny aspekt tej wspó�-pracy jest dwojaki. Rosja pomaga rodakom za granic�, licz�c na poparcie z ich strony w przysz�oci53. Ponadto kwestia mniejszoci rosyjskiej jest stosowana jako instru-ment nacisku na pa�stwa by�ego Zwi�zku Radzieckiego. Kraje WNP, które prowa-dz� prorosyjsk� polityk�, nawet jeli nie przestrzegaj� praw mniejszoci, s� oceniane pozytywnie. Natomiast te, których polityka oceniana jest jako sprzeczna z interesami FR s� krytykowane za prawdziwe i rzekome naruszenie praw mniejszoci rosyjskiej. Zw�aszcza na pocz�tku lat 90. XX wieku w�adze rosyjskie niejednokrotnie wyra�a�yniezadowolenie z po�o�enia Rosjan w krajach WNP i wspiera�y tendencje separaty-styczne w regionie54.

2.2. Krymski separatyzm w latach 1991–1995

Jednym z regionów, gdzie po rozpadzie ZSRR mniejszo rosyjska podj��a dzia�aniao charakterze autonomistycznym, a nawet separatystycznym sta� si� Krym. Separa-tyzm krymski by� dla w�adz rosyjskich dogodnym instrumentem destabilizacji Ukra-iny. Nie mo�na wykluczy, �e w latach 1991–1992 Rosja liczy�a na to, i� na Krymie uda si� zrealizowa taki scenariusz, jak w Abchazji, Osetii Po�udniowej czy Naddnie-strzu55, co znacz�co os�abi�oby Ukrain�, mog�oby podsyci tendencje separatystyczne w innych regionach tego kraju, ograniczy�oby dost�p Ukrainy do Morza Czarnego i w praktyce uczyni�oby bezpodstawnymi jej pretensje wobec poradzieckiej Floty Czarnomorskiej56.

G�ównym rzecznikiem krymskiego separatyzmu by� w tym okresie Republika�skiRuch Krymu, na czele którego sta� Jurij Mieszkow. Zaplecze polityczne i fi nansowe tego ugrupowania stanowi�a dawna komunistyczna nomenklatura. Program Ruchu zak�ada� w��czenie Krymu do Rosji, lub przyst�pienie na prawach pe�noprawnegocz�onka do WNP b�d� innego, nowego uk�adu zwi�zkowego zawartego przez pa�-stwa poradzieckie. Organizacja domaga�a si� ponadto anulowania decyzji z 1954 r.

52 A. Wierzbicki, Russkij i rossijskij narod w teorii i praktyce etnopolityki Rosji, w: S. Biele�, A. Skrzy-pek (red.), Rosja. Refl eksje o transformacji, Warszawa 2010, s. 141, 146.

53 O.P. �anowenko, Ukraina – Rossija: ischodnyje principy analiza gumanitarnych otnoszenij, w: idem (red.), Ukraina – Rossija: konceptualnyje osnowy gumanitarnych otnoszenij, Kijew 2001, s. 39.

54 A. Wierzbicki, Rosja. Etniczno�� i polityka, Warszawa 2011, s. 228, 232.55 Por. A. Eberhardt, Nierozwi�zane konfl ikty na obszarze posowieckim – polityka Federacji Rosyjskiej,

w: A.D. Rotfeld (red.), Dok�d zmierza �wiat?, Warszawa 2008, s. 183–200.56 Por. P. Andrusieczko, Problem Krymu w relacjach rosyjsko-ukrai�skich (1991–1995), w:

A. Dudek, R. Mazur (red.), Rosja. Mi�dzy imperium a mocarstwem nowoczesnym, Toru� 2011, s. 214. Na ten temat zob. równie� D. Marples, Ukraine, Russia and the Question of Crimea, „Nationalities Papers” 1995, t. 23, nr 2, s. 261–289.


o przekazaniu Krymu USRR57. Postulowa�a te� przyznanie mieszka�com pó�wyspupodwójnego obywatelstwa (ukrai�skiego i rosyjskiego) i uznanie rosyjskiego za ofi -cjalny j�zyk Krymu58.

Na pocz�tku 1991 r. Rada Najwy�sza Ukrainy zgodzi�a si� na przywrócenie Krymskiej Autonomicznej SRR zlikwidowanej w 1945 r.59 Wobec rozpadu ZSRR takie rozwi�zanie nie zadowoli�o jednak autonomistów. W maju 1992 r. Rada Naj-wy�sza Krymu przyj��a now� konstytucj�. Postanowienia tego dokumentu by�yco najmniej ambiwalentne. Stwierdza� on bowiem, �e Krym jest demokratycznym pa�stwem prawa, a zarazem wchodzi w sk�ad pa�stwa ukrai�skiego; dwustronne stosunki mia�y by uregulowane na drodze traktatowej60. W�adze Krymu zapo-wiedzia�y przeprowadzenie referendum na temat niepodleg�oci. Pod naciskiem w�adz centralnych konstytucja zosta�a jednak zawieszona; wycofano si� równie�z projektu referendum61.

W styczniu 1994 r. na Krymie odby�y si� wybory prezydenckie, które pod has�ami separatystycznymi wygra� Mieszkow. Zaproponowa� on przeprowadzenie referendum na temat statusu Krymu i wezwa� jego mieszka�ców, by nie brali udzia�u w ukrai�-skich wyborach parlamentarnych w 1994 r. Parlament krymski przywróci� konstytu-cj� z 1992 r. Wzmocniono kontrol� nad infrastruktur� wojskow� pó�wyspu62. W tych okolicznociach ukrai�skie w�adze – przede wszystkim Rada Najwy�sza – podj��yszereg dzia�a�, maj�cych na celu zapobie�enie ewentualnej secesji pó�wyspu. Anulo-wano konstytucj� Krymu i zlikwidowano urz�d prezydenta pó�wyspu; krymska admi-nistracja zosta�a podporz�dkowana ukrai�skiemu rz�dowi (marzec 1995 r.). Podj�to�mudne rozmowy na linii Kijów – Symferopol dotycz�ce wypracowania kompro-misu w sprawie statusu Krymu. Konstytucja Ukrainy z 1996 r. stwierdza, �e „Auto-nomiczna Republika Krymu jest nieod��czn� cz�ci� sk�adow� Ukrainy i, w zakresie kompetencji okrelonych w Konstytucji Ukrainy, podejmuje decyzje nale��ce do jej zakresu dzia�ania”. ARK posiada w�asn� konstytucj�, uchwalon� przez Rad� Naj-wy�sz� i zatwierdzon� przez ukrai�ski parlament. Kompetencje Autonomii obejmuj�przede wszystkim zagadnienia z zakresu polityki gospodarczo-spo�ecznej i kultural-

57 J. Kozakiewicz, op. cit., s. 154–156.58 D. Wydra, The Crimea Conundrum: The Tug of War Between Russia and Ukraine on the Questions

of Autonomy and Self-Determination, „International Journal on Minority and Group Rights” 2003, t. 10, nr 2, s. 117.

59 Zakon Ukrajins’koji Radians’koji Socialistycznoji Respubliki „Pro widnowlennia Kryms’koji Awtonomnoji Radians’koji Socialistycznoji Respubliky, 12.02.1991, nr 712-XII, http://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/712-12 (27.07.2012).

60 Konstitucija Riespubliki Krym (Priniata siedmoj sessijej Wierchownogo Sowieta Kryma), 06.05.1992, w: A.M. Py�yk (red.), Konstytucijni akty Awtonomnoji Respubliki Krym u sk�adi Ukrajiny, s. 5–6, http://www.history.univ.kiev.ua/download/Library-KNU-History/Sources/Constitutionalism%20PyzhykAM%20-%20Konstitutsiyni%20akty%20Avtonomnoi%20Respubliky%20Krym.pdf (27.07.2012).

61 J. Kozakiewicz, op. cit., s. 164–168.62 R. Solchanyk, Ukraine and Russia: The Post-Soviet Transition, Lanham–Boulder 2001, s. 192–193.


nej, zagospodarowania przestrzennego i ochrony rodowiska (artyku�y 134–138)63.W 1998 r. przyj�to konstytucj� ARK. Dokument ten potwierdza�, �e ARK jest nieod-��czon� cz�ci� Ukrainy, a ustawodawstwo krymskie i dzia�alno w�adz ARK musz�by zgodne z konstytucj� Ukrainy64.

Kilka czynników wp�yn��o na pomylne rozwi�zanie problemu separatyzmu krym-skiego. Spo�ecze�stwo pó�wyspu zachowa�o si� biernie podczas konfl iktu w latach 1992–199565. Ukraina zgodzi�a si� na umi�dzynarodowienie konfl iktu. W 1994 r. przy-by�a na Krym misja OBWE, która wskaza�a na potrzeb� poszanowania nie tylko suwe-rennoci Ukrainy, ale i autonomii Krymu; w�adze ukrai�skie przysta�y na to rozwi�za-nie i potrafi�y przekona do� elity Krymu66. Decyduj�c� rol� odegra�o jednak stano-wisko Rosji. Krymscy separatyci liczyli na jednoznaczne wsparcie FR; nie otrzymali go. Wprawdzie przedstawiciele rosyjskiej klasy politycznej niejednokrotnie kwestio-nowali przynale�no pó�wyspu do Ukrainy, niemniej nie prze�o�y�o si� to na popar-cie w�adz Federacji Rosyjskiej dla aspiracji Krymu. Minister spraw zagranicznych FR Andriej Kozyriew zadeklarowa� w tym okresie, �e sytuacja na pó�wyspie stanowi �ród�o napi� w relacjach ukrai�sko-rosyjskich, niemniej Rosja nie b�dzie ingero-wa w ten konfl ikt67. Stanowisko Rosji wynika�o z faktu, �e w latach 1994–1995 jej mo�liwoci dzia�ania by�y ograniczone konfl iktem w Czeczenii; troska o zachowanie integralnoci terytorialnej utrudnia�a FR wspieranie separatystów w s�siednim pa�-stwie68. Ponadto w�adze rosyjskie d��y�y do kompleksowego rozwi�zania problemów rosyjsko-ukrai�skich (korzystny podzia� FC w zamian za uznanie granic Ukrainy), a krymski separatyzm by� tylko jednym z elementów tego procesu. Wreszcie bardziej zdecydowane poparcie dla aspiracji Krymu mog�oby negatywnie wp�yn� na relacje Rosji z Zachodem69.

2.3. Rosyjska obecno�� na Krymie

Przyj�cie konstytucji ARK tylko pozornie rozwi�za�o problem mniejszoci rosyjskiej na Krymie. W praktyce pozosta�a ona przedmiotem zainteresowania Rosji i troski w�adz ukrai�skich. Znamienny by� pod tym wzgl�dem fakt, �e rosyjska Duma oprote-stowa�a postanowienia konstytucji Krymu z 1998 r. uznaj�ce ukrai�ski za jedyny j�zyk

63 Konstytucja Ukrainy, Warszawa 1999, s. 78–79.64 Konstitucija Awtonomnoj Respubliki Krym, 21.10.1998, http://www.rada.crimea.ua/bases-of-acti-

vity/konstituciya-ARK (27.07.2012).65 J. Kozakiewicz, op. cit., s. 178.66 Ibidem, s. 179.67 D. Sanders, Security Co-Operation Between Russia and Ukraine in the Post-Soviet Era, Basing-

stoke–New York, 2001, s. 126.68 T. Kuzio, Borders, op. cit., s. 50.69 V. Zaborsky, op. cit., s. 16.


pa�stwowy na pó�wyspie70. Prezydent Kuczma umia� porozumie si� z krymskimi elitami, co ogranicza�o zagro�enie odrodzenia si� krymskiego separatyzmu. Sytuacja uleg�a zmianie po 2004 r., gdy prezydentem zosta� Wiktor Juszczenko. Prozachodnia polityka nowych ukrai�skich w�adz, a tak�e niemal ci�g�y kryzys polityczny doprowa-dzi�y do „emancypacji” w�adz krymskich oraz umo�liwi�y Rosji umocnienie swoich wp�ywów politycznych, gospodarczych i kulturowych na Krymie.

Rosja wspiera prorosyjskie organizacje polityczne i spo�eczne na pó�wyspie, wród których najwa�niejsz� rol� odgrywa Rosyjska Wspólnota Krymu. Organizacja ta liczy oko�o 15 tys. cz�onków; w przesz�oci korzysta�a ona ze wsparcia fi nanso-wego m.in. J. �u�kowa71. W 2006 r. z listy bloku „Za Janukowycza”, fi rmowanego przez Parti� Regionów, do krymskiego parlamentu weszli przedstawiciele organizacji prorosyjskich. By�o to mo�liwe dzi�ki zabiegom w�adz rosyjskich, którym uda�o si�przekona do takiego rozwi�zania lidera PR72. W tym samym roku organizacje pro-rosyjskie zorganizowa�y na Krymie protesty przeciwko integracji Ukrainy z NATO. Pretekstem do tej akcji sta�y si� maj�ce odby si� w regionie ukrai�sko-ameryka�skie manewry Morska Bryza 2006. W efekcie manewry odby�y si� bez udzia�u ameryka�-skich; pogorszeniu uleg� wizerunek Ukrainy w krajach Sojuszu; Rosja zyska�a kolejny argument przeciwko cz�onkostwu ukrai�skiego s�siada w NATO73.

W sferze gospodarczej, Rosja jest pierwszym inwestorem w ARK. Wedle ofi -cjalnych danych przypada na ni� 36,6% BIZ na pó�wyspie; dane te nie uwzgl�dniaj�jednak inwestycji z „rajów podatkowych”, takich jak Cypr i Brytyjskie Wyspy Dzie-wicze74. Jedn� z pierwszoplanowych ga��zi dwustronnej wspó�pracy w tej dziedzinie jest turystyka – wa�ny atut krymskiej gospodarki.

Rosja odgrywa wreszcie dominuj�c� rol� w przestrzeni kulturowo-informacyjnej pó�wyspu. Taka sytuacja po cz�ci jest uzasadniona struktur� etniczn� pó�wyspu, jed-nak zarazem sprzyja ona dalszemu umocnieniu wp�ywów Rosji w ARK. Rosyjskie i rosyjskoj�zyczne media Krymu systematycznie dyskredytowa�y w latach 2005–2010 Wiktora Juszczenk�. Regularnie podnosz� one kwesti� statusu Krymu, co w opinii nie-których ma s�u�y umocnieniu przekonania mieszka�ców o jego tymczasowej przyna-le�noci do Ukrainy; ponadto podsycaj� konfl ikty etniczne, w szczególnoci niech�

70 Zajawlenije Gosudarstwiennoj Dumy Fiedieralnogo Sobranija Rossijskoj Fiedieracii w swiazi s zakrieplenijem w Konstitucii Awtonomnoj Riespubliki Krym ukrainskogo kak jedinstwiennogo gosudarst-wiennogo jazyka na tieritorii Awtonomnoj Riespubliki Krym, 23.10.1998, http://ntc.duma.gov.ru/bpa/vdoc.phtml?bpaid=1&code=55463 (27.07.2012).

71 J. Hedenskog, Crimea after the Georgian Crisis, „Defence Analysis”, Swedish Defence Research Agency, Stockholm, November 2008, s. 26, http://www2.foi.se/rapp/foir2587.pdf.

72 W. Kono�czuk, Achillesowa pi�ta Ukrainy, „Nowa Europa Wschodnia” 2009, t. 3, nr 1, s. 23–25.73 A. Szeptycki, Ukraina: ponownie na rozdro�u, „Rocznik Strategiczny 2006/2007”, Warszawa 2007,

s., s. 189–190.74 Priami inozemni inwestyciji w AP Krym na 01.01.2011 r., http://sf.ukrstat.gov.ua/2010/operativ/

arhukoves4-2010.htm (27.07.2012).


do Tatarów i muzu�manów75. Rosja prowadzi wiadome dzia�ania na rzecz umocnie-nia swojej pozycji w sferze kulturowej na Krymie. �wiadczy o tym m.in. obecnow Sewastopolu fi lii trzech rosyjskich uniwersytetów, w tym Moskiewskiego Pa�stwo-wego Uniwersytetu im. Michai�a �omonosowa76. Placówk� na Krymie ma równie�Instytut Pa�stw WNP – rosyjski think tank, na czele którego stoi rosyjski deputowany, dzia�aj�cy na rzecz zbli�enia obu pa�stw Konstiantin Zatulin77.

Nie ulega w�tpliwoci, �e wbrew ukrai�skiemu ustawodawstwu, cz� mieszka�-ców Krymu ma podwójne obywatelstwo – ukrai�skie i rosyjskie. Brak w tej kwestii precyzyjnych danych – szacunki wahaj� si� od kilku do 100 tys.78

2.4. Konfl ikt rosyjsko-gruzi�ski i jego potencjalne nast�pstwa

Wojna mi�dzy Rosj� i Gruzj� w sierpniu 2008 r., która doprowadzi�a do zaj�cia przez si�y rosyjskie dwu regionów Gruzji – Osetii Po�udniowej i Abchazji, a nast�pnie ich uznania za niezale�ne pa�stwa przez FR79, wzbudzi�a zarówno na Ukrainie, jak i poza jej granicami obawy co do mo�liwoci powtórzenia przez Rosj� takiego scenariusza na Krymie. Wskazywano na podobie�stwa mi�dzy dwiema prowincjami Gruzji i ARK – separatyzm (Gruzja faktycznie nie kontrolowa�a Osetii Po�udniowej i Abchazji od pocz�tku lat 90. XX wieku), zwi�zki z Rosj�, obecno rosyjskich obywateli, którzy w ostatnich latach otrzymali paszporty FR; to w�anie troska o w�asnych obywateli pos�u�y�a Rosji jako uzasadnienie do interwencji w Gruzji.

Ukrai�scy eksperci byli zaniepokojeni z�ym stanem relacji ukrai�sko-rosyjskich;prognozowali, �e konfl ikt zbrojny pomi�dzy oboma pa�stwami rozpocznie si� na Kry-mie i – podobnie jak ten w Gruzji – b�dzie mia� w opinii Rosji charakter „misji humanitarnej”80. Zachodni specjalici zauwa�ali, �e d��enie Ukrainy do NATO ma z perspektywy Rosji daleko wi�ksze znaczenie ni� w przypadku Gruzji; dlatego, aby zablokowa ten proces, Federacja Rosyjska mo�e wykorzysta b�d�ce w jej zasi�gurodki nacisku na Ukrain� – w��cznie z tendencjami separatystycznymi na Krymie81.Pó�wysep wydawa� si� optymalnym miejscem, by zainicjowa na Ukrainie kryzys

75 J. Hedenskog, Crimea…, op. cit., s. 16, 24. Zob. równie� I. Kyryczenko, „Ostrow” Krym ta joho „wis’”, „Dzerka�o ty�nia” z 12–18 kwietnia 2008 r.

76 WUZy III–IV urownia akkreditacii, http://www.education.crimea.edu/index.html (27.07.2012).77 J. Hedenskog, Crimea…, op. cit., s. 27.78 Ibidem, s. 34.79 Na temat wojny rosyjsko-gruzi�skiej zob. R.D. Asmus, Ma�a wojna, która wstrz�sn��a �wiatem:

Gruzja, Rosja i przysz�o�� Zachodu, Warszawa 2010.80 O. Suszko, Ukrajina – nastupna?, 12.08.2008, http://www.pravda.com.ua/articles/2008/08/12/

3517426/ (27.07.2012). Zob. równie� D. Sztyblikow, Rossijsko-gruzinskij konfl ikt. Sledujuszczaja – Ukra-ina? Wozmo�en li osietinskij scenarij w Krymu?, „Czornomors’ka bezpeka” 2008, nr 4.

81 F.S. Larrabee, Ukraine: The Next Crisis?, 07.09.2008, http://www.rand.org/commentary/2008/09/07/PS.html (27.07.2012).


polityczny, który doprowadzi�by do odsuni�cia od w�adzy prezydenta Juszczenki. Nie wykluczano równie� konfl iktu zbrojnego z udzia�em krymskich separatystów lub rosyjskich s�u�b specjalnych82.

Pesymistyczne prognozy nie sprawdzi�y si�. Mimo z�ego stanu relacji dwustron-nych w okresie rz�dów Juszczenki nie dosz�o do konfl iktu z Rosj� wokó� Krymu. Przyczyni�y si� do tego prawdopodobnie takie czynniki, jak potencja� militarny Ukra-iny, obawa Rosji przed ewentualn� izolacj� na arenie mi�dzynarodowej w przypadku wojny z Ukrain�, wreszcie fakt, �e Federacja Rosyjska dysponuje wieloma pozamili-tarnymi rodkami nacisku na ukrai�skiego s�siada83.

Po wyborach prezydenckich na Ukrainie w 2010 r., w wyniku których najwy�szyurz�d w pa�stwie obj�� Wiktor Janukowycz, sytuacja na Krymie przesta�a by przed-miotem sporów mi�dzy oboma pa�stwami. Nowe w�adze ukrai�skie podj��y wysi�kina rzecz z jednej strony zacienienia relacji z Rosj�, z drugiej za – cilejszego pod-porz�dkowania rz�dowej administracji regionów, w tym Krymu. Dzia�ania te nie spo-tka�y si� do tej pory z reakcj� ze strony Rosji. W listopadzie 2010 r. podpisano dwu-stronne memorandum o budowie mostu nad Cienin� Kercze�sk�84. O ile projekt ten zostanie zrealizowany, b�dzie to kolejny czynnik zbli�aj�cy Krym do Rosji.

3. Rosyjska Flota Czarnomorska

3.1. Znaczenie Floty Czarnomorskiej w polityce Rosji

U schy�ku ZSRR Flota Czarnomorska sk�ada�a si� z 54 nawodnych okr�tów bojowych g�ównych klas (kr��owniki, niszczyciele, fregaty, korwety), 20 okr�tów podwodnych, 327 pomniejszych jednostek p�ywaj�cych, ponad 200 samolotów i helikopterów bojo-wych. G�ówne bazy fl oty mieci�y si� w Sewastopolu, Odessie (USRR) i Poti (Gru-zi�ska Socjalistyczna Republika Radziecka)85. S�u�y�o w niej ��cznie 70 tys. ludzi86.Oko�o 70–80% jej ofi cerów stanowili Rosjanie87. Obecnie rosyjska Flota Czarnomor-ska dysponuje znacz�co mniejszym potencja�em. W jej sk�ad wchodzi 11 okr�tównawodnych g�ównych klas, 2 okr�ty podwodne, w tym jeden w rezerwie, ponad 114 pomniejszych okr�tów, 78 samolotów i mig�owców; jej personel to oko�o 13 tys. ludzi. Potencja� FC jest ni�szy od si� morskich pa�stw NATO w regionie; przewy�sza

82 L. Aron, Russia’s Next Target Could Be Ukraine, „The Wall Street Journal” z 10 wrzenia 2008 r.83 J. Hedenskog, Crimea…, op. cit., s. 43.84 Russia, Ukraine to Construct Bridge Across Kerch Strait, 26.11.2010, http://www.kyivpost.com/con-

tent/ukraine/russia-ukraine-to-construct-bridge-across-kerch-st.html (30.07.2012).85 „The Military Balance 1990/1991”, The International Institute for Strategic Studies, London 1990,

s. 40.86 A.B. Szyrokorad, op. cit., s. 503.87 J. Kozakiewicz, op. cit., s. 180–182.


natomiast potencja� si� morskich Ukrainy88. Flota jest przestarza�a i niedoinwestowana. Warto równie� odnotowa fakt, �e w 2009 r. FC zosta�a zlikwidowana jako samo-dzielny zwi�zek operacyjny i podporz�dkowana dowództwu Pó�nocnokaukaskiegoOkr�gu Wojskowego89.

Mimo to Flota Czarnomorska wci�� odgrywa istotn� rol� w polityce Rosji – bar-dziej z powodów politycznych ni� strategicznych90. Region czarnomorski jest wa�nyz perspektywy w�adz rosyjskich z powodu ch�ci utrzymania wp�ywów w poradzieckich pa�stwach basenu Morza Czarnego, potrzeby wsparcia separatystycznego Naddniestrza (Mo�dawia) oraz Abchazji i Osetii Po�udniowej (Gruzja), niestabilnej sytuacji na Pó�-nocnym Kaukazie, znaczenia regionu dla tranzytu surowców energetycznych z basenu Morza Kaspijskiego do Europy, wreszcie obecnoci si� NATO91. Nale�y te� odnotowafakt, �e – pomijaj�c Kaliningrad – Rosja nie ma dost�pu do niezamarzaj�cych portów w Europie, co zwi�ksza znaczenie FC92. Flota stacjonuje na Ukrainie, w Rosji, Abcha-zji, a tak�e w Syrii, niemniej z powodu uwarunkowa� historycznych („miasto-boha-ter”) i geografi cznych (trudne warunki naturalne w drugim g�ównym porcie fl oty – Noworosyjsku, le��cym na terytorium FR)93, jej g�ówn� baz� jest Sewastopol. Ze swo-jej strony, fl ota odgrywa pewn� rol� w �yciu spo�ecznym i ekonomicznym miasta94.

3.2. Kwestia podzia�u Floty Czarnomorskiej (1991–1997 95

Tworz�c po rozpadzie ZSRR w�asne si�y zbrojne, Ukraina zak�ada�a, �e w ich sk�adwejdzie równie� marynarka96. Ta mog�a powsta tylko na bazie FC. Podj��a zatem

88 Por. H. Perepelytsa, Military and Naval Balance in the Black Sea Region, w: O. Pavliuk, I. Klympush-Tsintsadze (red.), The Black Sea Region: Cooperation and Security Building, New York 2004, s. 197–198. Szerzej na temat kondycji rosyjskiej marynarki wojennej zob. np. A.R. Bartnicki, Mocarstwowo�� morska Rosji, „Stosunki Mi�dzynarodowe–International Relations” 2010, t. 41, nr 1–2, s. 135–148.

89 I. Topolski, Flota Czarnomorska jako instrument polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, „Sto-sunki Mi�dzynarodowe–International Relations” 2010, t. 42, nr 3–4, s. 157–159.

90 W. Varettoni, Crimea’s Overlooked Instability, „The Washington Quarterly” 2011, t. 34, nr 3, s. 90. Na temat rosyjskiej polityki w regionie Morza Czarnego zob. I. Topolski, op. cit.; S. Blank, Russia as a Black Sea Power, „Turkish Policy Quarterly” 2007, t. 6, nr 2, s. 45–59; T. Kapuniak (red.), Unia Europejska i Federacja Rosyjska wobec regionu Morza Czarnego, Lublin 2010.

91 I. Topolski, op. cit., s. 155.92 W. Romanenko, Sewastopol – gorod Rossii, „Obozriewatiel-Observer” 2009, nr 2, s. 44.93 D. Sanders, op. cit., s. 102–103.94 Na pocz�tku wieku FC dawa�a prac� oko�o 100 tys. cywilnych mieszka�ców Sewastopola (Krym

na politycznij karti Ukrajiny, „Nacionalna bezpeka i oborona” 2001, t. 16, nr 4, s. 31). Ponadto ze stacjo-nowania Floty pochodzi 15% dochodów bud�etu Sewastopola (W. Kono�czuk, Achillesowa pi�ta Ukrainy,„Nowa Europa Wschodnia” 2009, t. 3, nr 1, s. 24).

95 Na temat ukrai�sko-rosyjskiego sporu o FC zob. Ju.W. Dubinin, „Dip�omaticzeskij marafon” (Zapi-ski uczastnika rossijsko-ukrainskich pieriegoworow w 1992–1999 godach, Moskwa 2005; idem, Bitwa za Czornomorskij f�ot, „Rossija w g�obalnoj politikie” 2006, nr 1, s. 154–171.

96 Zob. Zakon Ukrajiny „Pro oboronu Ukrajiny”, 06.12.1991, nr 1932-XII, http://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/1932-12 (25.07.2012).


prób� przej�cia kontroli nad cz�ci� FC rozmieszczon� na terytorium Ukraina. Dzia�a-nia te nie przynios�y jednak efektów. Negatywnie odnios�a si� do nich równie� Rosja. Wkrótce oba pa�stwa podj��y rozmowy na temat podzia�u FC97. W sierpniu 1992 r. ustalono, �e podzia� dokona si� na zasadzie 50:50; do tej pory FC mia�a podlegaUkrainie i Rosji98. Porozumienie to uznano za ust�pstwo ze strony Ukrainy, która zre-zygnowa�a z przej�cia ca�ej fl oty99. Postanowie� tych przez kolejne lata nie uda�o si�wcieli w �ycie, co wynika�o zarówno z innych trudnoci, jakie pojawi�y si� w rela-cjach ukrai�sko-rosyjskich (status Krymu, spory energetyczne), jak i z braku dobrej woli ze strony dowództwa FC100, niech�tnego podzia�owi101.

W czerwcu 1995 r. zawarto kolejn� umow� o podziale FC. Rosja mia�a otrzyma81,7% jednostek FC, Ukraina za 18,3%. Pozosta�e jednostki, które zgodnie z ustale-niami z 1992 r. przypa mia�y Ukrainie, ta ostatnia zgodzi�a si� odst�pi na zasadach komercyjnych FR102. Równie� to porozumienie nie rozwi�za�o problemu. W czerwcu 1996 r. RN przyj��a konstytucj� Ukrainy; zakazywa�a ona istnienia na terytorium tego pa�stwa obcych baz wojskowych (artyku� 17), cho w przepisach przejciowychzezwala�a na wykorzystanie ju� istniej�cych baz w celu czasowego stacjonowania obcych wojsk103.

W praktyce kwestia podzia�u fl oty zosta�a rozwi�zana dopiero w maju 1997 r. Podpisano wtedy traktat mi�dzypa�stwowy, a ponadto trzy umowy dotycz�ce podzia�urosyjskiej Floty Czarnomorskiej104, statusu i zasad przebywania FC na terytorium Ukrainy105 oraz wzajemnych rozlicze� fi nansowych z tym zwi�zanych106. W zamian za uznanie granicy i perspektywy rozwoju wspó�pracy gospodarczej, Ukraina zgodzi�asi� na niekorzystne dla siebie postanowienia dotycz�ce FC. Flota zosta�a podzielona

97 Uhoda mi� Ukrajinoju i Rosijs’koju Federacijeju pro podalszyj rozwytok mi�der�awnych widnosyn,Dahomys, 23.06.1992, http://zakon1.rada.gov.ua/laws/show/643_018 (25.07.2012).

98 Uhoda mi� Ukrajinoju i Rosijs’koju Federacijeju pro pryncypy formuwannia WMS Ukrajiny ta WMF Rosiji na bazi Czornors’koho f�otu ko�ysznoho SRSR, Ja�ta 03.08.1992, http://zakon1.rada.gov.ua/laws/show/643_020 (25.07.2012).

99 J. Kozakiewicz, op. cit., s. 195.100 D. Sanders, op. cit., s. 109.101 S. Simonsen, „You Take Your Oath Only Once:” Crimea, the Black Sea Fleet, and National Identity

among Russian Offi cers, „Nationalities Paper” 2000, t. 28, s. 301.102 Uhoda mi� Rosijs´koju Federacijeju i Ukrajinoju szczodo Czornomors’koho f�otu, Soczi, 09.06.1995,

http://zakon1.rada.gov.ua/laws/show/643_082 (25.07.2012).103 Konstytucja Ukrainy, op. cit., s. 35, 89.104 Uhoda mi� Ukrajinoju i Rosijs’koju Federacijeju pro parametry podi�u Czornors’koho f�otu, Kyjiw,

28.05.1997, http://zakon1.rada.gov.ua/laws/show/643_075 (25.07.2012).105 Uhoda mi� Ukrajinoju i Rosijs’koju Federacijeju pro status ta umowy perebuwannia Czornomor-

s’koho f�otu Rosijs’koji Federaciji na terytoriji Ukrajiny, Kyjiw, 28.05.1997, http://zakon1.rada.gov.ua/laws/show/643_076 (25.07.2012).

106 Uhoda mi� Uriadom Ukrajiny i Uriadom Rosijs’koji Federaciji pro wzajemni rozrachunky, powia-zani z podi�om Czornomors’koho f�otu ta perebuwanniam Czornomors’koho f�otu Rosijs’koji Federaciji na terytoriji Ukrainy, Kyjiw, 28.05.1997, http://zakon1.rada.gov.ua/laws/show/643_077 (25.07.2012).


zgodnie z ustaleniami z czerwca 1995 r. (81,7%–18,3%). Rosyjska fl ota mia�a, na podstawie porozumienia o statusie i zasadach przebywania FC na terytorium Ukrainy, stacjonowa na Ukrainie przez 20 lat, czyli do 2017 r.107 Nale�y równie� odnotowafakt, �e w porozumieniach ukrai�sko-rosyjskich nie zdefi niowano formalnie celu sta-cjonowania rosyjskiej fl oty na Ukrainie108.

FR wydzier�awi�a od Ukrainy infrastruktur� portow� w Sewastopolu, Teodozji i Miko�ajowie, a tak�e lotniska w Hwardijskem i Kaczy (wszystkie wspomniane miej-scowoci z wyj�tkiem Miko�ajowa le�� na Krymie); ��cznie by� to obszar wielkociponad 18 tys. hektarów. Baza w Sewastopolu zosta�a ofi cjalnie podzielona mi�dzyrosyjsk� Flot� Czarnomorsk� i ukrai�sk� marynark�. W praktyce jednak Ukrai�cymieli wspó�u�ytkowa z Rosjanami tylko jedn� zatok� – Zatok� Strileck�, w której ze wzgl�du na jej g��boko nie mog�y cumowa wielkie okr�ty dalekomorskie, a stro-nie rosyjskiej przypad�y na wy��czno pozosta�e trzy sewastopolskie zatoki wyko-rzystywane do celów wojskowych (Sewastopolska, Piwdenna i Karantynna)109. ��cz-nie Rosja otrzyma�a 56% infrastruktury FC, Ukraina – 44%110. Czynsz za dzier�aw�w wysokoci 97,75 mln USD rocznie oraz rekompensaty za sprz�t przekazany przez Ukrain� Federacji Rosyjskiej (526,5 mln USD) mia�y pos�u�y do sp�aty ukrai�skiegozad�u�enia wobec Rosji.

FR zrealizowa�a w ten sposób swój zasadniczy cel: zachowa�a kontrol� nad wi�k-szoci� Floty Czarnomorskiej oraz jej infrastruktur� na terenie Ukrainy. Utrzymanie wojskowej obecnoci na Krymie interpretowane by�o – g�ównie na u�ytek wewn�trz-polityczny – jako swoista rekompensata za rezygnacj� z pretensji terytorialnych wobec pó�wyspu111. Rosji uda�o si� osi�gn� swe zamierzenie dzi�ki zdecydowaniu i konsekwencji. W�adze rosyjskie podnios�y kwesti� przysz�oci FC do rangi jednego z wa�nych problemów w stosunkach ukrai�sko-rosyjskich i od jej rozwi�zania uzale�-nia�y post�py w innych dziedzinach (np. podpisanie traktatu mi�dzypa�stwowego czy zmniejszenie d�ugu Ukrainy wobec Rosji za dostawy gazu). Paradoksalnie ukrai�sko--rosyjskie porozumienia spotka�y si� z krytyk� w obu krajach: na Ukrainie negatyw-nie odnios�y si� do nich Ludowy Ruch Ukrainy i inne prawicowe ugrupowania, które krytykowa�y pozostanie rosyjskich si� zbrojnych na terenie Ukrainy, w Rosji natomiast w szczególnoci komunici, którzy byli przeciwni podzia�owi fl oty112.

107 J. Sherr, Russian-Ukraine Rapprochement?, op. cit., s. 40.108 R. K�sek, Kwestia stacjonowania Floty Czarnomorskiej FR na Ukrainie jako istotny element stabil-

no�ci stosunków rosyjsko-ukrai�skich, w: L. Zyblikiewicz, M. Czajkowski, P. Bajor (red.), Polityka zagra-niczna Federacji Rosyjskiej. Wybrane aspekty stosunków z Polsk�, Ukrain� i Bia�orusi�, Kraków 2010, s. 169.

109 J. Sherr, Russian-Ukraine Rapprochement?, op. cit., s. 41–42; M. Sunhurows’kyj, Ukrajina, Krym i Czornomors’kyj f�ot: ocinka problem ta ostannich podij, w: I. Samson (red.), Ukrajina. Bezpekowyj wymir schidnoho susida S�owaczczyny, Bratys�awa 2011, s. 123.

110 H.M. Perepe�ycia, Prob�emy…, op. cit., s. 183.111 Je. Primakow, Gody w bolszoj politikie, Moskwa 1999, s. 393112 R. Woronowycz, Black Sea Fleet Accord Subject of Controversy, „The Ukrainian Weekly” z 15 czer-

wca 1997 r.


3.3. Kwestia okresu stacjonowania Floty Czarnomorskiej (1997–2010)

Obecno rosyjskiej fl oty na Ukrainie pozosta�a spornym zagadnieniem113. Najwa�-niejszym problemem, zw�aszcza w okresie rz�dów Juszczenki, by�a kwestia d�ugo-ci pobytu FC na Krymie. W 2001 r. w doktrynie morskiej Rosji na okres do 2020 r. zapisano, �e Sewastopol ma pozosta g�ówn� baz� Floty Czarnomorskiej114. W tym samym okresie prezydent Putin stwierdzi�, �e status FC zosta� uregulowany i �adnezmiany nie s� przewidywane115. Rosja prowadzi�a systematyczne dzia�ania, by zreali-zowa ten cel: chcia�a w szczególnoci usankcjonowa prawnie swoj� obecno na Krymie w dokumentach wewn�trznych i bilateralnych porozumieniach z Ukrain�, sil-niej zwi�za z fl ot� mieszka�ców Sewastopola, zw�aszcza m�odzie�, zacieni wspó�-prac� z ukrai�sk� marynark� wojenn�116.

Po „pomara�czowej rewolucji” nowe w�adze Ukrainy podj��y dzia�ania na rzecz wycofania FC z Sewastopola do 2017 r. S�u�y temu mia�y zarówno wezwania skie-rowane do w�adz rosyjskich, jak i dzia�ania, maj�ce utrudni funkcjonowanie fl oty na Krymie. Podj�to próby przej�cia wybranych elementów infrastruktury kontrolowanej przez armi� rosyjsk� (w szczególnoci czarnomorskich latarni morskich) i wymusze-nia, by jej �o�nierze przemieszczali si� mi�dzy poszczególnymi bazami na Ukrainie bez uzbrojenia117. Wobec zaanga�owania FC w wojn� z Gruzj� w lecie 2008 r., Ukra-ina bezowocnie stara�a si� ograniczy swobod� poruszania si� jednostek fl oty sta-cjonuj�cych na Ukrainie118. Wreszcie w lecie 2009 r. w�adze ukrai�skie za��da�y, by z Krymu wycofa�a si� chroni�ca FC rosyjska Federalna S�u�ba Bezpiecze�stwa, dzia-�aj�ca tam na podstawie dwustronnych porozumie� od 2000 r.119

Po wyborach prezydenckich w 2010 r. polityka Ukrainy uleg�a zasadniczej zmia-nie. W kwietniu 2010 r. prezydenci Wiktor Janukowycz i Dmitrij Miedwiediew pod-pisali tzw. porozumienia charkowskie. W zamian za obni�enie ceny za rosyjski gaz, Ukraina zgodzi�a si� na przed�u�enie stacjonowania FC na Krymie o 25 lat, czyli do 2042 r., z mo�liwoci� prolongaty tego okresu o kolejne pi� lat120. W�adze Rosji

113 O.A. Piven, Russia’s Black Sea Fleet in the Crimea: Results and Prospects of Development, „Mili-tary Thought” 2008, t. 17, nr 3, s. 25–26.

114 Morskaja doktrina…, op. cit., rozdzia� III, artyku� 2.115 H. Perepelytsa, Military and Naval Balance…, op. cit., s. 199.116 Idem, Prob�emy…, op. cit., s. 193–194.117 A.B. Szyrokorad, op. cit., s. 533–534.118 Ukaz Prezydenta Ukrajiny „Pro riszennia Rady nacionalnoji bezpeky i oborony Ukrainy «Pytannia

peretynannia der�awnoho kordonu Ukrainy wijs’kos�u�bowciamy, wijs’kowymy korablami (sudnamy zabez-peczennia) i litalnymy aparatamy Czornomors’koho f�otu Rosijs’koji Federaciji, jakyj perebuwaje na teryto-riji Ukrajiny»”, 13.08.2008, nr 706/2008, http://www.president.gov.ua/documents/8208.html (25.07.2012).

119 T. Kuzio, SBU Challenges the FSB in Crimea, „Eurasia Daily Monitor” z 14 czerwca 2009 r., t. 6, nr 134, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews[tt_news]=35261 (25.07.2012).

120 Uhoda mi� Ukrajinoju ta Rosijs’koju Federacijeju z pytan’ perebuwannia Czornomors’koho F�otu Rosijs’koji Federaciji na terytoriji Ukrajiny, Charkiw, 27.04.2010, http://zakon1.rada.gov.ua/laws/show/643_359 (23.07.2012).


pozytywnie oceni�y umowy charkowskie, uznaj�c, �e wzmocni� one stabilnow regionie i oddal� perspektyw� poszerzenia NATO121. Na Ukrainie skrytykowano tempo prac nad umowami i ich niejawny charakter122. Wi�kszo ekspertów uzna�aponadto, �e porozumienia nie s�u�� bezpiecze�stwu Ukrainy123. Przeciwko ustaleniom z Charkowa opowiedzia�a si� opozycja parlamentarna, uznaj�c je za kupczenie naro-dowymi interesami i zagro�enie dla bezpiecze�stwa pa�stwa124.

Dope�nieniem porozumie� charkowskich by�a zgoda w�adz ukrai�skich na powrót FSB na Krym (maj 2010 r.)125. Rosjanie zapowiedzieli zwi�kszenie potencja�u FC, jej modernizacj�, a tak�e rozbudow� bazy w Sewastopolu126. W lipcu 2011 r. szef admi-nistracji prezydenta Miedwiediewa stwierdzi� podczas wizyty w Sewastopolu, �e Flota Czarnomorska to „cia�o i krew tego miasta”, bez której „�ycie Sewastopola by�obyniemo�liwe”127.

3.4. Konsekwencje stacjonowania Floty Czarnomorskiej dla Ukrainy

W�adze ukrai�skie godz� si� na stacjonowanie Floty Czarnomorskiej na Krymie w imi� dobrych relacji z Rosj� i korzyci gospodarczych zwi�zanych z obecnoci�FC na Ukrainie. Pozytywy te nie powinny jednak przes�ania szeregu negatywnych konsekwencji rozmieszczenia w tym kraju rosyjskich si� zbrojnych.

Obecno FC ogranicza niezale�no Ukrainy, stanowi�c dla Rosji dogodny instrument nacisku na ukrai�skiego s�siada. W razie pogorszenia si� relacji ukrai�-sko-rosyjskich czy zaostrzenia sytuacji na Krymie, mo�e ona stanowi bezporedniezagro�enie dla Ukrainy128. Zasadne wydaje si� pytanie, czy rozlokowanie rosyjskich

121 I. Topolski, op. cit., s. 163.122 M. Sunhurows’kyj, op. cit., s. 126.123 Problemy bezpeky czornomors’koho rehionu i Krymu w ocinkach ekspertiw, „Nacionalna bezpeka

i oborona ” 2011, nr 4–5 (122–123), s. 24.124 Werchowna Rada ratyfi kuwa�a uhodu pro prodow�ennia perebuwannia Czornomors’koho f�otu

w Krymu, „Rezonans”, Nacionalna biblioteka Ukrajiny imeni W.I. Wernads’koho – S�u�ba informacijno--analitycznoho zabezpeczennia orhaniw der�awnoji w�ady, Kyjiw, 27.04.2010, nr 31.

125 T. Kuzio, The FSB Returns to Ukraine, „Eurasia Daily Monitor” z 24 maja 2010 r., t. 7, nr 100, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews[tt_news]=36411 (25.07.2012).

126 Rosja zapowiada wzmocnienie Floty Czarnomorskiej, „Tydzie� na Wschodzie” z 30 czerwca 2010 r., t. 141, nr 23, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2010-06-30/rosja-zapow-iada-wzmocnienie-fl oty-czarnomorskiej (25.07.2012); T. Kuzio, Russia Plans to Strengthen the Black Sea Fleet, „Eurasia Daily Monitor” z 7 grudnia 2010 r., t. 7, nr 218, http://www.jamestown.org/programs/edm/single/?tx_ttnews[tt_news]=37255&tx_ttnews[backPid]=484&no_cache=1 (25.07.2012); V. Socor, RussianBlack Sea Fleet Strengthens Presence in Ukraine, „Eurasia Daily Monitor” z 15 stycznia 2011 r., t. 8, nr 15, http://www.jamestown.org/programs/edm/single/?tx_ttnews[tt_news]=37390&tx_ttnews[backPid]=27&cHash=0778129e45 (25.07.2012).

127 Czornomorskij f�ot – eto p�ot’ i krow’ Sewastopola, zajawi� Naryszkin, 31.07.2011, http://ria.ru/defense_safety/20110731/409830771.html (25.07.2012).

128 Por. N. I. Cicuaszwili, Etnopolityczna rol Czornomors’koho f�otu Rosijs’koji Federaciji w Ukrajini,„Der�awa i prawo” 2009, nr 46, s. 677.


wojsk na terytorium Ukrainy nie stoi w sprzecznoci ze statusem pozablokowym tego pa�stwa, przyj�tym na drodze ustawowej w lipcu 2010 r.129 Pozablokowo oznacza nieuczestniczenie w wielostronnych sojuszach (blokach) wojskowych. Ukraina nie jest zwi�zana sojuszem z Rosj�, nie jest te� cz�onkiem Organizacji Uk�adu o Bezpie-cze�stwie Zbiorowym, zrzeszaj�cym cz� pa�stw WNP. Formalnie wi�c, wspó�pracawojskowa z FR nie budzi zastrze�e�. W praktyce, z powodu skali obecnoci rosyjskiej armii na Ukrainie, w�tpliwoci wydaj� si� niebezpodstawne.

Stacjonowanie Floty Czarnomorskiej rodzi równie� bardziej wymierne problemy w sferze bezpiecze�stwa. Trzeba w tym kontekcie wymieni niedogodnoci tradycyj-nie wi��ce si� z obecnoci� obcych wojsk, takie jak np. �amanie prawa kraju przyj-muj�cego130. Wa�niejsze znaczenie ma pytanie, czy udzia� FC w konfl ikcie zbrojnym z pa�stwem trzecim nie doprowadzi do tego, �e Ukraina formalnie stanie si� stron�we wspomnianym konfl ikcie. W okrelonych warunkach, odpowied� na to pytanie jest twierdz�ca: prawnomi�dzynarodowa defi nicja agresji uznaje za ni� bowiem m.in. udost�pnianie przez pa�stwo swego terytorium innemu pa�stwu, w celu dokonania agresji przeciwko pa�stwu trzeciemu131. Do 2008 r. by� to scenariusz czysto hipote-tyczny, cho �o�nierze FC brali udzia� w operacjach w Czeczenii132. Sytuacja uleg�azmianie po wybuchu wojny rosyjsko-gruzi�skiej w sierpniu 2008 r. Z portu w Sewa-stopolu wyp�yn��o wówczas pi� okr�tów bojowych i kilka pomniejszych jednostek. Prowadzi�y one dzia�ania o charakterze pomocniczym – ich zadaniem by�o zabloko-wanie wód terytorialnych Gruzji i odci�cie dostaw techniki wojskowej drog� mor-sk�133. W. Juszczenko oskar�y� jednak wówczas Rosj�, �e wci�ga Ukrain� w konfl ikt z Gruzj�134.

Mo�na s�dzi, �e przedstawiciele Floty Czarnomorskiej utrzymuj� bliskie zwi�zki z rosyjsk� spo�ecznoci� na Krymie. Sytuacja ta ma istotne znaczenie dla Ukrainy ze wzgl�du na separatystyczne tendencje istniej�ce w przesz�oci w regionie i rosz-czenia terytorialne niektórych rosyjskich polityków wobec pó�wyspu. FC prowadzi aktywn� dzia�alno owiatow� i kulturaln�, maj�c� umocni zwi�zki Sewastopola i szerzej Pó�wyspu Krymskiego z Rosj�135. W okresie rz�dów Juszczenki FSB wspie-ra�a aktywne na Krymie ugrupowania przeciwne wspó�pracy Ukrainy ze Stanami

129 M.T. Dziuba, O.I. Storo�uk, A.I. Zaryc’ka, Pytannia Czornomors’koho F�otu u widnosynach Ukra-jiny i Rosiji, „Zbirnyk naukowych prac’ Wijs’koho instytutu Kyjiws’koho nacionalnoho uniwersytetu imeni Tarasa Szewczenka” 2010, nr 28, s. 149.

130 Por. M. Sunhurows’kyj, op. cit., s. 125.131 Resolutions Adopted By The General Assembly During Its Twenty-Ninth Session. 3314 (XXIX).

Defi nition of Agression, 14.12.1974, 2319th Plenary Meeting, http://daccess-ods.un.org/access.nsf/Get?Open&DS=A/RES/3314(XXIX)&Lang=E&Area=RESOLUTION (25.07.2012).

132 Krym na politycznij karti…, op. cit., s. 31–32.133 I. Topolski, op. cit., s. 167.134 Ukraine is Drawn into Military Confl icts without its Will – Yushchenko, 12.08.2008, http://www.

unian.net/eng/news/news-266772.html (25.07.2012).135 N.I. Cicuaszwili, op. cit., s. 675.


Zjednoczonymi i jej d��eniom do NATO136. Byli ofi cerowie rosyjskiej armii nie-rzadko po zako�czeniu s�u�by pozostaj� na Krymie i w��czaj� si� w lokalne �yciepolityczne poprzez prac� w administracji lub dzia�alno w organizacjach prorosyj-skich137. Warto tak�e zauwa�y, �e zdecydowane stanowisko Rosji w kwestii przysz�o-ci Floty Czarnomorskiej mo�e zosta odczytane jako wyraz dorozumianego poparcia dla separatystów krymskich, którzy nie mog� liczy na ofi cjalne wsparcie ze stronyrosyjskich w�adz138.

Zastrze�enia budz� wreszcie prawne aspekty porozumie� ukrai�sko-rosyjskichdotycz�cych stacjonowania FC. Umowy z 1997 r. i 2010 r. nie okrelaj� m.in. zasad wykorzystania jednostek rozmieszczonych na terytorium Ukrainy (co by�o wa�ne pod-czas wojny w Gruzji), warunków kontroli dzia�alnoci FC przez stron� ukrai�sk�,podstaw wypowiedzenia umowy czy terminarza wycofania wojsk rosyjskich w razie wygani�cia dwustronnych porozumie�139. W efekcie nie spe�niaj� one wielu wymo-gów, przewidzianych w ustawie o zasadach dopuszczenia i warunkach stacjonowa-nia si� zbrojnych innych pa�stw na terytorium Ukrainy140, przyj�tej nota bene jeszcze w czasach rz�dów Kuczmy.

* * *

Specyfi ka Krymu w relacjach ukrai�sko-rosyjskich wynika z trzech zasadniczych powodów. Pierwszy z nich to historia. Krym nigdy nie wchodzi� w sk�ad etnicznych ziem ukrai�skich. Od ko�ca XVIII wieku by� cz�ci� Rosji, a do USRR zosta� przy-��czony na mocy czysto politycznej decyzji z 1954 r. W okresie istnienia ZSRR for-malna przynale�no Krymu do Ukrainy nie rodzi�a problemów. Sytuacja uleg�a istot-nej zmianie po 1991 r. Drugim czynnikiem jest polityka Rosji. Federacja Rosyjska d��y do wykorzystania specyfi ki Krymu w celu silniejszego uzale�nienia od siebie Ukrainy i os�abienia jej pozycji na arenie mi�dzynarodowej. Jednoczenie podejmuje dzia�ania na rzecz umocnienia swoich wp�ywów na pó�wyspie. Nie bez znaczenia jest wreszcie polityka samej Ukrainy. W�adze ukrai�skie podj��y wzgl�dnie efektywne dzia�ania na rzecz rozwi�zania problemu krymskiego separatyzmu w pierwszej po�o-wie lat 90. XX wieku. D��y�y równie�, cho z mniejsz� skutecznoci�, do uregulo-wania kwestii granicy ukrai�sko-rosyjskiej. Na krytyczn� ocen� zas�uguje natomiast dwukrotne zawarcie wieloletnich porozumie�, zezwalaj�cych na stacjonowanie na Krymie Floty Czarnomorskiej.

136 T. Kuzio, SBU Challenges…, op. cit.137 M.T. Dziuba, O.I. Storo�uk, A.I. Zaryc’ka, op. cit., s. 150.138 A. Eberhardt, Problem…, op. cit., s. 50–51.139 H.M. Perepe�ycia, Prob�emy…, op. cit., s. 188.140 Zakon Ukrajiny pro poriadok dopusku ta umowy perebuwannia pidrozdiliw zbrojnych sy� inszych

der�aw na terytoriji Ukrajiny, 22.02.2000, nr 1479-III, http://zakon1.rada.gov.ua/laws/show/1479-14 (25.07.2012).


„Problem krymski” w relacjach dwustronnych ma przede wszystkim wymiar poli-tyczno-militarny (Flota Czarnomorska) i spo�eczny (mniejszo rosyjska). Nie bez znaczenia s� jednak inne aspekty – pami� historyczna Rosjan, interesy ekonomiczne obu stron, znacz�ce wp�ywy kulturowe Rosji na pó�wyspie, i szerzej – wielop�aszczy-znowy, asymetryczny charakter stosunków ukrai�sko-rosyjskich.

Niejednokrotnie porównywano sytuacj� na Krymie do innych „zamro�onych kon-fl iktów” na obszarze poradzieckim. Nawet jeli istniej� pewne paralele (zw�aszczaw przypadku Gruzji), nale�y wskaza równie� na istotne ró�nice: Rosja nigdy nie zdecydowa�a si� na podj�cie przeciwko Ukrainie dzia�a� jawnie sprzecznych z pra-wem mi�dzynarodowym – nie wspar�a ofi cjalnie krymskich separatystów, nie u�y�asi�y do rozwi�zania sporów wokó� Krymu. Wola�a dzia�a porednio, przy wykorzy-staniu „mi�kkiej si�y”. Taka polityka wynika�a zarówno z potencja�u pa�stwa ukrai�-skiego i obaw przed ewentualnymi nast�pstwami konfl iktu pomi�dzy Rosj� a Ukrain�,jak i z tego, �e Rosja dysponuje szeregiem pozamilitarnych instrumentów nacisku na ukrai�skiego s�siada.

Po wyborach prezydenckich na Ukrainie w 2010 r. i obj�ciu urz�du przez pre-zydenta Janukowycza znaczenie sporów wokó� Krymu zmala�o. Dwustronne relacje uleg�y poprawie, cho oba pa�stwa wci�� dziel� istotne ró�nice, dotycz�ce w szcze-gólnoci wspó�pracy energetycznej, relacji Ukrainy z UE czy jej ewentualnej akcesji do Unii Celnej. W razie pogorszenia dwustronnych stosunków czy zmiany w�adz na Ukrainie, „problem krymski” mo�e jednak ponownie zacz� odgrywa istotn� rol�w relacjach ukrai�sko-rosyjskich.

The Crimean Peninsula in Relations between the Russian Federation and Ukraine Summary

The Crimean Peninsula is one of potentially trouble spots in the territory of the former USSR. This results from three basic reasons. The fi rst one is history. Crimea has never been part of the ethnic Ukrainian lands. Since the end of the 18th century it was part of Russia and was annexed to the USSR due to strictly political decision of 1954. In the times of the USSR, the fact that Crimea formally belonged to Ukraine did not cause problems. The situation signifi -cantly changed after 1991. The second factor is Russia’s policy. The Russian Federation seeks to use Crimea’s specifi cs to have more infl uence over Ukraine and to weaken its position in the international arena. At the same time, it makes efforts to strengthen its infl uences on the pen-insula. Finally, Ukraine’s policy is important as well: it did not undertake consequent measures to settle the Crimean issue – both on domestic level and Ukrainian-Russian level.

Among the most important problems concerning the peninsula in the past twenty years one should mention territorial revendication of part of the Russian political class, stationing of the Russian Black Sea Fleet and separatist aspirations of the Russian local community. It was only in 1997 that Russia and Ukraine confi rmed the common border in a treaty; however before


that date and after , there were opinions formulated in Russia that Crimea as well as Sevastopol were included in Ukraine’s borders unlawfully; up to this day the delimitation and demarcation process of the maritime border between two countries has not been completed. Also in 1997 Russia and Ukraine reached an agreement on the division of the post-Soviet Black Sea Fleet. The Ukrainian authorities agreed on further stationing of the Russian part of the fl eet in Ukraine – initially by 2017, then at least by 2042. Its presence is a signifi cant challenge for Ukraine – both on political and military levels. Ethnically, the Crimean Peninsula is mostly Russian. In the 1990s its inhabitants, discretely supported by Russia, took actions to become at least partly independent from Ukraine. The problem was solved in the twilight of the decade, however Rus-sia still uses the presence of the Russian community in Crimea to strengthen its position in the region and infl uence Ukraine’s domestic and foreign policy.

After the presidential elections in Ukraine in 2010, and assuming the offi ce by Presi-dent Yanukovych, strength of the disputes about Crimea declined. Bilateral relations improved, although both states still differ, in particular as to energy cooperation, relations of Ukraine with the EU or its potential accession to the Customs Union. If bilateral relations deteriorate or the authorities in Ukraine change, „the Crimean problem” may again play an essential role in the Ukrainian-Russian relations.


Rozszerzenie Unii Europejskiej w 2004 r. znacznie zmieni�o jej wschodnie granice. Powi�kszona Unia przybli�y�a si� do przestrzeni poradzieckiej, która ju� tradycyjne postrzegana jest przez rosyjskie w�adze jako strefa �ywotnych interesów i bezpie-cze�stwa Rosji. W tym kontekcie na plan pierwszy wysuwa si� kwestia rosyjskiego postrzegania Europejskiej Polityki S�siedztwa (EPS). W literaturze naukowej dowyczerpuj�co rozwini�te zosta�y ró�norodne aspekty postrzegania Europejskiej Poli-tyki S�siedztwa przez pa�stwa, które s� obiektami tej polityki. Jednak�e postrzeganie jej przez Rosj� – jednego z najwa�niejszych aktorów w regionie – pozosta�o poza dys-kursem naukowym. Wi�kszo ekspertów najcz�ciej i najch�tniej podejmuje proble-matyk� Partnerstwa Wschodniego, cz�sto zapominaj�c o tym, �e jest ono cz�ci� EPS. Autorzy maj� na celu zbadanie kwestii postrzegania Europejskiej Polityki S�siedztwaprzez rosyjskich polityków oraz rodowisko ekspertów, poczynaj�c od dyskusji na temat samej idei EPS, a ko�cz�c na kszta�towaniu si� jej wymiaru wschodniego – programu Partnerstwa Wschodniego.

1. Rosyjskie dylematy

Merytoryczna dyskusja dotycz�ca charakteru i mo�liwych konsekwencji unijnej poli-tyki s�siedztwa w rosyjskim rodowisku eksperckim rozpocz��a si� po opublikowaniu w 2003 r. komunikatu Komisji Europejskiej „Szersza Europa”. Od pocz�tku przedmio-tem debaty by�y dwa g�ówne zagadnienia. Pierwszym z nich by�o rozwa�anie mo�li-woci uczestnictwa Rosji w proponowanej przez UE „Szerszej Europie”. Drugim za– kwestia zgodnoci europejskiego i rosyjskiego modelu integracji na obszarze by�egoZwi�zku Radzieckiego.

EPS wród rosyjskich ekspertów by�a postrzegana niejednoznacznie, ich oceny i deklaracje by�y cz�stokro niejasne i sprzeczne. Z jednej strony przestrzegano,

Igor Gretskiy, Eugeniusz Treschenkow

EUROPEJSKA POLITYKA SSIEDZTWA I ROSJA

134 Igor Gretskiy, Eugeniusz Treschenkow

i� przeciwdzia�anie realizacji unijnej polityki s�siedztwa wobec Ukrainy, Mo�da-wii i Bia�orusi by�oby kontrproduktywne. W zwi�zku z tym sugerowano nie tylko w��czanie si� w proponowane przez UE formy wspó�pracy, ale tak�e aktywne ofe-rowanie w�asnych inicjatyw. Z drugiej jednak strony konstatowano, �e „wschodni wymiar polityki UE niesie ze sob� ca�e spectrum zagro�e� dla rosyjskich intere-sów”, ze wzgl�du na rozbie�noci unijnej i rosyjskiej koncepcji rozwoju obszaru poradzieckiego. Na ogó�, rosyjscy eksperci twierdzili, �e synergia integracji europej-skiej i integracji pa�stw WNP jest mo�liwa pod warunkiem, �e Rosja zajmie pozycj�lidera wschodnich s�siadów UE, aktywnie integruj�c si� razem z nimi w EuropejskiObszar Gospodarczy.

Rosyjscy politycy z niepokojem odnieli si� do programu EPS, sceptycznie pod-chodz�c do idei ewentualnego udzia�u w niej Rosji w charakterze jednego z „s�sia-dów”. W praktyce, odrzucenie EPS nast�pi�o ju� w maju 2003 r. w trakcie szczytu UE–Rosja w Petersburgu, na którym zdecydowano rozwija „partnerstwo strate-giczne” w postaci czterech wspólnych przestrzeni. W deklaracji ko�cz�cej szczyt nie znalaz�a si� �adna wzmianka dotycz�ca EPS w jakiejkolwiek formie1. Chocia� jeszcze w listopadzie 2003 r. w Przedstawicielstwie KE w Moskwie twierdzono, �e „Szersza Europa” ma na celu dalsze wzmocnienie „strategicznego partnerstwa” mi�dzy Rosj�i UE, odmowa udzia�u rosyjskich w�adz w EPS by�a nieunikniona. Rosja pretendo-wa�a do wspó�miernego wobec jej statusu mi�dzynarodowego poziomu relacji z Uni�,tymczasem EPS rezerwowa�a Rosji miejsce w jednym szeregu z innymi s�siadami UE, takimi jak Maroko czy Mo�dawia.

Fi�ski badacz Hiski Haukkala t�umaczy� niech� Moskwy do udzia�u w EPS nie tylko ró�nic� w statusie Rosji i pa�stw-stron EPS na arenie mi�dzynarodowej2. UE buduje bowiem dialog z s�siadami z pozycji „hegemonii normatywnej”, która zak�adazbli�anie prawodawstwa krajowego do acquis communautaire, a krajowych systemów wartoci do systemu europejskiego. Istota tego procesu polega na zmianie krajowych norm prawnych pa�stwa-uczestnika EPS, przy niemo�noci wp�ywania na zmian�acquis. W�adze w Moskwie sprzeciwia�y si� temu i stale podkrela�y, �e zamierzaj�prowadzi dialog z UE na zasadach równoci, które pozwol� wszystkim zaintere-sowanym stronom na uczestniczenie w wypracowywaniu norm i zasad wspó�pracy. W tym miejscu warto podkreli, �e zasada równoci w relacjach mi�dzy Rosj� i UE zosta�a pó�niej tak�e uj�ta w Koncepcji polityki zagranicznej Rosji z 2008 r. Wyra�niedemonstruje to opini� Moskwy co do asymetrycznoci istniej�cych form wspó�pracyz Bruksel� oraz ch� prze�amania tej dysproporcji.

1 Joint Statement: EU-Russia Summit. Saint-Petersburg, 31 May 2003. 300th Anniversary of St.--Petersburg – Celebrating Three Centuries of Common European History and Culture, Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation, http://www.mid.ru/Bl.nsf/arh/D9DCA3ABA4A59E9B43256D39002A163D?OpenDocument (13.12.2012).

2 H. Haukkala, Russian Reactions to the European Neighborhood Policy, „Problems of Post-Commu-nism” 2008, t. 55, nr 5, s. 40–48.

135Europejska Polityka Sąsiedztwa i Rosja

Postrzeganie EPS przez rosyjskich ekspertów zmieni�o si� po rozszerzeniu UE w 2004 r. i pó�niejszym opublikowaniu dokumentu Komisji Europejskiej zatytu�o-wanego „Europejska Polityka S�siedztwa. Dokument strategiczny”. W raporcie tym zosta�y wymienione konkretne kierunki, formy i mechanizmy pog��bienia wspó�pracyUE ze wschodnimi i po�udniowymi s�siadami. Ponadto do sk�adu s�siadów do��czonotrzy kolejne pa�stwa poradzieckie – Gruzj�, Armeni� i Azerbejd�an3. W zwi�zkuz tymi zmianami rosyjscy specjalici wyra�ali obawy o os�abienie strategicznej pozy-cji Rosji na obszarze by�ego ZSRR, jak równie� akcentowali potrzeb� aktywnego kszta�towania nowej, rosyjskiej strategii w regionie4.

Jednak�e, rosyjscy politycy i urz�dnicy oceniali now� unijn� inicjatyw� ostro�nei mniej emocjonalnie. Po cz�ci wynika�o to z faktu, i� w przededniu rozszerzenia UE w 2004 r. rosyjski rz�d by� zainteresowany przede wszystkim trzema zagadnieniami: przysz�� zmian� systemu stosunków ekonomiczno-handlowych Rosji z pa�stwamiprzyst�puj�cymi do UE, ochron� praw rosyjskoj�zycznej mniejszoci w pa�stwachba�tyckich oraz kwesti� tranzytu do i z Obwodu Kaliningradzkiego. Warte podkrele-nia jest równie� to, �e owiadczenia rosyjskiej Dumy, odnosz�ce si� do zbli�aj�cegosi� rozszerzenia UE, nie zawiera�y obaw dotycz�cych mo�liwych zagro�e� dla inte-resów Rosji na obszarze poradzieckim5.

Ponadto, czynnikiem warunkuj�cym brak otwarcie negatywnej reakcji na EPS ze strony rosyjskiej by�y tak�e wady samego programu EPS, które wywo�ywa�y znaczne niezadowolenie ca�ego szeregu pa�stw – nowych s�siadów UE.

Przede wszystkim polityka s�siedztwa mia�a w stosunku do nich charakter jedno-stronny. Wynik�o to z opierania EPS na zasadach i dowiadczeniach polityki rozsze-rzenia (plany dzia�ania, metody monitorowania rezultatów, zasady warunkowania itp.).

Sukces polityki rozszerzenia UE zosta� niejako zagwarantowany dzi�ki odpowied-niej motywacji krajów kandyduj�cych. Zach�t� do przeprowadzenia szeroko zakrojo-nych i bolesnych reform w sferze polityki i gospodarki przez implementacj� acquiscommunautaire by�o bowiem cz�onkostwo we Wspólnocie. EPS, stawiaj�c porówny-walne wymogi, nie dawa�a �adnych gwarancji ani perspektyw cz�onkostwa w UE, co znacznie zmniejsza�o motywacj� krajów-s�siadów, a co za tym idzie podawa�o w w�t-pliwo skuteczno polityki s�siedztwa. W Komisji Europejskiej doskonale zdawano

3 Communication from the European Commission, „European Neighbourhood Policy. Strategy Paper”, COM(2004) 373 fi nal.

4 �.�. �"�"��"| (red.), �� # ��: ��~��<�$��]�� ;��. 2004 ��{, "��;-�� #��;��$�� {�� <�;�� #�� "�� {�;�� <� #�_{��;�{�!#{�$�#, �"#�|� 2005, s. 136.

5 "̀#��#�|�� ¡. *��$�� 24 ��;� 2003 �. � 3576-III �� „� ��$��{�;�� #! ��{�;�$`�� "��;�� {�;�� ‘� ;��~�;�� @�;�<��"�+��’”; "̀#��#�|�� ¡. *��$�� 29 �<;�$� 2004 �. � 488-IV �� „� ��$�-�� {�;�� #! ��{�;�$`�� "��;�� {�;�� ‘� �� ;��~�;��#@�;�<�� "�+��’”.


sobie spraw�, �e perspektywa cz�onkostwa w UE jest najbardziej skutecznym narz�-dziem oddzia�ywania6, jednak�e zaoferowanie przyst�pienia do UE pa�stwom EPS by�o z przyczyn obiektywnych niemo�liwe.

EPS przewidywa�a tak�e reformy polityczne, które cz�sto wi�� si� z okrelonymryzykiem. Liberalizacja �ycia politycznego zak�ada istnienie rzeczywistej konkurencji, co zwi�ksza prawdopodobie�stwo zmiany re�imu politycznego7. Polityka rozszerzenia kompensowa�a krajom kandyduj�cym te koszty cz�onkostwem w UE, zak�adaj�cychznacz�c� pomoc fi nansow� i wsparcie polityczne ze strony Brukseli. EPS przeciwnie, nie oferowa�a analogicznych w swojej skutecznoci zach�t i rekompensat za pono-szone ryzyko polityczne.

Nie bez znaczenia pozostaje równie� fakt, �e na pocz�tku 2004 r. w Rosji nadal raczej sceptycznie oceniano mo�liwoci polityki zagranicznej UE jako wspólnoty, jednocz�cej wiele pa�stw o zró�nicowanych interesach i priorytetach na arenie mi�-dzynarodowej.

2. Syndrom „pomara�czowej rewolucji”

Opisane powy�ej uwarunkowania doprowadzi�y do przewidywalnego os�abienia zainte-resowania unijnym projektem ze strony niektórych pa�stw poradzieckich. Potwierdza to zw�aszcza przyk�ad Ukrainy. Od 2003 r. tamtejsze Ministerstwo Spraw Zagranicznych wielokrotnie owiadcza�o, i� EPS rozmija si� z priorytetami ukrai�skiej polityki zagra-nicznej, wród których wa�ne miejsce zajmuje akcesja do UE8. Rzeczywicie, EPS zosta�astworzona z myl� o krajach, które s� najbli�szymi geografi cznie s�siadami Wspólnoty, ale które w perspektywie rednioterminowej nie b�d� mog�y zosta jej cz�onkami.

Nie odpowiada�o to oczekiwaniom Kijowa. Jednak�e zabiegi Ukrainy w instytu-cjach unijnych poza EPS, maj�ce na celu otrzymanie perspektywy cz�onkostwa by�ynieskuteczne. Najwidoczniej sk�oni�o to Kijów do podpisania porozumie� o Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej (dalej – WPG) z Rosj�, Kazachstanem i Bia�orusi� we wrze-niu 2003 r. Ju� wówczas przedstawiciele Unii Europejskiej dawali w�adzom ukrai�-skim do zrozumienia, �e udzia� Kijowa w projektach integracyjnych w WNP mo�e

6 Ch. Patten, Cousins and Strangers. America, Britain, and Europe in a New Century, Toronto 2006, s. 158.

7 F. Schimmelfennig, H. Scholtz, EU Democracy Promotion in the European Neighborhood, „Euro-pean Union Politics” 2008, t. 9, nr 2, s. 187–215; F. Schimmelfennig, EU Political Accession Conditionality After the 2004 Enlargement: Consistency and Effectiveness, „Journal of European Public Policy” 2008, t. 15, nr 6, s. 918–937.

8 Zob. np.: ��##��; ;�]�� |i�i��;�� ;{��^ �<;�� ;�� |. ��i��`�� <;��{� ��;�� ;�<��`�� #i�i� {� ��{� �" �� ;�<�;$�#�� «��;~� ��;�<� – ��i{��:�� #i; ��~�^ �i{�� ^i{��#� �� <i�{��!#� ��i{�#�», 13 �� 2003, �¢�¢#��#�|"��"��"�� #��| £��¤��, http://www.mfa.gov.ua/mfa/ua/publication/content/3676.htm (02.08.2012).


by sprzeczny z ide� europejskiej integracji Ukrainy. Na kilka dni przed podpisaniem umowy o WPG europejski komisarz ds. rozszerzenia Günter Verheugen, podczas wizyty w Kijowie, ostrzeg� prezydenta Leonida Kuczm�, �e w przypadku stworzenia unii cel-nej w ramach WPG proces europejskiej integracji Ukrainy mo�e zosta spowolniony lub wr�cz zako�czony9. Sta�o si� zatem oczywiste, �e kraje poradzieckie, które d��do jednoczesnego pog��bienia wspó�pracy zarówno z Rosj�, jak i UE, staj� si� niejako zak�adnikami dynamiki i jakoci „partnerstwa strategicznego” Brukseli i Moskwy.

Tymczasem w Rosji proces formowania Europejskiej Polityki S�siedztwa w dal-szym ci�gu nie wywo�ywa� negatywnych reakcji wród polityków i urz�dników. By�aona traktowana przez Moskw� jako naturalna potrzeba UE w kszta�towaniu relacji z nowymi s�siadami. Nawet po up�ywie pewnego czasu eksperci rosyjskiego MSZ oceniali EPS jako racjonalne narz�dzie Wspólnoty dla wspierania stabilnoci spo-�ecznej i gospodarczej w krajach s�siednich, w celu ochrony przed eksportem wspó�-czesnych zagro�e�, takich jak nielegalna imigracja czy zorganizowana przest�p-czo10. Niemniej jednak Moskwa odrzuci�a ide� swojego udzia�u w tym projekcie, chc�c budowa relacje z UE na szczególnych zasadach. Jednoczenie rosyjscy dyplo-maci starali si� nakreli stref� wy��cznych rosyjskich interesów, przede wszystkim w odniesieniu do pa�stw by�ego ZSRR. Wed�ug Kremla, obszar WNP nie powinien si� sta „aren� wspó�zawodnictwa si�, d��cych do realizacji rozbie�nych celów, gdy�w gr� wchodzi zapewnienie bezpiecze�stwa narodowego Rosji, obrona jej politycz-nych i gospodarczych interesów”11.

Stosunek Rosji wobec europejskiej polityki s�siedztwa, jak i wobec unijnej aktywnoci na obszarze poradzieckim, zacz�� si� zmienia na skutek wydarze� tzw. pomara�czowej rewolucji w 2004 r., która zmieni�a równowag� si� w regionie i mia�akluczowe znaczenie nie tylko dla spo�ecze�stwa ukrai�skiego. Przede wszystkim, „pomara�czowa rewolucja” doprowadzi�a do znacz�cej korekty polityki zagranicz-nej nie tylko Ukrainy, ale tak�e innych pa�stw poradzieckich. Zademonstrowa�a ona s�abo i ograniczon� atrakcyjno rosyjskiego modelu integracji, a w praktyce sfor-malizowa�a odrzucenie przez szereg krajów by�ego ZSRR strategii balansowania mi�-dzy Rosj� i UE na rzecz cilejszej politycznej i gospodarczej integracji ze struktu-rami euroatlantyckimi. Ponadto, doprowadzi�a ona do zmiany postrzegania przestrzeni poradzieckiej zarówno przez Rosj�, jak i Uni�, sk�aniaj�c je do przeformu�owania ich polityki wobec pa�stw regionu. Ze strony rosyjskiej zmiana ta przewidywa�a przejciena rynkowe zasady kszta�towania cen na eksportowane przez Rosj� surowce energe-tyczne. Posuni�cie to w jeszcze wi�kszym stopniu wzmocni�o „dryfowanie” szeregu

9 Zob. �. ��"|��"|, ��#��; @" <��$ ��;�� <�;�{ �!��;�#, „�"��#��” z 13 wrze-nia 2003 r., s. 5.

10 �.�. ��|��", @�;�<�� *�$�� "��{��, „��"�� '” 2006, nr 12, s. 67–77.

11 &.�.~��"|, ��–@". "�;�� <�;��;��, „��"�� '” 2004, nr 9, s. 23–34.


pa�stw regionu w stron� UE12. Wydarzenia „pomara�czowej rewolucji” tak�e przenio-s�y Rosj� w sytuacj� otwartej konkurencji ze Wspólnot� na obszarze b. ZSRR13. Przytym strona rosyjska szczególnie podkrela�a destabilizuj�c� rol� UE. Dla przyk�adu,w owiadczeniu Dumy, przyj�tym w trakcie „pomara�czowej rewolucji”, podkrelanojednostronne podejcie „licznych przedstawicieli Unii Europejskiej” wobec sytuacji na Ukrainie14. Ogólnie rzecz bior�c, „pomara�czowa rewolucja” zmusi�a rosyjskie w�adze nie tylko do zmiany taktyki w relacjach z Ukrain�15 i innymi pa�stwami europejskiej cz�ci WNP16, lecz tak�e do zaj�cia bardziej ostro�nego stanowiska w stosunku do wszelkich unijnych inicjatyw w regionie.

Po „pomara�czowej rewolucji” oceny rosyjskich specjalistów dotycz�ce EPS nabra�y zdecydowanie bardziej krytycznego wyd�wi�ku. Podkrelaj�c, �e integracja europejska i integracja w ramach WNP nie mog� i w parze17, rosyjscy analitycy dostrzegali, �e w tej sytuacji Rosja nie proponuje niczego, co mog�oby konkurowa z UE.

Tym sposobem, w ówczesnej sytuacji mo�na odnale� powa�ne sprzecznoci.Z jednej strony, w Moskwie zdawano sobie spraw�, �e rozszerzenie Unii Europejskiej prowadzi do naturalnej zmiany listy pa�stw, le��cych na jej granicach, które stan� si�dla niej obiektem bardziej uwa�nej analizy. W ich gronie znalaz�y si� zatem równie�by�e republiki radzieckie. Z drugiej jednak strony, Rosja dystansowa�a si� od udzia�uw EPS i wyklucza�a mo�liwo konkurencji na obszarze poradzieckim. Porednio jest to przyznaniem przez Moskw� s�abej konkurencyjnoci jej projektów politycznych na tym terenie (WNP, WPG, Zwi�zek Bia�orusi i Rosji itd.).

3. Kszta�towanie wschodniego wymiaru EPS a Rosja

Rosja od samego pocz�tku zdystansowa�a si� od udzia�u w dyskusjach na temat EPS. Taka pozycja ca�kowicie odpowiada�a sytuacji. Ci�g�y wzrost cen na surowce ener-getyczne stworzy� fi nansowe podstawy dla powrotu Rosji do grona mocarstw i doda�

12 �"##�� – �|�"#"¥� – }�� }^`: ¦�"�"��#�� "��#�� "��"{�� "#��-#�|� "�§��" #"#��#�|�. ��$�{, �"#�|� 2007.

13 M. Ra, Rosja jako konkurent Zachodu w regionie czarnomorskim, „Rocznik Instytutu Europy �rodkowo-Wschodniej” Lublin 2009, t. 7, cz. 1, s. 39.

14 ��$�� {�;�� #! ��{�;�$`�� "��;�� 3 {��;� 2004 �. „� <�<!�-��^ {��;�� #�~��$`�� ;�� ;��”, „}"�� "�"��-��'#�|� �¡” z 13 grudnia 2004 r., s. 4997.

15 �.&. `��, ��~��<�$��]�� =��;! <;��{��^ �!��;�� 2004 ��{� � ��;��,}a�� e�ep�yp� 2010, s. 190–191.

16 A. Curanovi, S. Karda, R. Alf, Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej w okresie prezydentury W�adimira Putina, „�urawia Papers” 2008, zeszyt 12, s. 65–66.

17 �.�. �"�"��"| (red.), �� # ��: ��~��<�$��]�� ;��. 2006 ��{,"��;�� #��;��$�� {�� <�;�� #�� "�� {�;�� <� #�_{��;�{-�!# {�$�#, �"#�|� 2007, s. 74–75.


rosyjskim w�adzom pewnoci siebie na arenie mi�dzynarodowej. Bior�c to pod uwag�,odmowa Rosji wzi�cia udzia�u w EPS, gdzie Moskwie na równi z innymi s�siadamiUE zarezerwowano rol� przedmiotu polityki, by�a nieunikniona. Jednak�e, status Rosji jako postronnego obserwatora EPS zaw��a� jej mo�liwoci wp�ywu na kszta�t przy-sz�ego wymiaru wschodniego. Dlatego te� jego kierunek i charakter zale�a� od tego, w jaki sposób polityka Rosji by�a postrzegana przez cz�onków UE i ich wschod-nich s�siadów. W�anie to postrzeganie odegra�o zasadnicz� rol� w kszta�towaniuwschodniego wymiaru Europejskiej Polityki S�siedztwa, którym sta�o si� Partner-stwo Wschodnie.

Oprócz „pomara�czowej rewolucji” na formowanie przysz�ego wschodniego wymiaru europejskiej polityki s�siedztwa wp�yn�� rosyjsko-gruzi�ski konfl ikt w sierp-niu 2008 r. oraz regularne kryzysy energetyczne mi�dzy Rosj� i jej s�siadami – Ukra-in� i Bia�orusi�. Wydarzenia te przyczyni�y si� do stopniowego ujednolicania pogl�-dów w pa�stwach cz�onkowskich UE dotycz�cych charakteru oddzia�ywania czynnika rosyjskiego w regionie wspólnego s�siedztwa.

Francja np., niemaj�ca wczeniej wyra�nej linii politycznej w ocenie procesów zachodz�cych w przestrzeni poradzieckiej, po wydarzeniach na Kaukazie w sierpniu 2008 r. zosta�a jednym z g�ównych or�downików w��czenia Bia�orusi do przysz�egoprogramu Partnerstwa Wschodniego18. Przedtem g�ównym obiektem zainteresowania Francji by� region Morza �ródziemnego. To prezydent Francji wyst�pi� z inicjatyw�wzmocnienia tego kierunku polityki zagranicznej UE poprzez stworzenie Unii �ród-ziemnomorskiej. Idea Nicolasa Sarkozy’ego wywo�a�a krytyk� ze strony Niemiec. W tych warunkach Warszawa i Berlin spróbowa�y znale� wspóln� p�aszczyzn� poro-zumienia w kwestii kszta�towania wschodniego wymiaru EPS. Jednak w Niemczech obawiano si� wyst�powa z inicjatyw� tworzenia w ramach polityki s�siedztwa takiego wymiaru regionalnego, który pomija�by Rosj�. Wówczas rol� „lokomotywy” wschod-niego wymiaru EPS przyj��a Polska, której uda�o si� w��czy do opracowywania kon-cepcji Partnerstwa Wschodniego szwedzkiego ministra spraw zagranicznych Carla Bildta. G�ównym za�o�eniem polsko-szwedzkiego projektu by�o pog��bienie stosun-ków UE z jej wschodnimi s�siadami (zw�aszcza z Ukrain�) w nowym kszta�cie, który opieraj�c si� na zasadach EPS, by�by jednak niezale�nym mechanizmem wspó�pracy19.

Zasadniczym i najwa�niejszym jest fakt, �e pocz�tek rozmów na temat utworzenia Partnerstwa Wschodniego zbieg� si� z okresem napi�cia w stosunkach mi�dzy Rosj�i poszczególnymi pa�stwami Unii. W latach 2006–2008 kolejno, najpierw Polska, a nast�pnie Litwa wetowa�y rozpocz�cie negocjacji w sprawie nowego porozumienia mi�dzy Rosj� i UE. Wp�yn��o to na rosyjski stosunek wobec Partnerstwa Wschod-

18 Zob. �.¨. ��§��"|, ��$+�� <�$�� {�� @�;�<�� "�+�� ~�� $�-;��, |�${��! � ��;��! (2003–2010 ��.), �|�"�� ##��, }a�� e�ep�yp� 2011.

19 Polish-Swedish Proposal, „Eastern Partnership” 23.05.2008, Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Poland, http://www.msz.gov.pl/Polish-Swedish,Proposal,19911.html (23.08.2012).


niego jako inicjatywy wy��cznie polskiej. Zdaniem rosyjskiego ministra spraw zagra-nicznych Siergieja �awrowa, „niektórzy nie maj� nic przeciwko temu, by kraje zapro-szone do udzia�u w Partnerstwie Wschodnim postawi przed wyborem – albo jesteciez Rosj�, albo z Uni� Europejsk�”20. Rosja bolenie postrzega�a konkurencj� w WNP.Znalaz�o to nawet odzwierciedlenie w nowej redakcji Koncepcji polityki zagranicz-nej. Mimo �e koncepcja zawiera�a stwierdzenie, �e Rosja jest zainteresowana wzmoc-nieniem Unii Europejskiej, w dokumencie tym zapisano równie�, �e „pozycja Rosji wobec struktur subregionalnych na obszarze WNP bez udzia�u Rosji b�dzie okrelanana podstawie ich realnego wk�adu w zapewnianie dobros�siedzkich stosunków i sta-bilnoci oraz ich gotowoci do rzeczywistego uwzgl�dniania pe�noprawnych interesów Rosji i poszanowania istniej�cych ju� mechanizmów wspó�pracy”21.

4. Wojna w Osetii Po�udniowej

Wp�yw czynnika rosyjskiego na kszta�towanie wschodniego wymiaru europejskiej polityki s�siedztwa jest oczywisty w zwi�zku z wydarzeniami na Kaukazie w sierp-niu 2008 r. Aktywizacji polityki UE w tym regionie sprzyja�a i ocena wewn�trzpoli-tycznego rozwoju Rosji, i charakter jego wp�ywu na kraje s�siednie22. Niemniej jed-nak, konfl ikt rosyjsko-gruzi�ski by� kluczowy dla promowania inicjatywy Partnerstwa Wschodniego. Przyspieszy� wyzbycie si� w�tpliwoci wród wi�kszoci pa�stw cz�on-kowskich UE na temat potrzeby organizowania i wzmocnienia polityki Unii w prze-strzeni poradzieckiej. Konfl ikt znacznie wzmocni� pozycj� tych si� we Wspólnocie, które opowiada�y si� za utworzeniem Partnerstwa Wschodniego jako struktury, która przeciwdzia�a�aby „negatywnym tendencjom” p�yn�cym z Rosji.

Ostatecznie szefowie rz�dów pa�stw cz�onkowskich UE pot�pili „nieproporcjo-naln� reakcj� Rosji” i uznanie przez ni� Abchazji i Osetii Po�udniowej. Wed�ug Rady Europejskiej, konfl ikt mia� bezporedni wp�yw na ca�y region, a potrzeba wspierania wspó�pracy regionalnej wród wschodnich s�siadów UE w zmienionych warunkach sta�a si� oczywista. Komisji Europejskiej zlecono opracowanie konkretnych propozycji dotycz�cych Partnerstwa Wschodniego do grudnia 2008 r.23 Nieco pó�niej w rozsze-

20 "��;�##� �!��<$�� <;��! "|> |��;� ��;��!^ {�$ ��".�. ��;�� #�� <;��-��=�;�� <� ��# <�;��;�� |��;�# ��;��!^{�$ *�$`~� �. "��;��# � <�� {�� #�� <� ��<;��# ��;�� ;��-<�$`-�� ;�{��]��, �"#�|�, 06.05.2009, ��#��#�|" ��"#�� ¡, http://www.mid.ru/Brp_4.nsf/arh/BB730A61DF963D64C32575AE0056BEC2?OpenDocument (29.09.2012).

21 ��<�� ~�� <�$�� {�;��. ��;_{�� *;��{��# ��{�;�� .�.|�{��{��!# 12 �+$� 2008 �.

22 K.K. Khudoley, A.V. Izotov, Russia and the European Union: Partnership and Confl ict Undefi ned,„The European Neighbourhood After August 2008”, Dordrecht 2011, s. 205.

23 Extraordinary European Council, Brussels, 01.09.2008. Presidency Conclusions, Brussels, 06.10. 2008, 12594/2/08. Rev 2, Concl 3.


rzanie wspó�pracy pomi�dzy regionami przysz�ych wschodnich partnerów i regionami pa�stw cz�onkowskich UE zosta� zaanga�owany tak�e Komitet Regionów UE24.

W Unii Europejskiej równie� pojawi�y si� obawy odnonie do innych potencjalnie zapalnych regionów by�ego ZSRR. Na przyk�ad dyskutowano o sytuacji Krymu na Ukrainie, zw�aszcza w kontekcie oskar�ania przez Kreml w�adz w Kijowie o dostar-czanie Gruzji broni25. To w�anie po kaukaskich wydarzeniach sierpnia 2008 r., Rada UE rozpocz��a konsultacje z Ukrain� w sprawie liberalizacji polityki wizowej i zin-tensyfi kowa�a rozmowy na temat uk�adu stowarzyszeniowego26.

Podobnie sytuacja rozwin��a si� w przypadku Bia�orusi. Po konfl ikcie na Kau-kazie dla najwy�szych rang� urz�dników bia�oruskich zosta�y zawieszone sankcje wizowe, jak równie� postanowiono zaprosi ministra spraw zagranicznych Bia�orusiSiergieja Martynowa na spotkanie z Trojk� UE (w pa�dzierniku 2008 r.). Co wi�cej,Bruksela uzale�ni�a przysz�y udzia� Bia�orusi w Partnerstwie Wschodnim od perspek-tywy uznania przez Mi�sk niepodleg�oci Abchazji i Osetii Po�udniowej27.

Tymczasem w grudniu 2008 r. Komisja Europejska przedstawi�a Radzie UE i Parla-mentowi Europejskiemu raport zatytu�owany „Partnerstwo Wschodnie”. Dokument ten zawiera� konkretne propozycje co do form i instytucji wielostronnej wspó�pracy mi�dzy wschodnimi partnerami i UE28. Kluczow� tez� tego dokumentu by�a potrzeba bardziej aktywnego zaanga�owania Wspólnoty w sprawy wspólnego z Rosj� s�siedztwa, a przede wszystkim potrzeba wspólnego wysi�ku na rzecz wspierania i rozwoju instytucji demo-kratycznych w krajach regionu. Jednoczenie zwracano uwag�, �e Partnerstwo Wschod-nie b�dzie rozwijane równolegle z rosyjsko-unijnym partnerstwem strategicznym.

5. Partnerstwo Wschodnie oczami Rosji

Warto zauwa�y, �e pojawienie si� Partnerstwa Wschodniego spowodowa�o bardziej o�ywione debaty wród rosyjskiej elity politycznej i rodowisku ekspertów ni� sama EPS. Przy czym cech� charakterystyczn� rosyjskiej percepcji Partnerstwa Wschod-niego by� brak zrozumienia, �e jest to jeden z regionalnych wymiarów EPS.

24 Opinion of the Committee of the Regions on the Role of Local and Regional Authorities Within the Eastern Partnership (2009/C 200/07), „Offi cial Journal” z 25 sierpnia 2009 r., s. 200/31-36.

25 ��;�� ;�� ` <�� ;�_�� ;��+, 03.10.2008, �� "#��, http://www.rosbalt.ru/ukraina/2008/10/03/529681.html (08.11.2012).

26 �;�� <�$`�� <;� <;��;�� <�;��;�^ ��{� ��{� <;� ��+ #�_ ��;��+ ��", �¢�¢#��#�|" ��"��"�� #��| £��¤��, http://www.mfa.gov.ua/mfa/ua/publication/content/37713.htm (08.11.2012).

27 A. Lobjakas, EU Foreign Ministers Discuss Eastern Partnership, 23.02.2009, Radio Free Europe – Radio Liberty, http://www.rferl.org/Content/EU_Foreign_Ministers_Discuss_Eastern_Partnership/1497826.html (08.11.2012).

28 Communication from the Commission to the European Parliament and the Council ‘Eastern Part-nership’, Brussels, 3.12.2008, COM(2008) 823 fi nal.


Intensyfi kacja prac nad now� inicjatyw� UE nie pozosta�a niezauwa�ona przez rosyjskie MSZ, które reagowa�o na ka�dy krok Unii w tym kierunku. W marcu 2009 r. podczas forum w Brukseli, rosyjski minister spraw zagranicznych Siergiej �awrowwyrazi� zaniepokojenie rozpocz�ciem formowania wschodniego wymiaru europejskiej polityki s�siedztwa pytaj�c, czy aby Partnerstwo Wschodnie nie ma na celu zawrócenia krajów by�ego Zwi�zku Radzieckiego z kursu, który powinny one wybra swobodnie29.

Europejscy odpowiednicy rosyjskiego ministra próbowali przekona go, �e „UE nie ma �adnych zamiarów, które mog�yby by interpretowane jako skierowane prze-ciwko Rosji”30. Mimo to, ocena Partnerstwa Wschodniego przez �awrowa pozosta�asceptyczna. Kolejn� prób� znalezienia porozumienia z Moskw� podj�� polski mini-ster spraw zagranicznych Rados�aw Sikorski, który odwiedzi� Rosj� 6 maja 2009 r. w przeddzie� szczytu Partnerstwa Wschodniego. Sikorski ponownie zapewni�, �e Part-nerstwo Wschodnie nie jest skierowane przeciwko Rosji31. Jednak ta próba nie zdo�a�adoprowadzi do �adnych istotnych zmian w rosyjskiej percepcji tej inicjatywy.

Pierwszy szczyt Partnerstwa Wschodniego odby� si� w Pradze 7 maja 2009 r. G�ównym celem Partnerstwa Wschodniego og�oszono tworzenie warunków niezb�d-nych do rozwoju stowarzyszenia politycznego i integracji gospodarczej mi�dzy UE a zainteresowanymi krajami32. Najwa�niejsze kraje UE, takie jak Francja i Wielka Brytania wykaza�y niewielkie zainteresowanie praskim szczytem, co nieco uspokoi�ow�adze rosyjskie. Ministerstwo Spraw Zagranicznych zmieni�o ton swoich komenta-rzy na temat Partnerstwa Wschodniego, koncentruj�c si� na konkretnych zagadnie-niach: adekwatnoci jego fi nansowania, ró�nicach interesów krajów uczestnicz�cychitp.33 Jednak�e nie zmieni�o to ogólnego sceptycyzmu Rosji w odniesieniu do samej inicjatywy programu Partnerstwa, co zosta�o potwierdzone ju� na szczycie UE–Rosja w Chabarowsku w ko�cu maja 2009 r. Na atmosferze spotkania swoje pi�tno odcisn��

29 �!��<$�� ! �� <;��! |��;� ��;��!^ {�$ �� ".�. ��;�� „�;+��$`��# =�;�#� 2009”, ��¥##��', 21.03.2009, �"#�"��"� ��#��|��'#�|" �"##�� "�� "�� | &��, http://rus.rusmission.org/policy/252 (21.11.2012).

30 "��;�##� �!��<$�� <;��! "|> |��;� ��;��!^ {�$ ��-�� ".�. ��;�� ^�{� ��#�� <;��–��=�;�� .�. #��;� ��;��!^ {�$ ��^��.��;��;��#, ��#��$�# ��{�;��;� �@" <� ��~��# ��# �.|��;�$$� <� ��-��# <$��;�� {�� *�� <�;��;�� –@", �¥�#��, 28.04.2009, ��#��#�|" ��"#�� "##��, http://www.mid.ru/brp_4.nsf/0/DE59B152946D1FF0C32575A 6006875C5 (21.11.2012).

31 "��;�##� �!��<$�� <;��! "|> |��;� ��;��!^ {�$ ��".�.��;�� #�� <;��-��=�;�� <� ��# <�;��;�� |��;�# ��;��!^{�$ *�$`~� �. "��;��# � <�� {�� #�� <� ��<;��# ��;�� ;��-<�$`-�� ;�{��]��, �"#�|�, 06.05.2009, ��#��#�|" ��"#�� ¡. http://www.mid.ru/Brp_4.nsf/arh/BB730A61DF963D64C32575AE0056BEC2?OpenDocument (21.11.2012).

32 Joint Declaration of the Prague Eastern Partnership Summit, Prague, 07.05.2009, Brussels, 07.05.2009, 8435/09 (Presse 78).

33 }�. >��;�`+ *�� <;�{��$� �� <;� @�;�<��^ "��^�.�. ��_��, „^��|�#�� ” – ��'��, z 18 maja 2009 r.


konfl ikt na Kaukazie. W jego trakcie prezydent Dmitrij Miedwiediew wyrazi� zanie-pokojenie inicjatyw� ustanowienia Partnerstwa Wschodniego, i poda� w w�tpliwonieantyrosyjski charakter programu34. By� to jeden z nielicznych szczytów UE–Rosja, na którym nie podpisano �adnych formalnych porozumie� czy deklaracji.

Szczyt Partnerstwa Wschodniego w Pradze wzbudzi� za zainteresowanie rosyj-skiej Dumy. Charakterystyczna jest ocena deputowanego z partii „Sprawiedliwa Rosja” Siemiona Bagdasarowa, który nazwa� szczyt „cynicznym podzia�em dziedzic-twa Rosji na obszarze poradzieckim” i zwróci� si� do MSZ z prob� o przedstawie-nie stanowiska Rosji w tej sprawie35. Tymczasem szef Komisji Spraw Zagranicznych Dumy Konstantin Kosaczow przestrzega� wszystkie strony przed konkurowaniem na terenie by�ego ZSRR, gdy� jest to podatny grunt dla konfl iktów, powstaj�cych dzi�kisztucznemu przeciwstawianiu interesów i celów Rosji i Zachodu36.

Do dyskusji w��czy�a si� równie� Rada Federacji – izba wy�sza rosyjskiego par-lamentu. Jesieni� 2009 r. zorganizowano posiedzenie Rady Ekspertów Komisji Rady Federacji ds. WNP na temat Partnerstwa Wschodniego. G�ównym zagadnieniem, jakie omawiano by� wp�yw realizacji wschodniego wymiaru europejskiej polityki s�siedz-twa na interesy Rosji na obszarze WNP. Wród uczestników spotkania dominowa�oprzekonanie, �e Partnerstwo Wschodnie ma stanowi europejsk� „alternatyw� WNP”, której celem jest wyparcie Rosji z poradzieckiej przestrzeni geopolitycznej. Przy czym i politycy, i eksperci zgodnie stwierdzali, �e program Partnerstwa Wschodniego jest dobrze zaprojektowany i bierze pod uwag� nastroje znacznej cz�ci elity pa�stw pora-dzieckich, dla których WNP straci�a swoj� atrakcyjno, nie przekszta�caj�c si� w sku-teczn� struktur�.

Kwesti� szczególnie istotn� dla polityków i ekspertów by� fakt, �e Unii w nie-ca�y rok uda�o si� opracowa dokument strategiczny i uzgodni go ze wszystkimi zainteresowanymi stronami, a Rosja nawet po niemal dwudziestu latach nie zdo�a�atego dokona37. Jak przyznawali sami cz�onkowie Rady Federacji, w ramach WNP podpisano oko�o 1800 umów, które obejmuj� wszystkie dziedziny wspó�pracy, jed-nak ich postanowienia w praktyce nie s� realizowane38. WNP mia�a w�asny doku-ment strategiczny z podobnymi inicjatywami i obszarami wspó�pracy – Koncepcj�Rozwoju WNP do 2020 r. Jednak�e z szeciu „wschodnich partnerów” UE tylko dwa

34 *;��-��=�;�� <� ��# ��##�� –@�;��+�, 22.05.2009, �� "##��,http://www.kremlin.ru/transcripts/4172 (10.12.2012).

35 "��;�##� ��{�� 92 (1065), 08.05.2009, �� «}��"�� "̀#��#�-|��"� ��», http://transcript.duma.gov.ru (10.12.2012).

36 �. �"#��|, ��$�� ;��{�;�?, „�"##��#�� ” z 9 lipca 2009 r.37 "��;�##� ��{�� #�� "�� {�;�� <� {�$�# "�{;�_�� #!^

��{�;��, 19.11.2009, „��]�� <�;��;��”: <;��$�#! ;��$�� #�_�!� <��$�{��-�� – "��;�� {��#�� #��;��$��, �"#�|� 2010, s. 4–5.

38 «��]�� <�;��;��»: <;��$�#! ;��$�� #�_�!� <��$�{��. |��;��$!��{�� <�;�� #�� "�� {�;�� <� {�$�# "��, 19.11.2009, ��}"|�� ¡�� 2010, s. 4–5.


kraje – Bia�oru i Armenia – podpisa�y j� bez zastrze�e�. Gruzja w ogóle dokumentu nie podpisa�a, Azerbejd�an podpisa� go ze zdaniem odr�bnym, Mo�dawia i Ukraina zrobi�y to z w�asnymi zastrze�eniami39. Oczywicie przeszkód na drodze realizacji rosyjskich projektów integracyjnych szuka nale�y nie w oddzielnych dokumentach i nie w unijnych inicjatywach.

Warto zauwa�y, �e oceniaj�c Partnerstwo Wschodnie urz�dnicy, politycy oraz wi�kszo ekspertów by�a zgodna, �e program ten realizuje d��enie UE do „odgro-dzenia si� od Rosji kordonem sanitarnym”40. Przy czym termin „kordon” wiado-mie by� przenoszony na p�aszczyzn� ideologiczn� dyskursu i by� traktowany nie jako obrazowe zilustrowanie kompleksu dzia�a� podj�tych przez Bruksel� w celu reago-wania na nowe wyzwania po rozszerzeniu z lat 2004–2007, ale jako projekt poli-tyczny, zmierzaj�cy zaszkodzi interesom Rosji na obszarze WNP. Ten najbardziej rozpowszechniony pogl�d, w praktyce odrzuca� mo�liwoci swobodnego i wiado-mego wyboru przez pa�stwa poradzieckie integracji europejskiej, jako priorytetowegomodelu rozwoju.

W gronie ekspertów popularne jest jeszcze postrzeganie EPS jako elementu walki mi�dzy UE a Rosj� o wp�ywy na terenie by�ego Zwi�zku Radzieckiego. Równole-gle, wielu rosyjskich i zagranicznych ekspertów potwierdza konieczno wypracowa-nia nowych projektów integracyjnych w przestrzeni poradzieckiej41. Prace takie i to na najwy�szym szczeblu aktywowano zaraz po szczycie Partnerstwa Wschodniego w 2009 r. Chodzi mianowicie o tworzenie Unii Celnej Bia�orusi, Kazachstanu i Rosji, Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej, zawarcie Umowy o strefi e wolnego handlu WNP oraz o propozycj� utworzenia Unii Eurazjatyckiej42.

Zabiegi te zbieg�y si� z kryzysem Unii Europejskiej, który doprowadzi� do obiek-tywnego zmniejszenia zainteresowania jego g�ównych pa�stw cz�onkowskich wschod-nim wymiarem polityki s�siedztwa. Z kolei w Rosji zacz�to mówi o nieuchronnym, powa�nym os�abieniu Unii oraz o powrocie w niej do dominacji interesów narodo-wych poszczególnych cz�onków43. Na tym tle, postrzeganie przez rosyjskie rodowisko ekspertów i elit� polityczn� zagranicznej aktywnoci Unii Europejskiej w stosunku do by�ego ZSRR tymczasowo straci�o swoj� niedawn� ostro. Bardzo dobrze zilustro-

39 }�.: ��<�� {�$`��~�� ;�� "�{;�_�� #!^ ��{�;��. �{��;��;�~��# "�� $�� {�;�� "�{;�_�� #!^ ��{�;�� 05.10.2007, �#�"��-��'�� "�� }^ ,̀ http://www.cis.minsk.by/page.php?id=18763 (10.12.2012).

40 �. ��{��, ��]�� @�;�<�: {�� {��$�� #�_{� |�� ;+��$�#, „}"|��-�� |�"��” 2008, nr 4, s. 73–86.

41 �.�. ��#��, �. .̀ ¡��"|, @�;��+�: �� ]�� #�. *;�{�$! � <�;�<��!��<�$�� @", „�"##�� | ��"��'�"� �"��” 2010, t. 8, nr 1, s. 121–133.

42 *;��-��=�;�� <� ��# ��{�� |�_��{�;�� @�;��" � �!�~��;�� }�#�_�� +��, 20.10.2011, ª��'�� #�� "��##�� "��"�" #"¥��. http://www.tsouz.ru/news/Pages/21-10-2011.aspx (13.12.2012).

43 �. >��#��, �. ��`��, }. ��;{�]�� <;��;�##� «|��», �� „�"##�� 24” z 12 grud nia 2011 r.


wa� to drugi szczyt Partnerstwa Wschodniego, który odby� si� w 2011 r. w Warszawie i który pozosta� praktycznie przez Rosj� niezauwa�ony.

* * *

Jak wykazuje analiza, pocz�tkowo Moskwa z pewn� rezerw� odnios�a si� do Euro-pejskiej Polityki S�siedztwa. Wkrótce jednak wydarzenia na terenie by�ego Zwi�zku Radzieckiego, wród których kluczowe znaczenie mia�a „pomara�czowa rewolucja” na Ukrainie, unaoczni�y ograniczon� atrakcyjno rosyjskiego modelu rozwoju i wspó�-pracy z s�siednimi pa�stwami. Przy tym Rosja, reaguj�c na zmiany priorytetów polityki zagranicznej szeregu pa�stw poradzieckich, wybra�a najmniej skuteczn�, gdy� reaktywn�i defensywn� taktyk�. Kraje poradzieckie, które d��y�y do zacienienia wspó�pracyw obu kierunkach, zosta�y zak�adnikami rozbie�noci pogl�dów Rosji i UE zarówno w stosunku do siebie nawzajem, jak i w odniesieniu do form wspó�pracy w regionie.

Wszystkie g�ówne stereotypy rosyjskiego rodowiska ekspertów i establishmentu wobec europejskiej polityki s�siedztwa i dzia�a� zewn�trznych Unii Europejskiej zosta�ywyra�nie zademonstrowane podczas dyskusji na temat inicjatywy Partnerstwa Wschod-niego. Postrzeganie przez Rosj� unijnej polityki wobec pa�stw poradzieckich sk�ada si�z zespo�u zarówno rzeczywicie uzasadnionych obaw, jak i z iluzji, odziedziczonych po okresie konfrontacji blokowej, w którym Wspólnoty Europejskie by�y zmuszone do zajmowania w�asnego, specyfi cznego miejsca. Jednym z takich z�udze� jest podkre-lana przez niektórych ekspertów, kluczowa rola Stanów Zjednoczonych w realizacji Europejskiej Polityki S�siedztwa i Partnerstwa Wschodniego44. W tym miejscu nale�yzaznaczy, �e logika konfrontacji blokowej pozostaje aktualna tak�e na Zachodzie45.Jest zatem oczywiste, �e wzajemne podejrzenia tylko utrwalaj� atmosfer� nieufnoci.

Cech� charakterystyczn� rosyjskiego akademickiego i politycznego dyskursu powi�conego EPS jest dominacja geopolitycznego spojrzenia na aktywno UE wobec pa�stw by�ego Zwi�zku Radzieckiego. Takie podejcie mog�oby do pewnego stopnia t�umaczy zachowanie USA w czasie „zimnej wojny”, ale nie jest w stanie odpowiedzie na pytanie, dlaczego spo�ecze�stwa i elity pa�stw poradzieckich wybie-raj� integracj� europejsk�.

Inn� wa�n� cech� rosyjskiego dyskursu na temat EPS jest to, �e wielu rosyjskich ekspertów niejednokrotnie pope�nia b��dy faktografi czne, demonstruj�c tym samym s�ab� znajomo instytucji, mechanizmów i praktyki Unii Europejskiej. Bior�c pod uwag�, �e EPS (i jej wschodni wymiar – Partnerstwo Wschodnie) podlega istniej�-

44 „��]�� <�;��;��”: <;��$�#! ;��$�� #�_�!� <��$�{��. |��;��$!��{�� <�;�� #�� "�� {�;�� <� {�$�# "��, 19.11.2009, �"#�|�2010, s. 21.

45 �. ~��", �� ;�� $� ��. WikiLeaks �!$�_�$ ��!� {��#��!, „�"��-#��” z 2 wrzenia 2011 r., s. 1.


cym instytucjonalnym rozwi�zaniom unijnym, to nieznajomo ta prowadzi niekiedy do niezrozumienia powodów i motywów poszczególnych dzia�a� UE.

Obecnie Moskwa nadal odrzuca brukselski model stosunków UE z pa�stwamiporadzieckimi. Jednak�e wci�� nie ma ona w zamian nic do zaoferowania. Rosja nie przedstawia atrakcyjnych inicjatyw w sferze integracji politycznej i gospodarczej, które mog�yby powa�nie i d�ugoterminowo zainteresowa elity polityczne europej-skiej cz�ci by�ego Zwi�zku Radzieckiego. Bia�oru, która dokona�a wyboru na rzecz udzia�u w Unii Celnej, jest do szczególnym przypadkiem, gdy� jej g�ównym celem jest zachowanie za wszelk� cen� istniej�cego re�imu politycznego.

Obecnie rosyjski rz�d deklaruje rozpocz�cie powa�nej modernizacji zasad part-nerstwa mi�dzy Rosj� i innymi krajami poradzieckimi w ramach WNP i innych orga-nizacji regionalnych46, oferuj�c nowe projekty integracyjne, g�ównie w sferze ekono-micznej. Jednak eksperci maj� w�tpliwoci co do czysto ekonomicznego charakteru tych projektów47. Nale�y zauwa�y, �e obawy te nie s� bezpodstawne. �wiadczy o tym najlepiej wypowied� Borysa Gryz�owa, przewodnicz�cego Dumy Pa�stwowej z listo-pada 2011 r. o „pocz�tku imponuj�cych procesów integracyjnych w by�ym Zwi�zkuRadzieckim dla budowy wielkiego kraju”48. Jasne jest jednak, �e „budowa wielkiego kraju” pod egid� Moskwy nie wchodzi w plany ani ukrai�skiej lub mo�dawskiej, ani nawet bia�oruskiej elity politycznej.

The European Neighbourhood Policy and Russia Summary

This article discusses the perception of the European Neighbourhood Policy (ENP) by the political establishment and expert circles in Russia. The factors and events which infl uenced the modern Russian perception were analyzed. The scientifi c literature quite comprehensively examines various aspects of perception of the European Neighbourhood Policy by the coun-tries which are subject to this policy. However, the scientifi c discussion does not include the way it is perceived by Russia – one of the most important players in the region. The majority of experts most often and most willingly explore the issue of the Eastern Partnership and often forget that it is a part of the ENP. The aim of this article is to examine the issue of perceiving the European Neighbourhood Policy by the Russian politicians and the expert circles, beginning with the discussion on the idea of the ENP and ending with shaping its eastern dimension – the Eastern Partnership Programme.

46 &. ��, ��!� ��;��!� <;�� {$� @�;�� – ��{��, ��;�� ;�_{��{��, „��|�#��” 4 pa�dziernika 2011 r., s. 1.

47 �.�. }��'��|, *�$�� <�;�{� [��#��: ;�� <�;�<��! }�#�_�� +��@�;��, „�"##�� | ��"��'�"� �"��” 2010, t. 8, nr 1, s. 80–90.

48 >� �!��<$�� .�;!�$�� XII "��{� ��;�� <�$��]�� <�;�� „@{�� -��”, �� „�"##�� 24”, ¦�� z 27 listopada 2011 r.