LICEUM I TECHNIKUM

PODR�CZNIK

Cz��� 3

ZAKRES PODSTAWOWY

Historia

126603_okladka 1-4.indd 1 2010-06-08 07:49:06

3

Spis tre�ci

I. I wojna �wiatowa. Odrodzenie pa�stwa polskiego

1. I wojna �wiatowa – geneza, przebieg i skutki ............................................ 5 2. Dwie rewolucje rosyjskie. Przeobra�enia polityczne w Europie �rodkowej

i Wschodniej ............................................................................................... 14 3. Walka o niepodleg�o�� Polski w czasie I wojny �wiatowej ........................... 21

II. �wiat, Europa i Polska w okresie dwudziestolecia mi�dzywojennego

1. �ad mi�dzynarodowy po I wojnie �wiatowej – system wersalsko-waszyngtoski ............................................................... 31

2. Przemiany spo�eczne i gospodarcze w Europie i USA w okresie mi�dzywojennym ........................................................................................ 37

3. Zwizek Sowiecki – pierwsze pastwo komunistyczne ............................... 46 4. Kryzys parlamentaryzmu w Europie Zachodniej i �rodkowej – faszyzm,

nazizm, autorytaryzm ................................................................................. 54 5. Demokratyczne mocarstwa Zachodu – Francja, Wielka Brytania i USA.

Wzrost znaczenia Japonii ........................................................................... 65 6. Przemiany kulturowe okresu mi�dzywojennego ......................................... 71 7. Kszta�towanie si� granic odrodzonego pastwa polskiego ......................... 81 8. Przemiany polityczne w Polsce w latach 1918–1939 ................................... 90 9. Sytuacja spo�eczno-ekonomiczna Polski w okresie mi�dzywojennym ......... 10210. Zjawiska i procesy kulturowo-spo�eczne w Polsce dwudziestolecia

mi�dzywojennego ....................................................................................... 11211. Rozpad systemu wersalsko-waszyngtoskiego.

Geneza II wojny �wiatowej ......................................................................... 120

t PRZYGOTUJ SI� DO MATURY – �wiat, Europa i Polska w latach 1914–1939 ............. 129

III. II wojna �wiatowa

1. Dzia�ania wojenne w Europie w latach 1939–1941. Pastwa europejskie pod hitlerowsk okupacj ........................................................................... 135

2. Powstanie Wielkiej Koalicji i kl�ska pastw Osi (1941–1945) ...................... 146 3. Ziemie polskie pod dwiema okupacjami ..................................................... 154 4. Ruch oporu w okupowanym kraju i udzia� Polaków w walkach

na obczy�nie (1939–1943) ......................................................................... 166 5. Sprawa polska w latach 1943–1945 ........................................................... 176

t PRZYGOTUJ SI� DO MATURY – II wojna �wiatowa .............................................. 186

4

IV. Europa i �wiat w drugiej po�owie XX w.

1. Kszta�towanie si� podstaw nowego �adu �wiatowego po 1945 r. .............. 191 2. Pocztki zimnej wojny ................................................................................ 201 3. Stany Zjednoczone i kontynent amerykaski w drugiej po�owie XX w. ...... 208 4. Zwizek Sowiecki i blok wschodni w drugiej po�owie XX w. ....................... 219 5. Kraje Europy Zachodniej po II wojnie �wiatowej. Integracja europejska ..... 228 6. Daleki Wschód, Indochiny i Indie po II wojnie �wiatowej.

Geneza procesu dekolonizacji ..................................................................... 241 7. Dekolonizacja w Afryce. Izrael, pastwa islamskie i kon ikt bliskowschodni 252 8. Przemiany spo�eczne, demogra� czne i kulturowe w drugiej po�owie XX w. 261

t PRZYGOTUJ SI� DO MATURY – Europa i �wiat w drugiej po�owie XX w. ................. 272

V. Polska pod w�adz� komunistyczn�

1. Ustanowienie w�adzy komunistycznej w Polsce i odbudowa kraju ze zniszcze wojennych .............................................................................. 277

2. Polska Ludowa w latach 1956–1979 ........................................................... 291 3. Nauka, kultura i �ycie religijne w kraju i na emigracji .................................. 304

VI. Upadek komunizmu w Polsce i Europie

1. U �róde� III Rzeczypospolitej – „Solidarno��”, stan wojenny, schy�ek PRL ... 313 2. Jesie Narodów i rozpad systemu ja�taskiego ........................................... 323

t PRZYGOTUJ SI� DO MATURY – Polska pod w�adz komunistyczn i upadek komunizmu w Europie ................................................................................... 331

Kalendarium ...................................................................................................... 336

Indeks ............................................................................................................... 344

�wiat, Europa i Polska w okresie dwudziestolecia mi�dzywojennego

120

Rozpad systemu wersalsko-waszyngto�skiego. Geneza II wojny �wiatowej

Ju� na pocz�tku lat dwudziestych okaza�o si�, �e porz�dek mi�dzynarodowy wypraco-wany w 1919 r. opiera� si� na bardzo kruchych podstawach. Stany Zjednoczone, które przes�dzi�y o wyniku I wojny �wiatowej i zdominowa�y parysk� konferencj� pokojow�, bardzo szybko powróci�y do tradycyjnej polityki izolacjonizmu i nie zamierza�y odgrywa roli gwaranta �adu wersalskiego w Europie. Równie� powo�ana z inicjatywy prezydenta Wilsona Liga Narodów (ostatecznie funkcjonuj�ca bez udzia�u USA) pozostawa�a bez-silna wobec napi�, które pojawia�y si� na kontynencie europejskim. Francj� i Wielk� Brytani� – g�ównych gwarantów postanowie wersalskich w Europie – dzieli�y za� roz-maite sprzeczne interesy.

Rozk�ad systemu wersalskiego w Europie w latach dwudziestych. G�ów-nym wrogiem porz�dku wersalskiego by�y pokonane w I wojnie �wiatowej Niemcy, któ-rym w ramach traktatu pokojowego narzucono trudne do przyj�cia warunki polityczne, ekonomiczne i terytorialne. Przeciwniczk� nowego �adu pozostawa�a równie� Rosja So-wiecka. Jej bolszewickie w�adze nie by�y pocz�tkowo uznawane przez zwyci�skie mocar-stwa oraz nie zosta�y dopuszczone do konferencji paryskiej. Tak�e W�ochy, cho nale�a�y do zwyci�skiej koalicji, czu�y si� pokrzywdzone rozstrzygni�ciami traktatów pokojowych.

Po zwyci�stwie bolszewików w wojnie domowej komunistyczne pastwo rosyjskie sta�o si� faktem i wkrótce zosta�o powszechnie uznane na arenie mi�dzynarodowej. W 1922 r. we w�oskim mie�cie Rapallo zawarty zosta� traktat mi�dzy Niemcami a Rosj� Sowieck�. W jego konsekwencji dwa pot��ne kraje sprzeciwiaj�ce si� porz�dkowi wersalskiemu nawi�za�y daleko id�c� o� cjaln� wspó�prac� gospodarcz� i – niejawn� – wojskow�.

Na pocz�tku lat dwudziestych jednym z g�ównych problemów polityki mi�dzynaro-dowej by� zwrot d�ugów, które pastwa europejskie zaci�gn��y w czasie wojny w Stanach Zjednoczonych. D�u�nicy USA starali si� sp�aci swe zobowi�zania z niemieckich reparacji wojennych, którym Republika Weimarska nie by�a jednak w stanie sprosta.

W 1923 r., aby wymusi na rz�dzie niemieckim sp�at� odszkodowa, si�y francuskie i belgijskie zaj��y Zag��bie Ruhry – najwi�kszy okr�g przemys�owy Niemiec. Posuni�-cie to nie tylko nie przynios�o spodziewanych efektów, lecz tak�e doprowadzi�o do za�amania niemieckiej gospodarki. W 1924 r. USA i Wielka Brytania zaproponowa-�y wi�c w�adzom niemieckim tzw. plan Dawesa (czyt. douza; okre�lenie od nazwiska amerykaskiego bankiera). Przewidywano w nim udzielenie Niemcom po�yczki stabi-lizacyjnej oraz roz�o�enie reparacji wojennych na dogodniejsze raty. Francuzi i Belgo-wie wycofali si� z Zag��bia Ruhry. Republika Weimarska za� – dzi�ki amerykaskim kredytom – uzdrowi�a swój system � nansowy, co da�o jej mo�liwo� dynamicznego rozwoju gospodarczego.

Za ust�pstwami ekonomicznymi posz�y te� polityczne. W 1925 r. na mi�dzynaro-dowej konferencji w szwajcarskim Locarno zawarto kilka porozumie, w których kon-sekwencji m.in. podpisano w Londynie tzw. pakt re�ski. Gwarantowa� on nienaruszal-no� granic pomi�dzy Belgi� i Francj� a Niemcami, wyznaczonych na mocy traktatu wersalskiego (zob. te� s. 32). Podobnych gwarancji ze strony Republiki Weimarskiej

11

121

nie uzyska�y jednak Polska i Czechos�owacja, co stawia�o pod znakiem zapytania trwa�o� porz�d-ku wersalskiego w Europie �rodkowej. W Locar-no zachodnie mocarstwa zgodzi�y si� te� na przy-j�cie Niemiec do Ligi Narodów (1926).

W nast�pnych latach kilkakrotnie obni�ano jeszcze wysoko� odszkodowa p�aconych przez Niemcy. Wojska ententy zaprzesta�y okupacji niemieckiej Nadrenii. Wreszcie przestano kon-trolowa przestrzeganie postanowie trakta-tu wersalskiego w sprawie ograniczenia si� zbrojnych Republiki Weimarskiej. Wraz z ostatecznym anulowaniem niemieckich reparacji w latach 1930–1932 system wersal-ski przesta� faktycznie istnie.

Francuzi z jednej strony godzili si� na polityk� ust�pstw wobec Niemiec, z drugiej za� nadal d��yli do podpisywania wielostronnych zobowi�za pokojowych. Nale�a� do nich pakt Brianda–Kellogga (1928), do którego przyst�pi�o 15 pastw (m.in. Niemcy, W�o-chy, Francja, Wielka Brytania i USA). Uk�ad ten – zainicjowany przez ministra spraw zagranicznych Francji Aristide’a Brianda oraz sekretarza stanu USA Franka Kellogga – dotyczy� wyrzeczenia si� wojny jako metody rozwi�zywania sporów mi�dzynarodo-wych. Niestety, w praktyce pozosta� jedynie pust� deklaracj�.

II Rzeczpospolita w polityce mi�dzynarodowej lat dwudziestych. W okre-sie mi�dzywojennym odrodzone pastwo polskie znalaz�o si� mi�dzy dwoma mocarstwa-mi d���cymi do obalenia �adu wersalskiego. Z jednej strony s�siadowa�o z Niemcami, upokorzonymi przegran� wojn� i ust�pstwami terytorialnymi. Z drugiej – ze Zwi�zkiem Sowieckim, który nie rezygnowa� z imperialnych planów, a przy tym skutecznie wykorzy-stywa� w swej polityce Komintern i has�o „�wiatowej rewolucji”.

Oba mocarstwa by�y wrogo nastawione do niepodleg�ego pastwa polskiego. W 1920 r.Rosja Sowiecka próbowa�a utworzy Polsk� Republik� Rad, niemiecka propaganda okre�la�a za� Polsk� mianem „pastwa sezonowego”. Granice II Rzeczypospolitej zosta-�y ostatecznie ustalone dopiero w 1922 r. W tym samym roku niech�tni Polsce s�siedzi po raz pierwszy porozumieli si�, zawieraj�c niemiecko-sowiecki traktat w Rapallo.

Mi�dzynarodowe po�o�enie Polski komplikowa�y dodatkowo kon� ikty z innymi s�-siadami – Czechos�owacj� i Litw�. Przyjazne relacje ��czy�y II Rzeczpospolit� jedynie z Rumuni� i �otw�. Szczególnego znaczenia nabiera�a w tej sytuacji postawa mocarstw Zachodu – gwarantów systemu wersalskiego. Jednak we Francji, z któr� ��czy� Polsk� sojusz wojskowy (od 1921), dominowa�y nastroje antywojenne, a francuscy politycy gotowi

Rozpad systemu wersalsko-waszyngto�skiego. Geneza II wojny �wiatowej

t Karykatura ukazuj�ca wzrost zagro�enia Polski po konferencji w Locarno.Rysunek przedstawia niemieckiego �o�nierza. W jednej r�ce trzyma on spisane postanowienia lokarne�skie, gwarantuj�ce bezpiecze�stwo Francji i Belgii. W drugiej – dzier�y pot��ny granat, symbol niebezpiecze�stwa, które zawis�o nad Polsk�. Rolnik pracuj�cy w polu symbolizuje natomiast pokojowe na-stawienie Polaków.

�wiat, Europa i Polska w okresie dwudziestolecia mi�dzywojennego

122

byli na kolejne ust�pstwa wobec pastw prowadz�cych agresywn� polityk�. Wielka Bry-tania, której zale�a�o na dobrych stosunkach z Niemcami i ZSRR, zachowywa�a rezerw� wobec Polski. Zawarty w 1921 r. uk�ad z Rumuni� zapewnia� Polsce wsparcie w wypadku agresji sowieckiej. Rumunia by�a jednak zbyt s�aba, by sojusz z ni� w istotny sposób po-prawi� bezpieczestwo Rzeczypospolitej.

Pozycja Polski zosta�a dodatkowo os�abiona dwuznacznym zachowaniem Francji, która w 1925 r. w Locarno – pod naciskiem brytyjskim i amerykaskim – przysta�a na to, by Niemcy nie musia�y gwarantowa swych granic z Polsk� i Czechos�owacj�. Oba kraje musia�y si� zadowoli jednostronnymi gwarancjami ze strony Francji.

W 1925 r. wybuch�a niemiecko-polska wojna celna. Niemcy – najwi�kszy partner ekonomiczny II Rzeczypospolitej i g�ówny odbiorca polskiego w�gla – nie chcia�y si� zgodzi na odnowienie korzystnych umów gospodarczych z Polsk�. Ka�da ze stron nak�ada�a wysokie c�a na towary importowane od s�siada. Ostatecznie Polsce uda�o si� przetrwa ci�gn�c� si� do 1930 r. wojn� celn� dzi�ki eksportowi w�gla do ogarni�-tej strajkami górniczymi Wielkiej Brytanii oraz do pozbawionych brytyjskiego w�gla krajów skandynawskich.

Kszta�towanie si� Osi Rzym–Berlin–Tokio. Kluczowym momentem w europej-skich stosunkach mi�dzynarodowych by�o przej�cie w�adzy w Niemczech przez NSDAP (1933). W duchu nazistowskiej ideologii Hitler o� cjalnie deklarowa�, �e celem III Rzeszy jest po��czenie wszystkich ziem zamieszkanych przez Niemców oraz zdobycie na wscho-dzie tzw. przestrzeni �yciowej (niem. Lebensraum) dla narodu niemieckiego. Agresywny imperializm by� równie� nieod��cznym elementem ideologii w�oskiego faszyzmu. W�ochy Mussoliniego – który g�osi� has�a odbudowy rzymskiego imperium – d��y�y do obj�cia kontroli nad obszarem Morza �ródziemnego oraz pó�nocn� cz��ci� Afryki.

Pocz�tkowo – w celach propagandowych – Hitler wykonywa� pojednawcze gesty w stosunku do pastw europejskich. Przed�u�y� porozumienie niemiecko-sowieckie zawarte w Rapallo. W 1934 r. podpisa� traktat o nieagresji z Polsk� (zob. s. 125) i za-proponowa� podobne dwustronne uk�ady Francji oraz Czechos�owacji. Jednak w latach 1935–1936 wypowiedzia� uk�ady lokarneskie, a tak�e – wbrew traktatowi wersalskiemu – wprowadzi� wojska niemieckie do zdemilitaryzowanej Nadrenii, przywróci� powszech-n� s�u�b� wojskow� i rozpocz�� szybk� rozbudow� si� zbrojnych.

W latach trzydziestych równie� inne pastwa wrogie porz�dkowi wersalsko-wa-szyngtoskiemu – W�ochy i Japonia – podejmowa�y coraz bardziej intensywne dzia�a-nia na arenie mi�dzynarodowej. W 1931 r. Japonia zaj��a zbrojnie chisk� Mand�uri�. W roku 1937 rozpocz��a kolejn� inwazj� na Chiny i w ci�gu dwóch lat opanowa�a znacz-ne obszary. Z kolei W�ochy w 1935 r. zaatakowa�y Abisyni� (Etiopi�), w 1939 r. rozpo-cz��y za� okupacj� Albanii.

Czy

wie

sz, �

e...

Ciekaw koncepcj polityczn by�a sformu�owana w latach dwudziestych przez Pi�sudskiego idea tzw. Mi�dzymorza – federacji pastw �rodkowoeuropejskich, znajdujcych si� na obsza-rze pomi�dzy Ba�tykiem, Morzem Czarnym i Adriatykiem. Do projektu tego powróci� w latach trzydziestych ówczesny polski minister spraw zagranicznych Józef Beck, planujcy zawarcie przez Polsk� systemu sojuszy z Rumuni, W�grami i Jugos�awi.

123

Liga Narodów pot�pi�a agresywne posuni�cia W�och i Japonii, lecz �adne z zachodnich mocarstw nie zdecydowa�o si� na militarn� interwencj�. Równie� otwarte �amanie posta-nowie wersalskich przez Hitlera nie spotka�o si� z ich reakcj�. Wkrótce zreszt� Japonia oraz Niemcy (1933) wyst�pi�y z Ligi, by zyska jeszcze wi�ksz� swobod� dzia�ania. Po ataku na Abisyni� równie� W�ochy porzuci�y t� organizacj� (1937). Pod koniec lat trzydziestych wi�kszo� problemów mi�dzynarodowych rozstrzygano ju� bez udzia�u Ligi Narodów.

W tym czasie sojusz pastw d���cych do de� nitywnego obalenia �adu wersalsko-wa-szyngtoskiego zacz�� przybiera formalne ramy. W 1936 r. Niemcy zawar�y z W�ochami porozumienie, które okre�lono mianem Osi Rzym–Berlin. Miesi�c pó�niej podpisa�y te� uk�ad polityczny z Japoni�, zwany paktem antykominternowskim, poniewa� propagando-wym celem porozumienia mia�y by walka z wp�ywami Kominternu i przeciwstawienie si� ewentualnej agresji ze strony ZSRR. Rok pó�niej do paktu przyst�pi�y równie� W�ochy. W ten sposób ukszta�towa� si� trójstronny blok polityczno-militarny (tzw. O� Rzym–Ber-lin–Tokio). Pod has�ami zwalczania komunizmu Hitler i Mussolini wsparli bunt genera�a Francisco Franco przeciw rz�dowi frontu ludowego, który powsta� w Hiszpanii w 1936 r.Zbli�enie w�osko-niemieckie zosta�o dodatkowo utwierdzone w maju 1939 r. na mocy tzw. paktu stalowego, który by� �cis�ym przymierzem politycznym i militarnym obu agre-sywnych pastw. W 1940 r., ju� w czasie trwania II wojny �wiatowej, Niemcy, W�ochy i Japonia podpisa�y kolejny traktat, tzw. pakt trzech (pakt berliski), który przewidywa� podzia� �wiata na strefy wp�ywów jego sygnatariuszy.

Pocz�tki agresywnej polityki III Rzeszy pod koniec lat trzydziestych. Pierwszym aktem realizacji planów ekspansji hitlerowskiej sta�o si� przy��czenie nie-mieckoj�zycznej Austrii do III Rzeszy – Anschluss (czyt. anszlus, niem. przy��czenie). W marcu 1938 r. wojska niemieckie zaj��y terytorium austriackie, po czym proklamowa-no wcielenie tego kraju do Niemiec. Wi�kszo� Austriaków przyj��a Anschluss z aproba-t�. Zachodnie mocarstwa poprzesta�y za� jedynie na dyplomatycznych protestach.

Kolejnym celem Hitlera by�o w��czenie do Rzeszy zachodnich obszarów Czech, za-mieszkanych w zdecydowanej wi�kszo�ci przez mniejszo� niemieck�, tzw. Niemców su-deckich. Jesieni� 1938 r. przywódca Niemiec doprowadzi� do zebrania si� konferencji

t Genera� Francisco Franco (1892–1975).W 1936 r. w Hiszpanii dosz�o do wojskowego zamachu stanu, skierowanego przeciw rz�dom frontu ludowego. Wyst�pienie to doprowadzi�o do wybuchu wojny domowej (1936–1939), w której na czele tzw. strony narodowej, walcz�cej z si�ami frontu, stan�� genera� Franco. Frankistów – okre�lanych tak od nazwiska przywódcy – popar�y zbrojnie Niemcy Hitlera i W�ochy Mussoliniego. Natomiast front uzyska� militarn� po-moc Stalina, który wkrótce uzale�ni� od siebie hiszpa�skich sojuszników. Wojna domowa by�a wyj�tkowo krwawa, obie strony masowo stosowa�y terror, dopuszcza�y si� gwa�tów i zbrodni. Si�y frontu na wielk� skal� prowadzi�y prze�lado-wania katolików. Ustanowione po zwyci�skiej wojnie rz�dy Franco mia�y charakter klasycznego konserwatywnego auto-rytaryzmu.

Rozpad systemu wersalsko-waszyngto�skiego. Geneza II wojny �wiatowej

�wiat, Europa i Polska w okresie dwudziestolecia mi�dzywojennego

124

w Monachium. W czasie jej trwania Hitler i Mussolini oraz premierzy Wielkiej Brytanii i Francji – bez udzia�u przedstawicieli Czechos�owacji – podj�li decyzj� o przekazaniu czeskich Sudetów Rzeszy. W�adze czechos�owackie pod naciskiem Francji i Wielkiej Brytanii zmuszone by�y przyj� te warunki.

Decyzje monachijskie i trudna sytuacja Czechos�owacji zach�ci�y tak�e inne pastwa do wysuni�cia roszcze terytorialnych pod jej adresem. Polska wymusi�a na rz�dzie cze-chos�owackim oddanie obszaru Zaolzia (czyli spornej cz��ci �l�ska Cieszyskiego, zob. s. 84), W�gry zagarn��y za� po�udniow� S�owacj�, a pó�niej tak�e Ru� Podkarpack� (wiosna 1939).

Zdumiewaj�ca bierno� Wielkiej Brytanii i Francji wobec agresywnej polityki Hitlera oraz tworz�cego si� sojuszu Niemiec, W�och i Japonii wynika�a przede wszystkim ze skrajnie pokojowych nastrojów francuskiego i brytyjskiego spo�eczestwa. Brytyjczycy ponadto za wszelk� cen� d��yli do opó�nienia wybuchu ewentualnego kon� iktu, chc�c zyska czas na przygotowanie si� do zbrojnego starcia. Francusk� i brytyjsk� polityk� ust�pstw – maj�c� na celu z�agodzenie postawy Niemiec, osi�gni�cie ugody i utrzymanie pokoju – przyj��o si� okre�la mianem appeasement (czyt. epizment, ang. ug�askiwanie, za�agodzenie).

Hitler nie zamierza� jednak ograniczy agresywnych dzia�a. W marcu 1939 r. ostatecznie podporz�dkowa� sobie Czechos�owacj�. Najpierw – pod naciskiem Rzeszy – w�adze S�owacji proklamowa�y niepodleg�o� i oderwanie swego kraju od Czech.

Pastwo s�owackie zmuszone by�o jednak przyj� „opie-k�” Niemiec, od których sta�o si� zale�ne politycznie i gospodarczo. Czechy natomiast zosta�y bez jednego wystrza�u zaj�te przez wojska niemieckie. Na okupowa-nych przez Niemców ziemiach czeskich utworzono tzw. Protektorat Czech i Moraw, ca�kowicie podporz�dko-wany III Rzeszy. Aneksja Czech przez Rzesz� osta-tecznie skompromitowa�a brytyjsko-francusk� polityk� „ug�askiwania” Niemiec.

t Przywódcy Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec i W�och podczas konferencji monach� skiej.Na fotogra� i widoczni s� (od lewej): premier Wielkiej Brytanii Neville Cham-berlain (czyt. newil czemberlen), premier Francji Édouard Daladier (czyt. eduar da-ladje), Adolf Hitler i Benito Mussolini. Po zako�czeniu pertraktacji w Mona-chium Chamberlain triumfalnie og�osi�: „Uratowa�em pokój dla naszego poko-lenia”. Nie zdawa� sobie sprawy z tego, �e Hitler dopiero rozpoczyna� budow� Wielkich Niemiec, a imperialna polityka III Rzeszy ju� w nast�pnym roku dopro-wadzi do wybuchu II wojny �wiatowej.

Ane

ksja

Aneksja (�ac. annexio – przy�czenie) – doko-nane najcz��ciej z u�y-ciem si�y przy�czenie przez jedno pastwo cz��ci lub ca�o�ci obsza-ru innego pastwa.

125

Polska polityka zagraniczna w latach trzydziestych. Od chwili przej�cia w�adzy Pi�sudski okazywa� nieufno� wobec francuskich gwarancji dla Polski. Zdaniem marsza�ka pastwo polskie powinno liczy g�ównie na w�asne si�y. Konieczne by�o wi�c uzyskanie równowagi w stosunkach z Niemcami i ZSRR oraz niedopuszczenie do po-rozumienia obu krajów ponad g�owami Polaków. Realizatorem tzw. polityki równej od-leg�oci mi�dzy Moskw� a Berlinem sta� si� Józef Beck (czyt. bek, 1894–1944), polski minister spraw zagranicznych od 1932 r.

W 1932 r. Beck zawar� pakt o nieagresji z ZSRR. Z kolei w 1934 r. Polska podpisa�a deklaracj� o niestosowaniu przemocy z Niemcami, co jednak nie rozwi�zywa�o prob-lemów mniejszo�ci niemieckiej w Polsce oraz roszcze terytorialnych Rzeszy. Niemcy by�y w tym czasie zainteresowane porozumieniem z Polsk�, poniewa� znajdowa�y si� w dyplomatycznej izolacji po wyst�pieniu z Ligi Narodów.

Pod koniec lat trzydziestych dzia�ania Becka zbli�a�y si� do polityki pastw pod-wa�aj�cych �ad wersalski. Polska wypowiedzia�a tzw. ma�y traktat wersalski (1934), nie zareagowa�a na Anschluss Austrii. Po konferencji monachijskiej, w 1938 r., zaj��a za� cze-skie Zaolzie (w ten sposób, po�rednio, polskie w�adze godzi�y si�, by mocarstwa zawiera�y

Rozpad systemu wersalsko-waszyngto�skiego. Geneza II wojny �wiatowej

t Sytuacja mi�dzynarodowa w Europie �rodkowej pod koniec lat trzydziestych.

�wiat, Europa i Polska w okresie dwudziestolecia mi�dzywojennego

126

porozumienia bez udzia�u ma�ych krajów, których ustalenia te mia�y dotyczy). Równie� w 1938 r. Litwa – wci�� zg�aszaj�ca roszczenia do Wilna – zosta�a zmuszona przez Polsk� do nawi�zania stosunków dyplomatycznych pod gro�b� interwencji zbrojnej.

W zwi�zku z kierunkiem polityki obranym przez Becka Niemcy zaproponowa�y Polsce przyst�pienie do paktu antykominternowskiego, z czym mia�o si� wi�za uzna-nie polskiej granicy zachodniej oraz przed�u�enie polsko-niemieckiego traktatu o nie-agresji. W zamian Hitler domaga� si�, by Polska zgodzi�a si� na wcielenie Wolnego Miasta Gdaska do Niemiec oraz budow� eksterytorialnej autostrady i linii kolejo-wej przez polskie Pomorze, ��cz�cych Prusy Wschodnie z reszt� terytorium Rzeszy. Dyplomacja polska odmówi�a, uznaj�c, �e oznacza�oby to ca�kowite uzale�nienie Rzeczypospolitej od Niemiec, a przy tym jednoznacznie agresywny akt wobec ZSRR. Joachim von Ribbentrop, minister spraw zagranicznych III Rzeszy, jeszcze kilkakrot-nie ponawia� propozycj�, strasz�c Polaków perspektyw� komunistycznej ekspansji. Wobec niemieckich ��da Polska znalaz�a si� w bardzo trudnej sytuacji – niewiadom� pozostawa�a zarówno postawa sojuszniczej Francji, jak i ZSRR.

Ostatnie miesi�ce pokoju. Rozpad pastwa czechos�owackiego pod naciskiem Niemiec stanowi� kolejny gro�ny sygna� dla Polski. Ponadto w marcu 1939 r. Hitler w znacznie ostrzejszej formie powtórzy� ��dania dotycz�ce Gdaska i polskiego Pomo-rza. W�adze w Warszawie odrzuci�y niemieckie roszczenia.

Dla rz�dów Francji i Wielkiej Brytanii sta�o si� jasne, �e dalsze ust�pstwa wobec III Rzeszy s� bezcelowe. W kwietniu 1939 r. Wielka Brytania zagwarantowa�a Polsce po-moc na wypadek agresji niemieckiej. Podobnych gwarancji udzieli�a tak�e Francja. Mo-carstwa zachodnie, przekonane o nieuchronnym wybuchu wojny, chcia�y w ten sposób skierowa agresj� Niemiec najpierw na wschód.

Hitler podj�� wówczas ostateczn� decyzj� o wojnie z Polsk� i wypowiedzia� trak-tat o nieagresji. W maju 1939 r. na forum polskiego Sejmu minister Beck wyg�osi�

t Wypo�yczalnia ksi��ek, brytyjska karykatura z sierpnia 1939 r.Rysunek ten stanowi ironiczny komentarz do paktu Ribbentrop–Mo�otow – zaskakuj�-cego sojuszu dwóch, zdawa� by si� mog�o, absolutnie wrogich re�imów, pod wieloma wzgl�dami jednak do siebie podobnych (niech�� do tradycji, chrze�cija�stwa, kapi-talizmu i liberalnej demokracji; skrajny ko-lektywizm; w�adza jednej partii, która mia�a wychowa� „nowego cz�owieka”). Na ilustracji widoczny jest Stalin, który roz-party w fotelu czyta Mein Kampf. Hitler pogr��ony jest za� w lekturze Kapita�u (Das Kapital) Karola Marksa – dzie�a, które sta�o si� ideow� podstaw� sowieckiego systemu. Zwraca uwag� podobny strój obu dyktatorów – wojskowe uniformy, wysokie buty (o� cerki) i symbole pa�stwowe na opaskach (sowiecki m�ot i sierp oraz hitlerowska swastyka)

127

przemówienie, w którym pad�y s�ynne s�owa: „My w Polsce nie znamy poj�cia pokoju za wszelk� cen� […]”. Spo�ecze-stwo polskie w przygniataj�cej wi�kszo�ci popar�o stanowisko w�adz. Wielkim powo-dzeniem cieszy�a si� rozpisana na cele wo-jenne Po�yczka Obrony Przeciwlotniczej, du�e datki wp�ywa�y te� na Fundusz Obro-ny Narodowej.

Zwieczeniem przygotowa Hitlera do wojny z Polsk� by�o podpisanie porozumie-nia niemiecko-sowieckiego (23 sierpnia 1939), okre�lanego mianem paktu Rib-bentrop–Mo�otow (od nazwisk ministrów spraw zagranicznych Niemiec – Joachima von Ribbentropa, i ZSRR – Wiaczes�awa Mo�otowa). By�o to posuni�cie, którego nie spodziewano si� na arenie mi�dzyna-rodowej. Wcze�niej bowiem hitlerowskie Niemcy – w ramach paktu antykominter-nowskiego – prowadzi�y o� cjalnie polityk� antykomunistyczn� i antysowieck�, ZSRR za� zajmowa� stanowisko antynazistowskie.

Porozumienie Ribbentrop–Mo�otow by-�o nie tylko sowiecko-niemieckim paktem o nieagresji. Zawiera�o te� tajny protokó�, w którym obie strony gwarantowa�y sobie wzajemnie poszanowanie stref wp�ywów w Europie �rodkowej. Obszar niemieckiej dominacji mia� obj� terytorium Polski do linii Wis�y oraz Litw�, natomiast strefa sowiecka rozci�ga�a si� na �otw�, Esto-ni�, Finlandi�, rumusk� Besarabi� oraz wschodni� cz�� Polski. Dzi�ki porozumie-niu z Niemcami Stalin zyska� mo�liwo� swobodnego przeprowadzenia kampanii na Dalekim Wschodzie, w której wyniku wojska sowieckie wypar�y Japoczyków z Mongolii. Z kolei Hitler móg� zaatako-wa Polsk�, a nast�pnie kraje Europy Za-chodniej, nie obawiaj�c si� zbrojnej reakcji ze strony ZSRR.

W�adze w Warszawie nie wiedzia�y o tajnym protokole do paktu Ribbentrop–Mo�otow i planie podzia�u ziem polskich

Rozpad systemu wersalsko-waszyngto�skiego. Geneza II wojny �wiatowej

1921 zawarcie sojuszu polsko--francuskiego

1922 podpisanie traktatu w Rapallo – nawi�zanie wspó�pracy mi�dzy Niemcami a Rosj� Sowieck�

1924 przyj�cie planu Dawesa – ograniczenie wysoko�ci p�aconych przez Niemcy reparacji wojennych

1925 konferencja w Locarno i podpisanie paktu re�skiego – gwarancje nienaruszalno�ci granic Belgii i Francji z Niemcami

1931 zaj�cie chi�skiej Mand�urii przez Japoni�

1932 podpisanie polsko-sowieckiego traktatu o nieagresji

1934 podpisanie polsko-niemieckiego traktatu o nieagresji

1935–1936 wojna w�osko-abisy�ska – podbicie Abisynii przez W�ochy

1936 podpisanie paktu antykominter-nowskiego przez Japoni� i Niemcy

1936–1937 kszta�towanie si� Osi Rzym–Berlin–Tokio

1936–1939 wojna domowa w Hiszpanii, zako�czona zwyci�stwem gen. Franco

1937 pocz�tek inwazji japo�skiej na Chiny

III 1938 Anschluss Austrii przez Niemcy

IX 1938 konferencja monachijska – w��czenie obszaru czeskich Sudetów do Niemiec

X 1938 zaj�cie Zaolzia przez Polsk�

III 1939 likwidacja Czechos�owacji – utworzenie okupowanego przez Niemcy Protektoratu Czech i Moraw oraz odr�bnego pa�stwa s�owackiego

23 VIII 1939 podpisanie sowiecko-niemieckiego uk�adu o nieagresji (pakt Ribbentrop–Mo�otow)

1 IX 1939 niemiecka agresja na Polsk� – pocz�tek II wojny �wiatowej

KA

LEN

DA

RIU

M

�wiat, Europa i Polska w okresie dwudziestolecia mi�dzywojennego

128

mi�dzy dwa mocarstwa. Polska przygotowywa�a si� do wojny z Niemcami, cho jej sytua-cja strategiczna by�a bardzo trudna. Po aneksji Czech i podporz�dkowaniu sobie S�owa-cji III Rzesza kontrolowa�a bowiem pó�nocn�, zachodni� i po�udniow� granic� pastwa polskiego. 1 wrzenia 1939 r. wojska niemieckie uderzy�y na Polsk� – wydarzenie to da�o pocz�tek II wojnie wiatowej.

1. Wyja�nij, na czym polega�a przyj�ta przez Pi�sudskiego zasada równowagi w relacjach z Moskw i Berlinem.

2. Zapoznaj si� z fragmentem tekstu paktu reskiego z 1925 r. i wykonaj polecenia.

Prezydent Rzeszy Niemieckiej, Jego Królewska Mo� Król Belgów, Prezydent Republi-ki Francuskiej, Jego Królewska Mo� Król Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii i Zamorskich Terytoriów Brytyjskich, Cesarz Indii, Jego Królewska Mo� Król W�och […] postanowili zawrze […] Traktat […] i […] zgodzili si� na nast�puj�ce po-stanowienia:

Artyku� 1. Wysokie Strony Umawiaj�ce si� por�czaj� oddzielnie i wszystkie ��cznie […] utrzymanie status quo terytorialnego wynikaj�cego z granic pomi�dzy Niemcami a Belgi� i pomi�dzy Niemcami a Francj� oraz nietykalno� powy�szych granic, tak jak one zosta�y okre�lone przez i w wykonaniu Traktatu Pokoju podpisanego w Wersalu dnia 28 czerwca 1919, jak równie� dochowanie postanowie� artyku�ów 42 i 43 wymienionego Traktatu, dotycz�-cych strefy zdemilitaryzowanej. […]

Cyt. za: „Zbiór Dokumentów”, nr 3, dodatek do „Polityki Narodów”, Warszawa 1934.

A. Na podstawie �ród�a wymie pastwa, które podpisa�y pakt reski. B. Okre�l, których krajów postanowienia traktatu dotyczy�y bezpo�rednio, a które pa-

stwa by�y jedynie gwarantami zawartego uk�adu.C. Stre�� pierwszy artyku� paktu.D. Na podstawie wiedzy poza�ród�owej wyja�nij, gdzie i w jakim celu na mocy traktatu

wersalskiego wyznaczono stref� ca�kowicie zdemilitaryzowan.

Literatura Historia polityczna �wiata XX wieku. 1901–1945, red. M. Bankowicz, Kraków 2004.L. Mularska-Andziak, Franco, Londyn 1994.S. Sierpowski, Polityka zagraniczna Polski mi�dzywojennej, Warszawa 1994.

129

Zadanie 1. (8 pkt)

O losach zmaga� militarnych w czasie I wojny wiatowej zdecydowa�y m.in. cztery bitwy, wymienione ni�ej w punktach a, b, c, d. Wykonaj zwi�zane z nimi polecenia.

a) bitwa pod Verdunb) pierwsza bitwa nad Marn� c) bitwa pod Gorlicami d) bitwa pod Tannenbergiem

A. Okre�l rok rozegrania ka�dej z wymienionych bitew, wpisuj�c odpowiednie litery we w�a�ciwych miejscach na osi czasu.

B. Podaj g�ówny skutek ka�dej z wymienionych bitew.

Zadanie 2. (6 pkt)

Przeczytaj fragment jednej z brytyjskich ulotek, które w czasie I wojny wiatowej by�y zrzu-cane z samolotów nad niemieckimi okopami. Wykonaj polecenia.

Za co walczysz?Mówi� ci, �e walczysz za ojczyzn�. Czy pomy�la�e� kiedy�, dlaczego walczysz? Walczysz dla chwa�y Hindenburga, dla wzbogacenia Kruppa* […]. Walczysz za cesarza, za junkrów** i militarystów. […] Obiecuj� ci pokój i zwyci�stwo. Ty biedny g�upcze! Od trzech lat obie-cywali to twoim towarzyszom. […] Ale co to jest ojczyzna? Czy to ksi��� koronny***, który pod Verdun po�wi�ci� �ycie 600 tysi�cy �o�nierzy? Czy to Hindenburg, który z Ludendorf-fem, wiele kilometrów za lini� frontu, snuje kolejne plany, jak dostarczy Anglii mi�so armatnie? Czy to Krupp, dla którego ka�dy rok wojny oznacza miliony marek zysku? Czy to pruscy junkrzy, którzy wci�� u�alaj� si� nad waszymi poleg�ymi, którzy zgin�li w imi� ich aneksji? Nie, �aden z nich nie jest ojczyzn�. Wy jeste�cie ojczyzn�. […] Ca�a pot�ga Za-chodu stoi za Angli�, Francj� i Ameryk�! Formuje si� w�a�nie dziesi�ciomilionowa armia, która wkrótce wejdzie do walki. Czy pomy�la�e� o tym?

* Gustav Krupp – jeden z najwi�kszych niemieckich przemys�owców ** junkrzy – szlachta wschodniopruska *** ksi��� koronny – niemiecki nast�pca tronu, syn cesarza

T�um. P. Szlanta

A. Zidenty� kuj wymienione w tek�cie postacie:a) cesarza,b) Hindenburga,c) Ludendorffa.

B. Podaj dwa argumenty, za pomoc� których autorzy ulotki starali si� sprawi, by �o�nie-rze niemieccy zw�tpili w sens walki.

C. Na podstawie informacji zawartych w tek�cie okre�l rok powstania �ród�a.

1914 1915 1916 1917 1918

.......... .......... .......... .......... ..........

PRZYGOTUJ SI� DO MATURYPRZYGOTUJ SI� DO MATURY