زهرۀ�)س(زهراء

تفسير سوره شريفهنساء

محمد علي صالح غفاري

علمي، حقوقي، حكمت احكام

)س( زهراء زهرۀ�نساء ه شريفهر سورتفسي

غفاریاثر محمد علی صالح

بسم الله الرحمن الرحیم

الحم**د لل**ه رب الع**المین و ص**لی الل**ه علی س**یدنا و موالن**ا ابیالقاسم محمد و اهل بیته المعصومین المکرمین...

آ*ز*ا*د*ی* ا*ج*ت*ه*ا*د* ا*س*الم*ی* ب*ه* ب*ر*ک*ت* ا*ن*ق*الب* ا*س*الم*ی* و* ق*ی*ا*م* ب*ن*ی**ا*ن* گ*ز*ا*ر* ک*ب*ی*ر* آ*ن* ح*ض*ر*ت* آ*ی*ة* ا*ل*ل*ه* ا*ل*ع*ظ*م*ی* ا*م*ا*م* خ*م*ی*ن*ی* ر*ح*م**ة* ا*ل*ل**ه* ع*ل*ی*ه* و* ش*ج*ا*ع*ت* و* ر*ش*ا*د*ت* م*ق*ا*م* م*ع*ظ*م* ر*ه*ب*ر*ی* ح*ض*ر*ت* آ*ی*ة* ا*ل*ل**ه* خ*ا*م*ن*ه* ا*ی* م*د* ظ*ل*ه* ا*ل*ع*ا*ل*ی* ب*ه* د*ا*ن*ش*م*ن*د*ا*ن* ا*ج**ا*ز*ه* م*ی* د*ه**د* ح*ق**ا*ی*ق* ا*س*ال*م*ی* ر*ا* آ*ن*چ*ن*ا*ن* ک*ه* ه*س*ت* و* ال*ز*م* ا*س*ت*،* د*ر* ا*خ*ت*ی*ا*ر* ج*ه**ا*ن* ع*ل*م* و* د*ا*ن*ش* ق**ر*ا*ر* د*ه*ن**د* ت**ا* د*ا*ن*ش**م*ن*د*ا*ن* ع**ا*ل*م* ب*د*ا*ن*ن**د* د*ر* ه**ر* ع*ل*م* و*

ص**ن*ع*ت*ی* ا*س**ال*م* د*س**ت* ب**ا*ال* ر*ا* م*ی* ز*ن**د* و* ع*ل*م* ب*ش**ر* ر*ا* ب**ه* پ*ا*ی**ة* ع*ل*م* ا*ال*ه*ی* و* ص*ن*ع*ت* ر*ا* ب*ه* پ*ا*ی*ة* ا*ع*ج*ا*ز* و* ط*ب* و* ط*ب*ا*ب*ت* ر*ا* ب*ه* پ*ا*ی**ة* ا*ح*ی**ا*ی* م*ر*د*گ**ا*ن* م*ی* ر*س**ا*ن*د*.* و* ا*ن*س**ا*ن* ر*ا* چ*ن**ا*ن* ب**ه* ع*ل*م* و* د*ا*ن*ش* م*ج*ه*ز* م*ی* ک*ن**د* ک**ه* م*ن*ش**أ* و* م*ص**د*ر* ع*ل*م* و* ص**ن*ع*ت* ا*ال*ه*ی* ب*ا*ش**د*.*

ا*ال*س*الم* ی*ع*ل*و* و* ال* ی*ع*ل*ی* ع*ل*ی*ه*.*.*

م*ح*م**د*ع*ل*ی* ص*ا*ل*ح* غ*ف*ا*ر*ی*

به نام خدا

توس**ط1375 لغ**ايت 1365اين تفس**ير ش**ريفه در س**الهاي بين استاد )ره( تدريس شد. از آنجا كه بانو زهره تاجپور، نوة استاد در فراگيري و كتابت آن جديت فراوان داشتند، استاد )ره( كتاب خود

را »زهرة زهرا )س(« ناميدند.

زهرا صالح غفاري

فهرست مندرجات

13......................................................................مقدمه14...................................شرح مندرجات تفسیر سورۀ� نساء

20: تاريخ و کیفیت پيدايش انسان در روي زمين1بخش اول، آیۀ� 37............: سفارش خدا در باره ايتام4 الی 2بخش دوم، آيات

49....: قيمومت و کفالت مالی در اسالم6 و 5بخش سوم، آيات 53.......................: مربوط به وراثت7 تا 1بخش چهارم، آيات

: سفارش خدا در رعايت16 الی 13بخش پنجم، تفسير آيات 66.............................................................حدود و احكام

: شرايط شش گانه وقوع توبه و21 الی 17بخش ششم، آيات 74....................................................................قبول آن

بخش هفتم، توضیح اهداف مختلف در ازدواج و تفاوت های84...........................................................نفسانی و مالی

: زنان محرم و نامحرم و ازدواج هاي28 تا 22بخش هشتم، آيات 95..............................................................حالل و حرام

107.....: اصول تجارت حالل و حرام31 الی 29بخش نهم، آیات 114................: حسادت و رقابت35 الی 32بخش دهم، آیات

بخش یازدهم، معلومات زنان در طب، بهداشت، زيبايي، و تأثیر127............................................................آن در اجتماع

: معرفی خدا به عنوان43 الی 36بخش دوازدهم، تفسير آيات 146..................................................ضامن اجرای وعده ها

: قسمتی ازصفات یهودیان و48 الی 44بخش سیزدهم، آيات 165.................................................ارتباط آن با رسول خدا : تزکیه به دو معنای مطلوب و55 الی 49بخش چهاردهم، آيات

179.....................................................................منهی191.......: اهل آتش و اهل رحمت57 و 56بخش پانزدهم، آيات

: فرمان خاص خدا در مورد70 الی 58بخش شانزدهم، آيات 200.....................................................................امانت

: مطالبي مربوط به جنگ و82 الی 71بخش هفدهم، آيات 216....................................................شهادت در راه خدا

: قسمتی ديگر از آيات مربوط به91 الی 83بخش هجدهم، آیات 233..................................................................منافقين

: مربوط به قتل عمد، شبه عمد،94 الی 92بخش نوزدهم، آيات 250...................................................قتل خطا، ومعاشرت : جهاد و خودداري از جهاد و آثار104 الی 95بخش بیستم، آيات

258....................................................................این دو : راجع به قضاوت، حقوق113 تا 105بخش بیست و یکم، آيات

300.........................................و دفاع از حق مؤمن و كافر : دربارۀ� گناهان مخفی،121 تا 114بخش بیست و دوم، آیات

316.....................تنظیم روابط اجتماعی و شیطان و شیطنت : مسائل اهل ايمان و126 تا 122بخش بیست و سوم، آيات

347.....................................................حساب آخرتي آنها : مربوط به حقوق بين130 تا 127بخش بیست و چهارم، آيات

367............................................................زن و شوهر. : درتعريف قدرت و134 تا 131بخش بیست و پنجم، آيات

376............عظمت خداوند متعال و ترغيب بندگان خدا به تقرب. خدمات اجتماعي طبق: 152 تا 135بخش بیست و ششم، آيات

384...................دستور خدا به نفع انسان است به به راي خود : داستان كوه طور و162 الی 153بخش بیست و هفتم، آيات

406..............حاكميت آن بربني اسراييل و دالئل محکومیت آنها : یادآوری خداوند170 الی 163بخش بیست و هشتم، آیات

..تعالی از پیامبران گذشته و تصدیق آنها همانند آخرین پیامبر خود420

: خطاب به پیروان175 الی 171بخش بیست و نهم، آيات 430.....................................................حضرت عیسی )ع(

: تعیین ارث برادر وخواهر پدري ويا176بخش سی ام، آيۀ� 439............................................برادروخواهرپدري ومادري

مقدمه در آن جا که طبیعت یا هر عامل دیگ*ر، می خواه*د اولین انس*ان یا حیوان را بسازد تا پدر و مادر آیندگان باش**د، آن اولین موج**ود

زنده چگونه خلق می شود؟ همان قدر که خلقت یک انسان ب**دون پ**در و م**ادر ممتن**ع اس**ت خلقت یک سلول زنده هم ممتنع است؛ پس چاره ای نیست ج**ز این که اولین حیوان یا سلول حیوانی بدون پدر و مادر خلق شود

تا مبدء پیدایش تمام جانداران شود. پس راهی برای شک و تردید در این حقیقت نیست که انسان ی**ا حیوان یا هر چیز دیگر بدون واسطه قاب**ل آف**رینش می باش**د، و

بدون واسطه خلق شده است. تفسیر سورۀ� شریفۀ� "نساء" را با دقت بخوانیم تا پاسخ ه**زاران سؤال علمی خود را در اصول و فروع آفرینش و حكمت ق**وانين

اسالم دریافت کنیم.

تفسير سوره نساء

شرح مندرجات تفسیر سورۀ# نساء - تاریخ و کیفیت پیدایش انسان در روی زمین و1 بخش اول، آیۀ�

اظهارات دانشمندان- آفرینش به طبیعت اس**ت ی*ا ب**ه مش*یت؟- اگر پیدایش انسان بدون اتکا به پدر و مادر ممتنع باشد، پی**دایش اولین انسان هم ممتنع اس**ت- اولین ازدواج چگون**ه انج**ام ش**د- چگونگی ازدواج فرزن*دان آدم و دلی*ل پی**دایش انس*ان از طری*ق توالد و تناسل- مسئولیت انسان در مقاب**ل خ**دا و خل**ق- رابط**ۀ�

رعایت این دو حق با خلقت انسان. - حق**وق م**الی و انس**انی- س**فارش 4 الی 2 بخش دوم، آی**ات

خداوند تعالی در بارۀ� ایتام- انسان ها در حقوق م**الی و انس**انی برابر هستند- ارتباط تعدد زوجات با یتیم داری و عدالت و کیفیت مشروعیت روابط سه گانۀ� زن و مرد- حقوق س**ه گان**ۀ� زن**ان در ازدواج دائم- دالئل اثبات حقوق زن و شوهردر مراحل سه گان**ه-

حرمت تعدد زوجات با وجود کفویت. - قیم**ومت و کف**الت م**الی در اس**الم-6 و 5 بخش س**وم، آی**ات

بلوغ در سه مرحله: عبادی، نکاح، مالی. ، آی**ات مرب**وط ب**ه وراثت- اولین13 الی 7 بخش چه**ارم، آی**ات

آیات در لغو رسوم جاهلیت در کیفیت ارث- قانون وراثت بر پایۀ� احترام به مالکیت مشروع است- دلی**ل تف**اوت ارث زن و م**رد- مردان به خاطر مدیریت زندگی اجازۀ� تسلط بر م**ال دارن**د ن**ه اجازۀ� بهره برداری بیش**تر- س**هام وارث ه**ا و طبق*ات و م**راتب

ارث. - سفارش خداوند تعالی در رع**ایت16 الی 13 بخش پنجم، آیات

ح*دود و احک**ام- لغ**ات س**ه گان**ۀ�: ح*دود، حق**وق، احک**ام- اولین مج*ازات ب*رای عم*ل من*افی عفت- ح*دود زن*ا در ابت*دای ظه*ور

حکومت اسالم و بعد از استحکام دولت. - شرایط شش گانۀ� توبه و قبولی21 الی 17 بخش ششم، آیات

،21 الی 19آن- شناخت م**رض کف**ر و نف**اق و راه عالج- آی**ات کیفیت رفتار شوهر با زن خ**ود در اس**الم و تف**اوت آن ب**ا زم**ان جاهلیت- وظیف**ه شناس**ی تنه*ا راه رس**یدن ب**ه زن**دگی مطل**وب

است- حق زنان هنگام طالق، کیفیت طالق و زمان اجرای آن. توض**یح اه**داف مختل**ف در ازدواج و تف**اوت ه**ایبخش هفتم،

نفس**انی و م**الی- ه**دف ه**ای س**ه گان**ه از ازدواج: ابت**دائی، متوسط، عالی- محصول زندگی با هدف عالی س**ه گون**ه اس**ت-

9

تفسير سوره نساء

آی**ات مرب**وط ب**ه ازدواج- تس**هیالت ب**رای ازدواج و موان**ع ب**رای وقوع طالق- حاکمیت قانونی غ**یر از ح*اکمیت اس*تبدادی اس*ت- تف**اوت ش**غلی زن و م**رد و تس**اوی حق**وقی آنه**ا- م**واردی ک**ه ظاهرا نمایانگر تفاوت حق**وقی بین زن و م**رد اس**ت- پاس**خ ب**ه

سؤاالتی از مسئلۀ� تعدد زوجات و طالق. ، زنان مح**رم و ن**امحرم و ازدواج28 الی 22بخش هشتم، آیات

های حالل و حرام- ترجمۀ� آیات- دالئ**ل مح**رمیت- ازدواج دائم و م**وقت- کف**ویت و تع**ادل در ازدواج- اص**ول و ارک**ان کف**ویت- کفویت مذهبی از شرایط صحت ازدواج است- کف**ویت در آزادی ی**ا ب**ردگی- کف**ویت در ش**رایط خ**انوادگی- کف**ویت در اخالق و

فضیلت. - اصول تج**ارت حالل و ح**رام- س**ه31 الی 29 بخش نهم، آیات

نوع بهره برداری از اموال: حرام، مشروط، مطلوب- بخش**ش و انفاق غاصبانه از اموال دیگران- تجارت و کارگری- قت**ل نفس و ع**وارض آن- قت**ل نفس مالزم ح**رکت در مس**یر جهنم- گناه**ان

کبیره و صغیره؛ گناه صغیره مقدمۀ� گناه کبیره. - حسادت و رق**ابت- حکمت خداون**د 35 الی 32 بخش دهم،آیات

تعالی در برتری دادن به انسان ها بر یک**دیگر- راه رف**ع ن**واقص- صاحبان حق در آیۀ� ارث- روابط و وظائف زن و شوهر و مس**ئلۀ� قیمومت- دالئل قیمومت و سرپرستی مردان-ارزش وج**ودی زن

و مرد. - معلوم**ات زن**ان در طب،بخش ی**ازدهم، ادام**ۀ� مب**احث ب**اال

بهداشت، نظ**افت و زیب**ائی، و ت**أثیر آن در اجتم**اع- نش**وز زن و مرد- حکمت اختیارات مرد در نشوز زن- مراحل هفت گانه قب**ل از طالق- حق**وق م**ادی و معن**وی و مق**امی زن- خان**ه داری ی**ک

شغل مملکتی است. : معرفی خدا ب**ه عن**وان 42 الی 36 بخش دوازدهم، تفسیر آیات

ضامن اجرای وع**ده ه**ا و وعی**دها- معن**ای احس**ان و ع**دالت، و مستحق انفاق- م**یزان و مقی**اس اعم**ال- خ**ود داری از احس**ان ناشی از کبر و بخل است- حکمت خدا در بیان احک**ام و مع**رفی الگوهای کامل انسانی- کفار و جن**ایت ک**اران روز قی**امت ب**ه دو نوع ع**ذاب مع**ذب می ش**وند- احک**ام ابت**دائی مس**ت و جنب، و

غسل و وضو.

10

تفسير سوره نساء

: فعالیت ب**رخالف انتظ**ار اه**ل48 الی 44 بخش سیزدهم، آیات کتاب برای خاموش کردن نور خدا- کلم**ات مس**خره آم**یزی ک**ه اهل کتاب در ارتباط با رسول خدا)ص( به کار می بردند- طمس وجوه و سلب آثار انسانیت و برگشت به قهقرا- گناه شرک قابل

عفو نیست. تزکی**ۀ� نفس ب**ه دو معن**ای - 55 الی 49 بخش چه**اردهم، آی**ات

منهی و مطلوب- گناه بزرگ بعض**ی از اه**ل کت**اب در رابط**ه ب**اب بع**د از هج**رت- مشخص**ات آل اب**راهیم )ع( و دین خ**دا- تع**ر پادشاهی عظیم آنان- حس*ودان ب**ه آل اب*راهیم و دلی**ل حس*ادت آنها- چگونگی ملک عظیم- کسانی که از آن سلطنت عظیم بهره

مند یا محروم می شوند. - اه**ل آتش و اه**ل رحمت- کیفیت 57 و 56 ، آیات بخش پانزدهم

پیدایش جهنم و ادامۀ� عذاب برای اهل آتش- حکمت کار خ**دا درایجاد آتش، ابتالی انسان به عذاب و دوام حیات او در جهنم.

فرمان خ**اص خداون**د تع**الی - 70 الی 58 بخش شانزدهم، آیات در ب**ارۀ� ام**انت و تفس**یر ام**انت ب**ه ام**ام و ام**امت- م**أموریت انسان ها به پرورش مقام ام**امت، مراجع**ه ب**ه ام**ام ب**رای ح**ل اختالفات و پرهیز از مراجعه به طاغوت- قب**ولی توب**ه من**وط ب**ه اجازۀ� و امضای رسول خدا )ص( می باشد- مأموریت انس**ان ه**ا در قتل هوای نفس و خروج از دای**رۀ� فک**ر ب**رای ه**دایت ب**ه راه

راست. - دستور آمادگی دفاعی و برحذر82 الی 71 ، آیات بخش هفدهم

بودن از کفار- بخشی از ص**فات من**افقین- تش**ویق ب**ه مب**ارزه و شهادت- هدف بندگان خدا و مومنین از جنگ، نجات مستض**عفین است- ص*لح و جن**گ بایس*تی ب*ه ام*ر خ*دا باش*د- ف*رار از جن**گ موجب نجات از مرگ نیست- چگونه مقدرات به ارادۀ� خدا واق**ع می شود- توطئۀ� کفار و م**ذاکرات ش**بانه ب**ر علی**ه پی**امبر اک**رم

)ص(. افشاگری و جاسوسی منافقین - 91 الی 83 ، آیات بخش هجدهم

به نفع کفار- رسول خ**دا شخص**ا از ج*انب خ*دا م*أمور اس**ت ب**ا کفار بجنگد- معنای شفاعت و نتائجی ک**ه از ش**رکت در کاره**ای خیر و شر به انسان ب**ر می گ**ردد- ج**واب گ**وئی ب**ه تحیت ه**ا و هدایائی که به انسان می رس**د- کیفیت ح**ال م**ردم در ص**حرای محشر- مسلمانان بایستی در بارۀ� منافقین و کفار وحدت فکر و عقیده و قاطعیت جنگی داشته باش**ند- ط**وایفی از من**افقین ک**ه

11

تفسير سوره نساء

محکوم به اعدام بوده، حق حیات ندارند و ط**وایفی ک**ه محک**ومبه اعدام نیستند. - احک**ام قت**ل عم**د، ش**به عم**د، 94 الی 92 بخش نوزدهم، آیات

خطا و جرائم آنها- چرا فقط قتل مومن موجب کفاره می ش**ود- کفاره رعایت حق خدا است و دیه، رعایت حق خ**انوادۀ� مقت**ول- یک دستور جامع اخالقی در معاشرت ها و برخورد ه**ا، و ارتب**اط

آن با قتل مومن. جهاد و ترک جهاد چ**ه نت**ائجی -** 104 الی 95 بخش بیستم، آیات

دارد- جهاد های سه گانه، جهاد با نفس، جهاد برای کشف حقایق عالم هستی، جهاد با کفر و نفاق- پیدایش درجات از مسیر جن**گ و جهاد- ترک جهاد چه نتائجی دارد- مستضعفان واقعی مش**مول عفو خداون*د تع*الی می ش*وند- معن**ای هج**رت ب*ه س*وی خ*دا و رسول خدا- اهمیت نماز، کیفیت نماز جماعت در می**دان جن**گ و دالئل قصر نماز و ترک روزه- چگون**ه اس**ت ک**ه نم**از در اوق**ات معین کتابیست قابل مطالعه و موجب رشد- نش**ان دادن ض**عف در برابر دشمن گناه کبیره است- مسلمانان الزم اس**ت ه**ر چ**ه

بیشتر خود را مجهز به قدرت نمایند. ، مس**ائل مرب**وط ب**ه113 الی 105 بخش بیس**ت و یکم، آی**ات

قضاوت، حقوق، و دفاع از حق مومن و کافر: تفاوت قضاوت انبیا و اولیای خدا با قضاوت دیگران- رسول خ**دا نباید وکیل م**دافع کف**ار و من**افقین باش**د- دف**اع از ح**ق ک**افر و منافق ج**دال اس**ت- انج**ام گن**اه و نس**بت دادن آن ب**ه دیگ**ری-

؛ دفاع خدا از پیامبر خ**ود، آنچ**ه فق**ط113نکات سه گانه در آیۀ� خدا می تواند بیاموزد، اجر عظیم پیامبر )ص(.

، برنام**ه ه**ای اخالقی و121 الی 114 آیات بخش بیست و دوم، اصالحی برای مجالس: عاقبت کس**انی ک**ه برنام**ه ه**ای زن**دگی خود را برخالف رضایت خدا و اصالح بندگان خدا تنظیم می کنند- گناه شرک غیر قابل عفو است- معنای شرک و توحی**د- مض**رات اجتماعی شرک و منافع توحید- معنای عفو و غف**ران- ش**یطان و معارضه و مبارزۀ� او با خدا- مصادیق ش*یطان و ش**یطنت- دالئ*ل مهلت خدا به شیاطین- گفتگوی شیطان با خداوند متعال چگون**ه

است- - دین راه ورود ب**ه126 الی 122 بخش بیس**ت و س**وم، آی**ات

بهشت، و کفر راه جهنم است نه پاداش و کیفر- توضیح "جن**ات"

12

تفسير سوره نساء

که نهرها از زیر آن جاریس**ت- وض**ع رواني جهنمي**ان- رد عقی**دۀ� یهودیان که بهشت را به وراثت می دانند- در دین خدا زن یا م**رد از اعم**ال خ**ود به**ره من**د می ش**وند- به**ترین روش دین داری،

روش ابراهیم خلیل است- احاطۀ� خداوند تعالی بر کائنات. حقوق زن و مرد در ، 130 الی 127 بخش بیست و چهارم، آیات

ازدواج: مسائل مربوط به یتیم داری و رابطۀ� آن با تعدد زوجات- آیات مربوط به تع**دد زوج**ات و مناف**ات آن ب**ا ع**دالت- وظ**ائف

زنان در برابر بی مهری) نشوز (شوهر- موارد جواز طالق. دلیل تعریف و تمجی**د - 134 الی 131 بخش بیست و پنجم، آیات

خداوند تعالی از خود و اولیای خود- خدا بهترین وکیل است برای بندگان خود- آزادی خدا به گناهکاران و عکس العمل آنها- معن*ای

ثواب و عقاب و ارتباط آن با ارادۀ� خدا. ، س**فارش ب**ه قی**ام152 الی 135 آی**ات بخش بیست و شش**م،

برای عدالت اجتماعی و تعریف رفتار اجتماعی منافقین: خدمات اجتماعی و دینی ی**ا خ**ود خ**واهی و خ**ود رأیی، ک**دامیک ب**ه نف**ع انس**ان اس**ت- تعری**ف دنیاپرس**تان ک**ه ع**زت و م**وفقیت را در والیت کف**ار می جوین**د- ع**زت و م**وفقیت فق**ط در اط**اعت از خداوند تعالی است- خدعۀ� منافقین با خدا و خدعۀ� خدا ب**ا آن**ان- هشدار به مومنین از قبول والیت کفار- منافق از کافر و مش**رک بدتر است- اجازۀ� دفاع به مظلوم در برابر ظلم ظالمان، در عین حال دستور عفو- دین توحیدی و روش اجتماعی تفرقه افکن**ان و

آثار این دو. داستان ک*وه ط**ور و ،* 162 الی 153 بخش بیست و هفتم، آیات

حاکمیت آن بر بنی اسرائیل و دالئل محکومیت آنها: موج**ودیت دین در بین م**ردم غ**یر از قب**ول آن اس**ت- وض**عیت فک**ری ب**نی اس**رائیل در براب**ر دین خ**دا- گ**رایش مک**رر ب**نی اسرائیل به بت پرستی- ابتالئات بنی اسرائیل ب**رای برگش**ت ب**ه

توحید- تعریف مومنان بنی اسرائیل و راسخان در علم. ی**ادآوری ق**رآن از - 170 الی 163 بخش بیس**ت و هش**تم، آی**ات

پیامبران گذشته و تصدیق آنها همانند تصدیق آخ**رین پی**امبر خ**دا )ص(- دالئل حقانیت قرآن و دین اسالم، علم و حکمت، ش**هادت فرشتگان و شهادت خداوند متعال است- معنای گم**راهی دور ی**ا نزدی**ک- ه**دایت نک**ردن گمراه**ان، ع**دم امک**ان ه**دایت اس**ت-دعوت عام خداوند متعال از مردم به قبول مکتب آخرین پیامبر.

13

تفسير سوره نساء

خط**اب ب**ه پ**یروان ،** 175 الی 171 بخش بیس**ت و نهم، آی**ات حضرت مسیح )ع(- دع**وت ب**ه اعت**دال در عقای**د- وص**ف ق**رآن ناطق و قرآن صامت به نور و برهان- وعده ه**ای خداون**د تع**الی

به سالکان راه قرآن و برهان. تع*یین ارث مرب*وط ب*ه خ*واهر و ب*رادر - 176 بخش سی ام، آیۀ�

"پدری" و برادر و خواهر "پدری و مادری".

بسم الله الرحمن الرحيم**********

يا أيها الناس اتقوا ربكم الذي خلقكم من نفس واح11دة و خلق منها زوجها و بث منهما رج11اال كث11يرا و نس11اء و اتقوا الل11ه ال11ذی تس11ائلون ب11ه و االرح11ام ان الل11ه ک11ان

علیکم رقیبا.

14

تفسير سوره نساء

: تاريخ و کیفیت پيدايش انسان در1بخش اول، آیۀ# روي زمين

ت****اريخ و کیفیت پي****دايش انس****ان در روي زمين و اظه****ارات دانشمندان- آیا آفرينش به طبيعت است يا مشيت؟- اگر پيدايش انسان بدون اتكاء ب**ه پ**در و م*ادر ممتن**ع باش**د آف**رينش تم**امي انسان ها ممتنع است- اولین ازدواج چگونه انجام شد- چگ**ونگی ازدواج فرزندان آدم و دلیل پيدايش انسان ه**ا از طري**ق توال**د و تناسل- مسئوليت انسان در مقاب*ل خ*دا و خل*ق- رابط*ۀ� رع*ایت

این دو حق با خلقت انسان. در اولين آي**ه اين س**وره خداون**د تع**الی از خلقت آدم و كيفيت پيدايش نسل بشر خبر مي دهد و مي فرمايد خداوند تمامي ش**ما انس**ان ه**ا را از ي**ك نفس آفري**ده و جفت آدم را هم از هم**ان نفس آفريده و از آن دو نفر اين هم**ه مرده*ا و زن ه**ا ب*ه وج**ود

آمده است. اظه****ارات ت****اریخ و کیفیت پی****دایش انس****ان در روی زمین و

دانشمندان: در كيفيت پي**دايش انس**ان در روي ك**رة زمين از طري**ق رواي**ات ديني و تحقيقات علمي گفتگوه**اي بس**يار و عقاي**د مختلفي پي**دا شده است. اختالف تحقيقات و روايت ها از دو منظر واقع ش**ده

است؛ از نظر كيفيت، و زمان پيدايش انسان. روايت هاي ديني، احاديث و اخبار و كتاب تورات پي**دايش انس**ان را در روي كره زمين تقريبا مربوط به هشت هزار س*ال ي*ا كمي بيش از اين مي داند و گزارش داده كه از هبوط آدم تا نوح چن**د سال و از نوح پيغمبر تا ابراهيم و تا زمان ظهور حض*رت عيس*ي در حدود شش هزار سال و تا ظهور حضرت خاتم ش**ش ه**زار و پانصد و چندي، كه تقريبا تا زمان ما انسان ها يعني هزار و چه**ار صد سال بعد از هجرت پيغمبر اكرم در حدود هش**ت ه**زار س**ال مي شود تا جايي كه پدر و فرزنداني كه پشت در پش**ت يك**ديگر

و از )ص(قرار گرفته اند از زمان ما تا زمان حضرت رسول اك**رم زمان آن حضرت تا زمان آدم ابوالبشر در ح**دود ص**د پش**ت مي ش**ود ك**ه از طري**ق ش**جرة س**ادات ت**ا زم**ان پيغم**بر)ص(، و از طريق ایش**ان ت**ا زم**ان حض**رت اب**راهيم و از اب**راهيم ت**ا زم**ان

15

تفسير سوره نساء

حضرت نوح و از زمان نوح تا زمان حضرت آدم انسان هايي ك**ه پشت سر يكديگر از اجداد پيغمبر به شمار آمده اند كامال معل**وم

و مشخص مي باشد. ولي تحقيق**ات دانش**مندان ط**بيعي و علم**ا از طري**ق فس**يل شناسي، پيدايش انسان را در روي كرة زمين مربوط به ميلي**ون ها سال پيش از اين مي دانند و رقم ه**اي سرس**ام آوري در اين رابطه ذكر كرده اند كه با منطق عقل و با براهين دي**ني س**ازگار نيست زيرا اگر اين ط**ور ف**رض ك**نيم ك**ه انس**ان از ده ميلي**ون سال پيش از اين در روي زمين به وجود آمده باشد، الج*رم ع*دد انسان ها چندين برابر از ريگ هاي بيابان ها هم بيشتر می ش**ود زيرا پي**دايش نس**ل تص**اعدي اس**ت. از دو نف**ر هش**ت نف**ر و از هشت نفر، چهل نفر و از چهل نفر دويست و چهل نفر. اگ**ر ح**د متوس**ط فرزن**دان ه*ر خ*انواده را ح*داقل ش**ش نف*ر بشناس*يم ظرف صد سال از يك زن و شوهر در حدود سيصد نف**ر اوالد ب**ه

وجود مي آيد؛ در هزارها و ميليون ها سال چقدر؟ در آن صورت باید اكنون جاي پايي هم در روي ك**رة زمين خ**الي نباشد چه برسد به اين كه يك صدم كرة زمين هم از جمعيت پ**ر نش*ده اس**ت. و ام*ا اختالف نظ**ر در روي**دادهاي دي**ني و اختالف تحقيق**ات دانش**مندان در کیفیت پي**دايش انس**ان ه**ا ن**يز خيلي بيشتر و باالتر از تاريخ پيدايش بشر مي باش**د. مط**الب مختلفی در این که چگونه نسل بشر تكثير شده و ازدواجهاي اول ب**ه چ**ه كيفيت و به چه صورتي بوده گفت**ه ش**ده ك**ه بيش**تر ب**ه افس**انه

شباهت دارد تا به واقعيت. علماي طبيعي گفته اند: از ميلي**ون ه**ا س**ال پيش از اين س**لول هاي حياتي در كنار درياها و نهرها به وجود آم**ده و ظ**رف ده ه**ا هزار س**ال آن س**لول ه**اي حي**اتي نب**اتي تب**ديل ب**ه حش**رات، و حشرات تبديل به خزندگان و پرندگان، و ب**االخره ب**ه چرن**دگان و ميمون ها شده و از ميم**ون ه**ا ب**ه انس**ان ه**ا رس**يده اس**ت؛ و عقيده دارند بعد از آن كه چهارپايان نوع كامل ت**ر، يع**ني ميم**ون به وجود آمده هزارها سال طول كشيده تا انس**ان ه**اي اولي**ه از ميمون ه**ا ب**ه وج**ود آم**ده ان**د و آن انس**ان ه**اي اولي**ه مراح**ل مختلفي را مانن**د دوال دوال راه رفتن گذران**ده ان**د ت**ا روزي ك**ه تبديل به اولين انس**ان ه**ا ش**ده و از آنه**ا انس**ان ه**اي ديگ**ر ب**ه

ظهور رسیده اند.

16

تفسير سوره نساء

داروين براساس قاعدة نشو و ارتق**اء عقي**ده دارد ك**ه در مس**ير زم**ان تحت ش**رايط زم**ان و مك**ان ه**اي مختل**ف، موج**ودات مختلفي پیدا شده كه آيندگان از گذشتگان كامل تر ش**ده ان**د. او مي گوي*د مثال محی**ط جنگلی زراف*ه را ب*ا گ*ردن درازي ك*ه دارد ساخته است. شايد در ابتدا حيوان كوتاه گ**ردني ب**وده ك**ه ب**راي چيدن برگ ها گردن كشيده تا به آن بلندي رسيده است. و همين ط*ور عقی*ده دارن*د ک*ه حیوان*ات مختل**ف تحت ش**رايط مختل*ف فضاها و هواها و جنگل ها و بيابان ها ب**ه وج*ود آم**ده ان**د ك*ه در واقع آن شرایط مختل**ف پ**در حيوان**ات مختل**ف و متف**اوت ب**وده است نه اين كه از ابتدا حيوانات به صورت انواع مستقل آفري**ده شوند بدون اين كه در خلقت با يك**ديگر ارتب**اطي داش**ته باش**ند. وليكن روايت ه**ا و كتب دي**ني منك**ر تم**امي اين فرض**يه ه**ا و قاعده ه**ا ش**ده و عقي**ده دارن**د ك**ه ان**واع موج**ودات ه**ر ك**دام مستقل و تنها خلق شده و مب**دأ نس**ل اف**راد ن**وع خ**ود ب**وده؛ و انسان هم نوعي از اين حيوانات است كه اف**راد اولي**ة آن تنه**ا و بدون ارتباط به حيوانات ديگر خل**ق ش**ده و مب**دأ تكث**ير اف**راد و اوالد خود شده اند. داليل صحت و عدم صحت گفته هاي طرفين مبتني بر اعتقاد به وجود خ**دا و ظه**ور موج**ودات در ارتب**اط ب**ه

مشيت او، یا عدم اعتقاد به وجود خدا مي باشد.آفرینش به طبیعت است یا به مشیت؟

علت پيدايش يك چنين بحث هايي به وس*يله ط*بيعيون و م*اديون عالم غفلت آن ها از وجود خدا و مشيت او است كه آن ه*ا كلي*ه حرك**ات ط**بيعي را مرب**وط ب**ه مقتض**يات و خ**واص ذاتي م**واد طبيعت مي دانند ن**ه اين ك**ه مرب**وط ب**ه ارادة خ**دا و هندس**ة او باشد. مشاهده مي كنند كه همه چيز در طبيعت از نهاد خود نيرو مي گيرد و رشد مي كند و بزرگ مي ش**ود، حجم اش**ياء از نه**اد آن ه***ا ش***روع مي ش***ود و براس***اس همين حجم كيفيت ه***ا و خاصيت ها به وجود مي آيد. آن ها فقط حركات م**اده و ط**بيعت را كش***ف مي كنن***د و مي بينن***د وليكن از م***واد و مص***الح و نيروهايي كه به وسيلة آنه**ا در م**اده ح**ركت پي**دا مي ش**ود و ي**ا مهندس دانا و توانايي كه با مشيت خود، با استخدام نيرو و م*اده اين حركات و سكنات را در م**اده ب**ه وج**ود مي آورد بي خبرن**د. مسلما پيدايش هر نوع ح**ركت و تغي**ير كيفي س**ه س**رمايه الزم دارد كه با نب**ودن ه**ر ي**ك از آن ه**ا ح**ركت و تغي**ير متوق**ف مي

گردد. این سه سرمايه:

17

تفسير سوره نساء

- چ**يزي ك**ه ب**ه وس**يلة آن تغي**ير واق**ع مي2- شيئ تغيير پذير.1- عامل تغيير دهنده است.3شود.

مثال اگر ما بخ**واهيم م**واد پراكن**ده و متف**رق را در اجتم**اع و در تركيب ب**ا يك**ديگر ب**ه ص**ورت ب**رگ س**بزي درآوريم م**واد اولي**ه "اصل تغيير پذير" هستند كه از آن صورت پراكنده در اثر جلب و جذب با يكديگر مجتمع شده اند. و اما ن*يروي جاذب*ه ك*ه در نه*اد هر يك از آن ها قرار مي گ**يرد و ب**ا آن ن**يرو يك**ديگر را ج**ذب و جلب مي كنند و يا ن*وري ك*ه ب*ه وس*يلة آن در آن م*واد مجتم*ع، رنگ سرخ و يا سبز به وجود مي آيد "عامل پي**دايش تغي**ير، و ي**ا مادة تغيير دهنده" است كه با به كار گرفتن آن، در م**اده ن**يرو و رنگ به وجود مي آيد. و آن عاملي كه چنين تركيب**ات و تغي**يراتي**ر" اس**ت. ب**ا اين حس**اب در چن**د به وجود مي آورد "عام**ل مغي مادة كوچك كه در ارتباط ب**ا يك**ديگر ش**كل و خاص**يتي پي**دا مي كنند سه حقيقت وجود دارد كه يك حقيقت آن قاب**ل كش**ف و دو

- وج**ود م**اده1حقيقت ديگر غير قابل رؤيت مي باشد. این سه: و ذراتي كه اجتماع پيدا مي كنند.

- ن**يرو ي**ا ن**وري ك**ه آن ذرات پراكن**ده را ب**ه يك**ديگر نزدي**ك و2متصل مي كند و يا در آن رنگ و روشنايي به وجود مي آورد.

- ارادة خداوند تبارك و تعالي ك**ه از ت**ركيب آن دو اص**ل ش**يئ3قابل استفاده به وجود مي آورد.

اگر مواد عالم به دليل ماديت، نور و نيرو و حركت بودند و ب**راي نيرو گرفتن و حركت كردن به چيزي سواي ماديت ني**از نداش**تند الزم بود كه دائم نيرو و حركت باشند و تغيير حالي در آن ها پيدا نشود زيرا اشياء به دليل خود و خواص ذاتي خود تغي**ير خاص**يت نمي دهند بلكه آن تغيير و خاصيت به دليل ارتب**اط ب**ا ش**يئ غ**ير خود آن هاست كه ب**ه خ**ود آنه**ا اض**افه مي ش**ود و در آن تغي**ير ايجاد مي كند. مثال مواد عالم به دليل ماديت خود "بعد و ح**دود" هستند و چون اين بعد و حدود از لح**اظ ذاتي م**اده اس**ت در آن لوازم ذاتي با يكديگر اختالف پیدا نمي كنند. نمي ت**وانيم م**اده را در يك حال واجد بعد و درح**ال ديگ**ر فاق**د بع**د ق**رار دهيم زي**را ابعاد ثالثه از لوازم ذاتي ماده است ن**ه چ**يزي ك**ه ب**ه آن اض**افه ش**ده باش**د؛ وليكن از نظ**ر ن**يرو و ح**ركت و رن**گ و حي**ات مي توانيم ماده را در دو حال مختلف ببينيم كه در يك حال واجد نيرو و حركت و در حال ديگر فاقد آن باشد. ب**ه اين دلي**ل مي گ**وييم

18

تفسير سوره نساء

حيات و حركت از اصلی غير ماده به وجود مي آيد كه ماده را به ح**ركت آورده و ب**ه آن حي**ات مي بخش**د. پس ب**ه دلي**ل اختالف مواد عالم در حركت و حيات و نور و رنگ، و اتفاق آن ها در بع**د و حدود مي گوييم كه خ**واص چهارگان**ة ح**ركت و حي**ات و ن**ور و رنگ از يك اصل غير م**ادي ب**ه وج*ود مي آي**د ك**ه م**اده را در دو

حال مختلف قرار مي دهد. بنابراين از طريق تغييرات ذاتي و نهادي كه در اش**ياء ع**الم پي**دا مي شود مي گوييم: سواي اصل م*اده، اص**ل ديگ**ري در م*اوراء طبيعت هست كه ماده در طريق بهره گيري از آن اصل، ح**االت مختلف پيدا مي كند و چون اين دو اصل در حال تفكيك و ج**دايي از يكديگر فاقد شعور و ادراك مي باشند حقيقت ديگری ب**ه ن**ام "خدا" و مشيت او الزم است كه اين هم**ه تغي**يرات را ب**ه وج**ود آورد. پس مي گوييم: در ماوراء طبيعت يك حقايق و عوامل غ**ير طبيعي و غير م**ادي هس**تند ك**ه تم**امي تغي**يرات از آن ه**ا و ب**ه وسيلة آن ها پيدا مي شود و این حقيقت ماوراء ماده ب**ه وس**يلة انسان های مکتب مادي و ط**بيعی قاب**ل كش**ف و رؤيت نيس**ت. آن ها به دليل همين عدم درك و كشف آن حقايق، اسرار عالم و حركات آن را مادي و طبيعي مي دانند و براي پيدايش هر پدي**ده اي فقط و فقط به دنبال يك عامل طبيعي و مادي مي روند و از ارادة حكيمانة الهي غافل مي مانند. اگر ما ط**بیعت را در ارتب**اط با ارادة خ**دا و حكمت او ق**رار دهيم خ**واهيم دي**د ك**ه ط**بيعت و مواد آن مانند يك قطعه موم و يا خمير در اختيار خداون**د متع**ال است كه آن را به ه*ر ش*كل ك*ه مي خواه*د درمي آورد. تم*امي علل و عوامل طبيعت از ارتب**اط ب**ه مش**يت او پي**دا مي ش**ود و مشيت او حاكم بر طبيعت و تم**امي مقتض**يات آن مي باش**د ن**ه اين ك**ه مش**يت و ارادة خ**دا در گ**رو ط**بيعت و مقتض**يات آن

باشد. در اين جا از طريق صنايع و اختالف مواد تش**كيل دهن**دة ص**نعت ها و تغييراتي كه در اين رابطه به وجود مي آيد بايستي ب**ه ارادة ق**اهرة خ**دا و اين ك**ه مش**يت او ح**اكم ب**ر عوام**ل ط**بيعت مي باشد، اعتراف كنيم و به اين حقيقت كه موجوديت ه**ر موج**ودي و علل و علت همة علت ها مشيت خداون**د متع**ال اس**ت اذع**ان داشته باشيم. "مشيت" يعني خواست خدا و ارادة او ب**ر اين ك**ه مخلوقي باشد و موجوداتي را به وجود آورد. درس**ت در پي**دايش مصنوع ب**ه ارادة ص**انع دقت كني**د. مي داني**د ك**ه علت تام**ه ك**ه

19

تفسير سوره نساء

علت س**اير علت ه**ا و دلي**ل س**اير دلي**ل ه**ا مي باش**د "علت فاعلي" است زيرا فاعل است كه مواد اوليه را ايج**اد ك**رده، آن ها را با يكديگر تركيب و سپس براي پيدايش نتيجه ه**اي مختل**ف

با هندسه هاي متفاوت صنايع خود را مي سازد. فالسفه گفته اند كه علل پيدايش هر مص**نوع چه**ار علت اس**ت. اول علت فاعلي، دوم علت مادي، س**وم علت ص**وري و چه**ارم علت غايي) نتائجی که از آن مصنوع پیدا می ش**ود (. ب**ا پي**دايش اين چه**ار علت ص**نايع ط**بيعي و انس**اني س**اخته مي ش**ود و ب**ا فقدان هر يك از اين چهار دليل وجود مدلول و يا مصنوع محال و ممتن**ع مي باش**د. ولي در بي**ان اين حقيقت ك**ه علت العل**ل اين چهار علت چيست؟ مي گوييم كه "علت فاعلي" مقدم بر تمامي علت ها مي باشد. مصنوعيت تمامي موجودات طبيعت و قابليت تغيير آن ها خيلي روشن است. همين تغييرات و يا ق**ابليت تغي**ير و اختالفاتي كه اشياء با هم دارند برهاني است روشن بر اين ك**ه همة اين ها به مشيت خداوند ساخته شده اند نه اين كه خ**ود ب**ه خود به وجود بيايند و نه اين كه پيدايش آن ه**ا ب**ه دلي**ل اقتض**اي ف**يزيكي و مك**انيكي باش**د. زي**را از طري**ق اقتض**اي ف**يزيکي ي**ا مک*انيکی، ص*نایع مانن*د اوراق چ*اپ ش*ده از ماش**ين چ*اپ و ي*ا اجزاي قالب خ**ورده از ق**الب ه**اي معين ش**ده ، ک**ه این ص**نايع حالت يک نواختي پيدا مي کنند و در آن ص**ورت ظه**ور اختالف و تغييرات شکلي از مسير افتضا و قالب هاي مکانيکي قابل ظهور نخواهد بود. مثال اگر پديده هاي کره زمين فق**ط و فق**ط معل**ول گردش زمين و مواجهه آن با آفتاب و س*تارگان باش*د، از طري*ق گردش يک نواخ**تي آس**مان ک**ه ي**ک ن**وع اقتض**ا در ه**ر زم**ان و مکاني به وجود مي آورد پي**دايش ص**نايع مختل**ف در ي**ک زم**ان و مکان محال و ممتنع است. ما فرض مي کنيم در گ**ردش زمین و ارتب**اط آن ب*ا خورش*يد و س*تارگان، همیش*ه در فالن قس*مت از کره زمين و در زمان معين؛ مثال در اول بهار، اقتضاي خاصي ب**ه وجود مي آيد که براساس آن اقتضا يک سلول نباتي و يا حي**واني تولي**د مي گ**ردد. اگ**ر تولي**د اين س**لول معل**ول آن اقتض**اي مخصوص باشد که از گردش زمين و موازنه آن با ک**رات حاص**ل مي گردد، چون آن اقتضا در اث**ر ي**ک علت و ي**ک دلي**ل ب**ه وج**ود آم**ده معل**ول آن اقتض**ا هم ي**ک معل**ول و ي**ک م**دلول بیش**تر

نبايستي باشد.

20

تفسير سوره نساء

مثال براساس آن اقتضاي مخصوص كه در يك زمان معين در ي**ك زمين خاص در كره زمين فقط گن**دم س**بز مي ش**ود و ي**ا مي**وه معيني توليد مي گردد برپايه روش اقتضايي و مك**انيكي پي**دايش زراعت و ي**ا درخت ديگ**ري از هم**ان اقتض**ا و از هم**ان زم**ان و مكان قابل ب**روز نيس**ت مگ**ر این ك**ه عام**ل ديگ**ري غ**ير از آن

كنيم ك**ه ب**راقتضا باشد تا چيز ديگري توليد كند و ما مشاهده مي پاية يك نوع اقتضا در زم**ان و مك**ان معين ه**زاران ن**وع نب**ات و

هور و قابل توليد است و ش**ايدظجماد و حيوان و يا انسان قابل نتوانيم دو حشره و يا دو حيوان و دو انسان، حتي دوقلوها را ك**ه تحت ي**ك اقتض**ا و ي**ك ش**رايط در زم**ان و مك**ان معين تولي**د

اند دقیقا مشابه يكديگر پيدا كنيم؛ بلکه می بینیم در هندس**هشده ساختماني و شرايط ديگر با هم اختالف دارند. دلی**ل اين اختالف و تغييرات چ*یزی نيس*ت مگ*ر ع*املي س**واي اقتض**ا و ي*ا ق*الب زمان و مكان، و آن عام**ل فق**ط و فق**ط مش**يت خداس**ت. پس

اي ن**داريم ج**ز اين ك**ه موالي**د ط**بيعت را ب**ه مش**يت خ**داچاره مربوط كنيم؛ نه تنها به علل و عوامل ط**بيعي. و در ص**ورتي ك**ه آن را به مشيت خدا مربوط ساختيم تمام حساب هاي ط**بيعي و اقتضايي غلط و محال مي گردد و آن مش**يت ح**اكم ب**ر ط**بيعت است نه متقتضات زم**ان و مك**ان ب**ر مش**یت. و در ص**ورتي ك**ه مشيت خدا حاكم بر طبيعت باشد براي ايجاد طبيعي**ات و انس**ان و حيوان به علت هاي طبيعي احتياج نيست و با بودن آن مش**يت

كند كه يك حيوان از خ**اك و ب**دون واس**طه پ**در و م**ادرفرق نميتوليد شود و يا با واسطة پدر و مادر.

با اين حساب دليلي ندارد كه پيدايش حيوان ديگ**ر را ك*ه س**بقت بر آن داشته باشد علت تامه قرار دهيم يا به چنين دليلی احتي**اج

گوييم حال که مواليد طبيعت و موجودات جه**انداشته باشيم. مي آفرينش به طور مستقل و بدون احتياج به يكديگر قابل آف**رينش

باشند، انسان هم كه نوعي از موجودات طبيعت است ق**ابليتمي دارد كه بدون ارتباط با پ**در و م**ادر و ي**ا حيوان**ات ديگ**ر متك**ون گ**ردد و آفري**ده ش**ود، پس چ**ه دليلي دارد ك**ه حي**واني ب**ه ن**ام

ميمون و يا چيز ديگر را مبدأ پيدايش انسان قرار دهيم. اگر پیدایش هر انسانی بدون اتک**ا ب**ه پ**در و م**ادر ممتن**ع باش**د،

:پیدایش اولین انسان هم ممتنع است

21

تفسير سوره نساء

برهان ديگر استقالل وجود انسان و استقالل تمامي انواع نبات**ات و حيوانات و انسان ها، قاعده معروف "كلما هي ب**العرض ينتهي الي ما هي بالذات" مي باشد كه نشان مي دهد هر موجودي ك**ه از مسير اتك**ا ب**ه غ**ير خ**ود ظ**اهر مي گ**ردد بايس**تي برس**د ب**ه موجودي كه خود ب**ه خ**ود و ب**دون اتك**ا ظ**اهر مي ش**ود. در اين

بي**نيم ك**ه پي**دايش فرزن**دان متكي ب**ه وج**ود پ**دران ورابط**ه مي مادران است و باز آن پدران و مادران فرزندان پدران و م**ادران

بينيم تمامي انسان ها وديگر هستند و همين طور... در اين جا مي گوييم: ي**ا اولين انس**انيا حيوان ها پدر و مادر الزم دارند پس مي

بدون پدر و مادر و به مشيت خدا خلق مي شود و يا اين كه اصال هيچ مولودي قابل آفرينش نيست زيرا در آن جا كه ط**بيعت و ي**ا

خواهد اولين انسان و يا حيوان را بسازد تا پ**در وعاملی ديگر، مي مادر آيندگان باشد آن اولين موجود زنده چگونه بدون پدر و مادر خلق مي شود؛ خواه يك حيوان باش**د و ي**ا ي**ك س**لول حي**واني؟ زيرا همان قدر ك**ه خلقت ي**ك انس**ان ب**دون پ**در و م**ادر ممتن**ع

اياست خلقت ي**ك س**لول حي**واني هم ممتن**ع اس**ت. پس چاره نيست جز این كه يك حيوان و يا يك سلول حي**واني ب**دون پ**در و مادر خلق شود تا مبدأ پيدايش تمامي حيوانات گردد، و اكنون كه يك حيوان ب**دون پ**در و م**ادر قاب**ل آف**رينش اس**ت دو حي**وان و

باش**ند. ب**ا اين حس**اب آن ج**اهزاران حيوان هم قابل آفرينش مي خواهن**د پ**در و م**ادر بس**ازند ت**اكه طبيعت و يا خداي ط**بيعت مي

مبدأ نسل بشر باشد چه احتياجي دارند ك**ه آن پ**در و م**ادر را از حيوان**ات ديگ**ر ب**ه وج**ود آورن**د ب**ا اين ك**ه ب**ه تنه**ايي و ب**دون وساطت حيوان ديگر قابل آفرينش است زي**را اگ**ر پي**دايش ي**ك مولود بدون اتكا به پدر و مادر ممتنع باشد پيدايش تمامي انسان

هاي متكي به پدر و مادر ممتنع است. كنيم ك**ه در ت**اريخ زن**دگيعالوه بر تمامي اين داليل، مشاهده مي

انسان ها يك نفر انسان به نام عيسي بدون وساطت پدر آفريده شده است. حضرت مريم بدون اين كه با انس*اني تم*اس گرفت*ه باشد، حامله شده و بهترين و پاك ت**رين فرزن**دان را ب**ا آن هم**ه

كند ك**همعجزات زاييده است. هيچ كس قدرت ندارد و جرأت نمي براي حضرت عيسي پدري قائل باش**د ك**ه ب**ا م**ريم تم**اس پي**دا كرده باشد. در عين حال خداوند او را بدون پدر آفريده اس**ت ت**ا

هاي دارويني را باطل نمايد. درقوانين طبيعت را بشكند و فرضيه

22

تفسير سوره نساء

كنند ك**ه چط**ور عيس**ي ب**دونهمين رابطه وقتی مردم تعجب مي فرماي*د ك*ه "آف**رينشپدر آفريده شده خداوند در جواب آن ها مي

عيسي مانند آفرينش آدم است كه بدون پدر و م**ادر خل**ق ش**ده پس راهي براي شك و تردي**د در اين حقيقت نیس**ت ك**ه1است"

انسان و يا حيوان و يا هر چيز ديگر، بدون واسطه قابل آف**رينشمي باشد و بدون واسطه خلق شده است.

كن**ددر اين آيه شريفه از طريق همين برهان ط**بيعي ي*ادآوري مي كه تمامي انسان ها را از يك نفر و يا از يك نفس آفريده است و ميفرمايد: اي مردم، از مخالفت پروردگار خ**ود بپرهيزي**د. كس**ي كه تمامي انسان ها را از يك نفس آفريده و از همان نفس جفت او را خلق كرده است و از آن زن و شوهر اين همه مرد و زن به

وجود آورده است.اولین ازدواج چگونه بوده:

بحث ديگر كه در ارتباط با اين آيه ش**ريفه مط**رح مي ش**ود اين است كه آيا تمامي انسان ها از يك نفر انسان آفريده ش**ده ان**د؛ چن**ان ك**ه در اين آي**ه ش**ريفه مي گوي**د: هم**ه ش**ما را از نفس

ام؟ و بگوييم منظور از نفس واحده يك نفر به ن**امواحده آفريده آدم است كه همة انس**ان ه**ا از جمل**ه جفت آدم هم از خ*ود آدم خلق شده و مبدأ توليد اوليه تمامي زنان و مردان يك مرد به نام

شويم كهآدم بوده است؟! در اين جا گرفتار يك چنين اشكالي مي آيا اولين زن از مرد به وجود آمده و يا اولين زن مانند اولين مرد مستقل و بدون واسطه خلق شده است؟ داس**تان ه**ايي در اين

گويند حوا از تن آدم روييده اس**ت. وليكنجا به وجود آمده كه مي كن**د واح**اديث و اخب**ار آل محم**د )ع( چ**نین چ**یزی را نفي مي

اي از تن آدم باشد كه مانند دست و پ**ا ازگويد: اگر حوا قطعهمي تن آدم روييده باشد، اين زن و شوهر با يكديگر وحدت جنس**ي و

كنند كه در اين صورت ارتب**اط آنسلولي و يا وحدت ژني پيدا مي ها با يك**ديگر مش**كل مي ش**ود زي**را در ازدواج تخ**الف جنس**يت

)ع(الزم است تا قابل ارتباط با يكديگر باشند. در اين رابطه امام اش اين اس**تفرمايد: اگر حوا عض**وي از تن آدم باش**د، الزمهمي

كه آدم با عضو تن خود ازدواج كرده باش**د ك**ه اين غل**ط اس**ت. گوييم: برهاني ندارد كه حوا و يا اولين زن از تن ي**ك م**ردپس مي

- ان مثل عیسی عند الله کمثل آدم خلقه من تراب ثم قال له کن59 ال عمران، 1فیکون

23

تفسير سوره نساء

روييده باشد. همان طور كه آفرينندۀ� جهان بدون وساطت پ**در و مادر اولين انسان را آفريد، اولين زن را هم خل**ق ك**رد و بين آن ها انس و آشنايي ب**ه وج**ود آورد، ت**ا ب**ا يك**ديگر ازدواج كردن**د و مبدأ پيدايش نسل بشر گرديدند. خداوند تعالی در اين آيه شريفه

گويد كه از همان "نفس واحده" جفت آدم را آفريد. منظ**ور ازمي نفس واحده ماده و طينتي است كه آدم را از آن خلق ک**رد؛ ک**ه

ايم. يع**ني آدم وفرمايد از همان طينت، حوا را هم خل**ق كردهمي باش**ند، ن**ه اين ك**ه مانن**د حي**وان وحوا از يك نوع و ي**ك جنس مي

انسان دو نوع مخلوق باشند. پس اين دو نفر مبدأ پيدايش نس**لبشر گرديدند و جوامع انساني را به وجود آوردند.

چگونگی ازدواج فرزندان آدم و دلیل پیدایش انسان ها از طری**قتوالد و تناسل:

باز در اين جا دو بحث ديگر مطرح مي شود. اول اين ك**ه ازدواج فرزندان آدم چطور و چگونه بوده است؟ آيا ازدواج بين ب**رادر و خواهر بوده و يا وسيله ديگري در كار بوده اس**ت؟ بحث دوم اين كه خداوندي كه اولين زن و م*رد را ب*دون وس**اطت پ*در و م**ادر خلق كرده، چه لزومي دارد كه بقيه انسان ها را از طريق پ**در و مادر توليد كند و بار زحمت فرزندان را به دوش پدران و مادران بگذارد. آیا بهتر نبود كه همه انسان ها را از خاك بدون وس**اطت

ك**رد؟ حكمت اين وس**اطت چ**ه ب**وده و چ**هپدر و م**ادر خل**ق ميخواهد بود؟

هايي به وج**ود آم**دهاما در مورد بحث اول، در اين جا نيز افسانه اند: حضرت حوا در هر شكم زايمان خود يك جفت دوقلوكه گفته

اند: تا پانصد شكم زايمان داشتهپسر و دختر زاييده است و گفته كه در نتيجه هزار و دويست پسر و دخ**تر زايي**ده اس**ت و در اين جا حضرت آدم بين پسران از شكم اول با دختران از ش**كم دوم ازدواج به وجود آورده است و در آن موقع ازدواج برادر و خواهر حرمت نداشته بلكه ازدواج برادر و خواهر همشير حرمت داشته؛ يعني پسري كه با دختر همزاد خود )دوقلوي خ**ود( ش**ير خ**ورده جايز نبوده است ك**ه ب**ا هم**ان خ**واهر همش**ير خ**ود ازدواج كن**د وليكن مانعي نداشته ك**ه ب**ا دخ**تر ش**كم اول و ي**ا دوم ك**ه ب**ا او همشير نب**وده ازدواج كن**د. پس در آن موق**ع ح**رمت ازدواج بين

و با هم از پستان حوابرادر و خواهری بوده كه با هم متولد شده

24

تفسير سوره نساء

اند ن**ه اين ك**ه ح**رمت ازدواج بين ب**رادر و خ**واهریشير خوردهبوده که از يك پدر و مادر باشند.

در اين جا مي دانيم ك*ه ش*ير ي*ك عام*ل بس*يار مهم در پي*دايش ان**د وتج**انس بين دو ك**ودكي اس**ت ك**ه ب**ا يك**ديگر ش**ير خورده

بيشتر جنسيت بين انسان ها از شير به وجود مي آيد، ل**ذا يكي از كن**د و ماي**ه تح**ريم ازدواج ميم**واردي ك**ه زنی ح**رمت پی**دا مي

گردد، شير است؛ كه اگر فرزندي از يك مادر ديگ**ر ش**ير بخ**ورد اين شير خوارگي ماية محرمیت مي شود و آن دو طفل ب**رادر و

توانن**د ب**ا يك**ديگر ازدواجخواهر رض**اعي يك**ديگر هس**تند ك**ه نمي كنند. پس شير يكي از عوامل مؤثر ح**رمت در ازدواج مي گ**ردد و اين حرمت مربوط به تجانس گوشتي و خوني ب**رادر و خ**واهر مي باش**د. هرچ**ه تج**انس ش**ديدتر باش**د ح**رمت ازدواج بيش**تر است زيرا ازدواج بين دو جنس مخالف قابل ظهور است ن**ه بين دو شيئ متجانس. در اين جا اگر ما بگوييم كه خداوند متع**ال ب**ه ش**ير ح**وا در ه**ر ش**كمي جنس**يت خاص**ي داده ك**ه مخ**الف ب**ا جنس*يت هم**ان ش*ير در ش**كم قب*ل و بع*د ب*وده در اين ص**ورت

توانيم بگويم كه تخالف جنس**ي و ژني بين دو پس**ر و دخ**تر ازمي دو شكم وجود داشته كه مايه تسهيل ازدواج ش**ده اس**ت. وليكن در اين جا این بحث مطرح مي ش**ود ك**ه ص**رف نظ**ر از وح**دت

اي هم بوده است و همه اين فرزندان از يكشيري، وحدت نطفه پدر با ي**ك نطف**ه ب**ه وج**ود آم**ده ان**د؛ و در اين ص**ورت بايس**تي

هاي قبل و بع**داي غير از نطفهبگوييم كه نطفه آدم در هر رابطه اس**ت. ام**ا ب**ا اين تغي**ير نطف**ه و ش**ير نمي ت**وانيم عن**وانبوده

برادري و خ**واهري را از دوقلوه**ا س**لب ك**نيم، و ب**از هم ازدواج بين برادر و خواهر واقع مي شود كه در حكمت خدا جايز نيست. مگر اين كه بگوييم جعل قانون به دست خداوند متعال است؛ در يك زماني حرمت ازدواج بين برادر و خواهر را تجويز و در زم**ان

ديگر تحريم كرده است. در اين جا مشكل ديگري پيدا مي شود و آن اين كه جعل ق**وانين به اراده خداوند متعال با جعل ق**وانين ب**ه اراده انس*ان ه**ا ف**رق دارد. قوانين در كتاب خ**دا و ب**ه اراده خ**دا بايس**تي ص**د در ص**د مطابقت با طبيعت و واقعيت باشد. يعني خداوند چيزي را ح**رام كن**د ك**ه در ط**بيعت ح**رام اس**ت و چ**يزي را حالل كن**د ك**ه در طبيعت حالل باشد. يعني احكام خدا درس**ت بايس**تي مط**ابق ب**ا

گوييم خداوند گوشت گوسفند راجنسيت و واقعيت باشد. مثال مي

25

تفسير سوره نساء

حالل فرموده و گوشت خوك را حرام كرده است. اگ**ر جنس**يت گوشت خوك و گوسفند يكي باشد و هر دو نافع و یا مضر باشند، اين حليت و حرمت معنا ندارد زيرا اگر مضر ب**وده ه**ر دو مض**ر است و اگر نافع بوده هردو نافع است. پس بايس**تي بگ**وييم ك**ه خداوند گوشت گوس**فند را ن**افع و متناس**ب ب**ا م**زاج آفري**ده ت**ا حليت آن درست باشد و گوش**ت خ**وك را مض**ر و نامتناس**ب ب**ا م**زاج خل**ق ك**رده ت**ا ح**رمت آن هم درس**ت باش**د. اگ**ر اين دو گوشت از نظر جنسيت يكي باشند بره**اني ب**راي اختالف آن ه**ا

گوييم: احكام بايستيدر حكم وجود ندارد. در اين جا است كه مي متناسب با طبيعت و جنس*يت باش**د. انس**ان ه*ا از نظ**ر اين ك**ه آگاهي به طبيعت ندارن**د تم**امي گوش**ت ه**ا را ب**راي خ**ود حالل

دهن**د ودانند و گوشت سگ و گوسفند را در يك رديف ق**رار ميمي كنند. وليكن خداوند متعال كه از جنس**يت ويك نوع حكم صادر مي

طبيعت هر چ**يزي آگ**اهي دارد ك**ه خ**ود آن را س**اخته و آفري**ده كند متناسب ب**ا جنس**يت و ط**بيعتاست احكامي هم كه وضع مي

اس***ت؛ و همين بحث در ح***رمت و حليت ازدواج هم ج***اري و گوييم: اگر يكي از داليل حرمت ازدواج زن وساري مي باشد. مي

مرد وح**دت جنس**يت و ژنتي**ك اس**ت ك**ه ب**ه همين دلي**ل ازدواج خواهر و برادر حرمت پيدا كرده دليل ندارد كه خداوند ب**ا وح**دت موضوع حكم، در يك جا حكم حليت و در جاي ديگر حكم ح**رمت صادر نمايد. بلكه نظر به وحدت موضوع حكم، تمامي احك**ام هم

كند، مگر اين كه موضوع حكم در ازدواج فرزن**دانوحدت پيدا مي آدم تغيير پيدا كرده باشد؛ يعني آن وحدت جنسي و ژنتي*ك ك*ه از

ناحيه شير و نطفه پيدا مي شود، به هم خورده باشد. اکنون اگر بخواهيم براي تجويز ازدواج، تصور كنيم كه خداوند در هر شكمي جنسیت خاصي به نطفه و شير آدم و حوا داده است؛ كه اين مسئله مربوط به مش**يت و اراده خ**دا مي ش**ود، چ**را از راه ديگر قاب**ل ح**ل نباش**د ت**ا از هم**ان ابت**داي ت**اريخ ي**ك چ**نين حرمت و بدعتي رواج پيدا نكند ك**ه بگ**وئیم در ي**ك زم**ان ازدواج بين دو برادر و خواهر جايز، و در زمان ديگر حرمت پيدا می كند.

گوييم: همان طور كه خداوند دو نفر انسان را ب**دون وس**اطتمي توان**د ب**ه اینپدر و مادر خلق نموده، چهار نفر يا بيشتر را هم مي

ترتیب خلق كند تا ازدواج در مسير طبيعي خود رواج پيدا كند. در اين جاست كه بعضي رواي**ات و اخب**ار ض**من تك**ذيب ازدواج ب**ه

26

تفسير سوره نساء

صورت مذكور گفته اند كه براي دو پسر آدم )هابيل و قابي**ل( دو خانم به نام هاي "حوريه و جنيه" خلق ك*رده ك*ه اين دو خ*انم ب*ا

ه**ا در مراح**ل بع**دي بينان**د و ازدواجآن دو پس**ر ازدواج كرده گوين**د: دلي**ل اختالف و مي1پسرعمو و دخترعمو واقع شده است.

دو نفر فرزندان آدم و جنگ آن ها با يكديگر همين بوده كه هر دو ان**د؛ خداون**د دس**تور داده قرب**اني كنن**د ت**اخواستگار حوريه بوده

قرباني هر يك كه مورد قبول باشد آن حوريه يعني زن زيب**ا م**ال او باشد و اگر قرباني او مردود گردد با آن "جنيه" يعني زن نازيبا ازدواج كند. پس با اين حساب، اگر هم نتوانيم اختالف دو فرزن**د

ت**وانيمآدم را بر سر ازدواج با دختر زيب**ا و نازيب**ا قب**ول ک**نیم، مي قب**ول ك**نيم ك**ه خداون**د در ابت**دا ب**راي ه**ر ي**ك از فرزن**دان آدم دخ*تراني آفري*ده، هم*ان ط**ور ك**ه ح*وا را آفری**ده، و بين آن ه*ا ازدواج برقرار نموده و در آينده بين دختر عموه**ا و پس**ر عموه**ا همین طور، و هيچ مانعي ندارد كه به اين صورت باشد. زيرا اگ*ر آفرينش انسان و يا حيوان بدون پدر و مادر ممكن باشد همه ج**ا ممكن است و اگر ممتنع باشد هم**ه ج*ا ممتن**ع اس**ت. پس به**تر اين است كه براي مطابقت حكم عقل با حكم نقل، ازدواج را به

شكل دوم قبول كنيم تا ايراد و اشكالي به وجود نياورد. در بحث دوم این سؤال مطرح مي شود كه چرا نسل انس**ان در مراح**ل بع**د از خلقت اولین انس**ان ه**ا ک**ه مانن**د گي**اه از زمين آفریده شدند، بدون واسطۀ� ازدواج ادامه نی**افت؟ در ج**واب ي**ك چنين سوالي مي گوييم كه ه**دف خ*دا از خلقت انس**ان پي**دايش يك جامعه متمدن و يك انسان هاي مسئول، متعهد و وابس**ته ب**ه يكديگر است تا از اين وابستگي و مسئوليت يك مدين**ه فاض**له و تمدن انساني بسازد كه انسان ها در آن مدينه فاضله ب**ا يك**ديگر در ص**لح و آرامش كام**ل زن**دگي كنن**د و از انس و آش**نايي و همكاري با يكديگر برخوردار شوند. ما اگ**ر اين حقيقت را قب**ول كنيم كه انسان براي انسان ديگر بهترین ث**روت و نعمت خداون**د متعال بوده، پ**در و م**ادر ب**راي اوالد و اوالد ب**راي پ**در و م**ادر و همچنين برادر و خواهر و دوستان و خويش**اوندان هرك**دام ب**راي يكديگر نعمت بزرگي هستند، پي**دايش ي**ك چ**نين نعمت ه**ايي ت**ا پي**دايش آخ**رين نعمت يع**ني تم**دن واقعي انس**اني از طري**ق خدمت ميسر مي باشد. انسان ها از طري**ق خ**دمت ب**ه يك**ديگر

تفسیر البرهان، جلد اول، در تفسیر آیۀ� اول سورۀ� نساء. حدیث دوازدهم، عن 1ابی عبد الله علیه السالم.

27

تفسير سوره نساء

وابسته مي شوند و يگانه عاملي كه آن ه*ا را ب*ه يك**ديگر نزدي*ك مي كند و محبت بين آن ها به وجود مي آورد تا از اين ن**زديكي و محبت بين آن ها تعهد و مسؤليت به وجود آيد خدمت انس**ان ه**ا

به يكديگر است. تأثير خدمت در جلب محبت يك عامل حقيقي و طبيعي است ك**ه اگر حتی دو حيوان درنده در خدمت يك ديگ**ر ق**رار گيرن**د و بين آن ها انس و آشنايي به وجود آيد و آن روح سبعيت و درندگي از بين برود، بين آن ها رابطه دوستي ب**ه وج**ود مي آي**د. ب**ه همين دليل است كه م**ا انس**ان ه**ا فق**ط چيزه**ايي را دوس**ت داريم و

پذيريم كه با رنج و زحمت آن را به دست آورده باشيم. درختمي ايم، دوس**تهايي كه ب**ه دس**ت خ**ود كاش**ته ايم و پ**رورش داده

ايم يا حيواناتي را كهداريم و همين طور زمين هايي كه آباد كرده ايم. از اين رو در حكمت خداوند متعال واجب ش**دهپرورش داده

بين انسان ها تعهد و مسئوليت به وجود آید و از آن راه آن ه**ا را در خ**دمت يك**ديگر ق**رار داده و از طري**ق خ**دمت بين آن ه**ا دوستي و محبت به وج**ود آورد و ب**ر پاي**ه دوس**تي و محبت، ي**ك تمدن انساني و مدينه فاضله ويا ي**ك جامع**ه بهش**تي ايج**اد كن**د. براي پيدايش همين تعهد و مسئوليت بود كه انسان هاي آين**ده را

از طريق توليد نسل به وسيله پدر و مادرها به وجود آورد. اگر انسان ها مانند گياه خ*ودرو بودن*د و مانن*د عل**ف ه*رزه و ي*ا

ش*دند هيچ كس مس*ئوليتحش*رات در بياب*ان و ص*حرا تولي*د مي ك**رد. بلك**ه ب**ه عن**وان وج**ودیحفظ و حمايت آن ها را قبول نمي

كردن**دمزاحم حساب شده، انسان هاي موجود به آن ها حمله مي بردن*د و قت*ل و كش*تار آن ه*ا خيلي آس*ان وو آن ها را از بين مي رس**يد. ب**ه همين منظ**ور خداون**د پ**دران ومنطقي ب**ه نظ**ر مي

مادران را مسئول حف**ظ و حم**ايت فرزن**دان ق**رار داد و انس**ان هاي آينده را از گوشت و خون انسان هاي موجود به وجود آورد، از طريق همين جنسيت و اين كه فرزندان عض**و تن پ*در و م**ادر هس**تند پ**دران و م**ادران را در خ**دمت فرزن**دان ق**رار داده و از طريق همين خدمت، بين آن ها محبت و دوستي به وج**ود آورد و از پيوند محبت ها رابطه انساني و باالخره تمدن انساني ساخت. پس پيدايش فرزندان از طريق پدر و مادرها مربوط به حكمت و مصلحت خداوند متعال است تا يكي از عوامل مهم رب**ط انس**ان ها به يك**ديگر و پاي*ه تم*دن انس*اني و ايم*اني باش**د، ن*ه اين ك*ه

28

تفسير سوره نساء

خداوند متع**ال مانن**د انس**ان ه**ا اس**ير عوام**ل ط**بيعت اس**ت و عوامل طبيعت بر او ح**اكميت دارد زي**را خ**دا ب**ا اراده و مش**يت عوامل طبيعت را ايجاد نموده، پس او ح**اكم ب**ر ط**بيعت اس**ت. اگر بگوييم: خداوند متع**ال مانن**د م**ا انس**ان ه**ا در گ**رو عوام**ل طبيعت مي باشد، بايستي عوام**ل ط**بيعت را ي**ك اص**ل ث**ابت و

ايان**د و ي**ا آفرينن**دهمستقل بشناسيم كه خ**ود آن ه**ا خ**دا بوده اند كه اين هردو غل**ط اس**ت زي**را ط**بيعت همسواي خود داشته

مصنوع خداوند متعال است و استقالل وجود ندارد. خداس**ت ك**ه زمين را ساخته و در آن جاذبه به وج**ود آورده و م**اه و خورش**يد را همچنين و از طريق موازنه بين ك**رات و م**اه و خورش**يد، اين

عوامل را ايجاد كرده است. تا اين جا داليل استقالل وجود انسان اول و عدم احتياج او به پدر و مادر انساني و حيواني روشن ش**د و همچ**نين روش**ن ش**د ك*ه پيدايش نسل از طريق ازدواج برادر و خ**واهر ب**ا يك**ديگر نب**وده، بلكه جفت انسان هاي اول مانند آدم و حوا ب**ه اس**تقالل و ب**دون

اند.پدر و مادر خلق شدهمسئولیت انسان در مقابل خدا و خلق:

در اين جا بحث مربوط ب**ه قس**مت دوم آي**ۀ� ش**ریفه مط**رح مي شود و آن ايجاد دو نوع مسئوليت ب**راي انس**ان و ارتب**اط اين دو ن**وع مس**ئوليت ب**ا خلقت آدم و ح**وا و تكث**ير نس**ل مي باش**د.

فرمايد: پس اكنون ك**ه ش**ما انس**انخداوند در اين آيه شريفه مي ايد، بپرهيزيد از خدايي كه شما راها از يك پدر و مادر تكثير شده

اس**تمسئول رعايت حق او رعايت حق خويشاوندان ق**رار داده و خداوند كامال ناظر اعمال شما مي باشد تا معلوم شود آي**ا اين

كني**د ي**ا ن**ه. در اين آي**ة ش**ريفهدو ن**وع مس**ئوليت را رع**ايت مي خداوند انسان را مسئول رعايت دو حق ق**رار داده؛ ح**ق خ**ود و حق خويشاوندان، و فرموده است بپرهيزي**د از خ**دايي ك**ه ش**ما م**ردم يك**ديگر را ب**ه رع**ايت ح**ق او و ح**ق خويش**ان مس**ئول

دانيد.مي اساسا دين مقدس اسالم قوانين خود را روي دو پايه ق**رار داده. اول: حق خدا و دوم: حق انسان. قوانين مربوط به رع**ايت ح**ق خدا را "عبادات" و قوانين مربوط ب**ه رع**ايت ح**ق انس**ان ه**ا را

ان**د. اين دو پاي**ه در كت**اب خ**دا ب**ه"مع**امالت و تج**ارات" ناميده عناوين "اقامة صالة و ايتاء زكات" ذكر شده است. اقام**ة ص**اله

29

تفسير سوره نساء

براي حفظ و احياي حقوق خدا و ايتاء زكات ب**راي احي**اي حق**وقانسان ها است.

وجوب رعايت حق خدا ب**ر انس**ان ه**ا ب**ه اين منظ**ور اس**ت ك**ه انسان از طريق ارتب**اط ب**ا خداون**د متع**ال و تق**وا و پرهيزك**اري رضايت او را جلب كند و از راه ارتباط ب**ه خ**دا، خ**دا را ب**ه خ**ود مربوط سازد تا در اين ارتباط ارزش الهي پيدا كرده، از اين منبع

برداري نمايد. مانن**د انبي**اءقدرت يعني وجود خداوند متعال بهره كه با اتكا ب**ه ق**درت الهي ب**ر تم**امي مش**كالت م**ادي و معن**وي

ان**د و در جن**گ و مب**ارزة ب**ا دش**من پ**يروزانس**اني ف**ائق آمدهاند.شده

و اما رعايت حق دوم كه از طريق خدمات اجتماعي و رس**يدگي به حقوق مردم ظ**اهر مي گ**ردد ب**راي اين اس**ت ك**ه انس**ان ب**ا جلب رضايت انسان هاي ديگر يك زن**دگي تش**كيل مي ده**د و از

من**دلذت انس و آشنايي و همكاري با انسان ها برخوردار و بهره ب**رداريمي گردد تا از اين راه از نعمت وج**ود انس**ان ه**ا به**ره

كند. براي رسيدن ب**ه اين دو نعمت ب**زرگ اس**ت ك**ه خداون**د دو نوع حكم صادر فرموده و دو نوع قانون گ**ذاري نم**وده اس**ت ت**ا ضمن عمل به اين قوانين و احكام انسان ها بتوانند رضايت خ**دا و انسان هاي هم نوع خود را به سوي خود جلب كنن**د، از طري**ق جلب رضايت خدا آرامش و آس**ايش فك**ري و اطمين**ان خ**اطر و اعتماد به زندگي پيدا شود و از طري**ق جلب رض**ايت انس**ان ه**ا زندگي اجتماعي توأم با انس و آشنايي و لذت و محبت به وج**ود آيد. ت**ا وق**تی اين دو نعمت ب**راي انس**ان حاص**ل نگ**ردد و از آن

برداري نكند آسايش و آرامش واقعي ب**راي او حاص**ل نميبهره گردد.

رابطۀ� رعايت اين دو حق با خلقت انسان : در ابتداي آي*ه ش**ريفه خداون*د از خلقت آدم خ*بر مي ده*د و مي فرماید انسان ها را از زن و مرد از ي**ك طينت ب**ه ن**ام "نفس" و

ام تا شما بدانيد كه جنس يك**ديگراز يك فرد به نام "آدم" آفريده ايد و ب**ا درك اين واقعيت درهستيد و از يك شجره به وجود آمده

خود احساس برادري و برابري بنماييد و تجزيه و تبعيض بين شما اي در خ**ود احس**اس حق**ارتبه وجود نيايد تا ب**ا آن تبعيض ع**ده

كنند و عده ديگر فخر و تك**بر بفروش**ند. اگ**ر انس**ان ه**ا دو ن**وع

30

تفسير سوره نساء

اي خ**ودآمد؛ عدهمختلف بودند قهرا در آن ها طبقات به وجود مي تر را زي**ر س**لطه خ**ود ق**راردانس**تند و طبق**ات پ**ايينرا برت**ر مي

بوده و شاخدادند؛ گرچه با همۀ� اين دالئل كه از يك نوع و نژاد مي و برگ يك ش**جره هس**تند ب**از هم مش**اهده مي ش**ود ك**ه تبعيض

دانن**د واي خ**ود را ب**االتر و برت**ر مينژادي ب**ه وج**ود آم**ده، ع**ده دهند. براي نفي ي**كثروت هاي كره زمين را به خود اختصاص مي

چنين برتري ها و تبعيض هاي موهوم خداوند تعالی خبر مي ده**د ك**ه ش**ما را از نفس واح**ده آفري**ده و ب**ا اين آف**رينش در ش**ما

ام. پ**دران خ**ود را مس**ئول حف**ظ ومس**ئوليت ب**ه وج**ود آورده حم**ايت فرزن**دان دانس**ته و فرزن**دان خ**ود را مس**ئول رع**ايت

دانن**د و همچ**نين ب**رادران و خويش**اوندان واحترام پدر و مادر مي رحم به دليل قرابت و خويشاوندي خ**ود را مس**ئول رع**ايتذوي

شناسند و از طريق رعايت همين حقوق براس**اسحق يكديگر مي پيوند حسبي و نسبي و توليد، پيوند فكري، عملي و اجتم**اعي ب**ه وج**ود مي آي**د و در نتيج**ه همچن**ان ك**ه هم*ه اف**راد بش**ر از ي**ك شجره هستند، از اجتماع و پيوستگي و همبستگي فكري و عملي

آورندبا يكديگر هم يك اجتماع انساني و تمدن واقعي به وجود ميكنند.و در كنار يكديگر با انس و آشنايي و محبت زندگي مي

جمالت ابت**داي اين آي**ه ش**ريفه ي**ك پاي**ه محكم و منطقي ب**راي فرمايد: اكنون كه خداون**درود. و ميجمالت انتهاي آن به شمار مي

شما انسان ها را از يك نفس واحده آفريده و شما را به يك**ديگر با توالد و تناسل پيوند داده است، پس در شما دو نوع مسئوليت

توانيد پيوند خ**ود را ب**ا خ**ود وبه وجود مي آيد كه با رعايت آن مي خدا هر چه بيشتر محكم كنيد. از آنجا ک**ه خ**دا خ**الق و آفرينن**ده شما مي باشد و قهرا شما را دوس**ت دارد، ش**ما ن**يز ب**ا رع**ايت حق خدا با او دوستي و رابطه پيدا كنيد و همچنين پدران كه شما

كنن**د قه**را ش**ما رافرزندان را توليد نموده و به ش**ما خ**دمت مي دوست دارند. شما نيز با رعايت ح*ق آن ه**ا و خ*دمت ب**ه آن ه**ا

تر كنيد تا ب**ا رع**ايتسعي كنيد كه رابطه و دوستي خود را محكم ها و پيوندها يك زندگي اجتماعي توأم با خل**وص و وف**ااين دوستي

و مهر و محبت به وجود آيد. با اين حس**اب ذي**ل آي**ه ب**ا ص**در آنارتباط كامل دارد.

31

تفسير سوره نساء

سفارش خدا در باره ايتام: 4 الی 2بخش دوم، آيات سفارش خ**دا در ب**اره ايت**ام- حق**وق م**الي و انس**اني- س**فارش

داري وخداوند تعالی در بارۀ� ایتام- ارتب**اط تع**دد زوج**ات ب**ا يتيم عدالت، و کیفیت روابط مشروع زن و مرد- حقوق سه گانه زنان در ازدواج دائم- دالئل اثبات حقوق زن و مرد در مراحل سه گانۀ�

زندگی- حرمت تعدد زوجات با وجود کفویت. سرپرست و رع**ايت ح**ق آندر آيه دوم و سوم در باره اطفال بي

گويد. وضع ظاهري اين دو آيه ش**ريفهها و تعدد زوجات سخن مي و آيات بع*د از آن ط*وري نش*ان مي ده*د ك*ه گ*ويي مرب*وط ب*ه يك**ديگر نيس**ت و عب**ارات آن در قي**اس ب**ا يك**ديگر فاق**د نظم و انس***جام اس***ت وليكن پس از مطالع***ه و دقت، نظم و ارتب***اط

جمالت با يكديگر كامال واضح و روشن مي گردد. سرپرس**ت را درفرماي**د: ام**وال ايت**ام و اطف**ال بيدر آيه دوم مي

اختيار آن ها قرار دهيد و با اموال آن ها زندگي آن ها را پرورش دهيد. غاصبانه مال آن ها را تصرف نكني**د مب**ادا م**ال حالل ش**ما

تبديل به حرام گردد و خبيث و طيب با يكديگر مخلوط شود. ترسيد كه شايد نتوانيد حق ايت**ام رافرمايد: اگر ميدر آيه سوم مي

رعايت كنيد و با آن ها به قسط و عدالت رفت**ار نمايي**د ب**ا آن ه**ا ترس**يد ك**هتايي و يا چهارت**ايي و اگ**ر ميازدواج كنيد. دوتايي، سه

شايد نتوانيد با تعدد زوجات حق و عدالت را رعايت كني**د ب**ه ي**ك اي اس**ت ك*ه ه*رزن اكتفا كنيد و ازدواج با يك زن كم*ترين عائله

مردي بايستي داشته باشد. اند كه تعدد زوج**ات و ازدواجمفسرين در تفسير اين دو آيه گفته

سرپرست ربطي به رعايت عدالت و حفظبا يتيم ها و دختران بي مال ايتام ندارد. از آنجا که در آي**ه دوم و قس**متي از آي**ه اول در

گويد و در آخ**رباره حفظ مال ايتام و رعايت حق آن ها سخن مي ترسيد نتوانيد حق ايتام را رعايت كني**دفرمايد: اگر ميآيه سوم مي

اند: ازدواج با يتيم هاي تحت تكفل چ**هبا آن ها ازدواج كنيد، گفته

32

تفسير سوره نساء

توان*د داش*تهارتباطي با رعايت حق آن ها و حفظ م*ال آن ه*ا ميباشد؟

حقوق مالی و انسانی: گ**وييم ك**ه انس**ان ه**ا در ارتب**اط ب**ادر جواب ايرادات م**ذكور مي كنند: اول حقوق مالي و دوم حق**وقيكديگر دو نوع حقوق پيدا مي

انساني. حقوق مالي انسان ها مال و ثروتي است ك**ه از طري**ق رسد. و اما حقوق انس**اني آن ه**اارث و يا كسب به انسان ها مي

اين است ك**ه در زن**دگي ب**ا يك**ديگر از حق**وق و اح**ترام متقاب**ل برخوردار شوند و هركس به همان ميزان كه براي خود اح*ترام و آزادي قائل است براي ديگران نيز احترام و آزادي قائ**ل باش**د و خود را از ديگران برتر و باالتر نداند. حق حاكميت به خود ندهد و

تر بن**ده وبر ديگران سلطه پيدا نكند، فكر نكند انسان هاي ضعيف العنان اس**ت. محس**وس ت**رينالرقاب و مطلقبرده او، و او مالك

جايي كه در آن دو نوع حقوق مالي و انساني ض**عفا ك**امال ض**ايع ان*د حق*وق اطف*ال بیشده و سودجويان سلطه كامل پي**دا كرده

سرپرست مخصوصا دختران يتيم بوده است. در تاريخ زندگي بشر و مخصوصا در دوران هاي گذشته به محض

گراندادند س**لطهاين كه دختراني سرپرست خود را از دست مي خود را مالك و ص**احب آن دختره**ا ش**ناخته، از وج**ود آن ه**ا ب**ه

ي**ا آن ه**ا را ب**ه ب**ردگيعن**وان ممل**وك و ب**رده اس**تفاده نم**وده ان**د و كس**ي و ي**ا يا در استثمار و استمتاع خود قرار دادهفروخته

سرپرس**ت و بي دف**اعقانوني نبوده است ك**ه از ح**ق دخ**تران بي اي ك*ه خداون*د در آن آي*ه حق*وق انس*انيحم*ايت كن*د. اولين آيه

سرپرست را يادآوري فرموده و آن ها را در اين حقوق ت**اايتام بي مقام همسري مردان ارتقا داد همين آيه شريفه است كه خداوند به سرپرست ايتام فرمود گرچه شما براي آن ها زحمت كش**يده

ايد وليكن ب**ه دلي**ل اين پ**رورش و رنج وو آن ها را پرورش داده ايد حق م**الكيت و تس**لط ب**رمشقتي كه براي ايتام متحمل شده

آن ها را نداري*د. انس*ان ه*ا مانن*د حيوان*ات نيس*تند ک*ه در مل*ك كش**د و آن ه**ا را پ**رورش مي ده**دكسي كه زحمت آن ه**ا را مي

قرار گیرند بلكه همه جا از آزادي مطلق برخوردارند. نه در مل**ك گران وگيرن**د و ن**ه هم در مل**ك س**لطهپ**در و م**ادر ق**رار مي

سرپرستان.

33

تفسير سوره نساء

سفارش خداوند تعالی دربارۀ� ایتام: در اين آي**ه در ارتب**اط ب**ا حق**وق كس**اني ك**ه ب**راي دخ**تران

سرپرست زحمت كشيده، آن ها را پ**رورش داده و جهت به**رهبي برداري ب**اعث ظلم ب**هاند و اين بهرهبرداري طمع در آن ها بسته

فرماي**د: ش**ما اگ**ر ت**رس از اينآن ها مي شود خداوند تعالی مي برداري ق**رارداريد كه دختران يتيم را برخالف عدالت مورد بهره

دهيد بهتر اين است كه با آن ها ازدواج كنيد كه از طري**ق ازدواج برداريو قرار گرفتن آن ها در مسلك همسري ش**ما م**ورد بهره

قرارگيرن**د. در همين آي**ه خداون**د متع**ال تع**دد زوج**ات را طب**قاند.شرايطي كه بعدا ذكر مي شود يادآوري فرموده

برداري از طري****ق ازدواج، غ****ير ازازدواج ب****ا ي****ك زن و بهره برداري از طري**ق ب**ردگي و اس**ارت اس**ت. كس**اني ك**ه ب**هبهره

ش**ده و از آن ه**اش**كل اس**ارت و ب**ردگي مال**ك انس**ان ه**ا كنن**د، این ی**ک به**ره ب**رداری نامش**روع اس**ت.برداري ميبهره

انسانی که مملوك دیگری بوده، ح**ق انس**اني و آزادي نداش**ته و دائما تحت سلطه ديگران باشد و نتايج وج**ودي او اعم از م**ال و اوالد، ملك ديگري باشد و او تا زماني حق حيات داشته باشد ك**ه

گران قرار ده**د و ازبتواند منافع وجودي خود را در اختيار سلطه فوايد وجودي خود قوت اليموتي، آن هم به اجازه ارباب**ان داش**ته باشد یک چنین بهره برداری از انسان ه**ا نامش**روع اس**ت. ح**ق يك انسان مملوك و برده در این صورت از حقوق يك حي**وان هم كمتر است. نه حق انساني دارد ت**ا در ردي**ف انس**ان ه**اي ديگ**ر قرار گيرد و نه هم حق م**الي، ت**ا الاق*ل بتوان**د س**همي از من**افع وجودي خ*ود را ب*ه خ*ود اختص*اص ده*د. ام*ا زن در ازدواج كف*و

گيرد كه هر دو حقوق مالي و انس**اني او محف**وظشوهر قرار مي كن**داست. منافع وجوديش از م**ال و اوالد و ث**روتي ك**ه تولي**د مي

او در پناه قانون ازدواج وملك خودش مي باشد و منافع انسانيهمسري با شوهر محفوظ است.

در اين آيه شريفه ك**ه در زم**ان ج**اهليت و زن**ده ب**ه گ**ور ش**دن دخ**تران ن**ازل ش**ده و عزيزت**رين زن**ان و دخ**تران تحت س**لطه

اند، خداوند متعال با یک فرمان، ص**د و هش**تاد درج**هشوهر بوده این زاویه را برگردانده و زنان را از ب**ردگي و رقيت نج**ات داده، حقوق آنه**ا را در ح**د حق**وق و آزادي م**ردان و در ح**د همس**ری

گر قرار داده و به آن ها فرموده است ش**ما اگ*رشوهران سلطه

34

تفسير سوره نساء

ايد كه زحمت آن ه**ا راسرپرستی بستهطمع به دختران يتيم و بي برداري خ**ود فق**ط ح**ق ازدواج ب**ا آنه**ا ب**هايد، براي بهرهكشيده

شما داده مي شود كه البته در صورت رضايت و ميل آن دختران توانيد با آن ها ازدواج كنيد؛ زيرا با ازدواج حقوق مالي و آزاديمي

مان**د. پس در اين آي**ه ش**ريفهو حقوق انساني زن**ان محف**وظ مي گران يا قيم يتيمان لغو شده و آن ه**ا همتمامي انتظارات سلطه

توانن**د خواس**تگار يتيم**ان باش**ند و ب**ا جلبمانند ديگران فقط ميرضايت با آن ها ازدواج كنند.

ارتب**اط تع**دد زوج**ات ب**ا ی**تیم داری و ع**دالت و کیفیت رواب**طمشروع زن و مرد:

يكي از مسائل مهم و اساسي اسالم و قرآن تعدد زوجات اس**ت كه در این آی**ه ب**ه م**ردان اج**ازه داده ش**ده ت**ا چه**ار زن داش**ته باشند و به زن ه*ا بيش از ي**ك ش**وهر اج*ازه داده نش*ده اس**ت. ارتباط زن و مرد با يكديگر به سه طريق مقدور بوده كه يك راه آن از نظر شرع مقدس اسالم محكوم ب**وده و كم كم در جامع**هنسخ شده و دو راه ديگر آن به حال و قوه خود محفوظ است. یک، ارتباط از راه خری**د و ف**روش. در زم**ان ن**زول آي**ات ق**رآن برده فروش**ي در جوام**ع بش**ري معم**ول و مت**داول ب**وده اس**ت

اي ض*عيف و ن*اتوانگر ب*ر ع*دهاي قل**در و س**لطهچنان که ع*ده سلطه پيدا كرده، آن ها را اسير نموده و به ب*ردگي ب*ه اين ج*ا و

ان**د. دربرداي نمودهاند و گ**اهي هم از آن ه**ا بهرهآن جا فروخته خ**واهيم در اط**راف ب**ردگي بحث اس**المي و ق**رآنياين ج**ا نمي

داش***ته باش***يم وليكن همين ق***در باي***د ب***دانيم ك***ه ب***ردگي و فروشي از نظر قرآن و سنت اسالم محكوم و منفور است.برده

دارد كه انساني، انسان ديگر را در مالكيتآيات قرآن دوست نمي خود قرار دهد و او را به ميل و سليقه خ**ود بفروش**د ک**ه در این صورت او مانند حيوان و يا امتعه ديگر در ملك کسی و یا وس**یلۀ�

برداري دیگران قرار گیرد. به همين مناسبت در زمان ن**زولبهره هاي متنوع و مختلفي طرح و تنظيم شده تا براساسقرآن برنامه

فروش**ي از بين ب**رود. البت**ه ق**رآنآن بردگان آزاد شوند و ب**رده ه**اي تعليماين كار را با احتياط و به ترتيب انجام داد. ابتدا برنامه

و تربيتي براي بردگان تنظيم كرد و ب**ه دنبال**ه آن دس**تور داد ك**ه بردگان به محض اين كه شعور و آگ**اهي پي**دا كردن**د و توانس**تند روي پاي خود بايستند و خود را اداره كنند، بايس**تي آزاد ش**وند و

35

تفسير سوره نساء

الم**ال را در راه آزادي بردگ**ان مق**رر ك**رد. دريك هشتم مال بيت حاشيۀ� این دستورات همه مسلمانان را تشويق و ترغيب كرد كه بردگان را آزاد كنند و آزادي بردگ**ان را ج**زو به**ترين عب**ادت ه**ا

كم بي**داري و آگ**اهيقرار داد. براساس همين تعليمات ق**رآن كم در بردگان به وجود آمد، به حقوق خود آگاهي پي**دا كردن**د و نن**گ بردگي از دامن جامعه بشريت پاك و زدوده ش**د؛ ب**ه ط**وري ك**ه

توانيم بگ**وييم در جوام**ع بش**ري ب**رده و ب**ردگي ب**ه آنامروز مي صورت از بين رفته است. در هر صورت يكي از راه هاي رابط**ۀ� مشروع و مجاز بين زنان و مردان تمل**ك و ب**ردگي ب**وده اس**ت.

ك**ردهاگر كسي با دادن مبلغي زني و ي**ا دخ**تري را خري**داري مي ب**رداري از او را داش**ته و آن زن و دخ*تر در اين به*رهحق به*ره

و حق اوالد آن ها نيز نه متعلق ب**هبرداري، مالك هيچ حقي نبودهخود آن ها بلكه متعلق به مالك آن ها بوده است.

دوم، عقد م**وقت و منقط**ع، ك*ه ب*ه عن**وان "ازدواج انقط*اعي وصيغه" مشهور شده است:

در اين ازدواج غالبا بين زن و مرد يك ق**رارداد م**وقت بس**ته مي گذارند ك**هشود. حقوق طرفين همان است كه با يكديگر قرار مي

برداري مرد واقع شود. حقوق انساني وزن چه اندازه مورد بهره يا همسري در اين جا مطرح نيست و به محض اين كه طرفين و يا يكي از آن ها نخواستند و متماي**ل ب**ه ادام**ه همس**ري نبودن**د،

شوند؛ اگ**ر هم فرزن**دي پي**دا ش**ودبدون طالق از يكديگر جدا مي دار كف**الت او ش**دهمتعلق به پدر است مگر اين ك**ه م**ادر عهده

باشد. حقوق زن و مرد در ازدواج انقطاعي همان است ك**ه خ**ود قائ**ل

ش*وند و ب*ه آن راض*ي هس*تند. اس**الم و ق*رآن در اين مرحل*همي قانون گذاري ننموده و حق خاصي براي زن يا مرد قائل نش*ده و فقط حليت آن را تجويز نموده اس**ت. در اين ازدواج، زن و م**رد

كنن**د و از يك**ديگر ارثحق برابري و همسري و كف**ويت پي**دا نمي برداري زن**انبرند. در واقع يك چنين ازدواجي فقط براي بهرهنمي

و مرداني كه امكان ازدواج دائم براي آن ها ميسر نيست تج**ويز شده است. زيرا در ازدواج دائم حقوق و قيودي به وجود مي آيد كه بعضي از زن**ان و م**ردان آم**ادگي تحم**ل آن ح**دود و قي**ود را ندارند و ازدواج دائم براي آن ه*ا ميس*ر و ميس*ور نيس*ت. آي*ات

برداري خاصي ب**ه ط**رفين داده ت**اقرآن در اين مورد اجازه بهره

36

تفسير سوره نساء

برداري مشروع براي آن ها داير شده، از فساد و عم**ليك بهره نامشروع برهند و محروميت هم پيدا نكنند؛ در عين ح**ال در قي**دكامل يكديگر قرار نگيرند و از استقالل و آزادي محروم نشوند.

راه سوم، عقد دائم. در اين ازدواج بين زن و مرد حقوق انساني و همسري ب**ه وج**ود مي آي**د. اين حق**وق مرب**وط ب**ه ق**رار داد و رضايت و يا عدم رضايت طرفين نيس**ت بلك**ه حق**وق و ح**دودي است كه به جع**ل خ**دا ايج**اد ش**ده و خ**دا آن را مق**رر فرم**وده است و طرفين حق لغو و يا اثبات آن را ندارند. از جمله این ک**ه بين طرفين حق ارث به وجود مي آيد و به محض اين كه يكديگر را نخواستند متاركه به وجود نمي آيد و منافعی ک**ه در زن**دگي از مال و اوالد توليد مي شود متعلق ب**ه ط**رفين اس**ت. ح**ق طالق براي آن ه*ا ج*ز ب*ا ش*رايطي ك*ه در اس*الم مق*رر ش*ده اس*ت،

برند و حق لغو نمودن ارث و يا نفق**اتنيست. از يكديگر ارث مي و يا مهري**ه را ندارن**د. اج*ازۀ� تع**دد زوج**ات و ي**ا ع**دم اج**ازۀ� آن مربوط به ازدواج نوع سوم است كه در آن زن و م**رد از حق**وق انساني و م**الي برخ**وردار باش**ند. وليكن در ازدواج دو ن**وع اول حد و حدودي مقرر نشده است بلك**ه مرب**وط ب**ه مي**ل ورض**ايت

طرفين مي باشد.حقوق سه گانۀ� زن و شوهر در ازدواج دائمي:

حقوق زن وشوهر در ازدواج دائمي بر سه قس**م اس**ت: حق**وق ابت**دايي و م**الي- حق**وق همك**اري و فع**اليت در مس**ير زن**دگي-

حقوق انساني به معناي كفويت و همسري. حقوق ابتدايي و مالي هم**ان حق**وقي اس**ت ك*ه در زم**ان وق**وع ازدوج بين زن و ش**وهر داي**ر مي گ**ردد ك**ه كت**اب خداون**د آن را معين كرده و آن عبارت است از: حق شوهر بر زن و حق زن بر

شوهر حق شوهر به زن به معناي اين است كه زن در مسائل زناشويي كامال در اختيار شوهر بوده و اين حق را در انحصار ش**وهر ق**رار

برداري ش**وهر نش**ده و ديگ**ري را از ايندهد و هرگز م**انع بهره مند نگرداند و ب**ا كس**ي ب**دون اج**ازه ش**وهر تم**اسمسئله بهره

نگيرد و كسي را به خانه نياورد و با اجنبي طرح دوستي و آم**د و رفت برقرار نسازد. اين جا حق زن ابتدا ثب**وت مهري**ه اس**ت ب**ه

اند و در صورت عدم معاه**ده،ميزاني كه با يكديگر معاهده بسته ع**رف جامع**ه آن را تع**يين ك**رده اس**ت، ك**ه آن را "مهرالمث**ل"

37

تفسير سوره نساء

نامند. شوهر نفق*ات زن را از خ*وراك و پوش**اک و مس**كن ب**همي م**يزان متع**ارف در اختي**ار او ق**رار داده و متق**ابال ب**ا او رابط**ه داشته باشد و از توليد نسل و پي**دايش فرزن**د در ص**ورت تماي**ل زن خودداري و كوتاهي نكند. منافعي كه در اين مرحله از زوج**ه

كن**د هم*ان مس**ائلبه زوج و يا از زوج به زوجه اختصاص پي**دا مي زناشويي و رابطه با يكديگر است و اما منافع كار و ضرر آن و يا

هاي ديگر مخصوص خود آن ها مي باشد و هيچ يك از آن هادارايي حق ندارد يك چنين منافعي را از ديگري تملك نموده و يا مطالبه كند. كار و هنر و دارايي زن مخصوص خ*ود اوس*ت ت*ا ج*ايي ك*ه

داري و س**ايرداري و بچهم**ردان ح**ق ندارن**د زن**ان را ب**ر خانه خدمات مجبور كنند. بلكه الزم اس**ت ب**ا اس**تخدام ن**وكر و كلفت

نفقات زن را نقد و آماده در اختيارش قرار دهد. داري وحقوق مرحله دوم، همكاري زن و ش**وهر در مس**ائل بچه

ه**ا را مي ش**ود گفت ي**ك ن**وعمس**ائل ديگ**ر اس**ت. اين همكاري فداكاري از ناحيه زن براي مرد ب**ه حس**اب مي آي**د. زن**ان ب**راي

كنند،تأمين سعادت خود و شوهر و فرزندان با شوهر همكاري مي مال و زندگي او را حفظ نموده و كم**ك اقتص**اد زن**دگي هس**تند. تقريبا از آي**ات ق**رآن چ*نین اس**تنباط مي ش**ود ك**ه زن**ان در اين

ش**وند.همك**اري ب**ا ش**وهر ش**ريك زن**دگي و من**افع تولي**دي مي كن**د ك**ه ازهمكاري زن با شوهر در پي**دايش فرزن**دان ايج**اب مي

حق**وق متس**اوي نس**بت ب**ه فرزن**دان برخ**وردار باش**ند. هم**ان كنندكنند، مادران نيز پيدا ميحقوقي كه پدران بر فرزندان پيدا مي

و همچنين در ثروت و دارايي، من**افع تولي**دي بين زن و ش**وهر و فرزندان مشترك است. در موردي كه طالق واقع ش**ود، طالق و متاركه صرفا با دادن مهر تمام نمي شود بلكه بايستي شوهر زن را از نظر حقوق مالي و فرزندان راضي كن**د، هرچن**د ب**ه مبلغي

فرماي*د: اگ*ر زن*ان رابيشتر از مهريه باشد. در اين رابطه خدا مي بايس**تي ت**وأم و هم**راه ب**ادهي**د اين طالق و آزادي ميطالق مي

فامساك بمعروف الطالق مرتانفرمايد: "احسان باشد. مي يعني طالق تا دو مرتبه تجويز مي شود،1او تسريح باحسان."

بعد از آن بايد زنان را ب*ه خ*وبي و متع*ارف نگه*داري وي*ا ض*من احسان آن ها را آزاد كنيد. در اين جا خداوند آزادي و طالق زن**ان را توأم با احسان كرده است. احسان عملي است ك**ه ض**من آن

229 بقره، 1

38

تفسير سوره نساء

كند كه به حق كاملرضايت طرف جلب مي شود و چنان فكر ميخود رسيده است.

احسان فوق عدالت است. رعايت حقوق ق**راردادي مث**ل مه*ر و رفتاري ب**ا زن**اننفقه را عدالت و رعايت حقوق همكاري و خوش**

اند. زنان ضمن همكاري با ش**وهر دردر زندگي را احسان ناميده داري و پ**رورش و ت**ربيت فرزن**دانزندگي با انج**ام مس**ائل خانه

كنند ك**ه اگ**ر ش**وهرحق همكاري و احسان بر شوهر خود پيدا مي نخواه**د همك**اري را ادام**ه ده**د و زن را طالق ده**د بايس**تي در

است به او احسان كند. يعني ض**منبرابر احساني كه از او ديده جلب رض**ايت زن و حس**ن س**لوك، او را طالق ده**د. پس طالق زنان بعد از اين همكاري ها بايستي توأم با احس**ان باش**د. يع**ني

فه بر مهريه باشد.اجلب رضايت، هرچند به مبلغي اض حقوق سوم: حقوق انساني و همس**ري بين زن و ش**وهر اس**ت. حقوق انساني و همس**ري بين زن و ش**وهر در م**وردي پي**دا مي شود كه ه**دف ه**ر دو ي**ا يكي از آن ه**ا در زن**دگي فق**ط خ**دا و زندگي آخرت باشد. يعني هدف زن در همكاري با شوهر و تولي**د فرزندان اين باشد كه براي شوهر و فرزندان آس**ايش ب**ه وج**ود آورد. زن**دگي را در مس**ير اط**اعت خ**دا و رش**د آب**رو و ع**زت و حيثيت قرار دهد. از ب**ذل م**ال خ**ود و همك**اري ب**ا ش**وهر ب**راي تأمين سعادت فرزندان خودداري نك**رده بلك**ه ج**ديت و كوش**ش داشته باشد و متقابال شوهر هم در زندگي ه**دفي ب**ه ج**ز ت**أمين س**عادت و آس**ايش و رش**د ع**زت و آب**رو و حي**ثيت زن نداش**ته باشد. زن و مرد در اين مرحله هركدام به چهار صفت اساسي و اصلي كه ركن كفويت و همسري آن ها را تشكيل مي دهد مجهز

ش**وند ك**ه ض**من تكام**ل آن ه**ا اين چه**ار ص**فت كف**ويت وميرسد. همسري به حد كمال مي

- صفت اول: روابط حس**نه ب**ا يك**ديگر در مس**ائل زناش**ويي و1 برداري.بهره

- صفت دوم: همكاري مالي و اقتصادي با يكديگر و حف*ظ م*ال2 م**ورد، ب**هو ثروت توليد شده و عدم اس**راف و ب**ذل بي ج**ا و بي

كنند زنان حفظ كنن**د و آن راطوري كه آن چه را مردان توليد ميداري گسترش بدهند.با انجام وظايف خانه

- ص**فت س**وم: حاف**ظ حي**ثيت و آب**روي هم باش**ند و اس**رار3 همديگر را حفظ كنند و بيگانگان را در كاره**اي مرب**وط ب**ه خ**ود مداخله ندهند. عيب يكديگر را به كسي نگويند و گن**اه يك**ديگر را

39

تفسير سوره نساء

در جايي فاش نكنند. چنان باشد ك**ه اگ**ر زن از ش**وهر ش**كايتي دارد مرجع شكايت فقط خ**دا باش**د و اگ**ر م**رد از همس**ر خ**ود شكايتي دارد همچنين، و اساسا به اين ترتيب ش**كايتي ب**ه وج**ود

داري و همس**ري خ**ودنمي آي**د زي**را ط**رفين ب**ه وظ**ايف خانه آشنايي كامل دارند. در خط انتقام و مج**ازات از يك**ديگر نيس**تند بلكه در خط خ**دمت و ايج**اد رف**اه و آس**ايش ب**راي يك**ديگر. آنچنان كه هركدام ركن زندگي و اقتصاد و خانواده به حساب آيند.

- صفت چهارم: از نظر تولي*د فرزن*د عقيم نب*وده و ي*ا م*وانعي4 براي توليد و تربيت فرزند ايجاد نكنند و فرزندان ص**الحي ت**ربيت نمايند و مادر فرزندان را به رعايت حقوق پدر و پدر، فرزندان را به رعايت حقوق مادر توصيه و سفارش كند و با هم چنان باش**ند كه دائم در خط توليد مال و ثروت و رفاه و عزت و ايمان و تقوا و فرزندان صالح و همچنان در خط رشد و ترقي باشند و هر روز زندگي آن ها بهتر و عالي تر و در كيفيت زندگي تساوي كامل را رعايت كنند، گرچه در كميت با هم تف*اوت داش*ته باش**ند. در اين مرحله و در اين خ**ط، ح**ق كف**ويت و همس**ري ب**ر يك**ديگر پي**دا

كنند كه در اين كفويت و همس**ري ح**ق ازدواج ب**ا زن ديگ**ر ازمي مردان سلب مي شود و همچ**نين ح*ق تماي**ل و مي**ل ب**ه زن**دگي ديگ*ر از زن*ان. در اين مرحل*ه از همك**اري و تواف*ق اخالقي ح*ق زنان در زندگي وجود شوهر و حق مردان وج*ود زن اس**ت و اين حق در ازدواج با زن ديگر تجزيه و تبعيض مي شود ك**ه ي**ك ن**وع

رود.ظلم به شمار ميداليل اثبات حقوق زن و شوهر در مراحل سه گانه باال :

دلي**ل ثب**وت مه**ر و نفق**ات، دس**توراتي اس**ت در همين س**وره فرماي**د: اگ**ر هم( که خداوند به مردان مي21 و 20شريفه،)آیات

در عقد ازدواج انبان هايي پر از طال و نقره مهر زنان خود ك**رده باشيد، هنگام مطالبه حق نداريد كه مهره**اي س**بك و س**نگين را

ايد بدهي**د. و ب**ا تأكي**دكم**تر از ق**راري ك**ه ب**ا يك**ديگر گذاش**ته بندي**د ك**ه مه**ر زن**ان را ندهي**د و ي**افرمايد كه: چگونه طمع ميمي

كمتر بدهيد در صورتي كه در ازدواج بين شما معاه**ده ب**ه وج**ود اي**د، طم**ع بس**تن در مه**رآمده و زنان را در نکاح خود قرار داده

زنان و يا خودداري از ندادن و كم دادن يك بهتان بزرگ به ش**ماررود.مي

40

تفسير سوره نساء

در حاشيه اين آيه شريفه احاديث و روايت هاي بسياري در مورد اداي مهر زنان وارد شده و در آيات و احاديث كساني كه زنان را

دهند تا مهر خ**ود را بگذارن**د و برون**دتحت فشار و اذيت قرار مي اند. پس همين آيات و روايات دليلي استمورد توبيخ قرار گرفته

روشن بر اين كه مهر زنان به عه**ده م**ردان ي**ك دين اس**ت و از طرفي ملك زنان مي باشد كه كسي بدون اجازه حق تصرف آن را ندارد. اما دليل حق**وق م**الي زن**ان و ش**ركت آن**ان در م**ال و

بق**ره( اس**ت ك**ه خداون**د220زندگي شوهر همان آيه ش**ريفه) فرمود: طالق شما بايستي توأم با احسان باشد و ضمن احس**ان

اي اس**ت ك**هو جلب رض**ايت، زن را طالق بدهي**د. احس**ان كلمه فوق عدالت اس*ت و ف*وق رع*ايت حق**وق ق*راردادي مي باش*د. حقوق ق**راردادي حق**وقي اس**ت ك**ه ض**من عه**د و معاه**ده بين طرفين به وجود آمده مانند معامالت و تجارات و يا مزدوري، ك**ه

كنند و قيم**تي راطرفين ابتدا متاع یا كار خود را قيمت گذاري مي پردازند. وليكن احس**انكه توافق حاصل شده است به يكديگر مي

كه متقابال با احس*ان مقابل*ه مي ش*ود رع*ايت حق*وقي ب*االتر از فرماي**د: "ه**ل ج**زاءمعاه**ده و ق**رار داد اس**ت ك**ه خداون**د مي

آي*ا پ*اداش احس*ان ب*ه ج*ز احس*ان چ*يز.االحسان اال االحسان"ديگري مي باشد.

گفته شد كه در حقوق قراردادي و عقد ازدواج حق زن و ش**وهر اند و بيش**تر از آن چ**يزيهمان است كه با يكديگر معاهده بس**ته

نيست. در آن ج**ا ك**ار و دارايي زن اختص**اص ب**ه خ**ود او دارد و شوهر بيشتر از روابط زناشويي حق مطالبه ندارد. وليكن زن**اني

كنند و از كمك هاي ماليكه در اداره زندگي با شوهر همكاري مي اند ح**قداري كوت**اهي نداش**تهو اقتص**ادي و انج**ام وظ**ايف خانه كنند يعني حق آن ها در زن*دگياحسان بر شوهر و زندگي پيدا مي

تمامي آن چه در زندگي توليد ش**ده مي باش**د زي**راآن ه**ا كم**ك زندگي شوهر بوده و با همك**اري ه**اي ه**نري و اقتص**ادي س**طح زندگي و مال و ثروت را باال برده و مانند ش**وهر ش**جره زن**دگي

اند. در اين ج**ا اگ**ر م**ردانرا پ**رورش داده و ب**ه ثم**ر رس**انده تصميم به متاركه گرفتند) كه بدون دليل حق متاركه ندارن**د (اين طالق و متاركه بايستي توأم با احسان و جلب رضايت زن باش**د. يعني حق كام**ل زن را از م**ال و ث**روتي ك**ه تولي**د ش**ده اس**ت،

بپردازند.

41

تفسير سوره نساء

اگر تصور كنيم كه در ابتداي زندگي ثروت آن ها مثال برابر ب**ا ده هزار تومان بوده و اكنون به صد هزار تومان رس**يده اس**ت و آن

اند و اكنون چه**ار نف**ر ش**دهها دو نفر بوده اند در اين ج**ا تقريب**ا بايستي ثروت توليد شده را به چهار قسمت نموده كه يك چهارم آن را به زنان پرداخت نمايند و اين يك چه*ارم در ص*ورتي اس*ت كه زن حاصر نباشد نگهداري فرزندان را به عه**ده بگ**يرد و اال او به نگهداري فرزندان از ديگران اولي و برتر است. زي**را خداون**د

فرمايد: ضمن احسان به زن**ان آن ه**ا را آزاد كني**د ن**ه اين ك**همي صرفا مهر آن ها را بپردازيد زيرا در تعريف احسان گفته شده ب**ا

اند. زن همك**اري ک**رده و ب**ا تم**اممردم چنان باش كه با تو بوده وجود و مال خود براي بهتر نم**ودن زن**دگي ماي**ه گذاش**ته اس**ت

پس مرد هم بايد مايه بگذارد و حق همكاري زن را بدهد.حرمت تعدد زوجات با وجود کفویت:

دلي**ل ح*رمت ازدواج ب**ا زن ديگ**ر پي**دايش كف**ويت كام**ل زن ب**ا شوهر است. كفويت به مع**ني اين اس**ت ك**ه زن در دين داري و اخالق و هدف و همكاري در زن**دگي ص**د درص*د براب**ر م**رد و ي**ا باالتر از آن باشد به طوري كه مردان در زندگي با ي**ك چ**نين زن هايي احساس كمي و كمب**ودي نكنن**د و زن**دگي آن ه**ا چن**ان ك**ه الزم است اشباع شده باشد. كف**ويت و همس**ري ب**ه معن**اي اين است كه زن و شوهر در حقوق و اخالق و همكاري و حفظ آب**رو در طراز هم باشند و تمام هدف زن در زندگي شوهر است و در

خواهد كس**ي را ب**هاي از مسائل نميهيچ حقي از حقوق و مسئله جاي شوهر و برابر شوهر قرار دهد و اگر هم از شوهر ش**كايتي داشته باشد، مرجع شكايت خداست. يك چنين زناني حق كفويت

كنند. يعني آن ه**ا در زن**دگي، ش**وهر را و زن**دگي ب**ا او راپيدا مي خواهن**د و ب**راي حف**ظ موج**وديت ش**وهر ف**داكاري و از خ**ودمي

گذشتگي دارن*د و حق*وق م*الي و آس**ايش خ*ود را در زن*دگي ب**ا اند. روي همان ق**انون: "ه**ل ج**زاء االحس**ان االشوهر رها كرده

االحسان" شوهر متقابال وظيفه دارد براي زن چنان باشد ك**ه زن براي او هست و در اين جا كه زن تم**امي موج**وديت خ**ود را ب**ه شوهر اختصاص داده و كمي و كسري ب**ه وج**ود ني**اورده اس**ت، مرد هم وظيفه دارد تمامي موج**وديت خ**ود را ب**ه زن اختص**اص ده**د و ب**راي او كمي و كس**ري ب**ه وج**ود ني**آورد. در اين رابط**ه

42

تفسير سوره نساء

ترسيد كه نتوانيد عدالت كنيد به ي**ك زنفرمايد: اگر ميخداوند مي فرمايد: اگر هم خيلي در تأمين ع**دالت بين زن**انو مي1اكتفا كنيد

توانيد عدالتو رعايت حق آن ها جدي و كوشا باشيد، باز هم نمي كنيد. پس بهتر اين است كه به يك زن اكتفا كنيد. نمون**ه ت**اريخي

ب**ا ب**ودن)ع(آن، ح**رمت ازدواج ب**ا زن ديگ**ر ب**ر اميرالمؤم**نين و ش**ايد ح**رمت ازدواج ب**ا زن ديگ**ر ب**ا ب**ودن)س(حض**رت زه**را

ب**وده اس**ت. دلي**ل )ص( ب**ر پيغم**بر اك**رم)ع(حضرت خديجه كبري حرمت ازدواج كفويت و همسري كامل است كه يك چنين زن**اني

باشند. ب**ه همين مناس**بت در اين آي**ههمسر كامل شوهر خود مي شريفه گرچه خداوند به مردان اجازه ازدواج ت**ا چه**ار زن را مي

فرماي**د به**تر اين اس**ت ك**ه ب**ه ي**ك زندهد وليكن در آخر آيه مي اكتفا كنيد و خود را به دايره فقر و عائله زي**اد نكش**انيد. پس زن ك**ه در همك**اري ب**ا ش**وهر ش**ش دانگی و كام**ل اس**ت، رواب**ط حسنه دارد، حاف**ظ م**ال و آب**روي ش**وهر اس**ت و تم**ام زن**دگي شوهر را پر كرده است اگر مرد زن ديگري بگيرد همسري كامل زن را ضايع نموده و به زن ظلم نموده كه حق همسري او را ب**ه

يك دوم تنزل داده است.

: و لن تستطیعوا ان تعدلوا بین129: و ان خفتم اال تعدلوا فواحده-نساء، 3 نساء، 1النساء ولو حرصتم فال تمیلوا کل المیل

43

تفسير سوره نساء

قيمومت و کفالت مالی در: 6 و 5بخش سوم، آيات اسالم

در س**ه مرحل**ه: عب**ادي،قيمومت و کفالت مالی در اسالم- بلوغنکاح، مالی.

آيه پنجم در سوره نس**ا مرب**وط ب**ه قيم**ومت و كف**الت س**فها و خ**ردان مي باش**د. در اين آي**ه خداون**د ب**ه انس**ان ه**اي م**ؤمنبي

دانشمند كه حق واليت بر ضعفا را دارند، دستور مي دهد: م**ال و ثروتي كه در اختيار شما مي باشد و حق ض**بط و م**ديريت آن را داريد در اختيار سفها و جهال قرار ندهيد بلكه مخارج آن ها را از غذا و مسكن بپردازيد و آن ها را تحت تعليم و تربيت خ**ود ق**رار

دهيد. این آیه اوال نش**ان مي ده**د قيمومت و مديريت مالی در اسالم:

كه مالك هر مالي بايستي نسبت به مال خودش مديريت داش**ته و بر مال خود واليت داشته باشد. مال داري و مالكيت ص**رفا ب**ه اين منظ**ور نيس**ت ك**ه انس**ان م**الي در اختي**ار داش**ته و از آن بخورد و بياشامد بلكه مال هم مانن**د اوالد م**ديريت و واليت الزم

پروراند و به ثمردارد. کسی كه طفلی را در شعاع واليت خود مي كن**د ت**ا در آين**دهرساند، بایس**تی او را ب**ه علم و دانش مجه**ز مي

بتواند زندگي خ**ود را اداره كن**د و در قي**اس ب**ا جامع**ه احس**اس كمبود و نقص و كسري ننمايد. اگر پدري فرزندان خ**ود را ض**ايع گذاشته و يا آن ها را در خط منافع خود استثمار كن**د ح**ق واليت از او سلب مي شود و بر حاكم اسالم جايز يا واجب مي شود كه طفل را بگيرد و به ديگري بس**پارد. م**ال هم درس**ت مانن**د اوالد است كه پرورش الزم دارد. مالك مال در واقع مدير مال اس**ت. وظيفه دارد كه مال خود را در راه توليد منافع و باال بردن س**طح زندگي به ك**ار بين**دازد؛ مانن**د ي**ك ش**جره م**ال و ث**روت خ**ود را

44

تفسير سوره نساء

گذارن**دبپروراند و به ثمر برساند. كساني كه مال خود را راكد مي کنن**دزنن**د و ي**ا آن را ض**ايع ميو يا با تبذير و اسراف آن را كار مي

حق مالكيت و مديريت مال از آن ها سلب شده و از تص**رف در ش**وند. ب**ه همين مناس**بت يكي ازمال خود محج**ور و ممن**وع مي

شروط اصلي و اساس**ي م**الكيت، عق**ل و ش**عور و بص**يرت ب**هكيفيت ضبط مال و پرورش آن مي باشد.

خردان را از استقالل در م**ال داري و خ**وددر آيۀ� پنجم سفها و بي كن**د و ب**ه كس**اني ك**همختاري در تصرف آن محروم و ممن**وع مي

حق م**ديريت و م**الكيت دارن**د و سرپرس**ت م**ال ايت**ام و س**فها باشند دستور مي دهد كه شما با استفاده از مال ايتام و س**فهامي

آن ها را تربيت كنيد و علم و آگاهي به آن ها بدهي**د ت**ا روزي ك**ه عقل و شعور مالكيت و مديريت مال پيدا كنند و تا زماني ك*ه ب**ه

اند بايس**تي تحت كف**الت و ت**ربيت ش**ماعق**ل وش**عور نرس**يده گوي**د و پيش( در اطراف بلوغ ايت**ام س**خن مي6باشند. و در آيۀ� )

از رشد و بلوغ اجازه نمي دهد كه ايتام مال خود را تصرف كنن**د و يا به ميل خود با كسي ازدواج نماين**د. دس**تور مي ده**د ك**ه ت**ا

اند، اجازه تصرف در اموال ب**ه آنوقتي به عقل و شعور نرسيده ها داده نشود. براي ازدواج و تص**رف در ام**وال رش**د و بل**وغ را

شرط نموده كه توضيح بيشتر آن در این جا ذكر مي شود.بلوغ در سه مرحله، بلوغ عبادی، نکاح، مالی:

فرمايد: اطفال يتيم را تحت آزمايش و ت**ربيت خ**وددر اين آيه مي قرار دهي*د ت*ا آن گ*اه ك*ه ب*ه ح*د نك**اح و ازدواج برس*ند. در اين موقع اگر مشاهده كرديد كه از عقل و رش**د م**ال داري و ض**بط ثروت بر خوردارند، اموال آن ها را به آن ها بسپاريد. مب**ادا پيش از بلوغ و رشد آن ها با استفاده از ضعف عق**ل و ن**اتواني ايت**ام، مال آن ها را غاص*بانه تص**رف كني*د. م*ديريت ايت**ام اگ**ر غ**ني و ثروتمند است از برداشت حق زحمت و اج**رت خ**ودداري كن**د و اگر فقير و نادار است به اندازه متعارف بردارد و آن گاه كه مال

دهيد چند نفر را شاهد تحويل مالايتام را به خود آن ها تحويل ميآن ها قرار دهيد گرچه خداوند حساب كار شما را دارد.

در اين آيه شريفه بين بل**وغ ازدواجي و بل**وغ ض*بط م**ال تفكي**ك قائل شده است. اوال دس**تور مي ده**د ك**ه يتيم**ان و كودك**ان ت**ا

اند بايستي تحت سرپرستي شمازماني كه به حد ازدواج نرسيده باش**ند و پيش از وص**ول ب**ه ح**د نك**اح آزادي و ره**ايي آن ه**ا از

45

تفسير سوره نساء

قيموميت و سرپرستي جايز نيست. حد بلوغ نكاحي براي پسران ظهور احتالم و براي دختران ظهور عادت زنانگي مي باشد. پس از آن ك**ه در پس**ران احتالم و در دخ**تران ع**ادت ظ**اهر ش**د،

كنن**د ك**ه اين بل**وغ هم نس**بت ب**هآم**ادگي ب**راي ازدواج پي**دا مي پسران و دختران در سنين مختلف و آب و هواها و س**رزمين ه**ا متفاوت است. در سرزمين هاي گرمسيري دختران زودتر ع**ادت

شوند تا سرزمين هاي سردسيري.مي اولين سال هاي بلوغ در نقاط گرمسير سال نهم تولد مي باشد. ب**ه همين مناس**بت در ق**انون كلي و عم**ومي در ن**ه س**الگي ب**ه دخ**تران اج**ازۀ� ازدواج داده ش**ده اس**ت. اين اج**ازه مرب**وط ب**ه

اند نه دخ**ترانيدختراني است كه در اين سن به حد بلوغ رسيده اند.كنن**د و ب**ه ح**د بل**وغ نرس**يدهكه در نقاط سردسير زندگي مي

دختران نقاط سردسير ش**ايد ت**ا س**ال ه**اي چه**ارده ي**ا ش**انزده سالگي هم به بلوغ نكاحي كه همان ظهور عادت اس**ت نرس**يده باشند. بنابراين سن و سال مطرح نيست بلكه عاليم بلوغ مطرح است كه براي پسران در نقاط گرمسير ح**دود پ**انزده س**الگی و

افتد و اين ب**ه عن**وان ي**كبراي دختران حدود نه سالگی اتفاق مي اجازه است براي دختران و پسران ن**ه اجب**ار و ال**زام اس**ت ك**ه

حتما بايستي ازدواج كنند. اما بلوغ مالي غير از بلوغ نك**احي و بل**وغ ب**ه عب**ادت مي باش**د. بل***وغ ب***راي تص***رف در ام***وال و ره***ا ش***دن از قيم***وميت و سرپرستي عق**ل و دانش الزم دارد. يع**ني دخ**تران و پس**ران در وضعي باشند كه نفع و ضرر خ**ود را بتوانن**د درك كنن**د و بتوانن**د مال خود را ضبط نموده و آن را در راه مصالح و مفاسد زن**دگي ضبط و خرج نمايند. رش**د م**ال داري پس**ران و دخ**تران زم**اني است كه بتوانند مال خود را ضبط نم**وده و آگ**اهي ب**ه مص**الح و مفاسد زندگي پيدا كنند. پيدايش يك چنين رش**دي غالب**ا در س**ال هاي هفده و هجده و يا بيست سالگي ظاهر مي گ**ردد و پيش از

آن آگاهي و آشنايي كامل به مصالح و مفاسد زندگي ندارند. در اين ميان بلوغ عب**ادتي يع**ني س**ال ه**ايي ك**ه در آن س**ال ه**ا

شوند ك**ه نم**از بخوانن**د و روزه بگيرن**د، س**المأمور و مكلف مي هاي نهم در دختران و پانزدهم در پس*ران مي باش*د. ش**ايد ب*راي مكلف ش**دن ب**ه عب**ادات و نم**از و روزه عق**ل و آگ**اهي مط**رح نشده باشد بلكه فقط مأموريت براي انجام وظ**ايف اس**ت زي**را

46

تفسير سوره نساء

ظهور عقل و آگاهي و معرفت به خدا به ميزاني كه انسان ها به دليل ايمان و مع*رفت م*أموريت پي*دا كنن*د ك*ه وظ*ايف دي*ني را

افت**د. غالب*ا زن*ان وانجام دهند خيلي مشكل و خيلي دير اتفاق مي كنن**د،مردان در سال هاي چهل و س*ي و پنج عق**ل دي**ني پي**دا مي

چنان عقلي كه وجود خدا و زندگي آخ**رت و قي**امت را احس**اس كنند. اگر تكليف به انجام وظايف ديني مقيد به ظه**ور عق**ل ومي

دانش ديني باشد يك چنين بلوغي غالبا در سال هاي سي و چهل افتد و تا پيش از اين مدت اگر بگوييم پسران و دخ**تراناتفاق مي

از تكاليف ديني آزاد باشند تا به حد بلوغ برس**ند اين آزادي ب**راي آن ها مايه افسار گس**يختگي مي گ**ردد ك**ه آن هم مخصوص**ا در دوران جواني براي دختران و پسران خطرن**اك اس**ت. از اين رو

اند كه عبادات ديني را از س**نين ن**ه و پ**انزدهمأموريت پيدا كرده به باال انجام دهند. هرچند كه شعور ديني و بلوغ زندگي در آن ها

ظاهر نشده باشد. گوييم: ب**راي دخ**تران و پس**ران س**ه ن**وع بل**وغبا اين حساب مي

مقرر است. اول بلوغ به معناي تكليف به انج**ام عب**ادات ك**ه آن مقيد به ظهور عقل و دانش نيست بلكه يك مأموريت اس**ت ك**ه از سال هاي نهم و پانزدهم اجرا مي شود. ب**ه همين منظ**ور ک**ه این تکالیف بیشتر جنبۀ� تمرینی دارد پسران ديرتر مأموريت پي**دا

كنند با اين كه رشد عقلي آن ها س**ريع ت**ر اس**ت. و ام**ا بل**وغمي داري نش**دهنك**احي هم مقي**د ب**ه ظه**ور عق**ل ش**وهرداري و زن

است. بلكه صرفا آمادگي طبيعي و مزاجي مطرح اس**ت ك**ه ب**ه ظهور عادت و احتالم پيدا مي شود. ام**ا بل**وغ م**الي، و آزادي در زندگي و خروج از تحت قيم**وميت و كف**الت، عق**ل و بينش الزم دارد، كه تا آگاهي و آشنايي به مفاسد و مصالح زندگي پيدا نكنند

گيرد. در اين دو آيه ش**ريفهمال و ثروت در اختيار آن ها قرار نميماند: سه بحث ديگر باقي مي

- قيم ه**ا حاف**ظ م**ال يتيم**ان باش**ند و از ض**عف آن ه**ا س**وء1استفاده ننمايند.

- در صورتي كه غني هستند از برداشت حق قيمومت خودداري2نمايند.

اي از- در تصرف اموال يتيمان و تحويل آن بع**د از بل**وغ، ع**ده3 مؤمنين عادل را گواه بگيرند تا اين كه زمين**ه تهمت ب**راي آن ه**ا

نماند.

47

تفسير سوره نساء

: مربوط به وراثت7 تا 1بخش چهارم، آيات اولين آيات در لغو رسوم ج**اهليت در كيفيت ارث- ق**انون وراثت بر پایۀ� احترام به مالكيت مشروع است- دليل تف**اوت ارث زن و مرد- مردان به خاطر مديريت، اج**ازه تس**لط ب**ر م**ال دارن**د ن**ه

برداي بيشتر- سهام وارث ها، طبقات و مراتب ارثاجازۀ� بهره آيۀ� هفتم به دنباله آيات مربوط به بلوغ پسران و دختران در باره ح**ق وراثت پس**ران و دخ**تران مي باش**د ك**ه در ابت**دا ب**ه ط**ور

پردازد وكند و بعدا به تفصيل مياجمال حقي براي آن ها اثبات مي فرماي**د: م**ردان و زن**انس**ازد. ميحق هريك از ورثه را روشن مي

در ماترك ميت هركدام نصيب معيني دارند خواه ماترك ميت كم يا زياد باشد و در آيۀ� هشتم می فرماي*د: آن گ*اه ك*ه شخص**ي از

رود و خويش**اوندان نزدي**ك و نزدي**ك ت**ر كن**ار او جم**عدار دنيا مي اي كم ي**ا زي**اد برس**انيد وشوند به هريك از خويش**اوندان بهرهمي

برداري از مال ميت ندارند تحت تعليم**اتكساني را كه حق بهره و پند و موعظه قرار داده و با كلمات معروف و متعارف رضايت

آن ها را جلب كنيد. اين آيه شريفه زماني نازل شد كه براي دخ**تران در م**اترك ميت حقي قائل نبودند و بلكه خود آن ها را نيز به عن*وان م*اترك ميت

بردن**د. خداون**دكردند و دختران را ب**ه ارث ميبين خود قسمت مي ابتدا به طور اجمال در اين آيه تذكر داد ك*ه پس**ر و دخ*تر ه*ر دو در ماترك ميت نصيب دارند. ب**ا ن**زول اين آي**ه ش**ريفه رس**وم و اداب زمان ج**اهليت شكس**ته ش**د و از اين تغي**ير ص**د و هش**تاد درجه، مردم تعجب كردند كه چگون**ه دخ**تران و زن**اني ك**ه ج**زو

ش**دند عالوه ب**رماترك ميت محسوب شده و بين ورثه تقسيم مي برن**د ل*ذاش*وند ارث هم مياين كه ج*زو م**اترك ميت حس*اب نمي

48

تفسير سوره نساء

خود را آماده كردند تا آيات ديگ**ر ن**ازل ش**ود و س**هم دخ**تران و "فرم**ود ك*ه: اگ**ر خويش**اوندان9پسران را تع**يين كن**د. در آي**ۀ�"

طبقه دوم و يا سوم كنار ميت و ماترك او جمع ش**دند ب**ه آن ه**ا اي برس**انيد و تم*امي ث*روت را ب*ه خ*ود اختص**اص ندهي**د وبهره

فرمود كه: بترسيد از اين كه پس از مرگ شما فرزن**دان ض**عيف و ن**اتوان از ش**ما ب**اقي بمانن**د و كس**ي ب**ه آن ه**ا توج**ه نكن**د و

اي از مال و غ**ذا ب**ه آن ه**ا نرس**اند. اگ**ر ماي**ل هس**تيد ك**هبهره فرزندان شما پس از مرگ شما م**ورد توج**ه ق**رار گيرن**د، ش**ما

"ب**ا تأكي**د10فرزندان ديگران را مورد توجه ق**رار دهي**د. در آي**ه" فرماي**د:كند و ميسرپرست سفارش ميبيشتر درباره كودكان بي

كنن**د و آن ه**ا را ازكساني كه م**ال ايت**ام را غاص**بانه تص**رف مي حقوق الهي مح**روم می دارن**د بدانن**د ك**ه آن م**ال در واق**ع آتش

ريزند. زيرا آتش جهنم از مسير كف**ر واست كه در شكم خود مي ظلم و س**تم و اعم*ال زور پي*دا مي ش**ود. ه*ر كس ك*ه در خ*ط ظلم و زور باشد و حق ضعفا را ضايع كند يك عامل مهم پيدايش آتش جهنم است كه قهرا مجبور مي شود از آتش نصيب كافي و

وافي داشته باشد. اي معيندنباله آيه فوق به طور اجم**ال ب**راي پس**ر و دخ**تر بهره

"كيفيت تقس**يم م**اترك را بين وراث12 و 11كن**د. در آي**ه" مي كن**د. در اين آي**ه ش**ريفه و آي**ه ديگ**ر در اوآخ**ر همينروش**ن مي

سوره ارث بين زن و شوهر و پدر و م**ادر و فرزن**دان و ب**رادر و كند. قرآن از تعيين ارث عموهاخواهر تني و يا ناتني را روشن مي

ها، دايي و خاله و پدر ب*زرگ ه*ا و م*ادر ب*زرگ ه*ا س*اكتو عمه اس**ت. ارث آن ه**ا در بيان**ات پيغم**بر و ائم**ه اطه**ار )ع( روش**ن

شده است. اولین آیات در لغو رسوم جاهلیت در کیفیت ارث:

ك**نيم و بع**د ب**ه كيفيت ابتدا آي**ات مرب**وط ب**ه ارث را ترجم**ه ميپردازيم. تقسيم و حق هر يك از وراث مي

- خداون**د در م**ورد فرزن**دان و ح**ق آن ه**ا ش**ما را چ**نين11آيۀ� برن**د و اگ**ركند كه پس**ران دو براب**ر دخ**تران ارث ميسفارش مي

ورثه فقط دختر بودند از دو به باال، دو سوم ماترك اختص**اص ب**ه كند. اگر وارث ديگر نبود بقيه به خ**ود آن ه**ا ب**رميآن ها پيدا مي

برد. اگ**رگردد. و اگر وارث ي**ك دخ**تر باش**د نص**ف م**اترك را مي وارث ديگر نباشد نصف ديگر هم به او برمي گ**ردد. و اگ**ر وارث

49

تفسير سوره نساء

فقط پدر و مادر همراه فرزندان باشند هركدام از پدر و مادر يك رس**د. در م**ورد ارث پ**در وبرند و بقي**ه ب**ه فرزن**دان ميششم مي

فرماي**د: اگ**ر فق**ط پ**در و م**ادر ب**دون فرزن**دمادر از فرزن**د، مي برد و در همين ج**ا اگ**رباشند، مادر ي**ك س**وم و پ**در دوس**وم مي

ميت برادر و خواهر از دو به باال داشته باشد، مادر ي**ك شش**م و برد. اين تقسيمات بعد از اين است ك**ه وص**يتپدر پنج ششم مي هاي او را از م***اترك بپردازن***د. اين كيفيت ارثميت و ي***ا ب***دهي

دانيد كدام يك از آن ه**ا ب**ه ح**الپدران و فرزندان است شما نمي تر و نزديك تر هس*تند ت*ا بيش*تر و كم*تر ببرن*د. فريض**هشما نافع

الهي اس**ت و خداون**د روي علم و حكمت اين ف**رايض را معينكرده است.

بريد اگر- شما مردان يك دوم ماترك زن خود ر به ارث مي12آيۀ� فرزندي از شما و ديگران نداشته باشد. اما اگر فرزن**دي داش**ته

بريد بقيه ماترك م**ال فرزن**دان زن ش**ماباشد شما يك چهارم مي است و زن از مال شوهر در صورتي كه فرزن**دي نداش**ته باش**د

برد و بقي**هبرد و اگر صاحب اوالد باشد يك هشتم مييك چهارم مي ها و يارسد. اين تقسيمات هم بعد از پرداخت بدهيبه فرزندان مي

وصيت ميت است و اگر وارث ميت برادر و خواهر او هس**تند در اين صورت برادر و خواهر مادري اگر يك نفر باشد، يك شش**م و

برند كه بين آن ها مس**اوي قس**متاگر بيشتر باشند يك سوم مي مي شود. بقيه ب**ه ب**رادر و خ**واهر پ**دري و م**ادري و ي**ا ب**رادر و

ها و ي**ارسد. اين تقسيمات بع**د از پ**رداخت ب**دهيخواهر پدري مي رعايت وصيتي كه براي وارث منشأ ض**رر نباش**د. خداون**د دان**ا و

حكيم است. فرمايد: اگر وارث ها "آخر سوره مي176در همين رابطه در آيه"

فقط برادر و خواهر پدري و يا پدري و مادري باش**ند، اگ**ر فق**ط برد و اگ**ر ي**ك خ**واهر دارد نص**فيك برادر دارد تم**ام ارث را مي

برد. نص**فه ديگ**ر ب**ا نب**ودن وارث ب**ه خ**ود او ب**رميماترك را مي برن**د وگردد. و اگر دو خ**واهر و ي**ا بيش**تر باش**ند دو س**وم را مي

باقي به خود آن ها برمي گردد و اگر برادر و خواهر با هم باشند، برن**د. خ**دا اين ط**ور قس**مت ه**ايبرادران دو برابر خواهران مي

كند زيرا به هرچيز داناست. وارث را معين مي

50

تفسير سوره نساء

اين ه**ا كيفيت تقس**يم م**اترك اس**ت. از متن آي**ه اس**تخراج مي شود كه خداوند ابتدا قس**مت فرزن**دان و پ**در و م**ادر و قس**مت

كند.زن و شوهر و برادران را ذكر مي در اين ج**ا س**ؤآالتي ب**ه وج**ود مي آي**د ك**ه پاس**خ ه**ر ي**ك از آن

سؤآالت بيان كننده حكمت ارث و وراث مي باشد. اول: چرا مال و ثروت ميت فقط ب**ه فرزن**دان و ي**ا ب**ه نزديك**ان

رس**د و ديگ**ران در آن حقي ندارن**د، ب**ا اين ك**ه ورث**ه ميت ومي اند مساويديگران از نظر اين كه براي تهيه مال زحمتي نكشيده

هستند؟ دوم: چرا سهم دخ**تران از پس**ران كم**تر ش**ده اس**ت و سهم پسر دو برابر سهم دختر تعيين شده است؟ آيا در دين خ**دا ارزش مرد از زن بيشتر است كه تبعيض به وج**ود آم**ده اس**ت؟ سوم: آيا اوالد ميت و پدر و مادر و خويشاوندان او در ي**ك درج**ه

برند و يا اين كه ارث ب**ه ورث**ۀ� نزدي**كهستند و با يكديگر ارث مي رس**د و اگ**ر نباش**ند ب**ه دورت**ر و دورت**ر؟ چه**ارم: چ**را درت**ر مي

مواردي كه وارث فقط يك دختر يا بيشتر و يا يك خواهر و بيشتر باشند سهم معين شده است و درباره پسران و يا برادران تعيين سهم نش**ده و از بي**ان س**هم آن ه**ا س**اكت ش**ده اس**ت؟ پنجم: درباره ارث "كالله" يع**ني ب**رادران و خ**واهران پ**دري ي**ا م**ادري تفاوت و تبعيض قائل شده و ارث آن ها را به دو كيفيت قس**مت كرده است. منظ*ور از خ*واهر و ب*رادراني ك*ه ي*ك س*وم ي*ا ي*ك

برند كدام برادر و خ**واهر مي باش**د؟ شش**م: ق**رآن درششم مي كيفيت وراث مانند اجداد، عمو، عمه، خالو و خاله توضيح ن**داده. ارث آن ها به چه كيفيت است و مالك تقسيم آن چيست؟ هفتم: اگ**ر ميت خويش**اوند نداش**ته باش**د، م**اترك او ب**ه چ**ه كس**اني

رسد؟.ميقانون وراثت بر پایۀ� احترام به مالکیت مشروع پیدا شده است:

اما جواب سؤآل اول كه چرا فقط فرزندان ميت حق دارند م**ال پ**در را بين خ**ود تقس**يم كنن**د و ديگ**ران چ**نين حقي ندارن**د،

گ**وييم: اوال ارث و تقس**يمات آن ب**ر پاي**ه اح**ترام ب**ه م**الكيتمي مالك است. در دين مقدس اسالم مالكيت طبق شرايط اسالمي محترم است و هر انساني مالك مالي مي شود كه با كوش**ش و زحمت خود آن را تولي**د ك**رده اس**ت. ب**ه ج**ز تولي**د كنن**ده م**ال كسي در آن حقي ندارد. اسالم مالكيت مالك را هرچند ك**ه زي**اد

كند بلكه براي توليد و مص**رف آن ح**دود و احك**اميباشد لغو نمي

51

تفسير سوره نساء

وضع نموده كه در چهارچوب آن حدود و احكام م**ال و ث**روت ب**ه دست آم**ده و مص**رف مي گ**ردد. ح**دود م**الکیت در اس**الم اين است كه انسان فقط مالك مالي مي شود كه آن را تولي**د كن**د و ي**ا زمي**ني ك**ه آن را احي**ا نم**وده و اداره كن**د و ي**ا آبي ك**ه آن را اجاره نموده و اس**تخراج نماي**د و همچ**نين ص**نايعي ك**ه آن را ب**ا

عمل و يا مديريت خود ايجاد نموده باشد. من**ابع ط**بيعی ك**ه ب**ه اراده خ**دا س**اخته ش**ده در م**الكيت هيچ انس**اني نيس**ت مگ**ر انس**اني ك**ه آن ه**ا را قاب**ل اس**تفاده و

برداري نموده باشد. در واق**ع انس**ان فق**ط مال*ك ك*ار خ**ودبهره است نه مالك كار خدا يا ديگران، پس اگر زميني را احيا ننم**وده

يا باغ و درختي را سبز نكرده، مالك آن نيست. اما شرايط مصرف: انسان مالي را كه توليد نموده حق مص**رف

برداري از آن را دارد ولي حق اسراف نم**ودن و ي**اكردن و بهره ض**ايع گذاش**تن و راك**د گذاش**تن آن را ن**دارد. ف**رق مص**رف ب**ا اس**راف اين اس**ت ك**ه انس**ان در مص**رف نم**ودن م**ال، ني**از و

كند. از خوراكي ها و پوش**اكي ه**ا آن چ**هاحتياج خود را تأمين مي را توليد نموده مصرف كند و همچنين از مساكن و چيزهاي ديگر. وليكن اسراف به معناي برداشت زاي**د ب**ر م**يزان ني**از و احتي**اج

روزي يك كيلو مواد غذايي احتي**اج دارد، دومي باشد. مثال شبانه كن**دكيلو يا بيشتر بردارد و يا ساليانه چند دست لباس مصرف مي

بيشتر از آن براي خود ذخيره كند. برداشت ه**ر انس**اني از م**ال خود برپايه نياز و احتياج او مي باش**د و زاي**د ب**ر احتي**اج اس**راف است كه اسراف در دين اسالم جايز نيست. اما مازاد بر مصرف را جايز نيست كه راكد و ضايع بگذارد. بلكه موظف است كه ب**ه مص**رف ك**ار ديگ**ران برس**اند ك**ه از اين عم**ل يع**ني ك**ار زدن س**رمايه در تولي**د، ك**ار و ص**نعت و ي**ا كش**اورزي و دام داري و

هايحمل و نقل و تج**ارت ب**ه وج**ود مي آي**د و همچ**نين س**رمايه ها ح**ق ن**داردخود را از زمين و آب و چيزهاي ديگر مانن**د نق**دينه

كه راك**د بگ**ذارد بلك**ه دائم موظ**ف اس**ت در راه تولي**د ب**ه ك**ار بيندازد. يعني با زمين و آب، كشاورزي و ب**اغ داري و دام داري و

هاي خ**ود تج**ارت وچيزهاي ديگر انجام دهد و همچنين ب**ا نق**دينه كن**د ب**ه مص**رف خ**ود وصناعت داير نموده و باز آن چه توليد مي

كارگران برساند. در دايره يك چنين حدود و شرايطي مالكيت دركند.اسالم به وجود مي آيد و احترام پيدا مي

52

تفسير سوره نساء

بديهي است كه وقتی به این كيفيت مال و ثروت به وج**ود آورده كند ح**ق دارد ب**ر آن تس**لط داش**ته باش**د. زي**راو آن را اداره مي

محصول كار و كوشش اوست كه به دست آمده است. ب**ه همين دلیل ثروت انسان بعد از مرگ او بايس**تي اختص**اص ب**ه كس**اني پيدا كند كه بيشتر مطلوب او و منظور نظر او باشند و آن ه**ا در درجه اول پدر و مادر و در درج*ه دوم ب*رادر و خ*واهر و اج*داد و

ه**ا و فرزن**دان آنها و خالوها و خالهدر درجه سوم عموها و عمه رسد كهباشند و اگر خويشاوندي نداشته باشد به كساني ميها مي

از دوستان او به شمار آمده و مطلوب نظر او مي باشد. كساني ان**د. از همينكه با مالك معاهده داشته و در زندگي كمك او بوده

راه طبقات ارث به وجود آمده اس**ت. پس بره**ان وراثت هم**انقانون مالكيت و احترام گذاشتن به حق مالك است.

دلیل تفاوت ارث زن و مرد: در جواب سؤآل دوم يعني تف**اوت بين س**هم دخ**تران و پس**ران، پيش از اين گفته شد ك**ه زن و م**رد در حق**وق انس**اني و ارزش هاي نساني با يكديگر تفاوت ندارند و اين ارزش بر پايه ايم**ان و

كن**د. چن**ان ك**ه خداون**د در س**ورۀ�تق**وا ش**دت و ض**عف پي**دا مي يع**نيان اك11رمكم عندالل11ه اتقيكم"فرماي**د: "حج**رات مي

باشند. هركس ايم**انترين شما نزد خدا با تقواترين شما ميگرامي و تقوايش بيشتر، عزت و آبرويش بيشتر است. انس**ان ه**ا مث**ل

گ**ذاري ش**وند. م**ال وحيوانات نيستند كه ب**ه م**ال و ث**روت قيمت ث**روت ب**راي اداره زن**دگي و گذران**دن آن مي باش**د. چ**ه بس**ا به*ترين انس**ان ه*ا ب**ه م**ال كم**تر و ب*دترين انس**ان ه*ا ب**ه م**ال بيشتري نياز داشته باشند وچ**ه بس**ا خ**رج ش**كم ي**ك حي**واني از مخارج يك انساني بيش**تر باش**د. مالك ارزش انس**ان ه**ا م**ال و ث*روت نيس*ت ك*ه بگ**وييم خ*دا ب*راي پس*ران از دخ*تران بيش*تر ارزش قائل شده و به آن ها مال بيشتر داده است. بلك**ه م**ال و ثروت بر پايه مديريت زندگي و احتياج انسان در اين مديريت ب**ه وجود آمده است. نظر به اين كه خداوند ش**غل م**ديريت زن**دگي را به مردان داده است خواسته اس**ت تمكن م**الي آن ه**ا ب**راي مديريت بيشتر باشد. اما از نظر كميت مال پسر و دخ**تر، وق**تي كه اول و آخر زندگي آن ها را مورد مطالعه قرار دهيم، خ**واهيم ديد كه با يكديگر تفاوت مالي ندارند. مثال يك برادر و خ**واهر ک**ه

برد و ديگ*ري پ*انزدهيكي از آن ها مثال سي ه*زار توم*ان ارث مي

53

تفسير سوره نساء

گيرد مجبور است به زن خود مه**ر وهزار تومان، برادر كه زن مي كند. و ام**انفقه بدهد، پس مازاد پول خود را در آن جا مصرف مي

كن**د ورود پ**ول خ**ود را مص**رف نميخواهر كه به خانه ش**وهر مي گ**يرد.دیگ**ر این ک**ه دخ**تران ك**ه واليت وعالوه مهري**ه هم مي

مديريت زن**دگي ب**ه آن ه**ا واگ**ذار نش**ده ث**روت خ**ود را ذخ**يره كنند و مجبور نيستند براي خرج زندگي آن را مص**رف كنن**د درمي

حالي كه مديريت زندگي به پسران واگذار شده و اجبار دارند كهسرمايه خود را مصرف كنند.

مردان به خاطر مدیریت زندگی اجازۀ� تسلط ب**ر م**ال دارن**د ن**هاجازۀ� بهره برداری بیشتر:

گ**وييم: نظ**ر ب**ه اين ك**هدر جواب س**ؤآل ب**اال در مرحل**ه اول مي تر زندگي را به دوش پسران گذاشته است الزمخداوند بار سنگين

بوده ك**ه از نظ**ر م**الي آن ه**ا را تق**ويت كن**د و در مرحل**ه دوم، دهيم كه وقتي برادر و خواهر وارد زندگي ش**وند ث**روتجواب مي

خواهران اگر از برادران بيشتر نباشد، كمتر نيست. عالوه بر اين برداري آنها آن چه در زندگي براي زن و مرد مطرح است بهره

ها از مال و ثروت است، نه مالكيت و تصرف. افراد خ**انواده در برداري از مال و ثروت مساوي و متساوي هستند و چه بسابهره

برداري كنن**د. آن چ**ه ح**قزنان نياز بيشتري داشته و بیشتر بهره برداري است نه تسلط بر مال. خداون**د ب**هزن و مرد است بهره

مردان اجازه تسلط بيشتر بر مال و مالكيت داده است نه اجازه برداري بيشتر. مصرف مال برابر رفع نياز اس**ت،مصرف و بهره

كند.نياز هر كس بيشتر باشد بيشتر مصرف مي:سهام وارث ها، طبقات و مراتب

اما در جواب سؤآل سوم كه آيا پ**در و م**ادر و فرزن**دان و س**اير خويش**اوندان میت در براب**ر ميت مس**اوی هس**تند و ي**ا از نظ**ر دوري و نزديكي با يكديگر تفاوت دارند و آن ه**ا ك**ه نزدي**ك ترن**د

باش**ند از آن ه**ا ك**ه دورترن**د؟ در ج**وابس**زاوارتر ب**ه ارث مي گوييم كه: خداوند متعال و پيشوايان اس**الم ب**ر پاي**ه واقعيت ومي

اند.ط**بيعت زن**دگي بين خويش**اوندان ميت تف**اوت قائ**ل ش**ده بعض**ي را از بعض**ي نزدي**ك ت**ر و ب**ر اس**اس همين نزدي**ك ت**ري بعضي را اولي ب**ه م**اترك ميت ق**رار داده ان**د. ابت**دا خداون**د در

54

تفسير سوره نساء

و اولوا االرحام بعضهم اولي ببعض فيفرمايد: "كتاب مي يعني ذوي رحم و خويشاوندان، بعض**ي از بعض**ي.1كتاب الله"

ش**وند. و درديگ**ر س**زاوارترند و نزدي**ك ت**ر ب**ه ميت ش**ناخته مي ان**د: "االق**ربحديث از امام علیه السالم نقل ش**ده ك**ه فرموده

ش**وند. دريمن**ع االبع**د" يع**ني نزديكتره**ا م**انع ارث دورتره**ا مي ك**نيم ك**ه بعض**ي انس**ان ه**ا ب**دونط**بيعت زن**دگي مش**اهده مي

واسطه و بعضي به يك واسطه و بعضي به دو واسطه ي**ا بيش**تر كنند. مانند فرزندان و پدر و مادر كه ب**دونارتباط به ميت پيدا مي

شوند و برادران و اج*داد ك*ه ب*ه ی*ک واس**طه،واسطه مربوط مي ش**وند. و همچ**نين عم**ه ويعني به واسطۀ� پدر و مادر مرب**وط مي

عمو و خالو و خاله كه به دو واسطه مربوط مي ش**وند، يع**ني مثال عموي ميت، ب**رادر پ**در ميت مي باش**د ك**ه ابت**دا از طري**ق پ**در بزرگ ب**ه پ**در ميت و از طري**ق پ**در ميت ب**ه خ**ود ميت مرب**وط

اند: مي شود. روي اين ميزان وراث را به سه طبقه تقسيم كرده طبقه اول: پدر، مادر، فرزندان و اوالد اوالد ت**ا هرج**ا ك**ه برس**د.

ه*ا،طبقه دوم: برادر، خواهر و اجداد. طبق**ه س**وم: عموه**ا، عمهها. ها و خالهدايي

در اين جا ب**ا ب**ودن خويش**اوندان نزديك**تر ارث ب**ه خويش**اوندان رسد و باز در همين طبقات مراتبي ب**ه وج**ود مي آي**د.دورتر نمي

مانند فرزندان و فرزندان فرزند كه اگر مرتبه اول نبود به مرتب**ه ايرسد و با بودن مراتب اول، طبقه دوم و ي**ا س**وم بهرهدوم ميندارند.

گوييم كه: تقسيم بندي س**هام ارث ب**هدر جواب سؤآل چهارم مي دو كيفيت و به دو عنوان ي*ادآوري ش**ده اس**ت ك*ه يكي از آن دو

نامن**د. مالك "ف**رض" ب**هعنوان را "ف**رض" و ديگ**ري را "رد" مي دليل شناسايي سهم، و "رد" به دليل مشخص نبودن س**هم ب**وده است. "فرض" به دليل قسمت هاي معيني است ك*ه خداون*د ب*ه عنوان يك دوم يا ي**ك س**وم و ي**ا ي**ك چه**ارم و ي**ك هش**تم معين كرده است. مانند سهم زن يا شوهر كه يك دوم و يك چهارم و يا يك چهارم و يك هشتم است و اما تقس*يم ب*ه معن*اي "رد" يع*ني موردي كه خداوند سهم شخض را تعيين نك**رده و آن چ**ه بع**د از

كنند.ماند به وارث رد ميسهام باقي مي

75 انفال، 1

55

تفسير سوره نساء

در هر موردي كه خداون**د س**هم خاص**ي معين ك**رده باش**د ابت**دا برد و بقيه به كساني رد مي شودصاحب سهم قسمت خود را مي

كه سهمي براي آن ها معين نشده است. صاحبان سهام عبارتن**داز: برد اگر که شوهر اوالد- همسر، كه از شوهر يك چهارم ارث مي1

نداشته، و يك هشتم، اگر شوهر اوالد داشته باشد. برد اگ**ر زن اوالد نداش**ته، و ي**ك- شوهر، که از زن ي**ك دوم مي2

برد اگر زن اوالد داشته باشد.چهارم ميبرد.- يك دختر تنها، يك دوم مال پدر و يا مادر خود را مي3برند.- دو دختر يا بيشتر، از مال پدر و مادر دو سوم مي4 برد اگ**ر ميت اوالد داش**ته،- پدر تنها، يك ششم از مال اوالد مي5

و اگ**ر ميت اوالد نداش**ته و بیش از ی**ک ب**رادر و خ**واهر داش**تهرسد.برد و يك ششم ديگر به مادر ميباشد پدر پنج ششم مي

- اگر ميت اوالد داشته باشد، مادر يك ششم، و اگ**ر میت اوالد6 برد.نداشته و برادر و خواهر هم داشته باشد، مادر يك شش**م مي

و اگر پدر نداشته باشد و اوالد هم نداشته باشد مادر تمام ماتركبرد.را مي

- برادران و خواهران مادري ميت، اگر يك خواهر ي**ا ي**ك ب**رادر7 برد و اگ**ر دو نف**ر ي**ا بيش**تر باش**ند ي**ك س**ومباشد يك ششم مي

كنند.برند و بين خود مساوي قسمت ميمي - يك خ**واهر پ**دري، ي**ا پ**دري و م**ادري، ي**ك دوم م**ال ميت را8برد.برد، و اگر وارث ديگر نباشد، بقيه مال را هم ميميبرند.- اگر دو خواهر يا بيشتر باشند دو سوم مي9

اما دليل اين كه خداوند براي دختران سهم معين كرده و از سهم پسران و يا برادران ساكت شده، اين اس**ت ك**ه در م**واردي ك**ه فقط يك دختر يا دو دختر و يا يك خ**واهر و ي**ا دو خ**واهر باش**ند، خداوند سهم دختران را معين نموده تا به وارث هايي كه ش**ريك آن ها و در طبقه آن ه**ا هس**تند س**هم بيش**تري برس**د. ام**ا اگ**ر وارث پسر و يا پسرها و برادر و ي**ا برادره**ا باش**ند، س**زاوارترند كه حق زي**ادتري ببرن**د زي**را پس**ران و ب**رادران و ب**ه ط**ور كلي مردان مأموريت دارند بار زندگي را به دوش بكش**ند. خداون**د ت**ا آن ج**ا ك**ه ممكن و مق**در ب**وده اس**ت س**هم آن ه**ا را بيش**تر و زيادتر قرار داده اما دختران بار مسئوليت ندارند بلكه مس**ئوليت آن ها با مردان است. اما كس**اني ك**ه س**هم آن ه**ا معين نش**ده

56

تفسير سوره نساء

برن**د چ**هاست، معناي عدم تعيين سهم اين است ك**ه بقي**ه را مي كم**تر باش**د و چ**ه زي**ادتر و آن ه**ا پ**دران و ب**رادران و پس**ران

باشند كه خداوند به این دليل براي آن ها سهمي معين ننم**ودهميکه خواسته است آن ها بقيه را ببرند، چه كم و چه زياد باشد.

در جواب سؤآل پنجم درباره ارث كالله: كالل**ه در ق**رآن عبارتن**د از برادران و خواهران ميت كه آن ها بر سه قس**م هس**تند: ی**ک- برادر و خ**واهر پ**دري و م**ادري. دو- ب**رادران و خ**واهران پ**دري

- برادران و خواهري مادري تنها. سهتنها. انددر انتخاب لغت "كالله" براي معرفي برادران و خواهران گفته

كه: كالله از لغت "اكليل" به معناي تاج و زينت اس*ت و نظ*ر ب*ه اين كه خواهران و برادران ماي**ه زينت و زيب**ايي ميت هس*تند ب**ه

ان**د لغت كالل**هاند. بعضي گفتهجاي تاج و زينت او به شمار آمده از "كل" به وجود آمده ب**ه معن**اي ب**ار س**نگين؛ ش**ايد ب**رادران و خواهران باري سنگين به دوش انسان هس**تند وليكن معن**اي اول مناسب تر است زيرا برادران و خواهران زينت هم هستند نه بار

**ل" را ب**ه معن**اي خس**تگي گرفته وس**نگين. و بعض**ي لغت "ك اند "كل لسانه و قل بيانه" يعني زبان او خسته و بيان او كمگفته

شده است. "كل" یعني خس**تگي، و ب**رادران را كالل**ه گفت**ه ان**د شوند. وليكن هيچ يكافتادگي هم ميزیرا كه باعث خستگي و عقب

از اين دو معنا مناسب كالل**ه نيس**ت و مناس**ب ت**ر هم**ان اكلي**ل است به معناي تاج و زيبايي. خداوند در قرآن براي شناخت كالله دو آيه آورده است كه در يكي از آن دو حق برادر و خواهر را ب**ه

كند و در آيه ديگر تف**اوت قائ**ل مي ش**ود.طور مساوي معين مي اي كه بين ارث برادر و خواهر تفاوت قائل شده است در آخرآيه

اي ك**ه تس**اوي قائ**ل ش**ده در اول س**ورهسوره ذكر ش**ده و آيهاست.

آي**ه اول س**وره را ب**ه ب**رادران و خ**واهران م**ادري ميت تفس**ير اند و آيه آخر را به برادران و خواهران پدري و م**ادري و ي**اكرده

است: اگر برادر و خ**واهر م**ادريپدري تنها. در آيه اول فرموده برن**د و اگ**ر دو نف**ر ي**ا بيش**ترميت يك نفر هستند ي**ك شش**م مي

باشند در يك س**وم ش**ريك هم هس**تند. دلي*ل تس*اوي ب*رادران و خواهران مادري همين است كه اوال فرموده است: در يك س**وم شريك هستند كه معناي ش**ريك هم**ان تس**اوي مي باش**د و ثاني**ا

برند و تفاوت قائ**ل نش**دهاين كه اگر يك نفر باشند يك ششم مي است كه آن يك نفر برادر باشد و ي*ا خ*واهر. از اين ک*ه فرم*وده

57

تفسير سوره نساء

"فهم شركاء فی الثلث" و فرموده "فلکل واح**د منهم الس**دس" يكساني برادر و خواهر در یک سوم و در يك شش**م، دانش**مندان

ان**د ك**ه ب**رادران ومذهب شيعه به رهبري ائمه )ع( كش**ف كرده خواهران مادري ارث برادر و خواهر را به طور متساوي بين خود

اي ب**ه ك**اركنند زيرا اگ**ر متف**اوت بودن**د خداون**د جملهتقسيم مي و اما شايد دلي**ل تس**اوي ب**رادران و.برد كه دليل تفاوت باشدمي

خواهران مادري اين است كه فيض م**ادر ب**ه ط**ور متس**اوي ب**ه رسد، مانند شير مادر و شغل مادر و غيره. ام**ا فيضفرزندان مي

رسد. م**ال از فيض وج**ود پ**در اس**ت وپدري به طور متفاوت مي همان طور كه خداوند شغل پدر را به پسران مي دهد، س**هم آن

اس**ت. وليكن حكمته**ا را از حق**وق م**الي زي**ادتر ق**رار داده دان**د. خداون**د حكمت ارث را در قس**متاحك**ام را خداون**د مي

**درونكن**د و مي( ذك**ر مي11معيني از آيۀ� ارث) آی**ۀ� فرماي**د: "ال ت دانيد كه نفع كدام يك از ورثهايهم اقرب لكم نفعا" يعني شما نمي

بيشتر و نزديك تر بوده است. وارث ها از نظر نفع به ح**ال ميت با يكديگر تفاوت دارند. شايد نفع مالي پس**ران و ب**رادران ب**راي ميت بيشتر، و پسران يا برادران از خواهران و دخ**تران، ميت را

دهن**د. پس در اين جمل**ه ت**ذكر مي ده**د ك**ه دلي**لبيشتر ياري مي تفاوت ارث وارث ها نفع كمتر و يا بيشتري است ك**ه ب**راي ميت

داند.اند. در هر صورت حكمت آن را فقط خدا ميداشته ام**ا ب**رادران و خ**واهران پ**دري و ي**ا پ**دري و م**ادري در ع**رض

برند ك**هبرند. در صورتي برادران "پدري" ارث مييكديگر ارث نمي وارثان "پدري و مادري" نباشند و اگ**ر "پ**دري و م**ادري" باش**ند،

رس**د و تم**ام ارث راارث ب**ه ب**رادران و خ**واهران "پ**دري" نمي برند. اگر برادر و خ**واهربرادران و خواهران "پدري و مادري" مي

"پدري و مادري" نباشند، برادران و خواهران "پدري" جاي آن ها گيرند. زيرا پدري و مادري نزديك تر به ميت هستند از پدريرا مي

شوند.و يا مادري تنها، كه سابقا گفتيم: نزديك تر مانع دورتر مي در اين جا ممكن است شما سؤآل كنيد كه خداوند براي ب**رادران و خواهران مادري در هر صورت يك سوم و يا ي**ك شش**م س**هم

كند و به برادر و خواهر پدري چيزي نمي دهد. دلي**ل اينمعين مي دهيم كه نظر ب**ه اينتقسيمات چيست و چه مي باشد؟ جواب مي

كه خداون**د بقي**ه ارث را ك**ه پنج شش**م و ي**ا دو س**وم اس**ت ب**ه ب**رادران و خ**واهران پ**دري اختص**اص داده، گ**اهي ب**رادران و

58

تفسير سوره نساء

برند. يعني دربرند و گاهي تمام ارث را ميخواهران پدري هيچ نمي ي**ك ص**ورت از ب**رادران و خ**واهران م**ادري خيلي جل**وتر و در

تر هستند. پس اگر در يك نوبت به آن ها چ**يزيصورت ديگر عقبرسد.نرسد در نوبت ديگر زيادتر مي

در اين ج**ا بايس**تي اين حقيقت معل**وم ش**ود ك**ه اج**داد در حكم برادر و خواهر و در رديف آن ها هستند. يعني جد به ج**اي ب**رادر و جده به جاي خواهر به حساب مي آيد. اج**داد م**ادري ب**ه ج**اي برادر و خواهر مادري و اجداد پدري به جاي خواهر و برادر پدري و اجداد پدري و مادري به جاي برادر و خواهر پدري و مادري ب**ه

آيند و اگر با هم باشند جد ارث ي**ك ب**رادر و ج**ده ارثحساب مي برد. اجداد مادري تنها ارث برادر و خواهر مادرييك خواهر را مي

برند كه اگر يك نفر باشند يك ششم و اگر دو نفر ي**ا بيش**تررا ميكنند.باشند يك سوم را بين خود به طور مساوي قسمت مي

جواب سؤآل ششم كه چرا قرآن درب**اره ارث طبق**ه س**وم و ي**اگوييم:مراحل بعدي توضيح نداده است مي

اوال آي**ة "و اول**وا االرح**ام بعض**هم اولي ببعض في كت**اب الل**ه" نمايش گر اين حقيقت است كه اقوام از طريق قرب و بعدي كه

ه**ا ي**ك درج**ه ازبرن**د و چ**ون عموه**ا و داييبه ميت دارند ارث مي برادرها و خواهرها دورترند پس طبق آيه باال در طبقه سوم قرار

ها ب**رادربرند و ديگر اين كه چون عموها و عمهگيرند و ارث ميمي و خواهر پدر ميت هستند تقسيماتي كه براي برادران و خواهران ميت شده ش**امل ح**ال آن ه**ا هم مي ش**ود. در نتيج**ه اعم**ام و

شوند.اخوال هم به سه دسته تقسيم مي اعمام و اخ**وال م**ادري ميت يع**ني ب**رادر و خ**واهر پ**در ميت از ط*رف م*ادر، ب*رادر و خ*واهر پ*در ميت از پ*در و م*ادر، ب*رادر و

ها و عموه**اي ميت ازخواهر پدر ميت از پدر تنها. در اين جا عمه مادر پدر او مانند برادر و خواهر مادري ميت مي باشند، اگر ي**ك

برن**د ك**هنفر باشد يك ششم و اگر دو نفر يا بيشتر، يك س**وم مي بين آن ها به ط**ور مس**اوي تقس**يم مي ش**ود. بقي**ه ب**ه ب**رادر و

رسد ك**ه عموه**ا دو براب**رخواهرهاي پدري و يا پدري و مادري مي برند و اگر وارث فقط ي**ك عم**ه باش**د ي**ك دوم راها ارث ميعمه

رسد، اگر وارث ديگ**ري نباش**د. و اگ**ربرد و بقيه به خود او ميمي برن**د و بقي**هدو عمه پدري و مادري يا بيشتر باش**ند، دو س**وم مي

باز به خود آن ها برمي گردد. در اين جا اج**داد ب**ه ج**اي ب**رادر و خواهر به حساب مي آيند. يعني جد پدري به جاي ب**رادر، و ج**ده

59

تفسير سوره نساء

پدري به جاي خواهر، جده و يا جده مادري هم به جاي خواهر ب**ه حساب مي آيد. پس اگر كسي از دار دني**ا ب**رود ي**ك عم**و و ي**ك عمه و يك دايي و يك خاله داشته باشد، عمو و عمه كه از پدر به

برند كه مانند ب**رادر و خ**واهرشوند سهم پدر را ميميت نزديك مي كنن**د و ام**ا دايي و خال**ه ك**ه از م**ادر ب**ه ميتبين خود تقسيم مي

كنند. جد وشوند، سهم مادر را بين خودشان قسمت مينزديك مي آيند. ج**د وجده مادري در حد برادر و خواهر مادري به حساب مي آين**د. در اينجده پدري در حد برادر و خواهر پدری به حس**اب مي

جا الزم به توضيح است كه بگ*وييم: طبق*ات ارث ب*ه م*راتب همگويند "طبقات و مراتب".تقسيم مي شود كه مي

همان طبقات سه گانه هستند كه در باال گفت**ه ش**د.طبفات ارث منظ**ور از طبق**ات ارث هم**ان فرزن**دان و ي**ا ب**رادر و خ**واهر و اعم**ام و اخ**وال هس**تند و منظ**ور از "م**راتب" فرزن**دان آن ه**ا

گيرن**د. يع**ني اگ**ر اوالدهس**تند ك**ه ج**اي پ**در و م**ادر خ**ود را مي گيرد و اگر نوه نباش**د نب**يرهبالفصل نباشند، نوه جاي آن ها را مي

ه**ا باش**ند، ارث ب**هو نتيجه و تا هرج**ا ك**ه ب**رود. و ت**ا اوالد و نوه رس**د. اگ**ر كس**ي از دار دني**اطبقه دوم يعني برادر و خ**واهر نمي

برود و نوه و نتيجه داشته باشد، خواه اوالد از دخ**تر باش**ند ي**ا از گيرند و اوالد پسر جاي پ**درپسر، اوالد دختر جاي مادر خود را مي

گيرند و ب**ه همين كيفيت ارث تقس**يم مي ش**ود و اگ**رخود را مي رسد. "والء" بهاصال خويشاوند نداشته باشد، ارث به "والء" او مي

مع**ني والي اس**ت يع**ني كس**ي ك**ه ب**ر ميت واليت دارد ك**ه ب**ه كيفيت ق**رارداد، "واليت دي**ني" پي**دا مي ش**ود. مثال اگ**ر كس**ي

اي را آزاد كن**د م**والي آن ب**رده حس**اب مي ش**ود ك**ه او رابرده اي ببندن**د ك**ه يكيآزادكرده است. اگر دو نفر با يكديگر معاه**ده

از آن ها ضامن جرم و جريرۀ� ديگري باشد، پس از آن كه بم**يرد و وارث نداشته باشد، همان ض**امن ج**رم و جري**ره وارث او مي باشد. و اگر هيچ يك از آن ها نباش**ند ولي الهي يع**ني ام**ام و ي**ا

برد.نايب برحق او ارثش را مي

60

تفسير سوره نساء

: سفارش خدا در16 الی 13بخش پنجم، تفسير آيات رعايت حدود و احكام

لغات س**ه گان**ه ح**دود، حق**وق و احك**ام- اولين مج**ازات در دین اسالم ب**راي اعم**ال من**افي عفت- س**ود و زی**ان ص**الح و فس**اد شامل تمامی افراد بشر می گ**ردد- ح**دود زن**ا در ابت**داي ظه**ور

حكومت اسالمی و بعد از استحكام دولت. در انتهاي آيات ارث خداوند م**ردم را ب**ه رع**ايت ح**دود و احك**ام

فرماي**د: این احک**ام ح**دود الهي اس**ت.كند و ميارث سفارش مي کسی که خدا و رسول را اطاعت کند خدا او را مجهز به بهش**تی می کند که از آن نهرهای نعمت و ثروت جریان دارد در آن جاوید و مخلد است زندگی او در بی نهایت سعادت و موفقیت است. و کسی که فرمان از خدا و رسول نبرد و از حدود االهی تجاوز کند در جهنم حبس می ش**ود، ع*ذابی ت**وهین آم**یز دارد. ) پس ج*ايز نيست ك**ه ش**ما از ح**دود و احك**ام الهي تج**اوز و تخطي داش**ته

باشيد(. در بي**ان حق**وق، و احك**امي ك**ه درب**اره آن ن**ازل ش**ده، لغ**ات

گانه "حقوق، حدود، احكام" پيدا شده است. گاهي به عن**وانسه حدود، گاهي ب*ه عن*وان حق*وق و گ*اهي ب*ه عن*وان احك**ام. بحث هايي مطرح مي شود ك**ه الزم اس**ت توض**يحاتي در اط**راف آن

داده شود.

61

تفسير سوره نساء

لغات سه گانۀ� حدود، حقوق، احکام: "حقوق" جمع ح**ق ب**ه معن**اي حق**وق انس**اني و حق**وق م**الي و طبيعي و حقوق الهي هر فردي از افراد بشر است. حقوق يع**ني چيزهاي قابل انتفاع و چيزهاي قابل استفاده كه در ط**بيعت و ي**ا در اجتماع و يا در تقدير خداوند متع*ال تعل*ق ب*ه ف*ردي از اف*راد

كند و پس از اين تعلق، انسان نسبت ب**ه آن م**الكيتبشر پيدا مي برداري از آن ه**ا را دارد. مانن**د ح**قكند. يع**ني ح**ق بهرهپيدا مي

كارگر بر صاحب كار و حق ص**احب ك**ار ب**ر ك**ارگر و ح**ق پ**در و مادر بر اوالد و يا حق اوالد بر پدر و مادر. پس در تعريف جامع و

گوييم، هرچيزي از طبيعت و يا جامعه و ي**ا از خ**دامانع "حق" مي كند و ب**راي آن ف**رد قاب**لكه تعلق به فردي از افراد بشر پيدا مي

برداري است.انتفاع و بهره هايي اس**ت ك**ه م**يزانام**ا "ح**دود" ب**ه معن**اي خط**وط و نقشه

كند و اجازه حركت ت**ا م**رزحركت و تصرفات انسان را تعيين مي آن ح**دود را ب**ه ه**ر انس**ان مي ده**د. مثال از م**اترك ميت س**هم

گويند: حق دختر يك دوم يعني دخ**تر ت**افرزندان چقدر است؟ مي يك سوم در مال حق تصرف دارد و پسر تا دو سوم حق تص**رف دارد و ي**ا مثال از نظ**ر مق**ام و عن**وان و برخ**ورداري از مق**ام و عن**وان، فرزن**دان در مق**ام پ**در و م**ادر و پ**در و م**ادر در مق**ام

گيرند و هركدام در حدود حق**وق معين مرب**وطفرزندان قرار نمي به خود متوق**ف هس**تند. اگ**ر پ**در مق**ام الهي انس**اني پي**دا ك**رد

گيرد. هم چنين پدر و م**ادر در مق**امفرزند در مقام پدر قرار نميفرزندان. پيدايش مقام از طريق سيادت است نه وراثت.

اما "احكام" به معناي دستوراتي اس**ت ك*ه ب*راي حف*ظ ح*دود و حقوق صادر مي گردد، مانند ص**دور حكم ي**ك دوم و ي**ا دو س**وم

براي پسر و دختر و يا پدر و مادر. خداون**د تع**الی در اين آي**ات ح**دود و حق**وق را تع**يين ک**رده،

فرمايد اين است حدود الهي كه شما ح*ق نداري*د از آن تخطيميو تجاوز بنماييد.

: اولين مجازات در دين مقدس اسالم براي اعمال 16 و 15 آيات منافي عفت:.

عمل منافي عفت عب**ارت اس**ت از: رابط**ه نامش**روع ي**ك زن و مرد با يكديگر، خ**واه اين رابط**ه ب**ه رض**ايت ط**رفين و ي**ا ع**دم

62

تفسير سوره نساء

رض**ايت آن دو باش**د. در دين مق**دس اس**الم زن و م**رد از نظ**ر ارتباط ب**ا يك**ديگر و تش**كيل خ**انواده و تولي**د نس**ل دو س**رمايه

آين**د ك**ه نظ**ام جامع**ه و س**عادت واساسي جامعه به حس**اب مي خوشبختي آن ه**ا متوق**ف ب**ر ارتب**اط مش**روع آن ه**ا ب**وده و از

نظمي و شقاوت و بدبختي جامعه و فس**اد و نس**لطرف ديگر بي نتيجه مستقيم رابطه نامشروع آن ها با يكديگر مي باش**د. اولين عامل در نظام و انتظام يك جامعه روابط مش**روع زن و م**رد ب**ا يكديگر و پيدايش نسل حالل و پرورش فرزندان در ي**ك حص**ن و حصار محكم و خانوادگي مي باش**د ك**ه عب**ارت از عفت و پ**اكي

خانواده و عزت و آبروي آن ها از اين عفت و پاكي مي باشد. خانواده پاك و عفيف بهترين مهد تربيت ب**راي پي**دايش فرزن**دان صالح و شايسته مي باشد كه باز همين فرزندان صالح و شايس**ته يگانه عامل پي**دايش ي**ك جامع**ه پ**اك و م**نزه و ص**الح و متم**دن خواهن**د ب**ود. حالل زادگي و ح**رام زادگي ب**ه عن**وان دو عام**ل اصلي پاكي و ناپاكي جامعه ب**ه ش**مار آم**ده ك**ه از طري**ق حالل

كند و بازادگي جامعه انساني به سوي تمدن و سعادت حركت مي عامل ح**رام زادگي و ناپ**اكي ب**ه س**وي ت**وحش و فس*اد ح**ركت خواهد كرد. از اين رو در دين مقدس اسالم به اصل حالل زادگي و پاك زادگي افراد بشر و نسل انسان اهميت بسيار قائ**ل ش**ده

ند تا ضمن اج**راي آن،و قوانين و مقررات بسياري وضع نموده ا جامع**ه اس**المي در مس**ير پ**اكي ح**ركت نم**وده ب**ه ي**ك جامع**ه متمدن پاك و يا مدينه فاضله ناي**ل گ*ردد. براس**اس پيش بي**ني و حركت اسالم زنان و مردان متعلق ب**ه خودش**ان نيس**تند ك**ه ب**ه

هاي وج**ودی و جنس**ي خ**ود را ب**ه ه**رميل و اراده خود س**رمايه كيفيتي كه مايل باشند به مصرف رسانند. بلك**ه زن**ان و م**ردان،

باش**ند ك*ه هرن*وعپسران و دختران خدايند و متعلق به جامع*ه مي برداري از آن ه**ا بايس**تي از ج**انب خ**دا و جامع**هحركت و بهره

تنظيم و منظم گردد و حركات خود را در رابط**ه ب**ا اراده خ**دا و س**عادت جامع**ه آغ**از كنن**د و در خطي ح**ركت كنن**د ك**ه م**ورد

برداري جامعه قرار گيرند و جامعه انساني از آن ها به فوايدبهره گ**وييم ك**ه:و نتايج ع**الي و ك**افي ناي**ل گ**ردد. ب**ا اين حس**اب مي

پسران و دختران و يا زنان و مردان جامعه مال خود و متعلق ب**ه خود نيستند كه به ميل و اراده خود ب**ه ه**ر كيفي**تي ك**ه بخواهن**د

گيري كنند و با يكديگر رابطه برق**رار س**ازند. بلك**ه آن ه**اتصميم باشند كه بايستي در راه ص**الحمتعلق به خدا و جامعه انساني مي

63

تفسير سوره نساء

و س**عادت جامع**ه گ**ام بردارن**د و در اين راه ن**يروي خ**ود را ك**نيم ك**همصرف، و به كار اندازند. به همين مناسبت مشاهده مي

در دين خ**دا ب**ه پس**ران و دخ**تران در ارتب**اط ب**ا يك**ديگر اج**ازه خودرأيي و خودمختاري داده نشده است. روابط آن ها با يكديگر بايستي به ش**كل و ص**ورتي باش**د ك**ه از ج**انب خ**دا تنظيم مي گ**ردد ت**ا از اين راه ض**من پي**دايش نظ**ام كام**ل در جامع**ه و جلوگ**يري از ه**رج و م**رج ب**ا پي**دايش نس**ل پ**اك و حالل زاده، جامعه پاك و منظمي تحقق پيدا كن**د و انس**ان ه**ا در ي**ك مدين**ه

فاضله از آسايش و امنيت كامل برخوردار گردند. دهي وگ***وييم: پس***ران و دخ***تران در بهرهپس در اين ج***ا مي

برداري از يك**ديگر آزاد مطل**ق نيس**تند. بلك**ه بايس**تي اينبهره دهي در شعاع حدود و احكام الهي انجام گيردبرداري و بهرهبهره

من**د گ**ردد. از اين راهتا جامع**ه از پ**اكي كام**ل و فواي**د آن بهره گوييم رابطه مشروع زن و مرد با يكديگر يعني آن روابطي كهمي

كن**د ن**ه رواب**طدر ش**عاع ح**دود و احك**ام الهي تحق**ق پي**دا مي نامشروع يعني روابطي كه در خارج از آن حدود و احك**ام الهي و

كن**د. بعض**ي از انس**ان ه**ابرخالف شرايط مق**رر تحق**ق پي**دا مي عقيده دارند كه چون مردان و زنان مالك منافع وجود خ**ود ب**وده و آزادي مطلق دارند حق دارند به هر كيفيتي كه ماي**ل باش**ند ب**ا يكديگر رابطه برقرار سازند و كسي حق ندارد م**انع آزادي آن**ان باشد. فوايد وج**ود آن ه**ا مانن**د س**اير امالك و من**افع آن ه**ا مي

ب**رداريباشد كه حق دارند به هر كيفيتي كه بخواهند از آن بهره هاي م**الي خ**ود را ب**ه ه**رنماين**د. پس هم**ان ط**ور ك**ه س**رمايه هايب**رداري كنن**د، س**رمايهكيفيتي كه بخواهند ح**ق دارن**د به**ره

وجودي و جنسي آن ها هم ب**ه همين كيفيت، ب**ه ه**ر ش**كلي ك**ه دهي از آن را دارند. پس اگر برداري و يا بهره بخواهند حق بهره

زن و مردي با رضايت يكديگر رابطه برقرار كردند آن يك رابط**ه نامشروع به حساب نمي آيد بلكه بك رابط**ه مش**روع اس**ت ك**ه

برداري بنمايند. اند از فوايد و منافع وجودي خود بهرهحق داشته گوييم كه جامعه بشري حق نظارت بر اعماليدر جواب آن ها مي

دارد كه منشأ صالح و فساد مي گردد. جامعه از اعم**ال ص**الح و كن**د و در اث**ر اعم**المند مي ش**ود و رش**د پي**دا ميشايسته بهره

فاسد و ناشايسته متضرر مي گردد و دچ**ار هالكت و بيچ**ارگي و نابودي مي شود. اعم**ال ص*الح منش**أ س**عادت انس*ان ه*ا ش*ده،

64

تفسير سوره نساء

اعمال ناشايسته منشأ شقاوت و بدبختي آن ها مي ش**ود. از اين رو حق دارند از اعمال فسادآميز جلوگ**يري نم**وده و آن را تحت كنترل خود قرار دهند تا فسادي در جامعه بروز نكن**د و كس**ي از آن متضرر نگردد. نظر به اين كه آزادي روابط زنان و م**ردان ب**ا يكديگر منشأ مفاسد بسياري مي گردد كه دامن گ**ير جامع**ه مي شود، جامعه حق دارد م**انع آزادي رواب**ط زن و م**رد ب**ا يك**ديگر گرديده و آن را در خط قوانين و حدود علمي و عقالني خود قرار

برداري بنمايد. دهد تا از آن به نحو احسن و اكمل بهره .سود و زیان صالح و فساد شامل تم**امي اف**راد بش**ر مي گ**ردد

اي هس**تندجامعه بشريت در دايره ص**الح و فس**اد مانن**د خانواده كنند كه حيات و سالمتي آن ه**ا بس**تگیكه در يك خانه زندگي مي

به كامل بودن و يا درست بودن و امن بودن خان**ه اي اس**ت ك**ه كنند. فاسد در اين خ**انواده مانن**د كس**يزير سقف آن زندگي مي

هاي خانه را سست كن**د و آن رااست كه بيل و كلنگ بردارد، پايه بر سر اهل خانه خراب نمايد كه در این صورت اه**ل خان**ه ب**راي حفظ جان خود حق ممانعت و جلوگيري از اعمال خراب**ه كاران**ه را دارند. هر انساني در هر جا و در هر مكاني كه مرتكب گن**اهي شود به ميزان همان گناه فساد و مفسده در جامعه به وجود مي آورد كه افراد بشر حق جلوگيري از آن فساد و مفسده را دارند.

بند و باري زنان و مردان بزرگ ت**رين منش**أروابط نامشروع و بي فساد در جامع**ه مي ش**ود. جامع**ه ح**ق جلوگ**يري از ي**ك چ**نين فساد بزرگي را دارد و جلوگيري از يك چنين فسادي متوق**ف ب**ر

اين است كه آن روابط را تحت نظام و كنترل درآورد. بن**د و ب**اري در رواب**ط زن**ان و م**ردان ب**هفسادي كه از ناحي**ه بي

وجود مي آيد چند چيز است: اول پي**دايش جن**گ و ن**زاع ش**ديد در اث**ر رق**ابت بين م**ردان در

كنيم كه ب**راي رب**ودن ام**وال و امالكارتباط با زنان. مشاهده مي يكديگر اين همه جنگ و رقابت به وجود مي آيد و خون ه**ا ريخت**ه مي شود. پس حتما اين رقابت و جنگ و نزاع براي رب**ودن زن**ان و دختران از يكديگر به مراتب شديدتر مي باشد. دوم هدر شدن س***رمايه ج***واني و زيب***ايي و ناموس***ي زن***ان و ع***دم امك***ان

برداري ص**حيح از آن. زي**را در اين ص**ورت زن**ان همچ**ونبهره گيرن**د؛طعمه و لقمه لذيذي در اختيار گرگان و درندگان ق**رار مي

ت**ا زم**اني ك**ه ج**واني و زيب**ايي آن ه**ا محف**وظ باش**د، مطل**وب هستند و به محض اين كه بازار جواني و زيبايي آن ها كساد شود

65

تفسير سوره نساء

شوند و ديگر كفيل و سرپرستي براي آن ها پي**دا نميمبغوض مي شود ت**ا ب**ه ذلت و خ**واري و ن**اداري مبتال نش**وند. س**وم: تض**ییع

تولیدات نسل و ناموس. باشنددانيم كه زنان يگانه عامل توليد نسل در جامعه مياين را مي

كه بايستي فرزندان صالح و حالل زاده توليد كنند تا ضامن بق**ا و موج*وديت بش*ر باش*د. اين تولي*د نس*ل متوق*ف ب*ر اين حقيقت است كه زنان و كودك**ان آن ه**ا تحت حم**ايت و كف**الت م**ردانی مسئول قرار گيرند و اين قرار گرفتن در حمايت و كفالت مردان مسئول متوقف بر اين است كه زن در انحصار مرد قرار گ**يرد و مخص**وص ش**وهر خ**ود باش**د زي**را م**ردان مس**ئوليت زن**ان و

توانند قبول كنند كه متعلق به خود آن ها باش**د ن**هفرزندان را مي به ديگران. پيدايش يك چنين مسئوليتي در ص**ورتي ممكن اس**ت كه زنان در اختيار مردان و ش*وهران مخص*وص ب*ه خ*ود باش*ند.

بند و ب**اري و ه**رج و م**رج در رواب**ط و ارتب**اط بين زن و م**ردبي باعث مي گردد كه زن**ان و كودك**ان اختص**اص ب**ه م**رد و ش**وهر

اي باش**ند در اختي**ار كس**اني ك**همعين پي**دا نكنن**د بلك**ه طعمه استفاده كنند. در اين صورت ب**راي م*ردان و م**ادران مس*ئوليتي پيدا نمي شود كه ن**وزادان و كودك**ان خ**ود را حف**اظت و ت**ربيت

كنند و از اين راه زنازادگانكنند بلكه آن ها را به حال خود رها مي شوند كه هركدام خطر بزرگيعقده ای بسياری در جامعه پيدا مي

آيند. براي جامعه انساني به شمار مي بند و باري زنان و مردان در ارتباط با يكديگر بزرگ ترين منشأبي

فساد در جامعه بوده و بزرگ ترين عامل نابودي جامع*ه بش**ريت مي باشد ك**ه ب**راي جلوگ**يري از اين فس**اد و ه**رج و م**رج الزم

اي قوانين و مقرراتي وضع شود و رواب**ط زناست در هر جامعه و مرد با يكديگر در شعاع آن قوانين و مقررات انجام گ**يرد ت**ا از اين راه براي مادران و پدران مسئوليت حفظ و حفاظت كودكان به وجود آمده، ضامن بقا و دوام جامعه بشريت باش**د. از اين رو پيغم**بران در رأس ق**وانين م**ذهبي خ**ود ق**وانين ازدواج ق**رار

اند تا ضمن اجراي آن نسل بشر محفوظ گردد و از فس**اد وداده هرج و مرج جلوگيري به عمل آيد و در براب**ر ق**وانين و مق**ررات ازدواج، ب**راي زن**ان و م**رداني ك**ه ب**ا يك**ديگر رواب**ط نامش**روع

كنن**د و نس**ل خ**ود را ض**ايع س**اخته، از اين راه لطم**هبرقرار مي بزرگي بر جامعه بشريت وارد کرده و جامعه را به فساد و تباهي

66

تفسير سوره نساء

كشانند مجازات هائی قائل شده اند. دين مقدس اسالم به اينمي اصل اساسي زياد توجه فرم**وده و ب**راي ازدواج مق**رراتي وض**ع نموده و رضايت زن و مرد را در شعاع آن مق**ررات ب**ه رس**ميت

شناخته و براي متخلفين هم كيفر و مجازات معين كرده است. ح*دود زن*ا در ابت**دای ظه*ور حک*ومت اس*الم و بع*د از اس*تحکام

دولت: اين دو آيه شريفه در اولين روزهاي ظهور حكومت اسالمي نازل شده و مجازات رواب**ط نامش**روع را مق**رر ک**رد. خداون**د تع**الی

ش**وندفرمايد: زنان و مرداني كه مرتكب عمل منافي عفت ميمي كنند، اوال ب**راي اثب**ات اينو با يكديگر روابط نامشروع برقرار مي

عمل بايد چهار نفر مرد و يا دو نفر مرد و چه**ار نف**ر زن گ**واهي دهن**د ك*ه رواب*ط و عم*ل من**افي عفت آن ه*ا را ب*ه چش**م خ*ود

اند. پس از گواهي گواهان كيفر و مجازات براي آن ها مقررديده مي شود. ابتدا بايستي بر عليه آن زن و م**رد ش**كايتي ب**ه وج**ود آيد. كسان مرد و زن و يا ديگران از دست آن ها شكايت كنند كه آن ه**ا ب**ا يك**ديگر رابط**ه نامش**روع دارن**د. پس از اين ش**كايت

كند و از شكايت كننده و يا تهمت زنندهدادگاه آن ها را احظار مي طلبد. در صورتي كه چهار نفر گواهي دادند، آن دو نف**رگواهي مي

ش**وند و اگ**ر گواه**ان از چه**ار نف**ر كم**تر بودن**د آنمج**ازات مي شكايت تهمت شناخته مي شود و براي تهمت زنندگان حد ق**ذف مقرر مي گردد. يعني تهمت زنان را كه به حد نص**اب نرس**يده و

اند ادع**اي خ**ود را اثب**ات كنن**د ب**ا هش**تاد تازيان**ه كيف**رنتوانس**تهكنند. مي

دلي*ل كيف*ر تهمت زنن*دگان و تع*داد ش**اهدان اين اس*ت ك*ه دين مق**دس اس**الم س**عي دارد عفت عم**ومي محف**وظ باش**د و ب**ه محض اين كه مردي با زني تماس پيدا كرد، كس**ي نتوان**د آن ه**ا را به رابطه نامشروع متهم سازد زيرا فاصلۀ� ارتب**اط زن و م**رد با يكديگر تا ارتكاب عم**ل من**افي عفت خيلي ط**والني اس**ت. از اين رو به زودي جايز نيست كه كسي به كسي تهمت بزن**د و ب**ه رابطه نامشروع متهم سازد. زیرا غير از زن شوهردار و مرد زن دار ك**ه هرك**دام م**دعي خصوص**ي دارن**د ب**راي ديگ**ران چ**نين

اي نيست كه کسی را به عم**ل من**افي عفت متهم س**ازند.اجازه اگر هم مدعي خصوصي در كار نباشد يعني زن شوهر ندارد و ي**ا مرد زن ندارد، دين مق**دس اس**الم ب**راي آن ه**ا تس**هيالتي قائ**ل

67

تفسير سوره نساء

شده است كه بتوانند با يكديگر رابط**ه مش**روع برق**رار س**ازند. توانن**د ب**هيعني به محض اين كه به يكديگر تمايل پي**دا كردن**د، مي

صورت ازدواج دائمي و يا انقطاعي با يكديگر رابطه مشروع پيدا كنند. اين هر دو نوع ازدواج فقط به اق**رار و ادع**اي خ**ود آن ه**ا بستگي دارد، پس اگر ادعا كردند ك*ه ب**ا يك**ديگر زن و ش**وهرند، كس**ي ح**ق ن**دارد رابط**ه آن ه**ا را نامش**روع بشناس**د. رابط**ه

اينامش**روع در ص**ورتي اثب**ات مي ش**ود ك**ه بين آن ه**ا رابطه برقرار باشد و هر دو یا یکی از آنه**ا منك**ر ازدواج باش**ند و ي**ا ب**ا گواهي گواهان بين آن ها رابطه نامشروع اثبات ش**ده باش**د. در

اين صورت كيفر عمل نامشروع براي آن ها اثبات مي شود. اين دو آيه شريفه اولين آياتي است كه ب**راي اثب**ات كيف**ر عم**ل

فرمايد كه: اگ*ر دو نف**ر زننامشروع نازل شده است. خداوند مي باشند، زن ش**وهرو مرد با يكديگر رابطه نامشروع برقرار كرده

نداش**ته باش**د و ي**ا دسترس**ي ب**ه ش**وهر خ**ود نداش**ته باش**د و همچنين مرد اگر زن نداشته وي**ا دسترس**ي ب**ه زن خ**ود نداش**ته است، در اين صورت رابط**ه آن ه**ا "غ**ير محص**نه" ش**ناخته مي شود. در اين آيه براي آن ها يك نوع عذاب به نام "تعزي**ر" معين شده است كه مقدار و حد آن با حاكم شرع مي باشد. و اگر زن و مرد هر كدام شوهر و يا زن مشروع داشته و دسترسي به زن و شوهر مشروع خ**ود داش**ته و در عین ح**ال ب**ا ديگ**ران رابط**ه

اند، حكم آن ها در اين آيه ش**ريفه حبسنامشروع برقرار ساخته فرمايد: زن**ان و م**رداني از ش**ماابد است. خداوند در آيه اول مي ش**ده و چه**ار نف**ر از ش**ما ب**ر آنكه مرتكب عمل من**افي عفت

عمل گواهي دهند، آن ها را حبس كنيد تا مرگ آن ها ف**را برس**د و يا اين كه خداوند تكليف ديگري براي آن ه**ا معين كن**د. و اگ**ر آن دو نفر زن و شوهر مشروع نداشته و يا دسترسي ب**ه همس**ر

ند فقط آن ها را با چند ض**ربه ش**الق اذيتمشروع خود نداشته اكنيد.

اين دو آي**ه ش**ريفه زم**انی ن**ازل ش**د ك**ه دين مق**دس اس**الم و حكومت اسالمي در مدينه تازه رواج يافته بود و تس**هيالتي ب**راي ازدواج فراهم نشده بود. بعد از اين كه پيغمبر اسالم براي رابطه مشروع تسهيالتي معين كرد و حكومت اسالمي رواج كام**ل پي**دا كرد حكم عمل منافي عفت هم تغيير كرد. يعني براي زن**اي غ**ير محصنه صد تازيانه و براي زن**اي محص**نه "رجم" معين ش**د. این

68

تفسير سوره نساء

آيات در سوره "نور" نازل شد و خداوند تكليف روابط نامش**روعرا معين فرمود.

دليل اين كه آي**ه اول حكم زن**اي "غ**ير محص**نه" و آي**ه دوم حكم فرمايدكند اين است كه در آيه اول ميزناي "محصنه" را معين مي

شوند... و در آي**ه"زن و مردي" كه مرتكب عمل منافي عفت مي فرمايد "زنان شما" كه مرتكب عمل من**افي عفت ش**وند.دوم مي

كلمه "نساء’كم" در آيه دوم مربوط به زنان ش**وهردار اس**ت. از آن جا که در سوره نور حكم زناي غيرمحص**نه از چن**د ش**الق ب**ه

كند، حكم زناي محص**نه هم از حبس اب**دصد شالق شدت پيدا مي به عذاب بيشتر که قتل است ش**دت پی**دا ک**رده ک**ه ب**ه ص**ورت

رجم) سنگ سار (اجرا مي شود.

شرايط شش گانه: 21 الی 17بخش ششم، آيات وقوع توبه و قبول آن

شرايط شش گانه وقوع توبه و قبول آن- شناخت مرض كف**ر و ، کیفیت رفت**ار ش**وهر ب**ا زن21 الی 19گن**اه و راه عالج- آي**ات

خود در اسالم و تفاوت آن با زمان جاهلیت- وظيفه شناسي تنه**ا راه رسیدن به زندگی مطلوب- ح**ق زن**ان هنگ**ام طالق، کیفیت

طالق و زمان اجرای آن. در رابطه با همین گناهان، آياتی كه بعد از اين ن**ازل ش**ده اس**ت

اي كه قبولفرمايد: توبهدارد و ميحدود توبه و حكم آن را بيان مي

69

تفسير سوره نساء

ك**ار راآن ب**ر خ*دا واجب مي ش**ود و الزم مي آي**د ك*ه توب**ه توبه اي است كه به دنبال عم**ل جاهالن**ه انج**ام گ**يرد.قبول كند، توبه

اگر كسي از روي جهالت و ناداني مرتكب گناهي ش**ود و بع**د از علم و آگاهي به گناه خود بالفاصله توبه نمايد، بر خ**دا واجب مي شود كه توبه او را قبول كند وليكن كس**اني ك**ه اص**رار ب**ه گن**اه

اعتن**ايي ب**ه دين م**رتكب گن**اه ودارن**د و ب**ا علم و آگ**اهي و بي دهند و بعد از مشاهدهشوند و تا هنگام مرگ ادامه ميمعصيت مي

كنند، توبه آن ها توبه نيست كه قبول شود بلكهآثار مرگ توبه مي كند. پس كساني كه ب**اخداوند آن ها را سخت كيفر و مجازات مي

ميرن**د ب**هكنن**د و ي**ا در ح**ال كف**ر ميمشاهده آثار م**رگ توب**ه مي شوند و هرگز عذاب از آن ها قاب**ل رف**عترين عذاب مبتال ميسخت

نيست. در اين دو آيه شريفه چند مطلب قابل توجه است: گيرد و گناهي كه با عم**د و عن**ادگناهي كه از روي جهل انجام مي

انجام مي شود- جهال كساني هستند ك**ه پس از ارتك**اب گن**اه و كنن**د وليكن آگاه*ان ك*ه رويپيدايش آگاهي، آمادگي توبه پي*دا مي

شوند حالت آم**ادگي ب**راي توب**ه پي**داعمد و عناد مرتكب گناه مي روند- معناي توب**ه- توج**هكنند. بلكه آن ها بدون توبه از دنيا مينمي

خدا به گناه كار- پناهندگي گناه كار به خدا- توبه فقط در ارتب**اط انسان گناه كار با خدا قابل وقوع است نه در ارتباط با خلق خ**دا

آيا توجه خدا و عنابت او به شخص گن**اه ك**ار ب**رو يا اولياي خدا- او مقدم است يا توبه گناه كار مقدم بر توجه و عنايت خدا؟توبه

:شرایط شش گانۀ� وقوع توبه و قبولی آن اند و حركت از كمال به نقص خيليانسان ها كامل آفريده نشده

كم و نادر است. بلكه حركت تكاملي انس**ان ه**ا از نقص ش**روع رود. كودكان در ابتداي تولد فاق**د هرگون**هشده و به كمال باال مي

كنن**د. ه**ركم رش**د ميباشند و كمعلم و دانش و قدرت و نيرو مي رود ت**اماه و س**الي رش**د علمي و ب**دني آن ه**ا هماهن**گ ب**اال مي

روزگاري كه به علم كامل و قدرت كام**ل برس**ند. در اين مس**ير كنند و گاهي ب**ه اقتض**اي علم وگاهي به اقتضاي جهل فعاليت مي

دانش. مثال بازي هاي كودكان هم**ه ج**ا ب**ه اقتض**اي جه**ل آن ه**ا واقع مي شود و حركات آن ها به سوي غذا و لب*اس ب*ه اقتض*اي شهوت و مزاج آن ها واقع مي شود اما حركت آن ها براي انجام كارهاي مفيد مانند كشاورزي و صنايع ديگر، اگ**ر م**أمور ب**ه ام**ر

70

تفسير سوره نساء

م**افوق نباش**ند و ب**ه اراده آن ه**ا انج**ام گ**يرد، اين ح**ركت ب**ه اقتض**اي علم آن ه**ا واق**ع مي ش**ود. پس آن ج**ا ك**ه پس**ران و

كنن**د، آندختران به بازي ه**اي مرب**وط ب**ه خ**ود اش**تغال پي**دا مي بازي ها به اقتضاي جهل است و آن ج**ا ك**ه اش**تغال ب**ه كاره**اي

كنند آن اشتغال ب**ه اقتض**اي علم ومفيد و منتج و سازنده پيدا مي دانش آن ها مي باش**د. مثال گ**اهي طف**ل ب**ه ب**ازي مش**غول مي

خوان*د و ب*ه پ*در و م*ادرش*ود و گ*اهي ب*ه اراده خ*ود درس مي گذاري و يا درس خواندن ب**ه اقتض**ايگذارد. آن احتراماحترام مي

علم است و آن بازي ها و خوردن و آشاميدن به اقتضاي جه**ل و اشتها مي باشد. در اين جا الزم است اشتغال انس**ان ب**ه گن**اه و معصيت مورد بررسي قرار گيرد كه آيا يك اشتغال جاهالنه ب**وده است مانند كساني كه تحت تأثير محيط، مرتكب گناه و معص**يت

ش**وند؟ مثال ده بيس**ت نف**ر در جلس**ه ش**راب و قم**ار و ي**امي معاصي ديگر به گناه و معصيت مشغولند و اش**تغال آن ه**ا ماي**ه جلب ديگري به گناه و معصيت مي شود. در اين ج**ا اش**تغال ب**ه گناه مانند همان اشتغال به بازي، يك اشتغال سفيهانه و جاهالن**ه

گرفت ب**ه س**وياست؛ اگر در محيط آن ده، بيست نفر قرار نمي رفت. يا كساني كه در محي**ط كف**ر و گن**اهآن گناه و معصيت نمي

كنند و تحت تأثير همان محيط به كف**ر و گن**اه كش**اندهزندگي مي شوند، حركت آن ها به سوي كفر و گن**اه ي**ك ح**ركت جاهالن**همي

است كه نه صد در صد با قصد و اراده، بلک**ه بیش**تر ب**ر اس**اس تأثير محيط واقع شده و قصد مخ**الفت و تع**رض ب**ه خ**دا و دين خدا را ندارند. توبۀ� چنين افرادي از گناه*ان خ*ود، ك*ه تحت ت*أثير

كنندشده و بعد از آگاهي و دانايي گناه خود را رها ميمحيط واقع مورد قبول واقع مي شود.

رون**داما كساني كه شناخته و دانسته به دنبال گناه و معصيت مي و اصرار به ادامۀ� گناه تا زمان فرا رسیدن مرگ خ*ود دارن*د و ي*ا

اي امث**ال م**رض ه**ا، گن**اه و معص**يت را ره**ادر اث**ر ب**روز حادثه كنند، چنانچه این ترک گناه يك رهايي قهري باشد نه يك رهاييمي

اند ت**ا اين ك**ه توي**هقصدي و ارادي، يك چنين افرادي توبه نكرده (18آن ها مورد قبول واق**ع ش**ود و خداون**د متع**ال در این آی**ه )

فرمايد توبه آن ها توبه نيست، نه اين كه توبه هست و خ**دا آنمي كند. زيرا آن ها از همان ابتدا با قصد و اراده در حالرا قبول نمي

اند، آن ها توفيقاعتنايي به حكم خدا دنبال گناه و معصيت رفتهبيكنند. توبه پيدا نمي

71

تفسير سوره نساء

شناخت مرض کفر و گناه و راه عالج آن: براي ظهور معناي توبه در وجود انسان پيدايش حالتي كه توأم با معرفت باشد الزم است. آن حالت معرفت به معناي توبه است.

اس**تهر كسي كه در آن حالت معرفت قرار گ**يرد توب**ه نم**وده كه قبول آن هم بر خداوند متعال واجب و الزم است. معرفت به معناي اين است كه آگاهي به ضرر گناه خود پيدا كن**د و آن گن**اه را به عنوان ي**ك م**رض روحي و م**زاجي بشناس**د؛ ب**ا ي**ك چ**نين شناسايي از گناه بترسد و وحشت پيدا كند. چنان كه انسان ه**اي

كنند و برنامه دوايي وترسند و وحشت پيدا ميمريض از مرض مي دهند كه از امراض و آفات مصونغذايي خود را طوري ترتيب مي

و محفوظ بمانند. همان طور كه م**ريض از م**رض خ**ود وحش**ت دارد، گناه كار هم بايستي از گن**اه وحش**ت پي**دا كن**د و آن را ب**ه عنوان يك مرض هالك كنندۀ� روحيه خ*ود بشناس*د. ديگ*ر اين ك*ه طبيب مرض گناه را بشناسد و بداند كه فق**ط او ق**درت معالج**ه م**رض گن**اه را دارد و ديگ**ران از معالج**ه م**رض ه**اي روحي عاجزن**د. بع**د از اين دو شناس**ايي يع**ني ش**ناخت م**رض گن**اه و طبيب معالج آن، حالتی در انسان به وجود مي آيد كه ب**ه معن**اي پناهندگي به خداوند متعال است. يعني انساني كه از مرض گن**اه وحش**ت دارد و خ**دا را ب**ه عن**وان معالج**ه كنن**ده آن م**رض

شناسد به خدا پناهنده مي شود؛ در آن حالت از خ**دا خ**واهشمي كند او را از آن مرض مهلك نجات دهد. با پيدايش اين حالت ومي

پناهندگي به خدا، خداوند او را مشمول عفو و مغفرت قرار داده كن**د، ب**ه ط**وری ك**ه در اث**ر آنو م**رض روحي او را معالج**ه مي

معالجه، انسان مريض و گناه كار يك وجدان آرام و با نشاط پيدا مي کند. این آرامش وج**دان و نش**اط روحي و فك**ري دلي**ل اين است كه توبه او مورد قب**ول خداون**د ق**رار گرفت**ه اس**ت. چ**نين انساني محال است كه دو مرتبه به كفر و گناه برگردد. او مانن**د كسي است كه با رنج و زحمت فراوان خود را از مرض سرطان نجات داده و محال است دو مرتب**ه از م**رض س**رطان اس**تقبال كند. هم**ان ط**ور ك**ه م**ريض ه**ا در اث**ر جه**ل و اش**تباه م**ريض

كنن**د، انس**انشوند و بعد از آگاهي به مرض خود را معالجه ميمي ه**اي گن**اه ك**ار هم در اث**ر جه**ل و اش**تباه ب**ه م**رض گن**اه مبتال

كنند؛ از این مراجعهشوند و بعد از آگاهي به طبيب مراجعه ميمي تعبير به توبه مي شود. اما كساني كه اصرار در گن**اه و معص**يت

72

تفسير سوره نساء

شوند، ي**ا آن چن**ان احم**ق ودارند، تا آن جا كه به مرگ نزديك مي اند واند كه گناه را به عنوان يك مرض مهلك نشناختهكودن شده

شناس**ند وليكن ب**راييا اين كه گناه را به عنوان مرض مهل**ك مي كنند. برايخود ارزشي قائل نيستند كه از مرض گناه استقبال مي

يك چنين انساني حالت توبه پيدا نمي ش**ود ك*ه خ*دا آن را قب**ولكند.

فرمايد: كس**اني ك**ه ت**ا دم م**رگبه همين مناسبت در آيه دوم مي اصرار به گناه دارند و در خط كفر و گناه تا هنگام م**رگ ح**ركت

كنند، براي چنين انس**ان ه**ايي ح**الت توب**ه پي**دا نمي ش**ود ت**امي قبول آن بر خدا واجب و الزم گردد. با اين حساب اگر توبه با آن شرايطي كه گفته شد در انسان ظاهر گردد، رد آن از جانب خدا

گوين**د. توب**ه نص**وح،ممكن نيست و اين توبه را "توبه نص**وح" مي گويند كه در اثر آن يك حالت وج**داني در انس**ان ب**هاي را ميتوبه

كن**د و ي*ا ب*ه عب**ارتوجود مي آيد ك*ه او را نص**يحت و مالمت مي ديگر در اثر آن حالت، انسان صاحب نفس لوام**ه مي ش**ود. ي**ك واعظ دروني دارد كه او را از گناه و معصيت باز دارد. ي*ك چ*نين حالت وجداني انسان را از گن**اه و معص**يت پره**يز مي ده**د و از

ترساند. مانند توبه ح**ربن يزي**د ري**احي از اص**حابكفر و گناه مي زي**اد و ف**داكاري كه او را وادار به ترك لشكر ابن)ع(امام حسين

كرده است.)ع(در راه امام حسين ، کیفیت رفتار شوهر با زن خود در اسالم و تف**اوت 21 تا 19 آيه

آن با زمان جاهليت: در اين دو آيه ش**ريفه اوال خداون**د اه**ل ايم**ان را ط**رف خط*اب

فرمايد: حق نداريد زن**ان را ب*ه ارث ببري**د، آنقرار مي دهد و مي ها مال و ثروت پدر نيستند كه بين ورث**ه تقس**يم ش**وند و در آي**ه

فرمايد: جايز نيست كه زن**ان را در زن**دگي تحت فش**ار ودوم مي اذيت قرار دهيد تا آن چه از مهر و نفقه و يا اموال ديگ**ر ك**ه ب**ه

ايد ره**ا كنن**د و از ش**ما فاص**له بگيرن**د مگ**ر درآن ه**ا بخش**يده صورتي كه مرتكب عمل منافي عفت شده باشند و اين عمل در

محاكم شرعي به اثبات رسيده باشد. شما از جانب خدا مأموريت داريد كه با آن ها به نيكي رفتار كنيد

داريد، شايد كه ي**كو اگر هم ادامه زندگي با آن ها را دوست نمي چيزي را دوست نداشته باشيد و خداوند خير و بركت زي**اد در آن قرار ده**د. و اگ**ر هم بخواهي**د زن خ**ود را طالق بدهي**د و ب**ا زن

73

تفسير سوره نساء

ديگ**ر ازدواج كني**د ح*ق نداري**د از م**ال و مه**ر آن چ*ه ب**ه آن ه**ا ايد پس بگيريد هر چند كيس**ه ب**زرگي پ**ر از طال و نق**رهبخشيده

باشد. زيرا گرفتن مال و مهر آن ها يك بهتان بوده و گن**اهي بس اي**د پسبزرگ است. چگونه حق داري**د آن چ**ه را ب**ه آن ه**ا داده

ايد و از ش**مابگيريد با آن كه آن ها را در تصرف خود نگه داش**تهاند.اند و ناموس خود را به شما سپردهعهد و پيمان گرفته

اين چن**د آي**ه در كيفيت رفت**ار ش**وهر ب**ا زن خ**ود مي باش**د. در جاهليت پيش از اسالم و در كش**ورهاي متم**دن و مقت**در آن روز مانند ايران و روم، زنان فقط متاعي مانند ساير اموال بودند ك**ه

كردند. زنان يا دخ**ترانوراث ميت آن ها را ميان خود قسمت مي ميت را ك**ه خواهره**ا و مادره**اي خ**ود آن ه**ا بودن**د بين خ**ود

دادند و يا گ**اهي ب**ه عم**لكردند. آن ها را به شوهر ميقسمت مي كردند و منافع كار و عم**ل آن ه**ا را ب**ه جيبنامشروع مجبور مي

زدند. اولين آيه درب**اره حق**وق و آزادي زن**ان و دخ**تران از اينمي ها و ستم هاي جاهالن**ه همين آي**ه ش**ريفه ب**ود ك**ه خداون**دسلطه

فرمود زنان مانند متاع نيستند كه بين ورثه تقسيم شوند بلكه آن ه**ا مانن**د مرده**ا انس**انند و آزادي و م**الكيت دارن**د و از م**ال و

برند.ثروت مادر و پدر بهره مي در آيات بع**د كيفيت تقس**يم ارث را بين پس**ران و دخ**تران بي**ان كرد. در قسمت ديگر همين آيه شوهر را طرف خطاب قرار مي

برخ*ورد ودهد كه بايستي با همس**ر خ*ود در داخ*ل خان**ه خ*وش خوش رفتار باشد.

دادن**د ت**اشوهران گاهي زنان خود را تحت فشار و اذيت قرار مي مال و ثروت خود را رها كن**د و از خان**ه ف**رار كن**د و م**رد را آزاد گذارد تا اگر بخواهد با زن ديگر ازدواج كند و درباره همسر خ**ود تعهدي نداشته باشند. در اين آيه شريفه خداون**د آن ه**ا را از اين عمل باز داشت و فرمود كه نبايستي زنان را اذيت كنيد تا آن چه دارند رها كنند و فرار كنند مگر در ص**ورتي ك**ه ب**ا كس**ي رابط**ه نامشروع برقرار كنند و مرتكب عمل منافي عفت ش**وند. آن هم به كيفيتي ك**ه دروغ و تهمت نباش**د بلك**ه از ط**ريقي ك**ه اس**الم مقرر فرموده است با گواهي چهار گواه به اثبات برسد. در آخ**ر

كن**د ب**ا زن**ان و همس**رانآيه بعد از آن كه به مردان س**فارش مي خود خوش برخورد باشند ب**ه آن ه**ا م**ژده مي ده**د ك**ه اگ**ر هم زنان شما در اثر زشتي و يا سوء اخالقي كه دارند مورد ك**راهت

74

تفسير سوره نساء

داري**د ب**از هم ب**ا آن ه**ااند و آن ها را دوس**ت نميشما واقع شده زندگي كنيد خوش رفتار باشيد و بدانيد كه خ**دا خ**ير و ب**ركت در

داري**د و ازهمان چيزي قرار مي دهد ك**ه ش**ما آن را دوس**ت نميكنيد. شناسي با آن ها زندگي مينظر وظيفه

وظیفه شناسی تنها راه رسیدن به زندگی مطلوب: شناسي را از خط هويدر اين قسمت از آيه شريفه خط وظيفه

فرمايد: زنان فقط ب**ه اينكند و ميو هوس و شهوت راني جدا مي راني ش**ما ب**وده و ازاند كه در معرض هوسمنظور ازدواج نكرده

اين نظر شما را اش**باع كنن**د بلك**ه ب**ه اين منظ**ور همس**ر ش**ما اند كه شما نيز شوهر آن ها باشيد و چنان كه آن ها شما راشده

ه اند، شما نيز آن ها را به ثمر برس**انيد و همچن**انبه ثمر رساند كه آن ها با شما همكاري نم**وده و ب**راي ش**ما زن*دگي ب**ه وج*ود

اند شما نيز با آن ها همكاري نموده و آن ها و فرزن**دان آنآوردهها را به ثمر برسانيد.

فوايد و نتايج زندگي در دنيا و آخرت تنها از نظر وظيفه شناس**ي مورد قبول خداوند واقع مي شود و بهترين و آخرين نتايج خود را مي دهد، ن**ه ص**رفا از نظ**ر ه**وي و ه**وس و ش**هوت راني. پس

ش**ناس ت**ا آخ**ر عم**ر ح**ق يك**ديگر رام**ردان و زن**ان وظيف**ه كنند و زن**دگي خ*ود را ب**ه ثم**رشناسند و با يكديگر همكاري ميمي رسانند. تمام فوايد و نتايج زن**دگي در مس**ير تع**اون و وظيف**همي

شناسي پي**دا مي ش**ود. كس**اني ك**ه در انج**ام كاره**ا و تأس**يس رون**د و وظ**ايف دائمي خ**ودمؤسسات دنبال لذايذ آني و گذرا مي

كنند و سازمان زندگي خود را پيش از وصول ب**ه نتيج**هرا رها مي كنند مانند كشاورزي هستند كه پيش از ثمره زراعت خ**ودرها مي

برد و به جز حسرت و ندامت براي آن ها چيزي باقيرا از بين ميماند. نمي

: حق زنان هنگام طالق، قوانین طالق و زمان اجرای آن گويد و راجع به اداي مهر و حقوق زنان سخن مي21 و 20در آيه

فرمايد: اگر تصميم گرفتيد زنان خ**ود را طالق بدهي**د و ب**ا زنمي ديگر ازدواج كنيد. آن چه از مهر و يا امول ديگر كه قبال به آن ها

ايد، از آن ها نگيريد هرچند كه آن ام**وال ب**هداده و يا تعهد نموده ميزان پوست گاوي باشد كه پر از طال و نقره باشد و در ذيل آيه

فرمايد: چگونه حق داريد ام**وال را از زن*ان بگيري**د. ب**ا آن ك*همي

75

تفسير سوره نساء

ايد ك**ه حق**وق يك**ديگر راهنگام عقد ازدواج عه**د و پيم**ان بس**ته اند ك**ه ح**ق خ**ودرعايت كنيد و آن ها از شما عهد و ميثاق گرفته

را از شما بستانند. در اين آيات ش**ريفه چن**د مطلب قاب**ل توج**هاست:

كنن**داول اين كه در صورتی مردان را امر به اداي حقوق زنان مي كه آنها بخواهند زن اول را رها كرده با زن ديگ**ر ازدواج كنن**د. از اين جمله اين طور استنباط مي شود كه زن و ش**وهر ت**ا زم**اني

كنند و همكاري دارند حقوقكه در داخل خانه با يكديگر زندگي مي مالي و مادي بين آن ها مطرح نيست. در اين موق**ع الزم نيس**ت كه زنان حقوق و مهر خود را مطالبه كنند و ي**ا م**ردان مل**زم ب**ه اداي حقوق و مهر باشند. زيرا در اين موقع هدف آن ها زندگي و رسيدن به ثمرات زندگي است ك**ه عب**ارت اس**ت از فرزن**دان و رشد خانواده. تا زماني كه هدف زن در ارتباط با شوهر زندگي و آسايش و پيدايش فرزندان باشد و همچنين هدف مرد زن**دگي ب**ا زن باش**د حق**وق و مطالب**ات م**الي و م**ادي بين آن ه**ا مط**رح نيست. جايز نيست كه زنان مهر خود را مطالبه كنند بلكه بيشتر

اند كه مهر خود یا اموال ديگري كه دارن**د در اختي**ارتشويق شده شوهر بگذارند، هرچه بيشتر هدفشان اين باشد كه حسن تف**اهم

و محبت توليد كنند. حقوق مالي و مادي فقط در زماني مطرح مي شود كه تص**ميم

كند از زندگي وگيرند و زن در اين موقع مشاهده ميبه متاركه مي ش**وهر مح**روم مي ش**ود و همچ**نين م**رد از زن**دگي ب**ا اين زن

كند ك**ه م**ردانكراهت دارد. اين جا است كه خداوند سفارش مي وظيفه دارند حقوق زنان را به طور تمام و كمال بپردازند و ح**ق

فرماي**د: اگ**رندارند درهمي از آن را كسر بكنند و كمتر بدهند. مي خواستيد با زن خود متارك**ه كني**د ح**ق گ**رفتن آن چ**ه ب**ه آن ه**ا

اي**د نداري**د ه**ر چن**د قنط**اري از طال و نق**ره باش**د) قنط**ارداده اي است كه از پوست گاو درست شده باشد (. در اين آي**هكيسه

شريفه صراحت ندارد كه آن قنطار طال مهر زن**ان باش**د. ظ**اهر ايد حق گرفتن نداري**د" وآيه می فرماید كه "آن چه به زنان داده

این جمله عموميت دارد، اعم از مهر و ي**ا آن چ**ه ش**وهر ب**ه زن بخشيده است. گاهي در زندگي مردان براي زنان خود چيزه**ايي

آالت و چيزه**اي ديگ**ر خری**داری میمثل لباس، طالج**ات، زينت کنند. ظاهر آيه نشان مي دهد كه ح**ق گ**رفتن آن چ**ه ب**ه آن ه**ا

76

تفسير سوره نساء

ان**د، طالج**ات ب**راي همس**راند ندارند، يعني مهری**ه دادهبخشيدهاند و همچنين خريد وسايل ديگر زندگي. خود خريده

از اين آي**ه ش**ريفه دو مطلب اس**تنباط مي ش**ود. يكي این ک**ه پرداخت مهر زن و تمامي حق**وق مرب**وط ب**ه او هنگ**امي الزم و

خواه**د زن اول را طالق ده**د و زن**دگيواجب اس**ت ك**ه م**رد مي خود را به زن ديگري بسپارد. دوم اين كه هر چه به زن بخش**يده است چه مهریه و چه غ**ير آن را بايس**تي ب**ه زن ب**پردازد و ح**ق ندارد آن چه به او بخشيده پس بگيرد. و از آيه ديگر استفاده مي شود كه هنگام طالق جلب رضايت زن ضمن احسان به او بيشتر

احس**ان ب**ه زن ب**ه معن**اي اين اس**ت ك**ه ب**ا1مورد توجه اس**ت. بخشش مال و ث**روت رض**ايت او را جلب كن**د هرچن**د بيش**تر از

اس**ت زي**را اداي مه**ر مرب**وط ب**همهري باشد كه ب**ه او بخشيده دانن**د. احس*ان ب**هعدالت انسان است. اداي مه*ر را احس**ان نمي

معناي بخشش هايي است كه ب**يرون از ق**رار داده**اي بين زن و فرماي**د:شوهر باشد. پس با توج**ه ب**ه اين دو آي**ه ك**ه خداون**د مي

ض**من احس**ان ب**ه زن او را طالق بدهي**د و اگ**ر انب**اني از طال و ايد حق گرفتن آن را نداريد اين حقيقت استنباطنقره به زن داده

مي شود كه مال نام برده در اين آيه شريفه اعم از مهر يا مالي اند. زي*را زن پس از آن ك*ه خان*ه ش**وهراست كه به او بخش*يده

كند سرمايه عم**ر و ج**واني خ**ود رارود و با شوهر همكاري ميمي در پيشبرد زندگي بذل كرده است و اكنون كه از شوهر و زندگي محروم مي شود بايستي با بخشش مال و ثروت بيشتر، رض**ايت او حاصل گردد. و خسارت هاي زندگي او در بذل ج**واني و عم**ر

جبران شود. مطلب ديگر اين كه طالق در اين آيه شريفه ظاهرا رجعي است.

خواه**د و دوس**تيع**ني طالقي ك**ه در آن ش**وهر زن خ**ود را نمين**دارد ب**ا اين ك**ه گن**اهي از زن مش**اهده نش**ده اس**ت. ص**رفا

خواهد زن خود را طالق دهد و با زن ديگر ازدواج كند و زندگيمي دارد. در اين موق**ع ك**ه ص**رفا ب**ه منظ**وربا زن اول را مكروه مي خوهد او را طالق بدهد از نظر م**الي الزمازدواج با زن ديگري مي

است او را اشباع نموده و رض**ايت او را حاص**ل نماي**د. و ام**ا در طالقي ك**ه ك**راهت از ج**انب زن اس**ت و زن ش**وهر را دوس**ت

دارد و مايل به متاركه است چ**نين ش**رايطي منظ**ور نيس**ت.نمي

- الطالق مرتان فامساک بمعروف او تسریح باحسان229 بقره، 1

77

تفسير سوره نساء

در آن جا مرد حق دارد زن را تحت فشار قرار داده ت**ا آن چ*ه از اموال كه به او بخشيده، تمام مهر و يا قسمتي از آن را در برابر طالق بگيرد. زيرا اين زن است كه زن**دگي خ**ود را ب**ه هم زده و بدون اين كه گناهي از مرد ببيند ب**ه زن**دگي ب**ا ديگ**ران عالقمن**د

شده است. توانيم طالق را ب*ه س*ه ن*وع تقس*يم ك*نيم. اولپس در اين جا مي

اين كه مرد از زندگي با زن كراهت دارد و ب**دون اين ك**ه گن**اهي خواهد طالقش بدهد و بااز او ديده يا اخالق بدي داشته باشد، مي

زن ديگ**ر ازدواج كن**د. در اين موق**ع اوال بايس**تي طالق ق**انوني ب**وده و ب**ا جلب رض**اي زن باش**د و زن هم ماي**ل نباش**د ب**ا این شوهر ك*ه او را دوس**ت ن*دارد زن**دگي كن**د و ش**وهر ب*ه منظ*ور ازدواج با زن ديگر او را طالق مي دهد. يك چنين طالقي مصداق

خواهي**دفرماي**د: اكن**ون ك**ه ميكامل آيه شريفه است ك**ه خ*دا مي زندگي اين زن را از او بگيريد و با زن ديگر ازدواج كني**د، آن چ**ه

ايد چه مهر باشد چه بخشش هاي ديگر، ح**تیبه اين زن بخشيده اگر هم مبلغ بسيار زيادي باشد حق نداريد از او بگيريد زيرا ابت**دا با او معاهده بسته بوديد كه با او زندگي كني**د و اكن**ون او را ره**ا

كنيد. اين آيه به ض**ميمه آي**ۀ� "او تس**ريح باحس**ان" نش**ان ميميدهد كه در این نوع طالق بايد رضايت زن را جلب كند.

نوع دوم طالق كه به منظور ازدواج با زن ديگ**ر واق**ع نمي ش**ود بلكه به منظ**ور س**وء اخالق و رفت**ار اس**ت ك**ه در زن مش**اهده شده و زندگي را مختل ك*رده اس**ت. زن و ش**وهر در ارتب**اط ب**ا

توانند حقوق الهي را رع**ايت كنن**دكنند كه نمييكديگر مشاهده مي و به زندگي خود ادامه بدهند. در چنين موردی طالق تا دو مرتب**ه ص**رفا ب**راي تنبي**ه واق**ع مي ش**ود، ش**ايد ف**راق زن و ش**وهر از يكديگر در ارتباط مجدد آنها مؤثر بوده و به زندگي برگردند. اگ**ر طالق اول مؤثر واقع نشد و بع**د از ارتب**اط ب**ا يك**ديگر ب**ه طالق دوم كش*يد، م**رد ض*من احس*ان ب**ه زن وظيف*ه دارد او را طالق

فامساك بمع11روففرماي**د: "بدهد كه در اين مورد خداون**د مي ". يعني پس از طالق اول كه ب**ا زن آش**تياو تسريح باحسان

كرديد و ديدي**د ب**ه هم**ان اخالق اول ب**اقي اس**ت و زن**دگي ب**ا او ممكن نمي باشد يا با اخالق و رفتار خوش او را نگ**ه داري**د و ي**ا ض**من احس**ان و جلب رض**ايت او را طالق بدهي**د. در اين ج**ا

فرمايد: "ضمن احسان به زن خ**ود او را طالق دهي**د".خداوند مي

78

تفسير سوره نساء

احسان يك نوع مساعدت اضافه بر مهر است كه ب**ا آن رض**ايتزن جلب مي شود.

نوع سوم طالق وقتی اس*ت ك*ه ك*راهت و ناس*ازگاري از ج*انب زن است. زن دوست ندارد با شوهر زندگي كند؛ خ**واه ب**ه دلي**ل سوء اخالق و رفتار شوهر و يا ب**ه دلي**ل كمي عالق**ه زن ب**ه او و عالقه به يك زندگي و ش**وهر ديگ**ر. در اين موق**ع ك**ه ك**راهت و عدم تمايل به زندگي از جانب زن است شوهر حق دارد در برابر طالق، آن چه به زن بخشيده، يا قسمتي از آن و ي**ا بيش**تر از آن چه به زن بخشيده پس بگيرد. زيرا اين زن است كه زندگي م**رد

اندازد. مرد ح**ق دارد ب**رايزند و او را به خسارت ميرا به هم مي جبران خسارت مبلغي بگيرد زيرا زن است ك**ه اص**رار ب**ه طالق

دارد بدون اين كه مرد گناه و سوءاخالق داشته باشد. در اين موارد، دادگاه اس**المي باي*د گن**اه و تقص**يرات ط**رفين را بررسي كند كه آيا زن با گناه و سوء اخالق خود زندگي مرد را به

زن**د و ي**ا م**رد ب**ا گن**اه و س**وء اخالق خ**ود زن را ن**اراحتهم مي نموده و راضي به طالق نم**وده اس**ت. پس از تحقی**ق در م**وارد

گيرند كه س**وءتقصير زن و يا شوهر، تحت فشار قانوني قرار مي اخالق خود را ترك كنند. در صورت ت*رک نک*ردن تقص**یرات، اگ*ر زن ب**ا س**وء اخالق خ**ود م**رد را وادار ب**ه طالق كن**د بايس**تي خسارت زندگي را بپردازد؛ از مهر و يا حقوق ديگ**ر خ**ود ص**رف نظر كند كه در اين جا طالق "خلع" واقع مي شود و اگ*ر م**رد ب**ا س**وء اخالق خ**ود زن را تحت فش**ار ق**رار داده او را راض**ي ب**ه طالق كرده باشد، بايستي خسارت زن را ب**پردازد. يع**ني مه**ر و اضافه بر مهر آن چ**ه ب**ه ط**ور متع**ارف خس**ارت زن را ج**بران

كند در اختيار او قرار دهد.مي

79

تفسير سوره نساء

بخش هفتم، توضیح اهداف مختلف در ازدواج و تفاوتهای نفسانی و مالی

اه**داف مختل**ف از ازدواج: ه**دف ابت**دائي، متوس**ط و ع**الي- محصوالت زندگی با هدف عالی سه گونه است- آیات مربوط به ازدواج- تس**هيالت ب**راي ازدواج، موان**ع ب**راي طالق- ح**اكميت قانوني غیر از حاکمیت استبدادي است- تفاوت شغلي زن و مرد و تساوي حقوقي- مواردی که ظ**اهرا تف**اوت حق**وقی بین زن و مرد مشاهده می شود- پاسخ به سؤاالتی از مسئلۀ� تعدد زوجات

و طالق. در ارتباط با مسائل ازدواج و طالق الزم اس*ت ك*ه تم*امي آي*ات مربوط به آن را يادآوري نموده و تفسير ك**نيم ت**ا موض**وع طالق

در اسالم كامال روشن و مدلل گردد. اهداف مختلف زن و شوهر در ازدواج: هدف ابتدائی، متوس**ط،

عالی. گوييم: هدف يگانه عامل پيدايش ح**ركتابتدا در تفسير هدف مي

و تحرك در انسان است. انس**ان ه**اي منه**اي ه**دف مس**اوي ب**ا انس**ان ه**ای بي حركتن**د و انس**ان ه**اي بي ح**ركت مس**اوي ب**ا مردگان. اساسا انسان و حيوان بدون هدف وج**ود ن**دارد و اگ**ر احيانا وجود داشته باشد با مرده مساوي است. از اين رو در ه**ر

اي اولين چيزي كه الزم است تعيين و یا ايجاد ه**دف ب**رايجامعه انسان است. هدف در زندگي مانند مقصد اس**ت.ب**راي مس**افر. يگانه عاملي كه مس**افر را ح**ركت مي ده**د مقص**د اس**ت. اگ**ر شما در مسافرت مقصد نداشته باشيد بيابان ها و ش**هرها ب**راي شما يكسان است. دليل ن**دارد ك*ه از بياب**ان ه**ا عب**ور كني**د و از

دهات بگذريد. انسان ها دو نوع حركت دارند. حركت به سوي زندگي و ح**ركت به سوي دهات و ش**هرها. ح**ركت اول ب**ر ح**ركت دوم حك**ومت

كند و حركت اول حركت دوم را به وجود مي آورد. ح**ركت ب**همي سوي زندگي مانند حركت از ك**ودكي ب**ه ج**واني و از ج**واني ب**ه تشكيل خانه و خانواده و از تشكيل خانواده به پيدايش نسل و از پيدايش نسل ب**ه س**وي آس**ايش و آرامش و ب**االخره ح**ركت ب**ه

برداري از آن چه خدا آفريده است. ح**ركتسوي كائنات و بهره دوم مانند حركت از بيابان به دهات و از دهات به سوي شهرها و

80

تفسير سوره نساء

از شهرها به سوي شهر بزرگ تر و باالتر. ش**هرهاي ب**زرگ ت**ر و جامع تر ه**دف انس**ان ه*اي مس**افر و مح**رك آن ه**ا مي باش**د.

هاي بهتر و عالي تر هدف مسافرين به سوي زن**دگي اس**تزندگي و اين هر دو هدف عامل حركت است و حركت منشأ حي**ات مي باشد. همان طور ك**ه مس**افران پيش از ح**رکت مقص**د خ**ود را

سازند، انسان ها هم پيشكنند و خود را آماده حركت ميتعيين مي از زندگي بايستي هدف خ**ود را در زن**دگي تع**يين كنن**د و بع**د از تعيين هدف به سوي زندگي حركت كنند. بزرگ ترين موردي ك**ه ابتدا تعيين هدف در زندگي الزم و واجب است زماني اس**ت ك**ه

اي تشكيل دهند. بايستي از زنكنند تا خانوادهاقدام به ازدواج مي پرس**يد ك**ه ه**دف ت**و از ازدواج چيس**ت؟ و همين ط**ور از م**رد پرسيد كه از ازدواج چه هدفي داري. ه**دف زن و م**رد از ازدواج

اي در يكي ازو تشكيل خانواده بر سه قسمت است و هر طايفهاند: اين سه قسمت قرار گرفته

منظور از هدف ادني و يا هدف كوچك و پست، هدف هاي م**الي و مادي مي باشد كه در واق**ع زن و ش**وهر در ازدواج ي**ك ه**دف

خواهد پولي به جيب بزن**د وتجارتي دارند. زن با شوهر گرفتن مي ثروتي به دست آورد و همين طور مرد از زن گ**رفتن ي**ك ه**دف تجارتي و لذت زودگذر و غير قاب**ل دوام. در اين ازدواج، منظ**ور و مطلوب مرد براي زن گرفتن، و زن براي شوهر گرفتن، فق**ط اقتصاد و ثروت است. به همين منظور زن هاي ثروتمندتر بيشتر مطل**وب م**رد ب**وده و مرده**اي ثروتمن**دتر بيش**تر مطل**وب زن

باشند؛ و بعد از احس**اس فق**ر و كمي ث**روت در نظ**ر يك**ديگرمي فاقد ارزش شده بازار خود را در زن**دگي از دس**ت داده و احيان**ا

كش**د و اگ**ر هم فرزن**دي پي**داازدواج آن ها به طالق و متاركه مي سرپرس**ت اس**ت. ي**ك چ**نينص**احب و بيش**ود در انته**ا طفلي بي

ازدواجي بدترين ازدواج ه**ا اس**ت و ي**ك چ**نين ه**دفي در ازدواجمحكوم شناخته شده است.

ه**دف دوم زن**دگي ي**ا ه**دف وس**طي، ازدواج ب**رای رس**يدن ب**ه آرامش و آسايش و پيدايش نسل و رشد يافتن در جامعه از نظر عزت و آبرو و پيدايش هر چه بيش**تر دوس**تان و آش**نايان اس**ت. طرفين تصميم دارند كه زندگي يكديگر را به ثمر برسانند و براي يكديگر آسايش و آرامش و عزت و آبرو ب**ه وج**ود آورن**د. ه**دف هاي اقتصادي در يك چنين ازدواجي در درجه دوم اهميت اس**ت. ثروت از نظر اين كه عامل پيدايش آس**ايش و آرامش مي باش**د

81

تفسير سوره نساء

مطلوب واقع مي شود ليكن مطلوب واقعي اين است ك**ه زن و كنن**د ت*ا خ*ود و فرزن*دان خ*ود را ب*هشوهر با يكديگر همكاري مي

سعادت و آسايش برسانند. اين هدف هم در زندگي دني**ا خالص**ه مي شود و بعد از تمام شدن زندگي دني**ا موجودي**تي ب**راي زن و

ماند ) نتايج آخرتي آن ضعيف است (شوهر باقي نمي اما هدف كبري: اين است ك**ه زن و ش**وهر ه**ر دو در اس**تخدام

آين**د.خداوند متعال هستند و از جانب خدا يك مأمور به ش**مار مي داند كه به شوهر و فرزندان خدمت كندزن خود را مأمور خدا مي

كند كه شوهر و فرزن**دان را در خ*ط ب**ه س**وي الل**ه وو سعي مي پيدايش ايمان و تقوي قرار دهد. در اين ازدواج زن**ان، م**ردان را

كنن**د وبه دليل وابستگي به خدا دوست دارند و ب**ه او خ**دمت مي همچنين مردان، زنان را به دليل وابستگي ب**ه خ**دا. س**عي دارن**د كه رشد مادي و معنوي آن ها از شجره ايمان و تقوا شروع شود و به ثمر رسد. شوق و شعف زن و شوهر در اين ازدواج ب**ه اين دلي**ل اس**ت ك**ه در خ**ط خ**دا ب**وده و ح**دود وظ**ايف الهي را در

اند. خود را در امر ازدواج، به دليل اج**رايزندگي خود اجرا كرده حدود و مق**ررات الهي در تش**كيل نس**ل و خ**دمت ب**ه زن**دگي و

دانن**د و پ**اداشجلب مال و ثروت، بنده خ**دا و مس**تخدم خ**دا مي خواهن**د وخ**دمت خ**ود را در ع**الم آخ**رت از خداون**د متع**ال مي

انتظار دارند. يك چنين هدفي است كه موج*وديت علمي و عملي كن**د و زن**دگي آن ه*ا را ب**هزندگي زن و شوهر را تا ابد حف*ظ مي

رساند. ثمر ميمحصوالت زندگي با هدف عالی، سه گونه است:

رود. مع**رفت ب**ه- آگاهي ديني و دنيايي و آخرتي آن ه**ا ب**اال مي1 كنن**د و در ن**زد خ**دا و خل**ق خ**داخداوند و زندگي آخ**رت پي**دا مي - خدا فرزندان صالح و شايس**ته2محبوبيت به دست مي آوردند.

ب*ه آن ه*ا مي ده*د ك**ه ماي*ه امي**د و آب*روي پ**در و م**ادر ب*وده و بخصوص در زندگي آخرت مايه شوق و نشاط آن ه**ا مي باش**د.

- پايه وصول به هدف اول و دوم مي شود و مكم**ل ه**دف دوم3گويند: چون كه صد آمد، نود هم پيش ماست.و اول است كه مي

زن و شوهر و تم*امي انس*ان ه*ا از نظ*ر م*ادي و م*الي وظيف*ه خدايي دارند كه در تكثير و تولي**د م**ال و ث**روت و آب**ادي زن**دگي كوشش كنند و همچنين عامل ايجاد رفاه و آسايش ب**راي خ**ود و

82

تفسير سوره نساء

فرزن**دان خ**ود ب**وده و در عين ح**ال تم**امي اين وظ**ايف را ب**ه عنوان يك مأمور خدا انجام دهند، نه به انتظار رس**يدن ع**وض از

يكديگر. در اين نوع زندگي اگر يك طرف از انجام وظ**ايف خ**ود كوت**اهي كند و مقابله به مثل ننمايد طرف ديگر در انجام وظايف خود كند نمي شود. زيرا به دلي**ل گ**رفتن اج*ر از خ*دا ب**ه زن**دگي خ*دمت

كند نه به دليل رسيدن به پاداش خ**دمت از ش**وهر و همچ**نينمي مرد از زن. به همين مناسبت هدف سوم ع**الي ت**رين ه**دف ه**ا

كن**د خصوص**ا در ازدواج،بوده و اسالم تمامي مردم را تشويق مي ه**دف الهي و آخ**رتي داش**ته باش**ند ن**ه ه**دف دني**ايي و م**ادي.

**هخداون**د تع**الی مي فرماي**د: "انم**ا أعظکم بواح**ده ان تقوم**وا لل دستور مي دهد هر نوع قيام و حركت ه**دف دار1مثنی و فرادی.

به سمت خدا باشد.آيات مربوط به ازدواج در قرآن:

آيات مربوط ب**ه ازدواج ب**ر دو قس**م اس**ت: اول آي**ات "اباح**ه و حليت". دوم آيات "وجوب و اس**تحباب". آي**ات اباح**ه و حليت در

( است كه خداوند در آن زنان حالل و حرام را24اين سوره آيۀ� ) كند و بعد از معرفي زن**اني ك**ه ازدواج ب**ا آن ه**ا ج**ايزمعرفي مي و اح11ل لكم م11اوراء ذلكم ان تبتغ11وافرماي**د: "نيس**ت مي

يعني س**واي زن**اني ك**هباموالكم محصنين غير مسافحين" توانيد به طرقام ديگر زنان حالل هستند كه ميبراي شما شمرده

مشروع و جلب رضايت با آن ها ازدواج كنيد. چن**ان ازدواجي ك**ه زن خود را در گرو شوهر و شوهر در گرو زن و هر دو در حص**ار عفت و پاكي باشند نه به كيفيتي كه زن يا مرد هر ج**ايي ب**وده و رابطه نامشروع پيدا كنند. در اين آي**ه خداون**د حكم حليت ازدواج

اما آيه وجوب و اس**تحباب در س**وره "ن**ور"را صادر كرده است. وانكح11وا االي11امی منكم و"فرماي**د: اس**ت ك**ه خداون**د مي

ش**وهر ويع**ني زن**ان بي" الصالحين من عبادكم و إم11ائكم... زن را به ازدواج يكديگر درآورديد. اگر فق**ير هس**تند ب**همردان بي

خاطر فقر ازدواج را ترك نكنند ك**ه خداون**د آن ه**ا را از فض**ل و كند. اين آيه يك دستور است ك**ه خداون**د ب**هنياز ميرحمت خود بي

اولياي دختر و پسر و كساني ك**ه غالم و كن**يز دارن**د دس**تور مي دهد كه آن ها را به ازدواج يكديگر درآوريد. رعايت اين دستور در

32- نور، 2. 46- سبا، 1 1

83

تفسير سوره نساء

بعض**ي از م**وارد واجب ب**وده و در بعض**ي م**وارد مس**تحب مي باشد. م**ورد واجب ج**ايي اس**ت ك**ه پس**ر و دخ**تر ب**راي ازدواج آمادگي دارند و مانعي براي ازدواج آن ها وجود ندارد، به كيفي**تي ك**ه اگ**ر ازدواج را ت**رك كنن**د مبتال ب**ه عم**ل ح**رام و نامش**روع

شوند. در اين صورت بر خود آن ها و يا بر پدر و صاحب اختيارمي آن ها واجب مي شود ك*ه ازدواج را داي**ر س**ازند و اگ*ر ب**ه علت هايي از قبيل مهر كم و يا فقر زن و ي*ا ش*وهر ازدواج را تعطي*ل

اند.كنند يك عمل واجبي را ترك نموده و گناه كبيره مرتكب شده ان ال تفعل11وا تكن فتن11ه"فرماي**د: مي)ع( در همين م**ورد ام**ام

يعني اگر در اين موق**ع ازدواج را."في االرض و فساد كبير ترك كنيد مايه بروز فتنه و فساد ب**زرگ خواهي**د ش**د. در آي**ات و

امت مس**لمان را ب**ه)ع( و ائم**ه )ص(اح**اديث ديگ**ر پيغم**بر اك**رم ان**د: ه**ركس ازدواجاند. از آن جمله فرمودهازدواج تشويق كرده

كند دو سوم دينش را تضمين كرده است. بايستي ب**راي تض**مينيك سوم ديگر كوشش كند.

تسهیالت برای ازدواج، موانع برای طالق: اساس**ا در دين مق**دس اس**الم ب**راي ازدواج تس**هيالت ف**راواني

اند ك**ه ض**من رع**ايت آن تس**هيالت ب**ه محض اين ك**هقائل شده پسر و دختر تماي**ل و آم**ادگي ب**راي ازدواج پي**دا كردن**د بايس**تي موجبات ازدواج بين آن ها فراهم گردد و موانع مادي و يا قوانين دست و پاگير كه ازدواج آن ها را به تأخير انداخته ي**ا ب**ه تعطيلي

كشاند بايد از ميان ب**رود. ازدواج پس**ران و دخ**تران ب**الغ و ب**امي شعور و با تدبير به ميل و اراده خود آن ها واقع مي شود. گرچ**ه بعض**ي در اين ج**ا رع**ايت اذن پ**دران را ش**رط ص**حت ازدواج

اند وليكن واقع اين است كه اجازه پدران "ش**رط كم**ال"دانسته است نه "شرط صحت". یعني پسر و دخ**تر اگ**ر ب**دون اج**ازه و آگاهي پدر و مادر با هم ازدواج كنند ازدواج آن ه**ا باط**ل نيس**ت بلكه بهتر اين است كه ازدواج دختران با كسب اج**ازه و رع**ايت اذن پدران باشد. در عقد ازدواج ش**اهد و بين**ه الزم نيس**ت و ب**ه محض توافق پسر و دختر واقع مي شود. تع**يين مه**ر هم ش**رط صحت ازدواج نيست. بدون تعيين و ي**ا ذك**ر مه**ر ازدواج درس**ت اس**ت و اگ**ر پس از ازدواج بين آن ه**ا اختالفي ب**ه وج**ود آم**د، "مهرالمث**ل" معين مي ش**ود. پس بايس**تي مس**ئله ازدواج خيلي

84

تفسير سوره نساء

ساده و سبك باش**د و ب**ر دولت اس**المي واجب اس**ت ك**ه ب**رايازدواج تسهيالتي فراهم كند.

عالي ترين هدف در ازدواج هدف س**وم اس**ت ك**ه اوال بين زن و شوهر الفت به وجود مي آورد و ثانيا وصول ب**ه دو ه**دف اول هم فراهم مي ش**ود و در مرحل**ه س**وم س**عادت آخ**رتي آن ه**ا ن**يز تضمين مي گردد. زيرا هدف آن ها در اين ازدواج خدا ب**وده و دو

باش**ند. در اين ازدواج ثم**رهنف**ر زن و ش**وهر م**أمور خداون**د مي زندگي مستقيما به اراده خدا ظاهر مي شود. ب**ر خداون**د متع**ال واجب است ك**ه فرزن**دان ص**الحي ب**ه آن ه**ا م**رحمت نماي**د ت**ا ذخيره آخرتي آن ها باشند و درج**ات آن ه**ا را در كس**ب آب**رو و عزت باال ببرند زيرا انسان ها هرچه آبرومندتر باشند نزد خداون**د

عزيزتر و مطلوب تر هستند. اما مسائل طالق: شايد بشود گفت به هم**ان ان**دازه ك**ه خداون**د در ازدواج تس**هيالتي قائ**ل ش**ده ب**راي وق**وع طالق مش**كالتي فراهم آورده ت*ا ازدواج هرچ*ه بيش**تر واق**ع ش**ود و طالق هرچ*ه كمتر ظاهر شود. از اين رو براي پي**دايش طالق و متارك**ۀ� كام**ل خداوند هفت مرحله قرار داده است كه زن و ش**وهر بايس**تي از مراحل هفت گانه كه مانند هفت خوان رستم است بگذرند تا ب**ه

مقصد طالق و متاركه كامل برسند. حاکمیت قانونی غیر از حاکمیت استبدادی است:

اي در سوره بقره شروع مي شودمراحل هفت گانه طالق از آيه اما پيش از تفسير آيات طالق الزم است وظايف زن و شوهر را نسبت به يكديگر و در ارتباط با زندگي بيان كنيم ت**ا ض**من بي**ان اين وظايف و احك**ام روش**ن ش**ود ك**ه زن و ش**وهر ب**ر يك**ديگر

كنند نه حاكميت استبدادي ب**ه معن**اي زورحاكميت قانوني پيدا مي كنن**د ك**ه باي**د ب**ر زن**انو سلطه. اكثر شوهرها اين ج**ور فك**ر مي

سلطه داشته باشند. حاكميت مطلق و زور و استبداد. زنان را با نماين**د، ب**هكش**ي ميزنن**د و از آن ه**ا بهرهدستور و فرمان كار مي

ش**وند وليكن ح**قنفع خود و بر عليه آن ها حق و حقوق قائل مي زن**ان را ب**ر گ**ردن خ**ود قب**ول ندارن**د. زن را در اس**تخدام خ**ود

دانند نه در اس**تخدام خ**دا و در خ**دمت زن**دگي. اش**تباهي ك**همي تاريخ قرون وسطي و يا قرون اولي در فكر انسان ه**ا ب**ه وج**ود آورده است این است كه مردان روي نيرو و قدرت بيش**تر ب**دني

85

تفسير سوره نساء

كنند و زنان را محكوم به حكم خ**ودخود حاكميت بر زنان پيدا مي اند ب**ا زور ودانند. پيغمبران و اديان الهي هم**ه ج**ا ت**ا توانس**تهمي

ان**د. انس**ان ه**ا راسلطه انسان ها بر انس**ان ه**ا مخ**الفت كرده اند ك**همانند يك كاروان در خط حركت و تكامل زندگي قرار داده

همان خط حركت، بر انسان ها حكومت كند و آن ها را به س**وي زندگي ببرد نه اين كه انسان ها بر انسان ها حكومت كنند و قائد

و سائق و يا كشاننده يا راننده يكديگر باشند. كنيد كه در حركت كاروان و يا ماشين ها خط و ج**ادهمشاهده مي بردكند. خط است كه انسان ها را به سوي مقص**د ميحكومت مي

نماي**د.و هر يك از روندگان و ي**ا رانن**دگان را وادار ب**ه ح**ركت مي انسان ها فقط موظف به حركت هستند و هيچ انساني بر انسان ديگ**ر حك**ومت و ح**اكميت ن**دارد. ب**ه همين ت**رتيب پيغم**بران و اولياي خدا انسان ها را در خط زندگي قرار دادند و ه**ر ك**دام را موظف به وظايفي نمودند كه همان وظايف آن ه**ا را ب**ه مقص**د

رساند. به كيفيتي كه تمامي انسان ها در قيد ح**اكميتزندگي مي وظايفي باشند كه خداوند براي آن ها مقرر فرموده است، نه در قيد حاكميت يكديگر. با اين كيفيت انس**ان ه**ا از قي**د انس**ان ه**ا آزادند و در قيد وظيفه شناسي به س**وي مقص**د زن**دگي ح**ركت

كنن**د. زن و ش**وهر ن**يز ب**ه همين كيفيت ك**ارواني هس**تند ك**همي كنند. هر كدام از آن ه**امشتركا به سوي مقصد زندگي حركت مي

باش**ند.در تالش و كوش**ش ب**راي رس**يدن ب**ه مقص**د زن**دگي مي مردان حقوق و وظايفي دارند ك**ه بايس**تي آن را رع**ايت كنن**د و زنان همچ**نين حق**وق وظ**ايفي دارن**د ك**ه بايس**تي آن را رع**ايت نمايند تا با رعايت اين حدود و وظايف زندگي آن ها رش**د كن**د و

به ثمر برسد. تفاوت شغلی زن و مرد و تساوی حقوقی:

زن و ش**وهر در زن**دگي ب**ا يك**ديگر اختالف ش**غلي دارن**د ولي اختالف حق****وقي ندارن****د. اختالف حق****وقي از اختالف ش****غل

برداري از نعمت هايي اس**ت ك**هجداست. حقوق به معناي بهره ب**رداري از مادي**ات وخداوند براي انسان ها آفريده است. به**ره

معنويات و عزت و دوستي و حشر انسان ه**ا ب**ا يك**ديگر. در اين مرحله بين زن و مرد تف**اوتي وج**ود ن**دارد. هرگ**ز كس**ي نگفت**ه

برداري بيشتر از زناست كه مردها به دليل مرد بودن حق بهره

86

تفسير سوره نساء

ه**ا دارن**د. نعمت ه**اي خداون**د تب**ارك و تع**الي ب**راي م**رد و زن ب**رداري و اس**تفاده از آنيكسان آفريده شده است كه در به**ره

باش**ند. وليكن ب**ر اس**اس تف**اوتي ك**ه در خلقت وها متساوي مي آفرينش با يكديگر دارند در شغل و اشتغال متفاوت هستند. زنان

اند و م*ردان ب*راي كاره*ايبراي انجام كارهاي معين خل*ق ش*ده معين. از نظر دين مقدس اسالم كارهاي داخلي زندگي ب**ه زن**ان واگذار شده و آن ها در داخل زندگي بايستي اشتغال به كارهايي

باشند كه از ي**ك ط**رف ب**ا هنره**اي دس**تي م**ال و ث**روتداشته توليد كنند و از طرف ديگر در زندگي آسايش و آرامش به وج**ود آورن**د. كاره**اي دس**تي و ه**نري و تزيي**ني، بافن**دگي و خي**اطي،

سازي و گلدوزي كه در واقع از اين راه كمك مؤثري به اقتصادگل كنند. مانند اين كه پشم و پنبه را تب**ديل ب**ه نخ و پارچ**هزندگي مي

كنن**د. و از ط**رفي بايس**تينموده و يا پارچه را به لباس تبديل مي در بهداش**ت و تغذي**ه و طب**اخي تخص**ص كام**ل و ك**افي داش**ته باشند تا از طريق تغذيه سالم فرزندان سالم و خ**انواده س**المي

اند: عقل سالم در بدن سالم. كليه دروسبه وجود آورند كه گفته و تعليمات زنان بعد از آگاهي و آش**نايي ب**ه حق**ايق دين بايس**تي بيشتر در اطراف مسائل بهداشتي و تغذيه و نظافت و زيب**ايي و تزيينات زن**دگي و مس**ائلي باش**د ك**ه ه**ر چ**ه بيش**تر آس**ايش و آرامش در جامعه به وج**ود آورد. حق**وق زن و م**رد در س**ه چ**يز

برداي از مال و ثروت.خالصه مي شود. یک- حقوق مالي و بهره ب**رداري از مق**ام و ع**زت و- حق**وق انس**اني ب**ه معن**اي به**ره 2

- حق**وق دي**ني ب**ه معن**اي اج**ازه3 آبرومن**دي و اح**ترام متقاب**ل.حركت در خط تكامل و تعقل و علم و دانش.

ب*رداري از م**ال ودر حقوق مالي چن**ان چ*ه گفت**ه ش**د در به*ره ثروت و حق مالكيت و مديريت و آزادي در تصرف مال و ث**روت طبق موازين اسالمي هيچ فرقي بين زن و ش**وهر نيس**ت گرچ**ه

كن**د و ث**روتي ك**ه ب**ه دس**تاختيارات اموالي كه شوهر تولي**د مي مي آورد به دست مرد اس**ت و اس**الم ش**وهران را مال**ك م**ال و

اند وليكن اين م**الكيت ب**هداند كه در زندگي توليد كردهثروتي مي برداري بيشترمعناي مديريت و قيمومت است نه به معناي بهره

و تسلط دل بخواهي در مال و ثروت و در مضيقه گذاشتن اف*راد ب**رداري ب**اتحت تكفل، بلكه اف**راد ي**ك خ**انواده در كيفيت به**ره

يكديگر مساوي هستند، هر چند كه مالكيت مال و مديريت آن به

87

تفسير سوره نساء

دست شوهر باشد. افراد خانواده هر كدام براب**ر ني**از خ**ود ح**ق استفاده دارند و شوهر حق ممانعت ن**دارد. ولي حق**وق انس**اني به معناي عزت و آبرو؛ زن و شوهر از نظ**ر مق**ام، كف**و يك**ديگر

ش**وند. اگ**ر ش**وهر پادش**اه باش**د زن هم ب**ه دلي**لش**ناخته مي همسري و كفويت با پادشاه به عنوان ملكه ش**ناخته مي ش**ود و

دار مياگر شوهر پيغمبر باشد كه سمت پدري مؤم**نين را عهده المؤمنين، و در شأن همان پيغم**برباشد، همسر آن پيغمبر هم ام

شناخته مي شود و به هر ميزاني ك**ه پيغم**بر ع*زت و آب**رو دارد، همسر او هم عزت و احترام دارد. همين طور به ه**ر م**يزان ك**ه

ع*زت و اح*ترام دارن**د،)ع(موال علي ابن ابيطالب و يا ائمه ديگ**ر همسران آن ها نيز در همان م**يزان و در هم**ان ع**زت و اح**ترام

باشند. اين عزت و احترام به معن**اي این نيس**ت ك**ه آن ه**ا درمي گيرن***د زي***را آنمق***ام ام***امت و فرمان***دهي مملكت ق***رار مي

فرماندهي و مديريت مربوط به شغل امام و ي**ا پيغم**بران اس**ت وليكن مقام و عزت بهره هر دو نفر از زن و شوهر مي شود. ب**ه طور كلي زن و شوهر در صورتي كه ب**ا يك**ديگر كف**ويت داش**ته باشند از ع**زت و اح**ترام متقاب**ل برخوردارن**د خ**واه آن ع**زت و احترام، ديني و يا انساني و يا مسائل ديگ**ر باش**د. ام**ا در م**ورد

كنيم كه خداوند متعال هر دو طايف**ه زنحقوق ديني، مشاهده مي و مرد را به يك ميزان به دين خ**ود دع**وت ك**رده اس**ت. تم**امي تكاليفي كه براي مردان مقرر داشته كه ضمن اجراي آن تكام**ل

كنند، عين آن ها را براي زنان ن**يزعملي و عقلي و ايماني پيدا مي مقرر داشته اس**ت ك*ه زن**ان هم براب**ر م**ردان ب**ا اج*راي آن ه**ا

كنند. تماميتكامل ديني و عقلي و قرب به خداوند متعال پيدا مي راه هايي كه براي رشد و تكامل انسان ها ب**از ش**ده، زن و م**رد

باش**ند. ب**ا اين حس**ابدر حركت در آن راه ها مساوي و برابر مي از نظر حقوقي هيچ نوع تفاوتي بين زن و مرد و ي**ا زن و ش**وهر

نيست. تا اين جا روشن شد كه زن و مرد در جامعه فقط تفاوت ش**غلي دارند و اين تفاوت شغلي منشأ تفاوت حقوقي آن ه**ا ب**ه معن**اي

برداري كم**تر ي**ا بيش**تر از نعمت ه**اي خداون**د متع**ال نميبهره داري و مديريت خانواده كهگردد. اگر قرار باشد برای شغل خانه

شغل زنان است و شغل شوهر كه در كارهاي و مهندسي اس**ت

88

تفسير سوره نساء

كارمزد معين كنند، مزد هر دو نفر آن ها برابر ب*ا يك*ديگر اس*ت. اما از توليدي نظر نتايج و فوايدي كه ش*غل زن و م*رد ب*ه وج*ود

رس**د. ش**غلمي آورد، شغل مردان هرگز به پايه شغل زن**ان نمي زنان ارزش حياتي و حي**ات بخش**ي دارد. زن**ان درخت زن**دگي و

الزم اس**ت در اين ج**ام**ردان دهق**ان درخت زن**دگي هس**تند. م*واردي را ك*ه ظ**اهرا نماي*ان گ*ر تف*اوت ارزش بين زن و م*رد اس*ت، ي*ادآوري ك*نيم و پاس*خ الزم ب*رای هري*ك از آن ه*ا را ب*ه

كنندگان بدهيم. ايرادگيرندگان و اشكال

:مواردی که ظاهرا تفاوت حقوقی بین زن و مرد دیده می شود اولين موردي را كه دليل تفاوت حقوقي و ارزشی بين زن وم**رد

اند حقوق ارث است كه جواب آن هم**راه آي**ات ارث وقرار داده س**هم پس**ر و دخ**تر اي**راد ش**د؛ ك**ه اگ**ر زن**ان در ج**ايي عقب

اند. اند در جاي ديگر جلو افتادهافتاده دومين م**ورد تف**اوت زن و م**رد، در دي**ات و قص**اص اس**ت ك**ه جواب آن هم در اين كتاب و کتاب "آيات النس*اء" داده ش*ده ك*ه گفتيم در قتل و قصاص دو ضايعه به وجود مي آيد ك**ه در يكي از

باش**ند.آن دو ضايعه، زن و مرد مساوي و در دیگ**ری متف**اوت مي ضایعۀ� اول ضايعه نفساني و انساني، ك**ه م**رد ي**ا زني ب**ه ن**احق كشته مي شود. ضایعۀ� دوم، ضايعه مالي كه با اين كش**ته ش**دن خسارت مالي به وجود مي آيد. يعني كسي كه انس*اني را كش*ته است در عين حال كه فردي از افراد جامع**ه را كش**ته، خس**ارت

مالي هم به خانواده آن فرد وارد ساخته است. تفاوت زن و مرد در ارزش نفسانی و مالی:

در مورد خسارت اول كه خسارت نفساني و انساني است زن و مرد برابر و مساوي هستند. قاتل اگر مرد باش**د و زني را كش**ته باش**د قص**اص مي ش**ود و همچ**نين اگ**ر زني م**ردي را ب**ه قت**ل رسانده باشد قصاص مي شود. اگر زن و مرد از نظر انس**اني و انسانيت با يكديگر تفاوت داشتند قصاص ي**ك م**رد در براب**ر ي**ك زن جايز نبود. جواز قص**اص دلي**ل براب**ري آن ه**ا در انس**انيت و ارزش انساني مي باشد. اما خسارت دوم كه غرامت مالي باشد از نظر اين كه مردان از زنان بيشتر منشأ توليد ث**روت هس**تند و

كش**دمخارج زندگي به دست آن ها است؛ كسي كه م**ردي را مي بيشتر خسارت مالي به وجود مي آورد از كسي كه زني را كشته

است پس بايد بيشتر غرامت مالي بپردازد.

89

تفسير سوره نساء

كنن**د ب**هاساسا كساني ك**ه انس**اني را ب**ه م**ال قيمت گ**ذاري مي كنند. مال و ثروت ب**ه وس**يله انس**ان ه**امقام انسانيت توهين مي

ش*ود ن**ه انس**ان ه*ا ب**ا م*ال و ث**روت. در همينقيمت گ*ذاري مي مسائل اگر كسي به ديگري چندين برابر ديۀ� مرد خسارت م**الي وارد كند مثال خانه او را خراب كند يا ماشين سواري او را منهدم نمايد فقط مأمور ب**ه پ**رداخت خس**ارت م**الي مي ش**ود. كس**ي

تواند بگوي**د ك**ه چ**ون او اس**ب گ**ران قيمت م**را كش**ته الزمنمي است من هم به قصاص اسب خ**ود او را بكش**م زي**را حي**وان ب**ا

كند. اگر الزم بود زن و م**رد ب**ه م**ال و ث**روتانسان برابري نمي قيمت گ**ذاري ش**وند قص**اص نفس ج**ايز نب**ود بلك**ه م**أمور ب**ه

شد. وليكن در قت**ل عم**د ك**ه مس**تحقپرداخت خسارت مالي مي قصاص است زن و مرد مساوي، و اما در قتل اشتباهي خسارت مالي مطرح مي شود زيرا ثروتي در عالم پيدا نمي ش**ود ك**ه ب**ا انسان برابري كند. قيمت انسان به مال وثروت توهين ب**ه مق**ام

انسانيت است. پاسخ به سؤاالتی از مسئلۀ� تعدد زوجات و طالق:

اند بين زن و مرد تفاوت به وجود آمده،مورد سوم كه فكر كرده مسئله طالق و تعدد زوجات است. در مس**ئله تع**دد ز وج**ات در گذشته جواب آن گفت**ه ش**د. زن و م**رد در ص**ورتي ك**ه از نظ**ر ديني و اخالقي و همكاري با يكديگر كفويت داش**ته باش**ند و يكي از آن ها منشأ پيدايش كسر و نقص**ي در زن**دگي ديگ**ري نباش**د،

گيرند و تع**دددر مقام كفويت و برابري نسبت به يكديگر قرار مي زوجات لغو مي شود و در صورتي كه كفويت و برابري با يكديگر نداشته باشند و يكي از آن ه**ا منش**أ پي**دايش نقص و كس**ري در زندگي ديگري باشد؛ اگر زن منشأ پيدايش آن نقيصه اس**ت م**رد ح**ق دارد ب**ا ازدواج ديگ**ر آن را ج**بران كن**د و اگ**ر م**رد منش**أ پيدايش آن نقيصه است زن حق دارد با تقاض**اي طالق خس**ارت

خود را جبران كند. ان**د ك**ه در ازدواج و طالق بيش**تر تس**لطهم چ**نین اي**راد گرفته

مردان بر زنان مورد توجه قرار گرفته است. مرد در طالق دادن آزادي بيشتري دارد در صورتي كه زن در طالق گ**رفتن آن چن**ان آزادي ندارد. جواب اين است كه چنان چه گفته شد حاكميت زن و مرد بر يكديگر در داخله زندگي يك حاكميت قانوني است. ه**ر

90

تفسير سوره نساء

يك از آن ها بايستي وظايف مربوط به خود را بشناس**ند و عم**ل كنند و هر كدام از آن ها در انجام وظايف خ**ود كوت**اهي كن**د، آن ديگ**ري ح**ق طالق و ي**ا تقاض**اي طالق دارد. بن**ابراين طالق ب**ا اقسام مختلفي كه دارد، دليل تس**لط و ي**ا تف**اوت زن و م**رد ب**ا

گري ب**ر زن دارد ويكديگر نيست. نه مرد حق حاكميت و س**لطهنه زن بر مرد. هردو وظايف قانوني دارند.

: زنان محرم و نامحرم و28 تا 22بخش هشتم، آيات ازدواج هاي حالل و حرام

دالئ***ل مح***رمیت- ازدواج دائم و م***وقت- کف***ویت و تع***ادل در ازدواج- اصول و ارکان کفویت- کفویت مذهبی از شرایط صحت ازدواج اس**ت- کف**ویت در آزادی و ب**ردگی- کف**ویت در ش**رایط

خانوادگی- کفویت در اخالق و فضیلت.ترجمۀ� آيات:

باش**د، آن زن- اگر آباء و اجداد شما با زني ازدواج ك**رده 22آيه كن**د و ح**ق نداري**د ب**ا زن پ**در وبر شما فرزندان حرمت پي**دا مي

اجداد ازدواج كنيد خواه مادر شما باشد، خواه نباشد مگر آن چ**ه گ**ذرد.ايد ك**ه خداون**د از آن ميدر زم**ان ج**اهليت م**رتكب ش**ده

ازدواج با زن پدر و اجداد فحشا و منكر است و راه غل**ط و ب**ديدر زندگي مي باشد.

ه**اي- مادران شما و دختران شما و خواهران ش**ما و عمه23آیۀ� هاي شما و برادرزادگان و خواهرزادگان شما بر ش**ماشما و خاله

كنند كه ازدواج با آن ها جايز نيست. مادران پ**در وحرمت پيدا مي مادر مادران و مادران آن ها تا هركج**ا ك**ه برس**د ب**ه ج**اي م**ادر انسان هستند. همچنين دختران و دخترزادگان، خواه دخ**تر دخ**تر و يا دختر پسر باشد از نوه و نتيجه تا هر كج**ا ك*ه برس**د ح*رمت

ه**ا وكنند. همين ط**ور خواهرزادگ**ان و برادرزادگ**ان و نوهپيدا مي

91

تفسير سوره نساء

هاي آن ها تا هركجا كه برسند بر عموهايش**ان ح**رمت پي**دانتيجه ش**وند. و م**ادراني ك**ه ب**ه ش**ما ش**يركنند و محرم ش**ناخته ميمي

ند،ااند و خواهراني كه از آن مادر با شير شما ش**ريك ش**دهداده كنند. همين طور مادرزن شما و مادران م**ادر و ي**احرمت پيدا مي

آين**د ب**ه ج**ايمادران پدرزن شما كه اجداد زن شما به حساب مي كنن**د. همچ**نين دخ**تران زنمادر شما هستند ك*ه ح*رمت پي**دا مي

اند و مادر آن ها زن شما شدهشما كه در دامن شما تربيت شده كنند. همچنين زنان فرزندان شما يااست، بر شما حرمت پيدا مي

هاي شما ت**ا هركج**ا ك**ه برس**د. يع**ني زن فرزن**دانها و نتيجهنوه كنن**د و ی**ا ع*روسش**ما از ص*لب ش**ما ب**ر ش*ما ح*رمت پي**دا مي

پسران شما يا دختران ش**ما باش*ند. ازدواج ب*ا دو خ*واهر در ي*ك زم**ان ح**رمت دارد مگ**ر اين ك**ه يكي از آن ه**ا بم**يرد ي**ا طالق

بگيرد. خداوند آمرزنده و مهربان است. كنند و كسي حق ن**دارد- زنان شوهردار هم حرمت پيدا مي24آيه

از آن ها خواستگاري كرده و با آن ه**ا ازدواج كن**د مگ**ر كن**يزاني كه حق خريد و ف*روش آنه*ا را دارن*د. ماس*واي اين ه*ا ب*ر ش*ما

توانيد با تعيين مهر و پرداخت حق آن ها ب**ا آنحالل هستند كه مي ها ازدواج كنيد. پس اگر با يكديگر رض**ايت حاص**ل كردي**د و ح**ق زنان را مشخص نموديد مانعي ندارد ك**ه ب**ا يك**ديگر ازدواج كني**د

كه خداوند دانا و حكيم است.دالئل محرمیت:

اول : مثليت و جنسيت در گوشت و خون، از اين جهت كه به یك ش**وند. ي**ك ازدواجپدر و مادر و ب**ه ي**ك ص**لب و رحم مرب**وط مي

طبيعي در ص**ورتي ممكن اس**ت ك**ه ط**رفين از نظ**ر گوش**ت و خون و جنسيت مزاج و تشكيل سلول ها بيشتر با يك**ديگر تب**این

يا تفاوت داشته باشند نه مانند يكديگر و هم جنس يكديگر. دوم : احترام گذاشتن ب**ه مق**ام اش**خاص به**تر و ب**االتر. ح**رمت

ها صرف نظر از تماثل در گوشتها و خالهمادران و اجداد و عمه و خون، بيشتر مرب**وط ب**ه اح**ترام آن ه**ا مي ش**ود زي**را ازدواج

برد و تساوي و ح*رمت ش**كني ب**ه وج*ود ميحرمت برتري را ميآورد. مانند حرمت زنان پيغمبر بر امت.

سوم: احترام ب**ه مق**ام همس**ر پ**دران واج**داد، از اين جهت ك**ه ازدواج كف**ويت ب**ه وج**ود مي آورد و ح**رمت زن براب**ر ح**رمت

92

تفسير سوره نساء

شوهر مي گردد. از جهت همين برابري و سلب احترام ب*ه مق*امكنند. پدر، زن پدر و اجداد حرمت پيدا مي

چهارم: حفظ حيثيت و موج**وديت زن مب**ادا از تش**كيل دادن ي**ك زن**دگي كام**ل مح**روم گ**ردد زي**را پ**دران و ب**رادران نس**بت ب**ه دختران و خواهران براي خ**ود اول**ويت قائلن**د. در نتيج**ه آزادي و

گيرد. شخصيت زن با اين اولويت در معرض تجاوز قرار مي نکتۀ� اول: در قانون زوجيت، تخالف جنسي دو فرد كه با يك**ديگر ازدواج نموده و مكمل يكديگر هستند مطرح مي شود. دو فرد از يك جنس مانند دو مرد ب**ا هم و ي**ا دو زن ب**ا يك**ديگر زوجيت ب**ه

آورن*د زي*را هيچ ي*ك از آن ه*ا مكم*ل يك**ديگر نيس*تند ووجود نمي توانن**د نقص يك**ديگر را ج**بران كنن**د. در ازدواج دو نف**ر ب**انمي

يكديگر، قابليت تركيب مطرح مي شود كه مانند دو ماده مثبت و منفي بايس**تي نقيص**ه يك**ديگر را برط**رف س**اخته و موج**وديت

اي به وجود آورند و پيدايش اين تركيب و پيدايش موج**وديتتازه تازه در موردي درست است كه طرفين ازدواج، هر چه بيشتر ب*ا يكديگر تخالف جنسي و مادي و سلولي داشته باشند و يك چ**نين تخالفي بين زن و مردي به وجود مي آيد كه رواب**ط خويش**اوندي آن ها هر چه بیشتر دورتر باش**د و از دو ش**جره ب**ه وج**ود آم**ده باشند. شايد علم طب هم اين حقيقت را اثب**ات ك**رده باش**د ك**ه زن و شوهر هر چه بيشتر بايستي تخالف خوني و جنسي داش**ته باشند و تقريبا در ارتب**اط ب**ا يك**ديگر نقش مثبت و منفي را ايف**ا كنند. ديگر اين كه زن و شوهر هر چه براي يكديگر تازگي داشته باشند ارتباط و رابطه بين آن ها بهتر و بيشتر و الفت بيشتري با

كنند. يكديگر پيدا مي فايده ديگر اين است كه دين مقدس اسالم با گسترش حس**ب و

خواهد بين انسان ها رابطه ب**ه وج**ود آوردنسب، هرچه بيشتر مي و افراد را بيشتر به يكديگر پيوسته كند و از اين پيوستگي جامعه و تمدنی بسازد که افراد وابس**ته و پيوس**ته ب**ا همك**اري يك**ديگر حافظ جان و مال و خون و ناموس يك**ديگر باش**ند. از اين راه و

سازد و از پيون**د زن و م**رداز طريق توليد نسل، رابطۀ� نسبي ميبي ب**ه وج*ود مي آورد. وق**تي ك**ه بين دو ب**ا يك**ديگر رابط**ه حس**

ند ازدواج به وجود آيد، بيگانگي آن دوطايفه كه با يكديگر بيگانه ا طايف**ه برط**رف ش**ده و ب**ا يك**ديگر متح**د مي ش**وند. از اين رو براي تجديد رابطه بين انسان ها به**تر اين اس**ت ك**ه ط**رفين ب**ا

93

تفسير سوره نساء

يكديگر خويشاوندي نداشته باشند تا در اث**ر ازدواج، خويش**اوندياي به وجود آيد و دايره اجتماع وسعت پيدا كند.تازه

يكي از مس**ائلي ك**ه در ازدواج مط**رح اس**ت مس**ئله كف**ويت و براب**ري و همس**ري مي باش**د. زن و ش**وهر در جه**ات اخالقي و جسمي و نسبي و ديني و م**ذهبي بايس**تي كف**و و براب**ر يك**ديگر باشند. مانند دو كفه ترازو در تساوي ب**ا يك**ديگر. مق**ام ب**االتر ب**ا

تر كف*ويت و براب*ري ن*دارد و ب*العکس. اين حقيقت رامقام پ*ايين دانيم كه خداوند از طريق حسب و نسب بعض**ي انس**ان ه**ا رامي

ب**ر بعض**ي ديگ**ر برت**ري داده اس**ت. م**ادر در رابط**ه ب**ا اوالد و فرزندان مقامی باالتر اس**ت و فرزن*دان ب**ا او تس*اوي و براب*ري ندارند و همچنين پدر در برابر فرزندان مقامی ش**امخ و واالت**ر و باالتر است. اگر ازدواج فرزندان با مادر و يا پدر با فرزندان جايز بود، با ازدواج كه منشأ كفويت و برابري بين زن و ش**وهر اس**ت

رفت و در مع*رض هت**ك ح*رمتبرتري پدران و مادران از بين مي گرفتند. از اين رو صرف نظر از مسئله تماث**ل و تس**اويقرار مي

آن ها در جنسيت و كفويت، احترامي كه پدر و مادر شايس**ته آن ها رديفرفت. عموها رديف پدر قرار دارند و عمهبودند از بين مي

باش**ند. همينمادر، و از هم**ان اح*ترام پ**در و م**ادر برخ**وردار مي طور جدات و اجداد حرمت پدر و مادر يا ب**االتر از آن را دارن**د و در ص**ورت حليت ازدواج، حق**وق و ح**رمت آن ه**ا شکس**ته مي گردد. در همين رابطه پيغم**بران ك**ه ب**ه ج**اي پ**در امت ش**ناخته

ش**ونداند، همسران پيغمبر هم به جاي مادر امت شناخته ميشده كه براي حفظ حرمت همسری آنها با پيغمبر، ازدواج اف**راد امت

كند. حرمت ازدواج ب**ا زن**ان پيغم**بربا زنان پيغمبر حرمت پيدا مي صرفا براي حفظ مقام و احترام آن ها مي باشد كه اين مق**ام و

رود و ح**ريماح**ترام ب**ا پي**دايش كف**ويت و همس**ري از بين ميحرمت آن ها شكسته مي شود.

در همين رابطه حرمت برادر و خواهرها كه در يك خانواده بزرگ اند و ب**راي يك**ديگر از ابت**داي طف**وليت ح**رمت خ**واهري وشده

اند بايستي محفوظ باش**د و ب**ه وس**يله ازدواجبرادري قائل بوده شكسته نشود. عالوه ب**ر اين، ب*رادر و خ*واهري ك*ه از ي**ك ش**ير

اند ب**ا يك**ديگر تماث**ل و تج**انس بيش**تري دارن**د و اينتغذيه شده تج**انس و تماث**ل، مخ**الف مس**ئله ازدواج و تولي**د نس**ل اس**ت. مادران و خواهران شيري هم به همان مناسبت؛ مادر شيردهنده

94

تفسير سوره نساء

كند و خواهر و يا برادر همش**ير همینبه جاي مادر احترام پيدا مي كند زیرا كه دام**اد ب**ه ج**ايطور. مادر زن حرمت مادر را پيدا مي

فرزند او ش*ناخته مي ش**ود. همچ*نين همس*ر فرزن*دان ب*ه ج*اي شود كه مانند فرزندان اص**لي بايس**تيدختر پدر داماد شناخته مي

حرمت پدر و مادر شوهر و يا پدر و م*ادر ع*روس را حف*ظ كن**د. خواهرزادگان و برادرزادگان هم مانند خواهر و ب**رادر و ب**ه ج**اي

ها هم**ان مق**امشوند. يعني عموها و عمهفرزند آن ها شناخته مي كنن**د ك**ه اگ**ر كس**ي ب**ا ب**رادرزاده ي**اپ**در و م**ادر را پي**دا مي

اش ازدواج كن**د، ح**رمت پ**دري و م**ادري او در اينخواهرزادهرود.ازدواج از بين مي

دختران و فرزندان زن همچ**نين ب**ه ج**اي فرزن**دان ش**وهر م**ادر شوند. زيرا ازدواج كفويت و برابري به وجود مي آورد.شناخته مي

همان احترامي كه مادر بر فرزندان دارد ش**وهر م**ادر هم هم**ان اح**ترام را ب**ر فرزن**دان زن خ**ود از ش**وهر ديگ**ر دارد. پس اگ**ر كسي با دختر همسر خود ازدواج كند، مانند اين است كه با دختر خود ازدواج كرده است كه با اين ازدواج ح**رمت خ**ود و ح**رمت

دختر خود را از بين برده است. چهارم: يكي از داليل حرمت ازدواج با محرم**ان حف**ظ حي**ثيت و حرمت زن**ان مي باش**د. زي**را زن ب**ا ازدواج ب**ا ي**ك م**رد ش**ريك زندگي مادي و معن**وي ش**وهر خ**ود مي ش**ود ك**ه ب**ا اين ازدواج

برد و درصاحب زندگي جديد شده است. از م**ال ش**وهر ارث مي ثروت او شريك مي شود و از طريق همكاري ب**ا ش**وهر تس**اوي

كند. اگ*ر ازدواج ب**ا مح**ارم ن**ام ب**رده ب**االحقوق با شوهر پيدا مي رسميت قانوني پيدا كند تقريبا حقوق مالي زن ك*ه در زن*دگي ب*ا

كند، ضايع و نابود مي گردد زيرا محرمان ن*ام ب*ردهشوهر پيدا مي ك**ه از ي**ك خ**انواده هس**تند تم**امي حق**وق را ب**راي خ**ود قائ**ل

شوند. از اين كه پدر هستند خواهند گفت كه: دخ**تران را خ**ودمي ان**د و ش**ايد ك*ه مال*ك آن ه*ا ش**ناخته ش*وند.آن ها پرورش داده

و خ**ود راهمچنين برادران خ**واهران را متعل**ق ب**ه خ**ود دانس**ته دانس**تند و ب**راي آن ه**ا حقي قائ**لاولي ب**ه حق**وق خ**واهران مي

نبودند، و يا شوهر مادر از طريق تسلط بر مادر، خود را ص**احب شناختند و حق آن ها راو مالك حقوق دختران و فرزندان مادر مي

كنيم كه پيدايش حق**وقكردند و از اين قبيل. مشاهده ميضايع مي بين زن و شوهر بايستي فقط از طريق ازدواج آن ها ب**ا يك**ديگر باشد تا از اين راه در اثر پيدايش حقوق با يكديگر همك**اري كنن**د

95

تفسير سوره نساء

و ح**ق يك**ديگر را حف**ظ نماين**د. در ازدواج بين اف**رادي ك**ه ب**ا اي پيدا نمي شود كه منشأ رع**ايتيكديگر محرم هستند حق تازه

حقوق باشد. مسئله ديگري كه در ارتباط با اين آيه ش**ريفه مط**رح مي ش**ود. ازدواج موقتي است كه ب**ه عن**وان ص**يغه و متع*ه مش**هور ش**ده

است. ازدواج دائم و موقت:

ازدواج در مذهب اسالم دو قسم است: ازدواج دائم و موقت. در برند و در ص*ورتي ك*هازدواج دائم زن و شوهر از يكديگر ارث مي

با يكديگر همكاري كامل داشته باشند، كفو يكديگر شناخته ش**ده كنند. سابقا گفته شد كه پيدايش همسريو تساوي حقوق پيدا مي

و همكاري منوط و مرب**وط ب**ه داش**تن چه**ار ص**فت در ط**رفين است كه اگر م**رد يكي از اين ص**فات را كم داش**ته باش**د زن از طريق طالق گرفتن حق طرح دعوا و متاركه و ازدواج ب**ا ش**وهر ديگ**ر را دارد و اگ**ر زن يكي از اين ص**فات را كم داش**ته باش**د، براي مرد حق ازدواج ب**ا زن ديگ**ر مق**رر مي گ**ردد ت**ا ب**ا ازدواج

دوم نقايص زندگي خود را جبران كند. اما ازدواج موقتي قراردادي است كه بين زن و شوهر ب**ه وج**ود

برداريمي آي**د ك**ه ب**ر اس**اس آن ق**رارداد ح**ق ارتب**اط و بهره كنند، بين آن ها اضافه بر آن چه قراردادجنسي از يكديگر پيدا مي

اند حقوق مالي پيدا نمي شود. ازدواج موقتي بر پايه تع**يينبسته مدت و مبلغ استوار مي شود. يعني م**دت ارتب**اط زن و م**رد ب**ا يكديگر بايستي معل**وم باش**د كم ي**ا زي**اد، و همچ**نين مبلغي ك**ه شوهر به زن بايستي بپردازد معلوم گردد. بع*د از تع*يين م*دت و مبلغ و رضايت طرفين ازدواج موقت برقرار مي ش**ود و پيش از

توانن**د ازدواج را فس**خ كنن**د و اين فس**خرسيدن به آخر مدت مي ازدواج مانن**د طالق در ازدواج دائم نيس**ت. ش**اهد و بين**ه الزم ندارد. به محض تصميم و جلب رضايت، طرفين ج**دا و ي**ا ب**ا هم

شوند.مربوط مي ازدواج موقت با دوشيزگان و دختران ب**اكره مك**روه اس**ت بلك**ه ازدواج ب**ا آن ه**ا بايس**تي ب**ه ص**ورت ازدواج دائم باش**د. ازدواج موقت با زنان بي**وه و ش**وهرديده ج**ايز اس**ت. پس از ج**دايي و متاركه اگر فرزندي پيدا شود متعلق به زن و شوهر است و اگ**ر

96

تفسير سوره نساء

يكي از آن ها از قبول و اداره فرزند امتناع ورزد، ديگري كف**الت دار می ش**ود و اگ**ر ه**ر دو نخواس**تند و نتوانس**تندآن را عهده

فرزند را اداره كنند بر دولت اس**المي واجب اس**ت ك**ه طف**ل رااداره كند و به ثمر برساند.

برد و پ**در و م**ادر هم از طف**ل ارثطفل از پ**در و م**ادر ارث مي برند. زمان ع**ده دربرند وليكن زن و شوهر از يكديگر ارث نميمي

ازدواج م**وقت بع**د از متارك**ه و ج**دايي در ص**ورتي ك**ه دوران اند چهل و پنج روز اس**ت و اگ**رعادت آن ها باشد و يائسه نشده

باشند، ع*ده ندارن*د و بالفاص*له بع*د ازبه دوران يائسگي رسيدهتوانند با مرد ديگري ازدواج كنند. متاركه مي

ازدواج موقت براي زنان و مرداني تجويز مي شود ك**ه امكان**ات ازدواج دائمي براي آن ها ميسر نيست. مخصوص**ا ب**راي زن**ان و

اندمرداني كه در سنين باال هستند و به داليل و عواملي نتوانس*ته زندگي مشترکي تشكيل دهند و يا اين كه زندگي آن ه**ا متالش**ي شده و در عين حال از عزوبت و تنهايي ناراحت هستند. نظ**ر ب**ه اين كه امك**ان ازدواج دائم ب**ا يك**ديگر ي**ا ب**ا زن**ان ديگ**ر ندارن**د، ازدواج موقت براي آن ها تجويز مي شود تا از يك طرف بتوانن**د ك**ودكي داش**ته باش**ند و ي**ا ع**زوبت خ**ود را برط**رف كنن**د و از طرفي از تحمل بار سنگين زندگي آزاد باش**ند. ش**وهر ب**راي زن مسئوليتي به وجود نمي آورد كه حتما بايستي در خانه من باشي و براي من ك**ار ك**ني ي**ا ب**راي من بچ**ه ب**ه دني**ا بي**اوري، زن هم

داري و نفق**ات و خ**دمت كن**د.توان**د ش**وهر را مس**ئول زننمي ازدواج موقت مانند ازدواج با كنيزان است. در روزگار ق**ديم ك**ه

اند، خداون*د متع*ال ب*هاكثريت زنان و مردان برده و مملوك بوده زن و مرد آزاد اجاره نداده ك**ه ب**ا ب**رده ازدواج كنن**د. ازدواج زن برده را ب**ا م**رد آزاد و ي**ا م**رد غالم را ب**ا زن آزاد تح**ريم نم**وده است. زيرا در ازدواج كفويت الزم است كه هردو بتوانند ش**جره زندگي خود را به ثمر برسانند. فرزن**داني آزاد و مس**تقل ت**ربيت كنند. و اين مسئله در ازدواج با بردگان ممكن نيست. برده همان طور كه خودش ملك ديگران است فرزنداني هم كه ب**ه دني**ا مي آورد مل**ك ديگ**ران هس**تند. از اين جهت بش**دت در دين اس**الم ممنوع شده كه زن آزاد با م**رد بن**ده و ي**ا م**رد آزاد ب**ا زن ب**رده ازدواج كنن*د مگ*ر در ص*ورتي ك*ه ب*ه ش**دت ن*اراحت باش*ند ك*ه

ممكن است به فساد و تباهي مبتال شوند.

97

تفسير سوره نساء

عقد موقت نيز مانند همين ازدواج با بردگ**ان اس**ت. در ص**ورتي تجويز مي شود كه امكان زندگي مستقل براي مرد ي**ا زن وج**ود نداشته باش**د. زي**را در دين مق**دس اس**الم ب**ه آزادي زن و م**رد

توان**د آزادي خ**ود رااند. زن وق**تي ميبسيار ارزش و اهميت داده حفظ كند كه با م*رد آزادي ب**ه ص**ورت ازدواج دائم، ازدواج كن**د. مرد هم به همين كيفيت. در ضمن ازدواج شجره وجود زن رش**د كرده و فرزنداني به دنيا مي آورد كه در دني**ا و آخ**رت م**ال او و

توان**د ثم**ره وج*ود اين ش**جره راثمره وجود او هستند. كسي نمي تصاحب كند و به خود اختصاص دهد. مرد هم به همين كيفيت در ازدواج دائم مال**ك زن**دگي و مال**ك فرزن**دان اس**ت. پس ازدواج موقت مانند همان ازدواج با كنيزان و بردگان است كه ب**راي زن و مردي تجويز مي شود كه امكان تشكيل زندگي مس**تقل ب**راي

آن ها ميسور نيست. : 28 تا 25 آيات

كف**ويت و تع**ادل در ازدواج- اص**ول و ارك**ان كف**ويت- كف**ويت م**ذهبي از ش**رايط ازدواج اس**ت- كف**ويت در آزادي و ب**ردگي.

كفويت در شرايط خانوادگي- كفويت در اخالق و فضيلت. : ، موضوع كفويت و تعادل در ازدواج 25 آيۀ�

فرمايد: اگر يكي از ش**ما م**ردان ب**ه خ**اطردر اين آيه خداوند مي فقر مالي و عدم بضاعت نتوانست با زن مؤمنه آزاد ازدواج كن**د

تواند با يك كنيز مؤمنه ازدواج كند. خدا از ايم**ان ش**ما آگ**اهيمي كامل دارد پس اگر خواستيد با يك كنيز ازدواج كني**د بايس**تي اين ازدواج با رضايت م**والي كن**يز و ي**ا ق**ائم مق**ام م**وال باش**د و در صورتي كه ازدواج كرديد حق ازدواج را به آن ها يا م*والي آن ه*ا بپردازيد و سعي كنيد روابط شما ب**ا يك**ديگر ب**ه طري**ق مش*روع باشد نه نامشروع. زنان شوهردار چه كن**يز باش**ند چ**ه آزاد ح**ق ندارند براي خ**ود دوس**ت و رفيقي پي**دا ك**رده و ي**ا ب**ا او رواب**ط برقرار كنند. رواب**ط آن ه**ا ب**ا خ**ارج بايس**تي در ش**عاع رض**ايت شوهر باشد. اگر كنيزان ب**ا كس**ي رابط**ه نامش**روع پي**دا كردن**د كيفر آن ها نصف كيفر زنان و مردان آزاد اس**ت و كيف**ر رجم از

شوند.آن ها برداشته مي شود و مانند افراد آزاد رجم و تبعيد نمي مگر در صورتي كه گناه آن ها تا هشت مرتبه تكرار ش**ود ك**ه در

98

تفسير سوره نساء

فرماي**د: مي25اين صورت رجم و تبعيد دارند. خداوند در آخر آيه ازدواج با كنيزان براي كسي جايز است كه از زندگي انفرادي در

تواند با زن آزاد ازدواج كند. اگر صبر كند تا بهزحمت است و نمي ازدواج سالم و آزاد برسد نزد خدا مطلوب تر است.

كف**ويت زن و ش**وهر ب**ا يك**ديگر از دالي**ل اساس**ي بق**اء زن**دگی اشتراکی و موجودیت خانواده اس**ت. اساس**ا ت**وازن و تع**ادل در همه چيز و در تمامي موالي**د ط**بيعت ي**ك ام**ر حي**اتي ب**ه ش**مار

اند: "خير االمور اوسطها". به**ترين كاره**ا متع**ادلرود كه گفتهمي ترين آن هاس**ت. تع**ادل در طبيعي**ات و در م**زاج انس**ان يكي از ش**رايط اساس**ي بق**ا و دوام آن مي باش**د و دو جهت اف**راط و

رود.تفريط يگانه عام*ل ن*ابودي و فن*اي ه*ر چ*يزي ب*ه ش**مار مي تمامي مرض ها از اين جا پيدا مي شود كه به وسيله ميكروب ها

خ**ورد ك**ه ب**راي اع**ادهو يا عوامل ديگ**ر تع**ادل م**زاج ب**ه هم مي س**المتي الزم اس**ت م**زاج را ب**ه ح**ال اعت**دال برگردانن**د. اگ**ر رطوبت غلبه كرده باشد با تجويز مواد ضد رطوبت آن را تع**ديل

زا آن راكنند و اگر حرارت به هم خورده باشد ب**ا داروه**اي برودت كن**د ب**ا ايج**ادبه اعتدال آورند. در طبيعت جايي كه سرما غلبه مي

كنند و جايي كه گرم**ا غلب**ه دارد ب**ازا آن را مهار ميوسايل حرارتزا مانند پنكه و يخچال و امثال آن. وسايل برودت

گ**وييم يگان**ه عام**ل دوام و بق**اي موج**ودات وب**ا اين حس**اب مي همزيستي و بهزيستي هرچ**ه بيش**تر، تع**ادل عوام**ل ط**بيعت در برابر يكديگر مي باشد و هر جا تعادل و توازن اشيا به هم بخورد در عوامل حيات و بقاي موجودات اختالل به وجود آمده و فس**اد ظ**اهر مي گ*ردد. دو قطب ش**مالي و جن**وبي زمين در اث**ر كمي حرارت به حال انجماد درآمده اس**ت ك**ه حي**ات و زن**دگي در آن مشكل و يا ممتنع اس**ت و ب**از در ح**والي خط**وط اس**توا درج**ه

ايحرارت از ميزان معمول و مرس**وم بيش**تر ش**ده اس**ت. ذره برودت و انجماد و يخ و برف وجود ندارد و شايد كه اهالي آن جا از فشار زياد حرارت و گرما به ستوه آمده باش**ند. پس ق**انون و قاعده باال كليت دارد ك*ه خداون*د فرم*وده اس*ت: "ال تطغ*وا في

ان**د:الميزان" از حد اعتدال تجاوز نكني**د. و بزرگ**ان دين فرموده "خ**ير االم**ور اوس**طها". يكي از م**واردي ك**ه رع**ايت اعت**دال و

رود و يگانه عاملتوازن و تعادل از ضروريات زندگي به شمار مي بق**ا و دوام و در عين ح**ال س**عادت و خوش**بختی اس**ت تع**ادل

99

تفسير سوره نساء

فکری، مذهبی، اخالقی و کلیۀ� صفات و خصایص زن و ش**وهر ب**ایکدیگر است که از آن تعبیر به کفویت می شود.

كفويت در تمامي امور و جهات از نظر دين مق**دس اس**الم زي**اد مورد سفارش و اهميت قرار گرفته است تا جايي كه رسول خدا

اند: "تزوج**وا االكف**اء و اخت**اروا لنطفتكم". ب**ا كف**و خ**ودفرموده ازدواج كني**د و ب**راي تولي**د نس**ل به**ترين زن**ان را اختي**ار كني**د.

اي در سوره نور اجازه نمي دهد كه م**رد م**ؤمن ب**اخداوند در آيه زن غير مؤمنه و يا زن مؤمن*ه ب*ا م*رد غ**ير م*ؤمن ازدواج كن*د و

گويد: مولوي مي ذره ذره هرچه در ارض و سماست- جنس خ**ود را همچ**و ك**اه و

كهربا استنوريون مر نوريون را طالبند- ناريون مر ناريون را جاذبند

عدم توازن و كفويت بين زن و شوهر تعادل آن ه**ا را در زن**دگي به هم زده، مايه محروميت و باالخره متاركه و طالق مي گردد و

گرداند. از اين رو در اس**المبنيان زندگي زن وشوهر را منهدم مي مقرر شده است ك**ه زن و ش**وهر ب**ا يك**ديگر كف**ويت و براب**ري

داشته باشند. اصول و اركان كفويت:

این اصول كه حتما رعايت آن بر زن و ش**وهر الزم ب**وده و ع**دم رع**ايت آن ماي**ه بطالن ازدواج مي گ**ردد چن**د چ**يز اس**ت: ی**ک، كف**ويت در دين وعقي**ده. دو، كف**ويت در آزادي و ب**ردگي وي**ا ب**ه اصطالح زم*ان وابس*تگي و وارس*تگي. س**ه، كف*ويت در مس*ائل

اجتماعي و خانوادگي. چهار، كفويت در فضيلت و اخالق. ؛ که از شرايط صحتاول، كفويت آن ها در مسئله دين و عقيده

ازدواج اس**ت. ي**ك زن مس**لمان ج**ايز نيس**ت ك**ه ب**ا م**رد غ**ير مس**لمان ازدواج كن**د و ي**ا م**رد مس**لمان ب**ا زن غ**ير مس**لمان ازدواج نماي**د و اگ**ر ب**دون رع**ايت دين و عقي**ده ازدواج كردن**د ازدواج آن ه**ا از نظ**ر اس**الم باط**ل ش**ناخته مي ش**ود، مگ**ر در صورتي كه طرف غیر مسلمان مسلماني اختيار كند. در ص**ورتي كه زن و شوهر با يكديگر اختالف عقي**ده داش**ته باش**ند دائم بين

اي ب*ه وج*ود مي آي*د ك*ه منج*ر ب*هآن ها برخورد فكري و عقيده نزاع و اختالف مي شود، طوری که يا ب**ه كلي بايس**تي از اظه**ار

100

تفسير سوره نساء

عقيده خودداري كنند و دين و عقيده خود را رها نمايند و ي**ا دائم با يكديگر اختالف داشته و هركدام از آن ها دين ديگري را تخطئه و تكذيب كنند كه در اين صورت بين آن ها دوس**تي و محبت پي**دا نمي ش**ود. مخصوص**ا در ص**ورتي ك**ه بين دين و عقي**ده آن ه**ا اختالف زي**اد وج**ود داش**ته باش**د، دين يكي از آن ه**ا علمي و استداللي بوده و دين ديگري ي**ك سلس**له خراف**ات و موهوم**ات

باشد. پس الزم و واجب است که کفویت دینی داشته باشند. ؛ كه در اين صورت اگر مرد غالمدوم، کفویت در آزادی و بردگی

باش**د زن**دگی او ب**ا زن آزاد قاب**ل دوام نيس**ت زي**را ش**وهر آزاد تواند زن برده خ**ود را در اختي**ار داش**ته باش**د و همچ**نين زننمي

برداري كن**د. پس ش**وهرتواند از ش**وهر ب**رده خ**ود بهرهآزاد نمي برده و يا زن برده همسري و كفويت با آزاده ن**دارد. اگ*ر زني ب**ا مردي ازدواج كرد و معلوم شد كه برده است و يا زني را گرفت و معلوم شد كه كنيز بوده است ازدواج خود ب**ه خ**ود باط**ل مي شود و آن كه آزاد است حق فسخ عقد ازدواج را خواهد داش**ت. در م**راتب دیگ**ر ن**يز ب**ه همين م**يزان وابس**تگي ب**ه ديگ**ران و محكوم به حكم این و آن بودن براي طرفين محروميت به وج**ود مي آورد. مانند زني كه ببيند شوهر او ن**وكر ديگ**ران اس**ت و ي**ا

شناسد. كلفتي و نوكريشوهري كه زن خود را كلفت ديگران مي اي كه محکوم به حكم ارباب و در اجاره او باش**د ن**ه ب**هبه شيوه

عنوان كارگري و مزدوري، كه ه**ر وقت بخواه**د بتوان**د كلف**تي و نوكري را ترك كند. به طوركلي آزادي در تم**ام مراح**ل مطل**وب بوده و بردگي محكوم. مرد آزاد حق ندارد با زن ب**رده و زن آزاد حق ندارد با مرد برده ازدواج كند مگ**ر در م**واردي ك**ه اس**تعداد ازدواج با همسر آزاد نداشته باشد و به معصيت مبتال شود كه در

توان**د ب**ا ب**ردهاين صورت براي مبتال نشدن به عمل نامشروع ميازدواج كند.

؛ ک*ه يكي ازسوم، كفويت آن ها در مسائل اجتماعي و خانوادگي ه**ا درصفات مطلوب و مرغوب بين زن و شوهر اس**ت. خانواده

سوابق اخالقي و عملی با يك**ديگر تف**اوت دارن**د بعض**ي از نظ**ر خانوادگي آبرومند و شريف ب**وده و حس**ن اخالق و حس**ن عم**ل

هاي پ**اك واند مانند خانواده و به حسن عمل مشهور شدهداشته مؤمن و متدين، و بعضي از نظر خانوادگي برعكس خ**انوادۀ� اول

اند. زندگيبه بدكاري و بد اخالقي و گناه و معصيت شهرت يافته آن ه**ا از طري**ق دزدي و جن**ايت و غ**ارتگري اداره ش**ده اس**ت.

101

تفسير سوره نساء

قهرا فرزندان آن ها تحت تأثير اخالق بد وخوب پدر و مادر ق**رار )ص(شوند. از اين رو رس**ول خ**دا گيرند و گرفتار سوء اخالق ميمي

ه**اي ب**دنام و ب**دعملسفارش كرده است كه با دخ**تران خانواده ازدواج نكني**د. ح**ديث وارده درب**اره ازادواج ب**ا دخ**تری ك**ه در خ**انواده ب**دنام ب**زرگ ش**ده اس**ت این اس**ت ك**ه پيغم**بر )ص( فرمودن**د: "اي**اكم و خض**راء ال**دمن" قي**ل ي**ا رس**ول الل**ه و م**ا الخضراء الدمن؟ قال "المرأة الحسناء في منبت السوء" يعني از

روي**د بپرهيزي**د. ع**رض كردن**د ي**اس**بزي ه**ايي ك**ه در مزبل**ه مي الله يعني چه؟ فرمود: يعني زن زيبايي كه در خانواده بدنامرسول

بزرگ شده باشد. برهان رع*ايت كف*ويت خ*انوادگي هم*ان س*وء اخالق و حسن اخالق است زيرا زنان و مردان در حصار و حيثيت

گيرند و مسائل خانوادگي، آبرومن**دي و ي**اخانوادگي خود قرار مي آبرويي يكي از عوامل كنترل كننده انسان ها مي باشد. پس**ر وبي

اند هم**اندختر كه در حصن آبرو و عزت پدر و مادر ب**زرگ ش**ده آبرو و عزت پدر و مادر آن ها را از ارتكاب اعمالي كه آبروي آن

دارد و قهرا آن ها را در خط حسن عملها را هدر مي دهد باز مي ده**د و در براب**ر، پس**ر و دخ**تري ك**ه درو ك**ار ني**ك ق**رار مي

اند از يك ط**رف عق**ده حق**ارت درهاي بدنام بزرگ شدهخانواده آن ها ايجاد شده و از طرف ديگ**ر ب**ه تقلي**د و ح**ركت در مس**ير زندگي پدر و مادر قرار مي گيرند. م**انعي س**ر راه آن ه**ا نيس**ت كه به گناه و معصيت مبتال شوند و همچنين عامل مشوقي ب**راي حسن عمل و كسب اخالق حسنه ندارند. پس خواهي و نخ**واهي زني كه از خانواده خوش سابقه و خوش نام باش**د از زن**دگي ب**ا مردي كه در خانواده ب**دنام و ب**د س**ابقه ب**زرگ ش**ده اس**ت رنج

برد و بالعكس. از اين رو رعايت مسائل خ**انوادگي در كف**ويتميو ازدواج خيلي مورد توجه و تأكيد و سفارش قرار گرفته است.

؛ انس*ان ه*ا ازچهارم، كفويت آن ها در مس*ائل اخالق و فض**يلت كنن**د و ازطريق دين و خ*انواده و پ*در و م*ادر ش*هرت كس*ب مي

طري**ق اعم**ال و اخالق شخص**ي، ك**ه ب**دكار ي**ا نيكوك**ار باش**ند، كنن**د. ش**هرت خ**انوادگي آن ه**ا پيش ازش**هرت ديگ**ري پي**دا مي

ازدواج كامال معلوم و روشن است وليكن حسن عم**ل و اخالق و كن**د. از اين رو خيليفض**يلت شخص**ي كم كم از آن ه**ا ب**روز مي

سفارش شده و مورد تأكيد قرار گرفته است ك*ه حس*ن عم*ل و اخالق در طرفين ازدواج مورد توج**ه ق**رار گ**يرد و ت**ا آن ج**ا ك**ه

102

تفسير سوره نساء

ممكن است حسن عمل و اخالق را به حساب آورند. زني ك**ه در خانه مردي مبتال به گناه و معصيت و ب**د اخالقي زن**دگي كن**د ب**ه رنج و مشقت مبتال مي گردد و همين طور م**ردي ك**ه ب**ا همس**ر گناه كار و بد اخالق زندگي كند. از اين رو حسن اخالق و فضيلت

در ازدواج خيلي مورد توجه قرار گرفته است. كند و ضمنا مردم موضوع كفويت را تعقيب مي 28 تا 26 در آيات

را ب**ه رع**ايت ق**انون ك**ه ماي**ة حف**اظت و ه**دايت آن ه**ا اس**ت فرمايد: كساني از ش**ما ك*ه اس**تطاعت م**اليكند. ميسفارش مي

ترسند مبادا بهندارند تا بتوانند با زنان آزاد ازدواج كنند و ضمنا مي توانند با كن**يزان م**ؤمن و پاك**دامنگناه و معصيت مبتال شوند، مي

ازدواج كنن**د. خ**دا ايم**ان ش**ما را در قي**اس ب**ا يك**ديگر ك**امال شناسد. ازدواج با كنيزان فقط ب*راي كس*اني مج**از اس**ت ك*همي

شوند.توانند با زن آزاد ازدواج كنند و به رنج و مشقت مبتال مينمي اگر همان ها نيز صبر كنند تا موجب**ات ازدواج ب**ا زن آزاد ف**راهم شود بهتر است. خداوند به تمامي عقب افتادگان وعده مي ده**د

افتادگي آن ها را برط**رف نم**وده و آن ه**ا را مش**مولكه عقب رحمت خود قرار مي دهد. خداون**د ب**ا جع**ل ي**ك چ**نين ق**وانين و

كند كه حق**ايق را در نظ**ر ش**ما روش**ن كن**د ومقررات، اراده مي شما را به روش نيكان از گذش**تگان ه**دايت نم**وده و از اين راه شما را مشمول رحمت و محبت خود قرار دهد ك**ه خ**دا حكيم و

خواهد كه رحمت خود را به ش**مادانا است. خداوند از اين راه مي ريزش دهد وليكن بدكاران و دشمنان شما تص**ميم دارن**د ك**ه ب**ر شما بتازند و يكباره هستي ش**ما را از بين ببرن**د. خداون**د ض**من وضع ق**وانين و اج**راي آن، تص**ميم دارد ك**ه زن**دگي را ب**ر ش**ما آس**ان گردان**د و رنج و مش**قت را از ش**ما برط**رف س**ازد زي**را انس**ان ه**ا در خلقت و آف**رينش خ**ود ض**عيف هس**تند و ط**اقت

تحمل مصائب را ندارند

اصول تجارت حالل و: 31 الی 29بخش نهم، آیات حرام

اص**ول تج**ارت حالل و ح**رام: ح**رام، مش**روط، مطل**وب- قت**ل نفس و ع***وارض آن- قت***ل نفس مالزم ورود ب***ه جهنم اس***ت-

ارتباط قتل نفس با خلود در جهنم- گناهان صغيره و كبيره.

103

تفسير سوره نساء

در این آيات، اصلی از اص**ول تج**ارت و كيفيت اس**تفاده از م**ال يكديگر را بيان فرم**وده و ض**من نهي از قت**ل نفس و آدم كش**ي

كند كه هر كس در خط تجاوز به م**ال و ج**ان و ن**اموستهديد مي مردم باشد بدان**د ك**ه اين راه او را ب**ه س**وي آتش جهنم خواه**د كشيد ك**ه اين ك**ار ب**ر خ**دا س**هل و آس**ان اس**ت. وليكن اگ**ر از گناهان كبيره بپرهيزيد ما ب**دي ه**ا و آل**ودگي را از ش**ما و افك**ار

زداييم و شما را در يك زندگي كريمان**ه ت**وأم ب**ا آس**ايششما ميدهيم.قرار مي

مطالب قابل توجهی که از نظر علمي جالب و جاذب مي باشد:اول، اصول تجارت حالل و حرام: حرام، مشروط، مطلوب:

تواني**د ازفرمايد: شما از طريق جلب رض**ايت ميخداوند تعالی مي برداري از مال ديگران دومال يكديگر استفاده كنيد، و براي بهره

شرط قرار داده است : -2برداري مردم از امول يكديگر به طريق تجارت باشد. - بهره1

تجارت توأم با جلب رضايت باشد: كند بر اين كه استفاده از اموال مردم بهاين آيه شريفه داللت مي

كيفيت بخش**یدن ی**ا طلب بخش**ش و انف**اق مطل**وب نيس**ت. توانيم در اين جا تصرف در اموال مردم را به سه نوع قس**متمي

كنيم كه يك نوع آن حرمت دارد و نوع ديگر اگ*ر ك*راهت نداش*ته باشد، مطلوب و مرغوب خدا نيست و اما ن**وع س**وم مطل**وب و

مرغوب خداوند متعال مي باشد. اول: تصرف غاصبانه و متجاوزانه در اموال مردم، مانند دزدي**دن و خيانت كردن به ان*واع مختل**ف. مالك كلي آن اين اس**ت ك*ه از

رس**اني ب**همال مردم بدون آگاهي و جلب رض**ايت و ب**دون بهره برداري ح**رمتبرداري كنيد. يك چ**نين تص**رف و بهرهآنها، بهره

داشته زي**را تص**رفي غاص**بانه و خائنان**ه اس**ت. تص**رف در م**ال م**ردم از مس**ير دروغ گفتن و گ**ول زدن هم از اين ن**وع اس**ت. زيرا اگر طرف بفهمد كه با دروغ گفتن و يا گول زدن مالي از او

اند، ناراحت و ناراضي مي شود. درست مانند اين كه م**اليبردهرا از او دزديده باشند.

برداي از مال ديگران با جلب رضايت اما بدون اين كهدوم: بهره اي به آن ها رسانده باشد. مانند تقاض**ای انف**اق و بخش**ش.بهره

گرچه كساني كه ثروت دارند موظف هستند مازاد ثروت خ**ود را

104

تفسير سوره نساء

ان**د ببخش**ند و اين بخش**ش مطل**وببه كس**اني ك**ه عقب افتاده خداست وليكن بخشش ها خواهي نخ**واهي تولي**د منت و زحمت

بخشند، خود را بر كساني كهنمايد. كساني كه مال و ثروتی ميمي دانند و كس**اني ك**ه ازحق مياند ذيمال و ثروت به آن ها بخشيده

ان**د خ**واهي نخ**واهي خ**ود را رهين منت وديگ**ران م**الي گرفته دانند. گرچه آن بخشنده بدون منت و اذيت مالياحسان آن ها مي

رسانيرا بخشيده وليكن اين بخشش و اين كه انسان بدون بهره من**د ش**ود در انس**ان تولي**د خفت وبه ديگران از مال آن ها بهره

نمايد و براي جبران همين ذلت و خفت است ك**ه تص**ميمذلت مي گيرد احسان ديگران را جبران كند. پس به**ره ب**رداری از م**المي

كند ك**هرساني متقابل، توليد منت و زحمت ميدیگران بدون بهره كند و انسان بايد سعي كند از دستبه همين دليل كراهت پيدا مي

رنج خود زندگي كند. چنان که شاعر می گوید:هر كه نان از عمل خويش خورد، منت از حاتم طايي نبرد

نوع سوم كه در اين آيه شريفه با كلمه "تج**ارت" مع**رفي ش**ده رساني به ديگ**ران و جلب رض**ايت ازاين است كه در برابر بهره

براري نم**اييم. مت**اعي را ب**دهيم و مت**اعي رام**ال آن ه**ا بهره بخريم. به ديگران خدمت كنيم و در براب**ر خ**دمت اج**ر و م**زدي

بري در براب**ربگيريم، و باالخره اس**تفاده در براب**ر اف**اده، و بهرهبهره رساني.

نامن**د ك**هبرداري از م**ال ديگ**ران را "تج**ارت" مييك چ**نين بهره خريدار و فروشنده در برابر واگذاري جنسي و ي**ا مبادل**ۀ� مت**اعي

كنن**د. جنس**ي ك**ه م**ورد مبادل**ه واق**ع مياز يكديگر اس**تفاده مي دهند، چن**ان ك**هشود، گاهي متاعي است كه به يكديگر تحويل مي

جو و گندم و يا لباسي را با فرش معاوضه كنند و يا جنسي را به پولي بفروشند. گاهي نیز از نوع كارگري و مزدوري است؛ كه در

اي رس**انيده و در براب**ر،واقع كارگر با كاري كه انجام داده فايدهحق دارد استفاده كند.

در اين آيه شريفه خداوند بهره ب**رداری ن**وع س**وم را مطل**وب و گ**يري ش**ما درداند و دستور مي دهد كه همه جا بهرهمرغوب مي

رس**اني باش**د، ب**ا قي**د "جلب رض**ايت" يع**ني اينبراب**ر بهره رساني توأم با جلب رضايت طرفين باشد نه ازگيري و بهرهبهره

پيش خود بدون جلب رضايت. مانند اين ك*ه كس*ي مت*اعي را ب*ه خانه كسي ببرد و در برابر بدون اطالع و آگ**اهي ط**رف، مت**اعي را از خانه او بردارد. یا بدون اطالع و آگاهي کسی براي او كاري

105

تفسير سوره نساء

انجام دهد و در برابر، مزدي مطالبه نمايد. گرچه در واقع متاعي تحويل داده و متاعي تحويل گرفته اس**ت وليكن از نظ**ر اين ك**ه ب***دون اطالع و آگ***اهي ب***وده و جلب رض***ايت نش***ده اس***ت

مشروعيت ندارد. گ*يري ه*اها و بهرهرس*انيپس تم*امي مب*ادالت و تج*ارات و بهره

برداري ازبايستي توأم ب*ا جلب رض*ايت باش*د. گ*ول زدن و بهره دروغ و قسم ه**اي دروغ هم از ن**وع تص**رف غاص**بانه و جاهالن**ه

ايد ت**ا ب**ر پاي**ه حقيقت و واقعيتاست زيرا شما حقيقت را نگفته جلب رض**ايت كني**د. جنس خ**ود را خالف آن چ**ه واقعيت اس**ت

و ب**ا و يا از بيان عيب و تقص آن خ**ودداري ک**ردهتوصيف نموده اي**د؛این عيب پنهان و يا تعريف خالف واقع پولي به دس**ت آورده اي**د وپس در مال مردم بدون جلب رضايت آن ها تص**رف نموده

يك چنين تصرفي، تصرف ظالمانه و غاصبانه مي باشد. نتیجۀ� يك برداري ه***ای ب***دون جلب رض***ايت وچ***نين تص***رفات و بهره

ت**وزي و دش**مني مي**انرساني، پيدايش بغض و عناد و كين**ه بهره مردم است. در واقع مالي را از مردم ربوده و او را دشمن خ**ود

اند كه خ**واهي نخ**واهي روزي انتق**ام خواه**د گ**رفت وقرار داده حق خود را استرداد خواهد نمود. اين در واقع ي**ك ن**وع خس**ارت اس**ت ن**ه تج**ارت، زی**را در براب**ر پ**ول كمي ب**راي خ**ود دش**من بزرگي ساخته كه خواهي نخواهي روزي انتق**ام خواه**د گ**رفت و

ايعالوه بر اين، از لطف و رضايت خدا محروم شده كه به بن**ده از بندگان او خيانت كرده است. زيرا تمامي بندگان خدا ب**ه ج**اي فرزندان خدا هستند؛ خائن به فرزندان خدا در واقع خائن به خ**دا خواهد بود. كسي كه به اوالد شما ستم كند مانن**د اين اس**ت ك**ه به خود شما ستم كرده است. پس در واقع خادم به بندگان خ**دا، از خ**دا و بن**دگان خ**دا جلب رض**ايت ك**رده و در نظ**ر ه**ردو محبوبيت پيدا كرده است و اما خائن ب**ه بن**دگان خ**دا، ب**ه خ**دا و بندگان خدا خيانت كرده و هر دو را در خط انتقام نسبت به خ**ود درآورده است. اين انتقام و دشمني خدا و انسان ها هرگز با نفع

كن**د، پس به**تر اينمختصري ك**ه جلب نم**وده اس**ت براب**ري نمي است كه انسان تصميم بگ**يرد ب*ه بن*دگان خ*دا خ*دمت كن**د و ي*ا

برداري بنمايد. رساني، از آن ها بهرهالاقل به نسبت بهره موضوع دوم قتل نفس و ارتباط آن با تجارت:

106

تفسير سوره نساء

كند وخداوند متعال به دنباله مسئله تجارت، از قتل نفس نهي مي ميفرمايد كسي را به ناحق نكشيد. ارتب**اط اين جمل**ه ب**ا مس**ئله تجارت به اين منظور است كه در واقع اگر كسي م**ال كس**ي را به ناحق غصب كند و به بندگان خ**دا خي**انت كن**د، اين خي**انت در

واقع يك نوع قتل نفس است. كنن**د ك**ه اگ**ر اين س**هانسان ها در سه مرحله موجوديت پيدا مي

ان**د ونوع موجوديت از بين برود در واقع خ**ود آن ه**ا از بين رفته ،یکان**د: حي**ات ف**ردي و ي**ا اجتم**اعي خ**ود را از دس**ت داده

، موجوديت اعتباري به معناي آبرو و ع**زت ودوموجودیت مالي. اعتبار و اطميناني كه بين آن ه**ا و ديگ**ران ب**ه وج**ود آم**ده و در

ان**دكنن**د و ج**ا افتادهاي ك**ه در آن زن**دگي مينتيج**ه، در جامعه توانند به افراد جامعه تكي**ه کنن**د و و ميمحبوبيتي به دست آورده

موج*وديت حي**اتي؛س*وم،افراد جامعه نيز به آن ها تكيه كنن*د. و انسان هايي كه به اراده و قدرت خ**دا زن**ده ش**ده و ح**ق حي**ات

ان**د ح**ق دارن**د در روي زمين زن**دگي كنن**د و از نعمتپي**دا كرده كساني كه خائن به مال و برداري نمايند.هاي خداوند متعال بهره

يا آبروي انسان بوده و ب**ا خي**انت در م**ال و ي**ا ب**ا غيبت و تهمت آب**رو و ع**زت انس**ان را از بين ببرن**د، در واق**ع دو موج**وديت

ان**د و قت**ل نفس، مرحل**ۀ� س**ومانس**انی را كش**ته و از بين برده كن**د. پساست که حق حيات و زندگي را از انس*ان ه**ا س**لب مي

در واقع خيانت به مال يك ن**وع قت**ل نفس اس**ت ك**ه خداون**د ب**ا وضع قانون تجارت و با نهي از قت**ل نفس، قت**ل اول و قت**ل دوم

را نهي كرده است. : قتل نفس مالزم ورود به جهنم است

( خداون**د تع**الی قت**ل نفس را مالزم ورود ب**ه30در آیۀ� ش**ریفه) جهنم و حبس در آن معرفی کرده کما این که می فرماید: كسي كه مرتكب قتل نفس شود در واقع به خود ستم كرده است و به

دهيم كه براي خود آتش جهنم رازودي ما او را در خطي قرار ميروشن كند و آن جهنم عاقبت و انتهاي بدي خواهد بود.

فرمايد ك**ه قت**ل نفس در واق**ع ظلم ب**ه نفس قات**لابتدای آیه مي است. يعني كسي ك**ه ب**ه ديگ**ري ظلم كن**د و ي**ا او را بكش**د در واقع به خود ظلم كرده و خ*ود را كش*ته اس**ت و ب**ه دنب*ال قت**ل

گيرد.نفس و ظلم به خود، در خط جهنم قرار مي

107

تفسير سوره نساء

اوال كس**ي ك**ه ديگ**ري را ب**ه قت**ل رس**اند ب**ا اين قت**ل نفس موج**وديت اجتم**اعي خ**ود را كش**ته و از بين ب**رده اس**ت زي**را موجوديت من به دليل موجوديت ديگران است. من به دلي**ل اين كه آن ها هستند هستم و اگر آن ها نباشند من هم نيس**تم. ب**راي كشف موجوديت اجتم**اعي خ**ود و اين ك**ه ش**ما ب**ه دلي**ل وج*ود ديگران هستيد و اگر ديگران نباش**ند ش**ما هم نيس**تيد، به**تر اين است كه خود را تك و تنها در بياباني ببينيد كه فقط خ**ود هس**تيد و كسي با شما نيست كه با او انس بگيريد و ب**ا او زن**دگي كني**د. در آن حال تنهايي چه كسي هستيد؟ آيا حق حيات داريد و ي**ا اين كه حيات اجتم*اعي و ب*ه دنبال*ه آن حي*ات ف*ردي ش*ما ب*ه ص*فر

بديهي است ك**ه ش**ما منه**اي ديگ**ران و س**وا و ج**دا از؟رسدمي گيريد. پس اگ**ر ديگ**ران راانسان هاي ديگر در حد صفر قرار مي

كشتيد و آن ها را از صحنه زندگي ب*يرون كردي*د مث*ل اين اس*ت اي**د. زي**را ب**ه دلي**لايد و از زندگي مح**روم كردهكه خود را كشته

كنند وقتل همان يك نفر تمامي انسان ها از شما وحشت پيدا مي باالخره در آينده همه انسان ها دشمن شما خواهند بود. به همين

فرمايد كس**ي ك**ه م**رتكب قت**لمناسبت خداوند در آیۀ� ديگری مي نفس شود و انساني را به قتل برساند مثل اين است كه تم**امي

به خود ستم كرده است از اين كه1مردم و خود را كشته است. حيات اجتماعي خود را از بين برده و خود را از زندگي با ديگران

محروم كرده است. خداوند تع**الی در آي**اتاما ارتباط قتل نفس با خلود در جهنم:و

كن**د و ب**ا آن انس**ان راكتاب خود آن چه از ثواب و عقاب ذكر مي نمايد، اين ثواب و عقاب از نظر آيات قرآن وتهديد و يا تطميع مي

مخصوصا در زندگي قيامت و آخرت نتايجي اس**ت ك**ه از اعم**ال ه*ا از درختبد و خوب پيدا مي شود؛ مانند ظهور ثم**رات و ميوه

و مانند پيدايش قتل و جراحت از تصادفات و يا جنگ ها. ث**واب و عقاب از نوع پاداش و كيفر نيست ك**ه كيف**ر كنن**ده اگ**ر بخواه**د

نظر نمايد. مزد کار نیس**ت ك**ه در براب**ر ك**اربتواند از آن صرف می دهند و مانند شالق و زندان نیست كه با آن گناه ك**ار را تنبي**ه

كنند. چنین ثواب و عقابی كه به معن**اي پ**اداش و كيف**ر اس**تمي ممکن است واقع نش**ود و مج**ازات كنن**ده آگ**اهي ب**ر گن**اه پي**دا

- من اجل ذلک کتبنا علی بنی اسرائیل انه من قت**ل نفس**ا بغ**یر نفس او32 مائده، 1فساد فی االرض فکانما قتل الناس جمیعا و من احیاها فکانما احیا الناس جمیعا...

108

تفسير سوره نساء

نكرده و يا از آن صرف نظر كن**د. وليكن ث**واب و عق**اب از ن**وع نتيجه اعمال، نتيجه قه**ري و معل**ول واقعي عم**ل اس**ت ك**ه ب**ه محض ظهور عمل، نتيجه آن هم ظاهر خواهد شد. ثواب و عقاب هايي كه به دنباله اعمال در آيات قرآن گزارش شده است نت**ايج قهري اعمال است نه كيفر و پاداش ك**ه از س**وي حك**ومت و ي**ا مربيان فراهم مي شود. ثواب و عقاب از ن**وع نتيج**ه، متص**ل ب**ه اعمال است و خواهي نخواهي واقع خواه**د ش**د. خداون**د در اين آي**ه ش**ريفه پي**دايش جهنم را و مع**ذب ش**دن ب**ه آن را نتيج**ه

فرماي**د: كس**ي ك**ه مؤم**ني را ب**هداند و ميمستقيم قتل نفس مي قت***ل برس***اند ب***ه زودي ب***ه وس***يله خ***ود او آتش جهنم را

افروزيم كه آن آتش براي قاتل آينده بدي خواهد داشت.برمي دلي**ل ارتب**اط آتش جهنم ب**ا ظلم و مخصوص**ا ب**ا قت**ل نفس اين است كه قاتل ها و ظالمان همه ج**ا م**وفقيت خ**ود را از طري**ق

كنند. آن ها ضعفا را استثمار نموده يا به قتلظلم و ستم آغاز مي می رسانند تا از دست رنج و يا قتل آن ها براي خود ي**ك زن**دگي شيطاني و موفقيت مادي فراهم كنن**د. قه**را ب**راي پي**دايش ي**ك چنين موفقيتي هر چه بتوانند خود را تقويت نموده وسايل قت**ل و

كنن**د. در همين مس*ير ك*هكش*تار و اس**تثمار ض*عفا را ف*راهم مي مجبورند براي استثمار و قتل و كشتار هرچه بيشتر خود را مجهز

ش**وند و ت**ا بتوانن**د آنهاي جنگي ميكنن**د، متوس**ل ب**ه اس**لحه س**ازند. انس**انها را از نظ**ر كميت و كيفيت كام**ل ت**ر مياس**لحه

ظالم در ابتدای تاریخ از پرتاب سنگ براي قتل و كشتار استفاده و شمش**ير و ت**ير وکرد و بعد تبر س**نگي س**اخت و س**پس ن**يزه

ه**ا وكم**ان و پيك**ان، و س**پس اس**تفاده از ن**يروي آتش ب**ا گلوله ايزا، و ب**االخره آتش هس**تههاي جنگي آتش**ه**ا و اس**لحهخمپاره

يع**ني جهنم، ك**ه ب**ا آن آتش بن**دگان خ**دا را در محاص**ره ق**رار دهند؛ و در زندگي قيامت و آخرت محكوم به همين آتش هائیمي اند. ب**ه همين مناس**بت درشوند كه آن را ساخته و بر افروختهمي

بسياري از آيات قرآن خداوند خبر مي دهد كه نتيجه كفر و ظلم وگناه آتش جهنم خواهد بود.

گناهان صغيره و كبيره: فرماي**د: اگ**ر از گناه**ان كب**يره اجتن**اب كني**د ازخداوند تع**الی مي

گناهان صغيره شما صرف نظر خواهيم كرد و آثار كفر و گن**اه را

109

تفسير سوره نساء

از محدوده فكر شما و وجود شما خواهيم زدود و زندگي كرامتبخشي به شما خوهيم داد.

ان**د آن ه**ا اعم**الي و گفتهگناهان كبيره را اين جور تعريف ك*رده هستند كه خداوند متعال عامل آن را تهديد به عذاب جهنم كرده، و گناهان صغيره اعمالي اس**ت ك**ه چ**نين تهدي**دي در مقاب**ل آن نيست. شاخص كلي اعمال صغيره و كبيره اين است كه اعم**ال كب***يره در واق***ع ظلم ب***ه نفس و ظلم و ديگ***ران اس***ت ک***ه

برد مانند عملموجوديت خود و يا موجوديت ديگران را از بين مي برد و مانن**دمن**افي عفت ك**ه موج**وديت زن و م**رد را از بين مي

برد ودروغ به قصد خيانت ك**ه آب**رو و اعتب**ار انس**ان را از بين مي مانند دروغ بستن به خدا و پيغمبر كه ارزش دين انسان را از بين

كند، ب**ابرد و مانند قطع رحم كه رابطه خويشاوندی را قطع ميمي اين ك**ه آن خويش**اوندي را خ**دا ب**ه وج**ود آورده اس**ت و مانن**د عقوق والدين و ناراضي و يا ناراحت كردن پدر و مادر كه رابط**ه انسان را از پ**در و م**ادر، و از طري**ق پ**در و م**ادر از خ**دا قط**ع

تقص**ير ك**هگن**اه و بيكند و يا مانند قتل نفس و كشتن انسان بيمي انس**ان را در مس**ير آتش جهنم ق**رار مي ده**د. هري**ك از اين

برد؛ قه**را اوگناهان موجوديت ديني و اعتب**ار انس**ان را از بين مي را در خط كفر و ظلم و ستم قرار مي دهد كه اين خط كفر خط

پيدايش جهنم و عذاب هاي آخرتي مي باشد. و اما گناهان صغيره اعمالي است ك**ه در مقدم**ه گناه**ان كب**يره

كش**اند؛ از اين نظ**ر ك**هواقع شده و انسان را به گن**اه كب**يره مي كش**اند گن**اه ش**ناخته مي ش**ود. مانن**دانسان را به گناه كبيره مي

نگاه به زن نامحرم و يا اين ك**ه زن ب**ه قص**د نم**ايش رو و م**وي خود را نشان دهد كه اين هر دو، مقدمۀ� عم**ل من**افي عفت و از بين رفتن خانواده مي باشد. و مانند نگاه به مال مردم ب**ه قص**د طمع و طمع انگيزي و يا تماشاي مظاهر و مناظري كه انسان را

كشاند و امثال آن. گناهان ص**غيره ت**ا وق**تی منج**ر ب**هبه گناه مي گناهان كبيره نشود، تبديل به كف**ر و ظلم نش**ده و انس**ان را ب**ه كفر و ظلم نكشانده است. به همين مناسبت در اين آيه ش**ريفه

فرمايد: كه اگر از گناهان كبيره اجتناب كنيد و از دايرهخداوند مي لطف و رحمت خدا خارج نشويد، خداوند شما را در دايره لط**ف

دارد و آن آلودگي ها كه از گناهان صغيره شماو كرم خود نگه مي

110

تفسير سوره نساء

زدايد. آبرو و حيثيت دي**نيكند و ميپيدا شده است از شما پاك مي كند و يك زندگي كريمانه توأم با بزرگي و ب**زرگشما را حفظ مي

كند.منشي به شما عنايت مي

حسادت و رقابت: 35 الی 32بخش دهم، آیات حسادت و رقابت- حکمت خداوند متعال در برتری انسان ه**ا ب**ر یک*دیگر- راه رف*ع ن*واقص- ارتب*اط رق*ابت و حس*ادت ب*ا ق*انون ارث- ص**احبان ح**ق در ارث- رواب**ط و وظ**ائف زن و ش**وهر و مسئلۀ� قيم**وميت- دالئ**ل قیم**ومت و سرپرس**تی م**ردان- ارزش

وجودی زن و مرد. : ، حسادت و رقابت 33 و 32 آيات

فرمايد در برخورد با افراد جامع**ه ودر اين آيات خداوند تعالی مي كنيد بعض**ي اف**راديا خويشاوندان دور و نزديك وقتی مشاهده مي

از شما برتر و باالتر بوده، از نظر مال و ثروت و يا علم و قدرت اند ح**الت حس**ادت و رق**ابت در ش**ما پي**دا نش**ود ك**هجلو افتاده

بگوييد ایكاش مال او ي**ا ث**روت و علم و ق**درت و ي**ا فض**يلت او مال من و در اختيار من بود؛ چنان كه آرزو كني تو داش**ته باش*ی و او نداشته باشد. بلكه بايستي در اين حالت، ش**ما هم از هم**ان خدايي كه به او ثروت و فضيلت داده است خواهش و تمن**ا ك**ني تا ب**ه ت**و هم بده**د. پس خ**ودت را در خط**وط عب**ادت و وظيف**ه

شناسي قرار دهي تا تو را هم به آن مقام برساند. فرمايد: ما براي هر انساني افراديدر همین رابطه در آيه بعد مي

ايم كه به او نزديك تر و اوالت**ر هس**تند، مانن**د پ**در ورا قرار داده مادر كه به اوالد نزديك ترند و يا اوالد كه به پدر و مادر نزديك تر هس***تند، و همچ***نين خويش***اندان ديگ***ر. پس اگ***ر ب***راي اين خويشاوندان از ماترك ميت نص**يبي ف**راهم ش**د، ش**ما حس**ادت نكنيد كه چرا فالني از مال ميت سهم برده و من سهمي ن**دارم.

رس**د و اگ**ر ب**ام**ال هركس**ي ب**ه خويش**اوندان نزدي**ك ت**ر او مي ايد، ح**ق آن ه**ا را طب**قكساني قرارداد دوستي و همكاري بسته

قرارداد به آن ها برس**انيد. خداون**د متع**ال ش**اهد رفت**ار و گفت**ارشما خواهد بود.

اين دو آيه شريفه دو موضوع "رقابت و حس**ادت" را م**ورد بحث ق**رار مي ده**د. رق**ابت و حس**ادت دو ص**فت ط**بيعي و غري**زي

111

تفسير سوره نساء

انسان است. انسان ها در ميدان زندگي با يكديگر مسابقه دارند كوش**د ك*ه خ**ود را زودت**ر از ديگ**ران ب**هو هر ك**دام از آن ه**ا مي

زندگي و وسايل رف**اه و آس**ايش برس**اند. قه**را در اين مس**ابقه جلو افتادگي و عقب افتادگي پيدا مي شود. بعضي انس**ان ه**ا در خلقت و آف**رينش از بعض**ي جل**وتر هس**تند. خداون**د روي علم و

ها را زيب**ا وآفرين**د. بعضيحكمت خ**ود انس**ان ه**ا را متف**اوت مي كند و در زيبايي و نازيبايي بين انس**ان ه**ابعضي را نازيبا خلق مي

از زن و مرد تفاوت و مسابقه ب**ه وج*ود مي آورد. همين ط**ور در توانايي و ناتواني و نيروي ب**دنی و در اس**تعداد، انس**ان ه**ا را ب**ا

آفريند. بعض**ي س**الم و بعض**ي ناس**الم. همينيكديگر متفاوت مي طور در برخورداري از مواهب طبيعت و مال و ثروت بر اس**اس فع*اليت خ*ود و ي**ا ف**راهم ب**ودن وس**ايل ط**بيعي بين انس**ان ه**ا

ها از ث**روت و ق**درت بيش**ترتف**اوت ب**ه وج**ود مي آي**د. بعضي برخوردارند و بعضي كمتر. حكمت اين تف**اوت ه**ا و جلوافت**ادگي

افتادگي ها اين است كه در انسان ه**ا فهم و دانشها و يا عقب نسبت به نعمت هاي خدا به وجود آيد و برپاي**ه همين آش**نايي ب**ه نعمت ها، در آن ها جهش و تالش و كوشش پي**دا ش**ود ت**ا نعمت

هاي خدا را به دست آورند و قدر آن ها را بدانند.حکمت خداوند تعالی در برتری انسان ها بر یکدیگر:

اگ*ر انس*ان ه*ا يكن*واخت بودن*د و تف*اوتي بين آن ه*ا ب*ه وج*ود آمد كه خ**ود راآمد حركت و كوشش هم در آن ها به وجود نمينمي

كردند كه زش**تياز نقص به كمال برسانند و چنين فهمي پيدا نمي و زيبايي و بدي و خوبي و يا نقص و كمال را درك كنند و قهرا در

شدند و حركت به سوي كمال در آنحد جهل و نقص متوقف مي فرم**وده )ع(شد. و شايد در اين رابط**ه باش**د ك*ه ام**امها پيدا نمي

است: "لو تساووا هلكوا". اگر انسان ÷ها يك نواخت بودند هالك شود توق**فشدند. منظور از اين يك نواختي كه مايه هالكت ميمي

و ركود انسان ها در زندگي و عدم حركت مي باش**د زي**را در آن كردن**د، نعمت وصورت در ارتباط با يكديگر احس**اس تف**اوت نمي

فهميدن**د ت**ا بع**د از احس**اس نقصنقمت و ي**ا نقص و كم**ال نمي براي طلب كمال حركت كنند. در هر صورت تفاوت انسان ها ب**ا يكديگر در مواهب طبيعي و يا اكتسابي يگانه عام**ل رش**د آن ه**ا مي باشد. پس قهرا احساس همين تفاوت ها و نقص و كمال ه**ا

112

تفسير سوره نساء

كن**د ت**ا ه**ر كس دردر انسان جهش و رقابت و مسابقه ايج**اد مي موقعيت نقص و محروميت قرار گرفته خود را به كم**ال برس**اند و آن كس كه در موقعيت كمال است خ**ود را ب**ه مرتب**ه ب**االتر و ب*از هم ب*االتر، ت*ا روزي ك*ه ب*ه ب*االترين م*دارج كم*ال برس*ند و نقايص وجودي آن ها برطرف گردد. در ارتباط با پيدايش رق**ابت و حركت به سوي كمال و يا مرتبه كام**ل ت**ر خداون**د در اين آي**ه

كند. شريفه انسان ها را هدايت مي راه رفع نواقص:

حركت انسان هاي مح**روم ب**راي رف**ع مح**روميت و رس**يدن ب**ه درج*ه و مق**ام انس*ان ه**ا برت**ر و ب**االتر، ب**ه دو ص**ورت و ب**ه دو

گ***يرد ك***ه يكي از آن دو ص***ورت محك***وم وكيفيت انج***ام مي نامشروع بوده و ص*ورت ديگ**ر مطل**وب و واجب اس**ت. ح*ركت محكوم در اين رابطه تعبير به حسادت مي شود، كه انس**ان بع**د از مشاهده تفاوت هائی مثل این كه فالني ث**روت من**دتر و ي**ا از نظر دانايي و توانايي جلوتر است، با جلو افتادگان بناي حس**ادت

كن**د ك**ه جل**و افتادگ**ان را ب**ه ح*دگذارد و سعي ميو رقابت را مي تر برگرداند. در واقع قصد دارد آن س**رمايه را ك**هخود و يا پايين

مايه جلو افتادگي آن ها ش**ده اس**ت. از آن ه**ا س**لب كن**د ت**ا ب**ا س**لب اين س**رمايه آن ه**ا را ب**ا خ**ود براب**ر کن**د، و اگ**ر نتوان**د

گ**يرد. ازسرمايه آن ها را سلب كند در ي**أس و ناامي**دي ق**رار مي اين حسادت و رقابت سه نوع خيانت پيدا مي شود ك**ه هري**ك از آن ها منجر به كفر انسان ها مي شود، و به ش**دت ح**رمت پی**دا کرده است. اول براي كوبيدن عزت و آبروي كساني كه در عزت

اند به تهمت و غيبت متوسل مي شود. تهمت وو آبرو جلو افتاده غيبت به همين منظور پيدا مي شود كه با نمايش عيب ها و گن**اه هاي رقيب و يا تراشيدن عيب وگناه براي او عزت و آبروي او را

تر از خ**ود ق**رار ده**د.تر و پايينبكوبد تا او را در حد خود و يا پست ودر این رابطه دین اسالم به شدت از غيبت و تهمت نهي ك**رده

است. آن را از گناهان كبيره شناخته و گاهي انسان حسود از شدت حسادت و رقابت در وضعي قرار

تواند رقيب را درآن مال و ث**روتي ك**ه دارد ببين**د وگيرد كه نميمي كند تا به هر وسيله ممكن به او ضرر بزن**دتحمل كند. كوشش مي

و م**ال و ث**روت او را ن**ابود كن**د ي**ا برباي**د. در اين ح*ال م**رتکب

113

تفسير سوره نساء

سرقت و خيانت هاي ديگری مي شود كه همۀ� آنه**ا ح**رمت پي**داكرده است زیرا هيچ كس حق ندارد به ديگري ضرر مالي بزند.

توان**د ش**خصاز اين ب**االتر، گ**اهی روي حس**ادت و رق**ابت نمي كن**د ت**ا چ**نين انس**انيحسود را زنده ببيند و اقدام ب**ه قت**ل او مي

نباش**د ك**ه جل**و افت**ادگي او ب**راي حس**ود و رقيب منش**أ رنج ومشقت باشد؛ که اين قتل هم حرمت پيدا كرده است.

كند و راه ديگريآيه باال رقابت و حسادت انسان ها را محكوم مي نماي**د. در اين آي**هبراي رسيدن به مقام و مراتب باالتر ترسيم مي

دستور مي دهد كه اگر مشاهده كرديد شخصی در آب**رو و ع**زت و علم و فضيلت و يا مال و ثروت و قدرت و استقامت ب**ر ش**ما سبقت گرفته است، شما نيز به همان مرجعي مراجعه كني**د ك**ه

گانه ب**اال جل**و انداخت**ه اس**ت. ببيني**دآن ش**خص را در جه**ات سه مالك عزت و سعادت او چه بوده است؛ شما نيز از هم**ان راهي برويد و از هم**ان ج**ا كس**ب فض**يلت و آب**رو كني**د ك**ه او كس**ب فضيلت و آبرو كرده است. از همان خطي مال و ثروت به دست آوريد كه او م**ال وث**روت ب**ه دس**ت آورده اس**ت و از هم**ان ج**ا سالمتي و قدرت كسب كنيد ك**ه او كس**ب ك**رده اس**ت. مس**لما

اند. آبرو و فضيلت ازهمه كس در دنيا آن چه دارند از خدا گرفته اطاعت خدا و خدمت به دين خدا و علم و دانش پيدا مي ش**ود و اين خداوند متعال است ك**ه از مس**ير دين و تق**وا ب**ه دوس**تان و بندگان خود آبرو و عزت مي دهد. و يا از مسير كار و كوشش در ارتب**اط ب**ا ط**بيعت، امث**ال كش**اورزي و دام داري و اس**تخراج مع**ادن، ب**ه انس**ان ه**ا م**ال و ث**روت مش**روع مي ده**د. و ي**ا از طريق حفظ بهداشت به انسان ها سالمتي و تندرستي مي ده**د.

هاي مادي و معنوي خ**ود را از خ**داپس انسان ها تمامي سرمايه كن**د ب**ه خ**داياند. هركس در خود احس**اس مح**روميت ميگرفته

خود پناهن**ده ش**ود و از او كم**ك بگ**يرد ت**ا مح**روميت او را رف**ع، به سعادت و موفقيت برساند.نموده

: ارتباط رقابت و حسادت با قانون ارث در اين آيه شريفه خداوند براي كسب م**وفقيت، انس**ان ه**ا را از

خواهي**دحسادت و رقابت منع نموده و دستور مي دهد آن چ**ه مي از خدا بخواهيد. نظر به اين كه يكي از م**وارد ظه**ور حس**ادت و

افت**ادگي مس**ئله ارثرق**ابت و احس**اس جل**و افت**ادگي و عقب

114

تفسير سوره نساء

رود و تمامي ث**روت او ب**ه ورث**هاست كه يك ثروتمندي از دنيا مي رسد، خداون**د تع**الی كس**اني را ك**ه از ارث مح**رومنزديك تر مي

فرمايد: ه**ركس از دني**ااند طرف خطاب قرار مي دهد و ميشده برود و افرادي نزديك تر به خود، مثل فرزن**دان و خويش*اوندان و مواليان و دوستان دارد، آن ها به دليل نزديكي و خويشاوندي ب**ه مقام او و ثروت او اولي و سزاوارترند، خواه مال و ثروت او كم باشد ي**ا زي**اد. م**ا ب**راي هري**ك از ورث**ه او به**ره معي**ني از م**ال

ايم. شما بر تقدير خدا و يا احك**ام او اي**راد ووثروت مقرر داشته اعتراض نداشته باشيد كه بگوئید چرا ث**روتی و مق**امی ب**راي آن شخص مقدر شده، و يا از مسير احكام وراثت، م**ال و ث**روت او به ورثه نزديك تر او اختصاص پيدا كرده است. شما نيز از خ**داي

خود بخواهيد كه در جهات مادي و معنوي شما را موفق بدارد. - طبق**ات ارث ك**امال در آي**ات قب**ل 33 صاحبان حق در ارث، آیۀ�

روشن ش**د. در اين آي**ه هم خداون**د متع**ال كس**اني را ك**ه وارث كند و دس**تور مي ده**دنبوده وليكن بر ميت حق دارند يادآوري مي

اي برسانيد. آن ها سه طايفه هستند:كه به آن ها بهره - خويشاوندان دورتر مانند ب**رادر و خ**واهر در براب**ر اوالد، و ي**ا1

اعمام و اخوال در برابر برادر و خواهر. - اولي**ای عت**ق و آزادي ك**ه از آن تعب**ير ب**ه "والء عت**ق" ش**ده2

اس**ت. يع**ني كس**ي ك**ه ش**ما را از ب**ردگی نج**ات داده و نعمتآزادي به شما داده است.

- ضامن جريره، يعني كسي كه با شما عهد بسته كه شما را از3 اي كه گرفتار هستيد نجات دهد. مانند محكوميت به زن**دانمهلكه

و يا ديۀ� قتل و امثال آن. ش*وند در ص*ورتي ك**هاين سه طايف*ه وارث بالمن*ازع ش*ناخته مي

وارث نزديك تر نباشد. مانند برادر و خواهر اگر اوالد نباشد، و ي**ا اعمام و اخوال اگر نزديك تر از آن ها نباشد. هم چنين والء عت**ق و ضامن جريره در صورتي ك**ه وارث ديگ**ري نباش**د. ك**ه در این

برن**د.شده، تمام ماترك را ميصورت آن ها وارث مطلق شناخته و گ**اهي وارث مطل**ق نيس**تند وليكن از نظ**ر انص**اف و اخالق،

اي ب**ه آن ه**ا برس**انند. ب**هوارث هاي موجود وظيف**ه دارن**د بهره ان**د وطور كلي كساني كه در طول زندگي به ميت خ**دمت كرده

اند يا او را از قيد جهل و ناداني و ي**اصداقت و امانت با او داشته اند، الزم است ورث**ه ح**ق آن ه**امحكوميت هاي ديگر نجات داده

را منظور داشته باشند.

115

تفسير سوره نساء

: روابط و وظائف زن وشوهر و مسئلۀ� قيم**ومت: 35 و 34 آيات می فرماید قيمومت زندگي و مديريت آن با مردان است.

زن**ان در مس**ائل مرب**وط ب**ه م**ديريت و سرپرس**تي بايس**تي در اختيار شوهر باشند. دليل قيمومت و م**ديريت م**ردان اين اس**ت

اندكه آن ها در خلقت و آفرينش براي كار مديريت س**اخته ش**ده و خداوند تعالی برای مبارزه و برخورد با ح**وادث و تولي**د م**ال و

صرف و خرج به آن ها نيروي بيشتری داده است. و می فرماید: زن هاي صالح و شايس**ته م**أموريت دارن**د ك**ه در داخل زندگي روابط خود با را خداوند محكم كنند و در ارتب**اط ب**ا

داري وخ**داي خ**ود باش**ند و ب**ا حف**ظ و رع**ايت وظ**ايف خانه شوهرداري و تربيت كودك**ان از داخ**ل خان**ه و از نه**ان پش**تيبان جامعه باشند. اگر شما مردان مشاهده كرديد كه زنان از وظايف شوهرداري در روابط با شوهر و خانه داري انص**راف و انح**راف

اند ابتدا آن ها را موعظ**هپيدا كرده و در خط عصيان قرار گرفته كنيد تا به وظايف خود برگردند. اگ**ر نص**يحت و موعظ**ه ت**أثيري نكرد و در خط سرپيچي و سركشي از وظ**ايف ب**اقي ماندن**د در

گيري و ي**ا ب**هخوابگ**اه از آن ه**ا كن**اره بگيري**د و اگ**ر اين كن**اره اصطالح قهر در خوابگاه مؤثر واقع نشد، آن ها را تنبيه كنيد تا به زندگي برگردند. اگر با اج**راي يكي از اين مراح**ل س**ه گان**ه ب**ه خط زندگي برگشتند و به زندگي خود ادام**ه دادن**د آن ه**ا را آزاد بگذاريد و اقدامي ب**ر علي**ه آن ه**ا نكني**د. خداون**د ب**زرگ و برت**ر

است كه بر زندگي شما نظارت دارد. اي ازاگر اختالف آن ه**ا منج**ر ب**ه ن**زاع و ناس**ازگاري ش**د ع**ده

خويشان زن و خويشان شوهر جلسه مشتركي ترتيب داده، كنار يكديگر بنشينند و با شور و مشورت و قضاوت به ح**ق و ع**دالت آن ها را به وظيفه خود آگاه و آشنا كنند. اگر تصميم گرفتن**د ك**ه به زندگي برگردند خدا به آن ها توفي**ق مي ده**د و ك**ار آن ه**ا را

نمايد. اصالح مي اين آي**ه ش**ريفه و آي**ات دیگ**ر در م**ورد وظ**ايف زن و ش**وهر و شغلي كه به هر يك از آن ها واگذار شده، و راه اص**الح و آش**تي آن ها با يكديگر در مورد ظه*ور اختالف و متارك**ه و طالق س**خن

گويد. مطالب قابل توجه در اين آي**ه ش**ريفه چن**د چ**يز اس**ت:مي اول، دليل قيمومت و سرپرستي مردان، این كه مديريت زن**دگي به آن ها واگذار شده، و برهان اين سرپرس**تي از آنج**ا ك**ه زن و

116

تفسير سوره نساء

مرد در آفرينش با يكديگر فرق داشته و هرك**دام از آن ه**ا ب**راي اند. دوم، مع**اني "نش**وز زن و م**رد" وكار مخصوصي خلق شده

سرپيچي آن ها از خطوط زندگي. س**وم، مراح**ل مختل**ف ب**راي رفع نزاع و جنگ بين زن و شوهر، كه سه مرحل**ه از اين مراح**ل به شوهر واگذار شده، يك مرحله آن به وابس**تگان زن و ش**وهر،

و سه مرحله ديگر به دادگاه و محاكم قانوني. دالئل قيمومت و سرپرستي مردان:

فرمايد به دليل اين كه مخارج و انفاقات زن**دگيخداوند تعالی مي به عهده مردان است و به دليل اين كه بعضي از آن ها را نسبت ب**ه زن**ان در خلقت و اس**تعداد و اس**تحكام ب**دن برت**ري داده، قيمومت و سرپرستي زندگي به عهده شوهر واگذار شده، زن**ان در اين مديريت و سرپرستي بايستي تابع شوهر باشند. از طريق همين آيه شريفه و آيات نظير آن افكار جامعه بش**ريت در ط**ول تاريخ درباره زنان به افراط و تفريط رفته است. گ**اهي زن**ان در اسارت مردان قرار گرفت**ه، ب**ا این ح**اكميت از تم**امي حق**وق و

اند. و گاهي زن**ان چ**ون ب**تیمزاياي مادي و معنوي محروم شده ب**ر م**ردان ح**اكميت پي**دا ك**رده و اختي**ارات زن**دگي را از آن ه**ا

اند، ک**ه ش**اید اين ح**اكميت بيش**تر مرب**وط ب**ه زيب**ايي، ی**اگرفته زادگي آن ه**ا ب**وده اس**ت. ومربوط ب**ه ش**اهزادگي و ي**ا ب**زرگ

شاید چون در قياس با اك**ثريت ع**وام م**ردم در علم و دانش ب**ر اند حاكميت و حكمراني بر جامعه پي**دا ك**ردهآن ها فزوني داشته

اند. مي شود گفت تاريخ درو در مقام پادشاهي و رهبري نشسته شناخت زنان و مقام و احترام به آن ها به افراط و تفريط رفت**ه است که گاهی تفریط نموده،آن ها را در بردگي و اس**ارت ق**رار

و گاهی افراط کرده، در مقام حاكميت و رهبری ق**رار دادهداده است. قضاوت درباره زنان از نظر موج**وديت شخص**ي و ارزش اجتماعي و از نظر حقوقي و ش**غل آن ه**ا در چن**د مرحل**ه ق**رار

گيرد:مي بحث در م**ورد خلقت زن**ان، ك**ه آي**ا در آف**رينش و اس**تعداد ب**ا م**ردان متفاوتن**د و ي**ا يكس**ان هس**تند. دوم، در اط**راف ارزش وجودي آنان كه آيا مساوي با مردان هستند يا بيش*تر و ي**ا كم*تر. سوم، در اطراف شغل اجتماعي و كارهايي كه به آن ه**ا واگ**ذار

دار چه ش**غل ه**ايي باش**ند.مي شود كه در جامعه بايستي عهده حقوق م**ادي و معن**وي و مق**ام آن**ان ك**ه بايس**تي از چ**هچهارم،

117

تفسير سوره نساء

حقوق و مزايايي برخوردار باشند و آي**ا در اين مرحل**ه ب**ا م**رداناند.متفاوتند و يا در حد متساوي قرار گرفته ك**نيم. آي**ا زن و م**رد درابت**دا در م**ورد آف**رينش زن**ان بحث مي

آفرينش يك جنس و يك نوع و يك حقيقت هستند و يا در جنسيت باشند؟ قسمتي از مطالب مرب**وطو نوعيت با مردان متفاوت مي

ب**ه اين بحث در اولين آي**ه همين س**وره گذش**ت ك**ه در آن آي**ه خداوند مردم را مخاطب قرار داده و فرموده است كه همه شما

اس**ت. يع**ني ش**ما زن و م**رد را از ي**كرا از ي**ك نفس آفري**ده طينت آفريده و در جنسيت با هم فرق نداريد. در اين آيه شريفه معلوم نيست كه اولين فردي ك**ه از ن**وع انس**ان خل**ق ش**ده زن بوده و يا مرد؛ آیا اولين نفسي ك**ه خ**دا آفري**ده آدم ب**وده و بع**د حوا و یا اولین نفس حوا بوده و بعد آدم، و ي**ا ه**ردو را ب**ا هم در ي**ك زم**ان؟ آن چ**ه مس**لم اس**ت در اين آي**ه ش**ريفه از وح**دت

فرماي**د ك**ه: ه**ر دو، نفسجنسيت زن و مرد خ**بر مي ده**د و مياند. واحده هستند و از يك نفس آفريده شده

اگر نفس را در اين آي**ه ش**ريفه ب**ه معن**اي اولين ف**رد بشناس**يم كند بر اين كه خداوند اول حوا را آفريده و از حوا آدم راداللت مي

ساخته است. زيرا "نفس" يعني اولين فرد از جنس انس**ان، ک**ه بيشتر متناسب با اناث است تا با ذكور. زيرا نفس مونث است و از اين جهت تناس**بش ب**ا ح**وا از آدم بيش**تر اس**ت، پس داللت

كند كه در اولين مرتبه زن آفريده ش**ده و در مرتب**ه بع**د م**ردمي كند بر اميت و اصالت وجودي زن**انخلق شده است، و داللت مي

نسبت ب**ه م**ردان. و اگ**ر نفس را ب**ه عن**وان آن جنس و طين**تي بشناسيم كه منش**أ پي**دايش زن و م**رد مي باش**د، ب**ه مع**ني آن خم**يره و معج**وني اس**ت ك**ه از آن، اف**راد زن و م**رد س**اخته

كند بر اين كه زنشوند. در هر صورت آية اول سوره داللت ميمي و مرد يك جنس و يك اصل و يك حقيقت هستند و تفاوت جنسي و نوعي با يكديگر ندارند. و اگر ما فرد اول را به عن**وان اص**ل و

فرماي*د:فرد دوم را به عنوان فرع بشناسيم ك*ه خ*دای تع*الی مي "و خلق منه**ا زوجه**ا" آن ف**رد اول ك**ه اص**ل واق**ع ش**ده اس**ت بيش**تر متناس**ب ب**ا اولين زن اس**ت ن**ه ب**ا اولين م**رد. زي**را کلمۀ�) من ( در "خلق منها زوجها" جفت را از فرد اول شناخته و فرد اول را به عنوان اصل و مبدأ دانسته است، و اين مب**دئيت و اصالت متناسب با زن مي باشد. مخصوصا اين ك**ه كلم**ه "زوج"

118

تفسير سوره نساء

را مذكر آورده است نه مونت. در هر ص*ورت آي**ه ش**ريفه داللت كند بر تساوي جنسيت زن و مرد، و ي**ا برت**ري زن در ص**ورتيمي

ك***ه نفس را اولين مخل***وق از جنس زن بشناس***يم ن***ه جنس و اند. پس در اين ج**ااي كه زنان و مردان از آن خل**ق ش**دهخميره

ماند كه زن و مرد يك جنس و ي**ك ن**وعاي باقي نميشك و شبهه هستند به نام ن**وع انس**ان و بش**ر، و تف**اوت جنس**ي و ن**وعي ب**ا

يكديگر ندارند. در اين ج**ا مس**ئله دوم مط**رح مي ش**ود ك**ه اگ**ر زن و م**رد در خلقت و آفرينش با يكديگر تفاوت ندارند ب**ا چ*ه بره**اني خداون**د

شناسد و دليل قيمومت و برتری اودر اين آيه شوهر را "قيم" ميل الل**هدان**د ك**ه ميرا در پ**رداخت انفاق**ات مي فرماي**د: "بم**ا فض**

بعضهم علي بعض و بما انفقوا من اموالهم" جواب اين اس**ت ك**ه ق**رآن بين زن و م**رد تف**اوت ش**غلي قائ**ل شده است وليكن تفاوت حقوقي قائل نيست. خداوند ه**ر ي**ك از

كن**دزن و مرد را در خلقت براي كار مخصوص و معيني آماده مي و بر حسب ارتباط زن و مرد با كارهاي مخصوص به خود هر ي**ك

نماي**د. ك**اراز آن ه**ا را در خلقت ب**ه كيفيت مخص**وص مجه**ز مي مخصوص مردان مبارزه با ط**بيعت ب**راي تولي**د م**ال و ث**روت و استخراج منابع و معادن و مبارزه با انسان ها براي پيشرفت حق و عدالت و نابودي ظالم و ظلم مي باشد. اين مبارزه به م**ردان واگذار شده و خداوند آن ها را به وسايل مب**ارزه مجه**ز ك**رده و

داري، تولي**د و ت**ربيتام**ا ش**غل مخص**وص زن**ان مس**ائل خانه فرزن**دان و ايج**اد وس**ايل آس**ايش و آرامش در داخ**ل زن**دگي مي باشد و زنان بر شغل هايي مانند كارهاي دستي، ريس**ندگي و بافندگي و دوزندگي و تب**ديل م**واد خ**ام غ**ذايي ب**ه طع**ام قاب**ل

اند. كارهاي بيرون از خان**ه ك**ه عبارتن**د ازاستفاده، تشويق شده برخورد با انسان ها و مهار كردن ظلم و ظالم به مردان واگ**ذار شده و كارهاي داخلي خانه ب**ه زن*ان. قه*را در اين رابط**ه ش**غل

تر است، ك**ه ب**راي اش**تغال و ادام**ه ش**غلمردان از زنان سنگين بايستي از نيرو و قدرت بيشتر برخوردار باشند و در برابر س**رما و گرم**ا و در مب**ارزه ب**ا ط**بيعت و حيوان**ات درن**ده و جن**گ ه**ا استقامت و استحكام بيش**تري الزم دارن**د. ب**ه اين مناس**بت ك**ه

اند بايستيمردان براي كارهاي سنگين تر و مشكل تر خلق شده از استحكام بيشتري برخوردار باش**ند و اين تف**اوت در اس**تحكام خلقت زن و م***رد خيلي محس***وس و قاب***ل مش***اهده اس***ت.

119

تفسير سوره نساء

استخوان ها و عضالت تن م**ردان از زن**ان محكم ت**ر ب**وده و ب**ر اساس همين استحكام مقاومت و استقامت آن ها در برخورد ب**ا حوادث بيشتر است. و از طرفي زنان در زندگي ناموس شناخته

باش**ند و مس**ائل پ**اكي زن**ان و حاللشده و منشأ توليد نس**ل مي زادگي فرزندان خيلي م**ورد توج**ه خ**دا و انس**ان ه**ا مي باش**د. مسئله حفظ پ**اكي و عفت در زن**ان خيلي م**ورد اهميت اس**ت و جلوگيري از آلودگي ناموس و ناپاكي خيلي مورد توجه مي باش**د و اين مسئله توق**ف دارد ب**ر اين ك**ه در مع**رض هت**ك ح**رمت و آلودگي ناموسي قرار نگیرند. زنان بايستي خيلي محفوظ باش**ند

داري آن ه**ا ك**هو اين حفاظت توقف دارد بر خانه نشيني و خانه كمتر در معرض رؤيت مردان قرار گيرن*د. اگ*ر ارتب*اط آن ه*ا ب*ا مردان مانند ارتباط مردان با مردان باشد، و اگر شغل مردان به آن ها واگذار شود غالبا در مع**رض هت**ك ح**رمت و عم**ل من**افي

گيرند. از اين رو الزم است بيش**تر حف**اظت آن ه**اعفت قرار مي مورد توجه خدا و انسان ها قرار گيرد. پس تعويض شغل زن**ان و مردان و يا تساوي و برابري آن ها در شغل ها و كاره**ا متناس**ب با موجوديت زنان نيست. بهتر اين است كه هريك از آن ها شغل مخصوصي داشته باشند. كارهاي خ**ارجي و ب**يروني ب**ا م**ردان و كارهاي داخلي و دروني با زن**ان. ب**ا اين حس**اب خلقت م*ردان و زنان در ارتباط با شغل آن ها بايس**تي متف**اوت باش**د چن**ان ك**ه

متفاوت شده است. دنياي طب و پزشكي ثابت كرده اس**ت ك**ه اس**تحكام م**ردان در ساخت بدن و عضالت از زنان بيشتر و زيادتر است. اگر ب**رادر و خواهر تحت يك شرايط از مادر متولد شوند و تحت ي**ك ش**رايط تربيت شوند، تغذيه آن ها و زندگي آن ها ي**ك ن**واخت باش**د، ب**از هم در ساخت بدن و عضالت با يكديگر متفاوت خواهن**د ب**ود. در

اي اتف**اق افت**اد ك**ه آن مس**ئله،زمان خالفت خليف**ه دوم مس**ئله كن**د.تف**اوت وج**ودي و ب**دني زن و م**رد را در آف**رينش ث**ابت مي

مس*ئله این ط*ور ب*ود ك*ه ي*ك ش*ب دو زن در ي*ك اط**اق تاري*ك زايمان كرده، يكي از آن ها پس**ر و ديگ**ري دخ**تر زاييدن**د. ف**ردا وابس**تگان این دو م*ادر م**دعي ش**دند ك*ه پس*ر م**ال آن ه*ا مي باشد. برپايه اخالق جاهليت كه دختر مطلوب آن ه**ا نب**ود و پس**ر مطلوب بود، هردو مادر م*دعي ش**دند ك*ه پس**ر م**ال او و دخ*تر م**ال ديگ**ري مي باش**د. ش**وهران این دو زن و فامي**ل آنه**ا هم

120

تفسير سوره نساء

بيشتر دنبال ادعاي زن خود را گرفته و در نتيج**ه پس**ر ن**وزاد، دو مادر پيدا كرد و دختر بدون مادر ماند. با يكديگر اختالف كردن**د و جنگ و نزاع باال گرفت. به خليفه دوم مراجع**ه كردن**د و هیچ ی**ک

اي هم نداش**تند و ش**ايد ك**ه ب**ر خ**وداز دو طايف**ه ش**اهد و بينه دانس**تند ك**دام ي**كمادرها هم امر مشتبه شده ب**ود و حقيقت**ا نمي

باشند. خليفه دوم از قضاوت عاجز شد و گفت: اينمادر پسر مي ح**ل كن**د. )ع("مشكل را بايستي "ابوالحس**ن علي بن ابي ط**الب

)ع(جمعيت همراه دو م**ادر و بچ**ه ب**ه س**وي علي بن ابي ط**الب حركت كردند و عرض كردند: ي**ا ابوالحس**ن ش**ما اين مش**كل را حل كنيد. حض**رت فرمودن*د ك*ه ب*راي من آس**ان اس*ت. دس*تور دادند يك ظ**رف كوچ**ك آوردن**د. ب**ه يكي از آن دو م**ادر فرم**ود: شير پستانت را بدوش تا پر شود. آن مادر ظ**رف را پ**ر از ش**ير كرد و آن ظرف را وزن كردن**د و مق**دار آن را ثبت نمودن**د. پس از آن ظرف را خالي كرده به مادر ديگر داد ت**ا او هم ش**يرش را بدوش**د و ظ**رف را پ**ر كن**د. دس**تور داد ظ**رف دوم را هم وزن كردند. با اين كه مقدار شير از نظر كيل مساوي يكديگر بود ولي از نظر وزن متفاوت بود. يك شير سنگين تر و شير ديگري سبك تر. فرمود: آن مادر كه شيرش سنگين تر است م**ادر آن پس**ر و آن ديگر مادر دختر است. سؤآل كردن**د ي**ا اميرالمؤم**نين م**درك قضاوت شما چه بود از كجا معلوم كه ش**ير پس**ر از ش**ير دخ**تر بايستي سنگين تر باش**د. حض**رت ب**ه همين آي**ة س**وره "نس**اء" استدالل نموده و فرمودند ك**ه: خداون**د م**ردان را ب**راي كاره**اي

كند پس بايستي مواد غذايي شيرمشكل تر و سنگين تر آماده مي آن ها بيشتر باشد تا استحكام بيشتري پيدا كنند و آن چه از زنان مطلوب خدا و خلق خدا قرار گرفته است، زيبايي و لط**افت مي

باشد. اين جا که تفاوت زن و مرد در آفرينش و اس**تحكام ب**دن معل**وم شد، اين خود برهاني است بر اين كه مديريت و قيمومت زندگي مخصوص آن ها مي باشد. زيرا قيمومت از طريق جنگ و مبارزه با طبيعت و انسان پيدا مي شود و اين جنگ و مب**ارزه اس**تحكام بيشتري الزم دارد. دليل ديگر ب**راي قيم**ومت م**ردان انفاق**ات و توليد م**ال و ث**روت اس**ت. خداون**د براس**اس اين ك**ه م**ردان را مأمور توليد مال و صرف آن نموده و آن ها وظيفه دارند با كار و كوشش مخارج زندگي را به دست آورند و خ*رج كنن**د، قيم*ومت

121

تفسير سوره نساء

زندگي را هم به آن ها واگذار كرده است. زيرا هم**ان كس**ي ك**ه كن**د بايس**تي م**ديريت ص**رف و خ**رج آن را همم**ال را تولي**د مي

دار بشود. او ب**ه دلي**ل اين ك**ه زحمت كش**يده و ث**روت ب**هعهده داند و از اس**رافدست آورده است، قدر مال و ثروت خود را مي

نمايد. اگر چنين باشد كه مال و ث**روت روي خودداري ميو بيهوده را كسي توليد كند و ديگري آن را صرف و خرج نموه و م**ديريت

دار شود، رابطه بين توليد و مديريت قط**ع مي گ**رددآن را عهده خورد. ممكن است در مديريت، بيش**تر وو توازن آن دو به هم مي

يا كمتر از آن چه توليد ش**ده اس**ت مص**رف كن**د و در نتيج**ه در مح**روميت و ي*ا اس**راف ق*رار گ*يرد. ب*ه همين مناس**بت يكي از داليل قيمومت و سرپرستي شوهران را اين جمله قرار مي ده**د

فرماي**د: "و بم**ا انفق**وا من ام**والهم" يع**ني اين ك**ه چ**ونك**ه مي مخارج زن**دگي و كس**ب م**ال و ث**روت ب**ه دس**ت ش**وهر اس**ت، قيمومت و مديريت هم بايستي به دست شوهر باشد. پس به دو دليل سرپرستي زندگي به مردان واگذار مي شود؛ يكي به دلي**ل اس*تحكام ب*دن و عض**الت و آم*ادگي ب*راي مب*ارزه ب*ا ط*بيعت و اجتماع و انجام كارهاي سخت و مشكل، و ديگر به دلي**ل اين ك**ه توازن بين توليد و انفاق به وجود آي**د و هم**ان كس**ي ك**ه م**أمور

توليد مال است مديريت هم داشته باشد.ارزش وجودی زن و مرد:

اما بحث دوم در اين آيه شريفه مربوط ب**ه ارزش وج**ودي زن و مرد است كه خداوند ضمن جمله "فالصالحات قانت**ات حافظ**ات للغيب" می فرمای**د زن ه**اي شايس**ته ص**الح بايس**تي در غيب زندگي با حفظ مق**ررات الهي نگب**ان جامع**ه و پش**تيبان اجتم**اع باشند. اين آيه ش**ريفه ارزش ش**غلي و وج**ودي زن**ان را روش**ن

فرمايد: بانوان با اعمال ص**الح و شايس**ته خ**ود و ب**اسازد و ميمي باش**ند.رعايت مقررات الهي از داخل و از نهان نگهبان جامعه مي

آی**ۀ� ش**ریفه درس**ت در پيك**ره اجتم**اعي انس**ان ه**ا زن**ان را از دان**د.اعضاي داخلي و مردان را از اعضاي خارجي اين پيك**ره مي

اعضاي خارجي بدن مانند دست و پا و چشم و گ*وش، و اعض*اي كني**د ك**ه تم**اميداخلي مانن**د قلب و قل**وه و جگ**ر. مش**اهده مي

اعض**اي ظ**اهري و داخلي ب**راي اداره ب**دن ب**ا يك**ديگر همك**اري دارن**د.كنند و با اين همكاري پيكره يك انسان را س**الم نگ**ه ميمي

122

تفسير سوره نساء

جامعه نيز از اعضای مختلف تشكيل مي ش**ود. پيك**ره اجتم**اعي باشند كه با يكديگر همك**ارييك دين و يا يك مملكت انسان ها مي

آورند تا در اين تمدن هيچ گونه فساديكنند و تمدن به وجود ميمي نباشد و از س**عادت و شايس*تگي كام**ل برخ*وردار باش*د. در اين پيكره هم خداوند قسمتي را از اعضاي داخلي و نهاني قرار داده و قسمتي را از اعضاي خارجي. اعض**اي خ**ارجي اجتم**اع هم**ان افرادي هستند كه وجه**ه اجتماعن**د و اين ك**اروان متح**رك را ب**ه

دهند، مأموريت دارند با طبيعت و يا انسانها جهت ميسوي آينده هاي مزاحم مبارزه كنند و جامعه را ب**ه پيش ببرن**د. اين اعض**اي بيروني كه مردانند برای مبارزه با عوامل طبيعت و انس**ان ه**ا و

باش**ند آم**ادگي بيش**تريدش**منان ك**ه از درن**دگان و گزن**دگان ميدارند.

ام**ا اعض**اي داخلي ك**ه از لط**افت بيش**تري برخ**وردار ب**وده و اند و در عين ح**ال م**أموريتدار ش**دهكارهاي مهم تري را عهده

مبارزه با طبيعت و دشمنان به آن ها واگذار نشده است، ب**انوان و خانم ها هستند. آنه**ا همچ**ون اعض**اي داخلي ب**دن ظري**ف ت**ر بوده و كارهاي حساس تري ب**ه آن ه**ا واگ**ذار ش**ده اس**ت. اگ**ر قلب و جگر بيرون بدن قرار گيرد روي ظ**رافت و لط**افت خ**ود بالفاصله تحت تأثير عوامل طبيعت قرار گرفته و از كار خود ب**از

مان**د و ارزش خ**ود را از دس**ت مي ده**د. پس به**ترين ج**ايمي مناسب براي قلب و جگ**ر ظري**ف و لطي**ف همين اس**ت ك**ه در حصاري از صندوق بدن قرار گرفته و عوامل جذب و دفعي مانند اعضاي بروني ب**دن داش**ته باش**ند. زن ه*ا ب**ه ج*اي قلب و جگ**ر

كنن**د. ارزش ك**ار آنهستند كه از داخل سالمتي بدن را حف**ظ مي ها و نقش آن ها براي حف*ظ س*المتي از اعض*اي ب*یروني بيش*تر است. اگر دست و پاي انسان مريض شود يا قط*ع ش**ود ب**از هم

تواند زندگي خود را دام**ه ده**د وليكن اگ**ر قلب و جگ**ر حادث**همي ببيند و مريض شود بالفاصله حيات و زندگي انس**ان مخت**ل ش**ده

مان**د. زن**ان همين ط**ور ب**ه ج**اي قلب اجتم**اع ك**اراز كار ب**از مي كنند. خداوند صفت و سمت اميت به آن ها داده اس**ت. يع**نيمي

باشند كه اگر خداي نكرده فاسد شوند واساس و اصل جامعه مي از كار باز مانند بالفاصله جامعه و اجتماع فاس**د مي ش**ود و اگ**ر آن ها صالح و سالمت ب**وده ب**ه ك**ار خ**ود ادام**ه دهن**د جامع**ه از

تواند به حيات خود ادامه ده**د. پسسالمتي بر خوردار است و مي

123

تفسير سوره نساء

گوييم كار مردان از نظر حجم و كميت از ك**ار زن**اندر اين جا مي مشكل تر و پر زحمت تر بوده وليكن شغل زن**ان گرچ**ه از نظ**ر حجم و كميت كوچ***ك ت***ر مي باش***د وليكن از نظ***ر كيفيت و ظرافت خيلي ب*ا ارزش ت*ر و مهم ت*ر مي باش*د. ب*ا اين حس*اب ارزش وجودي و عملي بانوان اگر از مردان بيش**تر نباش**د الاق**ل

ت*وانيم بگ**وييم ارزش ومس*اوي مي باش*د و بلك*ه ب*ه حقيقت مي بركات وجودي و انساني و عاطفي زنان از مردان بيش**تر اس**ت.

باش**ند و بايس**تي بيش**ترآن ها بيشتر ماية دوام و بقاي جامعه مي در حفظ و حمايت قرار گيرند. ش**ما انس**ان ه**ا در ح**ال مب**ارزه هميشه دست و پاي خود را جلو چشم و گوش و اعضاي ظري**ف

ش**ويددهيد و براي حفظ بينايي و شنوايي حاض**ر ميديگر قرار مي ها به اعضاي ديگر مانند دست و پا واقع شود. از اين روكه ضربه

خداوند متعال در شكل ك**ار و اش**تغال و در مح**ل ك**ار و كارگ**اه زن**دگي بين زن و م**رد تف**اوت قائ**ل ش**ده و ب**ه هرك**دام ش**غل مناسبي واگذار كرده و ارزش كار و شغل زنان را از كار م**ردان

داده است. بيشتر قرار

بخش ی111ازدهم، معلوم111ات زن111ان در طب، بهداش111ت،نظافت و زيبايي، و تأثیر آن در اجتماع

معلومات زنان در طب، بهداش**ت، نظ**افت و زيب**ايي، و ت*أثیر آن در اجتماع- نشوز زن و مرد- حکمت اختيارات مرد در نش**وز زن

مراح**ل هفت گان**ۀ� قب**ل از طالق- حق**وق م**ادي و معن**وي و–مقامی زنان- خانه داری یک شغل مملکتی است.

بحث در اطراف شغل اجتماعي زنان و كارهايي است ك**ه ب**ه آن دار چ**ه ش**غلها واگذار مي شود كه آيا در جامعه بايس**تي عهده

ها و چه كارهايي باشند. براساس تف**اوت در خلقت زن و م**رد و استحكام عضالت و اثبات ظرافت و لطافت زنان، تفاوت ش**غلي آن ها هم ثابت و روشن مي گردد و همان طور كه برتري ارزش و اصالت زنان در حفظ و حمايت زندگي بر م**ردان روش**ن ش**د، برتري و اصالت شغل زنان هم روشن مي گردد. خداون**د متع**ال

فرمايد: "فالصالحاتدر معرفي شغل زنان و ارزش كار آن ها مي قانت**ات حافظ**ات للغيب بماحف*ظ الل**ه" يع*ني زن ه*اي ص**الح و

124

تفسير سوره نساء

شايسته. اوال بايستي با انجام مراسم عبادت در ارتباط با خ**داي خود باشند. چنان ارتباطي كه به جز خداوند متعال كس*ي را پن**اه گاه و مرجع خود نشناسند و در حوادث بتوانند به خداي خود پن**اه ببرند و از او كمك بخواهند و ثانيا از داخل و از نهان حافظ حيات مردان و جامعه باشند كه اين حفاظت از طريق وظيفه شناس**ي و انجام كارهايي اس**ت ك*ه خداون**د متع*ال ب**راي آن ه**ا در نظ**ر

با اميرالمؤم**نين)س(گرفته است. از داستان ازدواج حضرت زهرا ان**د،)ع( نقل شده است، شبي كه آن ها را دست به دس**ت داده

را ب**ه دس**ت حض**رت ام*ير المؤم*نين)ع(رسول خدا دس**ت زه*را سپرد و فرمود: يا علي، زهرا براي تو خوب همسري اس**ت ق**در

)ع(او را ب**دان و از او حف**اظت و حم**ايت كن و ب**ه حض**رت زه**را اي مي باش**د ق**در او رافرمود كه علي براي ت**و همس**ر شايس**ته

بدان و از او حفاظت و حمايت كن. در اين موقع فرم**ود ك**ه من كنم. قس**متي از آن ب**هكاره**اي زن**دگي ش**ما را دو قس**مت مي

كارهاي )ع(.دست دخترم زهرا و قسمتي به دست شوهرش علي و كارهاي بيرون خان**ه ب**ا ش**وهرش)س(داخل خانه با دخترم زهرا

علي مي باشد. در آينده زن**دگي هم اين زن و ش**وهر ك**ه نمون**ه كامل اس*الم ب**راي مس*لمانان بودن*د همين نقش را ايف*ا كردن*د.

با كار و كوشش مواد اوليه زندگي را از لب**اس و خ**وراك)ع(علي دادن**د و آن تحوي**ل مي )س(كردند و آن را به زه**رادر بيرون تهيه مي

حضرت مواد اوليه را در داخل خانه تبديل ب*ه غ*ذا و لب*اس قاب*ل كردند. آسياب كردن جو، گن**دم و پختن ن**ان در داخ**لاستفاده مي

شهرت دارد.)س(خانه از حضرت زهرا معلومات زنان در طب، بهداشت و زیبائی، و تاثیر آن در اجتماع: در اين جا از نظر اقتصادي الزم است كه كار زنان و شغل آن ها مورد بررسي قرار گيرد. اوال از نظر اجتماعي و تولي**د نس**ل ك**ه

ترين عام**ل بق**ا و حي**ات جامع**ه بش**ريت اس**ت اهميت واساسي اص**الت وج**ودي زن**ان غيرقاب**ل انك**ار مي باش**د. تولي**د نس**ل و پرورش اطفال، يگان**ه ثم**ره زن**دگي و ه**دف زن**دگي مي باش**د. زندگي يك شجره است كه ثمرات آن فقط فرزند است. اگ**ر در

اي فرزن**دي تولي**د نش**ود و انس**اني ب**ه ثم**ر نرس**د آنخانواده ثمري مي باشد. رسول خدا )ص( فرمودن**د زنخانواده شجره بي

روند چنان اس**ت ك**هكنند و از دنيا ميو شوهری كه توليد نسل مي اند، تا زماني كه نسل آن ها باقي است آن ه*ا ن*يز زن*ده ونمرده

125

تفسير سوره نساء

رون**د مث**لاي كه بدون فرزند از دني**ا ميباشند و خانوادهجاويد مي ان**د زی**را ك**ه ش**جرهاين است كه به دنيا نيامده و زن**دگي نكرده

اند. خداون**د تع**الی ب**ه زن و ش**وهروجود خود را متوقف س**اخته ايبرداي كني**د و ثمرهدستور مي دهد ك**ه از وج**ود يك**ديگر بهره

تقديم آخرت بنماييد، كه منظور از اين ثمره تق**ديمي وج**ود اوالد اهميت توليد نسل و فرزندان غيرقابل انكار مي باشد كه1است.

اين فرزندان يگانه هدف زن**دگي و ثم**ره ش**جره حي**ات هس**تند. نقش زنان در توليد نسل در قياس با مردان ك**امال معل**وم اس**ت

باش**ند.كه صدي نود عامل توليد زنان بوده و صدي يك مردان مي پس بر مردان واجب و الزم اس**ت ك**ه اين منش**أ تولي**د را ك**امال حمايت و حفاظت نمايند. زيرا شجره وجود آنان از رشد بازمانده

توانيم بگوييم تولي**د نس**ل وو متوقف مي گردد. در اين رابطه مي ترين كارها مي باشد.تربيت فرزندان پرارزش ترين و حيات بخش

كنيم كه چگونه يك چ**نين ش**غل ظري**ف و لطيفي ب**همشاهده مي زن**ان واگ**ذار ش**ده اس**ت ك**ه زن**ان از روز حم**ل ت**ا س**ال ه**اي پانزدهم و بيستم اوالد خود بايستي اشتغال به ت**ربيت و حف**اظت آنها داشته باشند. يك شغلي است دائمي و هميشگي ك**ه تم**امي

گيرد و براي او فرص**ت اس**تراحت و ي**ادوران عمر زن را فرا ميگذارد. اشتغال به كارهاي ديگر نمي

در اين رابطه الزم است اوال زن**ان معلوم**اتي در اط**راف ش**غل داري و پرورش كودكان داشته باشند كه هرك**دام در اط**رافبجه

اين شغل شريف از نظر دانايي متخصص باشند. بايستي از نظ**ر طب و بهداش**ت متخص**ص باش**ند زي**را تم**امي دوران حم**ل و

داري آنان محصول طب و بهداشت آن ها مي باشد. بايس**تيبچه در حاشيه ي**ك چ**نين ش**غلي ك**ه ب**ه آن ه**ا واگ**ذار ش**ده ط**بيب

ماهری باشند تا در طب و زايمان نياز به مردان پيدا نكنند. تخصص دوم آن ها تغذيه و بهداشت غذاها. كتاب هاي مربوط ب**ه طباخي و انواع غذاها و طبخ آن ها را بدانند و بشناسند و بتوانن**د به جا و به موقع و در هر فصلي از غذاي مخصوص ب**ه آن فص**ل استفاده كنند. معلوم است كه تخصص در بهداشت و تغذي**ه يكياز علوم و دانش هاي شريف و گران بهاست كه عامل اجرا و عا

باش**ند. از اين رولم به اين علوم فقط و فقط زنان و بانوان مي - نساؤکم حرث لکم فأتوا حرثکم انی شئتم و ق**دموا النفس**کم واتق**وا223 بقره، 1

الله واعلموا انکم مالقوه و بشر المومنین

126

تفسير سوره نساء

در فرهنگ هاي اصيل ايراني الزم است كه تحصيالت و معلومات زنان را اختصاص به طب و بهداشت و تغذيه و ام**ور مرب**وط ب**ه حمل و زايمان بدهند تا زنان بتوانند كمك يكديگر ب**وده و خ**ود را از طب ديگ**ران مس**تغني نم**وده، مص**ونيت كام**ل ب**راي خ**ود و خانواده خود ايجاد نمايند. اهميت تخصص زن**ان در اين عل**وم ب**ر هيچ كس پوش**يده نيس**ت. تغذي**ه كام**ل و بهداش**تي، اس**اس بهداش**ت س**الم ب**وده و بهداش**ت س**الم يگان**ه عام**ل مص**ونيت انسان ها از مرگ و مرض مي باشد. پس اگر براي زنان ش**غلی به**تر و بيش**تر از حم**ل و زايم**ان ق**رار ن**دهيم همين ش**غل و

گ**يرد ومعلومات مربوط به آن تمامي دوران عمر زنان را فرا مي صدي نود و نه عامل حيات بخش اقتصاد و مزاج مي باشد. غلط

ك**اره ودار و مول**د انس**ان ه**ا را بياست كه يك چنين زن**ان خانه سربار جامعه بدانيم و يا شغل مردان را از ش**غل آن ه**ا ظري**ف

تر و بهتر بشناسيم. در حاشيۀ� اين شغل شريف بافندگي و دوزندگي از اهميت كام**ل

داري زن**ان از نظ**ر تغذي**ه وبرخوردار است. اهميت شغل خان**ه بهداشت و نظافت و زيبايي و ايجاد وسايل آرامش و آسايش ب**ر هيچ كس پوشيده نيست. بررس**ي اين مس**ئله از نظ**ر اقتص**ادي خيلي حائز اهميت مي باشد. فرض كنيد درآمد مردي در ماه ي**ك

كن**د و درهزار تومان است. با آن م**واد اولي**ه زن**دگي را تهي**ه مي گذارد و آن زن آن مواد اولي**ه را تب**ديل ب**ه مص**الحاختيار زني مي

قابل استفاده نموده و در اختي**ار زن**دگي ق**رار مي ده**د. پس از دقت و محاسبه كامل معلوم مي شود كه يك هزار تومان درآم**د مرد الاقل به سه برابر تكثير پيدا ك**رده اس**ت. ب**راي نمون**ه ي**ك نهار و يا صبحانه را اگر انسان در غذاخوري تناول كند چ**ه مبلغي بايد بپردازد و باز هم**ان ص**بحانه و نه**ار را در خان**ه خ**ود ك**ه ب**ه

وس**يله زن خانه دار تهي**ه ش**ده تن**اول نماي**د تف*اوت قيمت ك*امال رسد. يعني يكمعلوم است كه الاقل حد متوسط به سه برابر مي

نه**ار و ص**بحانه مثال در خان**ه پنج توم**ان ب**وده در ح**الي ك**ه در دار دررستوران ها پانزده تومان است. در اين جا درآمد زن خانه

هر ماه ده هزار تومان بوده در ح**الي ك**ه درآم**د م**رد فق**ط ي**ك هزار تومان اس**ت. ب**ه عالوه، زن**دگي ب**ه اين كيفيت و ارتب**اط و همكاري زن و شوهر با هم و نشستن كنار يك**ديگر و تن**اول غ**ذا

كن**ددر كنار هم چطور جلب محبت كرده و حسن تفاهم ايج**اد مي

127

تفسير سوره نساء

كه اين محبت و حسن تفاهم يگانه عامل بقا و حيات بشريت ميباشد.

دار در اقتصاد خانواده و به همراه آنبه طور كلي نقش زن خانه در اقتصاد جامعه بسيار ارزنده و مهم است و از هم**ه مهم ت**ر و باالتر م**دیریت اين خان**ه و خ**انواده اس**ت ك**ه ك**انون آس**ايش و استراحت زن و شوهر و فرزندان مي باشد. خانه بايستي از ي**ك مديريت بس**يار ص**حيح و ص**ريح و ارزن**ده برخ**وردار باش**د و آن مديريت فقط ب**ه عه*ده زن**ان ع**الم و دان**ا واگ*ذار ش**ده اس**ت. غذايي كه به وسيله مادر تقديم فرزندان مي شود با غذاهايي كه به وسيله ديگران تقديم مي شود چقدر تفاوت دارد. م**ادر غ**ذاي فرزندان خود را با مهر و محبت و عواطف به آن ها تقديم نموده

برداري اه**ل خان**ه از خ**وردن غ**ذا ي**كبه كيفيتي كه لذت و بهره دهم، و نه دهم ديگر از مه**ر و محبت م**ادر اس**ت. در ح**الي ك**ه اگر عين همين غذا را در رستوران و جاهاي ديگر ب**ه دس**ت غ**ير مادر تناول كنند از آن نه دهم مهر م**ادر و آس**ايش ه**ايي ك**ه ب**ه وجود آورده اس**ت مح**روم ش**ده و فق**ط از ي**ك دهم ك**ه هم**ان

اي كه از پستان مادر ش**يرتغذيه باشد برخوردار شده است. بچه اي ك**ه ب**ه دس**ت كلفت و ي**ا پرس**تار ب**ه وس**يلهخ**ورد ب**ا بچهمي

پستانك تغذي**ه مي ش**ود از نظ**ر روحي**ه و عواط**ف خيلي ب**ا هم تفاوت دارند. مادر شير خ**ود را هم**راه ي**ك دني**ا مه**ر و محبت و

ه**اي ديگ**ر گرچ**هعاطفه تحويل فرزند مي دهد در حالي ك**ه بچه ش**وند وليكن از اين مه**ر و محبت ه**ا مح**روم ش**ده وتغذي**ه مي

باش**ند. ب**اآيند كه براي جامعه و خ**ود خطرن**اك مياي بار ميعقده همه اين احوال، مادر چنان كه خدا او را معرفي كرده اس**ت، ام الحيات است. اصل حيات و ريشه زندگي و پايه و ماي**ه س**عادت خانواده و فرزندان. او به شجره زن**دگي خ**ود اص**الت مي ده**د. رشد و آزادي به وجود مي آورد، چن**ان مي ش**ود ك**ه خداون**د در اين آيه آن ها را معرفي کرده، می فرماید: "فالص**الحات قانت*ات

حافظات للغيب بما حفظ الله". داريتا اين جا مشاهده ش**د خداون**دی ك**ه س**مت م**ادري و خانه

دار ارزش قائ**لبراي زن**ان معين ك**رده، چق**در ب**راي م**ادر خانه ش**ده و ب**ه او اص**الت بخش**يده اس**ت. از اين رو زن**ان وظيف**ه ش**ناس و م**ادران پاك**دامن اس**اس زن**دگي و س**عادت جامع**ه

باشند. خداون**د دوس**ت دارد هرچ**ه بيش**تر ب**ا حس**ن رابط**ه ومي

128

تفسير سوره نساء

همك**اري زن و ش**وهر ب**ا يك**ديگر زن**دگي اس**تحكام پي**دا كن**د و كن**دكوچك ترين عاملي كه پايه زندگي زن و شوهر را سس**ت مي

بي**نيم ك**ه خداون**د در بخش ازدواجب**ه وج**ود نياي**د. از اين رو مي تسهيالت زيادي قائل شده و در بخش طالق و متارك**ه مش**كالتي به وجود آورده تا ازدواج هرچ**ه به**تر و بيش**تر و آس**ان ت**ر واق**ع ش**ود و طالق و متارك**ه مش**كل باش**د. ازدواج زن و ش**وهر ب**ا

گ**يرد و در مقدم**ه ازدواجيكديگر فقط با توافق آن ه**ا انج**ام مي جايز نيست موان**ع و مش**كالتي ب**ه وج**ود آي**د. از اين رو دس**تور

اند كه هدف زن و شوهر در ازدواج فقط زندگي و همك**اريداده با يكديگر باشد. هدف هاي مادي و تجارتي در ازدواج لغو شده و

اند ك**ه هدفش**ان در ازدواج و تش*كيلزن و شوهر تش**ويق ش**ده خانواده، رشد زندگي و پيدايش فرزن**دان ص**الح و كس**ب آب**رو و عزت باشد. در عقد ازدواج شاهد و بينه و سند و كتابت و تع**يين مه**ر كم و ي**ا زي**اد واجب نش**ده اس**ت. ب**ه محض اين ك**ه بين

توانند باطرفين توافق حاصل شد و جلب رضايت به عمل آمد مي يك**ديگر ازدواج كنن**د وليكن در طالق و متارك**ه خداون**د متع**ال مشكالتي از نوع هفت خان رستم به وج**ود آورده ت**ا طالق واق**ع نشود و يا اگر واقع شود خيلي دي**ر و خيلي كم باش**د. اين اس**ت كه از شروع منازعه و اختالف بين زن و شوهر ت**ا وق**وع ج**دايي كامل هفت مرحله به وج**ود آم**ده ك**ه س**ه مرحل**ه آن در داخ**ل خانه به دست زن و ش**وهر اج**را مي ش**ود و ي**ك مرحل**ه آن ب**ه دس**ت وابس**تگان و فامي**ل ط**رفين و س**ه مرحل**ه ديگ**ر آن ب**ه وسيله دادگاه، و در مرحل**ه هفتم متارك**ه كام**ل اس**ت ك**ه زن و

كنند. لذا حليت آن ها ب**ر يك**ديگرشوهر به يكديگر حرمت پيدا مي توقف بر مقدمات خاص پيدا كرده است. در اين رابطه از رسول

ان**د: "ابغض االش**ياء عن**دي شهرت پيدا كرده ك**ه فرموده)ص(خدا الطالق" يعني نامطلوب ترين و مبغوض ترين چيزها در نظ**ر من

طالق است. مراحل هفت گانه در مقدمه متاركه:

شروع اختالف بين زن و شوهر از وقتي است كه ي**ك نف**ر از آن ه**ا و ي**ا ه**ر دو، از وظ**ايف مرب**وط ب**ه خ**ود كوت**اهي كنن**د و

هايي را كه خداوند براي زن بودن و يا مادر ب**ودن ي**ا ب**رايبرنامه ش**وهر ب**ودن و پ**در ب**ودن تنظيم ك**رده اس**ت، تعطي**ل نماين**د. زندگي خانوادگي مانند ي**ك كش**ور اس**ت ك**ه خداون**د اس**تبداد و

129

تفسير سوره نساء

خودرأيي طرفين را تحريم فرموده و براي هريك از زن و ش**وهر قوانين و مقرراتي وضع كرده است كه هر دو ملزم به اجراي آن ق**وانين و مق**ررات هس**تند. خداون**د ب**راي پي**دايش آزادي زن و

ها و حاكميت ها براي خ**انواده ي**كشوهر در زندگي و رفع سلطه زندگي قانوني به وجود آورده است. مردان وظيفه دارند با كار و فعاليت م*واد اولي*ه زن*دگي را تهي**ه و تحص*يل نم*وده و آن را در اختيار زنان بگذارند. زنان هم وظيفه دارن*د آن م*واد اولي*ه را ب*ه

برداي باش**د. زن وصورتي انتقال دهند كه قاب**ل اس**تفاده و بهره مرد هر دو وظيفه دارند كه زندگي را هدف خود ق**رار دهن**د، ن**ه

برداري ه**اي ف**ردي. زن و ش**وهرهاي خصوص**ي و بهرهاستفادهوظيفه دارند در سه جهت زندگي خود را پرورش دهند.

- در جهت مالي و مادي. يعني ه**ر دو، اقتص**اد خ**ود را ط**وري1 تنظيم كنند كه نياز و احتياجي به ديگران پي**دا نكنن**د و آن چ**ه در زندگي نيازمن**د ب**ه آن هس**تند ب**راي خ**ود و فرزن**دان خ**ود تهي**ه نمايند. انفاقات آن ها از مازاد زندگي باشد نه از اموال زندگي و

همچنين از تجاوز و اسراف خودداري نمايند. - زن و شوهر بايستي در حفظ حيثيت و آب**روي يك**ديگر كوش**ا2

توانند عزت و آبروي خانواده را رشد دهند و در جهتبوده و تا مي كس**ب آب**رو و حي**ثيت پيش**رفت داش**ته باش**ند. زن باي**د عي**وب ش**وهر خ**ود را حف**ظ كن**د و از افش**اي آن در جامع**ه خ**ودداري نمايد و همچنين مردان بايد عيوب و اسرار زن خ**ود را ت**ا آن ج**ا

كه ممكن است حفظ نموده و از افشاي آن خودداري كنند. - رشد ديني و علمي. آن ها بايستي كوشش داش**ته باش**ند ك**ه3

زندگي آن ها صددرصد ديني و مذهبي بوده و هدف ها و حرك**ات آن ها براساس اصول و مباني مذهبي داير گردد. سعي كنن**د ه**ر

نماين**د از راه حالل باش**د و ب**ه م**يزانمال و مبلغي كه كسب مي كسب مال از راه حالل آبرو و عزت آن ها باال برود و همچنين ب**ا خرج كردن آن اموال در راه حالل درجه ايمان و آبروي آن ها باال برود و هرگز دنبال گناه و معصيت و يا خست و لئامت كه آبروي

ه**اي الهيآن ها هدر برود، نباشند. سعي كنند كه براساس برنامه زندگي مشترك خود را تشكيل دهن**د ن**ه براس**اس خودخ**واهي و هوي وه**وس و دل بخ**واهي، ت**ا زن**دگي آن ه**ا مانن**د ي**ك درخت بارور و با ثمر گردد و در دنيا و آخرت مطلوب و مرغ**وب آن ه**ا

شناس**ي س**رپيچيشود. هري**ك از زن و م**رد ك**ه از خ**ط وظيفه

130

تفسير سوره نساء

شوند. ناش**ز و ناش**زه ب**ودن ب**هكنند "ناشز و ناشزه" شناخته مي معناي پيدا ش**دن ح**الت تك**بر و خودس**ري و خ**ودرأيي از انج**ام

وظايف است. كند و از اداره ك**ردنگاهي زن در زندگي هدف عقاليي را رها مي

زندگي سرپيچي نموده. دلگرمي و دلبستگي خود را به زندگي از دست داده حالت يأس و نااميدي در او به وجود مي آيد و ي**ا اين

كند. كم كم زندگيكه به ديگران و زندگي آن ها دلبستگي پيدا مي داري و ش**وهرداري وخود را رها نم**وده از انج**ام وظ**ايف خان**ه

مديريت داخل خانه و حفظ و حراست فرزن**دان و م**ال و ث**روت ش**وهر خ**ودداري نم**وده و تس**ليم مق**درات و مق**ررات زن**دگي نيست. يك چنين زني را كه زندگي خود را رها نموده و نسبت به

گويند. نشوز و ناش**زه ن**ام زمي**نيآن دلسرد مي شود، ناشزه مي است كه پوك شده و گياه را پرورش نمي دهد. و گاهي يك چنين حالتي در مردان ايجاد مي شود كه آن ها هم به جاي ديگ**ر و زن

كنند و نسبت به زندگي خودديگر و زندگي ديگر دلبستگي پيدا مي ش**وند و م**ديريت و قيم**ومت خ**ود را ره**ا نم**وده،دل س**رد مي

كنند ب**ه کيفي**تي ک**هوظايف پدر بودن و شوهر بودن را واگذار مي زن آن ها در زندگي احساس غ**ربت و وحش**ت و بي سرپرس**تي نموده و اميدش از زندگي و ادامه آن قطع مي شود. پيدايش يک چنين حالتي در زن و مرد نشوز نامي**ده مي ش**ود ک**ه اين ح**الت در هرکدام از آن ها ايجاد شود نفر دوم براي برگشت دادن او به زندگي و آشنا کردن او به زندگي وظايف خاصي پيدا مي کند ک**ه در اين آيه شريفه روشن شده است. در برابر نشوز که در واق**ع يک نوع دلسردي به زندگي و انحراف از مسير آن مي باشد، زن

و مرد هرکدام وظايفي دارند: اوال، اين انح**راف، دلس**ردي و ناامي**دي ب**هنش**وز زن و م**رد:

زندگي بايستي در اثر خودخواهي و خودرأيي مرد و يا زني باش**د که ناشزه شده است، بدون اين كه طرف ديگ**ر گن**اهي م**رتکب شود. اگر مرد با بدرفتاري و س**وء اخالق خ**ود زن را ب**ه زن**دگي دلسرد کند و يا زن با سوء اخالق خود، مرد را دلس**رد نماي**د، در ه**ر دو ص**ورت ناش**زه ش**ناخته نمي ش**وند بلک**ه ط**رف ديگ**ر بايس**تي دس*ت از س**وء خل*ق و ب*درفتاري ب*ردارد ت**ا آن ديگ**ري بتواند به زندگي ادامه ده**د. زن در ص**ورتي ناش**زه ش**ناخته مي ش**ود ک**ه ص**رفا روي بي عقلي و ي**ا تنبلي و پ**يروي از ه**وي و هوس به زن**دگي خ**ود دل س**رد ش**ده از انج**ام وظ**ايف زن**دگي

131

تفسير سوره نساء

منصرف گردد و يا به جاي ديگر عالق**ه من**د ش**ود و م**رد هم ب**ه همين کيفيت، بدون اين كه از زن خود گن**اهي ي**ا تقص**يري ببين**د روي هوي و هوس از زندگي منصرف ش**ده و ب**ه ج**اي ديگ**ر دل بستگي پيدا کند. در هر صورت نشوز زن و مرد گناهي است ک**ه بايستي طرف ديگر از راه هاي قانوني و شرعي که به او واگذار شده است او را ب*ه زن*دگي برگردان*د. اگ*ر زن ناش*زه ش**ده ب*ه مردان تا سه مرحله اختيارات داده شده ک**ه ب**ا اج**راي وظ**ايفي که به آن ها واگذار شده زن را ب**ه زن**دگي برگردان**د و اگ**ر م**رد ناشزه شود زن مي تواند با مراجعه به محاکم ق**انوني و ش**رعي مرد خود را به زندگي برگرداند. در اين مورد که اگ**ر زن ناش**زه شود، چرا اختياراتي ب**ه م**رد داده ش**ده ک*ه پيش از مراجع*ه ب*ه مح**اکم ق**انوني بتوان**د زن خ**ود را برگردان**د و ب**ه زن چ**نين اختياراتي داده نشده که از قدرت شخصي خ**ود اس**تفاده نم**وده مرد را تنبيه کند و به زندگي برگرداند، نکات و حکمت هاي جالب

توجهي است که ذيال بيان مي شود. حکمت اختیاراتی که در نشوز زن، به مرد داده شده:

( مي فرماي**د: اگ**ر زن**ان ش**ما ناش**زه34خداوند در آيه شريفه ) ش**دند ش**ما م**ردان ابت**دا س**عي کني**د ب**ا موعظ**ه و نص**يحت و تعليمات و تبليغات آن ها را به زندگي برگردانيد. مدتي کار ش**ما همين موعظه و تعليم و تبليغ باش**د. اگ**ر از موعظ**ه و تعليم**ات نتوانستيد استفاده کنيد و نتوانستيد زن را به زندگي برگردانيد ب**ا او در خوابگاه قهر کنيد و از او کناره بگيريد و مدتي در اين کناره گيري باشيد تا شايد با اين کناره گ**يري تنبي**ه ش**ود و ب**ه زن**دگي برگردد و اخالق خود را از اصالح نماي**د و اگ**ر از اين راه س**ودي نبرديد حق داريد ب**ا زدن ض**رباتي ک**ه رنج آور و دي**ه آور نباش**د، زخم و شکستگي و کبودي به وجود نيآورد زن را تنبيه کني**د ت**ا او را به زندگي برگردانيد. اگر با اجراي مراحل سه گانه ب**از هم زن ناشزه شما تسليم زندگي نشد و به خط قانون و وظيفه شناسي برنگش**ت، در اين ص**ورت محکم**ه ف**اميلي و خ*انوادگي تش**کيل دهيد. عده اي از بس**تگان زن و ع**ده اي از بس**تگان م**رد در آن جلسه اجتم**اع پي**دا کنن**د و ب**ه اختالف**ات زن و ش**وهر رس**يدگي نمايند تا مقصر و گناه کار را بشناسند. پس از شناس**ايي مقص**ر و گناه کار با قضاوت و موعظه و راهنمايي او را به خ**ط زن**دگي

132

تفسير سوره نساء

برگردانند. اگر زن و شوهر تصميم داشته باش**ند ك**ه اخالق خ**ود را اصالح نموده و به زندگي برگردند، خداوند به آن ها توفيق مي

كن**د و اگ**رده**د و افك**ار آن ه**ا و زن**دگي آن ه**ا را اص**الح مي نخواستند ب**ه زن**دگي برگردن**د و نخواس**تند و نتوانس**تند ح**دود و احكام الهي را در زندگي مشترك با يكديگر رعايت نمايند در اين صورت تا دو مرتبه براي تنبيه متجاوز و منح**رف طالق واق**ع مي شود. "طالق رجعي" كه در مدت عده ح*ق آش**تي و مراجع*ه ب*ه يك**ديگر را دارن**د فق**ط ت**ا دو مرتب**ه تج**ويز مي ش**ود ك**ه ش**ايد مفارقت از زندگي و مبتال شدن زن و ش**وهر ب**ه ف**راق يك**ديگر، مايه تنبيه آن ها گردد، به يكديگر برگشته و به زندگي خود ادام**ه دهند و اگر اين دو مرتب**ه طالق و آن مق**دمات چه**ار گان**ه قبلي، مايه تنبيه و اصالح فك**ر و اخالق آن ه**ا نش**د و ب**از هم ب**ه روش هاي نشوز و يا سوء خلق خود ادامه دادند در اين صورت بايستي يا با قبول تحمل و صبر و شكيبايي زندگي خود را ادامه دهند و يا ضمن احسان ب**ه زن و جلب رض*ايت او آخ*رين طالق و س**ومين

ش**وند وطالق واقع گردد. بعد از طالق سوم بر يكديگر ح**رام مي حق ازدواج و ارتباط با يكديگر ندارند مگر در ص**ورتي ك**ه زن ب**ا م**رد ديگ**ري ازدواج كن**د و ب**ا او زن**دگي نماي**د و بع**دا بين او و

توانن**د ب**هشوهر دوم نيز طالق واقع ش**ود ك**ه در اين ص**ورت ميزندگي اول برگردند.

مراحل هفت گانۀ� رسیدن به حد طالق: كنيد كه در اين آيه شريفه خداوند براي متاركه كام**لمشاهده مي

بين زن و شوهر و حرمت آن ه**ا ب**ر يك**ديگر هفت مرحل**ه ق**رار داده كه در مرحله هفتم اجازه متاركه كام**ل بين آن ه**ا داده مي شود. سه مرحله از اين هفت مرحل**ه ب**ه اراده ش**وهر و مرحل**ه چهارم به اراده خويشاوندان و وابس*تگان ط**رفين و س**ه مرحل*ه

گيرد. دليلديگر با مداخله قاضي شرع و محاكم قانوني انجام مي اين كه سه مرحله از مراحل باال به اختيار شوهر واگ**ذار ش**ده و شوهر به تنهايي حق دارد مراحل سه گانه باال را اجرا كند و اگ**ر نتيجه نگرفت مراحل بعد به وسيله شوراي فاميلي و خانوادگي و

گيرد اين اس**ت ك**ه آب**رو و حي**ثيت زنيا محاكم شرعي انجام مي محف**وظ بمان**د. زي**را تم**ام حي**ثيت و ع**زت و آب**روي زن در اين است كه در خانه و زندگي خود باشد و انجام وظيفه كن**د. زن در

داري دارای عزت و آب**رويي اس**تداخل خانه با خانه داری و بچه

133

تفسير سوره نساء

كه باالتر از آن قابل تصور نيست، و متالشي ش*دن زن*دگي زن و اي ب**ر حي**ثيت و ش**رفوقوع متاركه بين او و شوهر چن**ان لطمه

سازد كه آن هم قابل ج**بران نيس**ت. شكس**ت زن اززن واقع مي متاركه چندين برابر شكست شوهر از متاركه با زن است. وقتي كه مرد زن خود را رها كند و در حال غربت و تنهايي قرار گيرد و تصميم به تجديد ف**راش و ازدواج ب**ا زن ديگ**ر بگ**يرد چن**دان ب**ه حيثيت و ارزش هاي اجتماعي او شكس**ت وارد نمي ش**ود و ب**از

مان**د و در جامع**ههم در هم**ان ت**ازگي پيش از ازدواج ب**اقي مي مطل**وب اس**ت وليكن متارك**ه زن ب**ا ش**وهر و بي**وه ش**دن او

توان**د ارزششكس**ت ب*زرگي ب**راي زن مي باش*د ك**ه هرگ*ز نمي ابتدايي خود را كه پيش از ازدواج داش**ته اس**ت ب**ه دس**ت آورد.

توانيم بگ**وييم شكس**ت زن ب**ا متارك**ه ش**وهر و متالش**يپس مي شدن زندگي چند برابر شكست مرد مي باشد. از اين رو خداوند براي زناني كه ب*ه عق*د ش*وهر درآم*ده و هن*وز ب*ه خان*ه ش*وهر

ان**د، نص**ف مه**ر در ص**ورت طالق واجبنرفته و عروسي نكرده كرده است. يعني اگر مردي با زني ازدواج كند و پيش از تصرف و عروسي تصميم به متاركه و طالق بگيرد بايستي نصف مه**ر را

برداريبه زن بپردازد. ب*ا اين ك*ه فق*ط او را عق*د نم*وده و بهره نك**رده اس**ت وليكن در همين ج**ا اگ**ر زن تص**ميم ب**ه طالق و متاركه بگيرد الزم نيست خسارتي به شوهر ب**پردازد. بره**ان اين كه مرد مأمور به پرداخت نص**ف مه**ر پيش از متارك**ه مي ش**ود جبران شكستي است كه بر وجهه اجتم**اعي زن وارد مي گ**ردد. زيرا به محض اين كه نام مردي روي زني قرار گرفت و به عق**د يكديگر درآمدند زن حيثيت ابت**دايي دوش**يزگي خ**ود را از دس**ت داده، مانند گلي است كه چيده ش**ده باش**د. ب**راي ج**بران همين شكست مرد مأمور مي شود ك**ه نص**ف مه**ر را ب**پردازد. ب**ا اين مقدمات روشن مي شود كه خسارت و شكست زنان در متاركه خيلي بيشتر و زيادتر از خسارت و شكست اجتماعي م**ردان مي باش***د. از اين رو در حكمت ق***رآن و مق***ررات اس***المي پيش

هايي شده، تا هر طور كه ممكن است اختالف زن و شوهر بابيني يكديگر در خارج زندگي احساس نشود و ديگران ح**تي فرزن**دان آن ها آگاهي به اختالف زن و شوهر پيدا نكنند. به همين مناسبت ب**راي حف**ظ اين حي**ثيت، مراح**ل ابت**دايي رف**ع اختالف ب**ه زن و شوهر واگذار شده كه تا آن جا كه ممكن است كسي آگ**اهي ب**ر

134

تفسير سوره نساء

اختالف و وضع داخلي آن ها پيدا نكند. از آيات قرآن در اين مورد چنين استفاده مي شود كه اختالف و نزاع زن و شوهر با يكديگر در اين سه مرحله بايد پنهان و مكتوم بوده تا جايي ك**ه فرزن**دان خود آن ها نيز ب**ر ي**ك چ**نين اختالفي آگ**اهي پي**دا نكنن**د. مرحل**ه ابتدايي، نصيحت و موعظه و راهنمايي بين زن و شوهر واقع مي شود كه در هنگ*ام تنه*ايي ب*دون آگ*اهي و اطالع ديگ*ران اس**ت.

خواهد و تص**ميم دارد زن را ب**ه وظ**ايفيعني آن جا كه شوهر مي زندگي و عي**وبي ك**ه دارد آگ**اه نم**وده و او را نص**يحت كن**د، اين آگاهي ها الزم است در حال تنهايي و در خلوت انجام گ**يرد و در برابر ديگران و فرزن**دان خ**ود عيب م**ادر آن ه**ا را اظه**ار نكن**د

اي وارد نشود. همينمبادا به حيثيت مادر در برابر فرزندان لطمه طور مرحله دوم كه خدا دستور مي دهد در خوابگ**اه از زن خ**ود كناره بگيريد و با او قهر كنيد. جملة "واهج**روهن في المض**اجع"

گيري بين زن وكن**د ك**ه ج**ايز نيس**ت اين قه**ر و كن**ارهداللت مي شوهر براي ديگران محسوس باشد زيرا كسي از خوابگاه آن ه**ا آگاهي ندارد. تنبيهات بع**دي هم بايس**تي ب**ه همين كيفيت باش**د. زيرا اگر اين تنبيه**ات در م**رئي و منظ**ر ديگ**ران واق**ع ش**ود ب**ه حيثيت اجتماعي و آبرو و عزت زن لطم**ه وارد مي ش**ود ك**ه ب**ه

آورتر است از ضرباتي كه بر ب**دن او وارد مي گ**ردد.مراتب رنج پس اگر با اجراي مراحل سه گانه باال زن اصالح شد و به زندگي برگشت، از او رفع نشوز مي شود. حيثيت زندگي و خانوادگي او

ماند. از اين رو ب**راي حف**ظ حي**ثيت زن وبه حال اول محفوظ مي ع**دم شكس**ت اجتم**اعي او مق**رر ش**ده اس**ت س**ه مرحل**ه از

مراحل هفت گانه ابتدايي متاركه به دست شوهر انجام گيرد. در مباحث گذشته گفته شد كه نشوز زن در صورتي م**ورد اي**راد و تنبيهات شوهر واقع مي شود كه شوهر، خود گناه و عي**بي ك**ه مايه نش*وز زن ش**ده باش*د، نداش**ته باش**د. مثال در م**واردي ك*ه

كند و متع**رض ن**اموسشوهر مسائل عفت و پاكي را رعايت نمي ديگران مي شود اگ**ر ي**ك چ**نين گن**اهي را از زن خ**ود مش**اهده كند، حق ايراد و اعتراض ن**دارد. ب**ه ط**وركلي در ق*انون ام**ر ب*ه معروف و نهي از منكر و اجراي حدود الهي در دين اس**الم ث**ابت

توان**د عيب ديگ**ران راو روش**ن ش**ده ك**ه انس**ان در ص**ورتي مي بشمارد و آن ها را مورد ايراد قرار دهد كه خود او صاحب چن**ان عي**بي نباش**د. در ص**ورتي ك**ه خ**ود او ب**راي جلب من**افع دروغ

گوي**د، ح**ق ن**دارد ديگ**ران را از دروغ گفتن نهي كن**د و ي**ا درمي

135

تفسير سوره نساء

زند حق ندارد ديگ**رانكند و تهمت ميصورتي كه خود او غيبت مي توان**د از منك**راترا از تهمت وغيبت ب**از دارد. فق**ط كس**ي مي

جلوگيري كند ك**ه خ**ود او فع**ل منك**ري انج**ام ن**داده باش**د و در تواند امر به معروف نمايد كه خود كارهاي مع**روف راصورتي مي

انجام داده باشد. پس نشوز زن در برابر مرد يا در برابر ديگ**ران وقتي ثابت مي شود كه خود م**رد از ي**ك چ**نين عيب و اي**راداتی پاك و منزه باشد و زن را در مض**يقه م**الي و م**ادي ق**رار ن**داده

ها و م**زاحمت ه**ا منش**أ گن**اه و نافرم**اني اوباشد كه آن مضيقهشده باشد.

به دنباله اين آيه شريفه خداوند مرحله چه*ارم متارك*ه را مط*رح كند كه عبارت است از تشكيل شوراي فاميلي و خانوادگي. درمي

اين ج**ا هم خداون**د حي**ثيت خ**انوادگي زن و ش**وهر را رع**ايت فرموده و پيش از آن ك**ه حي**ثيت اجتم**اعي آن ه**ا كوبي**ده ش**ود

گيري و جلوگ*يري ازمرحله ديگري به عن*وان قرنطين*ه و ي*ا پيش* متاركه بين زن و ش**وهر معين ك**رده اس**ت. در اين آي**ه ش**ريفه خداوند به اولي**اي زن و م**رد دس**تور مي ده**د ك**ه اگ**ر احس**اس كردن**د ممكن اس**ت رش**تۀ� خ**انوادگي زن و ش**وهر از يك**ديگر

اي از آنها كن**ار يك**ديگر بنش**ينند و در م**ورد نش**وز وبگسلد عده نافرماني ها به بحث و گفتگو مشغول شوند و تا آن جا كه ممكن است ريشه نزاع و اختالف بين زن و شوهر را دريابند و هريك از

اي كه دارد آشنا كند. در اينآن ها را كه گناه كار است به وظيفه مجلس مشاوره و گفتگو و صدور رأي داوران از طرفين، خداوند

فرمايد: اگر زن و شوهر تصميم داشته باشند ك**ه اخالقمتعال مي و رفتار خود را اصالح كنن**د، خداون**د آن ه**ا را توفي**ق مي ده**د و

س**ازد ك**ه خداون**دموجبات برگشت آن ها را به زندگي فراهم مي خبير و آگاه است. مراحل س**ه گان**ه متارك**ه كام**ل، طالق اول و دوم و سوم است كه از اين طالق ها دو طالق آن تنبيهي ب**وده و

در طالق سوم متاركه كامل واقع مي شود. ( س**وره بق**ره232 الی 226آيات مربوط به اين طالق ها آيات ) فرماي**د: طالق ت**ا دو( مي229اس**ت ك**ه خداون**د تع**الی در آی**ۀ� )

مرتبه بين زن و شوهر تجويز مي ش**ود. طالق اول و طالق دوم. در اين دو طالق زن و ش**وهر ب**ه يك**ديگر ح**ق رج**وع و مراجع**ه دارند، خواه تقاضاي طالق از جانب زن باشد و يا از ج**انب م**رد. در ص**ورتي ك**ه طالق ب**ه تقاض**اي زن واق**ع ش**ود، آن را طالق

136

تفسير سوره نساء

پردازدنامند كه زن در برابر طالق مبلغي به ش**وهر مي"خلعي" مي دارد ح*ق مراجع*هگيرد و در مدتي كه زن عده نگ*ه ميو طالق مي

به پولي كه به شوهر داده است را دارد. در صورتي ك**ه ب**ه ب**ذل خود مراجعه كند شوهر هم حق مراجعه به زن خ**ود را دارد و ب**ا اين مراجعه دو مرتبه زن و شوهري آن ها داير مي گ**ردد. و اگ**ر اقدام به طالق از جانب مرد ص**ورت گ**يرد و ش**وهر زن خ**ود را

نامن*د و ش*وهرطالق بدهد يك چ*نين طالقي را طالق "رجعي" مي در مدت عده حق مراجعه دارد و به محض اين ك*ه مراجع*ه ك*رد دو مرتب**ه زن و ش**وهري آن ه**ا داي**ر مي گ**ردد. اين طالق ي**ك متارك**ه كام**ل نيس**ت و در م**دت ع**ده، زن و ش**وهري آن ه**ا

برند. اين طالق خواه از ج**انبمحفوظ است و از يكديگر ارث مي زن خواه از جانب شوهر تا دو مرتبه قابل تك**رار اس**ت و بع**د از طالق دوم مأموريت دارند كه يا به خوبي و خوشي زندگي كنند و از رفت**ار و اخالقي ك**ه منج**ر ب**ه اختالف و منازع**ه ش**ده اس**ت دس**ت بردارن**د و ي**ا اين ك**ه متارك**ه كام**ل انج**ام گ**يرد. در این صورت شوهر وظيفه دارد ضمن احسان ب**ه زن و جلب رض**ايت او و حفظ سوابقي كه در زندگي داشته و با شوهر خود همكاري نموده است و ضمن رعايت حقوق كام**ل زن، او را مرتب**ه س**وم

طالق بده**د. اين س**ه مرحل**ه طالق ب**ا چه**ار مرحله اي ك**ه قبال گذشت هفت مرحله است ك**ه خداون**د در مقدم**ه متارك**ه كام**ل

بين زن و شوهر قرار داده است. :بحث چهارم در اطراف حقوق مادي و معنوي و مقامی زن

به دنبال بحث ه**اي گذش**ته در اط**راف ش**غل زن**ان، ك**ه گف**تیم داري را ب**ه آن ه**ا واگ**ذارداري و بچهخداون**د تع**الی ش**غل خانه

كرده است اين سؤآل به وجود مي آيد كه اگر زنان وظيف**ه الهي داري و علوم مربوط به آن ها از طبداري و بچهدارند تا به خانه

و بهداشت و تغذيه اشتغال داشته باشند و كارهاي خ**ارجي خان**ه كه غالبا كارهاي توليدي مي باشد ب**ا م**ردان اس**ت پس بايس**تي بگوييم كه زنان از مال و ثروت و علم و حكمت و مقام و منصب

داري و علوم مرب**وطمحروم هستند زيرا اشتغال به كارهاي خانه به آن ها منشأ پيدايش مال و مقام نمي ش**ود. اين م**ال و مق**ام فقط از طريق كارهاي توليدي پي**دا مي ش**ود ك**ه م**ردان ض**من

شوند وفراهم ساختن مال و ثروت به مقام و منصب هم نايل مي قه**را ب**راي وص**ول ب**ه مق**ام و منص**ب از حق**وق سياس**ي هم

137

تفسير سوره نساء

باشند. پس در اين ج**ا باي**د اع**تراف ك**نيم ك**ه زن**انبرخوردار مي راهي براي رسيدن به ثروت بيشتر و مقام ع**الي ت**ر ندارن**د؟ در

گ**وييم ك*ه: براس**اس مط*الب گذش**ته درج*واب پرس**ش ب*اال مي مسئله همكاري زن و شوهر با يك**ديگر روش**ن ش**د ك**ه زن**ان از طريق همك**اري و تع*اون ب**ا ش**وهر و پ*رورش زن*دگي س*ه ن*وع

كنن**د؛ م**ادی و م**الی، تس**اوی معن**وی ب**ا ش**وهر،حق**وق پي**دا مي انسانی و همس**ری، ك*ه پي**دايش هري**ك از اين حق**وق س**ه گان**ه متوقف بر حركت علمي و عملي آن ها در ارتباط ب**ا ش**وهر مي

باشد. زنان در همان ابتداي ورود به خان**ه ش**وهر ب**ه محض اين ك**ه ب**ه

شوند و عقد ازدواج جاري مي شود، حق مهرهمسري انتخاب مي كنند. اين مهر و نفقه حق ازدواج آن ها است. حقو نفقه پيدا مي

شوهر براي آن ها در برابر مهر و نفق*ه همين اس**ت ك*ه از نظ*ر زن وشوهري مربوط به شوهر خود باشند و در انحص**ار او ق**رار گيرند. شوهر بيشتر از همين روابط زن و ش**وهري حقي ب**ر زن خود ندارد. كار و هنر زن و يا مال و ثروت او مخص**وص ب*ه خ*ود

او مي باشد. حق دوم، ح**ق زن**دگي زن**ان اس**ت. زن**ان پس از ورود ب**ه خان**ه

گيرند كه با شوهر زندگي مشترك داشته باش**ندشوهر تصميم مي ها موجوديت خانوادگي پيدا كنند. فرزندانيو همراه ساير خانواده

اي و ب**االخره هم**راهاي و آتيهداشته باشند و براي فرزندان آينده ها و هماهنگ با آن ها در مي**ان آن ه**ا باش**ند. ب**رايساير خانواده

كند، كاره**ايرسيدن به اين مقصد، زن با شوهر خود همكاري مي داخلي خانواده را انج**ام مي ده**د و در داخ**ل خ**انواده ب**ا تب**ديل مواد خام زندگي به مصالح قابل استفاده مانند طباخي و خياطي

كند ت**ا اين ك**ه زن**دگي را ب**هو هنرهاي ديگر با شوهر همكاري مي ثمر برساند. زنان در اين همكاري شريك زندگي با شوهر هستند

توانيم بگوييم شوهر ب*دون دلي**ل ح*ق متارك*ه و ح*ق طالقكه مي دادن زن را ندارد. زي**را ب**ا متارك**ه و طالق دادن او را از ثم**رات شجره زندگي كه در طول م**دت عام*ل پ*رورش آن ب**وده اس**ت

كند. مانند دو شريك در كارهاي توليدي و كشاورزي كهمحروم مي حقوق هر دو نفر آن ها در منافع توليدي مشترك اس**ت. خداون**د در اثبات حق اشتراك زن*ان در من*افع تولي*دي و ثم*رات زن*دگي)

"ولهن مثل ال11ذي عليهنفرماي**د: (مي بق**ره228بخشی از آی**ۀ�

138

تفسير سوره نساء

" يعني تم**امي حق**وقي ك**ه ب**ه عه**ده زن**ان ب**ه نف**عبالمعروف شوهر آن ها مي باشد به عهده ش**وهران ب**ه نف**ع زن آن ه**ا هم

كنيم ك**ه زن**ان ب**ه نف**ع ش**وهر واست. در اين رابطه مشاهده مي داري وادام**ه زن**دگي ب**ا او همك**اري مش**ترك داش**ته از خانه

داري و اداره زن**دگي و حف**ظ م**ال و آب**روي ش**وهر كوت**اهيبچه اند. پس به دليل همين همكاري با شوهر بر آن ها حق پيدانكرده

كنند. شوهر هم وظيفه دارد كه آن ها را در حقوق توليد ش**دهمي شريك و برابر خود گرداند. به همين مناسبت خداوند ضمن آي**ات

فرماي**د: طالق ي**ك چ**نين زن**اني ض**من احس**ان و جلبطالق مي فامس11اكرض**ايت او انج**ام گ**يرد ن**ه فق**ط مه**ر و نفق**ات: "

بمعروف او تسريح باحسان". سوم: حق انساني زنان است كه از آن تعب**ير ب**ه ح**ق كف**ويت و همسري مي شود كه با تكميل حق همسري، زن دوم ب**ر ش**وهر حرام مي شود و حق ندارد با زن ديگري ازدواج كند. حق كفويت و همسري كه از آن تعبير به حقوق انساني مي شود در ص**ورتي ثابت مي شود كه زن ب**راي حف*ظ م**ال و ج*ان و آب*رو و حي**ثيت شوهر با او همكاري داشته باشد و هدفش از اين همك**اري جلب رضايت خدا و پيشبرد زندگي در كسب آب**رو و حي**ثيت و پيش**برد فرزندان اليق و شايسته باشد. در اين همكاري زن واج**د تم**امي حقوق مادي و معنوي و انساني شوهر مي شود. يعني ه**ر مق*ام

اس**ت، شايس**ته زن همو عزت و آبرويي كه شوهر كسب كرده مي باشد. اگر شوهر ملك است، زن هم ملكه اس**ت. و ب**االخره شايسته تمامي آن چه شوهر براي خود كسب ك**رده اس**ت، مي باشد. در اين جا در توضيح بيشتر حقوق انساني ك**ه از آن درج**ه

گوييم كه در دين مق**دسو مقام براي انسان حاصل مي گردد مي اسالم مقام و درج**ات فق**ط از طري**ق علم و عم**ل و اخالص در خدمت به مردم حاصل مي گردد. در دين مقدس اسالم يك مقام انتخابي و يا انتصابي وجود ن**دارد. مق**ام انتص**ابي ب**ه معن**اي اين است كه يك انساني، انسان ديگر را به مقامي انتص**اب كن**د، آن چنان كه خليفه مسلمانان و يا پيشوايان آن ها يك انس**اني را ب**ه

دهن**د ك**ه فالنينشانند و دس**تور ميمقام قضاوت و يا حكومت مي رئيس فالن اداره و موسس**ه باش**د. ام**ا انتخ**ابي ب**ه معن**اي اين

گ*يرياست ك*ه ب*راي وك*الت ي*ك وكي*ل و ي*ا واليت ي*ك ولي رأي شود. مردم با يكديگر توافق كنند و يك نفر مورد پسند يا ناپس**ند

گيري در انتخ**اب وكال وخود را به مقامي انتخاب نمايند. مانند رأي

139

تفسير سوره نساء

رؤساي جمهور. اين دو ن**وع انتص**اب و انتخ**اب از نظ**ر قض**اوت اسالم رسميت ندارد. يعني معلوم نيست كه كس**ي را ك*ه م**ردم

باشند، خ**دا و ي**ا پيغم**بر آن را قب**ولبه يك مقامي انتخاب كرده داش**ته باش**د. مق**ام و رياس**ت فق**ط از طري**ق علم و عم**ل ب**ه

ولك11ل درج11اتفرماي**د: "انسان ها داده مي شود كه خداوند مي يعني براي هر انساني فقط از طريق كار و خدمتمما عملوا"

مش**هور اس**ت ك**ه)ص(درج**اتي پي**دا مي ش**ود. و از رس**ول خ**دا ايفرمودن***د: "س***يدالقوم خ***ادمهم". يع***ني رئیس ه***ر طايفه

گذار به آن ها مي باشد. با اين حساب، كه درج**ه و مق**ام وخدمت عزت و آب*رو از مس*ير علم و عم*ل و خ*دمت ب*ه بن**دگان خ*دا و خلوص در خدمت پيدا مي شود اين حقيقت كشف مي ش**ود ك**ه پيدايش مقام و منصب براي زن و مرد يكسان است. ه**ر م**ردي كه به جامعه خدمت كند و يا هر زني كه در خدمت علم و عمل و خ*دمت ب*ه جامع*ه و ي*ا خ*انواده كوش*ش كن*د و در اين خ*دمات

رس**د ك**هخلوص داشته باشد، قهرا به هم**ان مق**ام و منص**بي مي اند. ح**تي مق**ام نب**وت و واليت. م**اديگران از همان خط رس**يده

كنيم كه بعضي از م**ردان از طري**ق علم و ايم**ان ب**همشاهده مي مقام وحي رسيده و خداون**د آن ه**ا را مش**مول لط**ف و عن**ايت

كنيم ك**ه بعض**ي از زن ه**ا همخود قرار داده است و مشاهده مي اند. فرشته بر آن هااز طريق علم و ايمان به همان درجه رسيده

نازل شده و به آن ها وحي كرده است، مانن**د حض**رت م**ريم، و ك**ه از طري**ق)س(در مقام عصمت و واليت مانن**د حض**رت زه**را

اطاعت و خدمت و ف**داكاري ب**ه مق**ام عص**مت و واليت رس**يده اس**ت و خداون**د او را در درج**ه ائم**ه عليهم الس**الم ق**رار داده

است. گوييم كه هيچ حقوق و مقام و منص**ب و ش**غلدر خاتمه بحث مي

و مقامي براي مردان قابل تصور نيست مگر اين كه ب**راي زن**ان هم قابل تصور مي باشد و در حقوق و مزايا و مق**ام و منص**ب و درجه و مقامات بين زن و مرد ف**رقي نيس**ت. ه**ر ي**ك از آن ه**ا

رسد. هرگ**ز زني را ب**ه دلي**ل زنتالش كند به نتايج تالش خود مي ان**د ك**ه م**رد را ب**هتر قرار ندادهبودن از نظر مقام و حقوق پايين

ان اكرمكمدليل مرد بودن باالتر از او قرار دهند. آي**ه كريم**ة " " در م**ورد زن و م**رد كليت دارد. ب**راي توض**يح بيش**تراتقيكم

ت**وانيم مي**ان درج**ه و مق**ام و ش**غل انس**ان ه**ا تف**اوت قائ**لمي

140

تفسير سوره نساء

بشويم و اين دو را از هم جدا كنيم. خداوند تعالی در قرآن درجه و مقام را بين زن و مرد و سياه و سفيد عم**وميت داده اس**ت و وقايع تاريخي هم نشان داده است كه براي هر انس**اني ممكن و

تر ارتق**ا پي**دا كن**د. درميسر است كه به درجات و مقام**ات ع**الي ك**نيم ك**ه در مق**ام و درج**ه م**ردانيت**اريخ زن**اني را مش**اهده مي ان**د. حض**رتتر از خ**ود ق**رار گرفتهمشابه خود و يا باالتر و پ**ايين

در)س(زه*را در مق*ام ائم*ه معص*ومين و حض*رت خديج*ه ك*بري ب**ه كيفي**تي ك**ه در)ص(مق**ام كف**ويت و همس**ري حض**رت خ**اتم

اعماق قلب پيغمبر جا گرفت**ه و ه**ر وقت رس**ول خ**دا ب**ه ي**اد او افتاده است، برايش گريسته است. در مجاهدات و كوشش ها و بذل جان و مال، زحمات طاقت فرسا متحمل شده و از هيچ نوع فداكاري دريغ نداشته است تا جايي كه در بيانات حضرت رسول

برابر با آسيه و مريم و يا بهتر شناخته شده است. آيات)ص(اكرم قرآن درجه و مقام را بين همه انسان ها عموميت مي دهد مث**ل دو آية مذکور "ولكل درجات مما عملوا" و "ان اك**رمكم عندالل**ه اتقيكم" پس درجه و مقام كه از طريق علم و عمل و تق**رب ب**ه خدا حاصل مي شود مشروط به هيج شرطي نيست. خداوند اين درج**ات و مقام**ات را ب**ه مس**ابقه گذاش**ته و همگ**ان را ب**ه آن

س11ارعوا الي مغف11ره مندع**وت ك**رده و فرم**وده اس**ت: "موات و االرض ربكم و جنة " يع**ني ب**ه س**ويعرضها الس11

مغفرت خدا و بهشتي كه به پهنه آسمان ها و زمين ها مي باش**د شتاب كني**د و هرك**دام در اين فض**اي وس**يع بهش**ت و مغف**رت،

درجه و مقامي پيدا كنيد. اما شغل و كار غير از درجه و مقام است. ممكن اس**ت انس**اني در درج**ه و مق**امي از علم و دانش و خ**دمت ب**ه م**ردم باش**د وليكن شغل و كاري ب**ه او واگ**ذار نش**ده باش**د و از ك**ار بركن**ار باشد. مانند ائمه )ع( در زم**اني ك**ه ب**ا م**ردم در تم**اس بودن**د و

كه فوق هم**ه انس**ان)ع(نشين شده بودند و مانند امام زمان خانه هاي زمان و تاريخ مي باشد و از كار و شغل مخصوص خ**ود ك**ه زعامت بر تمام بشريت است بركنار ش**ده و غيبت اختي**ار ك**رده اس**ت و مانن**د پيغم**بران ك**ه اك**ثريت آن ه**ا از ش**غل و مق**ام مخصوص خود بركنار بوده و جنايت كاران و طاغوت ها ب**ه ج**اي

از آن ط**رف انس**ان ه**ايي متص**دي ام**ورآن ها نشس**ته بودن**د. اند كه لياقت آن رياست ها ومردم بوده و بر آن ها رياست كرده

اند. پس وقتی اف**رادي ب**ه ش**غل زع**امت وزعامت ها را نداشته

141

تفسير سوره نساء

، و اف**رادي ازاند ك**ه لي**اقت آن را نداش**تهرياست انتخ*اب ش**ده زعامت و رياست بركنار بوده كه ده ها و صدها براب**ر لي**اقت آن

اند، ب*ه همين دلي**ل نمی ت**وانیم ب*ه اف*رادي ك*ه ب*ه رأيرا داشته ش**وند اطمين**انمردم یا به نصب دولت ها به مق**امي انتخ**اب مي

پيدا كنيم ك**ه صددرص**د از نظ**ر فهم و دانش و درج**ات علمي وايماني صاحب يك چنين مقامي باشند.

ت**وانيم بين ش**غل زن**ان و درج**ه و مق**ام آن ه**ادر همين ج**ا مي تفاوت قائل شويم چ**را ك**ه ممكن اس**ت زني در مق**ام عص**مت پيغمبران باش**د وليكن مص**لحت نباش**د ك**ه ش**غل ره**بري ب**ه او واگذار شود تا اموری مانند فرماندهي جنگ ها وحل وفصل ام**ور و يا قضاوت ميان مردم، كه مرجع آن مردان بوده او را از ش**غل لطيف و ظريف زنانگي خود باز دارد. پس اگ**ر زني در ت**اريخ ب**ه مقام رهبري و نبوت و يا امامت انتخاب نش**ده اس**ت، اين ع**دم انتخ**اب دلي**ل آن نيس**ت ك**ه زن ه**ا در درج**ه انبي**ا و در مق**ام

گيرند. ما اگر بين حضرت م**ريمرهبران الهي و آسماني قرار نمي اي ب**ه وج**ود آوريم ش**ايد اين حقيقتو زكري**اي پيغم**بر مقايسه

كشف شود كه حضرت مريم از نظر درج**ه و مق**ام و ارتب**اط ب**ا خدا و كش**ف واقعيت ه**ا و آگ**اهي ب**ر ح**وادث آين**ده از زكري**اي پيغمبر باالتر است. چه اين كه ذكريا وارد بر حضرت مريم شد و مشاهده كرد بهترين غذاها براي او حاضر شده اس**ت. ب**ه م**ريم گفت كه: اين غذاها از كجا براي تو آماده مي شود؟ مريم جواب مي دهد كه از س**وي خ**دا مائ**ده آس**ماني ب**راي من حاض**ر مي شود تا احتياج به غذاي مردم نداشته باشم. ذكريا ك**ه در اين ج**ا رابطه مريم را با خدا كشف كرد ب**ه فك**ر افت**اد ك**ه چ**را از خ**دا فرزن**دي خ**واهش نكن**د و اوالد نداش**ته باش**د. دس**ت ب**ه دع**ا برداشت كه اي خدا، به من فرزن*دي ب*ده ت*ا از من و آل يعق*وب ارث ب**برد. خداون**د دع**اي او را مس**تجاب ك**رد و فرزن**دي ب**ه او عنايت فرمود. در واقع مقام حضرت مريم و تقرب او به خداي و دعاي مستجاب او كه غذاي آسماني بر او نازل مي ش**ود. ب**اعث و تش**ويق ذكري**ا ش**د ت**ا او هم از خ**دا فرزن**دي بخواه**د. پس حضرت مريم در تقرب ب**ه خ*دا و اس**تجابت دع**ا و ن**زول مائ**ده آسماني بر ذكرياي پيغمبر سبقت داشته كه ماية تشويق او ش**ده است. با اين مقدمات بايستي بدانيم كه درج**ه و مق**ام بين زن و مرد مشترك است. هركدام از آن ها آمادگي دارند كه خود را ب**ه

142

تفسير سوره نساء

درجات علمي و مقامات معنوي برسانند. وليكن در ك**ار و ش**غل هاي اجتم**اعي ب**ا هم تف**اوت دارن**د. ممكن اس**ت زني در مق**ام پيغمبران قرار گيرد و الزم نيست ك**ه ش**غل پيغم**بران را داش**ته باشد و يا در مقام ائمه ق**رار گ**يرد ب**دون اين ك**ه ش**غل ام**امت داشته باشد و ما در بحث هاي گذش**ته ث**ابت ك**رديم ك**ه به**ترين

داري وشغل مفي**د و س**ودمند و حي**ات بخش جامع**ه ش**غل خانهداري زنان است.بچه

و شايد باز خانم ها فكر كنندخانه داری یک شغل مملکتی است: كه تغي**ير ش**غل ب**ه معن**اي تغي**ير حق**وق اس**ت ك**ه ي**ك كاره**اي بيروني كه اختصاص به مردان دارد، حق**وق هم اختص**اص ب**ه آن ه**ا داش**ته باش**د. باي**د بگ**وييم خ**انه داري زن مفي**دترين ش**غل اجتماعي است و دولت وظيفه دارد ب**راي زن**ان خ**انه دار حق**وق معين كند. اوال حقوقی که مرد دریافت می کند بين زن و ش**وهر مشترك است. بايستي به شوهري كه زن خانه دار دارد براب**ر دو نف**ر كارمن**د حق**وق پ**رداخت ش**ود. و اگ**ر زن مج**رد باش**د ب**ا خانه داري خدمت گذار به مملكت به حساب مي آيد ك**ه بايس**تي از بيت المال حقوق دريافت كند. خانه داري ي**ك ش**غل مملك**تي و کشوری به حس**اب مي آي**د ن**ه ي**ك ش**غل خصوص**ي. اگ**ر زن و شوهر مستقل، و کار غیر دولتی دارند كه ثروت بين زن و شوهر مشترك است و اگر مأمور دولتند ب**ه حس**اب دو نف**ر كارمن**د از دولت حقوق مي گيرند. خانه داري زن چن**د براب**ر اقتص**اد مملكت را باال مي برد، به همان دليل كه اقتص**اد خ**انواده را ب**اال مي ب**رد. زن مسلمان الزم است در طب و بهداشت و تغذي**ه و نظ**افت و زيبايي ليسانس و دكتر باشد تا يك خانه دار ايده آل به حساب آي**د و هم چون قلب و جگر كه بدن را نگ**ه مي دارد مملكت را حف**ظ

كند.

143

تفسير سوره نساء

مع11رفی خ11دا:11 43 الی 36بخش دوازدهم، تفسير آيات به عنوان ضامن اجرای وعده و وعید ها

معرفی خدا به عن**وان ض**امن اج**رای وع**ده و وعی**د ه**ا- كيفيت احسان و عدالت و مس**تحقين انف*اق- م**یزان و مقی**اس اعم**ال- خودداری از احسان ناشی از بخل و تک**بر اس**ت- بی**ان احک**ام و معرفی الگوهای کامل انسانیت برای رسیدن انس**ان ب**ه حکمت-

با آیات احسان- كفار و جنايت ك**اران روز43 تا 41ارتباط آیات قي**امت ب**ه دو ع**ذاب مع**ذب مي ش**وند- احك**ام ش**راب خ**وار و

مست و جنب.. ، خداوند افرادي را ذكر مي كند ك**ه الزم اس**ت36در آيۀ� شريفۀ�

مشمول احسان مردم واقع شوند و انسان ها بدون ه**دف م**الي و يا انساني بلكه فقط به منظور جلب رضاي خداوند متعال باي**د به آن ها خدمت كنند. اين آيات ابتدا مردم را دعوت به پرس**تش

خدا و ترك شرك مي كند و مي فرمايد: : 40 ترجمۀ� آیات تا آیۀ�

- خ**دا را بپرس**تيد و كس**ي و ي**ا چ**يزي را ش**ريك خ**دا ق**رار36 ندهي**د. ب**ه پ**در و م**ادر و خويش**اوندان و يتيم**ان و مس**اكين و همس**ايگان خويش**اوند و ي**ا همس**ايگان بيگان**ه و فق**يران در راه مسافرت و درماندگان در مسافرت و بردگان و انسان ه**ايي ك**ه مالك آن ها شده ايد و تسلط بر آن ها پيدا كرده ايد احسان كني**د. خداوند انسان هاي مالیخوليايي متك**بر و ب**ه خ**ود ن**از را دوس**ت

ندارد.

144

تفسير سوره نساء

- كساني كه از انفاق و فايده رساني به مردم بخل مي كنن**د و37 ديگران را هم امر به بخل مي كنند و فضل و نعمتي را كه خدا به آن ها بخشيده است كتمان مي دارند. خداوند ب**راي كف**ار ع**ذابي

خوار كننده مهيا كرده است. - كساني كه مال خود را به ري**ا مي بخش**ند، ايم**ان ب**ه خ**دا و38

روز قيامت ندارند. كسي كه شيطان را قرين و همراه خود ق**رارداده بداند كه بد قريني به همراه خود دارد.

- چ**ه مي ش**ود آن ه**ا را اگ**ر ايم**ان ب**ه خ**دا و روز قي**امت39 بياورند و از آن چه دارند به منظور جلب رضاي خدا انف**اق كنن**د.

خداوند به حال آن ها دانا و آگاه است. - خداوند ب**ه س**نگيني ي**ك ذره هم ك**ه باش**د ب**ه كس**ي س**تم40

نمي كند و اگر آن يك ذره كار نيك باشد چند برابر ب**ه ص**احب آن نتيجه مي دهد و عالوه از جانب خود اجر عظيمي تا بي نهايت ب**ه

نيكوكاران مي دهد. در اين آيات شريفه مطالب چندي قابل توجه است.

اول، معرفی خدا به عن**وان ض**امن اج**رای وع**ده ه**ا و وعی**دها. دوم، معناي احسان و كس*اني ك*ه بايس*تي ط*رف احس*ان ق*رار گيرند. س**وم، كس**اني ك**ه از احس**ان ب**ه بن**دگان خ**دا خ**ودداري مي كنند بدانند كه آن خودداري از نتايج تكبر و فخ**ر فروش**ي مي باشد. خودداري از انفاقات و از خ**دمات اجتم**اعي انس**ان را ب**ه كفر مي كش**اند و ك**افران ب**ه غ**ذابي خواركنن**ده مبتال مي ش**وند. چهارم، انسان هاي حسود و بخيل ممكن اس**ت م**ال خ**ود را ب**ه ريا و تظاهر انفاق كنند. گرچه در عمل ش**باهت ب**ه بن**دگان خ**دا پيدا مي كنند و شايد هم از آن ها بهتر و زيباتر وليكن آن انفاق**ات

نتايج عمل خواه كم ي**اپنجم، آن ها را به شرك و كفر مي كشاند. زياد به انسان برمي گ**ردد. عم**ل و نتيج**ه مانن**د علت و معل**ول است كه قابل محو و نابودي نيست وليكن خداون**د فق**ط اعم**ال نيك را مانند بذر و نهال مي پروراند و نتايج آن را چند برابر و يا تا

بي نهايت به انسان برمي گرداند. خداوند تعالی خود را ضامن اج**رای وع**ده و وعی**د خ**ود مع**رفی

می کند: موضوع علمی و قابل توجه در مقدمۀ� دستورات قرآن این است که خداوند تعالی ابت**دا بن**دگان خ**ود را ب**ه پرس**تش خ**دا و ت**رك شرك دعوت مي كند تا براي تمامي دس**توراتي ك**ه مي ده**د ي**ك

145

تفسير سوره نساء

ضمانت اجرايي در افكار مردم به وجود آيد و بندگان خ**دا بدانن**د كه اين احكام ضمانت اجرايي دارد و كساني كه در خط اط**اعت و بندگي قرار نگيرن**د ب**ه ع**ذاب و كيف**ر س**ختي مبتال مي ش**وند. مشاهده مي كنيد كه آيات قرآن همه جا همراه اوامر و نواهي که صادر مي كند يك مقام بزرگ را هم در حد فرمان**دهي و مول**ويت قرار مي دهد، كه اگر يك چنين مقامي همراه ب*ا اوام*ر و ن*واهي شناخته نشود ام**ر و نهي لغ**ويت پي**دا ک**رده و ض**مانت اج**رايي ن**دارد؛ و اگ**ر ام**ر و نهي ض**مانت اج**رايي نداش**ته باش**د م**ردم اشتیاق ندارند كه آن امر را اجرا، و نواهي را ترك نماين**د. ام**ر و نهي بدون ي**ك مق**ام فرمان**دهي ق**ادر و توان**ا ک**ه بتوان**د پ**اداش اطاعت كنندگان را بدهد و يا معصيت كاران را كيف**ر نماي**د عبث و گزاف است. مانن**د اين ك**ه انس**ان قطع**ه كاغ**ذي در بياب**ان و صحرا پيدا كند كه در آن كاغذ فراميني از ي**ك فرمان**دۀ� ناش**ناس ثبت شده و آن مقام در آن كاغذ وعده داده باشد كه اگ**ر كس**ي اطاعت كند چه پاداشي دارد و يا اگر معصيت كن**د چ**ه مج**ازاتي خواه**د داش**ت. ب**ديهي اس**ت ك**ه هيچ كس خ**ود را موظ**ف ب**ه اجراي چنان دستوراتي و يا ترك چن**ان منهي**اتي نمي دان**د. از اين رو خداون*د تع*الی در ه*ر آي*ه از آی*ات خ*ود ك*ه ب*ه بن*دگان خ*ود دس**توری مي ده**د، ابت**دا خ**ود را در مق**ام فرمان**دهي و م**وال و مسئولي كه عهده دار مجازات اعمال بندگان خود است مع**رفي کرده و مي فرمايد: فقط خدا را پرستش كنيد، كسي يا چ**يزي را

شريك او قرار ندهيد. اين جمل**ه زيب**ا ب**راي اثب**ات ض**مانت اج**رايي در كلي**ه احك**ام و دستوراتي است كه در متن آيه تذكر داده است. توحي**د و ش**رك دو كلمه متقابل هستند كه غالبا همه جا ب**ا هم ب**ه ك**ار مي رون**د. شرك نقيض توحيد و توحيد هم نقيض شرك است. پرستش خ**دا به معناي اين است كه انسان موحد در ارتباط مستقيم با خ**داي خود بوده و پشت گرمي ب**ه غ**ير خ**دا نداش**ته باش**د. كس**ي ك**ه فقط خدا را مرجع حوايج خود مي داند و نياز خ**ود را ب**ه در خان**ه خدا مي برد و فقط پشت گرمي به خدا داشته و به او تكيه نم**وده است، موحد است. در برابر، مشرك به كسي مي گويند ك**ه غ**ير خدا را در سعادت و ش**قاوت و م**وفقيت خ**ود ش**ريك ق**رار مي دهد. درصدي پشت گرمي به خ**دا داش**ته و درص**دي هم ب**ه غ**ير خدا و اين درصدها در ارتباط با خدا و غير خدا به هر م**يزاني ك**ه

146

تفسير سوره نساء

كمتر يا بيشتر گردد درجات شرك و توحيد هم باال و پايين مي رود تا زم**اني ك**ه انس*ان ص**د در ص**د خ*دا را در زن**دگي خ*ود م**ؤثر

دانسته و صد در صد در خط اطاعت و بندگي خدا قرار گيرد. شرك يگانه مايه فساد اعم**ال و نت**ايج آن اس**ت. اعم**ال انس**ان مانند بذر و نهال است كه در دل انسان ها كاش**ته ش**ده و در آن ثمر مي دهد. پيدايش ثمره اعمال ارتباط مستقيم ب**ا اعتق**اد ب**ه خدا و فكر خداجويي انسان دارد. بديهي است كه به ج**ز خداون**د متعال كسي وجود ندارد كه به زندگي انسان ها ادامه بدهد و بذر و نهال اعمال انسان را در دنيا و آخرت بپروراند. در اين ج**ا اگ**ر انسان مستقيما به خداي خود مربوط باشد پاداش اعمال خود را مستقيما از خداي خ**ود مي گ**يرد و خ**دا ض**امن اس**ت ك**ه نت**ايج اعمال هركسي را به خود او برگرداند و اگ*ر انس*ان غ*ير خ*دا را در پرورش اعم**ال و نتيجه گ**يري م**ؤثر بدان**د قه**را ب**ه غ**ير خ**دا پناهنده مي شود، با اين ك**ه س**واي خ**دا ه**ركس و هرچ**ه باش**د قدرت پرورش اعمال خير و شر انسان را ندارد و نمي تواند نتايج اعم**ال را ب**ه ص**احب عم**ل برگردان**د. مش**ركين مانن**د كس**اني هستند كه از چشمه هاي خشكيده آب مي طلبند و از درخت ه**اي خشكيده ثمر مي خواهند. با اين حس**اب اعم**ال كف**ار و تولي**دات آن ها و يا قوانين و مقرراتي ك**ه وض**ع مي كنن**د و عوام**ل بق**ا و فنايي كه به وج**ود مي آورن**د هم**ه اين ه**ا ب**دون پش**توانه ب**وده، ضمانت اجرايي ندارد. به همين دليل زندگي آن ها و خ**ود آن ه**ا به سوي فنا و نابودي مي روند و عامل بق**ايي در ك**ار نيس**ت ك**ه موجوديت آن ها راحفظ كند و ادامه بدهد. اما انسان هاي مؤمن مانن**د مس**تخدمينی هس**تند در اختي**ار ي**ك م**والي قدرتمن**د و نيرومند، كه هرگز قدرت او فناپ**ذير نيس**ت. از آنج**ا ک**ه خداون**د تع**الی س**لطاني عظيم الش**أن، ق**ادر و توان**ا و اب**دي مي باش**د مي تواند بندگان و مستخدمين خود را هم به اب**ديت پيون**د ده**د و اعمال آن ها را به ثمر برساند وليكن كفار يك چنين موال و آقايي ندارند كه خود آن ها و زندگي آن ها را به ثمر برساند. در زندگي آن چه خير است براي آن ها از بين مي رود و آن چ**ه ش**ر اس**ت ب**راي آن ه**ا ب**اقي مي مان**د. ع**اقبت در داي**ره ع**ذابي حبس مي شوند كه ب**ه اراده خ**ود آن را تولي**د كرده ان**د. از نعمت ه**اي خدا براي آن ها چيزي باقي نمانده، ش**ر و آف**ات و ع**ذاب ه**ايي كه به عمل خود توليد كرده اند موجوديت آخرتي آن ها را تشكيل مي دهد. بن**ابراين آن ه**ا مانن**د بن**ده ب**دون م**وال هس**تند ك**ه در

147

تفسير سوره نساء

برابركار خيرشان از كس**ي نمي توانن**د پ**اداش بگيرن**د و اگ**ر ب**ه حادثه اي مبتال شوند كسي نيست كه آن ها را نجات بده**د. و ام**ا مؤمنين چنين نيستند. خداوند متعال ضامن شده كه اعم**ال خ**ير آن ها را به ثمر برساند و پاداش نيكي آن ها را به آن ه**ا بده**د و از حوادث و بالهايي ك**ه متوج**ه آن ه**ا مي ش**ود، آن ه**ا را پن**اه

خداون**د مي فرماي**د ك**ه:)ص(دهد. در اين رابط**ه در س**وره محمد خ11دا م11والي اه11ل ايم11ان اس11ت وليكن كف11ار م11واليي

به همين مناسبت هرجا خداوند تع**الی ب**ه بن**دگان خ**ود1.ندارند دستوری داده و يا قوانين و مقرراتي براي آن ه**ا وض**ع مي كن**د، ابتدا موجوديت خود را در مقام يك موالي نيرومند و ق**درت من**د به نظر بندگان خود مي آورد تا بدانند كه در برابر كار نيك پاداش

گرفته و در برابر كار شر مجازات مي شوند. کیفیت احسان و عدالت و مستحقان انفاق:

پس از بي**ان ش**رك و توحي**د دس**تور احس**ان ب**ه پ**در و م**ادر و خويشاوندان و ديگر مستحقين انف*اق مي ده**د. كلم**ه "احس*ان" در آيات قرآن از كلماتي اس**ت ك**ه بس**يار تك**رار ش**ده. خداون**د هم**ه ج**ا دس**تور احس**ان ب**ه بن**دگان خ**ود مي ده**د و در س**وره

".ه11ل ج11زاء االحس11ان اال االحس11ان"ال**رحمن" مي گوي**د: " احسان از كلمه حسن به معناي نيكي، و از باب افعال به معن**اي نيكي كردن به بندگان خدا مي باشد. يك چنان نيكي ك**ه قلب آن ها را بپروراند و در اعماق قلب آن ها قرار گيرد. زيرا باب افعال از پرورش ماده فعل در درون اشيا و اشخاص خبر مي دهد. پس كلم**ه احس**ان خ**بر مي ده**د از آن نيكي ه**ا و خ**وبي ه**ا ك**ه از انسان به ديگري مي رسد. در هر كجا و در هر عملي كه انس**اني رو به روي انسان ديگر قرار مي گيرد تا با بيان و عمل و يا قياف**ه خود خ**یري ب**ه او برس**اند، ي**ك چ**نين خ**يرات و نيكي ه**ا را چ**ه ج**زيي و چ**ه كلي، احس**ان مي گوين**د. خ**دماتي ك**ه انس**اني ب**ه

: م**زدوري،انس**ان ديگ**ر انج**ام مي ده**د ب**ر س**ه قس**م استمأموري، الهي

یک نوع از خدمات به صورت "مزدوری" اس**ت، ك**ه شخص**ي در برابر مزد و پاداش به انسان ديگر خدمت مي كن**د و ي**ا در براب**ر عوض و معاوضه خيري و يا نعم**تي ب**ه انس**ان ديگ**ر مي رس**اند.

- ذلک بان الله مولی الذین آمنوا و ان الکافرین ال مولی لهم. 11 محمد، 1

148

تفسير سوره نساء

انسانی که خود را در برابر خدمتي ك**ه ب**ه مخ**دوم ك**رده اس**ت طلب كار مي داند و ممكن اس**ت پ**اداش نعمت خ**ود را مطالب**ه نمايد و يا براي وصول آن شدت عمل بخرج ده**د، خ**دمت او ب**هاين كيفيت به معناي مزدوري است و احسان شناخته نمي شود. نوع دوم خدمات، "مأموريتی" اس**ت. مانن**د م**أمورين دولت ك**ه مأموريت دارند به مردم خدمت كنند، و ي**ا از ج**انب ديگ**ران ي**ك چنين مأموريتي دارند. در واقع خ**دمات ب**ه كيفيت م**أموريت هم مانند خدمات از نوع مزدوري مي باش**د. ف**رقي ك**ه ب**ا م**زدوري دارد اين است كه م**زدور ح**ق خ**ود را از مخ**دوم و ي**ا مس**تأجر مطالبه مي كند و م**أمور ح*ق خ**دمت خ**ود را از آم**ر و فرمان**دۀ� خود می گیرد. خدمات به م**أموريت هم از ن**وع احس**ان ش**ناخته نمي شود و انسان در مقابل اين خدمات بر خ**داي خ**ود و ي**ا ب**ر

مخدومين خود حقي پيدا نمي كند. ام**ا خ**دمت ن**وع س**وم ك**ه اس**م آن را "مول**ويت" مي گ**ذاريم، خدمت به منظور احسان به بندگان خداست نه به منظور اج**ر و پاداش از مخدوم و يا ديگران. احس*ان ب*ه آن خ*دماتي مي گوين**د كه انسان خادم فقط براي احترام به مقام انس**انيت و ب**راي اين كه به انساني خدمت كند و با خدمات خود او را احي**ا نماي**د و ب**ه ثمر برساند خدمتی می کند، بدون اين كه از مخدوم انتظار اج**ر و پاداشي داشته باشد. فقط از اين لذت مي برد كه وظيف**ه خ**ود را انج**ام داده و ب**ه کس**ی خ**دمت ك**رده اس**ت. احس**ان يع**ني خدمات حيات بخش بدون هدف و بدون انتظار اج**ر و پ**اداش از مخدوم، به كيفيتي كه مخدوم در وضعي قرار گيرد كه گ**ويي ب**ه او خدمتی نشده، و خدمت گزار نیز مخدوم خود را ط**وری ببین**د

كه با قبل از خدمت فرقي و تفاوتي نداشته باشد. انسان ه**ا در دين مق**دس اس**الم هم**ه ج**ا بيش**تر م**أموريت ب**ه احسان پيدا كرده اند. وظيفه دارند كه ه**ر كس**ي را ك**ه مس**تحق خدمت ديدند و توانس**تند ب**ه او خ**دمت كنن**د، اق**دام ب**ه خ**دمت نماين**د، ب**دون اين ك**ه از مخ**دوم انتظ**ار اج**ر و پاداش**ي داش**ته باشند. خاصيت يك چنين خ*دماتي اين اس**ت ك*ه انس**ان مخ**دوم حيات انساني و اجتماعي پيدا مي كند و براساس پ**رورش هم**ان حيات انساني و اجتماعي، خ*ود را مل**زم مي دان*د ك**ه ب**ه انس**ان خادم و يا ب**ه ديگ**ران خ**دمت كن**د و همچن**ان ك**ه خ**ود پ**رورش ايماني و انساني پيدا كرده اس**ت، انس**انيت و ايم**ان ديگ**ران را

هم بپروراند و پرورش بدهد.

149

تفسير سوره نساء

انسان ه**ايي ك**ه مس**تحق انف**اق هس**تند: اولين اف**راد مس**تحق انف**اق و احس**ان پ**در و م**ادر مي باش**ند. پ**در و م**ادر براس**اس خاصيت رواني خود، فرزند را جزيي از وج**ود خ**ود مي دانن**د ک**ه آنها را همچون برگ و شاخه اي از شجره وج**ود خ**ود روياني**ده و بروز داده اند. ب**ر مبن**اي همين خاص**يت رواني خ**ود را مل**زم ب**ه خ**دمت فرزن**دان مي دانن**د و اين خ**دمات قه**را از ن**وع احس**ان است، نه از نوع مزدوري و نه مأموريت. آنها خ**دمات خ**ود را در زماني انجام مي دهند كه فرزندان بي نهايت به آن نيازمندن**د و ب**ا آن خدمات حيات پيدا مي كنند. خدمات پدر و مادر هركدام حي**ات بخش به فرزندان مي باشد. آن ها را زن**ده مي كن**د و زن**دگي آن ها را پايدار مي نمايد و مخصوصا م**ادر ك**ه خ**دمات او ب**ه فرزن**د خيلي وسيع تر و عميق تر و در عين حال بيشتر حيات بخش مي باشد. از اين رو به حق مادران بيشتر از پدران توصيه و سفارش

آن ج*ا ك**ه درب**اره پ**در و م**ادر دع*ا)ع(شده است. ام**ام چه*ارم مي كند و ضمن آن دعاها حقوق آن ها را سفارش مي نمايد، پس از آن كه فصلي از حق مشترك پدر و مادر بحث مي كند، فص**لي هم حق*وق خصوص*ي م*ادر را ي**ادآوري مي كن**د و از خ*دا توفي**ق

1مي خواهد كه بتواند حق مادر خود را رعايت كند. تحف العقول، رسالۀ� حقوق ام*ام چه*ارم علی*ه الس*الم: فح*ق ام*ک ان تعلم انه*ا1

حملتک حیث ال یحمل احد احدا و اطعمتک من ثمرة قلبها ما ال یطعم احد احدا و انها وقت**ک بس**معها و بص**رها و ی**دها و رجله**ا و ش**عرها و بش**رها و جمی**ع جوارحه**ا مستبشرة بذلک فرحة موبله محتملة لما فیه مکروهها و المها و ثقله**ا و غمه**ا ح**تی دفعت**ک عنه**ا ی**د الق**دره و اخرجت**ک الی االرض فرض**یت ان تش**بع و تج**وع هی و تکسوک و تعری و ترویک و تظمأ و تظلک و تضحی و تنعمک ببؤسها و تلذذک ب**النوم بارقها و کان بطنها لک وعائا و حجرها لک حوائا و ثدیها لک سقائا و نفسها لک وقائ**ا تباشر حر الدنیا و برده*ا ل*ک و دون*ک. فتش*کرها علی ق*در ذل*ک و ال تق*در علی**ه اال بعون الله و توفیقه.- حق مادرت بر تو این اس**ت ک**ه ب**دانی او ت**و را حامل**ه ش**ده، آنجاکه هیچکس دیگری را حمل نک**رد و ت**و را از می**وۀ� قلبش اطع**ام ک**رد آنج**ا ک**ه هیچکس دیگری را اطعام نکرد. او تو را نگهداری نمود ب**ا گ**وش و چش**م خ**ود و ب**ا دست و پا و مو و پوست خود و با جمیع اعض**ای خ**ود در ح**الی ک**ه از این زحم**ات نوید می گرفت و خوشحال و برکت مند بود. هر س**ختی و درد و غم و س**نگینی ک**ه به او می رسید تحمل می کرد تا ب*االخره دس*ت ق*درت خ*دا او را از ت*و ج*دا ک**رد، وضع حمل کرد و تو را بر زمین گذاشت. آنگاه راضی شد که تو س**یر باش*ی و خ*ود گرسنه، و تو را بپوشاند و خود برهنه، ت**و را س**یراب س**ازد و خ**ود تش**نه، ت*و را ب*ه سایه کشاند و خود آفتاب خورده، و تو بهره مند باشی و خود گرفت**ار، ت**و از خ**واب لذت ببری و خود بیدار. پس شکم مادر ظرف وجود تو بود و آغ**وش او فراگ**یر ت**و، پستان او به کام تو و جانش فدای تو؛ سرد و گرم روزگار را برای ت**و تحم**ل ک**رد و

از تو بازداشت. تو همانقدر از او تشکر کن، و نمیتوانی مگر به حول و قوۀ� االهی.

150

تفسير سوره نساء

میزان و مقیاس اعمال: همان طور كه براي توزين و ارزش يابي ه**ر چ**يز مقياس**ي معين شده كه با آن مقياس ها بسنجند، براي تع**يين ارزش اعم**ال هم مقياس هايي معين كرده اند ك**ه ب**ا آن ه**ا اعم**ال ارزش**يابي مي شود. مقابله اعمال گاهي مقابله كميت به كميت اس**ت و گ**اهي مقابه كيفيت به كيفيت. مقابله كميت به كميت مانند اين ك*ه ي*ك روز براي شما كار كرده و در خدمت شما بوده اند. ش**ما هم ي**ك روز در خ**دمت آن ه**ا باش**يد. و ي**ا چن**د كيل**و مي**وه ب**ه ش**ما فروخته ان**د ش**ما هم قيمت آن را ب**ا پ**ول بپردازي**د. در اين ج**ا مقابله كميت به كميت انج**ام مي گ**يرد. ي**ك چ**نين مق**ابله اي را "عدل و عدالت" مي نامند، كه تمامي مردم مأموريت دارند آن را رعايت كنند. و اما مقابله كيفيت به كيفيت، رعايت كيفيت اعمال خدمت گزاران است و مقابله ب**ه مث**ل. انس**ان تش**نه ای ک**ه در بيابان از تشنگي مشرف به هالكت مي شود با انساني رو ب**ه رو مي شود كه كوزه آبی به همراه دارد. انسان ص**احب آب پس از آن كه در طرف احساس تشنگي كند با اين كه به كوزه آب خ**ود بسيار محتاج و نيازمند است براي خدا و انسانيت ط**رف مقاب**ل را س***يرآب مي كن***د و در اين آب دادن ه***دفي ب***ه ج***ز خ***دا و انسانيت ندارد. و گاهي همين انسان ك**وزه آب خ**ود را در براب**ر چند توماني به طرف مقابل مي فروشد. انس**ان تش**نه در ه**ر دو صورت از تشنگي نجات پيدا كرده است وليكن حقوق آب دهن*ده در اين دو صورت با يكديگر متف**اوت اس**ت. در ص**ورت اول ك**ه هدفش از آب دادن جلب رضاي خدا و خدمت به انسانيت ب**وده، به برادر خود احسان كرده و مستحق پ**اداش احس**ان مي باش**د وليكن در صورت دوم حق خود را در همان مبلغي ك**ه در مقاب**ل آب گرفته است خالص*ه نم*وده، از حق*وق انس*انيت ك*ه احس*ان باشد محروم، و همچنين مستحق اجر و پاداشي از جانب خداوند متعال نيست. طرف مقابل كه از تشنگي نج**ات يافته اس**ت اگ**ر بخواهد حق آب دهنده و صاحب آب را رعايت كند بايستي كيفيت آب دهي او را در نظر بگيرد كه او در صورت اول حق حيات پيدا ك**رده و در ص**ورت دوم هم**ان حق**وق م**الي ك**ه دري**افت ك**رده است. پس اگ**ر روزگ**اري وارد ش**هري ش**ود و ببين**د ك**ه انس**ان صاحب آب مثال محكوم به اعدام و يا پرداخت ميليون ه**ا توم**ان پول شده است و او مي تواند با پرداخت همان مبلغ سنگين او را از مرگ نجات دهد، در اين جا بر او واجب مي ش**ود ك**ه ميلي**ون

151

تفسير سوره نساء

ها تومان پول بپردازد و طرف را از مرگ نجات بدهد. اگر چ**نين كاري كرد، حق او را ادا نم**وده اس**ت و همچن**ان ك**ه او ب**ا دادن جرعه آبي در بيابان او را از مرگ نجات داده، اين ش**خص هم ب**ا دادن مبلغي مقابل**ه ب**ه مث**ل نم**وده و دوس**ت خ**ود را از م**رگ

هل ج11زاء االحس11ان االنجات داده، كه خداون**د مي فرماي**د: "".االحسان

خدمات به كيفيت احسان بين انسان ها محبت و تفاهم به وج**ود مي آورد و دل ها را ب*ه يك*ديگر پيون*د مي ده*د چن*ان ك*ه گ*ويي اعضاي يك خانواده بوده و همچ**ون اعض**اي ي**ك ب**دن يك**ديگر را دوست مي دارند. و اما خدمات ب**ه ص**ورت م**زدوري و ب**ا ه**دف هاي مادي بين انسان ها دوستي و برادري توليد نمي كند و دل ها را به يكديگر پيوند نمي دهد بلكه بيش**تر قس**اوت قلب و بغض و عناد بين انسان ها ايجاد مي كند. از اين رو آي**ات ق**رآن هم**ه ج**ا خ**دمات را ب**ه ص**ورت احس**ان مط**رح مي كن**د و ب**ه انس**ان ه**ا مأموريت مي دهد كه با كيفيت احسان به يكديگر خ**دمت كنن**د و در خدمات خود هدفي به جز جلب رضاي خدا و احياي انسان ه**ا نداشته باشند. خدمات به كيفيت احسان مش**روط ب**ه ش**رايطي

مي باشد كه ذيال از نظر شما مي گذرد: - احس**ان كنن**ده از احس**ان خ**ود قص**د ق**ربت داش**ته باش**د و1

هدفش فقط جلب رضاي خدا و خدمت به انسانيت باشد. - تا آن جا كه ممكن است در طرف مقاب**ل و كس**ي ك**ه ب**ه او2

احس**ان مي كن**د، احس**اس عق**ل و مع**رفت و احس**ان شناس**ي بنمايد. يعني طرف مقابل كس**ي باش**د ك**ه تحت ت**أثير انس**ان و انسانيت قرار گرفته و از اين احسان سوء اس**تفاده نكن**د. مانن**د كس**اني ك**ه خي**ال مي كنن**د ب**ر احس**ان كنن**ده ح**ق داش**ته اند و احسان كننده ح**ق او را ادا نم**وده و وظيف**ه خ**ود را انج**ام داده است؛ كه در اين صورت طم**ع آن ه**ا ب**ه احس**ان كنن**ده تحري**ك مي شود و در ص**ورتي ك**ه احس**ان ب**ه آن ه**ا تك**رار نش**ود فك**ر مي كنند كه احسان كننده حق او را نداده، با او به دشمني و عناد برمي خيزند. در اين رابط**ه ح**ديثي وارد ش**ده ك**ه فرم**وده ا ن**د: ا"ت**ق ش**ر من احس**نت الي**ه". از ش**ر كس**ي ك**ه ب**ه او احس**ان

كرده اي بپرهيز. - اين كه طرف احسان، به احسان كننده نيازمند باش**د. اگ**ر ب**ه3

او با بذل مال احسان مي كني، نياز به آن مال داشته باشد و اگ*ر

152

تفسير سوره نساء

او را به مقام و منصب مي رساني، جامعه نيازمند ب**ه آن مق**ام و منصب بوده و اهليت آن را داشته باشد. احسان كنن**ده هم**ه ج**ا بايستي انسان مورد احسان را در نظر بگيرد و تا وقتي در مي**ان خويش**ان او نف**راتي مس**تحق احس**ان باش**ند ح**ق آن ه**ا را ب**ه بيگانگان ندهد. به همين مناسبت در همين آيه شريفه خداوند پدر و م**ادر و خويش**اوندان را مق**دم داش**ته و بع**د از آن ه**ا ح**ق

مساكين و يتيمان را يادآوري فرموده است. اين جا بد نيست عاليم و ش**رايط ديگ**ري هم ب**راي انس**ان ه**اي طرف احسان ذك**ر ش**ود زی**را نيازمن**دي ه**ا مختل**ف و متف**اوت است. گاهي نيازمند به مهر و محبت هستند، ك**ه انس**ان وظيف**ه دارد آن ها را مورد مه**ر و محبت ق**رار ده**د و گ**اهي احتي**اج ب**ه انس و آشنايي و زيارت و ديد و بازديد دارند، كه انس**ان بايس**تي به ديدار آن ها برود و آن ها را زيارت كند. و گاهي از نظر م**الي نيازمند هستند كه انسان وظيفه دارد با ب**ذل م**ال ني**از آن ه**ا را برطرف كن**د. در تم**ام اين م**وارد احس**ان كنن**ده بايس**تي توج*ه داشته باشد كه تا آن جا كه ممكن است احسان خود را مكتوم و مستور داشته و از كسي كه مورد احسان او واق**ع ش**ده كوچ**ك ترين انتظاري نداشته باشد. در برخورد با او چنان باشد كه گويي هرگز به او احسان نكرده و او را نش**ناخته اس**ت و در خ**ود ي**ك چنين احساسي نكند ك**ه حقي ب**ر احس**ان كنن**ده دارد و بايس**تي احسان كننده حق او را رعايت كند، زيرا اعمالي از ن**وع احس**ان

گ**يردشناخته مي شود كه صرفا براي جلب رضاي خ**دا انج**ام مينه به منظور اثبات حقي و يا پاداشی.

احس**ان كنن**دگان فق**ط كس**اني هس**تند ك**ه خ**ود را نيازمن**د ب**ه كنن**د ك**ه ب**رايبينند و اين طور فكر مياحسان نسبت به مردم مي

كسب فضيلت و انسانيت و رشد ايمان و تقوا وظيف**ه دارن**د ك**ه به بندگان خدا خدمت كنند. ب**ه همين مناس**بت از خداون**د متع**ال

كنند و ممنون خدا هستند كه به آن ه**ا توفي**ق خ**دمت وتشكر مي احسان داده است، چنان که گوی**ا این خ**دمت و احس**ان ش**غلی است که کسی با ایجاد آن براي ی**ک انس**ان نيازمن**د و مس**تحق، زندگي او را ب**ه ثم**ر می رس**اند و فق**ر او را برط**رف می كن**د. البته آن انس**ان نیازمن**د ممن**ون کس**ی خواه**د ب**ود ک**ه ب**راي او

اس**ت. و زن**دگي او را ب**ه ثم**ر رساندهشغلي و كاري تهي**ه دي**ده داند كه كسب مقام**ات و درج**ات آخ**رت ك**ه از كننده مياحسان

طريق خدمت به انسان ه**ا و جلب محبت آن ه**ا پي**دا مي ش**ود،

153

تفسير سوره نساء

توقف بر اين معنا دارد كه انسان هاي مستحق را پي**دا كن**د و ب**ه آن ها احسان كند. از اين رو از نظر رواني و اخالقي چنان اس**ت كه گ**ويي منت انس**ان ه**اي مس**تحق احس**ان را قب**ول دارد ك**ه

اند. موجبات خدمت و احسان او را فراهم كردهخود داری از احسان ناشی از تکبر و فخر فروشی است:

كنن**د غالب**ا ازكساني كه از احسان و خ**دمت ب**ه م**ردم دوري مي نظر رواني متكبر، و خود را بهتر و باالتر از ديگران دانس**ته و ب**ه

نازند. با همين خاصيت رواني غالبا انسان ه**ايي حس**ود وخود مي بخيل هستند كه به ديگران اعتنا ندارند و حاضر نيستند ب**ه کس**ی احسان كنند. به همين مناسبت خداوند در آخر همين آي**ه ش**ريفه

". يع**نيان الله ال يحب من كان مختاال فخ11ورافرمايد: "مي خدا انسان هايي را كه گرفتار مرض تكبر و خيالء ب**وده، ب**ه خ**ود

فرماي*د ك*ه آن ه*ا بخي**لنازند دوست ندارد. لذا در آي*ه بع*د ميمي كنن**د و آن چ**ه را خ**دا ازهستند و ديگران را هم امر ب**ه بخ**ل مي

ث*روت و نعمت و ي*ا چيزه*اي ديگ*ر ب*ه آن ه*ا بخش*يده اس**ت از رسانند. در آخر آيهاي به ديگران نميكنند و بهرهديگران كتمان مي

ايم.فرمايد كه ما براي كفار ع**ذابي خواركنن**ده مهي**ا كردهبعد مي گويي خداون*د متع*ال اين انس**ان ه*اي متك**بر و حس**ود را ك*ه از

فرماي**د:دان**د ك**ه ميان**د ك**افر ميخدمت و احسان امتن**اع ورزيده ايم. و در آي**ه س**ی وب**راي كف**ار غ**ذاب خ**وار كنن**ده مهي**ا كرده

هشتم تا چهل، آن ها را به رياكاري و عدم ايمان به خدا و قيامت فرمايد: آن ها كساني هستند كه مال خود را بهكند و ميوصف مي

كنند. ايمان ب**ه خ**دا و آخ**رت ندارن**د. ش**ياطينرياكاري انفاق مي دوستان و همك**اران آن ه**ا هس**تند و كس**ي ك**ه مانن**د ش**ياطين دوستان و همكاراني داشته باشد بدان**د ك*ه آن ه**ا دوس**تان ب**دي هستند. چه مي شود آن ها را اگ**ر ايم**ان ب**ه خ**دا و روز قي**امت بياورند و از آن چه خدا به آن ها بخشيده اس**ت، انف**اق كنن**د ك**ه خداوند ب**ه ح**ال آن ه**ا بص**ير و آگ**اه اس**ت. بايس**تي بدانن**د ك**ه

كن*د و اگ*ر آن ي*كخداوند به اندازه يك ذره هم به آن ها ظلم نمي ذره كار خ**ير باش**د، چن**دين براب**ر ب**ه آن ه**ا اج**ر مي ده**د و در

گذارد.آخرت به آن ها اجر عظيمي در اختيار آن ها مي

154

تفسير سوره نساء

بي**ان احك**ام و مع**رفی الگوه**اي كام**ل انس**انيت ب**رای رس**یدنانسان به حکمت است:

حكمت خدا در بيان احكام اين است كه انسان را در خط ت**ربيت خود قرار دهد و ط**وري او را از نظ**ر رواني و زن**دگي مهندس**ي نمايد كه بتواند از تمامي نعمت هاي خ**دا در دني**ا و آخ**رت به**ره

دانيم ك**ه اس**تحكام و ق**وام ه**ر مص**نوعيبرداري كند. اين را مي مولود هندسه وج**ودي اوس**ت. ص**نايع الهي و ص**نايع انس**اني از نظر هندسه و تركيب و توليد و قواره و اندازه هر چه عقاليي ت**ر و متين تر باشد قوام و استحكام آن بيش**تر ب**وده و بيش**تر قاب**ل افاده و استفاده مي باشد. به همين منظور اهل صنعت در صنايع خود، چه ماشيني و چه كش**اورزي، س**عي دارن**د ه**ر چ**ه بيش**تر صنعت آن ها متين و محكم و مجهز به تمام وسايل فايده رساني به ديگران و فايده گيري خود آن ها باشد. ص**نايع ط**بيعي هم ب**ه همين صورت و كيفيت اس**ت. خداون**د چ**نين مق*در فرم**وده ك*ه

كنيم كه نعمتعيب بسازد. مشاهده ميهرچه را ساخته كامل و بي ها و موج**ودات ط**بيعت هم**ه وه**ا و پوش**يدنيهاي خ**دا از خوردني عيب و محكم و متين اس**ت. هرچ**يز را چن**انهمه در جاي خود بي

ساخته است كه بايستي س**اخته ش**ود. اگ**ر خداون**د تع**الی گي**اه گذاشت كه آن را بهسازي و ساير مواهب خود را در اختيار ما مي

صورت دلخواه بسازيم، الزم بود كه ما صنايع طبيعت را آن چنان بسازيم كه خدا ساخته است، و قهرا برای اين سازندگي نيازمن**د

ها را چن**انبه دستور و برنامه بوديم و خداوند دستورات و برنامه داد كه اگر اجرا ش**ود ص**نايعي مانن**د ص**نايع ط**بيعت ب**هبه ما مي

وجود آيد. گوييم: تمامي احكام براي اين اس**ت ك*ه ه*ر چ*يزيدر اين جا مي

مط**ابق حكمت س**اخته ش**ود و از جمل**ه چيزه**ايي ك**ه بايس**تي سازمان پيدا كند و به طور دلخواه ساخته شود زن**دگي اخالقي و اجتماعي انسان است. ما انسان ه**ا موج**وداتي عجيب و غ**ريب هستيم كه اگر ب**د س**اخته ش**ويم زن**دگي مول*ود س*اخت م*ا ي**ك زندگي جهنمي مي باشد و اگر خوب ساخته شويم زندگي مول**ود ساخت ما يك زندگي بهشتي مي باشد. انسان ها گرچ**ه از نظ**ر

اند وليكن از نظر روانيبدني و مزاجي به اراده خدا ساخته شده و فكري و علمي و عملي، در دست ساختمان هستند و در مرتبه دوم س**اخته می ش**وند. س**اخت روحي و رواني و تربي**تي م**ا

تر از س**اخت ب**دني و م**زاجي م**ا ميت**ر و عظيمنهايت عجيب بي

155

تفسير سوره نساء

باشد. من چگونه باشم و چگونه فك**ر كنم؟ در ارتب**اط ب**ا خ**ود و جامعه چطور باشم كه از ناحيه من فساد و قصوري پيدا نش**ود؟ اعمال و رفتار من و خدمات اجتماعي من بایستی آن چنان لذت بخش و حيات بخش باش**د ك**ه از آث**ار وج**ودي خ**ود ي**ك زن**دگي

بخش براي خود و ديگران بسازم. خداوند تع**الی درگوارا و لذت قرآن كريم خبر مي دهد كه بعضي انسان ها زقوم جهنم هستند و بعضي شجرۀ� طوباي بهشت. زقوم آن چيزي اس**ت ك*ه در تم**ام موارد و مراتب ناگوار است و طوبي يعني آن چه در تمام م**وارد و م**راتب گ**وارا مي باش**د. پس ب**راي اين ك**ه ثم**رات وج**ودي انسان از ن**وع زق**وم نب**وده بلك**ه از ن**وع ثم**رات ش**جره ط**وبي باشد، الزم است كه در عقيده و افك**ار و اعم**ال خ**ود مهندس**ي شود تا چنان باشد كه شايسته مق**ام ي**ك انس**ان كام**ل و مجه**ز

س**ازي و آدماست. دين خدا و احكام او همواره هندس**ه انس**ان سازي است. خداوند ضمن اين مقررات و احكام و دستوراتي كه در كتاب آسماني خود داده اس**ت، انس**ان را در جه**ات فك**ري و

س**ازد ت**ا ع**اقبت ش**جرهاخالقي و عملي و فردي و اجتم**اعي مي توانيم انس**ان ه**ايي را ك**هطوباي بهشت باشد. در اين رابطه مي

در دو جهت خير و شر الگو و نمون*ه هس**تند ب**ه نظ**ر بي*اوريم ت*ااند. ها چگونه معاويه شدهها چگونه علي شده و معاويهببينيم علي

منظور از الگوهاي كامل انسانيت در دو جهت خير و شر، انسان باش**ند ك**ههاي مولود هندسه بهشتي و مولود هندس**ه جهنمي مي

گ*اهي خداون*د از آن ه*ا تحت عن*وان "نج*د" و ي*ا ك*وه جهنمي و "وفرماي*د: كن**د. در س**وره بل**د ميقصر زيباي بهشتي يادآوري مي

" يعني ما انسان را در مسير تكامل به دو ك**وههديناه النجدين خير و شر هدايت كرديم ت**ا در براب**ر آن ه**ا ق**رار بگ**يرد و ب**راي آينده خود تصميم بگیرد. كوه خير آن انس**ان كام**ل نمون**ه اس**ت كه اگر انسان ها مقدرات خود را ب**ه او بس**پارند و او زمام**دار و

نهايت تكامل و ترقيرهبر جامعه بشريت باشد، انسان ها را تا بي گ**ذاردمي دهد. تمام كليدهاي خير و بركت را در اختيار آن ه**ا مي

و آن ها را به ثم**رات وج**ودي خ**ود و ثم**رات وج**ودي ط**بيعت و س**ازد. انس**ان ه**ا درثمرات وجودي خالق متعال آگ**اه و آش**نا مي

مسير حركات تكاملي با س**ه نعمت ب**زرگ رو ب**ه رو هس**تند ك**ه اين س**ه نعمت ب**زرگ گرچ**ه در مق**ام تفص**يل از يك**ديگر قاب**ل تفكي**ك اس**ت وليكن در انته**ا تم**امي اين س**ه نعمت در وج**ود

156

تفسير سوره نساء

انسان متمركز مي گردد و انسان يگانه موجودي مي شود كه ب*ه گانه اس**ت. آن س**هخ**ودي خ**ود مظه**ر تم**امي نعمت ه**اي سه

بردارينعمت عبارت است از: پيدايش ح**الت لق**اء اللهي و بهره از نعمت هاي وجودي خداوند متعال، آن چنان كه انسان بداند آن

توان**د. مانن**د خداون**دداند و بتواند آن چ**ه را خ**دا ميچه را خدا مي متعال اراده كن فيكوني داشته باشد كه هرچه را بخواه**د چن**ان

خواهد. دوم، تسلط بر پهنه جهان آف**رينش و احاط**هبسازد كه مي پيداكردن بر هر چ**يزي ك**ه خداون**د ب**ه آن احاط**ه دارد. ش**ناخت آفرينش با تمامي كميت ها و كيفيت ها و حركات آزادانه در پهن*ه

و سارعوا الي مغفره منفرمايد: "آفرينش، چنان كه خدا مي به سوي بهش**تی1"ربكم و جنة عرضها السموات و االرض

س*رعت بگیری*د ك*ه ع*رض و ط*ول آن براب*ر ب*ا ط*ول و ع*رض آسمان ها و زمين ها مي باشد. س**وم، آش**نايي ب**ه خلقت وج**ود خود و معرفت به نفس انساني خ**ود چن**ان ك**ه هس**ت و س**اخته

است.شده اين هر سه علم از عج**ايب عل**وم و اس**رار اس**ت ك**ه در ش**عاع رهبري انسان كامل، يعني امام و حجت خدا براي انسان حاص**ل مي گردد. الگوي كامل در اين حركات تكاملي و وصول به مقصد هم**ان انس**ان كام**ل و ولي مطل**ق اس**ت ك**ه خداون**د تع**الی

يناه في ام1ام م1بين"فرمايد: "مي يع**ني2و كل ش1یئ احص1 ايم و ب**ههرچيز را با تمامي مشخصات در وج**ود ام**ام ثبت كرده

ايم. اين الگوي كامل انسانيت اس**ت ك**ه خداون**داو گزارش داده كن**د. از آندر قرآن ب**ه عن**وان ره**بر و پيش**وا ب**ه م**ا مع*رفي مي

هاي شر كامل و يا درخت هاي زق**وم، انس**ان ه**اييطرف نمونه هستند كه اين هر سه نعمت را تبديل ب**ه نقمت نم**وده و آن چ**ه

كنن**د. خداون**د در مع**رفیخير است براي انسان تبديل به شر مي فرماي**د:حرك**ات آن ه**ا و راه ه**اي تعليمي و تربي**تي آن ه**ا مي

عب ال ظلي11ل و اليغ11ني" انطلقوا الي ظ11ل ذي ثالث ش11 اي كه داراي سه ش**عبه يعني برويد به سوي سایه 3من اللهب"

راه از عذاب است، گوارا نيست تا شما را از شراره آتشو سه ايمن سازد. اين سايه به معناي حكومت انسان های مظهر شر و

استفساد بر انسان های دیگر است. در واقع انسان يك شجره133 آل عمران، 112 ياسين، 231و 30 مرسالت، 3

157

تفسير سوره نساء

انداخته و به آن ها ثمره و ميوه ميكه بر انسان هاي ديگر سايه گوينددهد. به همين مناسبت است که به انسان های باالدست مي

كنم. خدا سايه تو را مستدام بدارد. انسانزير سايه تو زندگي مي بخص**وص وق**تی در مق**ام ره**بری و حک**ومت ق**رار می گ**یرد

اي است كه بر تمامي انسان هاي زير حكومت خود س**ايهشجره من**د نم**وده و ي**اان**دازد و آن ه**ا را از آث**ار وج**ودي خ**ود بهرهمي

دارد. هم**انطور ك**ه الگوه**اي كام**ل انس**انيت ب**ه ن**اممع**ذب مي "شجره طوبي" درهاي سه نوع نعمت و بركت را به روي انسان

گانهتوانند نعمت ه**اي سهكنند، الگوهاي كامل فاسد هم ميباز مي نام برده را به نقمت تب**ديل نم**وده، ه**ر ن**وع ل**ذتي را تب**ديل ب**ه

ها كه خود مظهر ش**رعذاب كنند. اوال حكومت هايي مانند معاويه و فساد هستند بر انسان هاي زير سلطه خود مانند يك ديو و ي**ك درنده مسلط هستند ن**ه مانن**د اولي**اي خ**دا ب**ه ص**ورت ي**ك پ**در

توانن**د ب**ه زيردس**تانمهربان براي فرزندان. پس آن ها هرگز نمي خ**ود اظه**ار محبت و رأفت داش**ته باش**ند. بلك**ه هم**ه ج**ا ب**ا

آلود ب**ه زيردس**ت ه**اي خ**ود مس**لطه**اي خش**ن و غضبچهره باشند و ثانيا آن ها به همان دليل كه خود فاق**د رأفت و محبتمي باشند مالك رأفت و محبت را هم از دل انس**ان ه**ا رب**وده، درمي

سازند م**ردم ب**ه ص**ورت دي**وان و درن**دگانی ب**اراي كه ميجامعه آیند كه در ج**وار هم، ط**الب طعم**ه و لقم**ه ب**وده و از مه**ر ومي

محبت نسبت به يكديگر بري و عاري هستند. رابطه انس**ان ه**اي زير سلطه آن ها با هم مانند رابطه وحش**يان و درن**دگان اس**ت، هر کس به فكر اين است که دیگری را طعمه و لقمه خود ق**رار

اي برساند. پسبرداري كند نه اين كه به او بهرهدهد و از او بهره آن ها از يك طرف راه حركت به سوي خدا را بر ديگران بسته و اين نعمت بزرگ يعني خداوند متعال را ك**ه ذات**ا مظه**ر رحمت و

سازد و همچنين انس**ان ه**ا راناك ميحرمت است بر انسان غضب باش**ند،بخش ميك**ه در برخ**ورد ب**ا يك**ديگر نج**ات بخش و ل**ذت

كنند و با ت*يره س**اختن اينتبديل به وحشيان درنده و خطرناك مي دو راه يعني راه جلب رضاي خدا و جلب رضاي انسان ه**ا جه**ان آفرينش را با آن وسعت و گشايش**ي ك**ه دارد ب**ه زن**داني تب**ديل

كنند. نتيجه اين كه؛ زق**وم ه**اينموده و انسان را در آن حبس مي جهنم انسان هاي مظه**ر ش**ر و فس**اد، و ش**جره ط**وبي انس**ان

هاي مظهر خير و صالح هستند.

158

تفسير سوره نساء

در آي**ات مرب**وط ب**ه حكمت خ**دا در جع**ل احك**ام خداون**د ابت**دا مسئله احسان را به كساني كه مستحق احسان هس**تند، مط**رح

نماي**د و دركند و به دنباله آن از خود بزرگ بيني و تكبر نهي ميمي براب*ر آن چ**ه از احس*ان ك*ه واجب ك*رده اس**ت بخ**ل را تح*ريم

كند و به دنبال**هنموده و كتمان حقايق قرآن و احكام را تحريم مي آن از رياكاري و كفر به خدا و زندگي آخرت نهي نموده و هشدار مي دهد ك**ه ه**ركس مالزم اين ص**فات باش**د ق**رين و همنش**ين

، ق**دري گل**ه و ش**كايت از40 و 39ش**يطان اس**ت، و در آي**ۀ� رون**د و ج**ايكساني كه خدا را رها كرده و ب**ه دنب**ال ش**يطان مي

كنن**د و ج**اي انف**اق در راهايمان به خدا كفر ب**ه او را انتخ**اب مي پذيرن**د، و ض**منا وع**ده مي ده**د ك**ه اگ**رخدا بخل و حس**د را مي

كوچك ترين قدمي در راه خ**دا بردارن**د و مختص**ري انف**اق كنن**د اي باش**د، خداون**د متع**ال آن انف**اقهرچند به م**يزان مثق**ال ذره

مختصر را منظور دارد و چند برابر اجر مي دهد. و ارتباط آن با آیات احسان: 42 و 41 نکات مورد توجه در آيات

می فرماید روز قيامت آن چنان كفار تحت فشار ظلم42در آیۀ� گيرند كه دوست دارند به زمين ف**رو برون**د وو ستم خود قرار مي

زمين، آن ها را ببلعد وليكن با انس**ان مظل**وم رو ب**ه رو نش**وند. زيرا تحت فشار و سلطه ظالم و مظلوم و ك**افر و م**ؤمن ق**رار

گيرند. نكات ج**الب توج**ه در اين آي**ات ابت**دا ارتب**اط آي**ات ب**همي يك**ديگر اس**ت و ب**ه دنبال**ه آن ع**اقبت ك**ار و زن**دگي كف**ار و

احس**ان و انف**اق م**ال در راه36مشركين. در این ارتباط در آيه ، ش**كايت از اين ك**ه چ**را م**ال39 ري**ا، و در آي**ه 37خدا، در آيه

كنند، با اين كه ي**ك ذره ك**ار خ**ير آنخود را در راه خدا انفاق نمي ها فراموش نمي شود و خدا چندين برابر اجر و ث**واب مي ده**د،

، از وض*عيت قي**امت س*خن42 و 41مطرح می ش**ود. و در آي*ه گويد. مي

کفار و جنایت کاران روز قیامت به دو عذاب معذب می شوند: فرماي**د: ت**و اي پيغم**بر الگ**وي كام**ل انس**انيت و" مي41در آیۀ� "

فضيلت هستي. ما در هر امت و جمعي**تي از خ**ود آن ه**ا انس**ان ايم و ت**و را الگ**و ب**راي هم**هكامل و بافضيلتي را الگو قرار داده

مسلمانان و تمامي امت ها. پس از آن كه روز قيامت داير ش**ود و انسان ها به زندگي دوم برگردند، فضاحت و رسوايي كف**ار در

159

تفسير سوره نساء

مقابل آن الگوها و طايفه اهل ايمان واض**ح و آش**كار مي گ**ردد. آن چنان رسوايي براي كفار به وج**ود مي آي**د و آن چن**ان م**ورد حمله و هجمه انسان هاي كافر و مؤمن و ظالم و مظل**وم ق**رار

گيرند كه دوست دارند زمين آن ها را ببلعد و با انس**ان م**ؤمنمي و مظلوم رو به رو نشوند. زيرا ظلم س**ران ق**درت ه**ا آن چن**ان كه اهل ايمان را در زن**دگي دني**ا تحت فش**ار ق**رار داده اك**ثريت

اس**ت.كفار را هم از حقوق مادي و معن**وي خ*ود مح**روم ك*رده اين دو طايفه مؤمن مظلوم و ك**افر مح**روم ك**ه روز قي**امت ب**ه

كنن**د ت**اكنن**د، ن**يرو پي**دا ميحقوق ضايع شده خود آگ**اهي پي**دا مي بتوانن**د ب**ر س**ران كف**ر و ظلم و س**تم بتازن**د و از آن ه**ا انتق**ام

ش**وند وور ميهاي ظ**الم حملههاي مظلوم بر جهنميبگيرند. جهنمي س**ازند و همچ**نين مؤم**نينآن ها را زير ض**ربات خ**ود مع**ذب مي

مظلوم بر كفار ظالم و ستم كار. با اين حساب ظ**المين و س**تم شوند. عذاب اول عذاب جهنم وكاران به دو نوع عذاب معذب مي

و بن**دگانآتش ها و حرارت ها كه خود آن ه**ا را ب**ه وج*ود آورده اند. دوم، ع*ذابی ك*ه از پ*يروان خ*ود درخدا را در دني**ا س**وزانده

كش**ند. در اين ص**ورتجهنم و ي**ا مؤم**نين بهش**تي مظل**وم مي اين س**وره روش**ن مي گ**ردد ك**ه خداون**د42مصداق كامل آي**ه

فرمايد: سران جنايت كاران روز قيامت دوست دارند زمين آنميها را ببلعد و در برابر انسان ها ديده نشوند.

احکام ابتدائی شراب خوار و جنب، و غسل و وضو: فرمايد: اي اهل ايمان در حالخداوند تعالی در اين آيه شريفه مي

گوييد و بامستي به نماز نزديك نشويد تا بدانيد كه در نماز چه مي چه كسي رو به رو هستيد. و همچنين در حال جن*ابت، ت**ا اين ك*ه غسل كنيد؛ مگ**ر اين ك*ه در ح*ال جن**ابت فق*ط از مس*جد عب**ور

الخالكنيد. و اگر شما مريض ي**ا در مس**افرت بودي**د و ي**ا از بيت ايد در اين حاالت براي وض**وايد و يا با زنان رابطه پيدا كردهآمده

تواني**د ب**ا خ**اك پ**اك تيمم بگيري**د.و يا غسل آبي پيدا نكردي**د، مي آلوده به خاك را به صورت و پشت دست هاي خ**ود بكش**يد.دست

بدانيد كه خداوند آمرزنده و مهربان است. در اين آيه شريفه چن**د مطلب قاب**ل توج**ه اس**ت. اول: ورود ب**ه نماز در حال مستي. دوم: ورود به نم**از در ح**ال جن**ابت. س**وم:

توان**د بكن**د.توان**د از مس**اجد عب**ور كن**د ولي توق**ف نميجنب مي

160

تفسير سوره نساء

چهارم: اگر كسي مريض ب**وده و ي**ا در مس**افرت باش**د و ب**راي توان**د تيمموضو و غسل آبي پيدا نكند و يا نتواند استعمال كند مي

بگيرد. اي ب**راي ح**رمتبحث اول مربوط به حرمت شراب و يا مق**دمه

در زم*اني و در س*رزميني مبع*وث)ص(شراب است. رس*ول خ*دا گساري آلوده شده بودن**د. ازشدند كه جمعيت آن به شراب و مي

خوردن**د و مس**تس**اختند. ش**راب ميخرم**ا و انگ**ور ش**راب مي گفتن**د و ب**هشدند و در حال مستي اشعاري در هجو يكديگر ميمي

دنبال آن جن**گ و ن**زاع. رس**ول خ**دا از اين وض*ع و مخصوص**ا از شعوري آن ها خيلي ناراحت بودن**د و در آرزويحاالت مستي و بي

آن بودند كه بتوانند ش**راب را تح**ريم نم**وده و ح**رمت آن را ب**ه اي راجع ب**ه ش**راب ن**ازل ش**ود،اجرا درآورند. پيش از آن كه آيه

خ**وردفقط در مجلسي كه آن حضرت بودند اگر كسي شراب مي ش**د حض**رتو يا در ح**ال مس**تي رو ب**ه روي حض**رت حاض**ر مي

ناراحتي و نارضايتي خود را از شراب خ**وار و ي**ا ش**راب خ**واري كردند و شايد هم در مواردي ك**ه م**ؤثر ب**وده اس**ت ب**هاظهار مي

موعظه و نصيحت اكتفا نمودند و در انتظار اين بودند كه خداون**د اي نازل كند تا آن را به اجرا درآورد.درباره شراب و بدمستي آيه

اولين آيه درباره نامشروع و ناپسند بودن عمل شراب، همين آيه شريفه بود كه خداون*د تع*الی فرم*ود كس**ي ح*ق ن**دارد در ح*ال مستي در نماز و مسجد حاضر ش**ود و نم**از بخوان**د. و فرمودن**د ك**ه نم**از مع**رفت و آگ**اهي الزم دارد. ب**دون مع**رفت و آگ**اهي نزديك شدن به نماز ج**ايز نيس**ت. ض**من اعالم ب**ه نامش**روعيت

گس**اري عق**ل و آگ**اهيگساري اشعار نمودند كه ش**راب و ميمي خاص**يتارزش و بيبرد و در نتيج**ه نم**از ش**ما بيشما را از بين مي

مي شود. مردم ضمن نزول اين آيه شريفه آگاهي پيدا كردن**د ك**ه گس**اري ميان**ه خ**وبي ندارن**د. زي**راخدا و پيغمبر ب**ا ش**راب و مي

خداوند به شراب خوار اجازه ورود به نماز نمي دهد و پيغمبر هم كن**د ون**اراحتي و نارض**ايتي خ**ود را از ش**راب خ**واري اعالم مي

گس**اري احك**ام جن**ابت وخداوند در ضمن ت**ذكر ب**ه ش**راب و مي غسل و وضو را بيان فرمودند. در اين آيه شريفه تذكر دادن**د ك**ه شخص جنب و يا مست حق ورود به مسجد براي توقف ك**ردن و نماز خواندن را ندارد وليكن حق عبور دارد مگ**ر در ص**ورتي ك**ه غسل كن**د. ظ**اهر آي**ه اين ط*ور نش*ان مي ده*د ك*ه جنب و آدم مست حق ندارند وارد مسجد شوند مگر بعد از غس**ل ك**ردن، و

161

تفسير سوره نساء

نش**ان مي ده**د ك**ه ش**راب خ**وار و مس**ت هم اگ**ر غس**ل كن**د تواند وارد به مس**جد ش**ود وليكن در س**نت رس**ول خ**دا )ص(مي

است كه مستي غسل ندارد. فقط ب**راي رف**ع جن**ابتثابت شده فرماي**د: اگ**ر كس**ي م**ريضغسل الزم مي شود. به دنب**ال آن مي

بوده يا در مسافرت باشد، محتاج به وضو و غسل گردد و نتوان**د توان**د ب**ه ج**اي وض**و و ي**ا غس**ل رويوضو بگيرد يا غسل كند مي

خاك پاك تيمم بگيرد. به اين كيفيت ك**ه ب**ا ك**ف دس**ت ب**ه خ**اك آلوده صورت خود را مس**ح نم**وده و پش**ت دس**ت ه**اي خ**ود را

مسح كند. در اين آيه شريفه آلودگي به جنابت و آلودگي ب**ه ش**راب در ي**ك ردیف قرار گرفته، خداوند تعالی به هیچ يك از آن ها اج**ازه ورود به نماز نمي دهد. آلودگي به ش**راب را ب**ه اين دلي**ل اج**ازه نمي دهد كه شراب خوار علم و آگاهي در حال مستي ن**دارد و ب**ا اين

گيرد.كه رو به روي خدا ايستاده است، در جهل و غفلت قرار مي اين جهل و غفلت ضمن توهين به مق**ام خداون**د متع**ال و تض**ييع ح***ق او نم***از مس***ت و ش***راب خ***وار را از ارزش و خاص***يت

اندازد. و اما شخص جنب در رخ**وت و سس**تي اعص**اب ق**رارمي گ**يرد و ب**ه س**بب همين رخ**وت و سس**تي اعص**اب ي**ك ن**وعمي

آلودگي جسمی و يا گرفتگي روحی در او نماي**ان مي گ**ردد، ك**ه رفع اين آلودگي و گرفتگي متوقف بر غسل جن**ابت اس**ت. جنب

كند رخوت و سستي از اعصاب او زايل مي گردد،وقتي غسل مي آب ک**ه ب**ه ج**اي خ**ود حي**ات بخش ب**وده و هرچ**يز را ب**ه حي**ات

رساند، اعصاب تن انسان را كه از جنابت سس**تيواقعي خود مي گردان**د. و عالوه آناس**ت ب**ه ق**درت و ن**يروي اول برميگرفت**ه

گرفتگي چهره روح با غسل كردن به قصد قربت برط**رف ش**ده و به جاي آن روشنايي و طراوت پيدا مي شود. لذا غسل جن**ابت ب**راي ش**خص جنب ي**ك تكلي**ف اس**ت ك**ه بايس**تي انج**ام ده**د. همچنين وضو بعد از نواقض وضو يك نوع طراوت و روشنايي در چهره انسان به وجود مي آورد و در واقع ظ**اهر و ب**اطن انس**ان

كند. به همين مناسبت خداوند دستور مي دهد كس**يرا تطهير مي كه جنب شده يا به نواقض وضو مبتال شده باش**د بايس**تي غس**ل كند و يا وضو بگيرد و اگر نتوانست از آب اس**تفاده كن**د و ي**ا آب به دست نياورد به جاي آن تيمم بگيرد. تيمم در واقع جاي غس**ل

گ**يرد. يع**ني آن سس**تي اعص**اب در جن**ابت و ي**او وض**و را نمي

162

تفسير سوره نساء

آلودگي و گرفتگي چهره روح به وسيله تيمم برطرف نمي شود. وليكن در واقع تيمم يك نوع كسب اجازه از خداوند متعال اس**ت براي ورود به پيشگاه مقدس خداوند و ارتباط با او، و يا يك ن**وع عذر و معذرت خواهي از اين كه آب پيدا نكرده است و ب**ه همين دلي**ل مانن**د مس**افر ب**ه گ**رد و غب**ار آل**وده ش**ده اس**ت. مانن**د

رسد آلوده به گرد و غبار اس**ت و آبي پي**دامسافري كه از راه مي كند تا خود را شستش**و نماي**د و ميزب**ان باي**د ع**ذر ي**ك چ**نيننمي

آل*ود او را ب*همهمان مسافري را بپ*ذيرد و ب*ا هم*ان چه*ره گ*رد ان**د ك**هساحت زندگي خود راه دهد. به همين مناسبت فقها گفته

كنن**ده "ح**دث" يع**ني زاي**ل كنن**ده وض**عيت جن**ابتتيمم برطرف كن**د. يع**نينيست وليكن ورود ب**ه نم**از را ب**راي انس**ان مب**اح مي

تكليف وضو و يا غس**ل از انس**ان س**اقط نمي ش**ود وليكن ح**ق دارد با چهره غبارآلود از خ**اك تيمم نم**از بخوان**د، ت**ا زم**اني ك**ه بتوان**د از آب اس**تفاده كن**د و ي**ا آبي ب**ه دس**ت آورد؛ ك**ه در اين

ان**د كس**ي ك**هصورت مأمور به غسل و وضو مي شود. ل**ذا گفته آب نيافته و با تيمم مشغول به نم**از ش**ده اس**ت اگ**ر در وس**ط نماز آب پيدا شود تيمم او باطل مي ش**ود. وظيف**ه دارد نم**از را رها كند و بعد از غسل و وضو دو مرتبه شروع ب**ه خوان**دن نم**از كند. اما اگر بعد از نماز آب پيدا كرد براي نمازهاي آين**ده مكل**ف است غسل كند يا وضو بگيرد و الزم نيست كه نمازه**اي گذش**ته را از نو بخواند و تكرار كند. ب**ا اين حس*اب اف*راد مس**ت و جنب حق نداشتند وارد مسجد شوند مگر در ص**ورتي ك**ه مس**تي آنه**ا برط**رف ش**ود، و جنب در ص**ورتي ك**ه ب**رود و غس**ل و ي**ا تيمم

نمايد.

163

تفسير سوره نساء

قس11متی از ص11فات:11 48 الی 44بخش س11یزدهم، آي11ات یهودیان و ارتباط آن با رسول خدا)ص(

فعالیت بر خالف انتظار اهل کتاب برای خاموش کردن نور خ**دا- کلمات مسخره آمیزی که اه**ل کت**اب در ارتب**اط ب**ا رس**ول خ**دا )ص( به کار می بردن**د- لط*ائف کلم*ات راعن**ا و انظرن**ا- طمس وجوه و محو آثار انسانیت و برگشت به قهقرا- چ**را گن**اه ش**رک

قابل عفو و غفران نیست.ترجمۀ� آیات:

اي از كتب آس**ماني دارن**د نگ**اه- به وضع كساني كه بهره44آیۀ� كن. به جای اين كه از همه بهتر از دين خدا استقبال كنند ضاللت

خواهند راه خدا را كور كنندكنند و ميرا به جاي هدايت انتخاب ميتا كسي آن را نشناسد و حركت نكند.

شناس**د. ك**افي اس**ت ك**ه خ**دا- خدا دشمنان شما را بهتر مي45ولي شما و ياور شما باشد.

- بعضي از يهوديان كلمات ت**ورات را از ارتب**اط ب**ا معن**اي آن46 گويند شنیديم و نافرمانيدهند. ميباز داشته و جاي آن را تغيير مي

ها را و زبان خود را با گفتن كلمۀ� "راعنا"كرديم. بشنويد ناشنيدني زنن**د. اگ**ر آن ه**ا چرخانند و به دين خدا طعن**ه ميبه مسخره مي

جاي اين كلمات که حال استهزاء دارد مؤدبانه بگويند: ش**نيديم و عرايض ما را بشنو و توجه كن، برايشان به**تر و پاي**دارتر خواه**د بود. وليكن خداوند آن ها را به سبب كفرشان لعنت كرده، به جز

آورند. عده كمي ايمان نمي - اي اهل كتاب، ايمان بياوريد به كتابي كه نازل كرديم كه اين47

كند، پيش از آن ك**هكتاب دين شما و پيغمبران شما را تصديق مي اي بگ**يريم و آن ه**ا را ب**ه قهق**راقياف**ه انس**انيت را از ع**ده

برگردانيم و يا مانند اصحاب سبت، آن ه**ا را از رحمت خ**ود دوركنيم، ايمان بياوريد كه امر خدا واقع شدني است.

براي اطفاي نور خدا: اهل کتاب فعاليت خالف انتظار در اين آيۀ� شريفه خداون**د اه**ل كت**اب را م**ورد خط**اب و عت**اب قرار مي دهد كه چرا آن ها برخالف انتظار، بيشتر از مشركين و يا مانند آن ها ب**راي اطف**اي ن**ور خ**دا و مح**و آث**ار دين كوش**ش

كنند. نظر به اين كه اهل كت**اب از س**اير كف**ار و مش**ركين ب**همي

164

تفسير سوره نساء

دين خدا بيشتر آشنايي داشته، در اثر تعليمات پيغم**بران گذش**ته اي آگاهي و آشنايي ب**ه دين خ*دا پي*دا نم**وده و از تم**دنتا اندازه

اند آن ها از همه بيشتر بايستي از دعوتبرداري نمودهديني بهره انبيا و دين خدا استقبال كنند. زيرا فوايد و آثار مادي و معن**وي را

و در اثر دعوت حض**رت موس**ي علی**هبه بركت دين خدا شناخته السالم از ذلت اسارت نجات پي**دا كردن**د و ب**ه اس**تقالل و آزادي كامل رسيدند و در مدتي بس طوالني سلطنت ديني پي**دا كردن**د تا جايي كه اقوام خارج از دين خود را زير سلطه قرار داده و ب**ر آن ها حكومت كردند. و باز در اثر تعليمات حضرت عيسي علی**ه السالم به اخالق و فض**يلت رس**يدند و آن هم**ه معج**زات ك**ه ب**ه وسيله حضرت عيس**ي و س**اير پيغم**بران در مي**ان آن ه**ا ظ**اهر شد. پس اهل كتاب که مدتي طوالني از دين خ**دا تغذي**ه ش**ده و

مند شده بودن**د الزم ب**ود ك**ه از هم**ه زودت**ر واز بركات آن بهره بهتر دعوت پيغمبر اسالم را بپذيرند و به دين اسالم گ**رايش پي**دا كنند زیرا كه تم*امي پيغم*بران گذش*ته ق*وم را در انتظ*ار ظه*ور پيغمبر اسالم قرار داده بودند. وليكن آنها برخالف انتظار، از همه بيشتر به مخالفت برخاسته و در اطفاي نور خدا كوشش كردن**د. در اين آيه شريفه مثل اين است كه خداوند از اهل كت**اب گل**ه و

وفايي آن ها بيشتر از ساير ملت ها م**ؤثر واق**عشكايت دارد و بي شده است. زيرا ساير ملت ها كتاب آس**ماني و پيغم**بر آس**ماني نداشته و از تعليم**ات دين الهي برخ**وردار نبودن**د. پس آن ه**ا ب**ا دعوتي رو به رو شدند كه خالف انتظار آن ها ب**وده و ب**ه حقيقت

خ*دا ط**بيعيآن آشنايي نداشتند. مخالفت آن ها با دعوت رسول ب***وده و خالف انتظ***ار نيس***ت. وليكن مخ***الفت اه***ل كت***اب

غيرطبيعي و غيرانساني مي باشد. آميزي كه اه**ل كت**اب در ارتب**اط ب**ا رس**ول خ*دا كلمات مسخره

: كردند )ص( بر زبان جاري مي اهل كتاب در ارتباط با رسول خدا به صورت ظاهر چنان وانم**ود

هاي رسول خدا هستند و او را به ره**بريكردند كه تسليم گفتهمي اند. در مقابل رسول خدا كلم**ه "راعن**ا"و سرپرستي قبول كرده

هاگفتند: "بش**نويد ناش**نيدنيكردند و با يكديگر ميبر زبان جاري مي آميزي دارد ورا". اين كلمه ظاهرا در زبان عبري معناي مسخره

اند و معناي عبري آن را درآن ها اين كلمه را به زبان عربي گفته اند. كلمه راعن**ا از م**اده رع**ايت، ام**ر حاض**ر از ب**ابنظر گرفته

165

تفسير سوره نساء

گوي**د: م**ا را رع**ايتمفاعله است كه گوينده به مخاطب خ**ود مي كن و راعي ما باش. كساني كه عمال تسليم يك مق**امي نب**وده و او را به رهبري قبول ندارند و با همه اين ها ب**ا كلم**ه "راعن**ا" از

كنند كه آن ها را رعايت كن**د و راعي آن ه**ا باش**د.او خواهش مي تلفظ به اين كلمه با وجود عدم قبول ره**بري و سرپرس**تي، ي**ك

اي بيشتر نيست زيرا كسي كه مقامي را قب**ول داردنوع مسخره كند كه دوستان خود را مورد رعايت قرار دهدو از او خواهش مي

عمال تسليم آن مقام هست و خ*ود را ب*راي اط*اعت از او آم*اده كند و مؤدبانه تسليم مي شود وليكن كساني كه آن مقام را بهمي

رهبري قبول نداش**ته و عمال تس**ليم او نيس**تند گفتن اين كلم**ات اي بيش**تر نيس**ت.آور بوده و مس**خرهبراي صاحب آن مقام رنج

فرمايد: قوم يهود اين كلمات را بهلذا در اين آيه خداوند تعالی ميزنند.كنند و طعنه به دين خدا ميمسخره تلفظ مي

ليكن در اين جا بحث قابل ت**وجهي پيش مي آي**د و آن اين اس**ت ك**ه كلم**ه راعن**ا ب**ا اين ك**ه در ادبي**ات ع**رب ي**ك لغت پرمعن**ا و پرمحتوا مي باشد كه از ماده "رعي و رعايت" است چه بره**اني

اند ك**ه و مأموريت يافتهدارد كه مسلمانان از گفتن آن نهي شده به جاي كلمه راعنا كلمه "انظرنا" بگويند. كلمه راعن**ا هم ب**ه این

كند، مانعي نداردمعنی که رعيت از راعي خود تقاضاي رعايت مي و الاقل آن اندازه بد نيست ك**ه م**ورد نهي واق**ع ش**ود و خداون**د مسلمانان را از گفتن آن نهي كند، گرچه در زب**ان ع**بري معن**اي بدي داشته باشد. هر مكت**بي معن**اي ادبي و ف**رهنگي خ**ود را در

كند، هرچند كه نمونهقالب لغات و الفاظ مخصوص به خود ادا ميآن لغات در مكتب ها و فرهنگ هاي ديگر مستهجن باشد؟

توان گفت كه چون مكتب قرآن همه ج**ادر جواب ايرادات باال مي به پيروان خود آزادي و آقايي مي دهد و پيروان خود را مش**مول لطف و كرامت الهي قرار مي دهد مناسب اين است كه پ**يروان اين مكتب ب**ه پيش**وايان خ**ود ب**راي جلب توج**ه آن ه**ا كلم**ه

اي مانند راعن**ا و"انظرنا" بر زبان جاري كنند و از استعمال كلمه امثال آن بپرهيزند زيرا كلمه راعنا از ماده رعايت، اين مفهوم را پرورش مي دهد كه پيروان دين به پيشوايان خود بگوين**د ك**ه م**ا به جاي گوسفندان تو هستيم و تو به جاي چوپان م**ا، و راعي م**ا ب**اش. م**ا را بچ**ران و م**ا را رع**ايت كن ك**ه قه**را اين كلم**ه ت**ا

اي توأم با مفه*وم ذلت و خ*واري ب*راي پ**يروان مكتب مياندازه

166

تفسير سوره نساء

باشد. پيروان مكتب دين شاگردان مكتب دين هستند و پيشوايان باشند. عالم و متعلم در مكتب دين به يك اندازهبه جاي استاد مي

مش**مول لط**ف و ك**رامت الهي هس**تند و از آزادي و بزرگ**واري باشند. شاگردان مكتب، آزادانه و آگاهانه و برادران**هبرخوردار مي

گيرن**د و از او كس**ب مق**ام ودر مقاب**ل پيش**واي دين ق**رار مي كنند. بهتر اين اس**ت ك**ه ش**اگردان مكتب ب**راي جلبفضيلت مي

توجه استاد كلمه "انظرنا" به كار ببرن**د ك**ه خيلي پ**ر معن**ا و پ**ر محتوا بوده و مشعر ب**ه ك**رامت و بزرگ**واري مي باش**د. معن**اي

خواهند كهكلمه "انظرنا" اين است كه شاگردان از استاد خود مي آن ها را مشمول لطف خود ق**رار داده و م**وقعيت علمي آن ه**ا را تحت نظر و مطالعه قرار دهد و به آن ها علم و دانش افاض**ه نمايد. وليكن كلمه راعنا مشعر به يك چنين معنايي نيست. بلك**ه شاگردان را به جاي گوسفند و استاد را به جاي چوپان ق**رار مي دهد كه اين معنا نه براي چوپان و ره**بر ماي**ه افتخ**ار ب**وده و ن**ه ب**راي پ**يروان و ش**اگردان مكتب. كلم**ه راعن**ا داللت دارد ك**ه شاگردان به حال اسارت در خط اطاعت رهبرند، و كلمه انظرن**ا داللت دارد ك**ه ب**ه آزادي و آگ**اهي در خ**ط اطاعتن**د. پس كلم**ه

»انظرنا« بر »راعنا« سرور است. طمس وجوه و سلب قيافه انسانيت و برگشت به قهقرا:

خداوند به اهل كتاب دستور مي دهد كه ب**ه اين ق**رآن47در آيه كند ايمان بياوريد و اگر بهكه دين شما و كتاب شما را تصديق مي

پناه قرآن نياييد و دين اسالم را قبول نكني**د وج**وه انس**اني را از گ**يريم و ش**ما را از نظ**ر ف**ردي و اجتم**اعي ب**ه قهق**راش**ما مي

گردانيم، و يا چنان كه اصحاب س**بت را مس**خ نم**وديم و آنبرمي ها را به صورت ميمون انتقال داديم كه مشمول لعنت ما ش**دند،

كنيم، كه امر خدا واقع شدني است. شما را نيز لعنت مي : شما اهل كتاب بايستي بدانيد كه خداون**د از گن**اه ش**رك48آیۀ� گ**ذرد.گذرد و از گناهان ديگ**ر س**واي ش**رك، اگ**ر بخواه**د مينمي

آورند بدانند ك**ه گن**اه ب**زرگي م**رتكبكساني كه شرك به خدا مي اند كه مخل**وق را ب**ه ج**اي خ**داشده و دروغ بزرگي به خدا بسته

اند. در اين دو آي**ه ش**ريفه اوال خداون**د اه**ل كت**اب را درش**ناخته صورتي كه ايم**ان ب**ه او نيآورن**د و ب**ه داي**ره اس**الم وارد نش**وند تهديد به "طمس وجوه" و يا "مسخ" نم**وده، ك**ه آن ه**ا را مانن**د بعضي از اقوام يه**ود مس**خ ک**رده، ص**ورت انس**اني را از آن ه**ا

167

تفسير سوره نساء

گرفت**ه و ب**ه ص**ورت ميم**ون درآورد. و در آي**ه دوم دلي**ل طمس فرمايد: گناه شرك و خ**روج ازكند و ميوجوه و يا مسخ را ذكر مي

دايره توحيد باعث مي شود كه انسان ه**ا از مس**ير انس**انيت ب**ه قهقرا و دايره حيوانيت برگردند و از غف**ران الهي ك**ه ب**ه معن**اي

نشان و مدال هاي تكاملي مي باشد محروم شوند. راجع به قس**مت اول بحث در توض**يح و تش**ريح "طمس وج**وه"

گوييم كه طمس به معناي سلب آثار شيئ است ك**ه ب**ه دلي**لمي همان آثار به عنوان خاصي ش**ناخته مي ش**ود. مث**ل اين ك*ه ن*ور ستارگان محو شود و نور خورشيد و ماه از بين برود. زيرا م**اه و س**تارگان ب**ه دلي**ل ن**ورانيت و تألل**ؤ م**اه و س**تاره ش**ناخته مي شوند. اگر روشنايي از چهره آن ها گرفته شود به عن**وان م**اه و

شوند و اين عنوان از آن ه**ا س**لب مي ش**ود وستاره شناخته نمي ديگر جسم جامدي بيشتر نيستند. انس**ان هم ب**ه دلي**ل انس**انيت اعمال و آثار مخصوصي دارد كه با حفظ آن اعمال و آثار عن**وان

كن**د و ح*ق دارد از چه*ره و قياف*ه انس**انيانس*ان ب**ودن پي*دا مي مند باشد و آن عبارت است از اين كه ط**الب ح*ق و ط**الببهره

علم باشد، نه صرفا به دنبال مال و ماديت گرچه به قيمت تضييع حق و تضييع حقوق انسان هاي ديگر باشد. وجهه انسانيت به اين است كه در خط مكتب و كسب علم و فضيلت باشد، ت**ا اين ك**ه خود و انسان هاي ديگر را به مدين**ة فاض**له الهي و تم**دن علمي انساني برساند. اگر انساني صرفا به دنبال شكم پرس**تي و م**ال و ماديت، حتی از مسير تضييع حقوق، برود وظايف انساني خ**ود را رها كرده و خود را در عالم حيوانيت و زندگي حيوان ه**ا ق**رار داده اس**ت. در اين ص**ورت ب**ر خ**دا واجب مي ش**ود ك**ه قياف**ة انسانيت را از او بگيرد و او را در حيوانيت و ردیف حيوانات قرار دهد. زيرا در اين صورت ك**ه ب**ه قياف**ه حي**وانيت ش**ناخته ش**ود،

افتن**د ت**ا آن ه**ا راش**وند و ب**ه دام او نميانسان ها از او متنفر مي بتواند گمراه كن*د و ب**ه قهق*را بكش**اند. طمس وج*وه ب*ه معن*اي سلب لوازم انسانيت است كه دين و عقل باشد. انساني كه صد

كند عقلرود و لوازم انسانيت را رها ميدرصد به سوي ماديت مي و دين از او س**لب مي ش**ود و هم**راه س**لب دين و عق**ل وجه**ة انسانيت هم از او گرفت**ه مي ش**ود. در اين رابط*ه مس*خ هم ب**ه معناي تغيير قيافه ظاهري مي باشد كه خداوند انسان را با حفظ

دان**د ب**هشعور انساني كه خ**ود را انس**ان و برت**ر از حيوان**ات مي

168

تفسير سوره نساء

اي از يه**ود ك**ه ب**اصورت حيواني مسخ كند. آن چن**ان ك**ه طايفه دين خدا بازي كردند و احترام شنبه را شكستند، خداوند آن ها را

به صورت حيواني بازي گر يعني ميمون مسخ نمود. در ارتباط با اين آيه شريفه كه خداوند انسان هاي فاسق و فاجر را به دو ن**وع ع**ذاب "طمس وج**وه و برگش**ت ب**ه عقب" تهدي**د كرده، می فرماید: من قبل ان "نطمس وجوها" و "فنرده**ا علی

گوييم: اگر طمس وج**وه فق**ط ب**ه معن**اي مح**و آث**ارادبارها"، مي انسانيت باشد و نه چيز ديگر، برگش**ت ب**ه عقب هم درس**ت ب**ه معناي محو آثار انسانيت است. با اين ك**ه طمس وج**وه بايس**تي غير از رد به ادبار و با برگشت به قهقرا باش**د ت**ا دو ن**وع ع**ذاب

گ**وييم: انس**ان ه**اش**ناخته ش**ود. در توض**يح بيش**تر مطلب مي براساس انسانيت و برپايۀ� این که ب**ه اس**باب و اب**زار تك**املي و

اند وظيف**هنيروي فقه و دانش و سازمان قلب و روح مجهز شده دارند كه از اين اب**زار و اس**باب تك**املي هرچ**ه بيش**تر اس**تفاده كرده و خود را به آبرو و عزت انسانيت برسانند؛ قدمي از ع**الم حيوانيت فراتر بگذارند تا اين كه انسان ش**ناخته ش**وند و آب**روي انسانيت پيدا كنند و در قيافه آن ها آث**ار انس**انيت نم**ودار ش**ود. پيدايش يك چنين آثاري در گ**رو اين حقيقت اس**ت ك**ه در مس**ير فضيلت و علم و حكمت و عمل صالح گ**ام برداش**ته و ب**ه س**وي كمال ايمان و تقوا جلو بروند تا عزت و آبرو و وجه**ه انس**اني آن ها هرچه بيشتر نورانيت پيدا كند و عزت انساني خود را به دست آورند. پيدايش اين معنا توق**ف دارد ب**ر اين ك**ه در خ**ط ايم**ان و تقوا حركت كنند و مانند درختي كه به گل و ميوه می رسد، خ**ود را به گل و ميوۀ� فضيلت و تق**وا برس**انند. در اين ص**ورت وجه**ه

ش*وند.كنن**د و ب*ه عن*وان ي*ك انس*ان ش*ناخته ميانس*اني پي**دا مي وليكن اگر از حركت در خط فضيلت و تقوا خودداري نموده و در دنيا و ماديت متمركز و متوق*ف ش**وند وجه*ه انس*اني خ*ود را از

چرد ودست داده و درست مانند حيواني هستند كه در چراگاه مي به خوردن و چريدن مشغول ش**ده اس**ت. توق**ف در اين وض**ع و حالتي كه از ع*زت انس*اني مح**روم ش**ود، طمس وج*وه اس**ت.

روند و ب**هوليكن بعضي از انسان ها گاهي از اين حالت فروتر مي گردند مانند سباع و درندگان به جان انسان هاي ديگ**رقهقرا برمي

كنند و م**ال و زن**دگي آن ه**ا را طعم**ه وافتاده، به آن ها ستم مي دهند. همچون يك درنده خطرناك موفقيت خودلقمه خود قرار مي

كنن**د ورا از طريق دريدن و خوردن انسان ه**اي ديگ**ر ش**روع مي

169

تفسير سوره نساء

راضي نيستند كه در قيافه انسان ها با انسان ه*اي ديگ*ر زن*دگي نموده و ماية امن و امان جامعه باشند، بلكه از حد انسان ب**ودن

گردن**د و موجب**اتو از خ**ط ح**ركت ب**ا انس**ان ه**ا ب**ه عقب برمي زحمت و رنج و مشقت و يا قت**ل و كش**تار انس**ان ه**اي ديگ**ر را

نامن**د، زي**راكنند. يك چنين حالتي را حالت قهق**رايي ميفراهم مي اگر حيوانات ترقي و تكامل ندارند الاقل نوع آن ها حافظ يكديگر

تازد كه آنبوده و هيچ حيواني به حيوان نوع خود و نظير خود نمي را از بين ببرد و طعم**ه خ**ود ق**رار ده**د. پس الزم ب**وده ک**ه اين انسان فاقد وجهه انس**انيت مانن**د ي**ك حي*وان منش**أ آزار و اذيت حيوان نوع و نمونه خود نباش**د. وليكن او در زن**دگي از حيوان**ات

توان**دهم عقب افتاده تر است ك**ه انس**ان ه**اي ن**وع خ**ود را نمي كن**د. در اين رابط**هببيند بلكه آن ها را از صحنه زندگي خ**ارج مي

گويد: شاعر عرب مي فان الذئب یكره اکل الذئب و

يأكل بعضنا بعضا عينا يعني به درستي كه گرگ ه*ا از خ**وردن گوش**ت يك**ديگر اجتن**اب

كنند وليكن بعضي از انسان ه**ا موج*وديت انس**اني ديگ**ران رامي برن**د و از خ**وردن گوش**تبراي بقا و ادامه زندگي خود از بين مي

نوع خود كراهت و كوتاهي ندارند. پس يك چنين انسان ه**ايهم خ*و و گ**رگ ص**فت، از جه*ات حي**وانيت هم فروت**ردرنده، گ**رگ

اند. اين ه**ا مص**داق كام**ل "نرده**ا علي و به قهقرا برگشتهرفته اند كه در اين آيه شريفه يادآوري شده است. مانندادبارها" شده

اي از يهوديان كه با دين خدا بازي كردن**د در روزه**اي ش**نبه،عده كه حق ص**ید م**اهي نداش**ته بلك**ه وظيف**ه داش**تند ب**ه مس**اجد و معابد بروند و در دين خدا تكامل پيدا كنند، خداوند آن ها را لعنت كرد. صورت انس*اني را از آن ه*ا گ*رفت و آن ه*ا را ب*ه ص*ورت ميمون ها برگشت داد. با اين مقدمه می گ**وئیم مفه**وم "طمس

وجوه" غير از "نردها علي ادبارها" است. حاالت قهقرايي و تسافلي انسان بر سه قسم است ك**ه در يكي از اين حاالت او را كافر، در حال دوم مشرك و در حال س**وم او

نامند. بدترين این حاالت همان نفاق است كه خداوندرا منافق مي ان المنافقين في ال11درك االس11فل من"فرماي**د:تع**الی مي

حالت اول، كفر اس**ت ك**ه در اين ح**ال انس**ان خ**ود را .1"النار145 نساء، 1

170

تفسير سوره نساء

شناسد. ح**ق بن**دگي خ**دا راوابسته به خدا ندانسته و بندۀ� او نمي كند كه گويي بنده كسي نيس**ت وكند، چنان زندگي ميرعايت نمي

آفريننده و آفريدگاري ندارد. ب**ه همين دلي**ل ك**ه در زن**دگي خ**ود حق خدا را نمايش نمي دهد و بلكه ساتر و حاجب ح**ق خ**دا مي

تر"باشد او را کافر می دانند، ك**ه گفته ان**د: كف**ر ب**ه معن**اي "س** نامن**داست و كافر به معناي ساتر. كافر را از اين جهت ك**افر مي

كه وجود او و عمل و زندگي او نم**ايش گ**ر ح**ق خ**دا نيس**ت. او خود مختار و خود رأي است. هرگز خود را بنده خدا و وابسته ب**ه

كند. حق او معرفي نمي حال دوم شرك است. در اين حال انسان كافر از نظر اين كه در

كند، براي رفع نياز و مبارزه با فقرخود فقر و احتياج احساس مي به دنبال پناه گاهي مي گردد كه به او متكي شود و او را پشتيبان خود قرار دهد تا به اتكاي او بتواند به زندگي خود ادامه ده**د. در اين اتكا و وابستگي که كسي يا چيزي را ش**ريك خ**دا ق**رار داده

ها و ني*ايشاست، تمامي آن اطاعت ه*ا و عب**ادت ه*ا و وابس*تگي هائی را كه بايستي با خدا داشته باشد به همان شيئ يا شخص**ي ارتب**اط مي ده**د ك**ه او را ش**ريك خ**دا ق**رار داده اس**ت. او را

نمايد و براي رفع ني**از و خ**واهشكند و از او اطاعت ميسجده مي كن**د و ج**ان و م**ال وبرد. ب**راي او ف**داكاري ميه**ا ب**ه او پن**اه مي

كند. خالص**ه تم**اميناموس و موجوديت خود را در راه او بذل مي فعاليت ها و حركت ها و حمد و ستايش ها كه بايستي در ارتباط با خدا و براي احياي حق خدا انجام دهد در ارتباط با همان كسی و چيزي انجام مي دهد كه او را شريك خدا ق**رار داده اس**ت. ب**ا

جنگ**د. س**عي داردخيزد و با پيغمبران ميشكر خدا به مبارزه برمي كه نور خدا را خاموش كند و تمامي اميدواري ها و انتظ**اراتي را كه يك بندة مؤمن بايستي از خ**دا داش**ته باش**د، از بت ه**ا دارد.

والذين كف11روا"گوي**د: خداوند در معرفي يك چنين انس**اني مي كف**ار در خ**ط بت ه**ا1"الط11اغوت يق11اتلون في س11بيل

جنگند، چنان كه مؤمنين در خط خدا با ش**يطان ه**ا و ط**اغوتميباشند.ها در جنگ و نزاع مي

ح**الت س**وم، ح**ال نف**اق اس**ت ك**ه در اين ح**ال ش**رك انس**ان رسد و براي از بين ب**ردن دين خ**دا و ن**ابوديمشرك به نهايت مي

كند. در واقع با مذهب ب**ه جن**گبندگان خدا به دين خدا تظاهر مي

76 نساء، 1

171

تفسير سوره نساء

كند. دان**ه اي در دام كف**ررود و با نماز، نماز را نابود ميمذهب مي و نف**اق مي ش**ود ك**ه بن**دگان م**ؤمن و س**اده خ**دا را ب**ه هالكت

كن**د و تظ**اهر ب**ه ايم**ان و اس**المكشاند. كفر خود را پنهان ميمي كن**د و ب**ا اين تظ**اهر بن**دگان خ**دا را ب**ه ن**ابودي و هالكتميكشاند.مي

چرا گناه شرک قابل عفو غفران نیست: فرماي**د ك**ه خداون**د از و ميگويد درباره شرك سخن مي48در آيه

گذرد و سواي شرك هر گناهي قابل عفو و ج**برانگناه شرك نمي مي باشد. هركس ش**رك ب**ه خ*دا بي**اورد بدان**د ك*ه گن**اه ب**زرگي مرتكب ش**ده و دروغ ب**زرگي را ب**ه خ*دا بس**ته اس**ت. در ق**رآن آيات بسياري در شمول رحمت خدا و عفو خدا نازل شده اس**ت

كن**د. دركه همه جا خداوند بندگان را به رحمت خ**ود امي**داوار مي فرمايد: خداون**د عف**و و رحمت را ب**ر خ**ود واجبيكي از آيات مي

كرده است و خود را ملزم نموده كه بندگان را روز قي**امت جم**ع نم**وده و آن ه**ا را مش**مول عف**و و رحمت خ**ود ق**رار ده**د. در

فرمايد كه رحمت خ**دا ب**ر غض**ب او س**بقتبعضي آيات ديگر مي دارد. پيش از آن كه غضب خدا كسي را فرا گيرد. رحمت او فرا

يا"فرماي**د: گيرد و بهترين آيات آن آي**ه اس**ت ك**ه خداون**د ميمي عب11ادي ال11ذين اس11رفوا علي انفس11هم ال تقنط11وا من

. يعني اي بن**دگان"رحمت الله، ان الله يغفرالذنوب جميعا اي**د از رحمت خ**دا ناامي**د نش**ويد ك**همن كه به خ**ود س**تم كرده گ**ذرد. از هم**هآمرزد و از ش**ما در ميخداون**د هم**ه گناه**ان را مي

اميدواركننده تر آيه توبه است كه خداوند حد و ح**دودي ب**راي آن پ*ذيرد و توب*ه او راقائل نشده همه وقت و همه جا توبه كار را مي

فرماي**د: خداون**د دلكند و ضمن بعضي از آي**ات توب**ه ميقبول مي كن**دگيرد و آن ها را به سوي خود متوجه ميبندگان خود را فرا مي

تا توبه كند و توبه آن ها را بپذيرد. در اين رابط**ه ص**احب مثن**ويگويد:مي

ميل چون خدا خواهد كه غفاري كندبنده جانب زاري كند

يعني خداوند وقتي بخواهد بندگان را به توبه وادارد ت**ا عف**و خ**ود را شامل آن ها گرداند، ح**الت گري**ه و زاري در آن ه**ا ب**ه وج**ود مي آورد. با همه اين ها كه رحمت خدا بر غضب خدا سبقت دارد

172

تفسير سوره نساء

و اساسا كفر و گناه بن**دگان كوچ**ك ت**رين ض**رري ب**ه ح**ال خ**دا ندارد و هرگز خود را در مقام انتقام نسبت به متج**اوزين و گن**اه كاران قرار نمي دهد مگر به ميزان دفاع از حق بندگان. ب**ا هم**ه اين ها در اين آيه شريفه اهل ش**رك را از غف**ران و رحمت خ**ود

گ**ذرد.فرماي**د ك*ه: خداون**د از گن**اه ش**رك نميكند و ميمأيوس مي براي توضيح واقعيت و حقيقت اين آيه ش**ريفه توض**يحات چن**دي

الزم است. گويند. - اين كه شرك چيست و مشرك به چه كساني مي1- معناي مغفرت و غفران.2 - اين كه چرا عفو الهي شامل حال مشرك نمي شود. آي**ا م**انع3

وصول مغفرت شرك اهل شرك است و يا مضايقه خدا از عفو ورحمت.

گوييم: شرك به معناي ش**ريك اس**ت وبراي توضيح بحث اول مي شريك به معناي شفيع و رديف يعني كسي را مس**اوي ب**ا كس**ي ق**رار دادن و احترام**اتي ك**ه شايس**ته يكي از آن دو نف**ر اس**ت. ب**راي نف**ر ديگ**ر ق**رار دادن و او را ب**ه ان**دازه ديگ**ران اح**ترام

گوين**د ك**هگذاشتن و ارزش دادن. دو نف**ر ش**ريك ب**ه كس**اني مي همپا و همتاي يكديگرند. حق هر دو مساوي هم اس**ت و ه*ر نف*ر آن ها از يك مزايا و مزيت برخوردارند. مانن**د دو نف**ر ش**ريك در م**ال و مق**ام و منص**ب. دو نف**ر ش**ريك در جنس**يت و ن**وعيت و خصايص ذاتي و علمي و هنري بايستي مساوي يكديگر بوده و به يك ميزان از حقوق و مزايا برخوردار باشند. مشركين به كساني

گويند كه يك مخل**وقي را پ**ا ب**ه پ**اي خ**دا و براب**ر خ**دا اج**ر ومي نهند و حق هر دو نفر را مساوي با يكديگر دانس**ته و ازارزش مي

هر دو به يك ميزان انتظار و اميدوار هستند. البت**ه ش**رك ب**ه اين معنا براي خداوند متعال قاب*ل تص**ور نيس**ت زي**را ش*رك ب*ه اين معنا در صورتي محقق مي شود كه مشرك ه**ر دو ش**ريك را ب**ه يك ميزان و يك اندازه بشناسد و به هردو به يك ان**دازه مع**رفت داشته باشند. يك چنين شركي براي خداون**د متع**ال قاب**ل تص**ور نيست زيرا كسي كه خدا را بشناسد و معرفت به او پيدا كن**د ب**ا

دان**د ك**ه ب**راي خ**داهمين شناسايي هر چند كه ضعيف باش**د، مي همتايي نيست و خداوند شريك و ش**بيه ن**دارد زي**را ب**راي وج**ود

اي نيست تا ما از روي مش**ابهتخداوند متعال در آفرينش نمونه مخلوقي را در برابر خدا قرار دهيم و براي هر دو ب**ه ي**ك م**يزان اج**ر و ارزش قائ**ل باش**يم. خداون**د ي**ك چ**نين حقيق**تي پ**اك و

173

تفسير سوره نساء

مقدس و قادر و توانايي است كه هيچ موج**ودي ه**ر چن**د بس**يار پاك و منزه باشد. مانند فرش**تگان و انس**ان ه**اي كام**ل ب**از هم جنسيت با خدا ندارند ت**ا بين آن ه**ا و ذات الهي مش**ابهت وج**ود داشته باشد. مخلوقات در ذوات و وجود خ**ود ب**ا خداون**د متع**ال مبتاين هستند و در هيچ جهت و حالتي مشابهت با خدا ندارن**د ت**ا در آن مجانست شبيه او و شريك او قرار گيرن**د. مثال م**ا انس**ان ها با فرشتگان در روحانيت شبيه هم هس**تيم. يع**ني روح انس**ان ها و فرشتگان از يك جنس است و مثل و مانن**د يك**ديگر اس**ت. همچ**نين انس**ان ه**ا ب**ا س**اير موج*ودات ديگ**ر از جم**اد، نب**ات و

باش**ند وحي**وان در جس**مانيت جنس يك**ديگر و ش**بيه يك**ديگر مي تباين ذاتي ب**ا يك**ديگر ندارن**د وليكن همين موج**ودات در اعم**اق وج**ود خ**ود متب**اين ب**ا وج**ود خ**دا و جنس**يت او هس**تند و هيچ موجودي چه از نوع فرشته و چه از ن**وع انس**ان ه**ا و ي**ا اولي**اي

اي شبيه خدا پيدا كند ت**ااي و نمونهتواند در ذات خدا برگهخدا نمي بتواند ادعا كند كه در آن نمونه مثل و مانند خداوند متعال اس**ت.

تواند كسي يا چيزي رابا اين حساب كسي كه خدا را بشناسد نمي شناسد و به خلق خداشريك خدا قرار دهد و كسي كه خدا را نمي

توان**د خلقي را در خص**ايص رب**وبي وپناهنده مي شود، چگونه مي الهي شريك خدا قرار دهد. با اين كه هرگز آش**نايي ب**ه ذات خ**دا پيدا نكرده است. بنابراين شركت و شريك در ارتباط با خدا قابل

توان**د چ**يزي را وظهور نيست. زيرا كسي كه خدا را بشناسد نمي شناسد باز همكسي را شريك او قرار دهد و كسي كه خدا را نمي

توان**د مخل**وقي را ش**ريك ق**رار ده**د. زي**را اين ش**ركت درنمي اي بشناس**د و بتوان**دصورتي است كه هر دو شريك را ت**ا ان**دازه

در جهتي از جهات آن دو را مساوي و براب**ر يك**ديگر ق**رار ده**د. پس شرك در ارتباط با خدا مفهوم ديگري دارد كه بايستي آن را توضيح دهيم و توجيه نماييم. حقيت اين اس**ت ك**ه انس**ان ه**ا در فطرت خود احتياج به پناه گاهي دارند ك**ه در ح**وايج خ**ود ب**ه او پناهنده شوند و او را پناه گ**اه خ**ود ق**رار دهن**د. زي**را انس**ان در ذات خود فقير است كه به غير خود محتاج مي باشد. پس احتياج به غير و پناهنده به غير از لوازم فطري و ذاتي انسان اس**ت ك**ه اين لوازم از ذات انسان قابل رفع نيست. براي جبران ني**از ذاتي خود اگر خدا را بشناسد و معرفت به او پيدا كند حتما پناهنده ب**ه

دان**د ك*ه يگان**ه پن*اه گ*اه او خداون**دخداوند متعال مي ش**ود و مي

174

تفسير سوره نساء

متعال است. وليكن اگر خدا را نشناسد قهرا به غير خدا پناهن**ده ماند ومي شود. در اين صورت فقر ذاتي او به حال خود باقي مي

هرگز قابل رفع نيست. زيرا غير خدا چه از نوع فرشتگان باشد و چه از نوع حيوان و انسان و چه از ن**وع جم**ادات و نبات**ات، هم**ه اين ها در ذات خود مانند انسان فق**ير و محت**اج هس**تند و ي**ا اين

باش**ند. بن**ابراين پناهن**دگيتر ميك**ه از انس**ان فق**يرتر و محت**اج انسان به انساني مانند خود و يا عاجزتر از خود يك نوع ضاللت و گمراهي در انتخاب پن**اه گ**اه مي باش**د. انس**ان س**ر راه تكام**ل خود به دو چيز نياز ذاتي دارد. يكي رفع مشكالت و موانع از س**ر راه تكام**ل ديگ**ري رس**يدن ب**ه نعمت و ق**درت و علم و حكمت

ني**ازي. ت**أمين كنن**ده اين ه**ربراي فقر ذاتي و رسيدن به غنا و بي دو نياز فقط خداوند متعال است. اوس**ت ك**ه دائم**ا ب**ا انس**ان و

تواند مشكالت زندگي انس**ان را برط**رفهمراه انسان است. مي س**ازد و موان**ع تكام**ل و ت**رقي را از س**ر راه انس**ان ب**ردارد و

تواند تمامي ضايعات و خسارت ها را ج**بران كن**د واوست كه مي تواند انسان را به علم و قدرت و حمت وغنا وفقط اوست كه مي

نيازي برساند. همان طور كه در خلقت و آفرينش انسان كسيبي و يا چيزي شريك خدا نبوده است. براي تكامل و ت**ربيت و رش**د انسان هم كسي شريك خدا نيست. كار خ**دا از دس**ت غ**ير خ**دا

اندساخته نمي شود. بنابراين كساني كه به غير خدا پناهنده شده ان*د ب*ه خس*ارت غ*ير قاب*ل ج*براني مبتالو خدا را از دس*ت داده

اند. نه براي خدا امكان دارد كه آن ها را به ثمر برساند زيراشده شناسند و از خدا دورند و نه ب**راي خ**ود آن ه**ا امك**انخدا را نمي

دارد ك**ه از وج**ود خ**دا اس**تفاده كنن**د زي**را او را نش**ناخته و اند. پس قه**را در مح**رومينت و ممن**وعيت از نعمت ه**اينجسته

برند و خسارت هاي آن ها قابل جبران نيست. خدا به سر مي مش***رك را"فرماي***د: پس در اين آي***ه ش***ريفه ك***ه خداون***د مي

ع**دم آم**رزش ب**راي مش**رك از اين جهت اس**ت ك**ه"آمرزدنمي تواند به خ**دا پناهن**ده ش**ود زی**را خ**دا در نظ**ر او ي**كمشرك نمي

مجهول مطلق است. مانند فق**يري ك**ه كن**ار گنج بخواب**د و از آن بردايتوان**د از آن گنج بهرهخبر باش**د. این فق**یر هرگ**ز نميگنج بي

شناس**د وداند و نميكند زيرا آشنايي به گنج ندارد و راه آن را نميكند. اگر كسي هم به او تذكري بدهد او را مسخره مي

و اما برهان اين كه چرا مشرك مشمول عف**و و غف**ران خداون**د با اين ك**ه رحمت خداون**د ب**ر غض**ب او س**بقتتعالی نمي شود،

175

تفسير سوره نساء

دارد و فراگير همه كس و همه چيز مي باشد، اين اس**ت ك**ه اوال مشرك در وجود خ**ود حج**ابي ب**ه وج**ود آورده ك**ه ب**ا حف**ظ آن، رحمت خدا قابل وص**ول ب**ه مش**رك نمي باش**د. مش**رك كس**ي

داند. تمامي احترامات و عبادت هايياست كه غير خدا را خدا مي كه بايستي نسبت به خداي واقعي داشته باشد، نسبت ب**ه هم**ان

دارد و تم**امي امي**د و انتظ**اري ك**ه بايس**تي ازبت ه**ا اظه**ار مي خداي واقعي داشته باشد، از هم**ان بت ه**ا دارد. اگ**ر فيض**ي در

گويد بت هادنيا و آخرت به او برسد به حساب بت ها گذاشته، مي را پرستش كردم و آن ها چنين خيري ب**راي من مق**در كردن**د. و اگ**ر مص**يبتي در دني**ا و ي**ا در آخ**رت ب**ه او برس**د آن را هم ب**ه

ام ي**اگوي**د ب**ه بت ه**ا خ**دمتي نكردهحساب بت ه**ا گذاش**ته، مي ام كه چنين شري براي من مقدر شدهدرست آن ها را نپرستيده

است. در هر صورت ارتب**اط ب**ه خ**داي واقعي ن**دارد ك**ه آن چ**ه براي او مقدر مي شود ب**ه حس**اب خ**دا بگ**ذارد. در اين ص**ورت چگونه ممكن است كه يك چنين انس**اني از عف**و و غف**ران الهي

مند شود. اگ**ر عف**و الهي در ع**الم آخ**رت ش**امل ح**ال ي**كبهره چنين انساني ش**ود و وارد بهش**ت ش**ود، ب**از ي**ك مش**ركي وارد

گ**ذارد، همبهشت ش**ده و آن بهش**ت را ب**ه حس**اب بت خ**ود مي چنان كه زندگي دنيا را با شرك خ**ود ب**ه فس**اد كش*انده، زن**دگي

كن**دكشاند و بهشت را تبديل به جهنم ميآخرت را هم به فساد مي و آن مرك**زي را ك**ه بايس**تي پاك**ان و نيك**ان باش**ند ب**ه ناپ**اكي

كشاند. با اين كه بهشت ي**ك مدين**ه فاض**له اس**ت ك**ه ب**ه ج**زمي انسان پ**اك و ب**ا ايم**ان در آن راه ن**دارد. ناپاك**ان و مش**ركين از

گيرند.شوند و در عذاب جهنم قرار ميحوزه زندگي پاكان طرد مي پس به دليل اين كه خداي واقعي در فكر انسان مشرك نيست و او به بت ها فقط وابستگي پيدا كرده، امكان اس**تفاده از عف**و و مغفرت خدا براي او فراهم نيست. آن چنان كه در دني**ا آن هم**ه نعمت را از خ**دا دري**افت داش**ته و ح**ق خ**دا را منظ**ور نداش**ته است و تمامي آن نعمت ها را در راه كفر و گناه ص**رف نم**وده، نعمت هاي آخرت را هم اگر شامل حال او ش**ود ب**ه حس**اب بت

گذارد و آن ها را نيز در راه مبارزه ب**ا اولي**اي خ**دا و ت**رويجها مي نماي**د. پس افاض**ه فيض ب**ه مش**رك ي**كبت ها صرف و خرج مي

سفاهت بيشتر نيست كه خداوند از اعمال عبث منزه و مبرا ميباشد.

176

تفسير سوره نساء

و اما دليل اين كه ساير گناهان قابل عف**و و آم**رزش اس**ت، اين است كه گناه كاران غير مشرك اعتقاد به خ**داي واقعي دارن**د و

باشند. آن ها آن چه از خير و بركت كه ب**ه آن ه**ابه او مربوط مي گذارند و آن چه از بال و مص**يبت ك**ه ب**هرسد به حساب خدا ميمي

س**ازند. آن چن**ان ك**ه نعمترسد به گناه خود مربوط ميآن ها مي دارندگذارند و حق خدا را منظور ميهاي خدا را به حساب خدا مي

گذارند و ش**كر خ**داعفو و مغفرت الهي را هم به حساب خدا مي آورن**د و اگ**ر چ**نين اف**رادي روز قي**امت ب**ه ش**فاعترا به جا مي

پيامبران و يا مشمول لطف الهي داخل بهش**ت ش**وند، از خ*دا و كنند زيرا رابطة گناه كاران با خدا قطع نش**دهپيغمبران تشكر مي

و بين آن ها و خدا حج**ابي ب**ه وج**ود نيام**ده ك**ه ب**ه كلي خ**دا را فراموش كنند و غير خدا را به جاي خ**دا بشناس**ند. بلك**ه رابط**ة گناه كار با خدا محفوظ است كه ب**ه محض برخ**ورد ب**ه مص**يبتي

توانند به خداي خود پناهنده شوند و آمرزش بخواهند. زي*را ي**ادمي خدا از دل آن ها محو نشده و نام خدا از فكر آن ها خارج نش**ده

اي برخورد كنند پناهن**ده ب**ه خ**دااست. به محض اين كه با حادثه شوند و خدا آن ها را به خود پناه مي دهد. وليكن مشركين ب**همي

و آن چنان ياد خدا و ذكر خ**دا از قلب آنكلي از خدا بيگانه شده اي آن ه**ا را ب**ه ي**اد خ**داها و فكر آن ها محو شده كه هيچ حادثه

ش*وند. ب**ا اين دالي*ل واندازد، در ح*وادث پناهن*ده ب*ه خ*دا نمينمي براهين، مشركين به دلي**ل نس**يان و فراموش**ي ب**ه خ**دا پناهن**ده

شوند تا لطف خدا آن ها را فراگ*يرد بلك**ه ب**ه بت ه**ا پناهن*دهنميشوند و بت ها در دنيا و آخرت منشأ اثر نيستند.مي

بهترين مث**ال س**اده ب**راي خل**ود مش**رك در آتش، و نج**ات گن**اه كاران اين است كه مشرك مانند كسي اس**ت ك**ه م**رض ش**رك

شناس**د و اگ**ر هم بفهم**د ب**راي معالج**ه آن طبی**بیخ**ود را نمي شناسد كه به او مراجع**ه كن**د. اگ**ر هم دك**تري بشناس**د، ي**كنمي

دكتر قالبي و جاهل است كه معالجه از دست او س**اخته نيس**ت. مان**د. وليكن گن**اه ك**ار مانن**دپس دائما در مرض ش**رك ب**اقي مي

تواند ب**راي معالج**ه ب**هشناسد و ميمريضي است كه طبیب را مي او مراجعه كند، و بعد از مراجعه، مرض او عالج مي شود. طبیب معالج مرض شرك و س**اير ام**راض روحي فق**ط خداون**د متع**ال

تواند با رحمت و مغفرت خ**وداست كه بعد از مراجعۀ� بندگان مي آن ها را پناه داده و امراض آن ها را معالجه كند. گناه كاراني كه

كنن**د و ام**راض روحي آن ه**اشناسند ب**ه او مراجع**ه ميخدا را مي

177

تفسير سوره نساء

مانن**د و درعالج مي شود و اما مشركين در شرك خ**ود ب**اقي مي مان**د و در نتیج**ه،اثر باقي ماندن در شرك امراض آن ها باقي مي

ماند.عذاب دائمي مي

تزکیه به دو معنای : 55 الی 49بخش چهاردهم، آيات مطلوب و منهی

تزکیه به دو معنای مطلوب و منهی- گن**اه ب**زرگ بعض**ی از اه**ل کت**اب- تع**رب بع**د از هج**رت- مشخص**ات ال اب**راهیم )ع( و پادشاهی عظیم آنان- حس*ودان ب**ه آل اب*راهیم و دلی**ل حس*ادت آنه**ا- چگ**ونگی مل**ک عظیم- کس**انی ک**ه از آن س**لطنت عظیم

محروم یا متنعم می شوند. ، در باره تزكيه به دو معنای مطلوب و منهی: 50 و 49 آیۀ� كنند وفرمايد: نگاه كن كساني را كه خود را تزكيه يا تعريف ميمي

دانند. اين ط**وربا همان تعريفات خود را بزرگ و صاحب مقام مي اند بلكه فقط خداست كه هركسي رانيست كه آن ها خيال كرده

رس**اند. آن ه**ا بدانن**د ك*ه ب*هپروران**د و ب*ه مق*امي ميبخواه**د مياندازه نخ دانه خرمايي به آن ها ستم نمي شود.

بيني و تزكيه و يا خود تعريف كردندر اين آيه شريفه خود بزرگ مورد بحث واقع شده اس**ت. در اين رابط**ه ح**ديثي از ام**ام )ع( وارد شده است كه فرموده: "تزكي**ة الم**رء لنفس**ه ق**بيح" يع**ني خود را بزرگ دانستن و تعريف كردن قبيح اس**ت. اين ح**ديث در

اي از م**وال علي بنم**وردي وارد ش**ده اس**ت ك**ه س**ؤآل كنن**ده پرسش نمود كه آيا درجه و مقام او ب**االتر اس**ت و ي**ا)ع(ابيطالب

درجه و مقام پيغم**بران گذش**ته، و حض**رت ج*واب دادن*د: خ*وب نيس**ت كس**ي خ**ود را تعري**ف كن**د وليكن مجب**ورم ك**ه ج**واب پرسش ه**اي ت**و را بگ**ويم. و در همين ج*واب گ**ويي قس*متي از درجات و فضايل خود را براي او ب**ازگو ك**رد. در اين آي**ه ش**ريفه

كنند تاخته و بر آن هاخداوند تعالی به كساني كه خود را تزكيه مي

178

تفسير سوره نساء

ايراد گرفته است. "تزکیه" به دو معنا استعمال شده ك**ه يكي از آن دو معنا، مطلوب بوده و معن**اي ديگ**ر م**ورد نهي واق**ع ش**ده است. تزكيه در لغت به معن**اي نم**اء و طه**ارت اس**ت. نم**اء ب**ه معناي رش**د ك**ردن، و طه**ارت ب**ه معن**اي پ**اك و پ**اكيزه ش**دن.

كند و ض**منموجودي كه خود را از نقايص و آلودگي ها پاكيزه مي رساند، تزكيه مي ش**ود.رشد و نما خود را به مقامي و كمالي مي

كند و بعد از پ**اكيعني وجود خود را از هر نقص و آلودگي پاك مي دهد. اين رشد و نما بر دو قس**م اس**ت.شدن خود را پرورش مي

گ**يري ه**ائیيكي رشد و نما به اراده انس**ان، فع**اليت و تص**ميم ب**راي اين ك**ه خ**ود را ب**ه درج**ه ای از علم و حكمت و مق**ام و منصب برساند. انس**ان ه**ايي ك**ه تص**ميم دارن**د ب**ا جلب م**ال و ثروت و يا كسب شهرت خود را به مقامي برسانند، رابط**ه خ**ود را از خدا و دين خدا قطع نموده، خود رأي و خود مخت**ار تص**ميم

گيرند در واقع چنين افرادي با خود خواهي تصميم دارند وج**ودمي خود را از نقايص و آلودگي ها پ**اك نم**وده و خ**ود را ب**ه مرتب**ه و

اي از عزت و شهرت برسانند. و ام**ا تزكي**ه ب**ه معن**اي دومدرجه اين است كه انسان در ارتباط با خ**دا و دين خ**دا ب**وده، در خ**ط تسليم و اط**اعت خ**دا ق**دم ب**ردارد و خ**ود را ض**من اط**اعت از خداوند متعال به درجه و مق**امي برس**اند. كس**ي ك**ه خ**ود را در شعاع تعليم و تربيت خدا قرار داده، امر خود را ب**ه خ**دا تف**ويض

كند و در انتظار اين است كه خداوند او را رشد دهد و بپروراندمي و عق**ل و دانش او را ب**ه ثم**ر برس**اند. چ**نین كس**ي ع**زت و

داند كه از خدا دريافت نمودهافتخارات خود را به آن چيزهايي مي داند ك**هو خدا او را پرورش داده است. خود را عالم به علمي مي

خدا به او تعليم داده و مفتخر ب**ه درج**ه و مق**امي ك**ه خ**دا او را ها كه خدا به او عنايت فرم**ودهها و تواناييقرار داده و به آن دانايي

و پاكيزگي و طهارت هائی كه خ**دا ب**ه او توفي**ق داده اس**ت. آن دان**د ك**ه خ**دا ب**ه او داده و آن علم وعزت و مقامي را ع**زت مي

حكمتي كه خدا به او تعليم داده، که از خ**ودگرايي ب**ه خ**داگرايي انتقال پيدا كرده است. دائم در حال خضوع و خشوع در پيش**گاه مقدس خداوند متعال است. اگر حال و فك**ر اين دو نف**ر انس**ان را با هم مقايسه كنيم خواهيم دي*د ك*ه تف*اوت آن ه*ا از زمين ت*ا

ن**ازد و ب**ه آن چ**ه خ**ودآسمان اس**ت. يكي از آن ه**ا ب**ه خ**ود مي دانسته و از طبيعت دريافت كرده است. در واقع ح**الت ق**اروني دارد؛ که قارون مال و ثروت بسياري ب**ه دس**ت آورد و گفت اين

179

تفسير سوره نساء

ام. خ**ودمال و ثروت را به دست خود و به اراده خ**ود پي**دا كرده دانمگويد: من هستم كه مينياز و مستغني دانسته، ميرا از خدا بي

توانم. چه بس*ا فخ*ر و افتخ*ارات موه*وم و ب*دونفهمم و ميو مي پايه و مايه. او مصداق كامل انساني است ك**ه خداون**د در ق**رآن

. يع**ني1: "ان االنس11ان ليطغي ان رآه اس11تغني"فرمايدميكند. بيند، طغيان مينياز ميانسان كه خود را از خدا بي

ن**ازد، ب**ه بن**دگيو اما آن دیگری همه جا به لطف و ك**رم خ**دا مي كند و تمامي موجوديت خود را مربوط ب**ه لط**ف وخدا افتخار مي دان**د. مانن**د پيغم**بران و انبي**ا ك**ه هم**ه ج**ا ض**مناراده خ**دا مي

تعليمات و انفاقات خود نمايش گر عظمت خدا هستند و ب**ه اتك**ا و توكل به خدا وارد صحنه زندگي شده، هم**ه ج**ا ب**ه خ**دا توك**ل

نازند و لط**ف او را ماي**ه ع**زت و عظمت خ**وددارند و به خدا مي دانند. در اين رابطه است كه خداوند گروه اول را مورد مذمتمي

فرمايد با اين كه آنها چيزي از خداي خود دري**افتقرار داده و مي نكرده، علم و دانش**ي از او نگرفت**ه و مش**مول لط**ف و ك**رم او واقع نشده اند، باز هم خود را به دلي**ل افتخ**ارات موه**وم، مث**ل این كه مال و ثروت دارد و يا ظالمانه بر بندگان خدا تسلط يافته

دان**د. پس اوكند و صاحب مق**ام و شخص**يت مياست، تعريف مي در اين افتخارات و تعريفات خيلي اشتباه كرده و به قهق**را رفت**ه

اي ب*ه اراده خ*دا رش**داست وليكن انسان دوم كه مانن**د ش*جره نموده و به ثمر رسيده، خدا ب**ه او س**رمايه داده و پ**رورش داده است، حق دارد به لطف و كرم خدا بنازد و به بن**دگي و اط**اعت خدا افتخار كند. او حقيقتا به دليل برك**ات وج**ودي خ**ود از قبي**ل علم و حكمت ح**ق دارد ك**ه خ**ود را در درج**ه و مق**امي بدان**د و

بينن**د وتعريف كند. پس به دليل همين آيه كس**اني ك*ه خ**ود را مي كنند مورد مالمت واقع شده و كساني كه به لط**فخدا را رها مياند.نازند مورد تمجيد قرار گرفتهو كرم خدا مي

كن**د ب**ه اه**ل اش**اره مي55 الی 50دنباله اين آي**ه ش**ريفه آي**ات كن**د ب**هش**وند و اش**اره ميكتاب و گناهاني ك**ه آن ه*ا م**رتكب مي

پادشاهي و سلطنتي كه برپايه دين خدا به وجود مي آيد و اين كه برن**د و چ**ه كس**اني مح**رومچه كس**اني از آن س**لطنت به**ره مي

.شوندمي

7 و 6 علق، 1

180

تفسير سوره نساء

:ترجمۀ� آیات - ببين بعضي از اهل كتاب را ب**ا اين ك**ه كت**اب آس**ماني و51آیۀ�

توانند در مكتب الهي آگاهي به دس**تپيشواي آسماني دارند و مي زنن**د و ب*ه بت ه*اي جبت و ط**اغوتآورند خ*ود را ب**ه جه*الت مي

كنند كه بت ها و پ**يروانآورند و عالوه بر اين تبليغات ميايمان مياند.آن ها از مؤمنين بهتر و بيشتر هدايت شده

- لعنت خ**دا آنه**ا را ف**را گ**رفت ک**ه بت پرس**تی را ب**ر دین52 آسمانی خود ترجیح دادند. کسی که خ**دا او را لعنت کن**د ی**اوری

ندارد. - مگ***ر ممكن اس***ت چ***نين اف***رادي از نعمت حك***ومت و53

اي داشته باشند كه در اين صورت به بن**دگان خ**داپادشاهي بهرهرسد اي نميكوچك ترين فايده

برند. به آن ها بگ**و: ه**ر چ**ه- يا اين ها بر آل ابراهيم حسد مي54 خواهيد حسد ببريد و بدانيد كه ما به آل ابراهيم كتاب و حكمتمي

ايم. نهايت بزرگ بخشيدهو سلطنتي بي آورن**د و- بعضي از اهل كتاب به سلطنت آل ابراهيم ايمان مي55

شوند. براي كس**اني ك**ه ك**افر ب**هبعضي كافر به اين سلطنت مي شوند آتش جهنم به عنوان پاداش و ج**زاي عم**لاين سلطنت مي

كافي مي باشد. گناه بزرگ بعضی از اهل کتاب:

اين آيات شريفه به دو بخش تقسيم مي شود. بخش اول اشاره به اهل كتاب و اين كه خداوند از آن ها بيشتر از ديگ**ران انتظ**ار ايمان و تقوا دارد و آن ها برخالف انتظار بيشتر از ديگران ك**افر

كن**د. بخش دوم ب**هشوند و دين خ**دا را تك**ذيب ميبه دين خدا مي سلطنتي اشاره مي شود كه از مسير دين خدا و بر پايه دين خدا ب**راي انس**ان مت**دين ب**ه دين خ**دا ظ**اهر مي گ**ردد و ض**من آن

اي كه و آخرين نتيجه)ص(كند به سلطنت عظيم آل محمداشاره ميآورند. كفار از فعاليت خود به دست مي

گوييم ك**ه اه**ل كت**اب كس**اني هس**تند ك**هراجع به بخش اول: مي كتاب آسماني به وسيله پيغمبري كه در ميان آن ها مبعوث شده، به آن ها داده شده است. اهل كتاب، امت همان پيغمبري هستند كه برای هدايت آن ها از جانب خدا مبع*وث ش*ده و ب*راي آن ه*ا دين و تمدن به وجود آورده است. در اين جا بايس**تي ب**دانيم ك**ه بهترين قانون و بهترين حكمي ك**ه بش**ريت را از نظ**ر اجتم**اعي

181

تفسير سوره نساء

كند، آن دينهدايت نموده و او را به حقايق و طبيعيات هدايت مي و كتابي است كه ي**ك پيغم*بر از ج*انب خ*دا آورده اس**ت. خ*داي آفريننده از همه كس بهتر و بيشتر ب**ه مص**الح و مفاس**د زن**دگي

تواند قوانين و مقررات وضع نمايد كهآشنا بوده و از همه بهتر مي ضمن آن قوانين و مقررات يك نظام كامل اجتماعي به وجود آيد و انسان به حقايق و دقايق علم و حكمت آگاهي پيدا كند. در اين

اال يعلم من خل111ق و ه111و اللطي111ففرماي***د: "رابط***ه مي و رب1ك يخل1ق م11ا يش11اء وفرماي**د: "" و جاي ديگر مي1الخبير

يختار، م11ا ک11ان لهم الخی11ره س11بحان الل11ه و تع11الی عما " يع**ني آي**ا: "اال له الخلق و االم11رفرمايد" و باز ميیشرکون

ممكن است كس**ي ك**ه جه**ان و انس**ان را آفري**ده ب**ه مص**الح و مفاسد آن ه*ا آگ*اه نباش*د. خداس*ت ك*ه هرك*ه را بخواه*د خل*ق

نمايد و اوكند و هر كسي را به هر مقامي كه بخواهد اختيار ميمي نهايت باريك بين و آگاه است. آن چنان كه آف**رينش ب**ا خداون**دبي

متعال است. اداره آفرينش و امور جه**ان هم ب**ه دس**ت خداون**د ترين احك**ام ك**ه ض**من آنتب**ارك و تع**الي اس**ت. ب**االخره طبيعي

ترين حكومت ها به وجود مي آي**د، احك**ام الهي و دين خ**داطبيعي كن**د ومي باشد. احكام الهي فقط انسان را به حقايق ه**دايت مي

توان**د انس**ان را ب**هنشاني نعمت هاي خداوند متعال است، كه مي سوي نعمت هاي خداوند متعال رهبري نم**وده و امك**ان ه**ر ن**وع

برداري را به انسان بدهد. دين خدا و احكام الهياستفاده و بهره هرگز در جامعه حكومتي به وجود نمي آورد كه ضمن آن انساني بر انس**ان ديگ**ر مس**لط باش**د و انس**ان ه**ا در دو جن**اح ق**وي و ضعيف قرار گيرند و ضعيف ها تحت سلطه قوي ه**ا ب**وده، ق**وي

كشي نمايند. احكام خدا براي ايجاد حكومتها از ضعيف ها بهره نيست بلكه به اين منظ**ور ك**ه انس**ان ه**ا ب**ه وظ**ايف ط**بيعي و انساني خود آشنا شده و ض**من انج**ام وظيف**ه ي**ك نظ**ام كام**ل انساني توأم با ع**دالت و آزادي ب**ه وج**ود آورد. پس كس**اني ك**ه طالب يك نظام عادالنه انساني هستند ك**ه در آن تم**امي انس**ان ه**ا از آگ**اهي و آزادي كام**ل برخ**وردار باش**ند، هرگ**ز ه**دايت و

گذارند که دين ديگ**ري را ب**ه ج**اي دين خ**داحكومت الهي را نميكنند. قبول

.54- اعراف، 3 68- قصص، 2 14- ملک، 1 1

182

تفسير سوره نساء

اي از اهل كتاب ك**ه خ**ود را امت پيغم**بر خ**وددر اين ميان، عده كش**ي از ض**عفا وج**ويي و به**رهدانن**د ب**راي ني**ل ب**ه س**لطه مي

ج*وييتوانند براي مقاصد س**لطه بينند نميبيچارگان، از آنجا كه مي از دين خ**دا و پيغم**بر اس**تفاده كنن**د، گ**رايش ب**ه حك**ومت ه**اي

پرورانند و انسان هاي ضد خدا وكنند. طاغوت ميشيطاني پيدا مي آورن**د ت**ا دريا حكومت هاي غيرانساني و غ**ير الهي ب**ه وج**ود مي

شعاع آن حكومت ها بتوانند خود را بر ضعفا حاكم نموده و از آن كشي نمايند. آن ها در تبليغات خود بزرگ ترين لطم**ه راها بهره

زنن**د.به دين خدا و انس**ان ه**ايي ك**ه در خ**ط ه**دايت هس**تند مي پرس**تي و ق**انون ه**اي ظالمان**ه اي ك**هگوين**د: كف**ر و بت مي اند از دين خدا بهتر و بيشتر مايه سعادت وپرستان وضع نمودهبت

گوين**دخوش**بختي انس**ان مي ش**ود و منظورش**ان از اين ك**ه مي حكومت بت ها و طاغوت ها از حك**ومت خ**دا به**تر اس**ت همين است كه آن ها فقط در حكومت بت ها و حكومت هوي و ه**وس

توانند به مقاصد مادي خود نايل ش**وند وليكن درگرها ميو سلطه شناسي و خدمت به مردم كاريشعاع هدايت خدا به جز وظيفه

براي آن ها جايز نيست.تعرب بعد از هجرت:

و اما دليل اين كه گناه آن ها بزرگ ترين گناه ش**ناخته مي ش**ود اعتن**ايي ب**ه دين خ**دا و اع**راض ازاين است ك**ه آن ه**ا ض**من بي

اندهدايت الهي، به کساني ك**ه هن**وز ب**ه دين خ**دا ه**دايت نش**ده تواند انسان ها را اداره كند وكنند كه دين خدا نميچنين وانمود مي

تواند نظام طبيعي و انساني را به وج**ود آورد. در واق**ع چ**نيننميب بعد از هجرت" ناميده اند. عملي را "تعر

ب بعد از هجرت به اين معن**ا مي باش**د ك**ه اف**رادي جاه**ل و تعر كنن**د ونادان به مراكز علم و دانش ب**راي كس**ب كم**ال هج**رت

پيش از كس**ب كم**االت و اس**تفاده از علم و دانش از آن مراك**ز برگردند و به ديگران چنين وانمود نمايند كه در اين مراكز خ**بري از علم و دانش و كمال نيست. آن ها مانند كساني هستند كه در بيابان سرگردان شده، در جس**تجوي راه و ي**ا چش**مه آب حي**ات

كنند درباشند. در ميان آنها يك نفر به آن جهتي كه همه فكر ميمي كن**د و چش**مه آبآن جهت چش**مه آب حي**ات هس**ت. س**فر مي

ده*د ك*ه آنج**ا آبگردد، به ديگ*ران خ*بر مييابد و برميحيات را مي اي وج**ود ن**دارد؛ در نتيج**ه ديگ**ران را م**أيوسحي**ات ي**ا چش**مه

183

تفسير سوره نساء

كند. اهل کتاب همین طور، اگر از اول خود را وابس**ته ب**ه دينمي دادن**د آبكردند و در آن جهتي كه همه احتمال ميخدا معرفي نمي

دادن**د ب**از همكردند و به كذب گ**زارش نميحيات هست سفر نمي اميد و آرزويي در انسان هاي مهاجر و مسافر ب**اقي ب**ود ك**ه ب**ه س**وي چش**مه س**فر كنن**د وليكن در اث**ر گ**زارش ب**ه دروغ این مهاجران و مسافران، به حال يأس و نااميدي افتاده و از ح**ركت

باز ماندند. مشخصات ال ابراهیم )ع( و پادشاهی عظیم آنان:

ابتدا خداوند متعال متعرض اق**وامي مي ش**ود53در آيۀ� شريفه برن**د و روي اين حس**د، ب**ا آن ه**ا ب**ه حسد مي"آل ابراهيم"كه بر

كش**ند، وخيزن**د ت**ا ج**ايي ك**ه آن ه**ا را ميجن**گ و مخ**الفت برمي گويد كه چشمتان كور باد. ما به آل ابراهيمسپس به حسودان مي

ايم. كتاب و حكمت همراه يك سلطنت عظيم و نامتناهي داده در اين آيه شريفه اشاره به انسان ه**ايي مي ش**ود"آل ابراهيم"

كه تناسب ايماني و عملي و فكري با حضرت ابراهيم خليل علیه السالم دارند. انسان ه**ايي ك**ه در خ**ط اب**راهيم ش**ركت ک**رده، مانند او در ارتباط با خدا هس*تند و مانن*د او ب**راي خ*دا ف**داكاري

كنند، در اعم**ال خ**ود خل**وص و اخالص دارن**د و در راه احي**ايمي كنن**د؛ ي**ك چ**نين اف**راديدين خدا از بذل مال و جان مضايقه نمي

شوند، خواه از نسل ابراهيم خليل باشند"آل ابراهيم" شناخته مي یا نباشند. انسان ها از نظر جنسيتي كه ب**ا پي**امبران ب**زرگ الهي دارن**د س**ه قس**م هس**تند. گ**اهي "اوالد" آن پيغم**بران و گ**اهي "اهل" و گاهي "آل" آنها هس**تند. اوالد پيغم*بران كس**اني هس**تند

اند و نس**ل آن ه**ا ب**ه آن پيغم**بركه از صلب آن ها به وجود آمده منتهي مي ش**ود. انس**ان ه**ايي ك**ه رابط**ۀ� ص**لبی و دوس**تي و محبت با آن پيغمبر دارن**د، نظ**ر ب**ه اين ك**ه اوالد او ب**وده، ب**ه او عالق**ه و محبت دارن**د و در خ**ط عن**اد و دش**مني ب**ا آن پيغم**بر نيستند، گرچه ممكن است از نظر عقيده و اخالق كامال س**نخيت و جنس**يت ب**ا او نداش**ته باش**ند، "اوالد" پيغمبرن**د. مرحل**ه دوم "اهليت" با آن پيغمبر است. ممكن است اوالد يك پيغم**بر اهليت با آن پيغم**بر داش**ته باش**ند و ممكن اس**ت نداش**ته باش**ند. اوالد اهل، كساني هستند كه از نظر علم و عقيده و اخالق و عم**ل ب**ا آن پيغمبر سنخيت داشته و در علم و عمل مناسب ب**ا آن پيغم**بر

184

تفسير سوره نساء

باشند. يك چنين اوالدي اهليت دارد با آن پيغم**بر، و ممكن اس**ت نظير آن ها كسان ديگري هم که اوالد پیغمبر نیستند اهليت ب**ا او داشته باشند. باالتر از اهل، آل اس**ت. "آل" ي**ك پيغم**بر كس**اني هستند كه كامال در علم و مقام او و در ايمان او و در فكر و تقوا و ساير جهات كم**ال ص**د در ص**د مط**ابق آن پيغم**بر هس**تند ب**ه

توانند به جاي او و جانشين او باشند. در اين جا "آلكيفيتي كه مي اب**راهيم" نخبگ**ان و برجس**تگان از نس**ل اب**راهيم خلي**ل و ي**ا از

باشند كه در همه مقامات وپيروان او مانند سلمان فارسی ها مي كماالت و در تمام مراحل علم و حکمت و ايم**ان و تق**وا ص**د در

دانيد كه ابراهيم خليل )ع( چن**داند. شما ميصد مساوي با او بوده درجه از ساير پي**امبران ب**االتر ب**وده، ب**ه نش**ان خليليت و نش**ان امامت افتخار پيدا كرده است، كه ديگر پيغمبران مانند موسي و

العزم هس**تند وليكن در درج**ه وعيس**ي گرچ**ه از پي**امبران اولو و اب**راهيم ب**ه نش**ان خلت و ام**امت از آن ه*امقام ایشان نبوده

است. تنها پيغمبر و تنها انسان هايي ك**ه ص**د در ص**دباالتر بوده ان**د، در درج**ه و مق**ام او ق**رار گرفتهآل اب**راهيم ش**ناخته ش**ده

حض**رت خ**اتم پيغم**بران و اوص**ياي بزرگ**وار او علیهم الس**الم باشند. اين چهارده معصوم "آل ابراهيم خليل" هستند.اجمعین مي

سواي آن ها، افراد مؤمن دیگری كه ايم**ان و تق**واي خ**ود را ب**ه اند، خ**واه از نس**ل او و در خط ابراهيم خليل بودهكمال رسانيده

باش**ند ی**ا نباش**ند، آن ه**ا ن**يز در درج**ات بع**د از معص**ومين، آل شوند. مانن**د ح**ديثي ك**هابراهيم و يا اهل بيت ابراهيم شناخته مي

درب**ارة س**لمان فارس**ی وارد ش**ده)ص(از حضرت رس**ول اك**رم است كه فرمودند: "السلمان منا اهل البيت". سلمان از ما اه**ل بيت به حساب مي آيد؛ با اين كه سلمان از اوالد حضرت ابراهيم نبوده است. به طور كلي انسان هاي پاك و با ايمان، انسان هاي

اند. تمامي آن ها آل رس**ول الل**ه،خالص و اهل تقوا، يك خانواده ش*وند. خ*واه از ي*كاهل الل*ه، ح*زب الل**ه و جندالل**ه ش**ناخته مي

دودمان و يك نسل باشند و يا از نسل هاي مختلف. ه**ر انس**اني كه در خط حركت به س**وي خ**دا و ط**الب رض**اي خ**دا باش**د آل ابراهيم و اهل بيت ابراهيم است. البته اين انسان ها در درج**ات

گيرند، چنان كه در ميان امت هاي پيش از پيغمبرمختلف قرار مي اس**الم اب**راهيم خلي**ل ب**ر هم**ه انبي**ا برت**ري دارد وليكن در امت اسالم، پيغمبر اس**الم و اوص**ياي او ب**ر هم**ه اف**راد بش**ر برت**ري دارند. به طور كلي مصداق كامل آل ابراهيم امام ه**اي معص**وم

185

تفسير سوره نساء

)ع( هستند و همين ام**ام ه**اي معص**وم بيش**تر از هم**ه محس**ود اند و خداون**د تع**الی درحسودان عالم و جباران تاريخ قرار گرفته

بارۀ� چنين افرادي كه با امام هاي معصوم و آل پيغم**بر حس**ادت ورزيده و خود را در مق*ام آن ه*ا ق*رار داده و آن ه**ا را از مق*ام

اند، اين آيه شريفه را ن**ازل ك**رده و ب**ه آن ه**اخودشان كنار زده فرموده است كه چشمتان كور باشد، ما ب**ه آل اب**راهيم كت**اب و

ايم. حكمت و سلطنتي عظيم بخشيده اي هس**ت ك**ه معل**وم می کن**د خداون**ددر اين آيه ش**ريفه لطيفه

متعرض حسودان آل ابراهيم شده و به آن ها فرموده است شما بريد بهتر اين است كه بدانيد آن ها چ**هکه به آل ابراهيم حسد مي

نعمت هايي دارن**د و خداون**د آن ه**ا را در چ**ه مق**ام و موقعي**تي قرار داده است، تا آتش حسد شما بيشتر شود و بيشتر بس**وزيد و بجوش***يد. م***ا ب***ه آن ه***ا علم و حكمت و س***لطنتي عظيم

ايم. بخشيدهحسودان به اولياي خدا و دلیل حسادت آنها:

يكي پيشوايان مذهبي قالبي، كه به دليل داشتن كت**اب و آگ**اهي دانن**د و م**ردم را ازاز سنت پيغمبران، خود را پيش**واي م**ردم مي

دارند. دوم فالسفه و متفك*رين، ك*ه آن ه*ا ن*يز ب*هراه خدا باز مي دلي**ل داش**تن فلس**فه و تفك**ر، خ**ود را ع**الم و آگ**اه ب**ه حق**ايق

دانن**د و خ**ود را ب**ه دلي**ل همينآفرينش و عارف به وجود خدا مي فلسفه و عرفان رقيب انبيا و اوليا دانسته و به مقام آن ها حسد

ورزند. سوم امرا و سالطين، ك**ه آن ه**ا ن**يز ب**ه دلي**ل مق**ام ومي دانن**د و مي)ص(رياست خود را رقيب مق**ام آل اب**راهيم و آل محمد

فرماي**د: ت**ابرند. در ارتباط با اين سه طايف**ه ميبه آن ها حسد مي پيشوايان و امراي حسود و فالس**فه و حكم**اي حس**ود بيش**تر در

آتش حسد بسوزند. تاريخ كامال براي اهل عالم ثابت و روشن ك*رده اس**ت ك*ه دانش هيچ دانش**مندي و حكمت هيچ حكيمي قاب**ل مقايس**ه ب**ا دانش و

ان**د ك**ه ب**ه نبوده و نخواه**د ب**ود. آن ه**ا بوده)ص(حكمت آل محمد تمامي اس**رار ق**رآن و حكمت جه**ان و هندس**ه آف**رينش آگ**اهي كامل داشته و حقايق را چنان كه بوده و الزم بوده است شرح و

ان**د. "كت**اب" در اين آي**ه ش**ريفه ب**ه معن**اي علم وتوض**يح داده آگاهي به احكام و مندرجات كتاب هايي است كه از آسمان نازل

186

تفسير سوره نساء

ب**ه تم**امي آن چ**ه ك**ه از آس**مان ب**ر )ع(شده است. ائمه اطه**ار پيغمبران نازل شده است آگاهي كام**ل و مطل**ق دارن**د. مع**راج

و اين كه در سير معراجي خ**ود موس**ي،)ص(حضرت رسول اكرم عيسي، و ابراهيم را مالقات كرده است، بي**ان گ**ر همين حقيقت اس**ت ك**ه آن حض**رت در س**ير مع**راجي خ**ود آن چ**ه از علم و

اند فرا گرفته و از آن ها ب**االتر رفت**ه اس**ت.دانش كه انبيا داشته به همين مناسبت دين آن حض**رت خ**اتم ادي**ان، و خ**ود او خ**اتم انبي**ا، و كت**اب او خ**اتم هم**ه كت**اب ه**اي آس**ماني مي باش**د. آل ابراهيم به تمامي اين كتاب ها و اسرار آن آگاهي دارند. هر كس اين چهار كلمه را بشناس**د، ع*الم ب*ه هندس*ه آف*رينش و تم*امي علوم گذش**ته و آين**ده و آنچ**ه در زم**ان ح**ال موج**ود اس**ت مي

ان**د ك**ه گ**وييباشد. آن ها آن چنان به حقايق آفرينش آگ**اه بوده ان**د. كلم**ات چهارگان**ه حكمت و طراحي كردهخود، آن را ساخته

شناس**د.عبارتند از: یک، شناخت آفريننده چنان ك**ه او خ**ود را مي دو، شناخت مبادي آفرينش، كه عالم از چه چيزها به وجود آم**ده و از چه چيزها با هم تركيب شده است. سه، آشنايي ب**ه هندس**ه خلقت و كيفيت آفرينش جهان و انسان. چهار، آشنايي به علت و نتیجۀ� نهائی آفرينش و آگاهي به اين حقيقت كه هرچيز و هركس به چه منظ**وري خل**ق ش**ده و خداون**د متع**ال از خلقت جه**ان و انسان چ**ه ه**دفي داش**ته اس**ت. آن ه**ا آش**نايي ب**ه تم**امي اين

اند، وحقايق دارند. آن چنان كه گويي خود آن ها ع**الم را س**اخته اي در سوره كهف خبر مي ده**د ك*ه آل اب**راهيمخداوند ضمن آيه

1اند.شاهد خلقت جهان و انسان بوده چگونگی ملک عظیم:

عبارت است از يك حكومت و س**لطنت منه**اي"ملك عظيم"اما م**رز زم**اني و مك**اني و منه**اي م**رز كمي و كيفي و ف**ردي و اجتماعي كه با قيام امام دوازدهم افتتاح مي ش**ود. تم**امي ك**ره زمين به وسيله آن حضرت فتح شده و تمامي انسان ه*اي ت**اريخ براي وص**ول ب**ه ث**واب وعق**اب و حس**اب و كت**اب دو مرتب**ه ب**ه

كنندگردند و در شعاع سلطنت آن ها انجام وظيفه ميزندگي برمي

- و اذ قلنا للمالئکة اسجدوا الدم فسجدوا اال ابلیس کان من الجن51 و 50 کهف، 1 ففس**ق عن ام**ر رب**ه. أفتتخذون**ه و ذریت**ه اولی**اء من دونی و هم لکم ع**دو؟ بئس للظالمین بدال. ما اشهدتهم خلق الس**ماوات و االرض و ال خل**ق انفس**هم و م**ا کنت

متخذ المضلین عضدا.

187

تفسير سوره نساء

فاق**د)ص(ت**ا ب**ه كم**ال مطل**ق برس**ند. دوره س**لطنت آل محم**د محدوديت كمي و كيفي مي باشد، مانند سلطنت هاي دنيا نيست ك**ه از نظ**ر زم**اني و مك**اني و ح**اكميت كمي و كيفي ب**ر اف**راد

باشند. سالطين دوره دنيا در يك محدوده زم**انيمحدوديت داشته س**ال و مح**دوديت مك**اني معينمعين مانن**د ده س**ال و بيست

كنند. دوره عم**رهركدام از آن ها در كشور مخصوص حكومت مي و كره زمين بر سالطين زمان به چندين قسمت شده و هرك**دام از آن ه**ا در يكي از اين قس**مت ه**ا حك**ومت دارن**د و از نش**ر حكومت بر افراد نيز محدوديت دارند. هر كدام ب**ر اف**راد معي**ني

ان**دآن هم افرادي كه در محدوده ترس و طمع آن ها قرار گرفته دانن**د وليكنو ادامه و يا اداره زندگي خود را به دس**ت آن ه**ا مي

افرادي كه ايمان به خ*دا دارن*د و رزق و روزي خ*ود راب*ه دس*ت كنن**د در داي**رهدانن**د و در خ**ط ايم**ان و تق**وا ح**ركت ميخ**دا مي

حكومت سالطين خ**ود نيس**تند. ام**ا از نظ**ر كيفيت حك**ومت هم محدود هستند، بر دل ها و افكار مردم حكومت ندارند و همچنين در ايده و عقيده فقط بر ابدان م**ردم مي**ان كوچ**ه و خياب**ان ه**ا

ك**ه ب**ا قي**ام ام**ام)ص(حكومت دارند. وليكن س**لطنت آل محم**د دوازدهم افتتاح مي ش**ود، ي**ك حك**ومت دي**ني و الهي اس**ت ك**ه

القيام**ه" وال**دين" "يومخداوند آن روزگ**ار را ب**ه ن**ام ه**اي "يوم "ي**وم ال تمل**ك نفس عن نفس ش**يئا" ن**ام گ**ذاري ك**رده اس**ت. حكومت در همه زمان ها و بر همه مك**ان ه**ا و ب**ر هم**ه انس**ان ه**اي ت**اريخ در روزگ**ار خ**ود آن حض**رت و زم**ان ه**اي گذش**ته سلطنتي كه بايستي تمامي پادشاهان تاريخ و زمامداران تاريخ از آدم تا قيام آن حضرت به حكومت برگردن**د و در دو جهت ح**ق و باط**ل محاكم**ه ش**وند. حكوم**تي ك**ه تم**امي بن**دگان خ**دا را ت**ا

مند و دشمنان خ**دا را ب**ه ع**ذابنهايت از نعمت هاي خدا بهرهبي هانمايد. حكومت بر دل ها و افك**ار و عقي**دههاي جهنم معذب مي

رس**اندها. تمامي مردم را به آمال و آرزوي واقعي خ**ود ميو ايده و در طول زمان ك**ه ت**ا اب**د ادام**ه دارد و انته**ا ن**دارد ه**ر ي**ك از

رس**اند ك**هانس**ان ه**اي قاص**ر و مقص**ر را ب**ه كم**ال مطل**ق مي مل**ك"خداون**د ي**ك چ*نين س**لطنتي را در اين آي**ه ش**ريه ب**ه ن**ام

گذاري كرده است. نام"عظيم کسانی که از آن سلطنت عظیم بهره مند یا محروم می شوند:

188

تفسير سوره نساء

در قسمت دوم آيه شريفه متعرض مردم و حسودان مي ش**ود و و م**وفقيت ه**ايي ك**ه)ص(فرمايد: مردم در ارتباط با آل محمد مي

ها ب**ر علي**هبه آن ها اختصاص يافته است، دو قسم هستند. بعضي اين سلطنت و م**وفقيت ائم**ه اطه**ار قي**ام ک**رده، ت**ا مي توانن**د

گردانن**د، دوس**تان آن ه**ا را برمي)ص(م**ردم را از خ**ط آل محمد اي ديگ**ر از م**ردم ب**ه آن ه**اكنن**د، و ع**دهكش**ند و ي**ا اذيت ميمي

آورن**د و در راه حص**ول اين س**لطنت عظيم فع**اليتايم**ان مي فرمايد: جوابگوي كساني كه عليه اين س**لطنتكنند. سپس ميمي

قيام و فعاليت دارند همان آتش جهنم است. در اين قسمت، خداوند تعالی به كفار و جن**ايت ك**اران و تم**امي حسودان و دشمنان آل محمد )ع( هش**دار مي ده**د ک**ه س**ر راه كفر شما به جز آتش جهنم چيزي نيست. بديهي است كه انسان

و در دو خ**طها بر اساس خلقت و فطرت خ**ود دو دس**ته ش**ده كنند. گروهی از آن ه**ا ك**ه راه ح**ق و انبي**ا وحركت و فعاليت مي

اوليا را انتخاب كردند، براي پيشرفت و پيشبرد مقاصد پيغم**بران كنن**د. نتيج**هو به كرسي نشستن مكتب و ايدۀ� آن ه**ا فع**اليت مي

تمامي فعاليت هاي مؤمنين و دوستان خدا اين است ك**ه ع**اقبت كرسي سلطنت و حكومت بر جامعه بشريت، ب**راي ام**ام زم**ان

آم**اده مي ش**ود و م**ردم در خ**ط تس**ليم و انقي**اد، پ**ذيراي)ع( حكومت آن حض**رت ش**ده و در اين آم**ادگي، آن حض**رت ظ**اهر مي گردد و جهان به دست او فتح مي شود. و اما گ**روه دوم ك**ه

كنن**د، آن را اختي*ار مي)ص(خط كفر و گناه و مخالفت با آل محم*د ها نيز در طريق مخالفت كوشش و فعاليت دارند و هر روز براي كسب قدرت بيشتر و تسلط بيشتر ب**ر ض**عفا و بن**دگان خ**دا ب**ه اسلحه جدي**دتري دس**ت یافت**ه ت**ا ع**اقبت در اين مس**ير خ**ود را

كنن**د؛ همين بمبمجهز به ن*يروي ب*زرگ ت*رين آتش خطرن*اك مي اي که خداوند از آن تعبير به "آتش كبري" كرده است.هاي هسته

و يتجنبها االش11قي ال11ذي يص11ليفرماي**د: "در اين رابطه مي كنن**د وترين آدم ها از ق**رآن دوري مي يعني شقي1".النار الكبري

ترين ه**ا كس**اني هس**تند ك**ه ع**اقبت آتش ب**زرگ ت**ر راآن ش**قي اي وكنند. آتش بزرگ ت**ر هم**ان آتش بمب ه**اي هس**تهروشن مي

هيدروژني مي باش**د ك**ه در س**وره "فل**ق" از آن تعب**ير ب**ه فل**ق شده است. حديث از امام )ع( در تفسير فلق آمده است ك**ه آن

12 و 11 اعلی، 1

189

تفسير سوره نساء

كنن**د و ب*هآتش*ي مي باش*د ك*ه اه*ل آتش از ع*ذاب آن ف*رار مي كنيد كه خ**ود كف**ارروند. شما اآلن مشاهده ميدنبال پناه گاهي مي

از آتش بمب هاي اتمي چگونه در وحشت هستند و براي فرار از آن در اعماق درياها و دل ك**وه ه**ا ب**راي خ**ود پن**اه گ**اه درس**ت

اي از آتش اين بمب ه**ايكنند، تا روز شروع جنگ ه**اي هس**تهمي اي در ام**ان باش**ند. آن ه**ا ع**اقبت ب**راي م**وفقيت خ**ود وهسته

كنند كه متوسل به بمبتسلط بر دنيا و مستضعفين اجبار پيدا مي اي بشوند كه با اين توسل، مرگ زن**دگي دني**ازاي هستههاي آتش

كند و بالفاصله زن**دگيرسد و قدرت كفار تا صفر تنزل پيدا ميمي آخرت با قيام امام زمان افتتاح مي گردد. ب**ه همين مناس**بت در

فرمايد: سزاي كساني كه رابطه م**ردماين آيه شريفه خداوند مي كنن***د و از ظه***ور حك***ومت آن ه***ا قط***ع مي)ص(را از آل محمد

نمايند همين است كه مبتال به آتش جهنم ش**وند و درجلوگيري مي". كفي بجهنم سعيراآن آتش تا ابد بمانند و بسوزند. "

: اهل آتش و اهل رحمت57 و 56بخش پانزدهم، آيات ترجمۀ� آیات:

شوند به زودي ب**ه وس**يله خ**ود آنكساني كه كافر به آيات ما مي گيرند وكنيم. در اين آتش قرار ميها آتشي براي آن ها روشن مي

به محض اين كه با سوختن و پخته شدن مشرف به مرگ شوند، سازد و زندهخداوند براي ادامه حيات آن ها دو مرتبه آن ها را مي

دارد تا ع*ذاب الهي را بچش**ند. خ**دا عزی**ز و حکیم اس**ت.نگه مي وليكن كساني كه اهل ايمان و عمل صالح هستند به زودي آن ها را وارد ب*اغ ه*ايي خ*واهيم ك*رد ك*ه از زي*ر آن نهره*ا ج*اري مي

اي خواهن**د داش**ت و در س**ايهش**ود، در آن ج**ا همس**ران پاكيزهگوارا زندگي خواهند كرد.

مطالب علمي قابل توجه در اين دو آيه شريفه: اهل آتش و اهل رحمت- كيفيت پي**دايش ع*ذاب جهنم و ادام*ه ع*ذاب ب*راي اه*ل جهنم- در حكمت خ**دا، اه**ل جهنم بمانن**د و بس**وزند به**تر از اين

190

تفسير سوره نساء

است كه نابود شوند- لغت "صلي، يصلي" درب**ارۀ� پی**دایش جهنمرود و لغت "دخل، یدخل" درباره جهنم. به كار مي

:اهل آتش و اهل رحمت كنيم ك**ه هم**ه ج**ا خداون**د متع**ال راجع به بحث اول مشاهده مي

اس**ت و بهش**ت وهمراه نام بهش**ت ن**ام جهنم را ب**ه ك**ار ب**رده جهنم دو كلم**ه متقاب**ل ب**ا يك**ديگر هس**تند ك**ه مجموع**ه زن**دگي

دهند. هر جا ن**امي از آخ**رت و قي**امت ب**ردهآخرت را تشكيل مي مي شود همراه آن، دو مفهوم بهشت و جهنم هم پي**دا مي ش**ود

دانند كه زندگي انسان هاي آخ**رت ي**ا بهش**ت اس**ت ي**او همه مي جهنم. اين دو زندگي براب*ر يك**ديگر دو مفه*وم متض**اد مي باش**د. يكي از آن دو عذاب و مصيبت و مش**قت و مح**روميت كام**ل ت**ا ابد و بدون آخر. و ديگري نهايت نعمت و لذت و بركت و خوش**ي و آسايش و آن هم ت**ا اب**د. كلم**ه اب**ديت هم**راه مفه**وم زن**دگي بهشت ناجور و نامتناسب نيست. در صورتي كه زن**دگي ت**وأم ب**ا آسايش و رفاه باشد و در آن مرگ و مرضي وجود نداشته باشد، طبيعي است كه زندگي دائم و قابل دوام مي باش**د. زي**را فق**ط حوادث و مصيبت ها و مرگ و مرض اس**ت ك*ه زن**دگي را تهدي**د

برد و در صورتي ك**هكند و انسان را به سوي ضعف و پيري ميمي يك چنين حوادث و امراض نباشد و به عكس، زندگي توأم با همه

كند و مرگ و انقط**اع آنجور رفاه و آسايش باشد، ادامه پيدا مي برهاني ن**دارد. وليكن مفه**وم اب**ديت در ارتب**اط ب**ا زن**دگي جهنم خيلي عجيب و غالبا غير قابل درك مي باشد زيرا انس*اني ك*ه در

اي موج**وديت و حي**ات خ**ود را از دس**تبرابر كوچك ترين حادثه آور در شرايطتواند در برابر هزاران حادثه مرگمي دهد چگونه مي

چندين هزار درجه حرارت آتش مقاومت كند و با اين همه باز هم زنده باشد و به زندگي خود ادامه بدهد. ع**ذاب جهنم ب**ه كيفي**تي كه در قرآن ذكر شده است يك مسئله ساده و س**طحي نيس**ت. عذاب جهنم براساس وص**في ك**ه در ق**رآن ش**ده اس**ت از چن**د جهت براي افكار س**اده و س**طحي غ**ير قاب**ل درك و غ**ير قاب**ل

گويد:تحمل مي باشد. خداوند در يكي از آيات در وصف جهنم مي يعني مرگ از1مكان و ما هو بميت" يأتيه الموت من كل"

م**يرد.همه جهت به س**وي جهنمي رو مي آورد وليكن جهنمي نمي : کمن هو خالد فی النار و سقوا ماء حمیما فقطع15، محمد، 2- 17، ابراهیم، 1 1

.29، کهف، 3امعائهم-

191

تفسير سوره نساء

اهل آن حميمفرمايد كه "و جاي ديگر در وصف حميم جهنم مي خورند و امعاء و احشاي آن ها قطعه قطعهجهنم را مي

وان یستغيثوا يغ11اثوافرماي**د: " و ج**اي ديگ**ر ميشود". مي " يعني اگ**ر از تش**نگي واي وایبماء كالمهل يشوي الوجوه

آورن**د ك**ه آب نيس**تآن ها بلند شود براي آن ها شربت هايي مي فرماي**د ك**ه: ه**ردر واق**ع مس گداخت**ه اس**ت. در اين آي**ه هم مي

وقت پوست تن آن ها بر اثر سوختگي له و پخته ش**ود دو مرتب**ه پوست ديگري به وجود مي آي**د مب**ادا بميرن**د و از ع**ذاب برهن**د

بلكه باشند تا حيات و زندگي آن ها ادامه پيدا كند. در مسئلۀ� جهنم دو چیز مايه تعجب انسان ها ش**ده و ح**ل علمي آن را مشكل ساخته است. يكي مقاومت انس**ان و دوام زن**دگي

آور جهنم، و مخصوص**ا در براب**ر ح**رارتاو در برابر عوام**ل مرگ آتش ه**ا، ك**ه چگون**ه گوش**ت و اس**تخوان در براب**ر آتش ب**راي هميشه مقاومت دارد و چگونه در براب**ر س**وختگي و س**وزندگي، عوامل سازندگي قاب*ل اج*را مي باش*د؛ ح*تی اگ*ر تن انس*ان از محکم ترين فل**زات هم س**اخته ش**ده باش**د ب*از هم در براب**ر آن

آتش ها و حرارت ها قابل دوام نيست؟ مسئلۀ� دوم این که چگونه خدا ب**ا آن عظمت و رأفت و رحمت و محبت كه نسبت به انسان ها دارد راضي مي شود كه انسان ه**ا گر چه كافر و ظالم باشند در يك چنين ع**ذابي ق**رار گيرن**د و در

ه**ا وه**ا و گريهآن باشند و بمانند و تا ابد بسوزند. با آن هم**ه ناله لهم فيه11افرماي**د: "س**ر و ص**داهايي ك**ه خ**ودش در ق**رآن مي

زنن**د و فري**اد س**ر يعني در آن آتش ه**ا داد مي1"زفير و شهيق دهند و هر وقت استغاثه كنند و دادرس و فري**ادرس بخواهن**د،مي

براي آن ها همان شربت ها مانن**د مس گداخت**ه يع**ني در نه**ايت حرارت و در نه**ايت تلخي آم**اده مي ش**ود؟ بن**دگان م**ؤمن خ**دا

اند كه چگونه خ*دا راض*ي مي ش**ود ب**ا ي**ك چ**نينگويند و گفتهمي عذاب ه**ايي از كف**ار انتق**ام بگ**يرد، گرچ**ه آن ه**ا ك**افر و ظ**الم

باشند؟ : کیفیت پیدایش عذاب جهنم و ادامۀ� عذاب برای اهل آن

گ**وييم اوال خداون**دبراي توجيه و تحليل این دو مسئله مش**كل مي خبر داده است كه در زندگي آخرت مرگ وج**ود ن**دارد. م**رگ در

106 هود، 1

192

تفسير سوره نساء

تقدير الهي فقط در زندگي دنيا براي مؤمن و ك**افر مق**در ش**ده ان الداراس**ت و در زن**دگي آخ**رت م**رگ و مرض**ي نيس**ت. "

يع**ني زن**دگي1"االخ11رة لهي الحي11وان ل11و ك11انوا يعلم11ون اف**زا و حي**ات بخش اس**ت، اگ**ر م**ردمآخرت يك زن**دگي حي**ات

**وان" ب**ر وزن "ج**والن، ميع**ان" بدانند. و مخصوصا از كلم**ه "حي چنين استفاده مي شود كه زندگي آخرت در ذات خ**ود و عوام**ل

اف**زا مي باش**د. زي**را در ادبي**ات ع**ربزا و حي**اتخ**ود حي**ات كند برچ**يزي ك**ه دائماي كه بر وزن "فعالن" باشد داللت ميكلمه

در حركت و لرزش است. مانند جوالن يعني چيزي ك*ه دائم خ*ود را ح**رکت مي ده**د، و ميع**ان، يع**ني چ**يزي ك**ه دائم در جري**ان

**ران، يع**ني چ**يزي ك**ه در مي**دان ح**ركت مي كن**د، واس**ت، و مي حيران، يع*ني حي*ات پ*ر تح*رك و پ*ر ح*ركت. ثاني*ا وق*تي ك*ه در طبيعت ب**ه عوام**ل م**وت و حي**ات توج**ه ك**رده از نظ**ر علمي و

ك**نيمفيزيكي اين دو عامل را تحت نظر ق**رار دهيم، مش**اهده مي كه حيات موجودات نتيجه عوامل حركت و س**ازندگي مي باش**د. يعني م**واد وج**ود ي**ك حي**وان ي**ا انس**ان زن**ده دائم در ح**ركت و سازندگي مي باشد. مواد غذايي از يك طرف وارد مي شود و ب**ا حركت خود و جذب و انجذاب و فعل و انفعال خود به تن انس**ان

گ**ذرد و ب**ه ج**اي آن م**وادو حيوان جهش و حركت مي دهد و مي غذايي ديگر وارد شده با جذب و انجذاب و حركت همين نقش را

كند و در نتیجه، حيات موجودات خ*واه نب*اتي ي*ا حي*واني وايفا مي كن**د. و از آن ط**رف عوام**ل م**رگ وانساني باشد ادام**ه پي**دا مي

مرض مانند حشرات و ميكروب ها و ح**رارت و زخم و ج**راحت، كنن**د وهم**ه اين ه**ا ب**ا تخ**ريب خ**ود عوام**ل حي**ات را مخت**ل مي

كش**انند. يكي از ب**زرگ ت**رينموجود زن**ده را ب**ه ع**الم م**رگ مي زاعوامل مخرب ح**رارت و آتش اس**ت ك**ه م**واد متح**رك حرارت

كنن**د و از اين ن**ابودسلول هاي حياتي بدن جسم زنده را نابود مي شدن و سوختن مرگ و نابودي و درد و سوزش به وجود مي آيد.

گ**وييم: هم**ه ج**ا حي**ات نتیج**ۀ� عوام**ل حي**ات بخش وپس مي آبادكننده است و مرگ هم نتيجه عوامل تخريب و نابود كننده. در اين جا اگر ما بتوانيم بين اين دو عام**ل اعت**دال ب**ه وج*ود آوريم، يعني به ميزاني ك*ه عوام**ل تخ**ريب و ن*ابود كنن**ده ب*راي خ*راب

كند به همان ميزان، عوام**ل حي**ات بخش وكردن بدن فعاليت مي

64 عنكبوت، 1

193

تفسير سوره نساء

سازنده داخل وجود هم فعاليت كند تا بين عوامل خراب كنن**ده و آباد كننده تعادل و اعتدال به وجود آي**د، ش**يئ و شخص**ی ك**ه در معرض هجوم اين دو عامل قرار گرفته براي هميش**ه موج**وديت

كند. مثال از يك طرف ح**رارت آتش س**لول ه**ايخود را حفظ مي حياتي را بس**وزاند و از آن ط**رف عوام**ل حي**ات بخش ب**ه ج**اي

اي بس**ازد و در نتيج**هسلول هاي سوخته سلول هاي تازه و زنده بين عوامل سوزندگي و سازندگي اعتدال به وجود آيد. طبق اين فرمول حيات موجود زنده در شرايط ميليون ها و هزاره**ا درج**ه

اند وحرارت قابل دوام است. به همين داليل در آتش جهنم زندهمانند.زنده مي

حكمت خدا از پي**دايش اين آتش و ابتالي انس**ان ب**ه آن و دوام حيات انسان در اين شرايط:

خواهد؟ از ي**كخداوند از انسان و يك چنين شرايط سختي چه مي چنين جهنمي و عذاب اه**ل جهنم چ**ه محص**ولي پي**دا مي ش**ود؟

دانيم كه هر صنعتي باید نتیجه ای داشته باش**د ك**ه هم**انزيرا مي نتيجه، علت غايي فعل باشد تا عمل انسان و خداي انس**ان را از سفاهت و عبث برهاند. در اين جا از اين عذاب ه**ا و جهنم ه**ا و

اي ب**همعذب شدن انسان ها هر چند هم ك**افر باش**ند، چ**ه نتيجه وجود مي آيد، كه آن نتايج ايجاب كند يك چ**نين جهنمي و ع**ذابي

پرسيم كه انسان ها خواهي نخواهي به عمد يا اشتباهباشد؟ یا مي ش**وند و در اين كف**ر و گن**اه مس**تحق ي**كگرفتار كف**ر و گن**اه مي

شوند. گرچه عذاب نتيجه كفر و گن**اهچنين عذاب ها و بالهايي مي است اما آيا بهتر اين نيست كه خداون**د ع**ذاب و اه**ل ع**ذاب را يك سره محو و نابود كند كه نه جهنمي باشد و ن**ه اه**ل جهنم، و

ها باشند كه حق حيات دارن**د و در نعمت ه**اي دائميفقط بهشتي كنن**د؟ ش**ايد به**تر اين باش**د ك**ه جهنم وخداوند متعال زندگي مي

اهل جهنم همراه جهنمشان به كلي نيست و نابود شده و بهشتو اهل بهشت براي ابد باقي بمانند و زندگي كنند؟

اگر وج**ود چ**نين انس**ان ه**ايي مع**ذب، وع**ذابي ك**ه ب**ه آن مبتال هستند براي خود آن ها يا براي ديگران و يا براي جه**ان آف**رينش

اي داشته باشد، خواهيم گفت: وجود آنها منطقي مي باشد،نتيجه و اگر يك چنين نتايجي به وجود نيايد و صرفا هدف خدا و يا خل**ق خدا همين باشد كه يك چ**نين انس**ان ه**ايي دائم باش**ند و ع**ذاب

194

تفسير سوره نساء

بكش**ند، ش**ايد بت**وان گفت منطقی نيس**ت، زی**را ك**ه ي**ك نتيج**ه علمي و عقلي براي خود آن ها و يا ديگران وجود ندارد. نظ*ر ب**ه اين كه انسان هاي كافر جهنمي لياقت زندگي بهشتي را ندارن**د، كه اگر در زندگي بهشتي قرار گيرند باز هم ب**ا كف**ر و گن**اه خ*ود

كنند به**تر اس**ت ك**ه خداون**د آن ه**ا را ب**اآن را تبديل به جهنم مي جهنمشان نابود كن**د ك*ه فق*ط اه*ل ايم**ان و اه*ل رحمت خ*دا و

زندگي بهشتي باشند و جهنمي وجود نداشته باشد؟! جواب اين است كه اوال در مباحث گذش**ته در اين كت**اب وكت**اب

ايم كه جهنم فقط مولود علم و عم**ل كف**ارهاي ديگر ثابت كرده اس**ت و اراده خ**دا در س**اخت آن هيچ گون**ه دخ**التي ن**دارد. اين كفار هستند كه ب**ا اراده و فع**اليت خ**ود ع**اقبت ي**ك چ**نين آتش عظيمي ك**ه در س**وره "اعلی" ن**ار ك**بري نامي**ده ش**ده اس**ت،

سازند و با روشن ك**ردن آن زن**دگي دني**ايي خ**ود و ديگ**ران رامي كنن**د، و پس از آن ك**ه در زن**دگي آخ**رت ق**رار گرفتن**د،ن**ابود مي

ش**وند، آتشهمان طور كه خود آن ها در زندگي آخ**رتي زن**ده مي ها و حرارت ها و سوزندگي ها و انفج**ارات م**واد آتش زا ك**ه در

اند هم زنده شده، عوامل سازندۀ� آتش با آتشزندگي دنيا ساخته ش**وند؛ ب**ه كيفي**تي ك**ه اه**ل جهنماند، محشور ميهايي كه ساخته

خواهند ديد كه تم**امي جهنم و ع**ذاب ه**اي آن و ورود ب**ه آن ب**ه ان**د ك**هاراده و عمل خود آن ه**ا س**اخته ش**ده اس**ت. خ**ود بوده

توانن**د غ**ير خ**وداند. هرگ**ز نمياند و به آن وارد شدهجهنم ساخته كسي را عامل ايجاد كننده جهنم و وارد كننده در جهنم بدانند. در اين جا نقش اراده خدا اين است كه انسان ها را با هرآن چ**ه در

كن**د و ب**ه زن**دگياند در زندگي آخرت زن**ده ميزندگي دنيا ساخته گرداند. شما تمامي آتش هاي ت**اريخ را ك**ه ب**ه ظلم و س**تمبرمي

ها و انفجارات و باروت ها و تي است و تمامي گلوله روشن شده ان تي ها و هرآن چ*ه از اين قبي**ل ب**وده، ب**ه هم**راه س**الح ه**اي

اي و استراتژيكي اين ه**ا هم**ه را ب**ا هم در نظ**ر بگيري**د وهسته ها و دودها را در يك جا متمركز كني**د،همه اين حرارت ها و شعله

اند. خداونداين جهنم است كه خواهيد ديد انسان ها آن را ساخته كننده اين حرارت ها و آتش ها در يك جا مي باش**د. وعامل جمع

همچنين عامل زنده كنندۀ� انسان هاي كافر و گن**اه ك**اري ك**ه ب**ه اند. با اين حساباند و از دنيا رفتهكمك يكديگر آتش ها را ساخته

توانند از كسي گله و شكايت داشته باشند كه چ**رااهل جهنم نمي اس**ت. در اين ج**ا اين و م**ا را ب**ه آن مع**ذب ك**ردهآتش ساخته

195

تفسير سوره نساء

ه**اماند كه چه برهاني دارد خ**دا جهنم را ب**ا جهنميمسئله باقي مي در زندگي آخرت زنده كند و آن ها را به عذاب جهنم مبتال سازد؟

اند و هم**راهه**ا، جهنم س**اختهبگ**ذارد هم**ان ط**ور ك**ه جهنمي اند در هم**ان ن**ابودي ب**ه س**ر ببرن**د. الزمجهنمش**ان ن**ابود ش**ده

نيست دو مرتبه به حياتي برگردند كه توأم با اين همه عذاب ها وحرارت ها باشد.

الع**المين ب**وده و م**ربيجواب اين است كه خداون**د متع**ال رب بشريت مي باشد. انسان ها را به اراده خ**ود س**اخته و آن ه**ا را در مسير تكامل و تربيت براه انداخته تا عاقبت آن ها را ب**ه علم

اي از حيات و زندگي خ**ود ببرن**د. یکی ازو دانش برساند و ثمره عوامل تربيت كننده و آموزنده همين اس**ت ك*ه انس*ان ه**ا نت*ايج كار و فعاليت خود را ببرند و ببينند ك**ه اگ**ر نت**ايج ك**ار و فع**اليت خ**وب باش**د و از ك**ار و فع**اليت آن ه**ا ثم**راتي از ن**وع ل**ذت و رحمت به وجود آمده باش**د، خ**دا را ب**ر آن نعمت ه**ا و ل**ذت ه**ا شكرگزاري كنند و بيشتر به انجام كارهاي مفي**د و مثبت تش**ويق شوند و اگر اعمال و نتايج آن ها از نوع عذاب و معص**يت باش**د، به نتايج اعمال خود برخورد كنند و بدانند كه از اعم**ال ب**د آن ه**ا چه عذاب هايي به وجود آمده و براي خود چه ع**ذاب ه**ايي تهي**ه

اند. ش**ايد در اين برخ**ورد پس از آگ**اهيديده و مبتال به آن شده به نتايج كفر و گناه حالت توبه و انابه و برگشت به س**وي خ**دا و تقوا و انزجار از اعمال كف**ر و گن**اه در آن ه**ا پي**دا ش**ود، ت**ا اين تحول و انزجار مبدأ حركت آن ه**ا ب**ه س**وي تكام**ل و ت**ربيت، و

برداري و برگشت به خدا و حقيقت باشد. برخورد به ع**ذاببهره هايي كه از كفر و گناه انسان پي**دا مي ش**ود مانن**د تص**ادفات در

كند، و ماننداحتياطي است كه رانندگان را محتاط ميرانندگي و بي شالق و زندان و تنبيهات ديگر و مرض ه**ا و كس**الت ه**اي ديگ**ر است كه از گناه و معص**يت پي**دا ش**ده و ب**اعث تنبي**ه متج**اوزين وگناه كاران مي گردد، و همان تنبيهات و عذاب ه**ا ع**اقبت اه**ل

گردان**د؛ چن**ان ك**هفساد و گناه را ب**ه س**وي ص**الح و ث**واب برمي افزايد. اكثر خسارت ها واند: هر خسارتي بر عقل انسان ميگفته

احتياطي و عمد و عنادها پيدا مي شود ب**اعثمرض هايي كه از بي تنبيه متجاوزين و متجاسرين شده، عالوه بر این که خود آن ها را

گرداند، ماي**ه پن**د و ع**برت ديگ**ران ميبه خط ايمان و تقوا برمي گردد كه به كفر و گناه نيفتند و به خ**ط كف**ر و گن**اه نرون**د. پس

196

تفسير سوره نساء

براي پيدايش ي**ك چ**نين تنبيه**ات الزم اس**ت ك**ه خداون**د تم**امي انسان ها را با نتايج اعمالشان و با آن چه از اعمالشان پيدا شدهر مربوط و محش**ور س**ازد ت**ا از اعم**ال خ**ود ض**ربه ببينن**د و س**

گرايش پيدا كنند.خورده از خود و اعمال بد خود برگردند و به حق در اين رابطه توضيح اين واقعيت الزم است ك**ه ب**دانيم بس**ياري

ه**ا پس از برخ**ورد ب**ه ع**ذاب جهنم ب**ه ايم**ان و تق**وااز جهنمي گردن**د. در بس**ياري ازكنند و به خ**ط بهش**ت برميگرايش پيدا مي

ه*ا را م*وقت و مح*دودآيات قرآن خداون*د جهنم بعض**ي از جهنمي داند و به آن ها وعده نجات مي دهد. در سوره "دخان" آن ج**امي

كه از عذاب آتش جهاني و آسماني خبر مي دهد و از حالت اه**ل ق**راركن**د ك**ه آن ه**ا در ض**جه و نال**ه ش**ديدي جهنم حك**ايت مي خواهند كه خدا آن ه**ا را نج**اتنالند و از خدا ميگرفته، به خدا مي

"ان11افرماي**د: بدهد، خداوند به آن ها وع**ده نج**ات مي ده**د و ميفوا الع11ذاب قليال انكم عائدون" يع**ني م**ا ب**ه زوديكاش11

گردي**د. درداريم، زیرا كه شما به خ**دا برميعذاب را از شما برمي اين آي**ه ش**ريفه خداون**د ب**ه دلي**ل ع**ودت و پناهن**دگي م**ردم ب**ه خداوند متعال وعده رفع عذاب مي دهد. و ب**از در س**وره "نب**اء"

فرماي**د:از محدوديت مكث و حبس اهل جهنم خبر مي ده**د و مي يع**ني م**دت ه**اي ط**والني در جهنم1الب11ثين فيه11ا احقاب11ا""

متوقف خواهند بود. و در اخبار و احاديث هم تفاوت دركات اه**ل جهنم و نجات بسياري از آن ها خيلي معلوم و محس**وس اس**ت. به ط**ور كلي در ه**ر زم**اني و در ح**الي ك**ه ح**الت پناهن**دگي در

اي ب**ه وج**ود آي**د و ب**هانسان پيدا شده، بين او و بين خ**دا رابطه خدا پناهنده شود آن پناهندگي و رابطه، مطلوب بوده و از ج**انب

گ**وييمخداوند متعال قاب**ل پ**ذيرش مي باش**د. ب**ا اين حس**اب مي زم**اني ك**ه انس**ان ه**ا ب**ه نت**ايج اعم**ال كف**ر و گن**اه خ**ود مبتال

شوند، اين ابتال مايه سرخوردگي آن ها از كف**ر و گن**اه ش**ده ومي متقابال باعث گرايش و نيايش آن ها به خداوند متع**ال مي گ**ردد. پس يكي از عوامل آموزنده انسان ها و برگشت دهنده آن ها ب**ه خدا و حقيقت، برخورد به نتايج اعمال اس**ت؛ ك**ه ب**راي پي**دايش اين حالت الزم است خداوند انسان ها را به نتايجي كه از اعمال آن ها به وجود آمده مبتال كند و هر انساني را به نتايج عملش كه

در واقع جزاي عمل اوست برساند.

.23 - نبأ، 15 دخان، 1

197

تفسير سوره نساء

دليل ديگر براي برگشت انسان هاي جهنمي به زن**دگي آخ**رت و رو به رو شدن آن ها با عذاب جهنم، اقامه ع**دل الهي مي باش**د كه عدالت يكي از صفات برجسته و ب**ارز خداون**د متع**ال اس**ت.

كند كه انسان ها به جزاي اعمال خود برسندعدل الهي ايجاب مي تا از اين راه انسان هاي ظ**الم كيف**ر ش**وند و رنج مظل**وميت از

دانيم كه انسان ه**ايانسان هاي مظلوم برداشته شود. اين را مي ظالم با كشتن انسان هاي مظلوم و يا كوبي**دن آب**رو و ع**زت آن ها و يا سرقت اموال آن ها و يا آتش زدن آنه**ا و زن**دگي آن ه**ا،

اند و انسان هاي مظلوم در ح*الي ك*ه كش*تهبه آن ها ستم كرده اند و دل آن ه**ا پ**ر از غي**ظ و غض**ب و كين**ه وشده و يا س**وخته

عقده نسبت ب*ه ظ**الم ه*ا ب*وده اس*ت از دنی*ا رفت*ه ان*د. در اين كند كه انسان هاي ظ**الم و مظل**وم راموقع عدل الهي ايجاب مي

دو مرتبه به زن**دگي برگردان**د و آن چ**ه انس**ان ه**اي ظ**الم روي اند، به خ**ود آن ه**ا برگ**ردد. مانن**دانسان هاي مظلوم انجام داده

آن ها كشته و مجروح شوند و ي**ا اين ك**ه مانن**د آن ه**ا بس**وزند. عين همان آتشي كه ظ**الم، مظل**وم را ب**ا آن س**وزانده اس**ت و

حرارتي ك*ه در آن ح*رارت، مظل**وم س**وخته اس**تتمامي درجه بايس**تي دو مرتب**ه ب**ه ظ**الم برگ**ردد و ظ**الم در هم**ان درج**ه حرارتي قرار گيرد كه مظلوم را در آن درجه ح**رارت ق**رار داده است. اگر چنين كاري نشود عق**ده حق**ارت و رنج مظل**وميت در

کشد از اين كه نتوانسته از ظ**الممظلوم باقي مانده و او رنج مي كند ك**هخود انتقام بگيرد. پس با اين حساب عدل الهي ايجاب مي

ظالم ها به زندگي برگردند و تمامي آثاري ك**ه از ظلم آن ه**ا ب**هوجود آمده به سوي آن ها برگشت كند.

در اين موقع كه آثار ظلم در زندگي آخرت به ظالم ها برگ**ردد و اند مبتال ش**وند بين دوبه همان آتش هايي كه م**ردم را س**وزانده

گيرند؛ حالت ارتباط با خدا و حالت انقطاع از خدا.حالت قرار مي اي ايمان و تق**وا در دل آن ه**ا باش**د و ي**ا ب**راي خ**دا ب**هاگر ذره

باشند، ك*ه در نتيج**ه ش**فيع انس*اني داش**تهانساني خدمت كرده باشند، اين ذره ايمان و يا داشتن يك ش**فيع انس**اني ماي**ه نج**ات آن ها مي گردد. يعني پس از آن كه به آثار ظلم خود مبتال ش**ود، اگر بتواند به خدا پناهنده شود يا ي**ك ش**فيع انس**اني ب**ا ش**فاعت مورد قبول داشته باشد، موجب**ات نج**ات او و معالج**ه او از آث**ار ظلم و گناه حاصل مي گردد؛ و اگر ص*د در ص**د ب*ه ح*ال كف*ر و

198

تفسير سوره نساء

گناه از دار دني**ا ب**رود و ش**فيع انس**اني م**ورد قب**ول هم نداش**ته باشد، در آن آثار ظلم و گناه كه به خود او برگشته اس**ت، ب**اقي

فيها "خالديناند: ماند و از جنس افرادي خواهد بود كه گفتهمي او دیگر انسان نيست كه مس*تحق عف*و و رحمت باش**د ي*اابدا"

اين كه دل بندگان خدا بر او بسوزد؛ پس م**انع عقلي و ع**رفي و الهي ندارد كه دائم در جهنم باشد بلكه حكمت خدا ظه**ور چ**نين

كند. آن ها بد و پليدن**د، نجس**ند. دليلي ن**داردجهنمي را ايجاب مي كه خدا و يا خل**ق خ**دا ب**ه پلي**د و نجس رحم كنن**د. پن**اه ب**ه خ**دا

بريم از اين كه مستحق آتش جهنم باشيم.مي

فرمان خاص خدا در: 70 الی 58بخش شانزدهم، آيات مورد امانتترجمۀ� آیات:

كند كه امانت ها را ب**ه ص**احب آن- خداوند به شما امر مي58آیۀ� كنيد به ع**دالت حكمبرگردانيد و آن گاه كه بين مردم حكومت مي كند كه او شنوا و بيناكنيد. خداوند چقدر خوب شما را موعظه مي

است. - اي اهل ايمان، از خدا و رسول خ**دا و فرمان**داران خودت**ان59

اطاعت كند و آن گاه كه بين شما اختالف و جن**گ و ن**زاعي پي**دا مي شود، اختالف خود را ب**ه خ**دا و رس**ول خ**دا برگرداني**د اگ**ر

199

تفسير سوره نساء

ايم**ان ب**ه خ**دا و روز قي**امت داري**د. ي**ك چ**نين روش**ي به**ترينراهنمايي و بهترين راه براي رفع نزاع و مخاصمه مي باشد.

- تو اي پيغمبر، مگر نديدي كساني را ك**ه ب**ه عقي**ده و كت**ابي60 ايمان دارن**د و در عينكه بر تو و پيغمبران پيش از تو نازل شده

حال تصميم دارند كه در مخاصمات و منازعات خ**ود مراجع**ه ب**ه اند كه ب**هطاغوت ها كنند، با اين كه از جانب خدا مأموريت يافته

آن ها كافر شوند. شيطان اراده دارد كه آن ها را ب**ه گم**راهي وضاللت بسي دور از حقيقت مبتال كند.

- وقتي به آن ها گفته مي شود براي رفع عذاب ب**ه قض**اوت61 خدا و رسول خدا تن در دهيد و تسليم حكومت شويد، در اين ج**ا

افتند و م**ردم را از ارتب**اط ب**ا رس**ولمنافقين سخت به تالش ميدارند. خدا باز مي

- آن ها چه حالي دارند زماني كه به واسطۀ� يك چ**نين كف**ر و62 گناه و معصيتي مصیبت ها متوجه آن ه**ا ش**ود. در اين موق**ع ب**ه

خورند ك**ه در اين مخ**الفتكنند و قسم ميرسول خدا مراجعه مي ايه**ا ب**ه ج**ز احس**ان و توفي**ق در ك**ار بن**دگان قص**د و اراده

اند. نداشته - آن ها كساني هستند كه خدا خود از س**ر آن ه**ا و افك**ار آن63

ها آگاهي دارد. آن ها را موعظه كن و دعوت الهي را در خ**اطرهآن ها تبليغ كن.

- ما هيچ پيغمبري را نفرس**تاديم مگ**ر ب**راي اين ك**ه ب**ا اذن و64 اجازه خدا در ميان مردم مطاع باشد و مردم از او اطاعت كنند.

كنن**د ن**زد ت**واگر مردم آن گاه كه با كفر و گناه به خ**ود س**تم مي بيايند، از خ**دا طلب مغف**رت نماين**د و رس**ول خ**دا ب**راي آن ه**ا

پ**ذيري خواهن**داس**تغفار كن**د، خ**دا را در م**وقعیت رحمت و توبهيافت.

آورند مگر اين كه در اختالفات- به خدا قسم آن ها ايمان نمي65 بين خود تو را حاكم قرار دهند. اين جاست كه در براب**ر قض**اوت

اي به جز تسليم ندارند. تو چاره - اگر ما به آن ها دستور دهيم كه هواي نفس خ**ود را بكش**يد66

و يا از دايره قضاوت نفس اماره خارج ش**ويد، اين دس**تور را ب**ه كنن**د. اگ**ر آن ه**ا ب**ه موعظ**هجز عده كمي از آن ها اطاعت نمي

الهي توجه پيدا كنند براي آن ها بهتر بوده و بيش**تر ماي**ه ثب**ات واستقالل آن ها خواهد بود.

200

تفسير سوره نساء

- ك**ه در اين موق**ع در اث**ر اط**اعت اج**ر عظيمي ب**ه آن ه**ا67خواهيم داد.

- آن ها را به راه راست هدايت خواهيم نمود. 68 كنند بدانند ك**ه ب**ا- كساني كه خدا و رسول خدا را اطاعت مي69

كنندگان و شايس**تگان و ش**هيدان راه خ**دا ك**هپيغمبران و تصديق اند محشور خواهند شد كه آن ها چقدرمشمول نعمت الهي شده

رفقاي خوبي هستند. - اين ه**ا فض**ل و رحمت الهي اس**ت ك**ه ب**ه بن**دگان خ**ود70رساند. كافي است كه خدا عالم و آگاه باشد.مي

نكات مورد توجه: فرمان خاص خدا در م*ورد ام*انت، ک*ه تفس*ير ب*ه ام*امت ش*ده است- اقسام امانت ها- مأموريت انس**ان ه**ا ب**ه پ**رورش مق**ام امامت، مراجعه به آنها در حل اختالفات، و پره*یز از مراجع*ه ب*ه طاغوت- قبولي توبه منوط به اجازه و امضاي رس**ول خ**دا )ص( مي باشد- مأموريت انس**ان ه**ا در قت**ل نفس و خ**روج از داي**ره فكر به دایرۀ� والیت االهی- چگون**ه در دای**رۀ� والیت االهی ب**ه راه

راست هدايت می شوند. فرمان خاص خداوند تعالی در بارۀ� امانت، که تفسیر ب**ه ام**امت

شده است: خداوند متعال در این آیه فرمانی اختصاص**ي در ب**ارۀ� ام**انت مي دهد. در واقع اين فرمان دو برابر نسبت به اوامر ديگ**ر رس**ميت

كند. مانند اين كه به زيردستان خود بگويي نماز بخ**وان، وپيدا مي كنم كه نم**از بخواني**د".مرتبه ديگر بگويي كه "من به شما امر مي

امر به نماز دو برابر و يا بيشتر فرم**ان نم**از را تق**ويت نم**وده و بخشد. خداوند اين همه در آي**ات ب**ه م**ردم دس**تور ميتحكيم مي

دهد كه امانت ها را به صاحبانش برگردانند و در اين آي**ه فرم**ان كند كه امانت هافرمايد: "خدا به شما امر ميخاصي مي دهد و مي

گويند ك**ه ص**احبرا به صاحبان آن بگردانيد". امانت چيزي را مي معيني دارد و به کسی سپرده شده است. مانند كس**ي ك**ه م**ال

سپارد و به او دستور مي دهدخود را و يا سر خود را به كسي مي كه هر وقت بخواه**د ام**انت را ب**ه ص**احبش برگردان**د. ام**انت و امانت داري و رد امانت در دستورات دين مق**دس اس**الم بس**يار مورد اهميت قرار گرفت**ه و ب**ه ام**انت داران بس**یار دس**تور داده

201

تفسير سوره نساء

شده كه حتما امانت ها را ب**ه ص**احبش برگردانن**د؛ ت**ا ج**ايي ك**ه )ع(فرماين**د: "اگ**ر قات**ل پ**درم حس**ين بن علي مي )ع(ام**ام چه**ارم

خواهد ام**ام را بكش**د ب**ه من بس**پارد وشمشيري را كه با آن مي دانم كه اگر آن شمشير را ب*ه او برگ*ردانم ب*ه جن*گ ام*اممن مي

رود، ب**از هم وظيف**ه دارم ك**ه آن شمش**ير را ب**ه قات**ل پ**درممي برگردانم". امانت را بايستي به صاحب آن رد كرد، خواه ص**احب آن كافر يا مؤمن باشد زيرا خيانت در امانت بزرگ ت**رين ع**املي است كه سلب اعتماد و اطمينان نموده، رابطه انس**ان ه**ا را ب**ا

كن**د و اين قط**ع رابط**ه و س**لب اعتم**اد يكي ازيكديگر قط**ع مي عوامل خطرناكي است كه جوام**ع انس**اني را متالش**ي نم**وده و

برد. اساس سعادت و آس**ايشكشد و از بين ميتمدن آن ها را مي بشر در دنيا و آخرت متوقف بر اين حقيقت است كه انس**ان ه**ا مايه اعتماد يكديگر بوده و دل آن ها به يك**ديگر مرب**وط باش**د و هر انس**اني بتوان**د ب**ه انس**ان ديگ**ر تكي**ه نم**وده و از اعتم**اد او برخوردار باشد. شخص امانت دهنده از همين ايمان و اعتماد ب**ه انسانيت استفاده نموده و مال خود را و يا سر خود را ب**ه دس**ت كسي امانت سپرده است. خيانت در اين امانت ب**اعث مي ش**ود آن اعتماد و اطمينان سلب گردد و ش**خص ام*انت دهن**ده در اينرابطۀ� انساني و الهي كه به كسي داشته است شكست بخورد.

اقسام امانت ها: امانت ها، آن چنان كه از ماده كلمه استفاده مي شود، چيزهايي است كه منشأ امن و ام**نيت و ايم**ان مي گ**ردد. ام**نيت يكي از نعمت هاي بزرگ خداوند متعال اس*ت و ام*نيت در جامع*ه مانن*د سالمتي بدن از مرض ها مي باشد. بدن مريض امنيت خود را از دست داده است. انسان ها اگر صدي يك به ام**نيت ب**دن احتي**اج داشته باشند، صدي نود و نه به امنيت جامع**ه و اجتم**اع نیازمن**د هستند. اگر اجتماع نا امن باشد و انسان ها به حق يكديگر بتازند و حقوق يكديگر را غارت كنند، سالمتي بدن ها در اجتماع نا امن سودي ندارد. پيش از آن كه انسان ها به فكر ام**نيت و س**المتي بدن از امراض باشند، بايستي به فكر امنيت اجتماع خود باش**ند.

نعمتان مجهولت11ان،در اين رابطه رسول خدا فرموده است: " " يعني قدر دو نعمت مجهول است، ك**ه عق**لالصحه و االمان

انسان ه**ا كوت**اه ت**ر اس**ت از اين ك**ه واقعيت ارزش آن را درك

202

تفسير سوره نساء

كنند. يكي نعمت سالمتي بدن از امراض و ديگ**ر نعمت س**المتي جامعه از عوامل ضد امنيت. به همين مناسبت هرچيزي كه ماي**ة امنيت و آرامش انسان ها در جامعه مي شود، ام**انتی اس**ت ب**ه دست كساني كه وظيفه دارند فكر جامعه را از وحش**ت و خط**ر

نا امني نسبت به آن برهانند. اولين امانت ك**ه سرمنش**أ تم**امي ام**انت ه**ا مي گ**ردد، مس**ئله امامت است. زيرا امامت و حكومت يگان**ه ع**املي اس**ت ك**ه از ناحيه آن در جامعه امنيت ی**ا خط**ر ب**ه وج**ود مي آي**د. ام**امت و حكومت سرمنشأ تمامي موفقيت ها و يا محروميت ها و ع**دالت ها و يا ظلم ها مي گردد. اگ*ر مس*ئله ام*ام و ام*امت در جامع*ه بشريت حل گردد و مردم ام**ام واقعي را بشناس**ند و ام**امت را به او واگذار كنند، دو نوع خطر و ضرر بزرگ از جامع**ه برداش**ته مي شود كه رفع همين خطر و ضرر منشأ امنيت كامل در جامعه و اجتماع مي گردد. اول: ض**رر مح**روميت از نعمت ه**ای ب**زرگ خداوند متعال در دنيا و آخرت. دوم: رفع ظلم و ستم از جامعه و

پيدايش عدل و امنيت. انس**ان ه**ا در قي**اس و مقابل**ه ب**ا وج**ود خداون**د متع**ال مانن**د فرزندان در مقابل پدر و مادر هستند. ش**ما پ**در و م**ادري را ب**ه

نه**ايت ق**درت من**د و ث**روت مندن**د و فرزن**داننظر بياوريد كه بي كوچك و صغيري دارند كه آن فرزندان از ثروتي مانند پدر و مادر

اطالعند. خبر ندارند چه ثروتي در انبار زندگي پدر و مادر ب**رايبي آن ها ذخيره شده است. در اين جا يك سرپرست عادل و امي**ني الزم دارن**د ك**ه فرزن**دان را ابت**دا ب**ه عق**ل و دانش ره**بري و راهنمايي كند. دنباله عقل و دانش آن ها را به ثروت پدر و م**ادر برساند. م**ربي فرزن**دان در اين رابط**ه ب**زرگ ت**رين نقش را در موفقيت و يا مح**روميت كودك**ان دارد. اگ**ر آن ه**ا را از عق**ل و آگاهي محروم كند و در حدود ك**ودكي و عق**ل كودكان**ه آن ه**ا را متوقف سازد قهرا به دليل محروميت از عق**ل و دانش از ث**روت

شوند. پس بزرگ ترين حق فرزندان درپدر و مادر هم محروم مي اين موق**ع ح**ق ي**ك ره**بري امين و ع**الم و ع**ادل اس**ت ك**ه ب**ا صداقت و امانت كودكان را پرورش دهد و آن ها را به ثروت پدر و مادر برساند. اين حق بزرگ در اختي**ار انس*ان م**ربي "ام**انت" است ك**ه م**ربي امين جامع**ه وظيف**ه دارد كودك**ان را در اختي**ار مربي و رهبر واقعي بگذارد. كس**ي ك**ه كودك**ان را از ي**ك چ**نين مربي امين و عادل محروم كند و خود را ب**ا اين ك**ه مقص**ر و ي**ا

203

تفسير سوره نساء

قاصر است جاي آن مربي كامل قرار دهد، ب**ا اين غص**ب مق**ام، منشأ محروميت فرزندان از يك مربي واقعي و تربيت كام**ل مي گردد. دنباله اين محروميت از ت**ربيت، از ث**روت پ**در و م**ادر هم

شوند. انسان ها در مقابل خداوند متع**ال مانن**د هم**انمحروم مي كودكان صغير در برابر يك پدر نيرومند و ثروت مندند. ثروت خدا

نهايت است و ب*راي رس**يدن انس*ان ه*ا ب*ه اينبراي انسان ها بي نهايت يك مربي امين و عادل و عالم الزم اس**ت ك**ه اينثروت بي

كودك**ان مح**روم از علم و دانش را ب**ه علم و دانش برس**اند و نهايت برسند. اگر ب**ه ج**ايدنباله اين علم و دانش به آن ثروت بي

آن امام و مربي واقعي كساني قرار گيرند كه در ح**د او و مانن**د توانن**د بش**ريت را ت**ربيت و ه**دايت كنن**د، قه**را اين نقصاو نمي

تربيت و ه**دايت منش**أ مح**روميت آن ه**ا از اين نعمت نامتن**اهي الهي گشته، بشريت از بزرگ ترين حق خود محروم شده اس**ت. زيرا در امانت "ام**امت" خي**انت ش**ده اس**ت و مربي**ان قاص**ر و

ان**دمقص**ر ك**ه خ**ود را ب**ه ج**اي مربي**ان كام**ل الهي ق**رار داده اند. به همين مناسبتبشريت را از آن تربيت كامل محروم كرده

كلمه امانت در اين آيه ش**ريفه و آي**ات ديگ**ر ب**ه ام**امت تفس**ير شده است و خداون**د ب**ه انس**ان ه**ا دس**تور داده ک**ه در ام**امت خيانت نكنند. يعني نعمت پيشوايي و رهبري را ك**ه ح**ق آن ام**ام

بزرگ است به او واگذار كرده، مداخله در كار او ننمايند. خطر دوم ك**ه از خي**انت ب**ه ام**انت ام**امت متوج**ه بش**ريت مي گردد، خطر محروميت از عدل و داد و مبتال شدن به ظلم و ستم مي باشد. گفته ش**د ك**ه پيش**وايي انس**ان ه**اي قاص**ر و مقص**ر منش***أ مح***روميت انس***ان ه***ا از علم و دانش ش***ده، ک***ه اين مح***روميت از علم و دانش منش***أ مح***روميت از نعمت ه***ای اليتناهي خدا مي گ**ردد. انس**ان ه**اي قاص**ر اف**رادي هس**تند ك**ه

اند وليكن ازاگرچه مؤمن هستند و ب**ه كف**ر و گن**اه آل**وده نش**ده عقل كامل برخوردار نيستند كه بتوانند بشريت را به علم كام**ل، و ب*ه دنب**ال آن ب**ه نعمت كام**ل برس**انند. و انس*ان ه*اي مقص**ر

اند. در خ**ط عق**ل وكساني هستند كه به كفر و گناه آلوده ش**ده عدل الهي نيستند بلكه در خط ظلم و ستم. آن ها براساس قلت

كنن**دعقل و ايمان و باالتر بر اساس كفر و طغيان اجب**ار پي**دا مي ك*ه ب**راي ادام**ه زن**دگي خ**ود انس**ان ه*اي ض**عيف و مح**روم را استثمار كنند و آن ها را زير س**لطه خ**ود ق**رار دهن**د. زي**را روي

204

تفسير سوره نساء

گوين**د زن*دگي از راههمان نظریه اي كه در مكتب خ*ود دارن*د مي تنازع بقا به وجود آمده و در همين راه بايس**تي ادام**ه پي**دا كن**د.

تر"تنازع بقا" به معناي اين اس**ت ك**ه موج**ودات ق**وي پيش**رفته تر را فداي خود كنند و براي بق**ايبايستي موجودات عقب افتاده

تر از خود را از بين ببرند و ي**ا آن ه**ا را در اس**تعمار وخود ضعيف استثمار خود قرار دهند ت**ا از اين راه زن**دگي آن ه**ا قاب**ل بق**ا و دوام باشد. هم چنان كه گياه ها و درخت ها، آب و ه**وا را ف**داي

كنند و حيوانات قوي تر، حيوان**ات ض**عيف ت**ر را طعم**ه وخود مي دهند انسان هاي قوي تر هم حق طبيعي دارن**دلقمه خود قرار مي

كه انسان هاي ضعيف تر را طعمه و لقمه خود قرار دهند و براي ادامه حيات و بقاي خ**ود آن ه**ا را اس**تثمار كنن**د. براس**اس ي**ك چنين عقیدۀ� خالف عقل و عدالت موفقيت خود را از راه ظلم به

كنند، ضعفا را در محروميت ق**رار داده و ب**رايديگران شروع مي تسلط بيشتر، خود را قوي تر می كنند ت**ا ع**اقبت آنه**ا را پس از مح**روم ک**ردن از من**افع و من**ابع ط**بيعت، طعم**ه جن**گ و آتش

سازند. پس اين ها در حكومت خود عالوه بر اين كه انسان ه**امي اند به ظلم و س**تم ورا از منابع ثروت و نعمت خدا محروم كرده

اند. با اين داليلجنگ و كشتار و در نهايت به آتش جهنم كشانيده گوييم كه در شعاع حكومت هاي قاصر و مقصر دو نوع ع**ذابمي

براي ضعفا پيدا مي شود. اول: محروميت از علم ها و نعمت ها. دوم: مبتال شدن به جنگ ها و عذاب ه**ا، و ب**االخره جهنم. اين دو ن**وع ع**ذاب و مح**روميت نت**ايج مس**تقيم خي**انت در ام**انت الهي

يعني امامت است. مأموریت انسان ها در پرورش مقام امامت ائمه )ع(، مراجعه به

آنها در اختالفات، و پرهیز از مراجعه به طاغوت: در اين جا ممكن است سؤآالتي ب**ه وج**ود آي**د و پرس**ش ه**ايي مطرح شود كه اگر امامت، ام**انت اس**ت، فق**ط کس**انی ب**ه آن

اند و آن ام**امخیانت می کنند كه مدعي امامت و پيشوايي ش**ده الشان و سلطان ه**اي آس**ماني را از مق**ام و منص**بهاي عظيم

اند. سواي پيشوايان مدعي امامت، ديگ**ران ب*ه اينخود كنار زده امانت الهي خيانت نك*رده ان*د. ج*واب اين س**ؤآل اين اس**ت ك*ه تمامي انسان ها غالبا در زندگي خودراي و خودمختارند و در خط

كنند. هركس پيش**وايي خ**ود،هوي و هوس و ميل خود فعاليت مي و ب**ه اض**افه پيش**وايي خ**ود، پيش**وايي چن**د نف**ر ديگ**ر الاق**ل

205

تفسير سوره نساء

ها، كه ب**ردار شده است. تمامي اين پيشوايياش را عهدهخانواده كنيم و در اختيار نفس اماره خود هستيم و ي*ا ب*رخود حكومت مي

ك**نيم، هم**ه ايناي از م**ردم حك**ومت ميخ**انواده خ**ود و ع**ده حكومت ها "امامت" است كه ما خود را صاحب آن و م**دعي آن

ايم. بشريت وظيفه دارد خود و خانواده خود و دوس**تان ودانسته وابستگان خود را در خط اطاعت خدا و اولياي خ**دا ق**رار ده**د و امامت و پيشوايي را به آنه**ا بده**د. كس**اني ك**ه ولي خ**ود را ب**ه

نماين**د در واق**ع مق**ام وكنن**د و ب**ا او بيعت ميام**امت انتخ**اب مي اند. آن ه**ا در واق**ع ام**انت الهيمنصب ام**امت را ب**ه او س**پرده

ان**د ك**ه ب**ه او بيعتيعني مقام امامت را ب**ه اهلش واگ**ذار كرده خدا به همين معنا است كه ام**انت ام**امتاند، بيعت به ولينموده

سپاريم. و اما خودرأيي و خودمخت**اري و ت**رك بيعت ورا به او مي يا نقض آن به معناي اين اس**ت ك**ه ام**انت ام**امت را پيش خ**ود نگه داريم و آن را غصب كنيم. پس تمامي كساني ك**ه ب**ا اولي**اي

اند و مقام رهبريخدا بيعت كرده و آن ها را بر خود حاكم ساخته انداند، امانت امامت را به اهلش واگذار كردهرا به آن ها سپرده

كنن**د و ي**او تمامي كساني كه خود رأي و خود مخت**ار فع**اليت مي باش**ند و حك**ومت ه**اياين كه با اولياي خ**دا در جن**گ و ن**زاع مي

آورن**د، كس**اني هس**تند ك**ه ب**هطاغوتي و استبدادي ب**ه وج**ود مي ان**د.اند و در اين امانت تص**رف نمودهامانت امامت خيانت كرده

به همين مناس**بت در آي**ه بع**د از "آي**ه ام**انت" م**ردم را متوج**ه كند كه بايد با مراجعه به امام ه**ا در قض**اوت ه**امقام امامت مي

مقام امامت را حفظ نموده و پرورش دهند. به دنباله آيه امانت خداوند افرادي را مورد مالمت قرار مي ده**د كه آن ها محاكمات و منازع*ات خ**ود را ب*ه س**وي ط**اغوت ه*ا و

برند و دوست دارند ك**ه حكمران**ان ض**د خ**دا و ض**دطاغوتيان مي دين بين آن ها قضاوت كنند و اختالفات آن ه**ا را مرتف**ع نماين**د.

فرمايد كه: اين ها از جانب خدا مأموريت دارند كافر بهخداوند مي طاغوت ها شوند و به محاكم الهي مراجعه نماين**د. وليكن آن ه**ا

كنن**د و ب**ه ج**اي پيش**وايان الهي وق**انون الهي را رع**ايت نمي آس**ماني پيش**وايان ط**اغوتي و ش**يطاني را در مس**ند حك**ومت

نشانند. در تأييد همين آيه شريفه در بعضي از اخبار و اح**اديثمي وارد شده است ک**ه ه**ركس قض**اوت را ب**ه طاغوتي**ان و دس**ت

گيرد حرام اس**ت؛نشاندگان آن ها بسپارد، آن چه به حکم آنها مي

206

تفسير سوره نساء

گيرد به حق باشد ي**ا ب**ه باط**ل. مثال اگ**ر ش**ما ب**اخواه آن چه مي كسي اختالف داريد و او منكر حق شما مي شود، شما از دس**ت

بري**د و آن محكم**ۀ� ط**اغوتياو ب**ه مح**اكم ط**اغوتي ش**كايت مي كند و روي داليل و مداركي كه داردطرف نزاع شما را احضار مي

كن**د. درحكم ب**ه حق**انيت ش**ما داده، ط**رف ن**زاع را محك**وم مي نتيجه شما به حكم قاضيان طاغوتي حق خ**ود را از ط**رف ن**زاع

ايد، باز هم آن حق كه ازگيريد. اما با اين كه حق خود را گرفتهمي است حرام اس**ت. زي**را ش**ما ازكانال طاغوتيان به شما رسيده

اين راه و بدين وسيله دولت طاغوتي را روي كار آورده و تقويت ايد و به همان ميزان دولت حقه الهيه را كه مظهر ع**دل ونموده

اي**د. زي**راداد و امنيت است تعطيل ك**رده و ي**ا ب**ه ت**أخير انداخته كنند و گاه گ**اهي ت**احكام جور گرچه گاهي به عدالت قضاوت مي

رس**ند وليكن اين رس**يدگي ب**هاي به حق فق**را و ض**عفا مياندازه حقوق و كمك به ض**عفا و گ**اه گ**اهي قض**اوت ب**ه ع**دل مقدم**ه است براي اين كه قدرت پيدا كنند و روي كار بيايند و دولت حقه الهيه را تعطيل نمايند. به همين مناسبت دنباله آيه امانت ك**ه ب**ه

كند ك**هامامت تفسير شده است، خداوند متعال مردم را نهي مي در اختالف**ات و منازع**ات خ**ود ب**ه ط**اغوت و طاغوتي**ان پناهن**ده

خواهد مردم را از خدافرمايد: "بدين وسيله شيطان ميبشوند، ميو حقيقت و اهل حق دور نمايد".

قبولی توبه منوط به اجازه و امضای رسول خدا )ص( است: قسمت ديگر قابل توجه در اين آيات شريفه من**وط ش**دن قب**ول توبه و استغفار گناه كاران ب**ه دع**اي رس**ول خ**دا مي باش**د ك**ه

فرمايد: "اگر گناه كاران خود را ب**ه رس**ول خ**داخداوند تعالی مي مربوط ساخته از خدا آمرزش بخواهند و پيغمبر هم از خدا ب**راي آن ها آم**رزش بخواه**د در اين ص**ورت خواهن**د دي**د ك**ه خداون**د متعال آمرزنده و مهربان است". در اين جا سؤآالتي مط**رح مي

برداري از فيض خداون**دگيري و بهرهشود كه آيا مردم براي بهره متعال واسطه الزم دارند و بدون واسطه فيض الهي شامل ح**ال

برداري از فيض خ**دا ب**دونكس**ي نمي ش**ود؟ آي**ا امك**ان بهره كنيم كه درواسطه و بدون اين توسالت وجود ندارد؟ مشاهده مي

اين آيه و آيات مشابه آن خداوند دستور مي دهد كه مردم ب**ه در خانه او وسيله ببرند و متوسل ب**ه وس**ايلي ك**ه خداون**د آن ه**ا را

يا ايه11افرماي**د: "است بشوند. در يكي از آيات ميمعرفي كرده

207

تفسير سوره نساء

اي مردم تقوا1الذين آمنوا اتقوالله وابتغوا اليه الوسيله" ها ب**ه س**وي خ**داها و واس**طهپيشه كني**د و در جس**تجوي وس**يله

باشيد. همه جا خداوند همراه اطاعت خود دستور مي دهد ك**ه از خدا و اولواالمر او اطاعت كنن**د، و در آي**ه ای ب**ه پيغم**بر دس**تور مي دهد كه به مردم بگويد: "اگ**ر ش**ما خ**دا را دوس**ت داري**د از من پيروي كنيد تا خ**دا هم ش**ما را دوس**ت ب**دارد". از اين قبي**ل ايات و احاديث و اخبار، كه خداوند هم**ه ج**ا انبي**ا و اولي**ا و ائم**ه

را بين خ**ود و م**ردم واس**طه و وس**يله مع**رفي ك**رده)ع(اطه**ار است بسيار است.

گيري از فيوضات و بركات خداون**دنياز و احتياج مردم براي بهره متعال عامل ظهور نقص و كمال بين اف**راد بش**ر اس**ت. بعض**ي

اند ك**ه ب**دون واس**طه ب**ه خ**داانسان ها در خط تكامل جلو رفته گيرن**د و ب**ه آنمربوطن**د. تك**اليف و احك**ام خ**ود را از خ**دا مي

كنند و ضمن اطاعت خ**دا از فيوض**ات وتكاليف و احكام عمل مي ش**وند. س**واي اين اف**راد برجس**ته ومن**د ميبرك**ات الهي بهره

العقل هس**تند ك**ه روي نقصپيشرفته، مردم كم استعداد و ناقص توانن**د مس**تقيما و ب**دون واس**طه ب**ه خ**داعق**ل و اس**تعداد نمي

هاي خدا اس**تفاده كنن**د. درمربوط باشند و از تعليمات و راهنمايي اين صورت ام*ر داي**ر مي ش**ود ك*ه اين اك**ثريت كم اس**تعداد در نقص عق*ل و دانش و بينش ب*اقي بمانن*د و ج*ذب ش**يطان ه*ا و انسان هاي كافر و گمراه بشوند و به هالكت برسند و ي**ا اين ك**ه خداوند به افراد عاقل و كام**ل پيش**رفته م**أموريت بده**د ك**ه آن اكثريت عقب افتاده را هدايت كنند و ب**ه فيوض**ات الهي مرب**وط

من**د ش**ده و از هالكتسازند تا در نتيج**ه از تعليم**ات انبي**اء بهره برهند. بديهي است كه در حكمت خدا و قض**اوت عق**ل واگ**ذاري

افتادگان در عقب ماندگي جايز نيست. بلكه الزم اس**ت آنعقب ها را هدايت كند و از شر كفر و گناه نجات دهد. به اين دلي**ل ب**ه انسان هاي پيشرفته مأموريت مي دهد كه آن ها را به سوي خدا هدايت كنند، و به آن مردم نیز دستور مي ده**د ك**ه از وس**ائط و

برداري كنند و از آن ه**ا پ**يروي نماين**د ت**ا ب**هوسايل هدايت بهره اند. ب**ه اين دلي**ل درهم**ان ج**ايي برس**ند ك**ه پيغم**بران رس**يده

بسياري از آيات دستور مي دهد كه ب**ه وس**ايط ه**دايت متوس**ل : قل ان کنتم تحبون الله فاتبعونی یحببکم الله و یغف**ر31- آل عمران، 35 مائده، 1

لکم ذنوبکم و الله غفور رحیم.

208

تفسير سوره نساء

گيري از لطف خدا را منوط و مشروط ب**هشوند، و هر نوع بهره اطاعت آن ها كرده است. زيرا اگر چنين شرايطي به وجود نيايد

افت**اده و ب**هو آن ه**ا از وس**ايط ه**دايت ج**دا ش**وند، ب**ه هالكت شوند. ل**ذا خداون**دوسيله دشمنان بشريت ربوده شده و نابود مي

گيري و قبول توجه را در شعاع شفاعت پي**امبران وهر نوع بهره اولياي خود قرار داده است. از آن جمله قبولي توب*ه و اس*تغفار،

فرماي**د: "بايس**تي آن ه**ا از خ**دا طلب مغف**رتكه در اين ج**ا مي كنند و رسول خدا اين مغفرت خواهي و توبه را امض**ا نم**وده، از

ها گم**انخدا بخواه**د ك**ه فيض خ**ود را ب**ه آن ه**ا برس**اند" بعضي كنند كه توسل به پيغمبران و ش**فاعت آن ه**ا ص**رفا ب**راي اينمي

است كه از اين راه براي پيغمبران مقامي ساخته شود و انس**ان ها به پيغمبران وابستگي پيدا كنند و با اين وابستگي از آن تشكر نموده، حق برتري آن ها را به رسيمت بشناسند. در جواب آن ها

گ**وييم ك**ه اوال راهاند مياند و يا چنين خياالتي كردهكه چنين گفته برداي آن ها از فيض خ**دا راه عم**ومي وتكامل انبيا و خط بهره

ملي ب**وده و ب**راي هم**ه كس آزاد اس**ت ك**ه از اين راه برون**د و برداري كنند. وجود خداوند متعال همچون اقيانوس رحمت وبهره

ب*ركت اس**ت ك*ه ه*ر كس خ**ود را ب*ه آن اقي**انوس برس**اند هيچ برداري او نيس**ت. وليكن در اينگيري و بهرهم**انعي ب**راي فيض**

هاافتن**د و بعضيها جل**و ميمسابقه و سرعت ب**ه س**وي الل**ه بعضي عقب تر و عقب تر، و بعضي شايد به قهقرا و انحراف بروند. در اين جا خداوند متعال جلو افتادگ**ان را براس**اس رحمت و محبت

افتادگان واسطه قرار داده است كه مب**ادا عقبخود براي عقب افتادگ**ان از فيض خ**دا مح**روم ش**وند. پس اين وس**اطت ب**راي

افتادگان است كه خ**دا آن ه**ا را از فيض خ**ودرعايت حق عقب مح**روم نكن**د ن**ه ب**ه منظ**ور اين ك**ه برت**ري جلوافتادگ**ان را ب**ه رسميت بشناسند و براساس وابس**تگي ب**راي آن ه**ا حقي قائ**ل

شوند. ماندگان بايستي متوس**لبرهان ديگر برای اين مطلب، كه عقب

ب*ه پيش**رفتگان ش**ده و آن ه*ا را واس**طه كس*ب فيض نم**وده و كن**د ب**هافتادگ**ان معين ميخداوند آن چه از فيوضات ب**راي عقب

كند اين است كه، عقبوسيله پيشتازان و جلو افتادگان مقدر مي توانن**د درافتادگ*ان روي فاص*له وج*ودي و ايم*اني و مع*رفت نمي

كن**ترل خداون**د متع**ال باش**ند؛ پس ام**ر داي**ر مي ش**ود ك**ه آزاد مطلق بوده و بدون حساب و قانون حركت كنند و بدون حس**اب

209

تفسير سوره نساء

هايگ**يري نماين**د، هم چن**ان ك**ه س**رمايهاز فيوض**ات الهي بهره دنياي خود را بدون رعايت حس**اب الهي و نظم ق**انوني مص**رف

ها در پن**اه نظمبرداري از آن س**رمايهكنن**د، و ي**ا اين ك**ه بهرهمي قانون انجام گيرد و يك عامل كن**ترل كنن**ده و مهاركنن**ده داش**ته باشند كه از فيوضات و بركات الهي سوء استفاده نكنن**د. ب**ديهي است كه شق اول ب**اعث ه**رج و م**رج مي ش**ود و غل**ط اس**ت.

من**د ش**د و فيض الهيبهتر اين است كه هر كس از مقامي بهره گ**يري تحت حس**اب و ق**انونرا در اختي**ار خ**ود گ**رفت، آن بهره

باشد. يعني تمامي نعمت هاي خدا را طبق حساب و قانون الهي به همان كيفيتي مصرف كند كه خداوند اجازه داده اس**ت. مب**ادا از صرف نعمت هاي خدا خالف نظم و ق**انون فس**ادي ب**ه وج**ود آي**د. اكن**ون ك**ه اس**تفاده از ه**ر نعم**تي بايس**تي روي حس**اب و قانون باشد، و کسانی كه روي فاصله وجودي و ايم**اني ب**ا خ**دا، در ارتباط مستقیم با آن ذات پاک نيس**تند ت**ا ام**ر الهي آن ه**ا را منظم كن**د، بايس**تي در نظم و حس**اب كس**اني ق**رار گيرن**د ك**ه

اند. آن ها پيغمبران و ائم**هواسطه همان فيوضات و بركات بوده هس**تند. پس هم**ان ط**ور ك**ه پيغم**بران و ائم**ه علیهم)ع(اطه**ار

باش**ند، بايس**تيالسالم واسطه فيض الهي به بن**دگان مح**روم مي كنترل كننده و نظام دهندۀ� همان فيوضات و بركاتي باشند كه به وسيله آن ها به بندگان خدا افاضه شده اس**ت. مانن**د پ**دري ك**ه مال و ثروت در اختي**ار فرزن**دان ق**رار مي ده**د و خ**ود نظ**ارت

كن**د ك**ه آن ه**ا چگون**ه و ب**ه چ**ه كيفيت از آن م**ال و ث**روتمياستفاده كنند كه منشأ فساد و محروميت نگردد.

مأموریت انسان ها به نفس كشي، خروج از دايره فكر به داي**رهواليت الهي، و هدايت به راه راست:

دستور قتل نفس و تبعيد خود از شهر و ديار در مواردي از قرآن بيان شده است. يك جا خداوند به وسيله حضرت موسي به ب**ني اسراييل دستور مي دهد كه خود را بكشيد و از دي**ار خ**ود خ**ارج

( هم که در ارتباط ب**ا هم**ان اه**ل كت**اب66شويد، و در این آيه ) فرمايد: اگر م**ا ب**ر آن ه**ا واجب ك**نيم ك**هاست خداوند تعالی مي

خود را بكشند و از ديار خود خارج شوند فقط ع**ده كمي ب**ه اينكنند و اكثريت مخالف اجراي دستور هستند. دستور عمل مي

210

تفسير سوره نساء

ان**ددر بعضي داستان هاي تاريخي در تفسير اين آيه شريفه گفته كه منظور از قتل نفس فرماني بود كه موسي پيغمبر به كس**اني كه در اطاعت سامري به گوساله پرستي گراييده بودند داده ب**ود ك**ه از ج**انب خ**دا مأمورن**د خ**ود را بكش**ند. در آن ج**ا از زب**ان

كن**د ك**ه ب**ه ق**وم خ**ود گفت ك**ه ش**ما ب**ا اينموسي )ع( نقل مي گوساله پرستي به خود ظلم كرديد پس بايستي به خدا توبه كنيد و خود را بكشيد كه اين توب**ه و خودكش**ي ن**زد خ**دا مطل**وب ت**ر است و باعث مي شود كه لطف الهي شامل ش**ما ش**ود و توب**ه

فرمان موس**ي را1پذير و مهربان است.شما را بپذيرد كه او توبه در م**ورد خودكش**ي اين ط**ور توض**يح دادن**د ك**ه موس**ي ب**ه

اي كه گوساله را پرس**تيدهاسراييل دستور داد كه بايستي عدهبني اند توس**ط دیگ**ران کش**ته ش**وند.و از دايره توحي**د خ**ارج ش**ده

پرستاناند كه در اجراي اين فرمان موحدين به جان گوسالهگفته افتادن**د و آن ه**ا را قت**ل ع**ام كردن**د. تفس**ير قت**ل نفس ب**ه اين كيفيت متناسب با حقيقت و واقعيت نيست. اگ**ر تق**دير اين ب**ود

پرستان تا آن جا بكشد ك**ه بينكه اختالف بين موحدين و گوساله آن ها جنگ و ج*دال واق*ع ش**ود ج**وابي ك*ه ه*ارون ب**ه ب**رادرش موسي داده بود، درست نبود. موسي پس از آن كه از كوه ط**ور

اس**راييلبرگشت و مشاهده كرد ك**ه در اين غيبت چه**ل روزه بني اند بر برادرش هارون غضبناك ش**د ك**هپرستي گراييدهبه گوساله

پرس**ت ش**وند؟ ه**ارون دراي ت**ا گوسالهچرا آن ه**ا را ره**ا كرده جواب موسي گفت ترس**يدم ك**ه اگ**ر پافش**اري كنم و ب**ا آن ه**ا

اسراييل تفرقه و اختالف پي**دا ش**ود و وح**دت آنبجنگم بين بني ها از بين برود. گفتم بهتر اين است ك**ه ص**بر كنم ت**ا موس**ي ب**ه

پرستي را از بين ببرد. واقعيت چنان ب**ودطرف ما بيآيد و گوساله كه هارون پيش بيني كرده بود. به محض اين كه موسي نزد قوم

پرستي دست كش**يده و ب**هخود برگشت تمامي آن ها از گوساله انگ**يز را از امتموس**ي گرویدن**د و آن حض**رت س**امري فتنه

اسراييل خارج كرد. پس اين ج*واب ه**ارون ب*ه موس**ي نش**انبني مي دهد كه چنان اختالفي بين آن ها پيدا نشد ك*ه منج**ر ب**ه جن**گ شود، بلكه وحدت و اعتقاد آن ها به موساي نبي محفوظ مان**د و همه آن ها به موسي برگشتند. عالوه، اگر چن**ان اختالفي بين آن

كش**يد الزم ب**ود فرم**ان جن**گ وآمد كه به جن**گ ميها به وجود مي

. 54 بقره، 1

211

تفسير سوره نساء

قتال به اين كيفيت باشد كه موحدين با مشركين بجنگن**د، ن**ه ب**ه اين ص**ورت ك**ه خ**ود را بكش**يد. پس منظ**ور از جمل**ه "اقتل**وا انفسكم" خودكشي و خ**ود كش**تن نيس**ت بلك**ه ب**ه معن**اي قت**ل

كندهواي نفس است. نفس اماره انسان در برابر خدا قد علم مي كش**اند. در ص**ورتیجنگ**د، انس**ان را ب**ه هالكت ميو ب**ا خ**دا مي

رس**د ك**ه اين دي**و نفس راانسان به حيات واقعي و ابدي خود مي بكشد و خود را تسليم خدا نمايد. ت**ا ه**واي نفس كش**ته نش**ود و

كن**د. پستسليم خدا نگردد. انسان حيات اب**دي و واقعي پي*دا نمي ه**اي بع**د ب**ه معن**اي جه**اد ب**ا نفس وقتل نفس در اين آي**ه و آيه

سركوب نمودن نفس اماره است تا پس از قتل ديو نفس كشور وجود انسان تحويل فرش**تگان و اراده خ**دا داده ش**ود و خداون**د بتواند اين بيابان خشك و سوزان نفس ام**اره را ب**ه ب**اغ بهش**ت تبديل كند. اين جا كه قتل نفس به معناي قتل هواي نفس است، خ**روج از دي**ار هم ب**ه معن**اي خ**روج از داي**ره فك**ر خ**ودي و خودگرايي به دايره اطاعت و بندگي خداوند متعال است. انس**ان در ارتباط ب*ا خ*دا و دين خ*دا و در ارتب**اط ب**ا نفس ام*اره و دي*و نفس و هوا و هوس، دو ميدان و دو شهر است كه هركدام از آن ها مشخصات مخصوص به خود دارد. در ارتباط ب**ا دي**و نفس ب**ه دايرۀ� كفر و به شهر شرك و گن**اه و نف**اق وارد مي ش**ود ك**ه در آن همه نوع موجبات عذاب و مش**قت و ب**دبختي ف**راهم اس**ت. شهري به صورت بيابان پر از مار و عقرب و خرس و پلنگ و ديو و اژدها و تمامي آن چه مضر و خطرناك است؛ و باالخره شهري است در انتهاي تكامل به صورت جهنم. وليكن در ارتباط ب**ا خ**دا و دين خدا، وجود انسان شهر بهشت و مدينه فاضله است كه در آن همه ن**وع نعمت و حكمت و ل**ذت و ب**ركت موج**ود اس**ت. در اين رابطه خداوند دستور مي دهد كه شما از شهر و ديار خ**ودي و هواي نفس خود خارج شده و به شهر خدا و دايره علم ودانش و فرشتگان وارد شويد. پس خروج از ديار نفس يع**ني خ**روج از دايره حاكميت نفس به دايره اطاعت خدا. در انتهاي آي**ه ش**ريفه خداوند خبر مي دهد كه اكثريت مردم از چنين دستوري ك**ه قت**ل

كنند؛هواي نفس و خروج از دايره حاكميت نفس باشد پيروي نمي با اين كه اگر تمامي مردم از اين دستور پيروي كنند براي آن ه**ا

خيلي بهتر و بيشتر مايه ثبات و استقامت خواهد بود.

212

تفسير سوره نساء

دجمله قاب**ل توج**ه در آخ**ر اين آي**ه ش**ريفه " خيرا لهم و اش11 " مي باشد كه خبر مي دهد از كيفيت ثبات و آرامش نفستثبيتا

نفسدر يكي از اين دو دايره، كه اگر انس*ان ه*ا در ش**هر ه*واي ها به كار و فع**التخود و آرزوها و تفكرات و خياالت و خود گرايي

مشغول شوند هرگز به يك اصول و قواعد ثابتي كه مايه آرامش رس**ند. زي**را در اين بياب**ان وحش**تناكو اطمينان آن ها باش**د نمي

هواي نفس خير و بركتي وجود ندارد و انسان ها هرگز به اميد و رس**ند و ه**ر روز در خأل بيش**تر و مص**يبت ه**ايآرزوي خ**ود نمي

گيرند تا عاقبت ب*ه چ*اه ه*اي وي*ل و وادي ه*ايبزرگ تر قرار مي شوند. ب**ه همين دلي**ل اس**ت ک**ه تم**اميعميق جهنم كشانيده مي

جمعيت هاي ك**افر ت**اريخ در مس**ير كف**ر و گن**اه خ**ود نتوانس**تند مش**ي ث**ابتي اتخ**اذ كنن**د و ب**ه آرامش برس**ند. دائم در تزل**زل و اضطراب و پريدن از اين شاخه به آن ش**اخه و از اين ق**انون ب**ه آن قانون و از اين مرام به آن مرام هستند ت**ا ع**اقبت در مس**ير

شوند. و اما اگ**ر از داي**ره ه**واي نفس خ**ارجكار و فعاليت نابود شده و خود را در شهر علم و حكمت و اطاعت خ**دا ق**رار دهن**د

تر و حكم*تي ع*الي ت**ر و ب**هدر اين دايره هر روز ب**ه علمي ت**ازه رسند ت**ا روزي ك**ه خ**ود را در وض**ع مالق**ات ونعمتي گواراتر مي

روي**ارويي ب**ا خ**دا ببينن**د؛ ك**ه در اين خ**ط ه**ر روز از آرامش و استقامتي بيش**تر برخ**وردار هس**تند. ب**ه همين مناس**بت خداون**د

فرمايد: در خط اطاعت خدا از ثباتي شديدتر برخوردار خواهيدمي فرمايد كه: اگر انسان ها هوي نفس خ**ودبود. لذا در آيات بعد مي

را بكشند و از دايره هواي خود به دايره اطاعت خدا وارد ش**وند، ما به آن ها اجر عظيمي خواهيم بخشيد و به راه راس**ت ه**دايت

خواهيم نمود. چگون**ه در داي**ره اط**اعت خ**دا ب**ه ص**راط مس**تقيم ه**دايت می

. صراط مس*تقيم يع*ني كوت*اه ت*رين خطي ك*ه ب*ا كم*ترينشوند زحمت انسان را به مقاصد عالي**ه و ب**ه تم**امي نعمت ه**اي خ**دا

رس**اند. انس**ان ه**ا در ابت**داي ظه**ور رش**د و تكلي**ف مانن**دمي مس**افري هس**تند ك**ه در بياب**ان س**رگردان ش**ده راه ب**ه ج**ايي

داند و ش**ايد رس**يدن ب**ه مقص**د توق**فبرد. خط مقصد را نمينمي دارد بر اين ك**ه ميلي**ون ه**ا ميلي**ون راه انتخ**اب نم**وده و در ه**ر راهي تمامي كره زمين را دور بزند. شايد تصادفا پس از ح**ركت در تمامي س*طح ك*ره زمين ش*هر مقص*د را پي**دا كن**د. ح*يرت و سرگرداني در راه تكامل و رس**يدن ب**ه ش**هر مقص**د انس**انيت و

213

تفسير سوره نساء

فضيلت از اين هم مبهم تر است. شايد آن مسافر ب**ا گ**ردش در سطح زمين عاقبت به شهري برس**د وليكن اين مس**افر بايس**تي

اي براي رسيدن به زندگي درست ترس*يم كن*د و ازهر نوع نقشه هر خطي برود؛ فكره**اي مختل**ف، دانش ه**اي متف**اوت، گ**ردش فكري در فضاي آفرينش، و باالخره اگر ميليون ها سال عمر كند باز هم يافتن خط تكامل براي او ممتنع اس**ت چ**ه برس**د ب**ه اين كه آن خط را پيدا كند و در آن حركت نمايد. زي**را خ**ط تكام**ل و رس**يدن ب**ه ش**هري ك*ه ح*اكم و م**ربي آن ش**هر خداون**د متع*ال

اند از موي باريك ت**راست، آن چنان دقيق و باريك است كه گفته تر، و در هر قدمي هزاران هزار مرتبه سقوطو از شمشير برنده

و تصادف. بنابراين جستن و يافتن و حركت كردن در اين خط به اراده انسان و مخصوص**ا در داي**ره ه**واي نفس و حك**ومت ه**اي شيطاني محال و ممتنع است، بلكه هر روز به قهقرا و ب*ه س**وي

ان**د. خداون**د دركنن**د ك*ه ب**ه بهش**ت رفتهروند و خيال ميجهنم مي فرمايد: شما را خبر دهم از كس**اني ك**ه از هم**همعرفي آن ها مي شوند. آنان گمراهاني هس**تند ك**ه اعم**ال ب**د دربيشتر متضرر مي

كنن**دكنند كه كار خوب مينظر آن ها جلوه خوب داشته و خيال مي و ام**ا همين انس**ان ه**ا اگ**ر در داي**ره1اند.و خوش**بخت ش**ده

اطاعت خدا قرار گرفته كار خود را به خ**دا بس**پارند، خداون**د آن ها را به كيفي**تي بس**يار س**اده و ب**دون رنج و زحمت ب**ه مقاص**د

رس***اند. اين اس***ت ك**هتكام**ل انس**اني و زن**دگي بهش**تي مي فرمايد: اگر از دايره هواي نفس خارج شوند خدا آن ه**ا را ب**همي

كند. راه راست هدايت مي دلي**ل ديگ**ر ب**ر اين ك**ه منظ**ور از قت**ل نفس و خ**روج از دي**ار خودكشي و تبعيد نيست، پيدايش اجر عظيم و هدايت به ص**راط مستقيم است، كه در دايره اطاعت خدا پيدا مي شود نه اط**اعت ه**واي نفس. وعالوه ي**ك چ**نين تكليفي ك**ه خداون**د ي**ك دس**تور خودكشي بدهد معقول نيست زيرا اگر آن مأمور كافر باشد خود

كشد و اگر مؤمن باشد خدا به او چنين دستوري نمي دهد.را نمي فرماي**د: كس**ي ك**ه خ**دا و در تايي**د همين مطلب مي69در آي**ه

رسول خدا را اطاعت كند عاقبت با كساني محشور مي شود كه خدا آن ه**ا را مش**مول لط**ف خ**ود ق**رار داده، آنه**ا پيغم**بران و

كنندگان دين خدا و شهداي راه خدا و انسان ه*اي ص*الح وتصديق104 و 103 کهف، 1

214

تفسير سوره نساء

شايسته هستند كه چقدر دوستان و رفقاي خوبي هس**تند. حش**ر با آن ها فضل و رحمت الهي است و كافي است كه خدا آگاه ب*ه

واقعيت ها و حقيقت ها باشد. گ**وييم: هم**ان ط**ور ك**ه ازدر تفسير و توضيح اين آيه ش**ريفه مي

راه هاي سطح كره زمين به سوي شهرها، هركسي از ه**ر راهي برود قهرا وارد هم**ان ش**هري مي ش**ود ك**ه در انته*اي راه ق**رار گرفته، و ب**ا م**ردمي محش**ور مي ش**ود ك**ه در آن ش**هر زن**دگي

كنند، راه هاي تكاملي هم مانند همين راه هاي از شهر به شهرمي كنن**د در انته**اياس**ت. كس**اني ك**ه در خ**ط علم طب ح**ركت مي

التحصيل شدن، با اطبا محشورند و ب**ا آن ه*ادروس خود و فارغ كنن**د. همين ط**ور از ه*ر عملي ك*هو به كيفيت آن ه*ا زن*دگي مي

وارد شود و هر دانشي كه فراگيرد در انتها ب**ا دانش**مندان هم**ان فن و علم مربوط به آنه**ا محش**ور مي گ**ردد. ح**ركت از خط**وط تكامل ديني و ايماني هم ب**ه همين كيفيت اس**ت. كس**اني ك**ه از خط دين و علم و ايمان و عمل ص**الح در ارتب**اط ب**ا خ**دا و جلب

كنن**د در انته**ا در هم**انرضاي او حركت تكاملي خ**ود را آغ**از مي گيرن**د ك**ه پيغم**بران و ش**هدا و ص**ديقين ق**راروض**عي ق**رار مي

اند؛ با آن ها محشور شده و در زندگي بهشتي آن ه**ا ق*رارگرفته گيرند. يك ارتباط و حشري است صد در صد قطعي و قه**ري.مي

زيرا مكتب دين و ايمان مانند س**اير مكتب ه**ا انس**ان ه**ا را ي**ك پروراند. پس اينجور و يك سنخ و به يك كيفيت بار مي آورد و مي

اي**ه ش**ريفه از ي**ك حش**ر ط**بيعي و قه**ري خ**بر مي ده**د ك**ه فرمايد كساني كه در خط اط**اعت خ**دا باش**ند ب**ا پيغم**بران ومي

شوند.اولياي خدا محشور مي

215

تفسير سوره نساء

: مط11البي مرب11وط ب11ه82 الی 71بخش هف11دهم، آي11ات جنگ و شهادت در راه خدا

ترجمۀ� آیات.: - اي اهل ايم*ان هميش*ه از دش*منان خ*ود برح*ذر باش*يد. ب*ه71

جمعي حركت كنيد. سوي ميدان جنگ تنها تنها يا دسته - بعضي از شما كساني هستند كه از ح**ركت ب**ه س**وي جن**گ72

كنند و در انتظار فرصت؛ اگر به شما مجاهدين مصيتيسستي مي گويند: الحمدلله لطف خدا شامل حال من بود كه باوارد شود مي

آن ها وارد ميدان جنگ نشدم تا كشته و مجروح شوم. - و اگر از اين جنگ فض**يلتي و ي**ا غنيم**تي ش**امل ح**ال ش**ما73

گويند، چنان كه گويي بين شما و آن ها رابط**ه انس**اني وشود مي ايماني وجود ندارد: اي كاش ما هم با آن ها ب*وديم ب*ه ي*ك چ*نين

رسيديم. سعادت و غنيمت مي - پس بايستي بجنگند در راه خدا با كس**اني ك**ه آخ**رت را ب**ه74

اند. كسي كه در راه خ**دا بجنگ**د چ**ه كش**ته ش**ود ي**ادنيا فروختهغلبه كند اجر عظيمي به او خواهيم داد.

جنگيد با اين كه مردان و- چه شده شما را كه در راه خدا نمي75 گويند:نالند و ميزنان و فرزندان مستضعف آن ها از ظلم كفار مي

پروردگارا ما را از اين مملكتي كه سردمداران آن ظ**الم و س**تم كارند أزاد كن و براي م*ا از ج*انب خ*ود ولي و سرپرس*تي معين كن و از جانب خود كساني را مأمور كن كه در زندگي ما را ياري

كنند. جنگن**د و كف**ار در راه بت ه**ا و- اه**ل ايم**ان در راه خ**دا مي76

طاغوت ها. شما با اولياي ش**يطان بجنگي**د ك**ه مك**ر و سياس**تشيطان خيلي ضعيف است.

- چه مردمي هستند كه اگر به آن ها دستور داده شود دس**ت77 كنن**د واز جنگ برداريد، نماز بخوانيد و زك**ات بدهي**د اع**تراض مي

216

تفسير سوره نساء

اگر فرمان جنگ صادر شود و جنگ واجب گردد ب**از هم اع**تراض گويند: چرا جنگ را بر ما واجب كردي؟ چرا اين جن**گكنند و ميمي

را به ايام ديگري نزديك ت*ر ب*ه ت*أخير نيان*داختي؟ ب*ه آن ه*ا بگ**و متاع دنيا اندك است. آخرت براي اهل تقوا بهتر است و شما ب**ه

شويد. اندازه نخي در وسط دانه خرما ظلم نمي اي بس**يار محكم- ش**ما بداني**د هرج**ا باش**يد هرچن**د در قلعه78

گ**يرد. اگ**ر ب**ه آن ه**ا خ**ير و برك**تي برس**دمرگ ش**ما را ف**را مي گوين**د: ازگويند: از ج**انب خداس**ت و اگ**ر مص**يبتي برس**د، ميمي

جانب تو است. به آن ها بگو: همه مقدرات ب**ه دس**ت خداس**ت.چه شده است آن ها را كه حاضر نيستند حقيقتي را درك كنند.

- هرچه از خير و سعادت به شما برس**د از ج**انب خداس**ت و79 آن چه از شر مصيبت شما را بگيرد از جانب خودت**ان مي باش**د. ما تو را براي مردم به رسالت فرستاديم. كافي است كه خداوند

شاهد همه حركات و اعمال مي باشد. - هركس رسول خدا را اطاعت كن**د خ**دا را اط**اعت ك**رده و80

ه**ركس از دين خ**دا اع**راض كن**د م**ا ت**و را ب**راي نگهب**اني اوايم. نفرستاده

ك**نيم ام**ا از محض**ر پيغم**بر ك**هگويند: اطاعت مي- به زبان مي81 نشينند و سخناني غير دين خ**داشوند شب ها كنار هم ميخارج مي

كنن**د. خداون**دگ**ويي ب**ا يك**ديگر م**ذاكره ميو غ**ير آن چ**ه ت**و مي نويس*د. از آن ه*ا كن*اره بگيري*د و ب*همذاكرات شبانه آن ها را مي

خدا توكل كنيد كافي است كه خدا وكيل تو باشد. كنند. اگ**ر اين كت**اب از- چرا در اطراف معاني قرآن فكر نمي82

ج**انب غ**ير خ**دا ب**ود، اختالف**ات بس**ياري در آي**ات آن مش**اهدهكردند..مي

: مطالب قابل توجه دستور آمادگی دفاعی و برحذر بودن از كفار- بخش**ي از ص**فات منافقين- تشويق به جنگ و شهادت- ه**دف اولی**ای خ**دا از جن**گ نجات مستضعفين است- صلح و جن**گ هميش**ه بايس**تي ب**ه ام**ر خدا باشد- فرار از ميدان جنگ مايه نجات از مرگ نيست- چگونه مقدرات به ارادۀ� خدا واق**ع مي ش**ود- توطئ**ه كف**ار و م**ذاكرات

شبانه بر عليه پيغمبر.دستور آمادگی دفاعی و برحذر بودن از کفار:

217

تفسير سوره نساء

ظاهرا اين آيات اولين آياتي بوده اس**ت ك*ه ب*ر حض**رت رس*ول ن**ازل ش**ده و ب**ه ايش**ان اج**ازه جن**گ ب**ا كف**ار داده و)ص(اك**رم

تشويق به جنگ فرم**وده اس**ت. در ش**أن ن**زول اين آي**ات آم**ده و)ص(ط**الب عم**وي پيغم**بر اك**رماست كه بعد از وفات جناب ابو

يگان**ه ح**امي او و همس**ر وف**ادار و ف**داكارش جن**اب خديج**ه، حضرت در خودش احساس غ**ربت ك**رده و ح**زن و غم ش**ديدي

الحزن"وي را فرا گرفت. به كيفي**تي ك**ه آن س**ال را س**ال "عام ناميدند. يعني سالي كه حزن و اندوه پيغمبر به انتها رسيده ب**ود.

كس**ي خ**ود ب**ه خ*دا نالي**د. خداون**د وحياز اين رو از غ**ربت و بي فرمود كه: در شهر مكه ياور و ناصري نداري بهتر اس**ت ك**ه ب**ه مدينه هج**رت ك**ني. ب**ا ن**زول اين آي**ات پس از هج**رت، خداون**د اجازه جنگ با كفار را مرحمت فرمود و به آن ه**ا دس**تور داد ك**ه از كفار برحذر بوده دسته جمعي و يا گ**روه گ**روه خ**ود را ب**راي جنگ آماده كنند و به پیامبر خود نشان داد كه اوال پس از هج**رت

كن**د درب**ه مدين**ه و ي**ا آن ج**ا ك**ه ب**ه تنه**ايي در مك**ه زن**دگي مي محاصره دشمن است و بايستي ب*راي جن*گ ب*ا كف*ار و دش*منان آماده شود. ضمن اين آمادگي و آرايش جنگي بيشتر از هر چيزي آن حضرت را متوجه منافقين و كارش**كني آن ه**ا فرم**وده و می گوید: در ميان شما كساني هستند كه براي جنگ آم**ادگي ندارن**د و ضمن همكاري مخفي با كفار، كارشكني هم برای ش**ما دارن**د،

كنند. آنها وض**عيت و ح**التي ب**ه خ**وددر اقدام به جنگ سستي مي گيرن**د ك**ه اگ**ر در جن**گ مص**يبتي ب**ه ش**ما برس**د و شكس**تيمي

گويند: لطف خدا شامل حال من بود كه با آن ها نبودمبرداريد مي تا به چنين مصيبتي مبتال شوم و اگر از جنگ موفقي**تي ب**ه دس**ت

كنن**د ك**ه اي ك**اش ب**اآوريد و غنايمي نصيب ش**ما ش**ود، آرزو ميشما بودند و بهره عظيمي از غنايم به دست مي آوردند.

: بخشی از صفات منافقين در اين آيات، خداوند تعالی منافقین را به ص**فتی ممت**از و عجيب معرفي كرده می فرماید: آن ها با شما رابطه نوعي و انس**اني و رأفت قلبي ندارند. وحشياني هستند كه انسان ه**ا را هرچن**د ك**ه

رحم آن ها باش**ند از نظ**ر م**الي و م**ادي و جلبخويشاوند و ذوي خواهن**د ن**همنافع دوست دارند. انسان را ب**راي م**ال و ث**روت مي

مال و ثروت را به خاطر انسان. پس در اجتم*اع ب*ا مس*لمان ه*ا

218

تفسير سوره نساء

اگر احساس كردند كه مال و منافعي ب**راي آن ه**ا خواه**د ب**ود و نتايج م**الي و م**ادي و مق**امي ب**ه دس**ت خواهن**د آورد ب**ا آن ه**ا

كنن**د و اگ**ر يقين كردن**د درهستند و ب**ا آن ه**ا پيوس**تگي پي**دا مي ارتباط ب**ا جامع**ه م**ال و من**افعي نخواه**د ب**ود و بلك**ه احيان**ا در

رون**د ومصايب آن ها بايستي شركت كرد در اين صورت كن**ار مي چنان نمايش و آرايش دارند ك**ه گ**ويي هرگ**ز بين ش**ما و آن ه**ا رابطه دوستي و م**ودت نيس**ت و از ي**ك طايف**ه و جم**اعت نمي

باشند. خداوند متعال در اين آيات بیشتر از تمامي خطرات و كارش**كني ها ك*ه از داخ*ل و خ**ارج متوج*ه انقالب پيغم**بر مي ش**ود، خط*ر نفاق و منافقين را يادآوري كرد. حقيقتا نفاق و منافق خط**ر ي**ك مرض داخلي و قلبي اس**ت ك*ه اعض**اي دروني انس*ان از قلب و

كن**د و تن س**الم را از پ**ا در مي آورد. من**افقينجگر را احاطه مي هاي داخلي و كارش**كني ه**اي داخلي و دروني ب**ر پيك**رهض**ربه

جامعه و اجتماع وارد می سازند. از اين رو در همين اولين آي**ات ك**ه خداون**د ب**ه پيغم**بر اج**ازه قي**ام مس**لحانه مي ده**د، خط**ر

نمايد. هاي داخلي را گوشزد ميمنافقين و توطئهتشویق به جنگ و شهادت:

دستور مي دهد كه جدا با تمامي كس**اني ك**ه زن**دگي74 در آیۀ� ان**د و در زن**دگيآخرت را قبول نداشته، آخرت را به دنيا فروخته

فقط هدف مالي و مادي دارند، بجنگد و دائم با آن ها در مب**ارزه باش**د. زي**را خ**ط فاص**ل بين كف**ر و ايم**ان همين قب**ول و ي**ا رد

بيند و دنيازندگي آخرت است. مؤمن با نيروي ايمان آخرت را مي كند. قهرا در جن**گ و مب**ارزه ب**ارا به عنوان خط عبور انتخاب مي

داند اگر كشته شود پيروز اس**ت ودشمنان خدا توانايي دارد و مي اگر هم بكشد پيروز اس**ت. وليكن كس**اني ك**ه زن**دگي آخ**رت را قبول ندارند در خدمات اجتماعي و مخصوصا در جنگ با دشمنان

توانند ب**ه خ**اطر جلب رض**اي خ**دا وباشند و نميخدا خيلي كند مي انس*ان دوس**تي ب**ه بن**دگان خ*دا خ*دمت كنن**د. خ*واهي نخ**واهي تحميالت مادي آن ها بر جامعه از خدمات اجتماعي آن ها سنگين

را)ص(تر است. از اين رو در اين آيه شريفه خداون**د پيغم**براكرم كند كه با دشمنان داخلي و خارجي بجنگ**د و ب**ا تم**اميمتوجه مي

كساني كه آخرت را قبول ندارند، خواه در ص**ف مس**لمانان و ي**ا در صف كفر باشند به مبارزه برخ**يزد. و در آخ**ر همين آي**ه اج**ر

219

تفسير سوره نساء

ها و جنگ ها به دست مي آيدعظيمي را كه در انتهاي اين مبارزه كن**د. آن اج**ر عظيم، س**لطنت جه**اني و اب**دي آلگوش**زد مي

است كه ب**ا قي**ام ام**ام دوازدهم داي**ر مي ش**ود. در اين)ص(محمد سلطنت درهاي خير و بركت و درهاي زندگي بهشتي براي مردم فتح مي گ**ردد. ش**هدا و تم**امي اه**ل ايم**ان در آن زن**دگي ب**ه

پاداشی بس عظيم خواهند رسيد. هدف اولیای خدا از جنگ با كفار، نجات مستضعفان است:

جن**گ ه**ايي ك**ه غالب**ا در ت**اريخ واق**ع مي ش**ود ص**رفا ب**راي كشورگشايي و پيدايش سلطۀ� یک انسان بر انسان ديگ**ر اس**ت. قدرت ها و ابرق**درت ه**ا هم**ه ج**ا در ط**ول ت**اريخ ب**راي كس**ب

ان**د و هرگ**ز جن**گ آن ه**ا ب**رايقدرت و سلطه بر ض**عفا جنگيده است. چق**در زي**اد در ط**ولمبارزه با ظلم و كمك به ضعفا نبوده

تاريخ شهرها وكشورهای كوچك تر و ضعيف تر بین ابر قدرت ها مبادله شده است. گاهي ايران در اختيار كشور روم و گاهي روم در اختيار كشور ايران، و همچ**نين كش**ورهاي ديگ**ر و اس**تان ه**ا همچون گوي ميدان بازي و يا مال و مصالحه در اختي**ار اين و آن

اند. مستضعفين از زير چكمه و سلطه يك ابرقدرت ب**ه زي**ربوده اند. كمتر جنگي واقع شده كهسلطه ابرقدرتي ديگر كشيده شده

به منظور مبارزه با ظلم و پيدايش رفاه براي ض**عفا و بيچارگ**ان باشد، وشاید اصال چنین جنگی نبوده است. وليكن جنگ پيغمبران و اولياي خدا همه جا به منظور مبارزه با ظلم واقع شده كه اگ**ر بتوانند ملت هاي مظلوم را از زير س**لطه ابرق**درت ه**اي ظ**الم نجات بدهند. در اين آيه شريفه هم خداوند حكمت جن**گ را همين

داند كه با ظلم مبارزه شود و ملت هاي ضعيف از ش**ر ق**درتمي گر نجات پيدا كنند. لذا از نظر ق**انون اس**الم جن**گ ت*اهاي سلطه

زمان و مكاني ادامه دارد كه مظلوم از سلطه ظ*الم نج**ات پي*دا كند و ديگر ظلم و ظالم در عالم نباشد و تا زماني كه ظلم باشد مب**ارزه هم خواه**د ب**ود. در اين آي**ه ش**ريفه خداون**د متع**ال ب**ه

گويد كه چ**را س**اكتمجاهدين راه خدا و سربازان حزب الهي مي بينيد زنان و مردان مستضعفجنگيد. با اين كه ميايد و نمينشسته

كنن**دنالند و به خ**دا ش**كايت ميو فرزندان آن ها از ظلم ظالم مي داران و رؤس**ايكه: اي خدا، م**ا را از اين ش**هر و دهي ك**ه زمام

آن ظالم هستند نجات بده و از جانب خ**ود سرپرس**تي ب**راي م**ا

220

تفسير سوره نساء

معين كن تا ما را ياري كند و از ظالم و ستم كار نجات دهد. پس همه جا و همه وقت جنگ خدا و اولياي خدا ب**راي نج**ات مظل**وم از دست ظالم است. اولياي خدا كه به ج**اي پ**دران واقعي بش**ر هستند ب**ه منظ**ور خ*دمت ب*ه ض*عفا و نج**ات ملت ه*ا از ظلم و ستم الزم است بر تمامي انسان ه**اي ك**ره زمين ح**اكميت پي**دا كنند، پس جنگ آن ها به منظور كشور گشايي و تسلط بر تع**داد بیشتری از انسان ها نيست، بلكه به منظور اجراي عدالت و رفع ظلم و فتح درهاي خير و بركت و رفاه و آسايش به روي بن**دگان

خدا است. کید شیطان ضعیف است:

جنگند تا دين خدا ك**هفرمايد: مؤمنين در راه خدا مي مي76 در آيه همان برنامه قسط و عدالت اس**ت پي**اده ش**ود. وليكن كف**ار ب**ه

جنگند تا جباران و ستم كاران حاكميت پيدا كنند كهاين منظور مي آن ها اولياي شيطان هستند. با آن ها بجنگيد و بدانيد ك**ه مك**ر و سياست آن ها خيلي ضعيف است. در برابر مسلمانان مق**اومت

نخواهند داشت. و)ع(در تفسير اين آيه ش**ريفه بين حض**رت ام**ام حس**ن مجت**بي

اي به وج*ود آم*د. طرف*دارانطرفداران معاويه محاوره و مباحثه معاويه كه مشاهده كردند عاقبت زمامداري مسلمانان به دس**ت

هاشم از كار بركنار ش**دند اين غلب**ه رااميه افتاد و بنيمعاويه و بني دانستند و گمان كردند كه ن**زد خ**دا ازبراي خود فخر و افتخار مي

اي ك**هباش**ند. در جلسههاش**م مطل**وب ت**ر و محب**وب ت**ر ميبني هاش**م و از آن جمل**هاي از بنيامي**ه و ع**دهاي از رؤس**اي بنيع**ده

اميه بن**اي فخ**ر حضور داشتند، رؤساي بني)ع(حضرت امام مجتبي امي**ه از نظ**ر ايم**ان وگفتن**د م**ا بنيو مباه**ات را گذاش**تند و مي

شرافت و حس**ب و نس**ب و ش**جاعت و چيزه**اي ديگ**ر از ش**ما هاش**م و ازهاشم برتر و باالتر هستيم. به اين دليل كه ش**ما بنيبني

ابي ط**الب ب**ه خالفت نرس**يد وبن آن جمل**ه ب**زرگ ش**ما علي امي**ه ب**ه خالفت رس**يديم ومردم از شما اطاعت نكردند و م**ا بني

شما را خانه نشین کردیم، و به همین دلیل نزد خ**دا محب**وب ت**ر پس)ع(هستیم. اين برتري ما را قبول كنيد. حضرت امام مجت**بي

اميه را به معايبي كه داشتند و رذالتي كه دراز آن كه هريك از بني خود آن ها و خ*انواده آن ه*ا ب*ود آگ*اه ك*رد و هري*ك از آن ه*ا را مخذول و منكوب نم**ود، ب**ه آن ه**ا فرم**ود: اگ**ر خالفت ي**ك روز

221

تفسير سوره نساء

نصيب شما شود دو روز نصيب م**ا خواه**د ش**د و اگ**ر ي**ك س**ال بهره شما باشد، دو سال بهره ما خواهد بود و آن روز ك**ه ن**وبت

خ*وريم وخالفت با ش*ما باش*د م*ا در ن*وبت ش**ما مانن**د ش*ما مي دهيم و از آزادي وكنيم و زن**دگي تش**كيل ميآشاميم، ازدواج ميمي

شويم و در كيفيت زندگي اگر از شمامند مينعمت هاي خدا بهره تر نيستيم. وليكن روزي كه نوبت م**ا برس**دجلوتر نباشيم، عقب

و خداوند زعامت و خالفت را به ما بسپارد، زندگي شما در نوبت رسد. از خوردني ها و آشاميدني ها و تمامي نعمتما به صفر مي

اي و نص**يبيهاي خدا محروم خواهيد ب**ود و ج**ز آتش جهنم بهره اميه پرسيد ك**ه چط**ور ش**ما در دولتنخواهيد داشت. يكي از بني

برداريما موفق هستيد و از ما بهتر آم**ادگي و آزادي ب**راي بهره از نعمت ه**اي خ**دا داري**د ولي م**ا در ن**وبت ش**ما از هم**ه چ**يز

اي ن**داريم؟مح**روم هس**تيم و ب**ه ج**ز ع**ذاب و مص**يبت بهره حضرت در جواب آن ها به همين آيه استدالل كردند و فرمودن**د: به دليل اين كه ما براساس تدبير و سياست الهي ب**ا ش**ما رفت**ار خواهيم كرد و سياست الهي متين و محكم است. او اول شما را

كند و بعد از آن به س**ختبه دليل تجاوز و ظلم و گناه محكوم مي نمايد و اما شما با سياست و تدبير شيطان باترين عذاب مبتال مي

كني**د و كي**د ش**يطان و ش**يطنت او ض**عيف و ن**اتوانما رفت**ار مي است. يعني شما هرگز چنان قدرت و نيرويي نداري**د ك**ه بتواني**د بر بندگان خدا تسلط بيابيد و زندگي آن ها را ب**ه ص**فر برس**انيد.يطان و فرمودند: "انا نكيدكم بكيد الله و انتم تكي**دوننا بكي**د الش**

ك**نيمان كيد الشيطان كان ضعيفا". ما با سياست الهي رفت**ار ميو شما با شيطنت، و سياست شيطان خيلي ضعيف است.

در تفسير)ع(در اين محاوره و مفاخره حضرت امام حسن مجتبي فرماين**د ك**ه: كي**د خ**دا ق**وي اس**ت و كي**دهمين آي**ه ش**ريفه مي

كه بر مبناي كيد و سياست خدا)ص(شيطان ضعيف و ما آل محمد رويم عاقبت ب**ه هم**ه اح**زاب و ق**درت ه**اي ع**الم پ**يروزجلو مي

خواهيم شد و وعده الهي در پيدايش آن سلطنت عظيم براي م**ا تحقق خواهد يافت و اما دشمنان ما كه برمبناي كي**د و سياس**ت

كنند، عاقبت مغلوب و مخ**ذول خواهن**د ش**د.شيطاني فعاليت مي دليل ض**عف مك**ر و سياس**ت ش**يطان اين اس**ت ك**ه ش**يطان و ش***يطان ص***فت ه***ا هم***ه ج***ا در فع***اليت ه***اي سياس***ي و

رون**د. بيش**تركشورگشايي خود ب**ر پاي**ه تهدي**د و تطمي**ع جل**و مي

222

تفسير سوره نساء

دارن**د و از اين ض**عف وضعفا را در ض**عف و جه**ل خ**ود نگ**ه مي برداري نموده، به وسيله ايادي و وابستگان به خ**ود ب**رجهل بهره

ش**وند و آن ه**ا را در اس**تثماراكثريت جاهل و ضعيف مس**لط مي اي از فهم و ش**عوردهند. كساني را هم كه تا ان**دازهخود قرار مي

كنند با دو عاملبرخوردار، و بر مكر سياست آن ها آگاهي پيدا مي آورن**د و ب**ه وس**يله همينتهديد و تطمي**ع ب**ه اط**اعت خ**ود در مي

كنند. بديهي اس**تاقليت آن اكثريت نادان و ناتوان را استثمار مي اي قابل دوام نيس**ت. چ**ون خ**واهي نخ**واهيكه يك چنين سلطه

گران هستند ب**ه فهماكثريت نادان و جاهل که در استثمار سلطه و شعور خواهند رسيد و بعد آگاهي پيدا خواهن**د ك**رد ك**ه چگون**ه

گ**ران ق**رار گرفت**ه و حقوقش**ان پايم**ال ش**دهزيرسلطة سلطه گر قياماست. پس از پيدايش يك چنين آگاهي عليه اقليت سلطه

خواهند كرد و آن ها را سرنگون خواهند نمود و خداوند در كت**اب مقدس خود وعده داده است كه روزي اكثريت مستض**عف را ب**ر اقليت مستكبر پيروز خواهد كرد. زيرا اين اكثريت مستضعف ب**ه

و اگ**رگران ب**ودهدليل ض**عف و ن**اتواني و ن**اداني اس**ير س**لطه كردند كه عليه مستكبرين قي**ام كنن**د،اولياي خدا آن ها را امر مي

پذيرفتند؛ و ش*ايد در اط**اعتروي جهل و ناداني آن دعوت را نمي كردن**د. آن چن**ان ك**ه درمستكبرين بر عليه اولي**اي خ**دا قي**ام مي

ت**اريخ اين هم**ه ام**ام و پيغم**بر را ب**ه تحري**ك اين مس**تکبران اند. اولي**اي خ**دا براس**اس جه**ل اين اك**ثريت زيرس**لطه،كش**ته

مأمور به صبر و مدارا و در عين حال مأمور ب**ه تعليم و تبلي**غ آن ها هستند، به انتظار روزي كه در آن ها آگاهي پيدا ش**ود و ببينن**د

هاي م**ادي و معن**وي آن ه**ا ب**ه وس**يله هم**انكه چگونه س**رمايهسلطه گران غارت شده است. پس از پي**دايش اين آگ**اهي قه**را

گران كمكشوند و از خداوند متعال عليه سلطهپناهنده به خدا مي خواهي خداوند وعده داده كه آن هاگيرند. در اين آگاهي و كمكمي

)ع(عص**ر را ياري كند و به دست اولياي خ*ود در قي*ام حض**رت ولي فرج آن ها را برساند. بنابراين كيد و سياست كف**ار ب**راي كس**ب موفقيت خيلي ضعيف و م*وقت مي باش*د. درس**ت آن ه*ا مانن*د دزداني هس**تند ك**ه ام**وال م**ردم را دزدي**ده و ب**ه پن**اه گ**اهي

ان**داند. در حالي كه تحت تعقيب هس**تند از آن چ**ه دزديدهخزيده كنند. موفقيت آن ه**ا ت**ا روزي اس**ت ك**ه م**أمورينگيري ميبهره

حاكم بر آن ها و تعقيب كنن**دگان آن ه**ا ك**ه از بص**يرت و بين**ايي كامل برخوردار هستند، پناهگاه آن ها را محاصره نموده و آن ه**ا

223

تفسير سوره نساء

فرماي**د:را به محاكمه بكشند كه در اين رابطه خداون**د متع**ال مي يع**ني پروردگ**ار ت**و در كمين جن**ايت1".ان رب11ك لبالمرص11اد"

باشند. كاران و ستم كاران مي:صلح و جنگ باید به امر خدا باشد

كند كه چ*ون دع*وت ب**ه مي**دان به كساني اعتراض مي77 در آيه كنند و باز وقتي ك**ه ره**بر الهي م**أمورشوند، اعتراض ميجنگ مي

كنن**د. اينبه صلح و مدارا مي شود بر اين ص**لح هم اع**تراض مي گران بيشتر منافقين هستند كه همه جا دنبال عيب جويياعتراض

و انتقاد از اولياي خ**دا هس**تند و ب**ر اعم**ال مثبت و منفي آن ه**ا گيرند. مصداق اين آيه شريفه ي**ك ج**ا در زم**ان حض**رتايراد مي اتفاق افتاد كه در صلح حديبيه بر رسول خ**دا اع**تراض)ص(رسول

نامه اي منعقد نموده كه تا چند ساليكردند كه چرا با كفار صلح جنگ بين آن ها متروك باشد و باز آن جا كه مأمور جنگ ب**ا كف**ار

جنگد. و يا اين كه درقريش شد اعتراض كردند كه چرا با كفار مي مكه زم**اني ك**ه تحت فش**ار و اذيت كف**ار بودن**د از رس**ول خ**دا

كردند كه اجازه جنگ به آن ها بده**د و حض**رت جن**گ راتقاضا مي داندكردند كه چرا جنگ را صالح نميدانستند، اعتراض ميصالح نمي

و اجازه نمي دهد، و بعد از مهاجرت به مدينه كه اجازه جن**گ ب**ه كردن**د ك**ه چ**را ب**ا ق**ريشمسلمانان داده ش**د، ب**از اع**تراض مي

جنگد. و همچنين تأويل اين آيه شريفه مربوط به برنام**ه ام**اممي مي باش**د. ام**ام حس**ن)ع( و حضرت سيدالشهدا )ع(حسن مجتبي

بر طبق مقتض**يات زم**ان)ص( از جانب خدا و رسول خدا)ع(مجتبي مأموريت يافتند كه با معاويه صلح كنند و امارت مسلمانان را ب**ه معاويه واگذار كنند. مسلمانان و مؤمنين زمان يك جا و متفقا ب**ه

اع**تراض كردن**د. كف**ار و من**افقين)ع(ص**لح ام**ام حس**ن مجت**بي اعتراض كردند تا از اين راه شخصيت امام را در افك**ار و انظ**ار

لوح هم اع**تراضمردم از بين ببرند. مؤمنين و مس**لمانان س**اده اختيارات مسلمانان و مؤمنين رابه)ع(داشتند كه چرا امام مجتبي

س**فيان واگ*ذار ك*رده بن ابي دست طاغوت زم**ان يع*ني معاويه است. زيرا فسق و گناه معاويه و ابوسفيان كامال واضح و معلوم

كردن**د ك**ه قهرم**ان ايم**ان و تق**واب**ود. و از ط**رفي مش**اهده مي هرگز راضي به متاركه جنگ و صلح ب**ا معاوي**ه و)ع(حضرت موال

14 سورۀ� فجر، 1

224

تفسير سوره نساء

دانس**تند. نظ**ر ب**هابوسفيان نبودند و جنگ با معاوي**ه را واجب مي )ع( آميز حضرت امام حسن مجت**بياين كه ظاهرا رفتار مسالمت

ديدن**د، حض**رت مي)ع(ابيط**الببنرا مخالف با رفتار جنگ ستيز علي ايم**اني و ي**ا الاق**ل ت**رس و جبن ومجت**بي را متهم ب**ه كف**ر و بي

ديدند. از اين رو به حضرت ايراد واعتنائی به جنگ و شهادت ميبي اعتراض داشتند كه چرا با معاويه صلح كرده است. و ب**از آن ج**ا

رس*يد، و از)ع(كه نوبت امامت و رهبري ب*ه حض**رت سيدالش*هدا اميه و ظلم و ستم آن ها و مخصوص**ا كف**رطرفي كفر و گناه بني

معاويه خيلي واضح و آش**كار ش**ده ب**ود، حض**رتو فسق يزيد بن ص**الح اس**الم و مس**لمانان را در جن**گ ب**ا يزي**د بن)ع(سيدالشهدا دانستند و بر عليه آن ح**اكم جب**ار م**ردم را دع**وت ب**همعاويه مي

جنگ و مب**ارزه نمودن**د. ب**از مس**لمانان ب**ر آن حض**رت اع*تراض نم**وده و ح**تی ب**ر آن حض**رت ش**ورش كردن**د ك**ه چ**را مانن**د

معاويه بيعت نكرده و بر عليهبرادرش حضرت مجتبي با يزيد بن االيمان است. باالخره من**افقين و مس**لمانان ض**عيفاو قيام كرده

هرگز و در هيچ زماني تسليم حكم خدا در جنگ و يا صلح نبوده وهميشه زبان اعتراضشان بلند بوده است.

فرار از ميدان جنگ مایۀ� نجات از مرگ نیست: در اين آيات خداوند متعال جنگ ب**ا كف**ار را ب**ر مس**لمانان واجب كرده و فرار از ميدان جنگ را حرام، و می فرمای**د ك**ه اگ**ر ي**ك نفر از شما پشت به دش**من كن**د و از مي**دان جن**گ ف**رار نماي**د،

رود و خش**مبايستي بداند كه در اين فرار به سوي غضب خدا مي انگيزد مگ**ر اين ك**ه منظ**ورش از خ**اليالهي را علي**ه خ**ود برمي

كردن مي**دان جن**گ اين باش**د ك**ه خ**ود را ملح**ق ب**ه گ**روهي از رزمن**دگان نم**وده، و ي**ا حيل**ه جنگي باش**د، ك**ه از روي**ارويي ب**ا

كش**ند ت**ا از ط**رف راس**ت ي**ا چپ حمل**هدشمن خود را كن**ار مينمايند.

فرار از ميدان جنگ گناه كبيره اس**ت ك**ه از نظ**ر ق**وانين جنگي اي را محاكمه ص**حراييمحاكمه و مجازات دارد. يكچنين محاكمه

نامند زيرا كفار فق**ط از ت**رس مس**لمانان و مؤم**نين اس**تفادهمي شوند. مسلماني ك**ه در مي**دان جن**گنموده و بر آن ها مسلط مي

گرفتار ضعف و ترس مي شود و ج**ان خ**ود را از رع**ايت ق**انون الهي بيشتر دوست دارد، به خيال خود براي حفظ جان پشت ب**ه

نماي**د، ب**ا این ف**رار،كند ولی دشمن را بر خود چيره ميدشمن مي

225

تفسير سوره نساء

شمارددين و عقيده خود و يا دين و عقيده مسلمانان را ناچيز مي كند كه خدايي و آخرتي و قيامتي در ك**ارو در نظر مردم ثابت مي

نيست و حاضر نيست كه از زن*دگي دني*ا ص*رف نظ*ر ك*رده، ب*ه سوي زندگي آخرت بشتابد. فرار يك ت**وهين عملي ب**ه مقدس**ات دين و ن**اچيز ش**مردن عقاي**د اس**المي مي باش**د ك**ه اين ت**وهين

كش**دايماني ميعملي صرف نظر از اين كه انسان را به كفر و بي كن**د؛ ك**ه آنضعف و سستي در دل ساير مسلمانان هم ايج**اد مي

كنن**د وها نيز دچار ترس و واهمه شده مي**دان جن**گ را خ**الي مي نماين**د. تس**لط دش**من و در نتيج**هدشمن را ب**ر خ**ود مس**لط مي

اسارت مسلمانان از هزاران هزار مرتبه قتل و مرگ بدتر است. انس**ان اس**ير و ذلي**ل ب**ه دس**ت دش**من ه**ر روز چن**دين مرتب**ه بايستي بميرد و يا كشته شود. زن**دگي ت**وأم ب**ا ذلت و خ**واري و تسلط دشمن از مرگ هم بدتر است. با اين مقدمات روشن مي شود كه فرار از ميدان جنگ چه عوارض خطرناكي ب**راي س**رباز فراری و ساير مسلمانان دارد. دليل حرمت فرار از میدان جن**گ اين است كه بزرگ ترين سرمايه اهل ايمان در مقابله با دش**من پشتيبايي و كمك خداوند متعال اس**ت، ک**ه ب**ا ف**رار اين س**رمايه

كند. ارزش ميبزرگ را از دست مي دهد و اتكا به خدا را بي فرماي**د: ش**مادر آيه بعد در تأكيد حرمت فرار از مي**دان جن**گ مي

براي نجات از مرگ و براي حفظ حيات خود از ميدان جنگ ف**رار كنيد با اين كه عوامل مرگ بر ش**ما محي**ط و مس**لط اس**ت ومي

در هر جا كه باشيد هر چند در حصارها و برج هايي بس**يار بلن**د و گيرد و به زندگي ش**ما خاتم**همحكم، باز هم مرگ شما را فرا مي

مي دهد. پس بهتر اين است كه مرگ ت**وأم ب**ا ش**رف و ع**زت و توأم با ش**هادت را ره**ا نكني**د ك**ه مبتال ب**ه م**رگ ت**وأم ب**ا ذلت و

خواري بشويد. :چگونه مقدرات به ارادۀ� خدا واقع می شود

فرماي**د: م**ردم چنانن**د ك**ه اگ**ر در انته**اي اين آي**ه و آي**ه بع**د مي گوين**د ب**ه تق**ديرحسنات و يا خير و بركت نصيب آن ه**ا ش**ود مي

اس**ت و اگ**ر بال و مص**يبت آن ه**ا راخدا اين بركت به ما رسيده گويند كه اين بال و مصيبت از ج**انب پيغم**بر اس**ت.فرا بگيرد، مي

در جواب آن ها بگو كه تمامي مقدرات از جانب خدا و به دس**ت خدا مي باشد. چه شده آن ه**ا را ك**ه حاض**ر نيس**تند ب**ه حقيقت

226

تفسير سوره نساء

ها ب**ه ش**مامقدرات و حوادث آگاهي پيدا كنند. بگو آن چه از نيكي گيرد و آن چ**ه از ب**دي ه**ا ب**ه ش**مارسد به اراده خدا انجام ميمي رسد به دست خودتان و به اراده خودتان واقع مي شود. ما تومي

را فقط به ابالغ رسالت مأمور كرديم. كافي است ك**ه خ**دا خ**ود گواه بر اعمال مردم باشد. هركس رسول خ**دا را اط**اعت كن**د، خدا را اطاعت كرده. و هر كس منحرف شود ما تو را نگهب**ان او

ايم. بگذار در خط انحراف بميرد و نابود شود. قرار نداده دو مطلب عجيب در وصف مقدرات و سرنوش**ت انس**ان در اين

فرمايد: مقدرات چهدو آيه شريفه ذكر شده است. در آيه اول مي خير باشد و چه شر، از جانب خدا مق**در مي ش**ود. و در آي**ه دوم

فرمايد: آن چه خير است از جانب خدا و به اراده او واق**ع ميمي شود و آن چه شر است از جانب خودتان و به هواي نفستان مي باشد. ظاهرا اين دو آيه شريفه مخالف يكديگر است و حكم ه**ر

گوي**د: تم**امكدام متباين با حكم آي**ه ديگ**ر اس**ت. در آي**ه اول مي گوي**د: فق**ط مق**دراتمقدرات به اراده خداست و در آيه دوم مي كن**د آن چ**ه ش**ر اس**تخير به دست خداست. آيه اول اثب**ات مي

گوي**د: آن چ**ه ش**رمانند خير ب**ه اراده خداس**ت و در آي**ه دوم مي است به اراده خود انسان است. پس در اين مسئله ك**ه ش**ر ب**ه اراده خداست يا به اراده انسان با يكديگر تناقض وج**ود دارد. ب**ا اين كه ممكن نيست آيات خدا متناقض با يكديگر باشد و اختالف داشته باشد. زيرا در آيات ديگر خ*بر داده اس*ت ك*ه آي*ات ق*رآن مفسر يكديگر است و با هم اختالف ندارند. احاديث در تفس**ير و تأييد آيه اول بسيار است. از آن جمله در اصول كافي نقل ش**ده كه: "ما من ش**يئ في االرض و ال في الس**ماء اال بمش**يه الل**ه". يعني هرچه در زمين و آسمان واق**ع مي ش**ود ب**ه خواس**ت خ**دا واقع مي شود. در آيات مربوط به حوادث جنگي در سوره بق**ره

فرمايد كه: اگر خدا بخواهد جنگ واقع نمي شود وليكنخداوند مي با اين1كند كه جنگ باشد و قتل و كشتار واقع گردد.خدا اراده مي

كه جنگ بدترين عملي است كه بين انسان ه**ا واق**ع مي ش**ود و نبايد واقع شود و از طرفي با دالي**ل عقلي هم ممكن نيس**ت ك**ه

خبر باشد و يا نتوانداي خير يا شر واقع شود و خدا از آن بيحادثه مانع حادثه بشود. خدا شاهد و ن**اظر هم**ه چ**يز و هم**ه كس مي

تواند همه جا و تحت هر شرايطي م**انع ح**وادث گ**ردد.باشد و مي

، آخر آیه می فرماید: ولو شاء الله ما اقتتلوا ولکن الله یفعل ما یرید.253 بقره، 1

227

تفسير سوره نساء

خواه خير باشد يا شر. پس در آن جا ك**ه مص**يبتي ب**ه وج**ود مي دان*د.بين**د و ميكند، خدا آن را ميآيد و سيئات به انسان اصابت مي

تواند جلوگيري نماي**د. اكن**ون ك**ه ازاگر خالف مشيت او باشد مي كند اين ع**دم مم**انعت بره**انيحوادث بد و سيئات جلوگيري نمي

است روشن بر اين كه ح**وادث خ**ير و ش**ر ب**ر طب**ق مش**يت او واقع مي شود گرچه عامل آن انسان باشد. زيرا انسان در حيط**ه تسلط خدا مي باشد و قدرت ندارد عملي ب**رخالف مش**يت خ**دا انجام دهد، و اكنون در تحليل مق**درات خ**ير و ش**ر بحث خ**ود را

دهيم.ادامه مي مقدرات خير و شر به دو دليل مربوط به خدا بوده و به يك دليل مربوط به انسان است. اما آن دو دليلي كه خير و شر را به خدا

كند، يكي هندسه خلقت انس**ان و جه**ان و دوم ق**درتمربوط ميخدا بر جلوگيري از وقوع كار شر.

اما آن دليلي كه به انسان مربوط مي شود اختيار و اراده انسان توان**د ك**ار خ**يري انج**ام ده**د و نمي ده**د واس**ت در اين ك**ه مي

كند. با اراده و اختي**ار خ**ود ب**هتواند كار شري را رها كند و نميمي رود. و داليلي ك**ه خ**ير و ش**ر را مرب**وط ب**هس**وي ك**ار ش**ر مي

اي در طبيعت و يا در وجودخداوند مي کند اين است كه هر حادثه انسان، براساس هندسه خلقت جهان و انس**ان انج**ام می گ**يرد.

تواند بر طبيعت ايراد بگيرد كه چرا زلزله شده و يا چراكسي نمي سيل جاري شده و يا چرا چنين و چن*ان ش*ده اس*ت زي*را جه*ان

خيز و زلزل**ه خ**يزآفرينش ب**ه اين كيفيت س**اخته ش**ده ك**ه س**يل باشد. فشار عوامل دروني زمين مانند گاز و بخار قطع**ات زمين

لرزاند. هندس**ه وج**ودي حيوان**ات درن**ده آن ه**ا را وادار ب**هرا مي نماي**د. ب**ه همين ص**ورت كيفيت خلقت انس**ان، يع**نيدرندگي مي

هاي ديگرها. شهوت و غضب و انگيزهها و مقتضيات غريزهغريزه و جو حاكم بر اجتماع و روش ه**اي عملي و علمي جامع**ه، هم**ه اين ها به اقتضاي وجودي خود، انس**ان را وادار ب**ه انج**ام خ**ير و

كند؛ و شايد انسان قدرت ندارد كه از داي**ره اين ح**اكميتشر مي ها خارج شود. زيرا حركت به سوي زندگي چه از راه خ**ير و چ**ه از راه شر الزامي و اجباري مي باشد. ح**ركت ب**ه س**وي خ**ير و شر مانند حركت به سوي آب و غذا ب**راي تش**نگان اس**ت گرچ**ه اشخاص گرس**نه و تش**نه در ح**ركت ب**ه س**وي آب و غ**ذا مخت**ار

توانند بر گرسنگي و تشنگي صبر كنند و از خوردن آبهستند، مي

228

تفسير سوره نساء

و غذا خودداري نمايند وليكن عامل گرسنگي و تشنگي يك عامل اجباري مي باشد كه خواهي نخواهي انسان را به سوي جلب آب

برد. تم**امي ح**ركت ه**ا ب**ه همين كيفيت اس**ت. زن**دگيو غذا مي توأم با فقر و محروميت و ه**زاران ن**وع ني**از و احتي**اج، ب**ه ج**اي خود يك عامل وادار كننده است كه انسان را به سوي خير و شر

تواند بر فقر و محروميت صبركند و براي رفع نياز وكشاند؛ نميمي احتياج حركت ننمايد. همان طور كه از صنايع مختل**ف انس**ان ه**ا

گ**يرد،براساس ساختاري كه دارند كاره**اي مخصوص**ی انج**ام مي عالم طبيعت هم سراسر صنعت اس**ت. ه**ر مخل**وقي براس**اس

كن**د و اعم**الي را ظه**ور و ب**روزهندسه وجودي خ**ود ح**ركت مي قل ك11ل يعم11لفرماي**د: "مي دهد. خداون**د متع**ال در ق**رآن مي

يعني همه انسان ها براس**اس ش**كل و هندس**ه1" علي شاكلته ها و مقتض**يات نباش**دكنند. اگر اين غريزهوجودي خود فعاليت مي

ه**ا و اقتض**اها و تقاض**اها ب**هگيرد و خل**ق غريزهحركت انجام نمياراده خداوند واقع مي شود.

، قدرت خداوند متعال ب**ر مم**انعت از ك**ار ش**ر اس**ت.دليل دوم انساني كه طبق احتياجات وجودي خود براي رفع ني**از اق**دام ب**ه كارهای شری مانند دزدي و آدم كش**ي و خي**انت ه**اي ديگ**ر می

تواند مانعي سر راه او بتراش**د ت**ا نتوان**د ب**هکند خداوند تعالی مي توان**د اق*دامات او را در محي**ط نتيج**هطرف ك*ار ش**ر ب*رود و مي

خنثي نمايد. مثال گلوله او را از هدف منحرف نم**وده ي**ا شمش**ير او را كن**د ك**رده، هم چن**ان ك**ه م**انع ذبح اس**ماعيل ب**ه وس**يله ابراهيم خليل شده است. چ*را ب**ا اين ك**ه خداون**د تع*الی تس**لط كامل بر ايج**اد مم**انعت از عام**ل خ**ير وش**ر دارد م**انع تراش**ي

نمايد تا عمل خ**ود را انج**امكند و عامل را به حال خود رها مينمي دهد. خداوند در ارتباط با انسان و خلقت او مانند كسي است كه ماشينی را با تجهيزات كام*ل ح*ركت داده و آن را ب*ه ح*ال خ*ود

كند، كه قهرا پيدايش سقوط و تصادف به وسيله يك چنينرها مي فرماي**د:كن**د. ل**ذا خداون**د در آي**ه اول ميماشيني حتميت پي**دا مي

بگو تمامي حسنات و سيئات از سويعندالله". "قل كل منخدا مقدر مي گردد.

خداوند انسان را در حركت به سوي زندگي چه از راه خيرسوم، ها و اقتضاهاو چه شر آزاد گذاشته است و همراه آن همه غريزه

84 اسرا، 1

229

تفسير سوره نساء

كه در وجود انسان آفريده، به انسان اختيار و آزادي داده اس**ت. براساس همين اختيار و آزادي همه ج**ا او را س**ر دو راهي ق**رار

ها و تقاضاهای خود یامي دهد تا براي رسيدن به مشيات و غريزه به راه خير برود يا به راه شر. درست است ك**ه تم**امي غراي**ز و اقتضاها مانند گرسنگي و تشنگي عامل محرك و اجبار كنن**ده ب**ه

توانن**د ب**ه گرس**نگي وسوي آب و غذا مي باشد و انس**ان ه**ا نمي تشنگي صبر نموده از خوردن آب و غذا خ**ودداري نماين**د، وليكن اين جبر و اكراه در حركت به راه شر در ص**ورتي درس**ت اس**ت كه آن چه از راه شر نصيب انسان مي ش**ود از راه خ**ير نش**ود. مثال در برابر گرسنگي و تشنگي اگر فق**ط ي**ك كاس**ه آب و غ**ذا موج**ود باش**د آن هم از راه ح**رام و دزدي، در اين ص**ورت نمي ش**ود كس**ي را ك**ه از چ**نين آب و غ**ذايي اس**تفاده ك**رده اس**ت مالمت كرد كه چرا آب آشاميدي و غذا خوردي. زي**را ج**واب مي دهد در برابر تشنگي و گرسنگي نتوانس**تم مق**اومت كنم. وليكن اگر دو غذا و آب در برابر انسان قرار دهند؛ يكي حرام و ديگ**ري

بتواند با آب و غذاي حالل تشنگي و گرسنگي خ**ود راحالل، و او رود، در اين جا مستحقرفع كند و در عين حال به دنبال حرام مي

مالمت است. همه چیز به همين كيفيت است. خداوند متعال ك**ه ب**ه اين ص**ورت انس**ان را مهندس**ي نم**وده و اين هم**ه غراي**ز و اقتضاها در وجود او قرار داده، كه ه**ر غري**زه و اقتض**ايي عام**ل محرك به سوي رف**ع ني**از و احتي**اج مي باش**د، ب**راي اش**باع ه**ر اقتضايي دو نوع غذا و تغذيه حالل و حرام معرفي كرده و انسان را ملزم نموده ك**ه در ص**راط مس**تقيم ح**ركت كن**د و از آن چ**ه حالل است استفاده نموده، حرام و باطل را رها كند. اما انس**ان که مختار و آزاد است، به س**وء اختي**ار خ**ود براس**اس وس**اوس

كند و به ج**ايشيطاني به طرف محرمات و مكروهات حركت مي حسنه، سيئه به وجود مي آورد. به اين دلي**ل خداون**د در آي**ه دوم

نة فمن اللهفرمايد كه: "مي " زي**را خ**طم1ا اص11ابك من حس11 كن**د و بع**د میحس**نات را ترس**يم نم**وده و ب**ه انس**ان كم**ك مي

" ت**و ب**ا ق**درت وما اصابك من سيئة فمن نفسكفرماید: " توانستي به طرف حالل بروي چرا به سويآزادي در حالی كه مي

حرام رفتي و به جاي حسنات مرتكب سيئات شدي. توطئه كفار و مذاكرات شبانه بر عليه پيغمبر.

230

تفسير سوره نساء

در اين آيه ش**ريفه قس**متي از ص**فات من**افقين را توض**يح داده، اظه**ار اخالص)ص(فرماي**د: من**افقين رو ب**ه روي پيغم**بر اك**رممي نمايانند كه صد درصد مؤمن و مسلمانندكنند و چنان خود را ميمي

دانند. ولي زماني ك**ه از پيغم**بر فاص**لهو پيغمبر را مأمور خدا مي نش*ينند و تص**ميماتيگيرند، شبانه در خانه خود كنار يك**ديگر ميمي

بندن**د ک**هگيرند. تهمت هاي ن**اروائی ب**ه پيغم**بر ميعليه اسالم مي خوانن**د. آي*اتایشان از آنها مبرا و منزه اس**ت، و او را ديوان**ه مي

گوين**د ك*ه انس**ان ه**ا ي**اقرآن را از جانب خدا قب**ول ندارن**د و مي اند. با يكديگر نقشه قيام و جن**گ ب**ا او راطايفه جن به او آموخته

ها با كفار و مشركين همدس**تكنند و در طرح اين نقشهطرح مي نمايند. كلمۀ� "یبيت**ون"شده آن ها را وادار به قيام عليه پيغمبر مي

نش**يني و تص**ميمات داخ**لاز لغت "بيت و بيتوته" به معناي خانه كنند، در مع**رفیخانه است. كساني كه روزانه اقدام به كاري مي

برند،) از "ظ**ل" ب**ه مع**نیاين اقدامات كلمۀ� "ظل" را به كار مي گويند: ظل فالن منكرا... يعني فالني روز روشن منكرسایه (. مي

دين شد. و در شناخت تصميمات شبانه كلمۀ� "بات" از "بيت" به گوين**د: ب**ات فالن موطئ**ا... يع**ني فالني ش**بانهبرن**د و ميك**ار مي

توطئه كرد. با اين كلمه خداوند تعالی از تصميمات شبانه كف**ار و منافقين خ**بر مي ده**د و ض**منا ب**ه پيغم**بر دس**تور مي ده**د ك**ه متعرض حاالت مخفيانه و توطئه شبانه آن ها نشود و آن ها را ب**ا همان حال تظاهر قبول كند. چنان وانمود كند كه آن ها را م**ؤمن

دان**د، ع*اقبت ك*ار آن ه*ا را ب**ه خ**دا واگ*ذار كن**د وو مسلمان مي حجت را بر آن ها تمام نمايد و به آن ها بفهماند كه گرچه پيغمبر

شناس**د وليكن خ**دا ازبه ظاهر امر آن ها را مؤمن و مسلمان مي واقعيت آن ها خبر دارد و آن واقعيت ها را افشا نموده، با عنوان

نماي*د. دلي*ل اين ك*هكفر و نفاق آنها را به مس*لمانان مع*رفي مي م**أمور مي ش**ود تظ*اهر آن ه*ا را ب**ه مس**لماني )ص(پيغم*براكرم

قبول ك**رده، موش**كافي و ب**اطن ش**كافي ننماي**د اين اس**ت ك**ه خداوند در تقدير حكيمانه خود انسان را تا انتهاي عمر مهلت مي دهد تا در اين مهلت چنان كه هستند شناخته شوند و باطن آن ها از طري**ق اعم**ال منافقان**ه، ب**دون افش**اگري و كش**ف اس**رار، اشكار گردد، تا انسان هاي جاهل و مستض**عف آن ه**ا را از خ**ط عمل بشناسند. اگر رسول خدا افشاگري كن**د و ب**اطن آن ه**ا را پيش از تظاهر به كفر مع**رفي نماي**د، اوال آن ه**ا رس**ول خ**دا را

دانن**د و فض**احت و رس**وايي خ**ود را مرب**وط ب**هگن**اه ك**ار مي

231

تفسير سوره نساء

دانند و ثانيا اكثريت جاهل رسول خ**دا راخدا ميافشاگري رسول گويند:نمايند و ميگويي و تهمت ميدر اين افشاگري متهم به دروغ

فالني را بدون گن**اه رس**وا ك**رده اس**ت. اك*ثريت انس**ان ه*ا ك*ه جاهل و نادان هستند و هركسي را به حسن ظ**اهری او م**ؤمن و

دانند، يك چنين عقل و استعداي ندارند كه افش**اگريمسلمان مي هاي رسول خدا را در طرد منافقين قبول كنند. مشهور است که

شناسيد چرااز رسول خدا )ص( پرسیدند با اين كه منافقين را مي رس**انيد؟كنید و يا به قتل نميآن ها را از اطراف خود پراكنده نمي

خ**دا ج**واب دادن**د ك**ه چ**ون پ**يروان من ت**ازه مس**لمانندرسول ترس**م بگوين**دعقلشان ضعيف بوده و استعدادشان كم است، مي

خدا زم**اني ك**ه تنه**ا ب**ود آن ه**ا را دور خ**ود جم**ع ك**رد ورسول مسلماني آن ها را پذيرفت و ام**ا ب**ه محض اين ك**ه توان**ا ش**د و ياران زيادي پيدا كرد آن مسلمانانی را ك**ه روز اول پذيرفت**ه ب**ود

خ**دا ظ**اهرا ازاز خ**ود دور ك**رد و ي**ا ب**ه قت**ل رس**انيد. رس**ول ترسد، زي**را آنه**ا از گن**اهاعتراض مردم و كمي استعداد آن ها مي

خدا روي عم**د و عن**ادكنند رسول منافقين خبر ندارند و گمان مي بدون تقصير و گناه، آن ها را از اط**راف خ**ود تبعي**د نم**وده و ي**ا

كن**د و تظ**اهرخدا در باره آن ها مدارا ميكشته است. لذا رسول نماي**دآن ها را قبول نموده، عاقبت كار آن ها را به خدا واگذار مي

تا واقعيت آن ها در ارتباط با خ**ط اس**الم و حجت خ**دا در آين**ده تاريخ شناخته شود و مردم از مسير اعمال و اخالق و آثار آن ه**ا آگاهي پيدا نموده و آن ها را محكوم ب**ه كف**ر و نف**اق بنماين**د. از

من**افقين را ب**ه ح**ال خ**ود)ع(اين رو پيغم**بر و ائم**ه معص**ومين واگذار نموده، روش صبر و مدارا با آن ها پيش**ه كردن**د و ض**من آگاهي دادن به مردم به واقعيت دين و عمل صالح، كار آن ه**ا را به خدا واگذار نمودند. لذا خداوند تعالی در قرآن خبر مي دهد كه در مس**ير ت**اريخ و مخصوص**ا در روزگ**ار ظه**ور ام**ام زم**ان )ع( منافقين به واقعيت كفر و نفاق خود شناخته خواهند ش**د و خ**دا

آن ها را با مشركين و كفار محشور خواهد كرد.

232

تفسير سوره نساء

: قسمتی ديگر از آيات91 الی 83بخش هجدهم، آیات مربوط به منافقين

ترجمه آيات: - من**افقين کس**انی هس**تند ك**ه ه**ر چ**ه را در ارتب**اط ب**ا83آی**ۀ�

ش**نوند ب**ر آنسياست و تدبيرهاي جن**گ و ص**لح دولت اس**الم مي كنند. اگر آنها مطالبي رااعتراض نموده و در ميان مردم افشا مي

ك**ه ب**ه نظ**ر آن ه**ا درس**ت نيس**ت، پيش از اش**اعه و افش**ا ب**ه خدا و يا اولياي امور ارجاع دهن**د، كس**اني ك**ه آگ**اهي ب**هرسول

حقايق قرآن دارند مصلحت و مفسدۀ� تصميات پيغم**بر اس**الم را كنن***د. وليكن آن ه***ا در اينتوض***يح داده و آن ه***ا را ق***انع مي

افشاگري ها هدفشان اين است ك**ه موجب**ات تض**عيف اس**الم را فراهم كنند. اگر فضل و رحمت خدا شامل حال شما مس**لمانان

233

تفسير سوره نساء

نشود كه با شما م**دارا كنن**د، اك**ثريت ش**ما ب**ه ج**ز اقلي**تي ت**ابعشيطان خواهيد شد.

- در راه خدا با كفار جنگ كن. هيچ كس به جز خ*ودت مكل*ف84 به جنگ نيست. مؤمنین را هم به جن**گ در راه خ**دا تش**ويق نم**ا. ش**ايد خ**دا ش**ر كف**ار را از ش**ما ب**از دارد ك**ه انتق**ام خ**دا خيلي

شديدتر بوده و عذاب و نكال او براي كفار سخت تر است. - هركس عمل نيكي را شفاعت كند بهره خود را از آن عم**ل85

برد و هركس با عمل بدي همكاري نمايد مس**ئوليتي از آننيك مي را به عهده خواهد گرفت. خداوند همه چ**يز را رش**د مي ده**د ت**ا

روزي كه به ثمر برسد. - اگر كسي با احسان و حسن رفت**ار نس**بت ب**ه ش**ما اظه**ار86

حيات كرد شما بهتر يا مساوي آن اظهار حيات كني**د ك**ه خداون**دحساب هر چيزي را دارد.

- خداست كه ب**ه ج**ر او خ*دايي نيس**ت هم**ه ش**ما را ب**ه روز87 اي نيس*ت. چ*هقيامت خواهد كشيد ك*ه در آن روز ش**ك و ش**بهه

كسي از خدا راستگوتر است. - چرا شما مسلمانان در اعتقاد و قضاوت در باره منافقين دو88

ايد. با اين كه خ**دا آن ه**ا را درايد و اختالف پيدا كردهگروه شده مس*ير كف*ر و نف*اق ب*ه هالكت كش*انيده اس*ت. آي*ا ش*ما ب*ا اين

خواهي**د كس**ي را ه**دايت كني**د ك**ه خ**دا او راط**رف داري ه**ا مي گمراه كرده است؟ كسي را كه خ**دا گم**راه كن**د هرگ**ز ب**راي او

راه نجات و عالج نخواهي يافت. - آن ها دوست دارند كه مانند خود، شما مسلمانان را هم ب**ه89

كفر بكشانند تا شما با آن ها مساوي باش**يد. هرگ**ز آن ه**ا را ب**ه سرپرستي و دوستي قبول نكنید، مگر مانند شما به سوي خ**دا و در راه خدا هجرت كنند. اگر از دين خدا اعراض كردن**د، ب**ه كف**ر خود اصرار ورزيدند هرجا و در هر حال كه آن ها را ديديد بگيري**د و ب**ه قت**ل برس**انيد و هرگ**ز از آن ه**ا دوس**تي و ي**اوري اختي**ار

ننماييد. شوند به دولتي و يا ق**ومي ك**ه ب**ا- مگر كساني كه پناهنده مي90

اند يا اين كه ب**ه ش**ما پناهن**دهشما مسلمانان معاهده صلح بسته خواهند با شما مسلمانان وشوند و حوصله آن ها سرآمده، نميمي

توان**د آن ه**ا را ب**ريا با قوم كافر خود بجنگند. اگر خدا بخواهد مي شما مسلمانان مسلط گرداند كه با ش**ما بجنگن**د. اگ**ر آن ه**ا از

234

تفسير سوره نساء

شما كناره گرفتند و با شما نجنگيدند و برخوردي س**الم داش**تند، خداوند اجازه حاكميت به شما مس**لمانان ب**ر علي**ه آن ه**ا ن**داده

است خواهند ازاي را می بينيد كه مي- و باز در ميان منافقين طايفه91

شما مسلمانان و از ق**وم ك**افر خ**ود ام**نيت پي**دا كنن**د. آم**ادگي پ**ذيري دارن**د ب**ه محض اين ك**ه ج**ويي و فتن**ه كام**ل در فتنه

اي پي**دا ش**ود، ب**ه آن ج**ذب ش**ده و علي**ه ش**مااي و فتنهتوطئه كنند. اگر اين طايفه از ش**ما كن**اره نگرفتن**د ومسلمانان قيام مي

برخوردي سالم نداشتند و شر خود را از ش**ما بازنگردانيدن**د، آن ها را بگيريد و هر جا آن ها را ش**ناختيد ب**ه قت**ل برس*انيد. آن ه*ا منافقيني هستند كه خداوند شما مسلمانان را برآن ه**ا ق**درت و

حاكميت داده است. مطالب قابل توجه در اين آيات:

افشاگري و جاسوسي منافقین به نفع كفار در حكومت اسالمي- كند كه ب**ا كف**اررسول خدا شخصا از جانب خدا مأموريت پيدا مي

بجنگد.- معناي شفاعت و نتايجي كه از شركت در كارهاي خير و هائیشر به انسان برمي گردد- جواب گويي به تحيت ه**ا و ه**ديه

رس**د.- كيفيت انس**ان ه**ا در ص**حرايكه از ديگ**ران ب**ه ش**ما مي محشر- مسلمانان بايستي در باره منافقين و كفار وحدت فكر و عقيده و قاطعيت جنگي داشته باشند- ط**وايفي از من**افقين ك**ه محكوم به اعدام نيستند در ميان مس**لمانان ح**ق حي**ات و آزادي دارن**د و طايف**ه ديگ**ري از اين من**افقين ك**ه محك**وم ب**ه ن**ابودي

شوند حق حيات ندارند.مي مطلب اول، افش**اگري و جاسوس**ي من**افقین ب**ه نف**ع كف**ار در

:حكومت اسالمي در اين آيه شريفه خداوند تعالی يكي از خيانت ه**اي من**افقين را

كند كه عبارت اس**ت از جاسوس**ي و افش**اگري ب**ه نف**عبازگو مي فرمايد اگر در ارتباط با مسائل جن*گ و ص**لح ب*ه وس**يلهكفار. مي

مقام رهبريت تصميمي گرفته شود كه مصلحت مردم را در صلح بداند؛ چون غالبا حكمت و مصلحت اين تصميمات از نظ**ر م**ردم مخفي بوده، راهي براي اع**تراض من**افقين و رياك**اران پي**دا مي شود، بالفاصله اين تصميم را در ميان م**ردم افش**ا نم**وده م**ورد اي**راد و اع**تراض ق**رار می دهن**د ت**ا م**ردم را نس**بت ب**ه مق**ام

235

تفسير سوره نساء

ره**بريت ب**دبين نم**وده و ي**ا اين ك**ه دش**منان اس**الم را از اين فرماي**د:تصميمات آگاه كنند. خداوند متعال در اين آيه ش**ريفه مي

اي از مقام رهبري به ش**ما ابالغاگر راجع به جنگ يا صلح مسئله شد كه خالف ميل و اراده شما بود و به عقل خ**ود نتوانس**تيد آن را توجيه كنيد و موجه بدانيد وظيفه شما اين است كه آن مسئله را به مقام رهبري ارجاع داده و حكمت و مصلحت آن را دريابي**د و درك كنيد تا در نتيجه بداني**د ك**ه تص**ميمات مق**ام ره**بري ص**د درصد به نفع مس**لمانان ب**وده و مط**ابق حكمت و مص**لحت مي باشد. ح**ق نداري**د آن مس**ائل را ب**ه دلي**ل اين ك*ه حقيقت آن را

كنيد وسيله ايراد و اعتراض عليه مقام رهبري قرار دادهدرك نمي و مس**لمانان جاه**ل و ض**عيف را برماني**د و ي**ا اين ك**ه اس**رار مسلمانان را به دشمنان اس**الم ابالغ كني**د. پس براس**اس همين آيه شريفه وظيفه مسلمانان اين است كه در برابر احكام خ**دا و رسول خواه حكمت آن را بدانند يا ندانند تسليم بوده، و اگ**ر هم

اي مورد ايراد و اع**تراض باش**د ك**ه حقيقتبه نظر آن ها مسئله آن را ندانند، باید بدون اين كه در نظر مردم به آن حكم اعتراض كنند با رسول خدا و يا اولياي دين تماس گرفته و درب**اره حكمت و مصلحت آن سؤآل كنند تا به حكمت و مصلحت آن آگاهي پي**دا

نمايند. كند كه ب**ا كف**ار رسول خدا شخصا از جانب خدا مأموريت پيدا مي

خداوند به پيغمبر دستور مي دهد كه در84 در آيه شريفه بجنگد. راه خ**دا ب**ا كف**ار بجن**گ و خ**ودت شخص**ا مكل**ف ب**ه اين جن**گ هستي. خواه كسي تو را ياري كند يا نكند. و تا آن ج**ا ك**ه ممكن است مؤمنين را به جنگ تشويق كن ت**ا ب**ا ت**و همك**اري كنن**د. در اين آيه شريفه سر بزرگي همراه يك لطيفه توحيدي نهفته است، ک**ه مس**ئله جن**گ و ص**لح بين پيغم**بران و دش**منان خ**دا اس**ت.

جنگند و گاهي با آن ها ب**ا ص**لحپيغمبران گاهي با دشمنان خدا مي و مدارا هس**تند. اك**ثريت جه**ال از اين دو ح**ال متف**اوت جن**گ و

كنن**د ك**ه پيغم**بران در ح**الی ص**لح وصلح اين ط**ور اس**تنباط مي كنند. جنگمدارا می کنند که در خود احساس ضعف و ناتواني مي

دانند که مبادا كفار برآن ها غلب**ه كنن**د ورا به این دلیل صالح نمي موجوديت آن ها در معرض نابودي قرار گيرد. اين ص**لح و م**دارا تا زماني است كه در خود احساس قدرت كنند. به محض اين كه

گيرن*د. ب*هقدرت پيدا كردند تصميم به جن*گ ب*ا دش*منان خ*ود مي

236

تفسير سوره نساء

حساب آنها جنگ و صلح پيغمبران مربوط به ض**عف و ق**درت آن جنگن*د و اگ*رها می شود، كه اگر روزي نيرومند بودند با كف*ار مي

فاقد نيرو بودند صلح و م**دارا می کنن**د. وليكن از نص**رت خ**دا و دانن**دحكمت خدا و پيغمبران در صلح و جنگ آگاهي ندارن**د و نمي

كه خداوند خود به تنه**ايي ق**درت دارد كف**ار و دش**منان را ن**ابود كند، نياز به انسان ها و ياري آن ها ندارد. انس**ان ه**ا ب**ه نص**رت خدا نيازمندن**د و خداون**د ب**ه نص**رت انس**ان ه**ا نيازمن**د نيس**ت.

بلكه1".و من كفر فان الله غني عن العالمينفرمايد: "مي خداوند متعال در ارتباط با انس*ان ه**ا مانن*د ي**ك پ**در مهرب**ان در

گ**يرد،ارتباط با كودكان است كه روش ص**بر و م**دارا در پيش مي كند تا روزي ك**ه ب**ه عق**ل و دانشپروراند و تربيت ميآن ها را مي

برسند و بتوانند عالمان**ه و حكيمان**ه تص**ميم بگيرن**د. اين ص**بر و مدارا مربوط به ضعف يا قدرت خدا نيست بلكه مربوط ب**ه علم و حكمت او مي باشد. ي**ك ولي مهرب**ان و پ**ير حكيم بايس**تي ب**ا انسان هاي جاهل و قاصر صبر و مدارا كند تا روزي كه ب**ه رش**د عقلي برس**ند. همچ**نين ي**ك پيغم**بر ك**ه م**أمور خداون**د تب**ارك و تعالي است براساس اراده حكيمانه خداون**د متع**ال وظيف**ه دارد كه با بندگان جاهل و قاصر او صبر و مدارا پيشه كند وآن ها را با نصايح و مواعظ تعليم دهد و بپروران**د ت**ا زم**اني ك**ه ب**ه عق**ل و دانش برسند و بتوانند به نفع خود و سعادت خود تصميم بگيرن**د.

س**ال در13 خدا م**دت كنيم كه رسولدر اين رابطه مشاهده مي مك**ه ب**ا كف**ار ق**ريش ص**برو م**دارا پيش**ه ك**رده و همچ**ون پ**در مهرب**ان آن ه**ا را ارش**اد و ه**دايت نم**وده، ب**ا نص**ايح و مواع**ظ حكيمانه خود عقل و شعور آن ها را پ**رورش داده اس**ت. ب**ا اين ك**ه ي**اران متع**دد دارد و بس**ياري از اه**ل مك**ه ب**ه آن حض**رت

اند، آن ه**ا ك**ه زي**ر ش**كنجه و آزار كف**ارگرويده و مسلمان شده خواهند كه با كفار ب**ه جن**گخدا اجازه ميقريش هستند از رسول

ص**بر و م**دارا خ**دا آن ه**ا را ام**ر بهو قتال برخيزند ام**ا رس**ول كن**د و گ**اهي دس**تور هج**رت آن ه**ا را ب**ه ط**ايف و حبش**ه ومي

نمايد، تا زماني كه خود هم مجبور به هجرتجاهاي ديگر صادر مي به سوي مدينه مي شود و در آن جا با طايف**ه انص**ار و مه**اجرين

گيرد. كه همراه او هستند تصميم به جنگ و قتال مي

- و من جاهد فانما یجاهد لنفسه ان الله لغنی عن العالمین.6 عنکبوت، 1

237

تفسير سوره نساء

خ**دا )ص( در مك**هكنن**د ك**ه رس**ولانسان ها اين ط**ور فك**ر مي توانايي جنگ نداشته و امروز كه به مدين**ه آم**ده ن**يروي جنگي**دن

دانند كه اين جنگ و صلح مرب**وط ب**ه ص**بر وپيدا كرده است. نمي مداراي خدا و پيغمبر است، نه مربوط به ضعف و قدرت. در اين آيه شريفه كه خداوند اجازه جنگ با كف**ار را مي ده**د ب**ه پيغم**بر

فرمايد كه تنها خودت از امروز به بعد مأمور جنگ و قت**الخود مي در راه خدا هستي. خواه مؤمنين و مسلمانان تو را ي**اري كنن**د و يا نكنند. در اين آيه شريفه گزارش مي دهد كه اگر هم كسي ت**و را ياري نكن**د و تنه**ا باش**ی ب**از هم م**أموريت داري ك**ه ب**ا كف**ار بجنگي و خدا ب*ه ت*و وع*ده مي ده*د ك*ه ب*ر كف*ار غ**الب و پ*يروز گرداند. يعني امروز كه ن**وبت جن**گ اس**ت و خ**دا اج**ازه جن**گ و جهاد مي دهد اگر هم كسي تو را ياري نكند باز هم بر كفار پيروز خواهي شد و غلبه خواهي كرد وليكن ب**راي اين ك**ه مؤم**نين هم در اجر و ثواب جنگ و جهاد شريك باشند و بهره ببرن**د آن ه**ا را تشويق و ترغيب به جنگ بنما، بگو كه امروز فرم**ان خ**دا ج**اري شده است كه مؤمنين با كفار بجنگند و خدا وعده نصرت و ظفر به آن ها داده است. خداوند در اين آيه ش**ريفه نم**ايش مي ده**د

كند تا ب**ر كف**ار پ**يروزكه خدا خود به تنهايي پيغمبرش را ياري مي گردد. خواه كسي او را ياري كند يا نكند و اين كه مؤم**نين را ب**ه

كن**د و اج*ازه ش**ركت آن ه*ا را در مي**دانجنگ و جهاد تشويق مي خواه**د كم**كجنگ مي ده**د. از اين جهت نيس**ت ك**ه از آن ه**ا مي

خواهد آن ها را در اجر و ثواب جنگ و جهاد شركتبگيرد بلكه مي دهد. ب**ا اين حس**اب، لطيف**ه توحي**دي در اين آي**ه ش**ريفه اثب**ات قدرت و توانايي خداوند متعال بوده و اثبات اين حقيقت ك**ه خ**دا

ان**د بلك**ه ب**ا آن ه**ا ص**بر وو پيغمبر در جنگ با كفار ضعيف نبودهاند. مدارا داشته

معناي شفاعت و نتايجي كه از شركت در كارهاي خير و ش**ر ب**هفعه،انسان بر مي گردد . كلمه "شفاعت" از ش**فع و ش**فيع و ش**

دانيم ك**هبه معناي زوج مالزم و غيرقابل انفكاك است. اين را مي زوجيت از دو ف**رد تش**كيل مي ش**ود؛ البت**ه دو ف**ردي ك**ه قاب**ل اتصال و ادغام در يكديگر باشند. مثال بين دو زن تنها و يا دو م**رد تنها زوجيت به وجود نمي آيد وليكن بين زن و م**ردی زوجيت ب**ه

شوند. البته بين یک مرد ووجود مي آيد كه هركدام جفت ديگري

238

تفسير سوره نساء

زن تنها زوجيت به معناي ادغام دو فرد در يكديگر پيدا نمي ش**ود وليكن ممكن است هدف مش**تركي ب**ا يك**ديگر پي**دا كنن**د ك**ه در رسيدن به آن هدف بين آن ها زوجيت پي*دا ش**ود. يع*ني هرك*دام كم**ك ديگ**ری ب**راي رس**يدن ب**ه آن ه**دف باش**ند. در واق**ع اين زوجيت به يك عامل خارجي پيدا مي شود وليكن زوجيت بين زن و شوهر به يك عامل وجودي و داخلي. يع*ني زن در خلقت جفت مرد بوده و مرد در خلقت جفت زن، خواه هدف مشتركي داشته باشند و يا نداشته باشند. ب**ه همين كيفيت وق**تی در ط**بيعت، دو ماده يا دو جسم ي**ا دو حقيقت ديگ**ر در يك**ديگر ادغ**ام ش**ده، از اين ادغ**ام نتيج**ۀ� س**وم پي**دا مي ش**ود، زوجيت هم تحق**ق پي**دا

كند. مانند دو سيم مثبت و منفي كه از ارتباط آن ها با يكديگرمي نيرو و روشنايي پيدا مي شود وليكن از ارتباط دو س**يم مثبت ب**ا هم، و یا دو منفي با يكديگر، نتیجۀ� سوم حاصل نمي گردد. كلم**ه "شفع و ش**فاعت" هم از ارتب**اط دو ش**يئ ب**ا هم ب**ه اين كيفيت حاصل مي ش**ود. ب**ه همين منظ**ور دو زوج ب**ه دلي**ل زوجيت ب**ر

كنند كه آن حقوق صرفا به دليليكديگر حقوق مخصوصي پيدا مي زوجيت و ارتباط آن دو با يكديگر است. خواه براي يكديگر منشأ كاري باشند يا نباشند و يا از آن زوجيت نتيجه سوم حاصل ش**ود يا نشود. يعني زنان در خلقت، پيش از ازدواج با كسي بر مردان ح**ق زوجيت دارن**د؛ ك**ه جفت مكم**ل آن ه**ا هس**تند. ب**ه همين كيفيت م*ردان ب*ر زن*ان ب*ه دلي*ل اين ك*ه در خلقت جفت آن ه*ا

كنند. لذا دو مرد كه با يكديگر رابطه نامشروعهستند حق پيدا مي ان**د و همچ**نين دو زن ك**ه ب**اكنن**د ح**ق زن**ان را ه**در دادهپيدا مي

ان**د.يكديگر رابطه نامشروع پي**دا كنن**د ح**ق م**ردان را ه**در داده همين زن**اني ك**ه ب**ا اعم**ال من**افي عفت ن**اموس خ**ود را ه**در

اند و م**رداني ك**ه ب**ا زنيدهند حق مردان پدر را ضايع گذاشتهمي رابطه نامشروع پيدا كنند حق مردانگي و زنانگي و حق جامعه را

اند. براي احياي همين ح**ق ج**ايز اس**ت زن**ان ب**ر علي**ههدر داده كنن**د، اعالممرداني كه با مردان يا زنان رابطه نامش**روع پي**دا مي

جرم كنند و آن ها را به مجازات بكشانند. متقابال مردان هم ح**ق دارند با زناني كه رابطه نامشروع با زنان )به كيفيت مسافحه( يا

كنن**د، اعالممردان)به كيفيت عم*ل من*افي عفت( رابط*ه پي*دا مي جرم كنند. در اين اعالم جرم مردان ح**ق ندارن**د ك**ه بگوين**د: ب**ه

ايم و ي**اكسي مربوط نيست كه ما ح**ق م**ردانگي راض**ايع كرده زنان بگويند ب**ه كس**ي مرب**وط نيس**ت ك**ه م**ا ح**ق زن**انگي و ي**ا

239

تفسير سوره نساء

ايم زي**را در خلقت و ط**بيعت خداون**دناموس خود را ض**ايع كرده براي هر چيزي جفتي آفريده، كه ازدواج اين جفت ها ب**ا يك**ديگر منشأ تكامل طبيعي و رشد بش**ري مي گ**ردد. خداون**د تع**الی در

يئ خلقن11ا زوجين لعلکم و من ك11لفرماي**د: "ق**رآن مي ش11 يعني ما در همه چيز و از همه چيز زوجيت به وجود1تذکرون".

ايم كه اين زوجيت منشأ ظهور اين همه آثار و استعداد ميآورده گردد. در فقه اسالم دو قطعه زمين تش**رك و ي**ا دو روس**تا و ي**ا

كنن**د. آنبيابان هاي مجاور يكديگر بر يكديگر حق زوجيت پي**دا مي اياي آبي جاري مي شود و يا در كوه ه**ا چش**مهجا كه ميان دره

جوشد. زمين هاي مجاور آن آب و آن چشمه از ساير زمين هامي اولي هس**تند ك**ه از آب نه**ر و ي**ا چش**مه اس**تفاده كنن**د و ب**ا استحقاق زمين هاي مجاور نه**ر و ي**ا چش**مه، زمين ه**اي دورت**ر ح**ق اس**تفاده از آن آب و چش**مه ندارن**د. مگ**ر اين ك**ه آب ه**ا زيادتر از مصرف آن زمين هاي مجاور باشد. همين طور در فق**ه اسالم در زمين مشاع يا خانه مشاع حقي ب**ه ن**ام "ح**ق ش**فعه" پيدا مي شود كه در واقع همان حق زوجيت اس**ت. خان**ه اي ك**ه بين دو نفر مشاع است، اگر يكي از آن ها بخواهد س**هم خ**ود را بفروشد، شريك دوم حق دارد معامله را به خود اختصاص ده*د و مش**تري را كن**ار زده معامل**ه او را باط**ل كن**د ك**ه اين را "ح**ق

گويند. يعني زمين مشاع متصل، اولي به ح**ق م**الكيتشفعه" مي است از زمين هاي غير متصل و غير مج**اور. ب**ه همين مناس**بت بين انسان ها نيز حق شفاعت ب**ه وج**ود آم**ده؛ ك**ه اگ**ر دو نف**ر انسان هدف مشتركي داشته باشند و هري**ك از آن ه**ا در احي**اي آن هدف مشترك با ديگري همكاري كن**د ح**ق ش**فاعت پي**دا مي شود. يعني در ثمرات و نتايجي كه از آن هدف به وجود مي آي**د،

كنند. شفاعت قيامت هم از همين قبيل اس**ت. درشركت پيدا مي قيامت بين انسان هاي سالك راه خدا و متحرك در راه دين، حق شفاعت به وجود مي آي**د. پيغم**بران اج**ازه ط**بيعي و الهي پي**دا

كنند تا از تمامي انس**ان ه*ايي ك*ه در خ*ط دين آن ه**ا ح*ركتمي اند ش**فاعت كنن**د.نموده و شجره دين آن ها را به ثم**ر رس**انيده

امت هر پيغم*بري ب*ه ش*فاعت عم*ان پيغم*بر داخ*ل بهش*ت مي شود. زيرا دين خدا يك شجره است كه ثمره آن زن**دگي بهش**تي مي باشد. تمامي انسان هايي كه با انتخاب دين خدا و حركت در

49 ذاریات، 1

240

تفسير سوره نساء

كنند، ب**ا نمازه**ا و دعاه**ا وخط دين خدا و اطاعت خدا حركت مي اعمال ديني و مذهبي دين خدا را تقويت نموده و با گفتن ي**ك "ال

زنند و عم**ل خ**يرياله اال الله" و يا ذكر خدا و حرف حقي كه مي دهن**ددهند، به همان ميزان شجره دين را پ**رورش ميكه انجام مي

رسانند. روز قيامت كه روزگار پي**دايشتا عاقبت آن را به ثمر مي ثمرات درخت دين است، پيغمبران كه موس**س اص**لي دين خ**دا بوده و انسان ها را به سوي خدا دعوت نموده و در خط اطاعت

ان**د از تم**امي انس**ان ه**اي وابس**ته ب**ه دينخ**دا ح**ركت داده كنن**د وخدا) هرچند كه آن وابس**تگي ض**عيف باش**د ( ش**فاعت مي

خداوند شفاعت پيغمبران را درباره افراد وابسته قبول نم**وده از گذرد و به آن ه**ا اج**ازه ورود ب**ه بهش**ت مي ده**د.گناه آن ها مي

این ش**فاعت براس**اس همين قاع**ده اس**ت ک**ه "ش**فيع ش**ريكاست".

فرماي**د: ه**ركس ك**ار نيكي و عم**لدر اين آيه شريفه خداون**د مي نيكي را شفاعت كند، يعني با نيكان در كار ني**ك همك**اري نماي**د،

برد و ه**ر كس**ي در ك**ار ب**د ب**ااز ثم**رات آن ك**ار ني**ك به**ره مي بدكاران همكاري نموده شفيع آن ها و يا شريك آن ها در ك**ار ب**د باشد، مانند آن ها مسئول ع**ذاب ه**ا و باله**ائي اس**ت ك**ه از آن عمل بد ظاهر مي گردد. شركت بدكاران را در نتايج كار بد تحت

كن**د و ش**ركت نيكوك**ارانجمله "كفالت و مسئوليت" يادآوري مي ب**رداري" ذك**ردر نتايج كارهاي نيك را به صورت "نصيب و به**ره

كند، زيرا كاره*اي ني**ك مانن*د ش**جره اس*ت ك**ه از آن ثم**راتيمي حاصل مي گردد، اما از كارهاي شر عذاب و محروميت پي**دا مي

كند. در آخ**ر آي**هشود كه عامل آن مسئوليت و محكوميت پيدا مي فرماي**د:كن**د و ميشريفه خداوند حساب گري خود را ي**ادآوري مي

او حس**اب ه**ر عملي را از خ**ير و ش**ر دارد و ه**ر كس**ي را ب**هرساند. حساب عملش مي

هايي ك**ه از ديگ**ران ب**ه انس**ان جواب گويي به تحيت ه**ا و ه**ديه رسد: مي

فرمايد كه اگر كسي با تق**ديم س**المدر اين آيه شريفه خداوند مي و يا هديه به شما اظهار حيات كرد شما نيز متق**ابال نس**بت ب**ه او بهتر از هديه او يا مانن**د هدي**ه او اظه**ار حي**ات كني**د ك**ه خداون**د

كند. حساب هر چيز را مراقبت مي

241

تفسير سوره نساء

كلمۀ� "تحيت" از ماده حيات از باب "تفعيل" اس**ت ك**ه در اص**له" خوان**ده "تحيیه" بوده، دو تا »يا« در يكديگر ادغام شده و "تحي شده است. تحيه به معناي اظهار حيات نسبت به ديگران اس**ت. انسان ها در كنار يكديگر و در مقابل يكديگر از سه حالت ب**يرون نيستند؛ در يكي از اين سه حالت حيات اجتماعي داشته و انسان

خوانن**د، وشوند و در قاموس دين آن ه**ا را متم**دن ميشناخته مي در دو ح**الت ديگ**ر از اين س**ه ح**الت وحش**ي و درن**ده ش**ناخته

شوند. یکی از این دو حالت اين اس**ت ك**ه نس**بت ب**ه يك**ديگرمي تفاوت باشند، غم كسي را نخورند و مصيبت ديگران را مصيبتبي

خ**ود نخوانن**د. از رنج ديگ**ران رنجي نبرن**د و از خوش**ي ديگ**ران خوشي پيدا نكنن**د. در اين ح**الت انس**ان ه**ا كن**ار يك**ديگر مانن**د حيوانات و گوسفندان، خودمحور و خودپرست هستند. سرنوشت

ها ودانن**د و در تم**ام اي**دهخ**ود را از سرنوش**ت ديگ**ران ج**دا مي ه**دف ه**ا خ**ود را در نظ**ر گرفت**ه. و خ**ود را مالك س**عادت و

دانند. اگر تمام مردم كنار آن ها بميرند ب**ا كش**تهشقاوت خود مي شوند يا مصيبت و حادثه ديگري ببينند براي آن ها تف**اوت ن**دارد. اجتماع يك چنين انسان هايي كنار يكديگر ماننداجتماع گوسفندان

برد و در ديگ**رانكش**د و مياست كه قصاب ه**ر روز از آن ه**ا مي گذارد. ح**الت دوم، انس**ان ه**اي ظ**الم و معان**د،تأثيري به جا نمي

خو؛ هم**ه ج**ا در اين فك**ر هس**تند ك**ه ازحي**وان ص**فت و درن**ده ديگران بربايند و با اين ربودن خود را جل**و بياندازن**د. ب**ا كوبي**دن شخصيت مردم خود را آبرومند کرده، و با كشتن مردم به حي**ات

رساني به خود ب**ه ديگ**ران ض**ررخود ادامه دهند و براي منفعت بزنند. انسان هايي كه آبادي زندگي خ**ود را از راه خ**راب ك**ردن

تر و خطرن**اكدانند، از طايف**ه اول خيلي وحشيزندگي ديگران ميترند. طايفۀ� اول حيوان هستند و اين ها درنده.

و اما طايفۀ� سوم، انسان هاي م*ؤمن و نجيب؛ انس*ان ه*ايي ك*ه ب*راي خ*ود و ديگ**ران ح*ق انس*انيت قائلن*د. ب*ه انس*انيت م*ردم

گذارند. خود را اهل بيت خ**دا و انس**ان ه**ا را ب**ه ج**اياحترام مي دانن**د و چ**نين عقي**ده دارن**د ك**هبندگان خدا و يا فرزندان خ**دا مي

خدمت به بندگان خدا مايه جلب رضايت خدا مي شود، آن چن**ان كه خدمت به فرزندان كسي مايه جلب رضايت و خدمت ب**ه پ**در و م**ادر مي گ**ردد. ب**راي جلب رض**ايت خ**دا ب**ه انس**انيت م**ردم

رس**اني و خيررس**اني ب**هگذارند. همه جا در خ**ط بهرهاحترام مي

242

تفسير سوره نساء

كنن**د ومردم هستند. با زب**ان و بي**ان آب**روي م**ردم را تق**ويت مي كنن**د.پوشانند و اسرار مردم را حف**ظ ميعيب و گناه مردم را مي

با احس**ان و خ**دمت، كم**ك زن**دگي و ث**روت ديگرانن**د. موجب**ات كنند. آن ها در جامعه مانندادامه حيات و بقاي مردم را فراهم مي

س**وزند و ب**ه ديگ**ران روش**ناييشمعي روشن هستند كه خود مي دهند. سعي دارن**د زن**دگي خ**ود را بين دو جلب رض**ايت ق**رارمي

دهند؛ جلب رضايت خدا و جلب رضايت انسان ها. با قياف**ه خ**ود رس**انند. ب**ه آن ه**ا س**الم ميدر رويارويي با مردم به آن ها به**ره

دهند در برآوردن حوايج مردم كوشا هستند. ي**ك چ**نين انس**انمي هائی در اين آيه شريفه مطرح نظر خداون**د متع**ال ق**رار دارن**د. اين ها اهل تحيت و اهل هديه هستند. دوست دارند از نعمتي ك**ه

مند كنند. براي مردممند كرده ديگران را بهره خدا آن ها را بهره برند، نه به منظور اين كه مقابله به مثل شود و در براب**رهديه مي

اي از ديگران به دس**ت آورن**د. بلك**ه فق**ط ب**هكادو و هديه، هديه شناختن انسان ها. ي**كمنظور احترام به مقام انسانيت و انسان

نامن**د ك**ه در واق**ع انس**ان ب**ا اينچ**نين اعم**الي را "تحيت" مي رساني و حسن خدمت و هديه دادن ب**ه بن**دگان خ**دا حي**اتبهره

فهمان**د ك**ه منكند و ب**ه انس**ان ه**ا مياجتماعي خود را اظهار مي برادر و دوست شما و خ**دمت گ**زار ش**ما هس**تم و كم**ك حي**ات شما و كمك زن**دگي ش**ما و پش**تيبان ش**ما در ح**وادث و باله**ا و مصيبت ها هستم. يك چنين افرادي در دين خدا متم**دن ش**ناخته

اند. متم**دن يع**ني انس**ان ه**ايي ك**ه خ**ود را كم**ك زن**دگيش**ده ديگ**ران س**اخته ان**د و از اين راه ديگ**ران را كم**ك زن**دگي خ**ود

سازند. در برابر این طایفه، آن دو طايفه ديگر وحشي هستند؛مي خاصيتند و يا مانند درندگان ديگ**ران را طعم**هكه يا براي مردم بي

دهند. این دو طایفه كنار يكديگر جمعن**د، ام**او لقمه خود قرار مي توانند اجتماعي باشند. زي**را هیچ ك**دام از ايناجتماع ندارند و نمي

آورند. نه خود را به حساب مردم و نهها ديگران را به حساب نمي مردم را به حساب خود. وليكن انسان هاي قسمت سوم خود را

آورند. چنانبه حساب مردم آورده و ديگران را به حساب خود مي تواند منشأ حيات ديگران باش**د وكنند كه هر انساني ميزندگي مي

از رفتار سالم خود براي ديگران امنيت و آرامش به وج**ود آورد. اي پيش آي**د در آن حادث**هبه طوري كه هرگاه ب**راي كس**ي حادثه

بتواند به انسان هاي ديگر پناهنده شود و از آن ه**ا كم**ك بگ**يرد. در اين آيه شريفه خداوند به اين انسان هايي كه مشمول خدمت

243

تفسير سوره نساء

و از تظ**اهر ب**ه حي**ات آن ه**ا،و نعمت طايفه س**وم ق**رار گرفته كند كه شما نيز متق**ابال نس**بت ب**ه آناند سفارش ميحيات گرفته

ها اظهار حيات كنيد و پاداش احسان آن ها را به احسان ديگ**ري مانند احسان آن ها بدهيد. اين آي**ه ش**ريفه نظ**ير آي**ه ديگ**ري در

فرماي**د: "ه**ل ج**زاءسوره "الرحمن" است كه خداوند تع**الی مي االحسان اال االحسان". يعني پاداش احسان، احسان است. ش**ما جزاي احس**ان م*ردم را ب*ه احس**ان ج*واب بدهي**د. احس*ان و ي**ا

گوين**د ك**ه ب**ه منظ**ور جلب رض**اي خ**داتحيت، به آن خ**دمتي مي انجام گرفته است نه به منظور مزد و مزدوري. خدمات گاهي به منظور مزد و تعيين مزد انج**ام مي گ**ردد، مانن**د خ**دمات اج**ير و

كن**د ك**هاي بگ**يرد. خ**دمتي مياي مي ده**د ك**ه ه**ديهكارگر. هديه مزدي بگيرد. و از اين قبيل خدمات ديگر که در برابر م**زد انج**ام می گیرد. حق يك چنين انسان ه**ايي در هم**ان چ*يزي اس**ت ك**ه

گيرند و انتظار دارند. اگر دك**تريمقابل خدمت خود از ديگران مي به منظور مزد گرفتن ب**ه عي**ادت مريض**ي ب**رود و او را از م**رگ نج**ات بده**د، ح**ق او ب**ا گ**رفتن آن پ**ول تم**ام مي ش**ود و ح**ق انسانيت بر انسان ها ندارد. زيرا براي رضاي خدا خ*دمت نك*رده كه خدا خدمت او را منظور داشته باشد. واگر ديگري ب**ه انس**ان

اي جرعه آبي به منظور جلب رضاي خدا و انسانيت بده**د وتشنه در برابر اين خدمت انتظاري نداشته باشد، ي**ك چ**نين خ**دمتي را

نامند؛ نظر به اين كه خدمت گزار در برابر خدمت خوداحسان مي اجر و مزدي در نظ**ر نگرفت**ه بلك**ه منظ**ورش جلب رض**اي خ**دا بوده است. خداون**د در اين آي**ه ش**ريفه ب**ه انس**ان ه**ا س**فارش

خاص**يت نباش**يدكند كه شما در برابر خدمات مردم خشك و بيمي بلكه شما نيز مانند خدمت آن ها، ي**ا به**تر از آن، خ**دمتی داش**ته باشيد تا شما نيز بر انسان ه**ا ح**ق انس**انيت پي**دا ك**رده و ج**اي

برادر و خواهر ديني و ايماني آن ها شناخته شويد.:كيفيت اجتماع انسان ها در صحراي محشر

( از كيفيت پي**دايش قي**امت و87خداون**د در اين آي**ه ش**ريفه) گوي**د و ض*من اي**راداجتماع م**ردم در ص*حراي محش**ر س**خن مي

كلمۀ� "يجمع" ك**ه ب**ه وس**يله "الي" متع**دي مي ش**ود، نش*ان مي دهد ك*ه ح*ركت انس*ان ه*ا ب*ه س*وي قي*امت مانن**د ح*ركت ي*ک كاروان به سوي شهر مسافرت است. يك چنين حركت ك**ارواني

244

تفسير سوره نساء

كن*د ك*ه ض*من دو آي*هرا خداوند در سوره "زمر" هم ي*ادآوري مي فرماي**د: "اه**ل بهش**ت گ**روه گ**روه ب**ه س**وي بهش**ت ران**دهمي رس**ند و دره**ايشوند تا اين كه ب**االخره ب**ه دروازۀ� بهش**ت ميمي

بهشت ب**ه روي آن ه**ا افتت**اح مي ش**ود. اه**ل بهش**ت ب**ه آن ه**ا گوين**د" و در آي**ه بع**د هم ب**ه همين كيفيت از ح**ركتآمد ميخوش

فرماي**د: "اه**ل جهنماهل جهنم به سوي جهنم خبر مي ده**د و مي شوند تا عاقبت ب**ه دروازهنيز گروه گروه به سوي جهنم رانده مي

بينند كه درهاي جهنم به روي آن ها ب**ازجهنم برسند و به نآگاه مي گوين**د اين چ*ه ح*ركت غلطيشده، م*أمورين جهنم ب*ه آن ه*ا مي

اي**د. مگ**ر پيغم**براناست كه شما ب**ه س**وي جهنم ح**ركت كرده دهن**د آري آن ه**ا م**اشما را از چنين روزي نترسانيدند؟ جواب مي

را هدايت كردند وليكن ما آن ه*ا را تك*ذيب نم*وديم و گف*تيم ك*ه خداوند متعال كسي را به رس**الت نفرس**تاده اس**ت" اين دو آي**ه

ت**وانيم آن ه**ا را آي**ۀ� "ك**اروان" ن**ام گ**ذاري ك**نيم،شريفه، كه مي حركت اهل بهشت و جهنم را به سوي قيامت مانن**د ح**ركت ي**ك

كند. ش**هر قي**امت ش**هري دركاروان در راه مسافرت معرفي مي آينده زمان است نه ش**هري در روي زمين، ي**ا ع**والم ديگ**ري در آسمان و ميان ستارگان. انسان ها دو نوع مس**افرت دارن**د و در

كنن**د. مس*افرت ازاين دو مسافرت از جايي به ج*ايي ح*ركت مي زمين به زمين؛ مانند مسافرت به شهرها و كشورها، و مسافرت

ها. هم**ان ط**ور ك**ه دراز زمان به زمان؛ مانند مسافرت به آينده مسافرت هاي از زمين به زمين شهرهايي در روي زمين هس**ت، آباد و آبادتر و بزرگ و بزرگ تر، و انسان ها با مسافرت خ**ود را

رسانند، در مسافرت هاي از زمان ب**ه زم**ان همبه آن شهرها مي در آيندۀ� زمان، زندگي هاي بهتر و عالي تر و باز بهتر و عالي تر، و يا خداي نخواسته بد و ب**دتر هس**ت ك**ه در آين**ده زم**ان ب**ه آن

رسند. ش**هرهای آين**دۀ� زم**ان ي**ك زن**دگي ه**اي به**تر وشهرها مي عالي تر است، همان طور كه ش**هرها در آين**دۀ� زمين ش**هرهايي بزرگ ت*ر و ع*الي ت*ر اس*ت. اگ*ر انس*ان ه*ا را از ابت*دا در خ*ط حركت به سوي تمدن در نظ**ر بگيري**د، ابت**دا انس**ان ه**اي عص**ر حجر وحشي و بياب**اني بودن**د. لب**اس دوختن و غ**ذا پختن و خان**ه

دانستند و در قرن هاي آينده زندگي بهتري براي خ**ودساختن نمي ساختند. لباس دوختند و خ**ود را از س**رما و گرم**ا حف**ظ كردن**د. غذا پختن، و ب**ه همين كيفيت خان**ه س**اختن و از بياب**ان گ**ردي و

نشيني به ده نشيني انتقال پيدا ك**ردن، و از ده نش**يني ب**هبيابان

245

تفسير سوره نساء

هاي بهتري ساختند و زندگي هاي بهتريشهرنشيني رسيدن. خانه به وجود آوردند. به همين كيفيت وس*ايل رف*اه و آس**ايش به*تر و بهتر شد و ابزار جنگ و تخريب بدتر و بدتر. انسان ه**اي ص**الح و

هاي به**تر و به**تر ح**ركتعاقل، دانا و دانش**مند ب**ه س**وي زن**دگي ه*اي به*ترهاي بهتر و عالي تر به وجود آوردند. خانهكردند و زندگي

و زيباتر با وس**ايل به**تر و مجهزت**ر، و از آن ط**رف انس**ان ه**اي ظالم و استثمارگر براي سلطۀ� بيشتر خود را به وس**ايل تخ**ريب

بيني**د ك*هتر و خطرن**اك ت**ر مجه**ز كردن**د. در اين مس**ير ميكننده ها در دو جن**اح به**تر و به**تر ش**دن و ي**ا ب**دتر وانسان ها در آينده

اند تا در قرن م**ا ب**ه ش**هر ب**رق و ماش**ين وبدتر شدن جلو رفته اند. این شهرهاي ب**رقی و ماش**ينیوسايل مجهز و مدرن رسيده

است كه بش**ريت در مس**ير تكام**ل و تم**دندر آيندۀ� زمان بوده خود را به آن رسانيده است. ما اگر همین نسل زمان خود، يعني زن ها و مرده**اي بين شص**ت ت**ا ن**ود س**اله را ب**ه نظ**ر آورده و ببینیم ك**ه اين ه**ا در روزگ**ار تول**د و دوران ك**ودكي خ**ود در چ**ه شهري و در چه نوع زندگي متولد شدند و دوران كودكي خ**ود را

اند، و اكنون در سن هفتاد يا هش**تاد س**الگي واردچگونه گذرانده اند، با اين تص**ور و در چه نوع زندگي قرار گرفتهچه شهري شده

می توانیم مفهوم کلی مسافرت انسان ه**ا از زم**ان ب**ه زم**ان و رسيدن به شهرها در آينده زمان را كامال روشن و مبرهن بدانیم.

بودند ب**راي روش**ن ک**ردن اط**اقروزگاري كه آن ها متولد شده سوز روشنايي به وجود مي آوردندسوزي به نام پيهخود از آتش

ان**د مجه**ز ب**ه چ**راغ ه**اي ب**رق وو اكنون در شهري ق**رار گرفته هاي آن شهر روشن يا تاريك ميروشن، كه با يك كليد تمام خانه

گردد. همان طور ک**ه انس**ان ه**اي هفت**اد و ص**د س**ال پيش، ب**ه اند، ك**ه بع**د ازشهرهاي برقی و ماشينی هفتاد س**ال راه داش**ته

طي این مدت خود را ب**ه اين ش**هرها رس**انده ان**د، قي**امت و دو زندگي بهش**ت و جهنم ن*يز همین ط**ور، زن**دگي ه**اي موج*ود در آينده زمان است كه بش**ريت در همين مس**ير ح**ركت ب**ه س**وي

ها، خود را به آن خواهد رساند. زندگي آخ**رتي و قي**امتي ب**اآينده افتت**اح مي ش**ود و زن**دگي ه**اي)ع(الزمانقي**ام ولي خ**دا ص**احب

جهنمي ب**ه وس**يله جن**گ اف**روزان ع**الم ك**ه خ**ود را ب**ه وس**ايل ان**د، افتت**اح مي ش**ود. فتح دره**اي جهنم ب**اآتش**ين مجه**ز نموده

هاي آتشين به وسيله كفار، و فتح درهاي بهشت به وس**يلهاسلحه

246

تفسير سوره نساء

. پس از آن ك**ه حجت)ع(مؤمنين و مجاهدين ب**ا قي**ام ام**ام زم**ان خدا قيام كند، كره زمين به وسيله آن حضرت و ب**ا قي**ام او و ب**ه دس**ت او فتح مي ش**ود. حك**ومت جه**اني بش**ري ب**ه وج**ود مي آورد. در اين حكومت جهاني كه خود آن حضرت و ياران او مجهز

باشند، زندگي بندگان خدا و دوستان خدا را ت**ابه نيروي اعجاز مي رساند وبرد و زندگي كفار و بدكاران را به صفر مينهايت باال ميبي

آن ها را به همان آتش و عذاب ها ك**ه ب**ه دس**ت خ**ود س**اخته و كن**د. در آن حك**ومت جه**اني ك**ه ك**اروانان**د مع**ذب ميافروخته

ه**ا ب**ه زن**دگي جهنميها به زندگي بهشتي و ك**اروان جهنميبهشتي كنن**د و وارداند، مردگ**ان ت**اريخ هم حي**ات پي**دا ميخ**ود رس**يده

شوند. به اين كيفيت هر دو ك**اروانزندگي بهشتي و يا جهنمي مي رس**ند، ك**ه خداون**د تع**الیبهشت و جهنم به مقص**د و قي**امت مي

ليجمعنكم الي يوم القيامه"فرمايد: "مي مسلمانان بايستي درباره منافقين و كفار وحدت فكر و عقي**ده و

. قاطعيت جنگي داشته باشند ، خداوند تع**الی بعض**ي از مس**لمانان را از اين88در آيه شريفه

كه در اعتقاد و قضاوت عليه منافقين اختالف رأي دارند، ت**وبيخ و گوي**د: چ*را ش**ما در م**ورد من**افقين دو گ**روهكن**د و ميمالمت مي

ايد، با اين كه آن ها در دين خدا محكومند و خداوند آن ها راشده ب**ه عم**ل نف**اق هالك ك**رده اس**ت؟ آي**ا ش**ما ك**ه از من**افقين

خواهي**د ب**ا اين طرف**داري كس**ي را ك**ه خ**داكنيد ميطرفداري مي توان**دگمراه كرده است هدايت كنيد؟ با اين ك*ه هرگ**ز كس**ي نمي

عملي برخالف اراده خدا انجام دهد. اساسا دين مقدس اسالم همان طور كه توحيد را يكي از اص**ول اساس**ي منظ**ور داش**ته، وح**دت مس**لمانان را هم در تم**امي مسائل مورد توجه قرار داده است. مسلمانان همانطور که الزم است در اعتق*اد ب*ه خ*دا و در خ*ط اط**اعت خ*دا وح*دت داش**ته باشند، در اعتقاد به كفر منافقين هم بايستي وح**دت راي داش**ته باشند. اختالف و تفرقه مسلمانان در مسائل ج**زيي و كلي ج**ايز نيست. همه جا بايستي دين خدا و خط حركت ب**ه س**وي خ**دا را

باشند كهمالحظه نموده، فقط با كساني دوستي و رابطه داشته در دين خدا باش**ند و ايم*ان ب**ه خ*دا داش*ته باش**ند. خويش**اوندي خويش**اوندان، پ**دري، م**ادري و ب**رادري، تم**امي اين عن**اوين در

كند كه آن ها مؤمن ب**ه خ**دا و معتق**د ب**هصورتي رسميت پيدا مي

247

تفسير سوره نساء

دس**تورات خ**دا باش**ند. "ت**بري و ت**ولي" دو اص**ل اساس**ي دين مقدس اسالم است به این معن**ا ك**ه بايس**تي ب**ا مؤم**نين و اه**ل ايم**ان رابط**ه دوس**تي و محبت پي**دا نم**وده و متق**ابال ب**ا كف**ار

باشند؛ زيرا جم**ع بين اين دو طايف**ه دردشمني و عداوت داشته دوستي و دش**مني ج*ايز نيس*ت و اين را جم*ع بين نقيض**ين و ي**ا

نامند كه قابل وقوع نيست. مانند مس**افريجمع بين متضادين مي راه**ه ح**ركت كن**د ك**ه البت**هخواه**د هم در راه و هم در بيك**ه مي

ممكن نيست و به مقصد نخواهد رسيد. انس**ان ه**اي ب**ا ايم**ان و هس**تند و)ع(اطه**ارتقوي راه به سوي بهشتند كه شاهراه آن ائمه

انسان هاي منافق و ك**افر راه ب**ه س**وي جهمن*د ك*ه ش**اهراه آن باش**ند. مي)ع(اطه**ارمنافقين درجه ي**ك و دش**منان مس**تقيم ائم**ه

راه**ه ب**ه س**وي جهنمدارد از بيكس**ي ك**ه من**افق را دوس**ت مي دارد ازكند و كسي ك**ه م**ؤمن و مؤم**نين را دوس**ت ميحركت مي

ش**اهراه ب**ه س**وي بهش**ت در ح**ركت اس**ت، و جم**ع بين راه و راهه در حركت ممكن نيست. از اين رو قهرا و مس**لما انس**انبي

دارن**د جهنمي هس**تند وهايي كه منافقين و كافرين را دوس**ت مي خداوند متعال مسلمانان را از دوستي با كفار و من**افقين برح**ذر

دارد مبادا همراه آن ها در آتش جهنم سقوط كنند. مي طوایفی از منافقين كه حق حي**ات و آزادي داش**ته، و آنه*ائی ك**ه

:محكوم به نابودي هستند اي ازفرماي**د: طايفهخداوند تعالی در بارۀ� بعض**ي از من**افقين مي

كفار يا منافقين تصميم دارند به قومي پناهنده شوند كه ب**ا ش**ما ، و يا مايلند كه به شما ملحق شوند و آمادگيمعاهداتی بسته اند

جنگ با شما يا با قوم خود را ندارند، بلك**ه مايلن**د در مي**ان ش**ما طرف باشند. نه با شما بجنگند و نه با دشمنان ش**ما. اگ**ر خ**دابي

تواند آن ها را نيز در صف دش**منان ش**ما ق**رار داده وبخواهد مي بر شما مسلط كند. آنها اگر از ش**ما كن**اره گرفتن**د و نس**بت ب**ه

طرف بوده و با شما در خط صلح و صفا بودند، خداوند بهشما بيشما مؤمنين اجازه نمي دهد برعليه آن ها اقدام به كاري كنيد.

در اين آيه شريفه خداوند منافقين و كف**ار را در اوض**اع مختل**ف معرفي نموده، در هر وضعي كه دارند و هستند حكم مخصوص**ي

كند. اول آنها كه دوست دارن**د مس**لمانان رابراي آن ها معين مي به كفر برگردانند و با اين ارتجاع ش**ما را ب**ا خ**ود مس**اوي ق**رار

248

تفسير سوره نساء

كنند كه مسلمانان را به خوددهند. با جنگ و يا تبليغات فعاليت مي ملحق كنند. به مومنین دستور مي دهد كه اگر کس**انی را در اين خط تبليغ و آزار و اذيت و يا جنگ براي برگشت دادن مس**لمانان به كفر مشاهده كرديد با آن ها بجنگيد و هر جا و در ه**ر وض**عي كه آن ها را مشاهده كرديد بكشيد. هرگز از آن ها ياري نخواهي**د و آن ها را به سرپرستي و يا به دوس**تي اختي**ار نكني**د. آن ه**ا ب**ا شما در جنگند، خواه جنگ تبليغي و يا جنگ گرم، ش**ما ن**يز ب**ا آن

ها در جنگ باشيد. كن**د ك**هاي ديگر از كف**ار ي**ا من**افقين را مع**رفي ميسپس طايفه

دوست دارند در ارتباط با مسلمانان و يا كفاري كه با مس**لمانان ط**رف باش**ند. طب**ق اين آي**ه،اند ب**وده و بيعه**د و پيم**ان بس**ته

طرف هستند، بیمسلمانان مأمورند كه با يكچنين طوايفي که بي طرف باشند و آن ها را در كاره**ا و فع**اليت ه**اي غ**ير مض**ر ب**ه حال مس**لمانان آزاد بگذارن**د. زي**را خداون**د در دين خ**ود كف**ار و

گذارد تا فرصت تفك**ر و مطالع**ه پي**دا نم**وده،منافقين را آزاد مي اسالم را به حقانيت ش**ناخته و س**پس اق**دام ب**ه رد ی**ا قب**ول آن كنند. خداوند اسالمي را دوست دارد ك**ه انس**ان ه**ا ب**ه حق**انيت درك كنند و به اراده و آزادي آن را بپذيرند. اسالمي ك**ه ت**وأم ب**ا تهديد و تطميع باش*د، انس*ان ه*ا ب*ه طم*ع آن را بپذيرن*د و ي*ا از ترس آن را قبول كنند، چ**نين اس**الم و ايم**اني مطل**وب خداون**د متع**ال نيس**ت. زي**را اس**الم اگ**ر ي**ك دين ح**ق و راه ح**ق و راه س**عادت بش**ر در دني**ا و آخ**رت اس**ت، پس ه**ر انس**اني ب**راي رس**يدن ب**ه س**عادت باي**د آن را بپ**ذيرد. تحمي**ل ي**ك چ**نين راه سعادت و خوش بختي به كسي مطلوب نيست. هر کسی باید به عقل و شعور خود نعمت هاي خدا را در دنيا و آخ**رت بشناس**د و آن را کس**ب کن**د. و اگ**ر اس**الم دين ذلت و اس**ارت اس**ت ك**ه بايستي با تهديد و تطميع پيش برود، ب**ا س**اير م**رام ه**اي باط**ل تفاوتي ندارد. اسالم دين ثروت و نعمت و عزت و ب**ركت اس**ت.

طلبد سعادت خ**ودخواهد و نميدر دنيا و آخرت هر كس آن را نمي را رها ك**رده، و مح**روميت از س**عادت ه**ا و نعمت و ل**ذت ه**ا و

طلب**د، خ**ود راعزت ها براي او كافي است. و ه**ر كس آن را مي خوش بخت كرده و خدا و اولياي خدا ب**ر او منت دارن**د ك**ه او را

ان**د. ب**ا اين حس**اب بره**اني ن**دارد ك**ه كف**ار و ي**اه**دايت نموده منافقين غير مزاحم را با تهديد و تطميع وادار كرد كه دين خدا را

فرماي*د: خداون*د ب**ه ش**ما( مي90قبول كنند. ل*ذا در آي*ه ش**ريفه)

249

تفسير سوره نساء

مؤم**نين و مس**لمانان ب**ر اين طايف**ه از كف**ار و ي**ا من**افقين ك**هطرف باشند، تسلط و حاكميت نداده است.خواهند بيمي

كنند درطايفه سوم، كفار و منافقيني هستند كه موذيانه سعي مي ظاهر امر مسلمانان و كفار وابسته به خود را امنيت داده، چن**ان وانمود كنند كه نه با مسلمانان و ن**ه ب**ا ق**وم ك**افر خ**ود جن**گ و

انگيزيستيزی ندارند، اما آمادگي كامل ب**راي فتن**ه ج**ويي و فتنه شوند ودارند. اگر مسلمانان را در قوت و قدرت ببينند ساكت مي

اگر كفار قوت و قدرت پيدا كنند جذب آن ها شده ب**ا مس**لمانان فرمايد: اگ*ر اين ط*ور اف*راد دس*ت از آزار وجنگند. خداوند ميمي

اذيت شما برنداشته و در خط صلح و صفا نسبت ب**ه ش**ما ق**رار نگرفتن**د ه**ر ج**ا و در ه**ر وض**عي ك**ه ديدي**د، بگيري**د و ب**ه قت**ل

اند تا از هر فرصتيبرسانيد زيرا آن ها در ميان شما كمين گرفته به ضرر شما استفاده كنند. خداوند شما مس**لمانان را ب**ر آن ه**ا

قدرت و حاكميت بخشيده است. پس ب**ه ط**ور كلي فق**ط ي**ك دس**ته از كف**ار و من**افقين در پن**اه حكومت اسالم در زندگي آزادي دارند و مسلمانان اج**ازه ندارن**د

آزار وط**رف و بيمتعرض آن ها شوند؛ هم**ان كف**ار و من**افقین بي اذيت، وليكن كفار و منافقيني ك**ه س**عی دارن**د ش**ما را ب**ه كف**ر

اند تا از هربكشانند و يا كفار و منافقيني كه موذيانه كمين گرفته فرص**تي علي**ه ش**ما اس**تفاده كنن**د، ب**ه آن ه**ا فرص**ت و مهلت زندگي ندهيد و هرجا و در هر حال كه ديديد به قتل برس**انيد. آن ها ميكروب هاي سرطاني هستند كه ح**ق حي**ات و زن**دگي از آن

است. ها سلب شده

250

تفسير سوره نساء

: مربوط به قتل عمد،94 الی 92بخش نوزدهم، آيات قتل شبه عمد، قتل خطا، و معاشرت

ترجمۀ� آیات: - هيچ مؤمني حق ندارد مؤمن ديگر را ب**ه قت**ل برس**اند مگ**ر92

اين كه آن قتل، خطا و اشتباه باشد. كسي كه مؤمن را ب**ه خط**ا بكشد براي كفارۀ� قتل او بايستي بردۀ� مؤمني را آزاد كن**د و دي**ۀ� مقتول را هم به خانوادۀ� مقتول بپردازد، مگر اين كه آن خ**انواده از گرفتن ديه منصرف شوند. اگر خانواده آن مقتول از دش**منان شما مس**لمانان باش**ند ب**ه كف*اره قت**ل آن م**ؤمن بايس**تي ب**ردۀ� مؤم**ني را آزاد كني**د) دي**ه الزم نيس**ت (و اگ**ر آن مقت**ول از

اي باشد كه هم پيمان شما هستند بايستي ب**ه كف**ارۀ� قت**لطايفه اش بپردازي**د.اي را آزاد كنيد و ديه مقتول را هم ب**ه خانوادهبرده

اگر بردۀ� مؤمن پيدا نشد به كف**ارۀ� قت**ل دو م**اه پي در پي روزه ها دليل توبه ش*ما باش**د. ك*ه خداون*د ع*الم وبگيريد تا اين كفاره

حكيم است. - ) اين ديات و كفارات در قتل خطا و يا ش**به عم**د اس**ت (و93

اما كسي كه مؤمني را به جرم ايمان از روي عمد و عناد بكشد، ج**زاي اين قت**ل عم**د، جهنمي اس**ت ك**ه در آن جهنم جاوي**دان

گيرد و خداوند براي اوخواهد بود. غصب و لعنت خدا او را فرا ميسازد. عذاب بزرگ آخرتي را فراهم مي

مطالب مورد توجه: اقسام قتل و جرایم آن- چرا فقط قتل مومن موجب کفاره می شود- کفاره رعایت حق خدا و دیه رع**ایت ح**ق خ**انوادۀ� مقت**ول

است- یک دستور جامع اخالقی و ارتباط آن با قتل مومن.: احکام قتل عمد، شبه عمد و خطا و جرايم آن

یک- قتلي كه حرمت دارد و موجب كفاره مي ش**ود قت**ل م**ؤمن است نه قتل كافر. دو- كسی که می خواهد مجازات قتل م**ؤمن از او برداشته شود، براي رعايت حق خداون**د متع**ال كف**اره مي

پردازد. سه- اقسامدهد و براي رعايت حق خانوده مقتول ديه ميقتل، و كفر قاتل در قتل عمد.

251

تفسير سوره نساء

: در این آی**ۀ� ش**ریفهچرا فقط قتل مومن موجب کفاره می شود ترينمعلوم می گردد که بدترین اعم**ال عم**ل قت**ل اس**ت. مخرب

انسان ها كسي است كه انساني را به قت**ل برس**اند زي**را آب**ادي عالم ب*ه وس**يله انس*ان اس*ت و س*مبل آب*ادي ه*ر ج*ايي هم*ان

كن**د. ي**ك قطع**ه بياب**ان ب**هانساني است كه در آن جا زن**دگي مي ضميمه انسان يك شهر است و اما يك شهر منهاي انسان بياب**ان است. پس مالك آبادي يا خرابي هر ج**ائی، وج**ود و ع**دم وج**ود انسان مي باشد. ب**ه دلي**ل وجودانس**ان آب**ادي و حي**ات پي**دا مي شود و به دليل عدم وجود انس**ان م**رگ و خ**رابي ب**ه وج**ود مي

وارد ش**ده اس**ت )ع(آيد. در شناخت انسان حديث از ائمه اطه**ار كه فرمودند: "حياة االرض باالنسان و حياة االنسان بالعلم و حياة

بااليم***ان و حي***اة االيم***ان ب***االخالص و حي***اة االخالصالعلم باليقين". يعني سرمايه حيات هركسي و يا هر چيزي چيز ديگ**ري مي باشد. حيات زمين به دليل وجود انسان است. اگر انسان در شهر و یا هر ج**ای دیگ**ری نباش**د، آن ش**هر و ي**ا آن زمين م**رده است، و سر حيات انسان علم و دانش اس**ت. انس**ان ب**ه علم و دانش زنده است. و اگر علم و دانش نباشد، مس**اوي ب**ا حي**وان است كه مرده مي باشد. و باز سر حيات علم، ايمان به خداون**د متعال مي باشد. ايمان به خدا عامل حركت و تكام**ل اس**ت ك**ه

كند. عالم بدون ايمان موج**ود خطرن**اكيعلم و دانش را زنده مي است ك**ه ب**ا دانش خ**ود م**رگ و خ**رابي ب**ه وج**ود مي آورد ك**ه

تر برد كاال". يعني دزد دان**اگويند: "چو دزدي با چراغ آيد گزيدهمي از دزد نادان خطرناك تر است. و باز فرمودند: سر حي**ات ايم**ان خلوص و اخالص به خدا مي باش**د ك**ه انس**ان م**ؤمن خ**ود را در

بيند و براي خدا به خدمت و فع**اليت خ**ود ادام**هاستخدام خدا مي مي دهد. سر حيات ایمان خل**وص و اخالص ب**ه خ**دا و يقين پي**دا

هاي خداوند متعال است كه انسان مؤمن يقين ب**هكردن به وعده موفقيت خود داشته و براي رسيدن به موفقيت تالش و كوش**ش

كند. با همه اين ها اگر آفرينش را به درختي تشبيه كنيم، ثمرهمي ثم**ر ارزش پي**داآن درخت، انسان است. همان طور كه درخت بي

كن**د زن**دگي منه*اي انس**ان و ي**ا س**رزمين منه*اي انس**ان همنمي كند. بنابراين هركسي بايستي به اسرار حيات و بهارزش پيدا نمي

مالك ارزش هاي خود واقف شود. به همين دليل خداوند تبارك و تعالي در كتاب مقدس خود بزرگ ترين فساد و خرابي را در قتل

252

تفسير سوره نساء

شمارد. درداند و قتل انسان را يكي از گناهان كبيره ميانسان مي حاشيه اين گناه بزرگ، تمامي گناه ها و تمامي محرمات اعمالي هستند كه منشأ خرابي و ض**رر ب**ه انس**ان و زن**دگي انس**ان مي باشد. در اين آيه شريفه خداوند قتل مؤمن را خيلي مهم دانسته

گوي**د و ب**راي آناست. ابتدا در باره قتل خطا و اشتباه سخن مي كند و در آي*ه بع*د راج*ع ب*ه قت**ل عم*د بحثكفاره و ديه معين مي

كند ك**ه اگ**ر كس**ي بن**ده مؤم**ني را ب**ه ج**رمكند و يادآوري ميمي ايمان بكشد يك چنين قتلي ب**ه ج**ز جهنم و لعنت الهي پ**اداش و

كند ك**ه قت**لمجازاتي ندارد. و در بعضي از آيات ديگر يادآوري مي كس**ي ك**ه ي**ك1يك انسان برابر با قتل تمامي افراد بشر اس**ت.

انسان را بكشد چنان است ك**ه گ**ويي تم**امي بش**ريت را كش**ته است و كسي كه يك انسان را احي**ا كن**د براب**ر ب**ا اين اس**ت ك**ه

تمامي افراد بشر را احيا كرده است. كند. هردر اين جا ارزش و عظمت انسان را در خلقت روشن مي

متاعي و هر جنسي در عالم ارزش مخصوص**ي دارد. مت**اع ه**اي ارزشمند به كيفيتي است كه هر چ**ه زي**ادتر باش**د بيش**تر قيمت دارد و هر چه كمتر، قیمت آن كمتر. مثال ده مثقال طال ده براب**ر يك مثقال ارزش دارد و ده دانه گوهر گران بها ده برابر يك دانه. به همين كيفيت صد رأس گوسفند و صد شتر، نود و نه برابر يك رأس و ي**ك ش**تر اس**ت. در ع**الم مت**اعي ن**داريم ك**ه كم آن ب**ه اندازه زياد آن ارزش داشته باشد و زيادتر آن برابر كمتر. تمامي متاع هايي كه در ع*الم اس**ت ب*ه تناس**ب كميت و مق*دار، قيمت

كن**د، وليكن ارزش انس**ان چ**نين نيس**ت.بيش**تر و كم**تر پي**دا مي انسان موجودي است كه يك نف**ر آن براب**ر تم**ام اف**راد اس**ت و تمام افراد برابر يك نفر. فرض كنيد پنجاه ميليارد انسان از ابت**دا

رسند. اين پنجاه ميلي**اردشوند و به ثمر ميتا انتهاي تاريخ خلق مي اند چنانند كه يك نفر به ثمر رس**یده اس**ت.نفر كه به ثمر رسيده

ميليارد نفر را توليد كند ویک نفر می تواند ثمرات وجودي پنجاه تواند توليد كن**د. ميليارد نفر ثمرات توليدي يك نفر را ميآن پنجاه

شما ف**رض كني**د ب**رای روش**ن س**اختن ي**ك اط**اق چ**راغی ص**د ش**معي الزم اس**ت ك**ه ني**از تم**امي جمعيت اط**اق را از نظ**ر روشنايي بر آورد. در يك چنين اطاقي براي توليد روش**نايي، ي**ك چراغ برابر پنجاه چراغ و پنجاه چراغ براب**ر ي**ك چ**راغ روش**نايي

32 مائده، 1

253

تفسير سوره نساء

رس**ند.كند. يعني با يك چراغ مردم به نياز كام**ل خ**ود ميتوليد مي ثمرات وجودي انسان پس از آن كه ب**ه كم**ال انس**انیت و مق**ام

نهايت مي شود. يع**ني ي**ك انس**ان ق**درترسد بيخالفت الهي مي دارد كه آن چه براي ميلي**ون ه**ا انس**ان الزم اس**ت، تولي**د كن**د، ثمرات و بركاتي برابر آن ميليارد نفر داشته باشد. به كيفيتي ك**ه

تواند برابر نياز تمامي انسان ه**ا تولي**د نم**وده و آنآن يك نفر مي ها را ب*ه مقاص*د واقعي و حقيقي برس*اند. در اين ج*ا اس**ت ك*ه

گوييم: يك نفر انسان برابر تمامي انسان ها ارزش دارد. ش**مامي فرض كنيد تمامي انسان ها در علم و حكمت و قدرت و دانش و

ان**د.بركات وجودي در مقام حضرت خاتم االنبيا )ص( قرار گرفته توانيد بگوييد: پنجاه نفر انسان در مقامات وكماالت حضرتآيا مي

خاتم پنجاه برابر او بركات وجودي دارند؟ مثال پنجاه برابر او علم آورند و يك نفر يك پنجاهم آن پنجاه نف**ر؟ م**او دانش به وجود مي

اآلن چهارده نفر معصوم داريم كه انسان هاي كامل هس**تند. ه**ر يك از آن ها برابر تمامي آن ها بركات وج*ودي دارد، ب*ه ص*ورتي كه اگر ما به يك نفر از آن ها اقتدا كنيم و در شعاع حكومت ي**ك نفر از آن ها قرار گيريم مثل اين اس**ت ك*ه ي**ك ص**د و بيس**ت و چهار هزار نفر پيغمبر به اضافه معصومين و به اضافه خدا بر م**ا

ان**د. يع**ني در ش**عاع حك**ومت ي**ك نف**ر از آن ه**احك**ومت كرده نقصي و كمبودي پيدا نمي شود كه به وسيله يك پيغمبر و ي**ا ي**ك امام ديگر تكميل شود. انسان ها چنان هستند كه ي**ك نف**ر از آن

تواند بركات وجودي تم**امي انس**ان ه*ا را ب**ه ارمغ*ان آورد،ها مي پس يك نفر برابر همه انس**ان ه**ا ارزش دارد. البت**ه این انس**ان، انساني است كه در خ**ط ايم**ان و مكتب و ت**ربيت الهي ب**ه ثم**ر

التحصيل گردد. برسد و فارغکفاره، رعایت حق خدا است و دیه، رعایت حق خانوادۀ� مقتول:

خداوند در اين آيه شريفه و آيات ديگر اساسا روي انسان م**ؤمن كند و فقط انسان م**ؤمن در نظ**ر خ**دا ارزش**مند اس**ت.تكيه مي

غير مؤمن در نظر خداوند متعال مس**اوي ب**ا حيوان**ات ب**وده و از ت**ر اس**ت. زي**را از ناحي**ه م**ؤمن هرگ**ز ض**رر وآن ها هم پس**ت

درخش**د وخطري متوجه انسان نمي شود. مؤمن مانند چ**راغ مي كند وليكن كافر بن**دگان خ**دا رامند ميديگران را از نور خود بهره

كشد و اين همه فس**اد و مفس**ده در ع**الم ب**هبه خاك و خون مي

254

تفسير سوره نساء

وجود مي آورد. خداوند در بعضي از آيات قرآن خبر مي ده*د ك*ه تمامي نعمت ها و لذت ها در دنيا و آخرت مخصوص مؤمن خلق

كند، ي**ك اس**تفاده غاص**بانهشده و آن چه كافر از آن استفاده مي م**ؤمن در آف**رينش ب**ه ج**اي ثم**ره و آف**رينش ب**ه ج**اي1اس**ت.

شجره است. بديهي است كه ارزش هر درختي ب*ه ثم*ره آن مي باشد. مؤمن بر اساس نيروي ايم**ان خ**ود و براس**اس خل**وص و اخالصي كه به خداي متعال دارد خدا را به ذوق و شوق مي آورد كه اين همه بيآفريند و خلق كن**د و اين هم**ه نعمت و ل**ذت ب**راي بندگان خود به وجود آورد و به وسيله فكر و دانش مؤمن به علم و حكمت شناخته شود. اگر م**ؤمن نب**ود خلقت ع**الم ي**ك خلقت جاهالنه و سفيهانه بود، كه خداوند از اين خلقت جاهالن**ه م**نزه و مبرا است. مؤمن مانند نهري ب**ه اقي**انوس فيض و برك**ات الهي متصل است كه منشأ ظهور و جريان اين همه فيوضات و بركات از عالم غيب به ع**الم ش**هود مي گ**ردد. م**ؤمن از اين جهت ك**ه بازده فيض و بركات وجودي خداوند متعال اس**ت، ارزش خ**دايي دارد و منشأ احياي حق خدا مي گردد ك**ه احي**اي اين ح**ق براب**ر احي**اي تم**امي آف**رينش مي باش**د. ب**ه همين مناس**بت م**ؤمن "ثارالله" ناميده مي ش**ود. يع**ني خ**ون خ**دا و ب**ازده فيض خ**دا. مؤمن گرچه خدا نيست، وليكن نمايشگر فيوضات و ارزش ه**اي الهي مي باشد. اين نمايشگري درست ب**ه معن**اي اين اس**ت ك**ه

شناساند. به وسيله مؤمن همه كسنماياند و ميخدا را به خلق مي و همه چيز ارزش خود را ب**ه دس**ت مي آورد و ح**ق حي**ات پي**دا

كند. به همين مناسبت فقط انسان مؤمن در نظ**ر خ**دا ارزشمي دارد وليكن انسان كافر هيچ و پوچ است. لذا كسي كه مؤمني را به قتل برساند، مانند اين اس**ت ك**ه تم**امي بش**ريت را ب**ه قت**ل رسانيده باشد، که اگر اين قتل به عمد و عناد باشد، قاتل توفيق

رود و اگ**ر قت**ل خط**ا وكن**د و ك**افر از دار دني**ا ميتوب**ه پي**دا نمياشتباه باشد، با پرداخت ديه قابل جبران است.

: سوم، اقسام قتل فرمايد: "اگ**رمنظور از قتل عمد در اين آيه شريفه كه خداوند مي

كسي متعمدا مؤمني را به قتل برساند"، قتلي است كه به ج**رم كشد بهگيرد. يعني قاتل مقتول را ميايمان و خداپرستي انجام مي

- قل من حرم زینة الله التی اخ**رج لعب**اده و الطیب**ات من ال**رزق ق**ل32 اعراف، 1هی للذین آمنوا فی الحیاة الدنیا خالصة یوم القیامه...

255

تفسير سوره نساء

كن**د و ض**ددليل اين كه ايمان ب**ه خ**دا دارد و از ح**ق حم**ايت مي خواه**د س**ر راه تج**اوز وظلم و ستم است. قاتل متج**اوز ك**ه مي

تج**اوزگري خ**ود آزاد و ب**دون م**انع و م**زاحم باش**د و م**ؤمن را دان**د ب**راي رف**ع م**زاحمت و ب**رايمزاحم مقاص**د س**وء خ**ود مي

تعطيل حق و عدالت و براي آزادي در ظلم و تجاوز، بنده م**ؤمن رساند. مانند كساني كه پيغم**بران ي**ا ائم**ه اطه**ار ورا به قتل مي

رس**انند. خداون**د ي**كساير رهبران عدالت و آزادي را ب**ه قت**ل مي فرمايد: كس**ي ك**هكند. ميچنين قاتلي را به عذاب جهنم تهديد مي

مؤمني را عمدا بكشد سزاي او جهنم و محروميت از لطف خ**دا مقدر شده و عالوه مشمول غضب خدا مي گردد. ع**ذابي ك**ه در

كن**داين آيه و ي**ا در س**اير آي**ات قات**ل م**ؤمن را ب**ه آن تهدي**د مي عذابي است كه قهرا از مسير ظلم و ستم با كوشش و فع**اليت ظالم كافر پيدا مي شود. زي**را ظ**الم ك**افر ب**راي كس**ب ق**درت بيشتر ب*ر علي*ه م*ؤمن ع*ادل و برعلي*ه س*ازمان تق*وا و ع*دالت

كند و ب*ا اين تجه*يزاتعاقبت خود را به نيروهاي آتشين مجهز ميزندگي خود و زن**دگي بش**ريت را ب**ه ن**ابودي مي كش**اند ك**ه قه**را

بايستي با همان آتش هايي كه بندگان خدا را س**وزانده و مع**ذب نموده است در آخرت معذب گردد. با اين حساب قت**ل م**ؤمن از روي عمد و عناد به دليل ايمان و تقوا قابل جبران نيست و شايد

قاتل توفيق توبه پيدا نكند. در اين آيه شريفه، قاتل مؤمن بدون استثنا به عذاب الهي تهدي**د شده است. خداوند تعالی تمامي گناه كاران و مجرمين را تهدي**د

نماي**د.كند ولی آن تهديدات را مقيد به ع**دم توب**ه ميبه عذاب مي فرمايد: آن ها به عذاب الهي معذبند مگر كسي كه توبه كن**د ومي

كار خود را اصالح نمايد. حتی ب**دترين گناه**ان ك**ه كتم**ان ح**ق و گمراه نمودن بندگان خدا و بدعت گذاري در دين خ**دا مي باش**د باز هم با توبه قابل اصالح اس**ت ك**ه خداون**د در آي**ه مرب**وط ب**ه

فرمايد: مگر آن كه توبه نمايند و آن چه را كتم**انچنين گناهي مي اند بيان كنند و آن چه ب**ه دس**ت آن ه**ا فاس**د و تب**اه ش**دهكرده

اس**ت، اص**الح نماين**د. وليكن اين ج**ا در قت**ل م**ؤمن، از توب**ه و گويد. البته اين عدم اس**تثنا مرب**وط ب**هاصالح اين قتل چيزي نمي

كند، نه اين كه توب**هاين است كه قاتل مؤمن توفيق توبه پيدا نميكند. كند وليكن خداوند توبه او را قبول نميمي

256

تفسير سوره نساء

اما در صورتي كه قتل مؤمن به خطا و اشتباه باش**د قات**ل ب**راي تحقق يافتن توبه و رعايت حق خ**دا بايس**تي كف**اره بده**د و دي**ه قتل را به اولياي مقتول بپردازد. مگ**ر اين ك**ه اولي**اي مقت**ول از جمله كساني باشند كه با مسلمانان در جنگ و نزاعند ك**ه در اين صورت كف*اره الزم اس*ت و پ*رداخت دي*ه الزم نيس*ت، چ*را ك*ه

شوند.دشمنان اسالم با آن ديه تقويت مي اي باش**د ك**ه ب**ا مس**لمانان جن**گ وو اگر م**ؤمن در مي**ان طايفه

نزاعي ندارند و مسلمان هم نيستند قاتل براي قبولي توبه كفاره كن**د.اش ادا ميپردازد و دي**ه مقت**ول را هم ب**ه خانوادهقت**ل را مي

تمامي اين مقررات مربوط به قتل مؤمن است وليكن قتل كافرو مشرك كفاره و ديه ندارد.

و اما قتل اهل كتاب؛ يهودي و مس**يحي و زرتش**تي "چه**ار و نيم پردازد و كف**ارهديه" يك مؤمن ديه دارند كه به خانواده مقتول مي

الزم نيست. كفاره قتل مؤمن، كفاره جمع است. يعني س**ه رقم كفاره را بايد بدهد. يك برده مؤمن آزاد كن**د، خ*واه م**رد و خ*واه

درپي روزه بگ**يرد و شص**ت نف**ر مس**كين رازن باشد. دو م**اه پياطعام نمايد.

؛ ي**ك دس**تور ج**امع اخالقي و ارتب**اط 94 ادامۀ� بخش نوزدهم، آيۀ� : آن با قتل مومن

خداون**د تع**الی در اين آي**ه ش**ريفه دس**تور مي ده**د ك**ه ش**ما مسلمانان و مؤمنين آن جا كه در وطن يا مسافرت ب**ا كس**ي رو به رو مي شوید، وظيف**ه داري**د ك**ه در ب**اره بن**دگان خ**دا پس از تحقيق كامل قضاوت كنيد. كسي را که با قيافه صلح و سالم، در حالي كه در برخورد با ش**ما خ**ود را س**الم نش**ان مي ده**د و ب**ا شما جنگ و نزاعي ندارد دیدی**د ح**ق نداري**د او را متهم ب**ه ع**دم ايم**ان كني**د و بگويي**د ك**ه او م**ؤمن نيس**ت؛ ك**ه ب**ا اين اته**ام شخصيت ايماني و اسالمي او را بكوبيد؛ در نتيجه او را بكش**يد و يا مال او را ببريد. همه جا توجه داشته باشيد، آن چه كه از م**ال

خواهيد نزد خدا زياد است. شما پيش از اين در زم**انو ثروت مي آميز داش**تيد وجاهليت چنين بوديد كه با انسان ها برخورد خشونت

كش**تيد. بع**د از اين چ**نينآن ها را ب**ه طم**ع ث**روت و غ**نيمت مي كاري نكنيد. خداوند با ن**ازل نم**ودن ق**رآن و دين اس**الم ش**ما را مشمول رحمت و بركت ق**رار داد و بين ش**ما ب**رادري ايم**اني و اسالمي به وجود آورد. اگر خواستيد درباره كس**ي قض**اوت كني**د

257

تفسير سوره نساء

آن قضاوت بعد از تحقيق كامل باشد كه خداون**د از اعم**ال ش**ماآگاهي كامل دارد.

در اين آيه شريفه بزرگ ت**رين روش اخالقي مس**لمانان را م**ورد تذكر قرار مي دهد و آن حسن ظن مسلمانان نسبت ب**ه يك**ديگر است. سپس اين حسن ظن و برادري مسلمانان را با رواب**ط آن

فرمايد: در برخورد اولي**هنمايد. ميها در زمان جاهليت مقايسه مي وظيفه داريد كه هر مسلماني را نسبت به خود س**الم بشناس**يد.

بينی**دمخصوصا در صورتي كه او را در برخ**ورد ب**ا خ**ود س**الم مي وظيفه داريد كه او را مسلمان بدانيد و در قضاوت ابت**دايي او را برادر و برابر خود بشناسيد. اگر نسبت به او سوء ظني پيدا كنيد و يا او را دشمن و مخالف خود بدانيد، اين قض**اوت بايس**تي پس

از تحقيق كافي باشد. در اين ج**ا الزم اس**ت تفس**يري در ب**اره معاش**رت گفت**ه ش**ود. انسان ها در حش**ر ب**ا يك**ديگر دو ح*الت دارن**د: اول: معاش**رت.

دوم: واگذاري حقوق. در معاشرت وظيفه دارند نسبت به هم**ه خ**وش گم**ان و خ**وش عقيده باشند و هر انساني را مؤمن و سالم بشناسند و چن**ان ب**ا او برخ**ورد كنن**د ك**ه او را به**ترين انس**ان مي دانن**د. و ام**ا در واگ**ذاري حق**وق، خ**واه واگ**ذاري حق**وق م**الي، چن**ان ك**ه از او

خواهند خواس**تگاري اوشوند و يا حقوق انساني، كه ميطلبكار مي را بپذيرند، دختري به او تزويج كنند و يا دختري از آن ها بگيرند و يا اين كه مقدرات ديني و اخالقي خود را به او بسپارند كه دين و اخالق از او بيآموزند، در اين سه مرحله بايستي تحقيق**ات كام**ل انجام دهن**د و در ص**ورتي ح*ق خ*ود را در اختي*ار او بگذارن**د ك*ه ايم**ان و ام**انت و ع**دالت او را ك**امال اثب**ات نماين**د. در اين آي**ه ش***ريفه در م***ورد مطلب اول و برخورده***اي اولي***ه خداون***د

الم لس11تفرماي**د: مي "وال تقول11وا لمن القي اليكم الس11 كن**د و س**الم ب**ا ش**ما. كسي كه سالم با شما برخورد ميمؤمنا"

رو به رو مي شود، نگوييد تو مؤمن نيستي كه در اين نفي ايمان ج**ويي از راه تض**ييع ح**ق او باش**د. ي**ا از اين راهه**دفت برتري

تصميم داشته باش**يد، ح**ق او را بربايي**د. خداون**د در ن**زد خ**ود و تق**دير خ*ود غن**ايم بس**ياري تهي**ه دارد ك**ه اگ**ر بخواه**د ب**ه ش**ما

رساند پس در باره افراد و اشخاص تحقيق كنيد. مي

258

تفسير سوره نساء

: جهاد و خودداري از104 الی 95بخش بیستم، آيات جهاد و آثار این دو

- آن طايفه از مؤم**نين ك**ه ب**دون م**رض و 96 و 95 ترجمۀ� آیات نشينند ب**ا آن طايف**هكسالت دست از جهاد برداشته و در خانه مي

كنن**د مس**اويك**ه ب**ا م**ال و ج**ان خ**ود ك**ه در راه خ**دا جه**اد مي نيستند. خداوند جهادگران با مال و جان را بر آن ها ك**ه در خان**ه

اند با درجات و مغفرت، برتري داده است. گرچه به هم**هنشسته هاي نيك داده وليكن مجاهدين را بر تاركين جهاداهل ايمان وعده

نهايت فضيلت بخشيده است با پاداشي بي و آن پاداش بزرگ عبارت اس**ت از درج**ات و مغف**رت و رحمت.

خدا درجات بخش و مهربان است. ب**ه كس**اني اش**اره مي كن**د ك**ه از خ**ط97خداوند تعالی در آي**ه

مجاهده و جهاد در مراحل س**ه گانه ب**اال كن**ار مي رون**د و خ**ود را تس**ليم ض**عف و ن**اتواني مي كنن**د. ض**عف و ن**اتواني در براب**ر طبيعت، كه به تنبلي و بي كاري پرداخت**ه و در انته**ا انگ**ل جامع**ه بار مي آيند، و ضعف و ناتواني در برابر هواي نفس، كه در نتيج**ه انسان هاي جاهل و ن**ادان و وابس**ته ب**ه ديگ**ران ب**ار مي آين**د، و ضعف و ناتواني در برابر كفار و زورمندان، كه در نتيج**ه خ**ود را

به اسارت و بردگي مي كشند. : 104 الی 97ترجمۀ� آیات

: وقتي فرشتگان ب**ه س*راغ عقب مان*دگان و ظ**المين ب*ه97آيه خود مي روند كه جان آن ها را بگيرند و آن ها را به ع**الم آخ**رت انتقال دهند، بع**د از مش**اهده آن هم**ه نق**ايص، عقب افت**ادگي و ن**اتواني ب**ه آن ه**ا مي گوين**د: كج**ا بودي**د ك**ه خ**ود را ب**ه كم**ال مطلوب نرسانديد. جواب مي دهند كه ما بي چاره و گرفتار ه**واي نفس و يا قدرت مندان بوديم و نتوانستيم به سوي كم**ال ح**ركت كنيم. فرشتگان به آن ها مي گويند: مگر زمين خدا وس**يع نب**ود و اين همه امكانات در اختيار شما قرار نگرفت كه بتواني**د خ**ود را به كمال مطلوب برسانيد. در نتيجه عذر آن ها پذيرفته نمي ش**ود

و قهرا به عذاب جهنم كشيده مي شوند.

259

تفسير سوره نساء

)مستض**عفين واقعي را مط**رح ک**رده، آن ه**ا را99 و 98آي**ات مشمول عف**و خ**ود ق**رار مي ده**د( مي فرماي**د: مگ**ر آن زن**ان و مردان و فرزندان كه در اس**ارت اولي**اء و بزرگ**ان خ**ود بودن**د و نتوانستند خود را به كمال مطلوب برسانند و به راه خ**دا ه**دايت ش**وند، ش**ايد خداون**د متع**ال از گن**اه آن ه**ا بگ**ذرد ك**ه خداون**د

آمرزنده و عفوكننده است. )از وضعيت مهاجرت و عوارض مهاجرت مي گوي**د( مي100آيۀ�

فرمايد: كساني كه به سوي خدا هجرت مي كنند اين طور نيس**ت كه مفت و مجاني به مقصد واقعي خود برسند. بلك**ه در اين راه محروميت ها خواهند ديد و گاهي هم در وسعت و گشايش ق**رار خواهند گرفت. به هرحال اگر قبل از رس**يدن ب**ه مقص**د از دني**ا بروند، اجر آن ها با خداست. خداوند متعهد مي شود كه آن ه**ا را

به مقصد برساند كه خدا آمرزنده و مهربان است. )دس**توراتي راج**ع ب**ه كيفيت نم**از در مي**دان جن**گ101 آي**ۀ�

مي دهد( مي فرمايد: آن جا كه براي جنگ با كفار به مي**دان جن**گ مي روي**د در ص**ورتي ك**ه در مع**رض هج**وم و حمل**ه كف**ار ق**رار گرفتيد مانعي ندارد كه نماز را شكسته بخوانيد. زيرا دشمنان در

کمین شما هستند، مبادا شما را غافل گير كنند. : اگر خواستی با مجاهدين نماز جمعه يا جماعت بخواني102آیۀ�

مجاهدين را به دو دسته تقسيم كن. به ع**ده اي از آن ه**ا دس**تور بده كه همراه سالح و اسلحه خود به نماز بايس**تند و اقت**دا كنن**د، بعد از آن كه سجده هاي ركعت اول را با آن ها تمام كرديد، قصد فرادا كنند و ركعت دوم را به سرعت بخوانند و بع**د از س**الم ب**ه ميدان جن**گ برون**د. ت**و همين ط**ور ركعت دوم را ط**ول ب**ده ت**ا دسته دوم بيایند و پيش از ركعت دوم و يا در رك*وع ب*ه ت*و اقت*دا كنند. آن ها نيز سالح جنگ را ب**ا خ**ود داش**ته باش**ند. زي**را كف**ار دوست دارند شما در حال نماز از اسلحه خود غاف**ل باش**يد و آن ه**ا ب**ه ناگ**اه حمل**ه كنن**د و ش**ما را شكس**ت بدهن**د. و اگ**ر در شرايطي قرار گرفتيد كه حم**ل اس**لحه ب**راي ش**ما مش**كل ب**ود مانند مريضي و يا هواي سرد و باراني، مانعي ن**دارد ك**ه اس**لحه خود را كنار خود به زمين بگذاريد وليكن جانب احتياط را رع**ايت كنيد و بدانيد خداوند براي كفار ع**ذابي خ**وار كنن**ده، مهي**ا ك**رده

است.

260

تفسير سوره نساء

: وقتي نماز را تمام كرديد در هر حال ك**ه هس**تيد خ**واه103آيه قيام و قعود و خواه درازكش و استراحت به ياد خدا باش**يد و در صورتي كه از خطر دشمن آسوده شديد، نمازه**اي بع**د را كام**ل بخوانيد. زيرا نماز براي مؤمنين مانند كتابي است ك**ه در اوق**ات

معين آن را مطالعه مي كند و بهره مي گيرد. : مبادا در برابر كفار و در تعقيب آن ها ضعف و سس**تي104آيه

نشان دهيد. اگر جن**گ و قت**ال ب**راي ش**ما درد و ج**راحت اس**ت براي دشمنان شما هم مايه درد و رنج است وليكن شما در برابر جهاد خود اميدوار به لطف و عنايت خدا هس**تيد و كف**ار امي**دوار به خدا نيستند. خداوند عالم و حكيم است، فقط نص**رت خ**ود را

به اميدواران به خود مي رساند. مطالب مورد توجه:

جهاد و ترك آن چه نت**ائجی دارد- جه**اد ه**ای س**ه گان**ه: جه**اد ب**ا نفس، جهاد برای کش**ف حق**ایق هس**تی، جه**اد ب**ا کف**ر و نف**اق- پیدایش درجات و مغفرت از مسیر جنگ و جهاد- ت**رك جه**اد چ**ه نتائجی دارد- مفهوم مغفرت و درجات و ربط اين دو ب**ا يك**ديگر. پي**دايش درج**ات تك**املي از مس**ير جن**گ و جه**اد- مستض**عفين واقعي ك**ه مش**مول عف**و الهي مي ش**وند چ**ه كس**اني هس**تند؟- معناي هجرت به سوي خدا و رسول خ**دا- اهميت نم**از و كيفيت نماز جماعت در مي**دان جن**گ و دالي**ل قص**ر نم**از و ت**رك روزه- چگونه نماز در اوقات معين، كت**ابي اس**ت قاب**ل مطالع**ه و ماي**ه رشد و تكامل- نشان دادن ضعف و ن**اتواني در براب**ر كف**ار گن**اه كبيره است. مسلمين و مؤمنين هرچه بيشتر الزم است كه خ**ود

را در اوج قدرت قرار دهند.

: جهاد و ترک جهاد چه نتائجی دارد كلمه "جهاد" از ماده "جهد" كه از باب مفاعله به ص**ورت "جه**اد

رود، بهو مجاهده"، و از باب افتعال، "اجتهاد و مجتهد" به كار مي معناي حركات و كوشش هايي است كه در خط وصول به ه**دف

گيرد. انسان ها از نظر حركت و س**كون ب**ه دوو مقصد انجام مي شوند: مجاهد و متوقف، و به تعب**ير همين آي**ه،قسمت تقسيم مي

گوين**د ك*ه هيچ حرك*تي"مجاه**د و قاع*د". متوق**ف انس**اني را مي كن*د. فاق*د ه*دف و ح*ركت ب*هندارد و به كاري اش**تغال پي*دا نمي

261

تفسير سوره نساء

سوي هدف مي باشد. انسان ساكن و متوق**ف کس**ی اس**ت ك**ه ورزد، آن ك**ارزند و يا به كاري اشتغال مياگر حركتي از او سر مي

كند بلكهگيرد؛ كار نميو حركت به صورت اسباب و ابزار انجام مي دهن**د. دركن**د بلك**ه او را ح**ركت ميزنن**د. ح**ركت نمياو را كار مي

گ*يرد. مجاه*دبرابر اين انس*ان متوق*ف، انس*ان مجاه*د ق*رار مي گويند ك**ه در زن**دگي ب**راي خ**ود ه**دفي م**ادي و ي**اانساني را مي

كند و در خود احساس محروميتمعنوي و يا عرفاني احساس مي داند كه مقصدي در زندگي هس**ت ونمايد. يعني مياز آن هدف مي

او ب**ه ه**دف و مقص**د نرس**يده اس**ت. علم هس**ت و او ب**ه علم نرسيده. درجه و مقام هست وليكن او به درجه و مقام نرسيده، علم و حکمت هست و او فاق**د علم و حكمت مي باش**د. انس**ان

اي و ي**ا م**ال و منص**بي را احس**اسهايي كه وجود مقام و مرتبه دانند و ب**راي رس**يدنكنند و خود را فاقد آن مقام و منصب ميمي

نامند. كنند. چنين افرادي را مجاهد ميبه آن مراتب باال تالش مي ب**راي پي**دايش مفه**وم جه**اد و مجاه**ده و عن**وان مجاه**د ب**راي جهادگر، چند معنا الزم است ك**ه ت**ركيب و ت**رتيب اين مع**اني ب**ا يكديگر مصداق جهاد را تشكيل مي دهد: اول: احس**اس ه**دف و مقصد خواه مادي و خوه معنوي. دوم: احساس محروميت از آن هدف و مقصد و احس**اس ني**از و احتي**اج ب**ه آن ه**دف و مقص**د.

سوم: حركت به سوي آن هدف و مقصد. گانه ب**اال و ت**ركيب آن ه**ا ب**ا يك**ديگر مص**داق جه**اد ومعاني سه

مجاهد را تشكيل مي ده**د. ب**ا اين حس**اب، انس**ان ب**دون ك**ار و حركت مجاهد نيست. انسان متح**رك و ك**ارگر ب**دون مقص**د هم

آالت گرچ**ه ك**ار ومجاهد ش**ناخته نمي ش**ود. حيوان**ات و ماش**ين شوند زيرا در حركت خوداشتغال دارند وليكن مجاهد شناخته نمي

باش**ند. انس**ان ه**ايي هم ك**ه ب**ه ص**ورتفاقد هدف و مقص**د مي كنند. مانن**د بردگ**ان و م**زدوران آن ه**ا ن**يزاسباب و ابزار كار مي

شوند. زيرا كار و حركت آن ها توأم با ه*دف ومجاهد شناخته نمي مقصد نيست. در اين آيه ش**ريفه مجاه**دين هم**ان انس**ان ه**ايي هستند كه در راه وصول به هدف و مقصد و مخصوصا اه**داف و

كنند. در اصطالح ق**رآن ومقاصد معنوي الهي تالش و كوشش مي اديان، مجاهدين انس**ان ه**ايي هس**تند ك**ه در حرك**ات و س**كنات

كنند ك*ه خ*ود را ب**ه معنوي**اتخود هدف الهي دارند و كوشش مي برسانند و قرب به خدا پيدا كنند. انسان ه**ايي ك**ه خ**دا را ه**دف

262

تفسير سوره نساء

خود قرار داده و می کوشند از همان خطوطي كه خ**دا ب**راي آن ها ترسيم نموده خود را به لقاء خدا و رضايت او مرب**وط س**ازند

سبيل الله" هستند. "مجاهدين في انسان ها در حركات تكاملي ب**ه س**وي الل**ه و معنوي**ات ب**ر س**ه

قسمند: كافر، مؤمن قاعد، مؤمن مجاهد. كافر كسي است كه خدا و آخ**رت و معن**ويت را در نظ**ر ن**دارد.

كوشد خ**ود رافقط طالب ثروت و ماديت و لذايذ دنيا است و مي به هدف ها و مقاص**د م**ادي و دني**ايي برس**اند. خ**دا و آخ**رت را

آورد. قبول ندارد و يا اگر قبول دارد به حساب نمي مؤمن قاعد كسي است كه خدا و آخ**رت را قب**ول دارد و معتق**د به پيغمبران و دع**وت آن ه**ا اس**ت. خ**ود را در داي**ره دين ق**رار داده و سعي و كوشش دارد ك**ه حرك**ات و س**كنات او در داي**ره

پرهيزد و به نم**ازدين و در محور دين باشد. از گناه و معصيت مي و روزه و عبادت هاي ديگر اشتغال دارد. همين قدر ب**ه فك**ر اين است كه در نزد خدا و بندگان خدا در زن**دگي آخ**رت محك**وميت نداشته باشد، ليكن به فك**ر اين نيس**ت ك**ه در دين خ**دا حرك**ات تكاملي انج**ام داده خ**ود را ب**ه درج**ات و مقام**ات به**تر و ب**االتر

ارتقاع دهد. ام**ا مجاه**دان مب**ارز كس**اني هس**تند ك**ه در دين خ**دا و داي**ره اطاعت او حركات تكاملي انجام داده، هر روز به فكر رسیدن به مقامي بهتر و باالتر و به علم و حكمتي بهتر و زيادتر هستند زیرا

می دانند دين خدا يك خط تكاملي است. خطوط تكامل در دین خدا به صورت كالس هائی به نام "آسمان هاي هفت گانه" معرفي شده است، که انسان ها در اين خطوط

كنن**د. منظ**ور ازدنب**ال كش**ف حق**ايق و تكام**ل نفس ح**ركت ميتكامل نفس، كشف واقعيت ه**ا و پي**دايش اس**تعداد ب**راي به**ره ب**رداري از واقعيت ه**ا مي باش**د، ك**ه از جمل**ۀ� آن واقعيت ه**ا پيدايش حالت لقاءاللهي و ظهور معرفت كامل به خدا و استفاده از مش**يت و لط**ف و برك**ات وج**ودي او مي باش**د. ظه**ور اين مع**ارف و اين ح**االت، آخ**رين مقص**د تك**املي از خلقت انس**ان است، و ترسيم اديان براي وصول به آن مي باشد. بديهي اس**ت كه انسان هاي كافر هرگز قدرت كشف حقايق و ماوراي ماديات را ندارند. آن ها در دايره طبيعت حبس هستند و عقيده به نيرو و قدرت حاكم بر طبيعت در ماوراي طبيعت و همچ**نين عقي**ده ب**ه يك زندگي فوق ماديات ندارند. روي همين بی اعتق**ادی، خ**ود را

263

تفسير سوره نساء

كنند و حرکت به سوي آن زن**دگي ج**زوبراي آن زندگي آماده نمي هاي تكاملي آن ها نيست. از اين رو ط**بيعت س**دي بس**ياربرنامه

محكم و حجابي بسيار غليظ در مسير حركات تكاملي آن ه**ا مي باشد كه خداوند از اين سد و حجاب ها گاهي در قرآن به س**د، و

"ان11ا جعلن11ا فی اعن11اقهمفرمايد: غل و زنجیر تعبیر کرده، مي اغالال فهی الی االذق11ان فهم مقمح11ون. و جعلن11ا منيناهم فهم دا فاغش11 دا و من خلفهم س11 بين اي11ديهم س11

اين غل ها و زنجيرها و سدها همان دي**وار ض**خيم1.اليبصرون" طبيعت و قيد و بندهاي م**اديت مي باش**د ك**ه كف**ار را محاص**ره

توانند از دايره آن خارج شوند. ام**ا مستض**عفينكرده و هرگز نمي از اهل ايمان كه ايمان به خدا و آخ**رت دارن**د و در داي**ره محبت

اند، ب**ه همين محبت و اعتق*اد اكتف**اخدا و اولياي خدا قرار گرفته باش**ند. از ايننموده فاقد عقل و قدرت برای حركات تك**املي مي

رو براي آن ها درجه و مقامي قاب**ل تص**ور نيس**ت. آن ه**ا مانن**د آموزاني هستند كه اعتق**اد ب**ه مدرس**ه دارن**د و در محی**طدانش

جويان را دوس**تآموزان و دانش**كنن**د، دانش**مدرس**ه زن**دگي مي كنند وليكن اهل درس و دانش نيستنددارند و به آن ها خدمت مي

كه مانند آن ها درس بخوانند و به درجه و مقامي برسند. اين ه**ا "مؤمنين قاعد" هستند كه خداوند متعال به آن ها وع**ده فض**ل و رحمت و بركت مي دهد و به لطف و كرم خود آن ه**ا را امي**دوار

سازد وليكن به آن ها وعده درجه و مقام نمي دهد. زيرا آن هامي اند. و ام**ااند و ق**دم ه**اي تك**املي برنداش**تهطالب درجات نبوده

مؤم**نين مجاه**د هم**ان اف**رادي هس**تند ك**ه خداون**د آن ه**ا را درابقونكند و ميسورۀ� واقعه معرفي مي ابقون الس** فرماي**د: "والس**

اولئك المقربون". سبقت گيرن**دگان در راه كس**ب علم و حكمت و معرفت و كسب درجات و مقامات و وص**ول ب**ه واقعيت ه**ا و حقيقت ها، كه از جملۀ� آن، پي**دايش مع**رفت ب**ه خداون**د متع**ال

مي باشد. جهاد های س**ه گان**ه: جه**اد ب**ا نفس، جه**اد ب**رای کش**ف حق**ایق

هستی، جهاد با کفر و نفاق: جهادگران راه خدا سه ن**وع مجاه**ده دارن**د ك**ه در ه**ر ن**وعي از

ت**وانيم اينش**وند. ميگانه به درج**ات مخص**وص ناي**ل ميانواع سه.9 و 8 یاسین، 1

264

تفسير سوره نساء

سه نوع جه*اد را جه**اد ك**بري، وس**طي، و ص**غري بن**اميم. جه**اد كبري به معناي مبارزه با نفس و مهار كردن دي**و نفس و تكام**ل آن و كسب فض**ايل انس**اني و متخل**ق ش**دن ب**ه اخالق الهي، ت**ا زماني كه نفس انس**ان از تم**امي قي**د و بن**دهاي جه**ل و ن**اداني برهد و در دايره اطاعت كامل خدا قرار گرفته، کامال متخل**ق ب**ه

اخالق الهي شود. نوع دوم: جهاد براي كشف حقايق و كشف رموز و اسرار خلقت و آشنايي به هندسه خلقت جهان و انسان است. جهاد در مبارزه با طبيعت، براي رشد دادن به نعمت ه**اي خداون**د و اس**تفاده از روزي هايي ك*ه ب*راي انس*ان آفري*ده و آب*اد ك*ردن خ*رابي ه*اي زندگي دنيا و مبارزه با فقر و محروميت وهمچنين مبارزه با ظلم و ستم، كه با اين مبارزه، جهاد سوم، يعني جهاد با دشمنان خ**دا پيدا مي شود. تمامي اين جهاده**ا ماي**ه تكام**ل نفس و پيش**رفت علم و دانش مي گردد. كسي كه با ه**واي نفس خ**ود در جن**گ و مبارزه باشد، قه**را در اين مب**ارزه، ك**ه خداون**د متع**ال پش**تيبان اوس**ت، ب**ه اس**رار حق**ايق نفس آگ**اه ش**ده، فض**ايل انس**اني و اخالق الهي به دست مي آورد تا به انتهاي كمال برسد؛ كه در آن

رسد. انتهاي كمال به مقام خالفت الهي و امامت مي بهترين و كامل ترين جهاد است. زي**را در اين جه**ادجهاد با نفس

انس**ان وج**ود خ**ود را از تم**امي عيب ه**ا و نقص ه**ا رهاني**ده، سازمان عقل و فكر و دانش و س**ازمان نفس خ**ود را ب**ه كم**ال

رساند و چون خود را به كمال برس**اند قه**را ماس**واي خ**ود رامي رساند. زيرا انسان شاهكار ع**الم خلقت وهم به كمال مطلق مي

طبيعت است. اگر آفرينش را به يك ماشين يا يك طي**اره تش**بیه کنیم، انسان راننده و خلبان آن است. اگ**ر عق**ل و فك**ر و دانش

رس**اند و كوچ**كاو اصالح شود، ماشين و طياره را ب**ه مقص**د مي رس**اند، و اگ**ر انس**اناي ب**ه خ**ود و م**ركب خ**ود نميترين صدمه

شعور باشد، قهرا م**ركب و خ**ط ح**ركت راجاهل و يا مست و بي كش**اند.ضايع گذاشته خود و مركت خود را به پرتگ**اه س**قوط مي

انسان است كه اگر آباد شود جهان و زندگي همراه او آباد است و اگر خراب شود و يا ناقص بمان**د زن**دگي هم**راه او ب**ه نفص و

رود، چنان كه در اح**اديث و اخب**ار آم**ده اس**ت: "حي**اةخرابي مي االرض باالنسان" يعني زمين ب**ه وس**يله انس**ان زن**ده مي ش**ود.

دانيم ك**ه انس**ان مانن**د س**اير موج**ودات، آب**ادي واين را هم مي خرابي دارد. گاهي انس*ان آب*اد اس**ت، مانن*د پيغم*بران و اولي**اي

265

تفسير سوره نساء

كشانند. و گاهي خراب است مانن**دخدا، كه زندگي را به آبادي مي ها و يزيدها و امث**ال این جن**ایت ک**اران، ک**ه زن**دگي را ب**همعاويه

كشانند. بنابراين پيش از هر چ**يز و مق**دم ب**ر ه**ر چ**يزنابودي مي انسان مطرح است كه مغز فعال عالم خلقت مي باشد و آب**ادي او از هر چيز واجب تر است. به همين مناسبت خودس**ازي جه**اد اكبر شناخته ش**ده و تم**امي جهاده**ا مقدم**ه همين خودس**ازي و آبادسازي انسان مي باشد. به همين دليل پيغم**بران ك**ه در رأس جامعه بشريت هستند، تمام عمر خود را صرف جه**اد ب**ا نفس و تربيت انسان نموده و عقيده داشتند كه تا انسان به علم و ايمان آباد نشود زندگي روي آبادي نخواهد ديد. مب**ارزه ب**ا ه**واي نفس

ها و آباد سازي ه*ا ب**دون نقش**ه مح**ال اس**ت.مانند ساير مبارزه اي الزم اس*ت ت*ا براس*اسپيش از اقدام به هر نوع آب*ادي نقشه

آن، آبادي به وجود آيد و زحمت انسان ضايع نگ**ردد. بياب**ان ه**اي خ**راب، ب**دون نقش**ه قاب**ل كش**ت و زراعت نمي ش**ود و ب**دون نقشه تبديل به شهرها و ساختمان ها نمي گ*ردد. خداون*د متع*ال در ط**بيعت هم**ه چ**يز را ابت**دا ب**ه ص**ورت م**واد خ**ام غيرقاب**ل استفاده آفريده اس**ت. روزي ه**ا و حبوب**ات احتي**اج ب**ه تعم**ير و آب**ادي دارد. مثال گوش**ت خ**ام و حبوب**ات خ**ام طب**ق نقش**ه و دستورات علمي بايد پخته ش**ود. فل**زات در ط**بيعت ب**ه ص**ورت مواد خام قابل استفاده نيس**ت، بايس**تي طب**ق نقش**ه تب**ديل ب**ه صنايع قابل استفاده گردد و هم**ه چ**يز ب**ه همين كيفيت. خداون**د قسمتي از كارهاي طبيعت را به انسان ها واگذار كرده اس**ت ت**ا انسان را با كار كردن و ك**ار زدن و آفري**دن، ب**ه كيفيت خلقت و

آفرينش آگاه كند و رموز صنعت و خلقت را به او بيآموزد. كار و كوشش انسان يكي از عوامل بزرگ تکامل اس**ت. انس**ان

كند و براساس خالقيت ب**ه رم**وزبا كار و كوشش خالقيت پيدا مي خلقت و حكمت آفرينش آگاه مي شود و بر اساس همين آگاهي

كن**د. اگ**ررس**د و خالقيت پي**دا ميعاقبت به مقام خالفت الهي مي آفري**د و انس**ان ه**اخداوند همه چيز را در طبيعت نقد و آماده مي

ك**رد، آن ه**ا هرگ**ز دررا به كار و كوشش و سازندگي محتاج نمي جريان آفرينش و كشف علت و معلول ها قرار نگرفت**ه و تكام**ل

كردن**د. هم**ان ط**ور ك*ه در ط**بيعت تم**امي ارق**ام م**وردپيدا نمي احتياج انسان به صورت مواد خام آفريده شده و از انسان كار و

خواهد، نفس انس**ان هم ب**ه همين كيفيت ب**ه ص**ورتكوشش مي

266

تفسير سوره نساء

مواد خام آفريده شده و براي تعمير و آبادي از انس**ان ه**ا ك**ار و ش**ود مانن**د س**نگخواهد. انسانی كه از مادر متولد ميكوشش مي

آهن و سنگ مس است كه از مع**دن اس**تخراج مي ش**ود. س**نگ مس طياره نيست ولي آمادگي و قابليت دارد كه درآهن و سنگ

آينده به صورت بهترين صنعت ها و ماشين ه**ا جل**وه كن**د. البت**ه آهن ك***ار ش***ود؛ اين هم***ه مهندس***ين وبايس***تي روي س***نگ هاي حكيمانه كار كنند تا فل**زات مع**دن رادانشمندان طبق نقشه

برداري گ**ردد. البت**هعمل آورند تا به صورت ص**نايعي قاب**ل بهره فلزات معدن بدون نقشه قاب**ل تب**ديل ب**ه ص**نايع قاب**ل اس**تفاده نيست. همين طور نقوس انسان ها. انسان ابتدا ب**ه ص**ورت ي**ك حيوان است كه اين حيوان طبق يك نقشه حكيمان**ه ق**ابليت دارد به صورت انسانی كامل درآيد كه مانند خداي آفرينندۀ� ع*الم دان*ا

كن**د،رسد كه خالقيت پيدا ميگردد. آن جا كه انسان به مقامي مي اس**ت، ك**ه خداون**د از او ب**هآباد شده و به آب**ادي كام**ل رس**يده

فرماي***د:خ***ورد و ميك***رده، ب***ه او قس***م ميالمعمور" ي***اد "بيتقف" والطور و کتاب مس11طور و البيت المعم11ور و الس11

اين خانه و سقف بسيار مرتفع انساني است كه ب**رالمرفوع".همه آسمان ها و عرش خدا احاطه و برتري دارد.

انسان ها از آسمان ها و زمين ها بهتر و باالتر شناخته شده ان**د. اي از عم**ران وبديهي است كه رسيدن آنان ب**ه ي**ك چ**نين مرتبه

هاي حكيمان**ه و ماهران**ه الزم دارد. طب**ق ح**ديثآب**ادي نقشهمايي ولكنقدس**ي خداون**د مي عني ارض**ي و ال س** فرماي**د: "اليس**

يسعني قلب عبدي المؤمن". يعني آسمان و زمين با اين عظمت ظرفيت ندارد كه كاخ ن**زول اجالل من باش**د وليكن قلب م**ؤمن يك چ**نين آم**ادگي را دارد. اين ح**ديث دلي**ل اس**ت ك**ه آب**ادترين جاهاي عالم قلب بن**ده م**ؤمن اس**ت. بن**ابراين انس**ان هم از آن مرحله ابتدايي که مواد خام انسانيت است و لي**اقت دارد انس**ان باشد وليكن هنوز انس**ان نيس**ت، براس**اس ي**ك نقش**ه حكيمان**ه بايستي کارهائی روي نفس او انجام گيرد تا آبادي كامل پيدا كند، كه از اين كارهاي مطابق نقشه به "جهاد اكبر" تعبير شده است. نقشۀ� آبادس**ازي نفس انس**اني همين ق**رآن اس**ت و معماره**اي درجه اول و دوم او انبيا و پيغمبران هستند. در ماوراي اين نقشه و معمارها، سازندۀ� واقعي خداوند متع**ال اس**ت. ب**ه همين دلي**ل بهترين انسان ه**اي آب**اد، مخلص**ين هس**تند. "مخلص**ين" كس**اني هستند كه سازندگي وجود خود را به خ**دا و اگ**ذار نم**وده و خ**ود

267

تفسير سوره نساء

الس**المتسليم كامل اراده خ**دا هس**تند. در اين رابط**ه م**وال عليه دارد كه "اي پروردگار من، تو چنان خ**دايي هس**تي ك**هعرضه مي

پس**ندي".اي بساز كه تو ميام. خودت مرا چنان بندهمن پسنديده توانم چنان باشم كه مورد پسند ت**و باش**م. منزيرا من هرگز نمي

دانم كه خود را به تو واگذار كنم و س**ازندگي خ**ود راهمين را مي از تو بخواهم. در عين حال انس**ان ب**راي مب**ارزه ب**ا ه**واي نفس بايستي خود را مواظبت نمايند و هر نوع خواهش و هوا و ه**وس

اماره پي**دا مي ش**ود در كن**ترلخود را كه براساس اقتضاي نفس** حكم خدا و قوانين قرآن قرار دهد و سعي كند حركاتش بر طبق

اراده حكيمانه خدا باشد. دانيم ك**ه انس**ان را از نظ**رب**راي توض**يح بيش**تر مطلب الزم مي

ه**اه**ا، و عواط**ف و خ**واهش ه**ای او ب**ر اس**اس غريزهغريزه بررس**ي ك**نيم، س**پس ببي**نيم و ب**دانيم انس**ان در زن**دگي چ**ه

خواه**د و ب**ه دنب**ال چ**ه چ**يزي مي گ**ردد و كيفيت وص**ول ب**همي ها چگون**ه و چط**ور اس**ت. انس**ان در خلقتخواهش ها و غريزه

طوري ساخته شده است كه براساس خ**واهش خ**ود اجب**ار دارد كه ح**اكميت مطل**ق ب**ر تم**امي موج**ودات و ب**ر تم**امي عوام**ل آفرينش پيدا كند و خداوند متع**ال هم ي**ك چ**نين ح**اكميتي ب**راي

خواه**د ك**ه بع**د از رس**يدن ب**ه اينانسان مق**در ك**رده و از او مي خواهد كه يك چ**نينحاكميت، خالفت مطلق پيدا كند و خدا هم مي

خالف**تي ب**ه دس**ت آورد. خالفت الهي ب**ه معن**اي اين اس**ت ك**ه خلقت و اداره مخلوقات ب**ه انس**ان واگ**ذار ش**ود، انس**ان چن**ان بيآفريند و اداره كند كه در آفرينن**دگي و ادارۀ� آفري**دگان درس**ت

مانند خالق و آفريننده خود باشد. مخلوقات و موجودات عالم در مقابل اراده انسان بر دو قسمند،

گ**ذاريت**وانيم آن دو را ابت**دائا ب**ه عن**وان ن**افع و مض**ر نامكه مي ك**نيم. موج**ودات ن**افع ب**ه ح**ال انس**ان در جم**ادات و نبات**ات و حيوانات و انسان ها همان اشيا و اشخاصي هستند كه ب**ا طب**ع و

اي ب**هط**بيعت انس**ان ماليمت دارن**د، بين انس**ان و آن ه**ا جاذبه خواهد آن ها را ب**ه خ**ود جلب و ج**ذبوجود مي آيد كه انسان مي

نمايد. مانن**د غ**ذاهاي طيب و ط**اهر و لب**اس ه**اي زيب**ا و ن**رم و ماليم و حيوانات نافع به حال او، مانند حيوان**ات حالل گوش**ت از اهلي و وحشي، و همچنين زمين ها و مسكن هاي مواقق با طبع و طبيعت او، و انسان هايي كه ب**ا او تواف**ق اخالقي دارن**د و بین

268

تفسير سوره نساء

آن ها الفت و محبت ايج**اد مي ش**ود، و چيزه**اي ديگ**ري ك**ه در ظاهر و باطن عالم هست، مانند روح و فرشته و لط**ف و محبت خداوند متعال و امثال آن. و اما چيزهايي كه مضر به حال انسان بوده و انسان سعي دارد كه آن ها را از خود ط**رد و دف**ع نماي**د، مواد غير مناسب با خلقت و طبيعت انسان است، مثل سمومات و تلخي ها و درشتي ها و حيوانات و درن**دگان و حش**راتي ك**ه از

آين**د. همچ**نين عوام**ل ط**بيعت در ح**النوع خبائث ب**ه ش**مار مي طغيان و سركشي، كه برانسان مسلط ش**ده س**د راه ح**ركت و موفقيت انسان مي گردد. مانند امواج دريا و تگرگ ها و س**يل و طوفان ها و كوه هاي سر به فلك كشيده و چيزه**اي ديگ**ري ك**ه بدون مبارزه مس**خر نمي ش**ود. مانن**د ح**اكميت زمين ب**ا جاذب**ۀ� خود كه انسان را در درون خود حبس نموده و حاكميت آسمان و كرات آن، كه با احاطۀ� خود انسان را زير س**لطه و چكم**ه ق**رار داده، یا عوامل سركش طبيعت مانند سرماي از اندازه ب**يرون و گرما و چيزهاي ديگري كه با طبيعت زندگي انسان ماليمت ندارد

گرداند. انسان در ه**دف و خلقت خ**ودو انسان را مقهور خود مي چنان است كه تصميم دارد تمامي اين عوامل مضر و سركش را به نفع خود استخدام نموده، ضمن مهار كردن آن ه**ا، ب**ر ك**وه و دشت و ص**حرا و عوام**ل س**ركش ط**بيعت و آس**مان و محي**ط، تس**لط و ح**اكميت كام**ل ب**ه دس**ت آورد و هم**ه چ**يز را در راه مصالح و منافع خود استخدام نماي*د. چن*ان وض*عي پي*دا كن**د ک*ه مانند خالق و آفريننده جهان همه چيز و همه كس را زي**ر س**لطه و حاكميت خود مهار نمايد. براساس همين روحيۀ� برتري جويي و حاكميت طلبی است که حافظ شيرازي در شعر خ**ود آس**مان را

گويد: مخاطب قرار داده و مي آسمان گ**و مف**روش اين عظمت كان**در عش**ق خ**رمن م**ه ب**ه

جويي خوشۀ� پروين به دو جو يعني به آسمان بگوييد كه اين اندازه احاطه و عظمت خود را ب**ه رخ انسان نكشد. زيرا آن جا كه انسان تحت ت**أثير جاذب**ه عش**ق

گ**يرد، هم**ه چ**يز در مقاب**ل انس**ان كوچ**ك اس**ت.الهي ق**رار مي هاي مجتمعي ب**ه ش**كل خوش**هخرمن مه و خوشۀ� پروين) سناره

شوند و در اعم*اق آس*مان نزدي*ك انته*ایانگور كه ثريا ناميده مي كهكشان، هزار سال نوري از زمين فاصله دارند (در برابر عشق

ارزد. يعني انس**ان آن ق**در عظمتانساني دو دانه جو بيشتر نمي كند كه محيط بر آسمان ه*ا مي ش**ود و هم**ه چ*يز را زي*رپيدا مي

269

تفسير سوره نساء

س**لطه خ**ود ق**رار مي ده**د. در اين رابط**ه اس**ت ک**ه خداون**د فرمايد: "آسمان ها به دس**ت ق**درت خ**دا پيچي**ده مي ش**ود ومي

اين دس**ت ق**درت و1گ**يرد".زمين در قبض**ه تص**رف او ق**رار مي الل**ه،الل**ه، عينقبضۀ� تصرف، انسان كامل است كه "يدالل**ه، يمين

اس**دالله، وج**ه الل**ه و..." نامي**ده مي ش**ود. نمون**ه ي**ك چ**نين حاكميت، معراج حضرت رس**ول اك**رم و س**ير آس**ماني او، و ي**ا

القمر" است كه كره م*اه را در تص**رف خ*ود ق*رارمسئله "شق مي دهد. پيدايش يك چنين حاكميت منوط و مربوط به اين است كه انسان در خط اطاعت و تربيت خداوند متع**ال انج**ام وظيف**ه

كند و جهاد با نفس خود را به حد كمال برساند. جهاد با طبیعت براي كشف علوم و اسرار و آش**نايي ب**ه هندس**ه

خلقت: طبيعت مانند كتابي است كه خداوند متعال آن را با صفحات ب**از و روشن و كلمات درشت قاب*ل لمس در اختي*ار انس*ان گذاش**ته است. اين جهان آفرينش ب**ه عن**وان "كت**اب م**بين" ش**ناخته مي

يابس اال في كتاب ال رطب و الفرمايد: "شود كه خداوند مي ذل11ك الكت11اب ال ريبفرماي**د: " و يا در جاي ديگري مي2مبين"

". كت**اب ط**بيعت مظه**ر علم و حكمتفي11ه ه11دي للمتقين خداوند متعال است كه تمامي دانش و هنر خود را به كار برده و اين همه زيبايي آفريده است. انسان هم از نظ**ر س**اخت ب**دن و

ت**وان او راهندس**ۀ� روح، ج**زيي از اج**زاي ع**الم اس**ت ك**ه مي اي از كتاب آفرينش دانس*ت. خداون*د متع*ال ب**راي كش*فنسخه

اسرار طبيعت و حكمت ساخت جه**ان و انس**ان، انس**ان را مبتال ب*ه اين هم*ه ب*دايع و عج*ايب ك*رده اس*ت. چ*يزي از جم*ادات و نباتات و حيوانات و حشرات در عالم نيست مگر اين ك**ه انس**ان

باش**ند. انس**انها از مسير جلب نفع و دفع ضرر مبتالي به آن مي در خلقت خود به آن چه هست نيازمند شده است تا به ناچ**ار در

دان**دمسير حركت و فعاليت خود آن چه را نافع ب**ه ح**ال خ**ود مي تسخير نمايد و به آن چه مضر به حال اوست تسلط پيدا ك**رده و

ايآن را مهار كن**د. چن**ان وض**عي ش**ود و در چن**ان ح**ال و درجه - و م**ا ق**دروا الل**ه ح**ق ق**دره و االرض جمیع**ا قبض**ته ی**وم القیام**ه و67 زم**ر، 1

السماوات مطویات بیمینه سبحانه و تعالی عما یشرکون.2. بقره، 59 انعام، 2

270

تفسير سوره نساء

خدا و بر همه كائن**ات باش**د؛ اينقرار گيرد كه حاكم بر ماسواي حاكميت مطل**ق و عجيب توق**ف دارد ب**ر اين ك**ه آن چ**ه هس**ت كش**ف نم**وده و از نزدي**ك و نزدي**ك ت**ر آن را مش**اهده كن**د، و

اي اس**ت ك**هعاقبت هم چنين موفقيتي پيدا خواه**د ك**رد. وع**دهنريهم آياتن11ا فيخداون**د ب**ه او داده و فرم**وده اس**ت: " س11

ب**ه زودي آي**ات عظمت و ق**درت1اآلفاق و في انفسهم..." خود را در آفاق عالم و در نف**وس بش**ريت ب**ه انس**ان ه**ا نش**ان

خواهيم داد تا روشن شود كه خدا حق است و حقيقت دارد. تم**امي آن چ**ه در ع**الم ش**ناخته ش**ده آي**ات ق**درت و عظمت خداوند متعال است. بدايع ص**نعت خ**دا در ع**الم ذرات و اج**زاي كوچ**ك اجس**ام و ح**ركت پروت**ون ه**ا و اتم ه**ا خيلي بيش**تر از عجايب صنعت خدا در صورت محسوس ع**الم اس**ت. نظ**ير ي**ك چنين منظوم**ۀ� شمس**ي ك**ه خورش**يد و س**تارگاني مج**ذوب ي**ك

باشند، يك منظومه شمس**ي هم در دلديگر بوده و در گردش مي ذرات و مواد اوليه موجود است كه از آن تعبير ب**ه مثبت و منفي

كنند. يا پروتون و الكترون مي سرعت حركت پروتون ها در اطراف الكترون ها و فاصله آن ه**ا با يك**ديگر ب**ا تناس**ب حجم و مي**دان ح**ركت، درس**ت مس**اوي و براب**ر منظوم**ۀ� شمس**ي ب**زرگ جه**ان اس**ت و اين از عج**ايب صنعت خداوند متعال است. جهاني با آن وسعت و بزرگي، يع**ني

اي ب*ه م*يزان ص*دها س**ال ن*وريمنظوم*ه شمس*ي را ك*ه دايره اس**ت در ي**ك ذرۀ� ص**دها ه**زار ميلي**اردم ميليم**تر خالص**ه ك**رده

گويد:است، كه شاعر دانشمند در اين رابطه مي دل ه**********ر ذره را ك**********ه بش**********كافي

آفتابيش در ميان بيني جهاد و مبارزه با كفر و نفاق:

جهاد به معناي مبارزۀ� انسان با طبيعت و با نفس اماره و عوامل ديگ**ر، دو نتیج**ه دارد: يكي م**وفقيت انس**ان در كش**ف اس**رار و هندسه طبيعت، و دیگر، موفقيت در رفع موانع تكامل و ترقي از سر راه خود. موانع تكامل بر سر راه جه*اد گ**ران درس**ت مانن*د موانع سر راه مسافرت هستند. همان طور كه موان**ع مس**افرت

دارد، موانع سرراهشما را از حركت براي وصول به مقصد باز مي تكامل نيز چنين هس**تند ك**ه ش**ما را از ح**ركت ب**ه س**وي خ**دا و

.53 فصلت، 1

271

تفسير سوره نساء

دارند. از بزرگ ترين موان**ع س**ررسيدن به مقاصد تكاملي باز مي راه تكامل انسان ها، افراد كافر و فاسق هستند. همان طور ك**ه خودشان غرق لجنزار ماديت شده و از وصول به مقاصد انساني

اند، انسان هاي ديگر را نيز از ح**ركت ب**ه س*ويو الهي باز مانده دارند. تا وقتی اين افراد از سر راه ح**ركتمقاصد تكاملي باز مي

برداشته نشوند حركات تك**املي و رس**یدن ب**ه مدين**ۀ� فاض**له هم ممكن و ميسور نيست. همان طور كه نفس متكامل بايس**تي ب**ا هوا و هوس خود مبارزه كن**د الزم اس*ت ب*ا انس*ان ه*اي گرفت*ار كفر و گناه نيز مبارزه كند. انسان ه**اي ك**افر و گناهك**ار درس**ت

گيرندمانند شيطان و نفس اماره سر راه حركات انسان ها را مي دارند. لذا الزم است يك چ**نين موان**عو آن ها را از حركت باز مي

پ**ا برداش**ته ش**وند. ب**راي رف**ع اين موان**ع در دينبزرگ از پيش مقدس اسالم جهاد و قتال به وجود آمده و بر انسان هاي م**ؤمن و متعهد واجب شده اس**ت ك**ه كف**ار و گناهك**اران را از س**ر راه خود برداشته و راه حرك**ات تك**املي را ص**اف و روش**ن س**ازند.

كنيم خداوند در كتاب مقدس خود به همان ميزان ك**همشاهده مي جهاد با نفس و هوس را واجب كرده، جهاد با كفار و من**افقين را هم واجب كرده است. اين سه نوع جه**اد در دين مق**دس اس**الم

از واجبات به شمار آمده است. گرچ*ه در س**نت پيغم*بران ش**روع ب*ه جن*گ، و تج*اوز ب*ه حق*وق انس**ان ه**ا، خ**واه ك**افر و خ**واه م**ؤمن گن**اه ش**ناخته ش**ده و

و از خودش**ان دف**اعپيغم**بران هرگ**ز جن**گ راش**روع ننم**وده ان**د، ليكن انبي**ا از ج**انب خداون**د متع**ال م**أمور و موظ**فنموده

هستند كه به سراغ انسان هاي كافر و گمراه بروند، آن ها را ب**ه س**وي خ**دا و س**عادت اب**دي ه**دايت نم**وده، از جه**ل و ض**اللت برهانند. انسان هاي كافر و گناه كار مانن**د نابيناي**اني هس**تند ك**ه

اند. وقتی ع**ابری ببين**دسر راه خود به چاه و چاله ضاللت افتاده که نابينايي به چاه افتاده، وظيفه وجداني و انساني دارد كه او را

چاه ب**يرون آورده ب**ه زن**دگي و س**عادت برس**اند. ب**ه هميناز ته مناسبت خداوند متعال پيغمبران را براي ه**دايت و ارش**اد م**ردم

فرستد، هرچند كه آن مردم در آرامش و آسايش زندگي كنن**د.مي زيرا آرامش و آسايش توأم با كفر مانند اس**تراحت در قع**ر چ**اه وي**ل، ي**ا مانن**د اس**تراحت كودك**ان در دوران ك**ودكي اس**ت. ب**ر شخص مربي واجب است كه مزاحم كودكان گردد و آن ه**ا را از

272

تفسير سوره نساء

دايره كودكي به دايره عقل و تربيت برس**اند. ب**ه همين مناس**بت "قل لو ك11ان في االرض مالئك11ةفرمايد: خداوند در قرآن مي

ماء ملك111ا يمش111ون مطمئنين لنزلن111ا عليهم من الس111 يعني اگر انسان ها در روي ك**ره زمين فرش**ته خ**و و1."رسوال

فرشته صفت در آرامش كامل زندگي كنند، ب**از هم م**ا آن ه**ا را فرس**تيم از جنس خ**ودگذاريم. بلكه پيغمبراني ميبه حال خود نمي

آن ها، تا اين كه آن ها را به مقام بهتر و ب**االتري ارتق**ا دهن**د. در كن**داين آيه شريفه خداوند متعال علت بعثت پيغمبران را ذك**ر مي

و آن، حركت دادن انسان ه**ا در خ**ط تكام**ل و ت**رقي ت**ا انته**اي مقصد مي باشد. زيرا هدف خدا از خلقت انسان دو چ**يز اس**ت. يكي عمل صالح و شايس**ته، ت**ا انس**ان ه**ا در آرامش و آس**ايش كامل قرار گيرند و فس**اد و جن**گ و ن**زاع نباش**د. دوم: تكام**ل و ت*رقي در ش**عاع علم و حكمت، ت*ا وص*ول ب*ه مق*ام لق*اءالهي و خالفت خ**دا. پي**دايش حرك**ات تك**املي ب**دون آموزگ**ار و معلم ممكن نيست. از اين رو خداوند تبارك و تع**الي هم ب**راي كف**ار و

فرس**تد و هم ب**راي متقين و اف**راد ص**الح وگناه كاران پيغمبر مي شايسته، تا آن پيغم**بر ب**ا تعليم**ات خ**ود كف**ار را از كف**ر و گن**اه برهاند و شايس**تگان از اه**ل ايم**ان و تق**وي را ب**ه مق**ام به**تر و ب**االتر ارتق**ا ده**د. از اين رو خ**واهي نخ**واهي خداون**د متع**ال ب**ا ارسال رسل مزاحم انس**ان ه**ا مي ش**ود و س**ر ب**ه س**ر آن ه**ا

گذارد تا آن ها را به مقامي بهتر و باالتر ارتق**ا ده**د. پيغم**برانمي رسالت الهي دارند كه انسان ه**ا را ب**ه ي**ك زن**دگي به**تر دع**وت نموده دره**اي علم و دانش و حكمت الهي را ب**ه روي آن ه**ا ب**از نموده، با تعليم و تربيت خود آن ها را بهتر و بهتر و باالتر و باالتر ببرند تا روزي ك*ه ب**ه كم*ال مطل**ق برس**ند. م*ردم ك*ه در براب**ر دعوت انبيا قرار گرفتند از سه حال بيرون نيستند. يا دعوت انبي**ا

كنن**د. ي*ا در براب*ررا پذيرفت**ه و در خ*ط اط**اعت آن ه*ا عم*ل مي تفاوت هستند، و يا ب**ا پيغم**برانخاصيت و بي دعوت انبيا كامال بي

خيزن**د و م**انع ظه**ور دع**وت پيغم**برانب**ه جن**گ و مب**ارزه برمي ش**وند ك**ه ب**اشوند. پيغمبران به هم**راه گ**روه اول موظ**ف ميمي

كفار مزاحم بجنگند و آن هارا از س**ر راه تكام**ل بش**ر و زن**دگي خاص**يتي وآن ه**ا بردارن**د و هم چ**نین گ**روه دوم را از ح**الت بي

تفاوتي خارج نموده و آن ها را در خط اطاعت خود ق**رار دهن**دبي

.95 اسرا، 1

273

تفسير سوره نساء

و يا به زندگي آن ها در صورت مزاحمت، خاتمه دهن**د. از اين رو در حکمت خداون**د تب**ارك و تع**الي فق**ط انس**ان ه**اي م**ترقي و متكامل ك**ه هم**ان گ**روه اول هس**تند، ح**ق حي**ات دارن**د. گ**روه

خاصيت انگل جامعه شناخته شده و گروه ك**افر و م**زاحم س**دبي باش**ند ك**ه در حكمت الهي ه**ر دو طايف**ه بايس**تيراه تكام**ل مي

نابود شوند. پس همان طور كه اگر یک فرد ب**ا ه**واي نفس خ**ود رسد، جامعه نيز اگر با گ**روه انگ**ل ونجنگد به دانش و تقوي نمي

آل به نام مدينه فاضله نايل نميمزاحم نجنگد به يك زندگي ايده گردد. پس جهاد با انسان هاي كافر و ظالم مانند جه**اد ب**ا ه**واي

نفس واجب و الزم مي باشد اين سوره شريفه به نت**ايج مجاه**دات س**ه گانه96خداوند در آيه

باال اشاره مي كند و مي فرمايد: از طريق مجاهدات ب**اال درج**اتي در وجود انسان ها پيدا مي شود كه براساس آن درجات مس**تحق مغف**رت و رحمت خداون**د مي ش**وند، خ**دا آمرزن**ده و مهرب**ان

است. پیدایش درجات تکاملی از مسیر جنگ و جهاد:

يكي از عوامل بزرگ پرورش انسان كار و فعاليت است. انس**ان كه در خلقت خود مجهز به صفات و مقتضيات بی شماری است، هر يك از اين مقتضيات مانند بذري در وجود انسان كاشته ش**ده و يگانه عامل پرورش آن كار و فعاليت و برخورد با افراد جامع**ه و اجتماع اس**ت. انس**ان ه**ايي ك**ه از ح*ركت و فع**اليت گري**زان هستند و ك*ار و فع*اليت را ره**ا مي كنن**د ب**ه خم*ودي و خموش**ي مي گرايند و چنان وضعي پيدا مي كنند كه گ**ويي نبوده ان**د و خل**ق نشده اند. خداوند در نهاد هر انساني نيروي حركت و فع**اليت ب**ه وديع**ه گذاش**ته اس**ت ك**ه اين ن**يرو، انس**ان را وادار ب**ه ك**ار و كوش**ش مي كن**د، خ**واه ك**ار و كوش**ش او مثبت و نتيج**ه بخش باشد و يا منفي و بدون نتيجه. لذا مشاهده مي كني**د ك**ه كودك**ان در دوران كودكي خود آرامش ندارند. دائم در حركت هستند، ك**ه از حركات آن ها تعبير به شيطنت مي ش**ود. تم**امي دس**تورات و برنامه هاي ديني بر اس**اس ك**ار و تح**رك اس**ت ت**ا ب**دين وس**يله خداوند انسان ها را به ثمر رسانده و آن ها را ب**ه درج**ات عالي**ه ب**اال ب**برد. براس**اس همين برنامه ه**اي ك**ار و فع**اليت، "ايم**ان و تقوا" مطرح شده است. ايمان ب**ه معن**اي اين ك**ه انس**ان ب**راي

274

تفسير سوره نساء

رسيدن به مقاصد عاليه از حركت و فعاليت و رو به رو ش**دن ب**ا خطرات، نترسد و خدا را در اين مسافرت تكاملي وسيله ام**نيت خود قرار دهد. تقوا هم به معن**اي اين اس**ت ك**ه از بي اعتن**ايي و ترك برنامه هاي تكاملي بپرهيزد، به سوي خدا ح**ركت كن**د و این حرکت تا رسيدن به كمال مطلق و آخرين مقصد تكاملي بايستي ادامه داشته باشد تا انسان از خلقت خود نتايج عالي و نه**ايي را به دست آورد. ايمان و تقوا دو نيرو هستند كه: تقوا انس**ان را از تنبلي و كسالت و از حركت قهقرايي به معناي حركت ب**ه س**وي گناه و معصيت باز مي دارد، و ایمان در مس**ير ح**ركت و فع**اليت به انسان اطمينان و آرامش مي دهد و او را صددرصد اميدوار به

موفقيت و وصول به آخرين نتايج زندگي مي كند. مسافرت هاي تك**املي و ايم**اني مانن**د همين مس**افرت ه**اي از شهري ب*ه ش**هر ديگ**ر، س**رمايه ها و بودجه ه**ايي الزم دارد ت*ا ب*ا استفاده از آن سرمايه ها انسان بتواند خود را به مقصد الهي ك**ه همان زندگي بهشتي است برساند. اولين چ**يزي ك**ه در حرك**ات انتقالي از شهري به شهر ديگر الزم است، تصور مقصد و اعتقاد به اين است كه در انتهاي مسافرت وارد شهري مي ش**ود ك**ه در آن شهر همه جور وس**ايل مع**اش و م**وفقيت در زن**دگي ف**راهم است و مي تواند به عيش و حيات خود بدون رنج و زحمت ادام**ه ده**د. دومين چ**يزي ك**ه در اين مس**افرت واجب و الزم اس**ت، شناختن راه و راهبر به سوي مقصد است، ك**ه اگ**ر راه و راه**بر را نشناسد در بيابان ها حيران و سرگردان مي شود و عاقبت ب**ه هالكت مي رسد. و سوم، سرمايه و بودجه اي كه بتواند تا انتها ب**ه حيات و حركت خود ادامه دهد و از توقف در مسير و يا انح**راف

به چپ و راست و يا حركت قهقرايي پرهيز كند. مقصد در مسافرت هاي تكاملي، اعتقاد به بهشت موعود اس**ت؛ انسان يقين كند چنين شهري در عالم هست كه اگ**ر خ**ود را ب**ه آن شهر برساند از تمامي ارقام رنج و مشقت نجات پيدا مي كند و به تمامي رموز و اسرار موفقيت مجهز مي گردد. شهري است كه در آن رقم رنج و مشقت به صفر مي رسد و ارق**ام م**وفقيت تا بي نهايت باال مي رود. كساني كه اعتق**اد ب**ه ي**ك چ**نين زن**دگي نداشته باشند، نمي توانند در زندگي خود و در وج**ود خ**ود تكام**ل فكري و ايماني پيدا كنند. آن ها خواهي نخواهي در خط تكامل يا متوق**ف ش**ده و ي**ا ب**ه قهق**را برگش**ته اند، گرچ**ه ت**ا ان**دازه اي

275

تفسير سوره نساء

موفقيت مالي دنيايي پي**دا كرده ان**د. انس**ان ه**ايي ك**ه آخ**رت را قبول ندارند و فقط براي دنيا و زندگي دنيا تالش مي كنن**د، مانن**د مسافريني هس**تند ك**ه دائم در بياب**ان ه**ا دور مي زنن**د و ح**ركت مي كنند و عاقبت هم در همان بيابان هالك و نابود مي شوند. زيرا حركت به مقصد كسب مال و ث**روت، تكام**ل روحي و فك**ري در انسان ب**ه وج**ود نمي آورد و انس**ان را ب**ه علم و دانش و حكمت

آفرينش نمي رساند. و اما راه به سوي اين مقصد بزرگ همان خط و راهي است ك**ه خداوند متع*ال آن را ب*ه وس**يله انبي*ا ترس**يم ك*رده و ب**ه وس**يله پيغمبر خاتم )ص( و نزول قرآن، صد در صد آن جاده را وس**يع و مجهز نموده و ب**ه اس**تقامت آورده ك**ه از آن تعب**ير ب**ه "ص**راط

مستقيم" شده است. و اما رهبران اين راه ائمه اطهار )ع( هس**تند و آخ**رين ره**بر اين

مي باشد كه شيعيان و دوس**تان خ**ود را در اين)ع(راه امام زمان راه مستقيم به حركت درآورده و در هر قرني آن ه**ا را جل**وتر و

جلوتر مي برد تا به مقصد نهايي برساند. و اما سرمايه حركت و موفقيت در اين راه همان توفيق**ات الهي است كه دائم در انسان شوق و اميد به وج**ود مي آورد ت**ا بتوان**د به حركت خود تا انتها ادامه ده**د. انس**ان مانن**د مس**افرين ديگ**ر بايس**تي از توق**ف در اين راه و ي**ا برگش**ت قهق**رايي بپره**يزد. توقف به معناي اين اس**ت ك*ه عب*ادات و خ*دمات و راز و ني*از و دعا را به كلي ترك كند، و حركت قهقرايي ب**ه معن**اي اين اس**ت كه در پي هوا و هوس و گناه و معص**يت و ظلم ب**ه بن**دگان خ**دا باشد و تمامي هم خود را صرف جمع آوري مال دني**ا كن**د؛ از ه**ر راه ك**ه باش**د، حالل ي**ا ح**رام و ي**ا مش**كوك. نمازه**ا و دعاه**ا و خدمات اجتماعي هر كدام ب**ه ج**اي خ**ود حرك**اتي در انس**ان ب**ه وجود مي آورند ك**ه آن حرك**ات پاي**ه و ماي**ه وص**ول ب**ه تكام**ل و

ورود به شهر بهشت است. جهاد از كلمه جهد، به معناي جنگ و مبارزه با عوامل ضد تكام**ل است تا انسان آن ها را از پيش پا بردارد و به مسير خ**ود ادام**ه دهد. انسان هاي مؤمن در حركت به سوي خداون**د ب**ا س**ه م**انع بزرگ رو به رو مي ش**وند ك**ه هرك**دام از اين س**ه م**انع س**د راه

276

تفسير سوره نساء

تكامل به حساب مي آيد كه تا آن را منهدم نكنند، نمي توانند خ**ودرا به ماوراي سد برسانند و در انتها به مقصد برسند.

مانع اول طبيعت و عوامل آن: طبيعت با تمامي آن چ**ه در زمين و آسمان و يا كوه و دريا و صحرا دارد جايي است ب**راي م**اوراي ط**بيعت. ب**ه اين مناس**بت در لس**ان علم**ا و عرف**ا "ط**بيعت و ماوراي طبيعت" مطرح شده است. طبيعت يعني م**اده و آث**ار و خصايص آن، و ماوراي طبيعت يعني عواملي كه به طبيعت اثر و خاص**يت مي ده**د و آن را مي گردان**د و مي چرخان**د و ب**ه ثم**ر مي رساند. طبيعت همه جا از ماوراي خود نيرو مي گيرد، حيات و حركت پيدا مي كن*د و در انته*ا ب*ه ثم*ر مي رس*د. ع*واملي ك*ه از م**اوراي ط**بيعت ب**ه ط**بيعت حي**ات و ح**ركت مي دهن**د، دو چ**يز است: يكي ارادۀ� آفريننده و ديگر، اصلي ك**ه ب**ا ادغ**ام و ارس**ال آن در وجود طبيعت حي**ات و ح**ركت پي**دا مي ش**ود. ط**بيعت ب**ه منزله جسم است و اصلي ك**ه ب**ا ادغ**ام آن در ط**بيعت حي**ات و حركت پيدا مي شود به منزله روح، و اراده خداوند متعال ع**املي است كه از تركيب اصل روح با م**اده ط**بيعت اين هم**ه آث**ار ب**ه وجود مي آورد. انسان ها در دين خدا مأموريت دارن**د ط**بيعت را به عنوان يك مخلوق و مصنوع خدا بشناسند و به دستور خداون**د متعال به جا و به موقع از آن استفاده كنن**د و اين ط**بيعت را راه

به سوي خدا و اراده او قرار دهند. انسان ها در حركت از طبيعت ب**ه م**اوراي ط**بيعت و از م**اوراي طبيعت به سوي خدا دو قسمند. قسم اول: طبيعيون و م**اديون، ك**ه آن ه**ا فريفت**ه ط**بيعت ش**ده و تم**ام عم**ر خ**ود را ص**رف بهره ب**رداري از ط**بيعت نم**وده، در ط**بيعت متوق**ف ش**ده و در همين توقفگاه مي ميرند و به هالكت مي رسند. به خدا و ع**واملي كه در ماوراي طبيعت است مانند فرشته ها و عالم آخرت ایم**ان نمي آورند. آن ها مانند مسافريني هستند كه م**أموريت دارن**د ب**ه سوي شهري بزرگ، ش**هر خ**دا و انبي**ا مس**افرت كنن**د وليكن در وسط راه به شهر و ده آباد و خوش آب و هوايي رسيده و در آن متوقف شده و از مقصد بازمانده ان**د، ت**ا در آن ج**ا هالك ش**ده و

مرده اند. دس**ته دوم مؤم**نين، ك**ه ط**بيعت و عوام**ل آن را پش**ت س**ر نهاده اند. به ماوراي طبيعت يعني جهان خدا و فرش**تگان و ش**هر بهشت س**فر كرده ان**د و ب**ه حي**ات اب**دي رس**يده اند. ح**ركت ب**ه

277

تفسير سوره نساء

ماوراي طبيعت مبارزه الزم دارد زيرا دو مانع بزرگ ب**ر س**ر راه پيدا مي شود كه انسان را از حركت باز مي دارد. م**انع اول همين طبيعت كه به نام زندگي دنيا ش**ناخته ش**ده.، و م**انع دوم ه**واي نفس كه به نام شيطان معرفي ش**ده اس**ت. انس**ان بايس**تي از اين دنيا به اندازه زاد و توشۀ� سفر استفاده كند و خ*ود را در اين زندگي دنيا متمركز نسازد. همچنين با هوي و هوس خ*ود مب**ارزه كند تا بتواند اين دو مانع ب**زرگ را از س**ر راه خ**ود ب**ردارد و ب**ه خداي خود برسد. براي مبارزه با ه**واي نفس جه**اد ب**ا کف**ار هم الزم اس**ت، ک*ه م**انع ب**زرگ ديگ**ری هس*تند. كف*ار ك*ه در همين روستاي طبيعت و يا كوير زندگي متمركز شده اند با عواملي ك**ه بشريت را به سوي خدا و ع**الم آخ**رت ح**ركت مي ده**د مب**ارزه مي كنند تا اگر بتوانند تمامي انسان ها را در حالي كه در ط**بيعت و زندگي دنيايي متمركز شده اند به استثمار خود درآورند و آن ها را در راه من**افع خ**ود اس**تخدام نماين**د و ب**ه اس**ارت و ب**ردگي بكشند. بديهي است نج**ات از ش**ر آن ه**ا ب**دون جه**اد و مب**ارزه ممكن نيست. از اين رو خداوند متعال ب**ر انس**ان ه**اي م**ؤمن و س**الك واجب ك**رده اس**ت ك**ه ب**ا عوام**ل م**ذكور ب**ه مب**ارزه برخاسته، آن ها را از پيش پا بردارند و خ**ود را ب**ه ش**هر بهش**ت برسانند. بديهي است كه اين مبارزه ها انسان ها را به سوي خدا و ع**الم آخ**رت ح**ركت مي ده**د، علم و دانش و يقين آن ه**ا و دانايي و بينايي آن ها را باال مي برد ت**ا در انته**ا ح**الت لق**اءاللهي براي آن ها حاصل شود. يعني معرفت كام*ل ب*ه خ*دا پي**دا كنن*د. اين معرفت كامل نتيج**ه جه**اد ب**ا موان**ع م**ذكور اس**ت. خداون**د

كساني كه1فرموده است: "و الذین جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا". در راه ما جهاد كنند به راه ه**اي ح**ركت ب**ه س**وي خ**دا و ب**ه راه زندگي دنيا و آخرت هدايت مي شوند. البته خداوند ب**ا نيكوك**اران

است.: ترك جهاد و كوشش چه نتائجی دارد

از مسير روايات و آيات چنين شناخته مي شود ك**ه خلقت انس**ان ها فقط به منظور وصول به علم و معرفت بوده و پي**دايش علم و معرفت به خدا و كائنات هدف غايي و نهايي از آفرينش انسان و جهان است. علت غايي كه هدف سازنده از آفرينش مخلوقات

.69 عنکبوت، 1

278

تفسير سوره نساء

مي باشد بر ارادۀ� آفريننده حاكميت دارد؛ چنان حاكميتي كه بدون آن در وج**ود س**ازنده و آفرينن**ده ب**راي آفري**دن چ**يزي، اراده و حركت پيدا نمي شود. از اين رو انسان هايي ك**ه ب**ه مق**ام علم و معرفت مي رسند و چنان مي ش**وند ك**ه خداون**د متع**ال از خلقت عالم و آدم خواسته است در نزد خدا محبوبيت عجيبي دارن**د. آن چن**ان ك**ه خداون**د مي فرماي**د: اگ**ر آن ه**ا نبودن**د چ**يزي خل**ق نمي كردم و زمين و آسمان و كوه و دريا و صحرا را نمي آفريدم.

"م11ا خلقت س11ماءدر حديث معروف "كساء" خداوند فرموده: ه" يع**نيمبنيه و ال ارضا مدحيه اال الج11ل ه11ؤالء الخمس11

زمين و آسمان و افالك را نيآفريدم مگر به خاطر آن پنج نفر ك**ه زير كساء هستند. دالئل قطعي ب**ر اين ك**ه انس**ان ه**اي كام**ل و عارف علت غايي و نه**ايي خلقت عالمن**د و س**اير مخلوق**ات ب**ه طفيلي آن ها خلق شده اند، زيارت جامعه كبيره است. از اين رو خداوند تعالی براي اين كه انسان ها را وادار به جه**اد و كوش**ش نم**وده، مجب**ور ب**ه کس**ب علم و دانش و مع**رفت كن**د، س**رراه زندگي آن ها اين همه ابتالئات و امتحانات به وجود آورده اس**ت. دلي**ل اين ک**ه بيم**اري ه**ا و ن**اتواني ه**ا و جن**گ و مص**يبت ه**ا و حشرات و حيوانات موذي را خداوند آفري**ده این اس**ت ک**ه هم**ۀ� اين ه**ا عوام**ل زجرن**د ت**ا انس**ان ه**ا را ب**ه س**وي علم و دانش حركت دهن**د، ت**ا ب**ا پي**دايش علم و مع**رفت ب**ه خداون**د متع**ال، زندگي انسان ها به تعادل برسد و در انتها با همين عوام**ل زج**ر و فشار خود را به آن زندگي اي*ده آل و بهش*تي برس**انند. اگ*ر در سر راه انسان احتياجات و ابتالئات نب**ود و انس**ان ه**ا در محي**ط امن و امان بوده، تمامي وسايل آسايش و رفاه در اختي**ار آن ه*ا بود كوچك ترين حركتي در آن ها به وج**ود نمي آم**د و ق**دمي ب**ه سوي ترقي و تكامل برنمي داشتند و در جهل و ناداني و كن**دي و كودني قرار مي گرفتند. در اين صورت خلقت آن ه**ا لغ**و و عبث بود. احتياجات و ابتالئات انسان ها را به كار و كوشش و مب**ارزه ب**ا عوام**ل زج**ر و احتياج**ات وادار مي كن**د و اين مب**ارزات و كوشش ها در انسان ها علم و دانش به وجود مي آورد. در افكار و زندگي ط*بيعي آن ه*ا تع*ادل ب*ه وج*ود مي آورد و آن ه*ا را ب*ه سوي كشف علت ها حركت مي دهد تا در انتها ب**ه س**وي آخ**رين علت ها كه اراده خداوند متعال است، حركت كنند و با كشف آن آخ*رين علت و كام*ل ت*رين عوام*ل، تس*ليم اراده و حكمت خ*دا شوند و با اين تسليم به مقصد نه**ايي زن**دگي ك**ه هم**ان زن**دگي

279

تفسير سوره نساء

آخ**رت و ش**هر بهش**ت اس**ت برس**ند. پس اگ**ر انس**ان ه**ا از فراگ***يري علم و دانش و حكمت و مع***رفت كوت***اهي نمودن***د خداوند با عوامل زجر و فشار و با ابتالئاتی ك**ه در زن**دگي آن ه**ا ب**ه وج**ود مي آورد، آن ه**ا را ب**ه س**وي فراگ**يري علم و دانش حركت مي دهد و تا وق**تی ب**ه اين مقص**د نه**ايي نرس**اند، دس**ت بردار از آن ها نيست و آن ها را به حال خود واگذار نمي كند. ه**ر چه از علم و دانش که در دنیا فرا گرفته اند در وجودشان ذخ**يره مي شود و بقيه را در زن**دگي آخ**رت مي آموزن**د. خداون**د متع**ال امام**ان معص**وم را ب**ه عن**وان انس**ان كام**ل مع**رفي فرم**وده، تمامي انسان ها از زن و مرد اجبار دارند چه در زندگي دنيا وچه

آخرت به مقام و دانش آن ها برسند. مستضعفين واقعي كه مشمول عفو الهي مي ش**وند چ**ه كس**اني

هستند: "مستضعف" كه از كلمه ضعف به وجود آمده، اسم فاعل از باب استفعال، به معناي ضعف خواهي و ضعف طلبي، و اسم مفعول به معناي به ضعف كشيده شدگان اس**ت. مستض**عفين، ض**عفا و ناتوانان جامعه نيستند. مثال كودكان و يا پ**يران و ي**ا انس**ان ه**اي مريض و مفلوج و نابينا ك**ه ك**اري از دستش**ان س**اخته نيس**ت و جامعه بايستي آن ها را اداره كند، چنين افرادي را ک**ه ض**عيف و ن**اتوان هس**تند "ض**عفا" مي نامن**د. وليكن مستض**عفين كس**اني هستند كه به وسيله ظالم**ان و اس**تثمارگران ب**ه ض**عف كش**يده شده اند، و در واقع ضعيف و ناتوان نيستند. ممكن اس**ت انس**ان مستضعف، قويترين فرد جامعه باشد وليكن افراد ك**افر و ظ**الم او را در ضعف و ناتواني نگه دارند و مانع كسب ق**درت و ث**روت او باشند. پس مستضعفين مانند كودكان و پيران و يا مريضان در خلقت خ**ود ض**عيف و ن**اتوان نيس**تند و خ**دا آن ه**ا را ض**عيف نيآفريده است، بلکه از نظر اجتماعي محروميت پيدا ك**رده و ب**ه ضعف كشانده شده اند. مستضعفين، انسان هاي م**ؤمن و عاق**ل و توانا و صالح و عادل هستند كه اگر به ث**روت و ق**درت برس**ند آن ث**روت و ق**درت را در خ**دمت انس**ان ه**ا مص**رف مي كنن**د و زندگي م*ردم را ب*ه ثم*ر مي رس*انند. ليكن ق*درت من**دان ك*ه از خصيص**ه ع**دالت خ**واهي و ض**ديت آنه**ا ب**ا ظلم و س**تم آگ**اهي دارند، آن ها را در ضعف و ناتواني نگ**ه مي دارن**د و م**انع كس**ب

280

تفسير سوره نساء

قدرت و ثروت آن ها مي شوند و آن ها را به ضعف مي كشانند تا نتوانند ب**ا ظلم و فس**اد مب**ارزه كنن**د و در نتيج**ه كف**ار و ق**درت مندان ظالم در ميدان ظلم و ستم آزاد باشند تا بتوانند م**ردم را در استخدام و استثمار خود درآورند. پس مستضعفين، به ض**عفافتادگان و به ضعف كشيدگان عالم هستند نه ضعفا و ناتوانان.

مستضعفين از سه راه ب**ه ض**عف كش**يده مي ش**وند و در نتيج**ه قدرت جنگ و مب**ارزه از آن ه**ا س**لب مي گ**ردد و زمين**ۀ� تس**لط كفار و ظالمين فراهم مي گردد. اول از مسير جهل و بي سوادي. كفار و قدرتمندان كه غالبا زمام جامعه را به دس**ت گرفت**ه و ب**ر مسايل اجتماعي تس**لط پي**دا كرده ان**د، موان**ع بس**ياري س**ر راه ت**رقي و تكام**ل عقب افتادگ**ان و كس**ب علم و دانش ب**ه وج**ود آورده و مانع آگاهي و بيداري اكثريت انسان هاي م*ؤمن و ص*الح مي شوند. بزرگ ترين عامل محروميت در وجود انسان ها ضعف و ناتواني آن هاست. جاهل و بي سواد، ضعيف ترين انسان ها به حساب مي آيد. زيرا از حقوق الهي و قانوني خود آگاهي ندارد كه آن را بطلب**د و كس**ب نماي**د. انس**ان ه**اي جاه**ل و ن**ادان مانن**د كودكان يتيمي هس**تند ك**ه پ**در آن ه**ا از دار دني**ا رفت**ه و ث**روت بسيار براي آن ها ذخيره كرده است. وليكن آن كودكان از ثروت خود آگ**اهي ندارن**د. غاص**بي ظ**الم در اين ج**ا پي**دا مي ش**ود ك**ه عه**ده دار ام**ر كودك**ان مي ش**ود و آن ه**ا را در وض**ع ك**ودكي و ناتواني نگه مي دارد. خود را ج**اي پ**در آن ه**ا ب**ه آن ه**ا مع**رفي مي كند و مال و ثروت آن ها را غصب مي نماي**د. اج**ازه نمي ده**د كه آن ها به زندگي ابتدايي خود و ثروتي كه پدر و مادر ب**راي آن ها ذخيره كرده است آگاهي پيدا كنند. در نتيجه كودكان در وض**ع ناتواني و گرسنگي بسر مي برند و آن ظالم غاصب ثروت آن ه**ا را تصاحب مي كند و به نفع خ**ود به**ره مي ب**رد. آن ولي ثروتمن**د كه اين همه قدرت و ثروت براي انسان ها آفريده خداوند متع**ال است. وليكن اكثريت انسان ها ك**ه فاق**د علم و دانش هس**تند از ذخاير طبيعي خود آگاهي ندارند و در فقر و ناتواني زن**دگي خ**ود

را سپري مي كنند. عام**ل دوم ك**ه م**وجب ض**عف و ن**اتواني اك**ثريت مستض**عفين مي شود، فقر مالي آن ها مي باشد. مستضعفين كه غالبا ح**ق آن ه*ا غص*ب ش**ده اس*ت، گرفت**ار فق*ر م*الي و ن*اتواني اجتم*اعي مي ش**وند. چ**ون م**ال و ث**روت ندارن**د نمي توانن**د كس**ي را ب**ه

281

تفسير سوره نساء

استخدام خود درآورند و به وسيله خدمتگزاران ق**درت اجتم**اعي پيدا كنن*د و حق*وق خ*دادادي خ*ود را ب*ه دس**ت آورن*د. در نتيج**ه زورمن**دان بيش**تر و بيش**تر آن ه**ا را در ض**عف و ن**اتواني نگ**ه

مي دارند. عامل سوم: ضعف اجتم**اعي مستض**عفين اس**ت. نمي توانن**د در مقام حك*ومت و ره*بري ق*رار بگيرن*د ت*ا ب*ه ح*ق مش*روع خ*ود برس**ند و ديگ**ران را هم از اين ح**ق مش**روع بهره من**د كنن**د. در نتيجه زير چكمه ظلم و زور قرار گرفته و از حقوق مشروع خود

محروم مي شوند. معناي هجرت به سوي خدا و رسول خدا.

كلمات "هج**رت و جه**اد" از كلم**اتي اس**ت ك**ه بس**يار در ق**رآن تكرار شده، و دو صفت است كه بسيار مطلوب خدا و پيغم**بران مي باشد. غالبا كلمۀ� هجرت پيش از جهاد ذكر مي شود، چنان ک**ه

والذين آمنوا و هاجروا وجاهدوا فيدر آیاتی مي فرمايد: " 1سبيل الله..."

چهار كلمه پايۀ� اساسي حركت دي**ني ب**ه س**وي خ**دا و ب**ه س**وي كماالت است. زيرا دين يك خط تكامل است كه انس**ان ه**ا را از صفر و محروميت به بي نهايت م**وفقيت تكام**ل مي ده**د و چ**نين حركتی با حالت يك نواختي انسان، كه در جا بزند و تمام عمر در يك فكر و يك حال باشد، منافات دارد. این چه**ار كلم**ۀ� اساس**ي كه مايه قوام و دوام حركت ديني مي باش**د چن**ان در پي يك**ديگر قرار گرفته كه ب**دون ظه**ور كلم**ۀ� اول، كلم**ۀ� دوم قاب**ل ظه**ور

نيست. کلمۀ� اول تقوا. تقوا آن حالت به خود ايست دادن است. انساني كه وارد موسسه ای بسيار عظيم و منظم مي ش**ود ك**ه آن هم**ه تاسيسات و ماشين آالت و اسباب و ابزار س**ازندگي دارد، نظم و نظام آن تاسيسات داللت مي كند بر اين كه آن موسسه ص**احبي و مالكي دارد و مهندس**ين و دانش**مندانی ك**ه هرك**دام ب**ه ك**اري مشغولند، قهرا انسان تازه وارد به اين موسسه به خ**ود فرم**ان ايست مي دهد. دم در توقف مي كند و م**واظب اس**ت ك**ه ب**دون اجازه صاحب موسسه و بدون دستور و راهنمايي به كاري دست

20 و توبه، 74 از جمله: انفال، 1

282

تفسير سوره نساء

نزن**د. در پي اين فرم**ان، ك**ه خ**ود را متوق**ف مي كن**د و در عين حال اشتياق كامل دارد كه از كيفيت و كميت آن موسسه آگ**اهي پيدا كن**د، از م**دير موسس**ه تقاض**اي ح**ركت و راهنم**ايي ب**ه آن تشكيالت و تاسيسات را دارد و صاحب موسسه ك**ه او را ف**ردی منظم و مؤدب مي بيند يك مأمور آگاه و بصير در اختي**ار او ق**رار مي دهد تا او را ب**ه كميت و كيفيت آن تاسيس**ات آش**نا كن**د. اين حالت توقف كه انسان ب**ه خ**ود اج**ازه نمي ده**د ب**دون دس**تور و اج**ازه و ب**دون آگ**اهي در ك**اري مداخل**ه كن**د را تق**وا مي نامن**د. انسان ها در ارتباط با نظام عالم خلقت و كسب اج**ازه از م**دير و مؤسس اين نظام كه خداوند متعال باشد همين ح**الت را پي**دا مي كنن**د. ب**ه محض اين ك**ه ب**ه عق**ل و دانش مي رس**ند و بل**وغ عقلي پيدا مي كنند، به عظمت خلقت انسان و جهان آگاه شده و حالت تقوا در آن ها پيدا مي ش**ود؛ ب**ه خ**ود اج**ازه نمي دهن**د ك**ه ب*دون كس**ب اج*ازه از م*دير و ص*احب اين تأسيس*ات در ك**اري مداخله كنند و از خود رأيي وحشت پيدا مي كنن*د. خداون*د متع*ال كه اين ادب و تربيت را از آن ها مي بيند و در عين حال مش**اهده مي كند كه دوست دارند به اين تأسيسات و نظام عالم و م**دير و مدبر آن آشنايي پيدا كنند، مأموراني براي راهنمايي آن ها گسيل مي كند كه بروند و دست او را بگيرند و ب**ه آن چ**ه دوس**ت دارد، هدايت كنن**د. پس پي**دايش ح**الت تق**وا پيش از ايم**ان و هج**رت است. تا روح تقوا در انسان ها پيدا نشود، آمادگي پيدا نمي كنن**د كه ايمان به خدا بيآورند. انسان ها پيش از پيدايش حالت تقوا، یا كافر شناخته مي شوند و يا نه كافر و نه مؤمن. زيرا كفر و ايمان در صورتي پيدا مي شود كه انسان ها به عق**ل و دانش خ**ود و ي**ا به رهبري و دعوت انبيا به ح**ق و حقيقت آگ**اهي پي**دا كنن**د و در برابر دعوت عقل و وج*دان و ي**ا دع*وت انبي**ا ب**ه دین خ**دا ق**رار گيرند. پس از استماع دعوت و آشنايي به حق، عده اي دع**وت را قبول مي كنند و عده اي آن را رد کرده و قبول ندارند. در اين ج**ا بعد از قبول يا رد، كافر يا مؤمن شناخته مي ش**وند. ك**افر كس**ي است كه حق را شناخته و قبول نكرده و مؤمن كسي اس**ت ك**ه حق را شناخته و قبول كرده است. پس از قبولي دع**وت انبي**ا و يا دعوت عقل و وجدان، حالت تقوا پيدا مي شود. انسان به خ**ود مي گويد که حق ح**ركت و مداخل**ه در هيچ ك**اري ب**دون اج**ازه و راهنمايي خداوند متعال را ندارد. در اين حالت كه انسان خ**ود را در براب**ر آف**رينش عظيمی مي بين**د و دوس**ت دارد از كميت و

283

تفسير سوره نساء

كيفيت آن آگاه شود، خداوند متعال به او اجازه ح**ركت و آگ**اهيمي دهد.

اولين سرمايه حركت و آگاهي تا رسيدن به مقصد، ايمان اس**ت. "ايمان" از كلمۀ� "امن" از باب افعال اشتقاق يافته است ک**ه ب**ه معناي پيدايش امنيت داخلي و وجودي اس**ت. مس**لما انس**ان در اين حركات تكاملي تا وصول به مقصد با هزاران ه**زار خط**ر رو به رو مي شود. مانند كسي كه مي خواهد از يك جنگل پرخ**وف و خطر بگ**ذرد و آن ط**رف جنگ**ل ب**ه ش**هر امن و ام**ان و مقص**د واقعي برسد. بديهي است براي عبور از اين جنگل تا وص**ول ب**ه مقصد، در برابر خطراتي كه يقين به وجود آن ها دارد يك وسيله امنيت الزم دارد، ت*ا بتوان*د از خط*رات بگ**ذرد و س*الم ب**ه ش**هر مقصد برسد. آن وسيله امنيت فق**ط توك**ل ب**ه خداون**د متع**ال و كم**ك خ**واهي از او اس**ت. لط**ف و رحمت خ**دا به**ترين وس**يله امنيت براي عبور از جنگل دنيا و رسيدن به ش**هر آخ**رت اس**ت. ب**ه محض قب**ول دع**وت خ**دا و ح**ركت در خ**ط دين خداون**د ب**ه انسان سالك امنيت و آرامش قلبي مي دهد تا با اطمين**ان كام**ل از این که كه هيچ خطري متوجه او نمي شود و صد در صد س**الم

به مقصد مي رسد، به سوي مقصد حركت كند. دنبالۀ� ايمان، كلمات "هجرت و جه**اد" مط**رح مي ش**ود. هج**رت يعني رها كردن حالت موجود و زندگي موج**ود ب**ه س**وي ح**التي بهتر و زندگي عالي تر. انسان ه**ا اگ**ر در وض**عيت موج**ود خ**ود يعني همين زندگي دنيا و لذايذ مادي آن متمركز و متوقف ش**ده، محكم به همين دنيا بچسبند و يك زندگي بهتر و عالي تر از آن را قبول نكنند، مانند مسافريني هستند كه در بيابان حركت مي كنن**د و ت**ا ب**ه ك**وره دهي ي**ا چش**مه آب ش**وري مي رس**ند هم**ان ج**ا متوقف مي ش**وند و می مانن**د. در این ص**ورت قه**را تم**ام عم**ر خ**ود را بايس**تي در بياب**ان زن**دگي كنن**د و از آن هم**ه وس**ايل آسايش و آرامش در شهر ب**زرگي ك**ه خ**دا ب**راي آن ه**ا آفري**ده است، محروم بمانند. پس بايستي بيابان ها و ده**ات ت**وي راه را پشت سر بگذارند و به سوي شهر هاي بهتر و بهتر حركت كنن**د. انسان هاي سالك الي الله همه جا در ارتب**اط ب**ا خ**دا و ط**بيعت بايستي وضعيت موجود خود را كه زندگي دنيا ناميده مي شود، يا حاالت جهل و ضعفي را كه دارن**د ره**ا ك**رده و ب**ه س**وي علم و

284

تفسير سوره نساء

دانش و زندگي بهتر و بهتر حركت كنند ت*ا ب**ه آخ**رين مقص**د ك*ه شهر بهشت است برسند. اين حالت رها ك*ردن وض*عيت موج*ود براي به دست آوردن حالتي به**تر و ع**الي ت**ر، "هج**رت" نامي**ده

مي شود. در پي ح**الت هج**رت، ح**الت جه**اد و مب**ارزه پي**دا مي ش**ود. در مباحث سابق روشن شد كه انسان ها باي**د در س**ه می**دان جه**اد کنند. با عوام**ل ط**بيعت مب**ارزه كنن**د ب**راي ح**ركت ب**ه م**اوراي طبيعت. و با هواي نفس مب**ارزه كنن**د ب**راي رس**يدن ب**ه عق**ل و معرفت. و با عوامل كفر و گناه مبارزه كنند براي رسيدن به ي**ك تمدن انس**اني و مدين**ه فاض**له. پس جه**اد انس**ان در پي تق**وا و

ايمان و هجرت صورت می گیرد. اهميت نماز، کیفیت نماز جم**اعت در مي**دان جن**گ، دالي**ل قص**ر

: نماز و ترك روزه در ميان واجبات دين مقدس اسالم عمل واجبي ب**ه اهميت نم**از نيست. تمامي واجبات، از روزه و جهاد و حج و مستحبات ديگ**ر، مشروط به شرايط استطاعت است كه گاهي با اجتماع ش**رايط واجب مي شود و با نقص شرايط واجب نمي شود، و انس**ان ح**ق دارد آن عم**ل واجب ي**ا مس**تحب را در ص**ورت فق**دان ش**رايط ترك كند. وليكن نماز اهمیتی دارد كه در هيچ حالي و هيچ وضعي ترك آن جايز نيست. انس**ان ت**ا زم**اني ك**ه واج**د عق**ل و ش**عور باشد، در حاالت سالمتي و يا ع**دم س**المتي، واجب اس**ت، نم**از خود را به جا آورد. اگر سالم است ايستاده، و اگر ضعيف اس**ت نشس**ته، و اگ**ر نشس**ته نمي توان**د بخوان**د در ح**ال درازكش ب**ه پشت يا پهلو يا شكم؛ در هر حالت و ص**ورتي واجب اس**ت نم**از بخواند. و اگر نمي تواند با هیچ ی**ک از حرك**ات ب**دن و اش**اره ب**ه دست يا چشم به نماز خود شكل بدهد، واجب است صورت نماز و قرائت آن را در قلب خود بگذراند. پس نماز در هيچ حالي نبايد ترک شود، كه فرموده اند: "الصالة ال يترك بحاله" يع**ني نم**از در

هيچ حالي ترك نمي شود. دليل وجوب نماز در تمامي حاالت، خ**واه نم**از حقيقي باش**د ب**ه معناي يادآوري خداوند متعال، يا نم**ازي ك**ه در ش**كل مخص**وص انج**ام مي گ*يرد، اين اس**ت ك**ه حي**ات و موج**ودي دين از مس**ير ارتباط با خداوند متعال قاب**ل ظه**ور اس**ت. انس**ان منه**اي دين،

285

تفسير سوره نساء

حيواني بيشتر نيس*ت و بلك*ه از حي**وان هم ب*دتر اس*ت. دين هم منهاي توجه به خدا و به ياد خدا بودن، دين به حس**اب نمي آي**د و شكلي بي معنا و بي محتوا مي باشد. هرگز اجازه نداده ان**د در هيچ حالي انسان فاق**د دين باش**د و منه**اي دين زن**دگي كن**د، و نم**از ستون دين است. زيرا نماز آن حالت ارتب**اط انس**ان ب**ه خداون**د متعال است و انسان به اضافۀ� اين ارتباط انسانيت پي**دا مي كن**د و حيات ديني به دست مي آورد. چگون**ه ممكن اس**ت ب**ه انس**ان اج**ازه بدهن**د ك**ه در س**اعتي و ي**ا دقيقه اي فاق**د دين و فاق**د انسانيت باشد. شما اگر تاريخ بشريت را از ابتدا تا انته**ا زي**رورو كنيد، نمي توانيد انس**اني را پي**دا كني**د ك**ه منه**اي دين و ي**ادآوري

خدا، انسان باشد و انسانيت داشته باشد. تنها اصلي كه به بشريت حيات انساني و اجتم**اعي مي ده**د و او را از داي**ره حي**وانيت خ**ارج نم*وده ب*ه مق*ام انس*ان و انس**انيت مي رساند همين دين اس**ت ك**ه ب**ه وس**يله نم**از موج**وديت پي**دا مي كند. نماز مانند تابلو است ك**ه ت**ا وق**تي براب**ر چش**م انس**ان نمايان باشد در انسان امي**د و آرزو ب**ه وج**ود مي آورد و او را ب**ه سعادت ابدي و آيندۀ� زندگي اميدوار مي سازد. تابلويي اس**ت ك*ه همه جا راه و مقصد را به انس**ان نش**ان مي ده**د و انس**ان را ت**ا وصول به مقصد ياري و همكاري مي نماي**د. ب**ه همين دلی**ل، دين موجوديت پيدا نمي كند مگ*ر ب*ا خوان*دن نم*از، و از نظ*ر اين ك*ه همين نماز انسان ها را به جهاد و هج**رت وادار می كن**د و ب**ه آن ها قدرت مبارزه با عوامل سه گانۀ� طبيعت، هواي نفس، و قدرت هاي كف**ر می ده**د، دس**تور داده ان**د م**ردم نم**از را ب**ه جم**اعت بخوانند؛ و مخصوصا نماز جمعه را، كه ب**دون جمعيت و جم**اعت

واجب نمي شود. نماز به سه صورت خوانده مي شود: انف**رادي، اجتم**اعي ص**غير، اجتماعي كبير. صورت اول رابطه شخصي و انفرادي بين انسان و خداون**د متع**ال اس**ت. دس**تور داده ان**د نمازه**اي مس**تحب ب**ه صورت انفرادي خوانده شود تا انسان را به خ**داي خ**ود مرب**وط كند. ارتباط انسان با خداوند متعال هر چه بيش**تر و به**تر ش**دت پيدا كند رشد ايماني و عقلي انسان كامل تر مي شود. به ط**وري ك**ه در انته**ا بين انس**ان و خداون**د متع**ال رابط**ه مس**تقيم پي**دا مي شود. يعني حالتي در انسان به وجود مي آيد كه گويي با خداي

286

تفسير سوره نساء

خود رو به رو ش**ده، ب**ا او ح**رف مي زن**د و خ**دا ب**ا انس**ان تكلم مي كند. در اين حاالت و روابط تنهايي، مخصوصا نيمه ه**اي ش**ب همراه نمازهاي نافل**ه، ابت**دا خداون**د متع**ال ب**ه وس**یلۀ� اش**باحی نوراني به صورت انسان، كه صد درصد انسان نم**از گ**زار را ب**ه خ**ود جلب و ج**ذب مي كن**د، ب**ا او تم**اس مي گ**يرد. ابت**دا اين رابطه ها در عالم خواب پيدا مي شود. شخص نم**ازگزار در ع**الم خواب با انساني كه خيال مي كند پدرش يا مادرش و يا دوست و رفيقي است كه ب**ه او م**أنوس اس**ت روب**رو ش**ده، ب**ا او ح*رف مي زن**د و او ب**ا انس**ان تكلم مي كن**د. آن ش**بح ن**وراني در ع**الم خ*واب ب**ه انس**ان م**ژده مي ده**د و او را ب**ه لط**ف خ**دا و آين**ده زندگي اميدوار مي سازد. اين خواب ها مدت زيادي ب**راي انس**ان تكرار مي شود. روزهاي اول خي**ال مي كن**د پ**در ي**ا م**ادر خ**ود را خواب ديده و بع**دا مي فهم**د ك**ه اين ص**ورت ه**اي ع**الم خ**واب فرشتگان خدا بوده اند كه با انسان تماس گرفته ان**د. اين ص**ورت ها و اشباح نوراني مانند بلن**دگويي هس**تند بين انس**ان و خداون**د متعال. خداوند كه با بنده خود، زن باشد يا مرد تم**اس مي گ**يرد، بين خود و آن بنده يك شبح نوراني را به صورت انساني كه به او مأنوس است مي سازد. به وسيله همان ش**بح ن**وراني ب**ا انس**ان تكلم مي كن**د. گوين**ده خداون**د متع**ال اس**ت و آن ص**ورت ع**الم خواب فرشته است. خواب ها به اين ص**ورت تك**رار مي ش**ود ت**ا زماني كه انسان مي فهمد آن صورت ها فرشتگان خدا هس**تند و كسي ك**ه ب**ه او م**ژده داده و او را ب**ه آين**ده خ**وب و مخصوص**ا زندگي بهشتي اميدوار كرده است، خداوند متعال اس**ت. بع**د از پيدايش اين فكر و اين خاطره، كه انس**ان مي بين**د ب**ا فرش**تگان خ**دا تم**اس پي**دا مي كن**د كم كم فرش**تگان در ح**ال بي**داري و مخصوصا در محراب نماز با او رو ب**ه رو مي ش**وند ب**ه او اظه**ار محبت مي كنند و او را مژده مي دهن*د و ب**ه او عل**وم و حق*ايق را تعليم مي دهند، كيفيت پيدايش زندگي بهش**تي و جهنمي را ب**ه او گزارش مي دهند. انسان نمازخوان و مخصوص**ا نم**از ش**ب خوان ها كه در قيام شبانه خود اخالص به خداوند دارند، عشق و عالقه شديد به خداوند متعال پيدا مي كنند و اين رابطه بيش**تر و بيش**تر مي شود تا روزي ك**ه بين انس**ان و خداون**د ح**الت لق**اءاللهي ب**ه

وجود مي آيد.

287

تفسير سوره نساء

حضرت مريم كه در گوشۀ� محراب و در حاالت تنهايي به نم**از و عبادت مشغول بود، ابتدا در عالم خواب و كم كم در بيداري روز ي**ا ش**ب، فرش**تگان براب**ر او ظ**اهر مي ش**دند و ب**ا او س**خن مي گفتند و به او مژده مي دادند كه خداوند متعال تو را بر تمامي

م11ريم ان اذ قالت المالئكه يازنان عالم برتري داده است: " الل111ه اص111طفاك و طه111رك واص111طفاك علي نس111اء

اي مريم خدا تو را پاك و پ**اكيزه نم**ود و ب**ر زن**ان.1العالمين" عالم برتري داد. همين طور او را پی در پی مژده دادند و عاقبت به او فهماندند كه خداوند مي خواهد پسر خ**وبي ب**ه ت**و م**رحمت كند. آن پسر داراي معجزات است. در كودكي و پيري ي**ك س**ان با مردم سخن مي گويد. پيغمبر بزرگ بني اسرائيل است. خ**دا ب**ا روح الق**دس او را تايي**د مي كن**د. م**ريم يكچ**نين گزارش**اتي از فرش**تگان دري**افت مي ك**رد. ب**ه كيفي**تي ك**ه ص**داي فرش**ته را مي ش***نيد وليكن فرش***ته را نمي دي***د. فق***ط در ع***الم خ***واب فرشتگان را مي ديد و در بيداري صداي آن ها را مي ش**نيد وليكن به فكر فرو مي رفت که چگونه من كه شوهر ن**دارم و براس**اس نذر مادرم و انتخاب خودم بايستي تا آخر عمر به عبادت مشغول باشم صاحب فرزندي می شوم كه پيغمبر بني اسرائيل است؟ آيا خدا ابتدا براي من شوهر مق**در مي كن**د و ب**ه من دس**تورمي دهد ك**ه بايس**تي ازدواج كنم؟ پس ب**ا ن**ذر م**ادرم چك**ار كنم؟ در اين تفكرات و خي**االت ب**ود ت**ا اين ك*ه ي**ك روز مش*اهده ك**رد ج**وان زيبايي در محراب عبادت رو به روي او ايستاده است. خيال ك*رد حقيقتا يك جوان نامحرمي از اين جوان ه**ا ب**ه مح**راب او آم**ده است. وحش**ت ك**رد. پرخ**اش نم**ود ك**ه من از ت**و ب**ه خ**دا پن**اه مي برم. چگون**ه ب**ه خ**ود اج**ازه دادي وارد اط**اق خصوص**ي ي**ك دختر شوي؟ آن فرشته به سخن در آمد ك**ه من فرش**ته هس**تم. انسان نيستم. مأمور خدا هستم. مي خ**واهم ت**و را آگ**اه كنم ك**ه خداوند فرزندي براي تو مقدر ك**رده اس**ت. م**ريم در ح**الي ك**ه دلش آرام شده و وحشت از او برطرف شده بود، دانست همان فرشتۀ� الهي است كه تا امروز صداي او را مي شنيده و در ع**الم خواب او را مي ديده؛ گفت: چگونه ممكن است فرزن**دي داش**ته باشم در ح*الي ك**ه ش**وهر ن**دارم و نمي ت**وانم رابط**ه نامش**روع داشته باش**م؟ فرش**ته گفت: همين ط**ور ب**دون ش**وهر. خداون**د

42 ال عمران، 1

288

تفسير سوره نساء

مي فرمايد: براي من آسان اس**ت. م**ریم بع**د از رو ب**ه رويي ب**ا فرشته و شنيدن اين سخنان، در ح**الی ک**ه از چگ**ونگی این ام**ر متحیر بود ناگاه ديد حامله شده است. مدت حمل حضرت م**ريم مانند همه زنان نبوده است كه كم كم احساس حم**ل كن**د، بلك**ه

ساعت، به طول9 روز و 9در مدتي بسيار كوتاه، كه گفته شده انجاميده است. وقتی مشاهده كرد حامل**ه ش**ده و ش**كمش ب**اال آمده و بچه در رحمش حركت مي كند خوف و وحش**ت او را ف**را گرفت كه وای اگر كسي آگاهي به حم**ل او پي**دا كن**د، پيش**وايان مذهبي او را سنگ سار مي كنند. چگونه مي تواند به آن ه**ا بگوي**د كه اين بچه به قدرت خداوند بوده؟ روي همين نگراني و وحشتي كه داشت و مي ترسيد مبادا زكرياي پيغمبر كه كفيل اوست و ي**ا ديگران به حمل او آگاهي پيدا كنند از مح**راب عب**ادت ب**ه بياب**ان هاي اطراف شهر ف**رار ك**رد. آوارگی او يكي ب**راي اين ب**ود ك**ه فکر می کرد جايز نيست در مسجد وضع حم**ل كن**د، و بيش**تر از ترس رسوايي بود. زكرياي پيغمبر وقتی مشاهده ك**رد ك*ه م**ريم در خلوتگاه خصوصي خود نيست تعجب كرد. دختري كه تا امروز كسي او را نديده كجا رفته است؟ آيا كسي او را ربوده و يا خود از اطاق عبادت به جاي ديگر رفته است؟ س**ر و ص**دا پيچي**د ك**ه مريم در خلوتگاه عبادت نيست. هم**ه ب**ه جس**تجو پرداختن**د. اين خانه و آن خانه رفتند كه او را پيدا كنند. كم كم به ط**رف ص**حرا و بيابان رفتند. به ناگ**اه مش**اهده كردن**د م**ريم از ط**رف ص**حرا مي آيد و كودكي در بغ**ل دارد. هم**ه تعجب كردن**د. س**بحان الل**ه سبحان الله. اين همان مريمي اس**ت ك**ه پ**اك و مق**دس ب**وده و مائده بهشتي براي او نازل شده، و اينك چطور آواره شده و اين بچه را از كجا آورده است؟ همه ب**ه او تاختن**د و اع**تراض كردن**د که پدر تو مرد بدي نبوده و مادرت ب**دكاره نب**وده. اين بچ**ه را از كجا آورده اي؟ مريم طبق سفارشي كه كودكش هنگام تولد به او ك**رده ب**ود، ح**رف ن**زد و م**ردم را اش**اره داد ك**ه از ک**ودکش بپرسند. با همان اشاره فهماند كه روزه است و نمي تواند ح**رف بزند. مردم دانس**تند م**ريم روزه اس**ت و ج**واب را ب**ه ك**ودكش حواله مي دهد، اما چطور مي شود با كودك گهواره س**خن گفت؟ عيسي به سخن درآمد و گفت: من بنده خدا هستم. خ**دا ب**ه من كتاب داده است و مرا از پيغمبران ق**رار داده و س**فارش ك**رده كه با مادر خود خوش رفتار باشم و هرگز مرا جبار و شقي قرار نداده، آن چنان كه غالبا حرام زادگ**ان جب**ار و ش**قي هس**تند. من

289

تفسير سوره نساء

سالم و پاك به دنيا آمده ام، س**الم و پ**اك زن**دگي خ**واهم ك**رد وسالم و پاك در قيامت مبعوث خواهم شد.

حض**رت م**ريم )س( در ح**ال انج**ام عب**ادت ه**اي شخص**ي از واجبات و مستحبات يك چنين رابطه اي پيدا ك**رد و ح**االت روحي او آن چن**ان ب**اال رفت ك**ه مق**امی برت**ر و ب**االتر از بس**یاری از پیغمبران پيدا كرد. عب**ادت ه**اي شخص**ي و مخصوص**ا نافله ه**ا و مستحبات رابطه انسان را با خ**دا محكم مي كن**د و انس**ان را در حالت مكاش**فه ب**ا خ**دا ق**رار مي ده**د. ابت**دا بين او و فرش**تگان رابطه پيدا مي شود و سپس در حاالت لقاءاللهي ق**رار مي گ**يرد. در حديث قدسي آمده است كه خداوند متعال مي گويد: هميش**ه بنده من با خواندن نافله ها به من نزديك و نزديك ت**ر مي ش**ود ت**ا زماني كه گوش ش**نواي او و چش**م بين**اي او و دس**ت توان**اي او شوم، تا جايي كه آن چه را من مي خ**واهم ف**وري مي ش**ود و آن چه را هم كه او اراده كند، ف**وري واق**ع ش**ود. ص**احب اراده كن فيكوني مي شود. اين نمازهاي انفرادي و شخصي است كه غالب**ا انسان را در حالت ايماني و روحاني قرار مي دهد و رابطه اش را

با خدا محكم مي كند و اما نمازهاي جم**اعت اختصاص**ي، نمازه**اي واجب ش**بانه روزي است كه مستحب است مردم در مساجد جم**ع ش**وند و نم**از را به جماعت بخوانند. نمازهاي جماعت غالبا مردم را اجتماعي ب**ار مي آورد و آن ها را به يكديگر مرب**وط مي كن**د. ح**االت ت**وحش و بيگانگي آن ها را نسبت به يكديگر برطرف مي كن**د و بين آن ه**ا براب**ري و ب**رادري ب**ه وج**ود مي آورد. این نمازه**ا يگان**ه عام**ل پي**دايش وح**دت و يگ**انگي بين مس**لمانان مي باش**د. نمازه**اي جماعت هم مانند نمازهاي انف**رادي انس**ان را ب**ه خ**دا نزدي**ك و نزديك تر مي كند. در واقع اگر نمازهاي جماعت را به ح**ال توج**ه و نيايش به جا آورند، دو فايده اساسي دارد. يكي اين كه انس**ان را به خدا نزديك مي كند و ديگر اين ك**ه بين انس**ان ه**ا وح**دت و الفت به وج**ود مي آورد و ب**ه ه**ر م**يزان ك**ه اين الفت و وح**دت به**تر مي ش**ود، ق**درت اجتم**اعي مس**لمانان زي**ادتر مي ش**ود و

دشمنان آن ها عقب نشيني مي كنند. بهترین نماز جماعت كه "حج صغرا" ناميده مي شود، نماز جمع**ه اس**ت. نمازه**اي جمع*ه را مي ت**وانيم جم**اعت ك**بري بن**اميم ك**ه

290

تفسير سوره نساء

انسان ها را براي وصول به يك تمدن بزرگ آماده مي كند. انسان ها خواهي نخواهي دش**منان خطرن**اكي دارن**د و آن دش**منان ب**ه تمام معنا مي كوشند رابطه انسان ها را با يكديگر قط*ع نماين*د و با اين قطع رابطه در واقع انسان را خلع سالح كنند ت**ا بتوانن**د او را در استثمار خود قرار دهند. او را كار بزنن**د و من**افع ك**ار او را به خود اختص**اص دهن**د. انس**ان ه**اي ك**افر و مش**رك بي نه**ايت حريص دنيا هستند، خداوند هم دنيا را نق**د و آم**اده در اختي**ار آن ه**ا نگذاش**ته ت**ا هم**ه ج**ا بخورن**د و بچرن**د. گرچ**ه آن ه**ا مانن**د حيوانات هدفي جز خوردن و چري*دن ندارن*د وليكن ف*رق آنه*ا ب*ا حيوان**ات این اس**ت ک**ه حیوان**ات روزي خ**ود را نق**د و آم**اده از طبيعت مي گيرند و براي زندگي احتياج ب**ه كم**ك ديگ**ران ندارن**د ولی كفار بايس**تي زحمت بكش**ند، از طري**ق خ**دمات و زحم**ات طاقت فرسا روزي خود را از طبيعت ب**ه دس**ت آورن**د. ب**ا رنج و زحمت خانه مسكوني بسازند و خوراك و لب**اس تهي**ه كنن**د. اگ**ر درست به وسايل زن**دگي ك**ه در اختي**ار داري**د از غ**ذا و لب**اس و مسكن و وسايلی از قبيل ماشين آالت، خواهيد ديد كه ميليون ه**ا انسان زحمت كشيده اند تا اين وسايل را براي شما آماده كنن**د و اگر در حالت تك و تنهايي قرار گيرید، زندگي شما به صفر و زير صفر تنزل پيدا مي كند. پس وقتی انسان ها ب**راي تهي**ه ث**روت و وس**ايل زن**دگي احتي**اج ب**ه همك**اري ديگ**ران دارن**د كف**ار هم مي كوشند كه هرچه بيشتر مردم را وابسته به خ**ود كنن**د. آن ه**ا را در استثمار خود قرار داده، از آن ها كار بكشند و محصول آنها را ب**ه خ**ود اختص**اص دهن**د. هزاره**ا انس**ان زحمت بكش**ند، از محص**ول ك**ار و زحمت آن ه**ا ي**ك نف**ر ي**ا چن**د نف**ر در رف**اه و آسايش قرار بگیرند. از اين رو ظلم به انس**ان ه**ا و اس**تثمار آن ها يگانه ه**دف كف**ار و مش**ركين مي باش**د. آن ه**ا ب**دون ظلم و اس**تثمار نمي توانن**د ب**ه زن**دگي خ**ود ادام**ه دهن**د. پس خ**واهي نخواهي تمام همت آن ها اين است كه انس**ان ه**ا را ب**ه ب**ردگي بكشند. بر آن ها تسلط كامل پيدا كنند و آن ها را كار بزنن**د و از محصول كار آن ها استفاده كنند و يگانه راه استثمار انسان ها و به بردگي كش**يدن آن ه**ا جه**ل و ض**عف اس**ت. ه**ر چ*ه بتوانن**د مي كوشند تا انسان ها را در جهل و ناداني قرار دهن**د ت**ا نفهمن**د ك**ه حق**وقي دارن**د و در اس**تفاده از من**ابع ط**بيعت ب**ا ديگ**ران برابرند. بلكه اين طور فكر كنند ك**ه قدرتمن**دان خداين**د و آن ه**ا بندگان و بردگان خدايند. وقتي به تاريخ زندگي انسان ها مراجعه

291

تفسير سوره نساء

ك*نيم مش**اهده مي ك*نيم ک**ه ه*ر زم*ان م**ردم بيش*تر در جه*ل و ناداني بوده اند آس**ان ت**ر ب**ه ب**ردگي كش**يده ش**ده و قدرتمن**دان آسان ت**ر آن ه*ا را ب**ه خ*دمت خ*ود گرفته ان**د. فرع*ون ه*ا ادع*ا كرده اند كه ما خدا هستيم. مردم هم به جهل و ناداني خدايي آن ه**ا را قب**ول ك**رده و خ**ود را مل**زم ب**ه ب**ردگي و بن**دگي آن ه**ا نموده اند. وليكن خداوند متعال و پيغمبران ك**ه مخ**الف ب**ردگي و اسارت انسان ه**ا بوده ان**د هرچ**ه بيش**تر كوش**يده اند ك**ه اين دو عامل جهل و ضعف را از مردم برطرف كنند و آن ها را ب**ه علم و دانش و تمدن و قدرت برسانند تا بتوانند ب**ه حق**وق حق**ه خ**ود برسند و مانند ديگران از منابع ط**بيعت اس*تفاده كنن**د. از اين رو با تنظيم برنامه هاي تعليمي و تربيتي كوش*يده اند ك*ه م*ردم را از جهل و ضعف برهانند و به آزادي انساني برسانند. از بزرگ ترين اين برنامه ه**ا ك**ه ب**راي مب**ارزه ب**ا جه**ل و ض**عف تنظيم ش**ده، برنامۀ� نماز جمعه و جماعت، و از آن بهتر برنام**ۀ� حج خان**ه خ**دا مي باشد، در صورتي كه برطبق شرايطي كه خداوند تنظيم كرده انجام شود. نماز جمعه در مقدمۀ� خود دو سخنراني توسط بزرگ ترين مراجع ديني دارد كه آنها در اين دو سخنراني وظيف**ه دارن**د مردم را به اوضاع سياسي دنيا و مخصوصا به اهداف كفار آش**نا كنند. معاني كفر و ظلم و استثمار را به مردم بفهمانن**د و م**ردم را آگاه كنند كه چگونه توسط كفار و منافقين صيد مي شوند و به ب***ردگي كش***يده ش***ده و ع***اقبت هم ب***ه آتش جهنم كش***يده مي شوند. با اين سخنراني ها و ویژگی های اجتماعی ديگري ك**ه در نماز جمعه و جماعت وج**ود دارد، انس**ان ه**ا ك**امال ب**ه تم**دن انساني و اوضاع سياسي آشنا مي شوند و مخصوصا مي دانند ك**ه خدا و رسول خدا از تعليم و تربيت انسان ها چه ه**دفي دارن**د و كف***ار و من***افقين از تعليم و تبلي***غ چ***ه ه***دفي دارن***د. آن ه***ا مي خواهن**د انس**ان ه**ا را ب**ه ب**ردگي بكش**انند و خ**دا مي خواه**د انسان ها را به تمدن آزادي برساند. پس سخنراني ها و تعليماتي كه در نمازهاي جمعه و جماعت داير شده براي مب**ارزه ب**ا جه**ل برپا شده كه جهل مردم بزرگ ترين عامل ضعف و ناتواني آن ها

مي باشد. خاص**يت ديگ**ر نم**از جمع**ه و مس**ئله حج، ارتب**اط انس**ان ه**ا ب**ا يكديگر و پيدايش تفاهم و اتحاد بين اهل ايم**ان اس**ت. وح**دت و

292

تفسير سوره نساء

اتحاد از بزرگ ترين عوامل پي**دايش ي**ك تم**دن ع**الي انس**اني و مدينه فاضله مي باشد ك**ه ب**ا اين اتح**اد و تف**اهم ش**هر بهش**ت و زندگي بهشتي به وجود مي آيد. زندگي بهشتي دو سرمايه ب**زرگ الزم دارد. يكي وحدت و اتحاد مردم با يكديگر و ديگ**ري مع**ارف و محبت آن ها نسبت به يكديگر. انسان هاي بهش**تي باي**د چن**ان باشند كه محبت آن ها به يكديگر خيلي شديدتر و محكم تر باشد از محبت پدران و مادران نسبت ب**ه فرزن**دان. اين ك**ه مي گوين**د يكي از اصول دين توحيد است، توحيد فقط اعتقاد به خداي يكت**ا نیست. بلكه توحيد به معناي وحدت انسان ها در خ**ط اط**اعت و بندگي خداي واحد است. اصل توحي**د ك**ه اساس**ي ترين اص**ل از اصول دين است بر دو پايه استوار مي ش**ود: يكي محبت انس**ان ها نسبت به يكديگر و ديگر حركت آن ها در خط مع**ارف الهي و اعتقاد به خداي واحد. اگ**ر اعتق**اد ب**ه خ**داي واح**د باش**د وليكن وحدت بين انسان ها به وجود نيآيد و بلكه ضمن اعتقاد به خ**داي واحد در خط تفرقه و اختالف باشند، مانند پيروان پيغمبران الهي خواهند بود كه پيغمبران يك دين تعليم داده اند، وليكن پ**يروان آن ه**ا ه**زاران فرق**ه ب**راي خ**ود ب**ه وج**ود آورده و ب**ه اح**زاب و دسته هاي مختلف تقسيم شده با يك**ديگر جنگي**ده ، و در نتيج**ه از بت پرس**تان و مش**ركان عقب ت**ر رفته ان**د و ب**ه قهق**را كش**يده شده اند. و باز اتحاد بدون اعتقاد به خداي واحد و منه**اي ح**ركت در خ*ط اط**اعت خ*دا مانن**د وح*دت و اتح*اد كف*ار در خ*ط جلب ثروت و قدرت است. اهل يك مملكت و كشور با اين ك**ه اعتق**اد به خدا ندارند با يك**ديگر متح**د مي ش**وند و ي**ك وح**دت مملك**تي تشكيل مي دهند، كه بهتر اين است چنين وحدتي به ن**ام ش**ركت معرفي شود؛ يعني شركت آن ها در منافع مملكت، و ي**ك چ**نين وحدتي قابل دوام نيست. در اين وحدت، ق**وي ه**ا ض**عیف ه**ا را مي خورند و مي بلعند و بعد از پيدايش ضعف ث**روت و ق**درت ب**ه جان يكديگر افتاده و يكديگر را قتل ع**ام مي كنن**د. پس "توحي**د" منهاي دو اصل مذكور توحيد به حس**اب نمي آي**د. عام**ل پي**دايش توحيد اصيل يكي معرفت به خداوند متعال از خط اسالم است و ديگر پيدايش محبت و تفاهم بين مسلمانان و عامل اساسي ي**ك چنين توحي**دي مراس**م اس**المي مانن**د حج و جمع*ه و جم**اعت و

)ع(ديگ**ر مع**ارف توحي**دي از مس**ير تعليم و ت**ربيت ائم**ه اطه**اراست.

293

تفسير سوره نساء

در اين رابطه مي توانيم سورۀ� "كافرون" را تفسير كنيم و ببي**نيم كه خداوند به چه دليل دعوت كف**ار ب**ه وح**دت و دف**ع اختالف را مردود دانسته، و در انتها تفرقه بين دو گروه مسلمان و ك**افر را

دينكم و لي "لكماز اتح**اد آن ه**ا به**تر دانس**ته و فرم**وده: مثل معروف ک**ه "ش**ما آن ط**رف آب و م**ا اين ط**رف"دين."

دين ش**ما ب**راي خودت**ان و دين من ب**راي من. كف**ار ق**ريش ب**ه پيامبر )ص( مراجعه كردند و گفتند: يا رس**ول الل**ه، از روزي ك**ه شما اسالم را مط**رح نم**وده و م**ردم را دع**وت ب**ه خ**داي يكت**ا نموده ايد، بين اهل مكه و قريش اختالف شديدي به وج**ود آم**ده است. پسرها با پدرها و دخترها با مادرها و فاميل ه**ا ب**ا يك**ديگر به جنگ و نزاع پرداخته اند و گ**اهي بين آن ه**ا قت**ل و كش**تار هم پي**دا مي ش**ود. اين اختالف ش**ديد اه**ل مك**ه و ي**ا ق**ريش را ب**ه نابودي مي كشاند. بهتر اين است كه دين قريش را كه هم**ان بت ها و بت پرستي است به رسميت بشناسيد و ما نيز خ**داي ت**و را به رسميت مي شناسيم. يك سال شما خدايان ما را عبادت كني**د و يك سال هم ما خداي شما را عبادت مي كنيم. در نتيجه اختالف برطرف مي شود و اتحاد به وجود مي آيد. در جواب آن ها س**ورۀ� كافرون نازل شد. خداوند به پيغمبر فرم**ود ك**ه در ج**واب آن ه**ا بگويد: هرگز من خدايان شما را نمي پرستم و شما نيز خداي مرا

لكم دينكم ولي دين."نخواهيد پرستيد: " در اين سورۀ� ش**ريفه دو مطلب قاب*ل توج*ه اس**ت. اول اين ك*ه خداوند تعالی و يا پيغمبر مي گويد: هرگز شما كف**ار خ**داي م**ا را نخواهيد پرستيد و من هم خداي شما را نخ**واهم پرس**تيد؛ ب**ا اين ك**ه كف**ار پرس**تش خ**ود را اعالم كردن**د و گفتن**د ك**ه م**ا حاض**ر هستيم خداي تو را بپرستيم، در صورتي كه شما هم خداي م**ا را بپرستيد. پس چرا پيغمبر مي گويد شما هرگز خداي مرا نخواهي**د پرستيد؟ ج**واب اين اس**ت ك**ه پرس**تش خ**دا در ص**ورتي ممكن است كه معرفت ب**ه او داش**ته باش**ند. الاق**ل ب**ه اين ان**دازه ك**ه بدانند شريك و نظير ندارد و منزه است از شباهت به مخلوق**ات خود، و بدانند كه ه**ر چ**ه هس**ت مخل**وق خداون**د متع**ال اس**ت. كساني كه خدا را در فكر خود آن قدر تنزل داده ك**ه او را مانن**د بت ها و شبيه بت ها، يا مخل**وقي از مخلوق**ات خ**دا ق**رار دهن**د هرگ*ز نمي توانن*د او را عب**ادت كنن**د. زي*را ب*تي را ب*ه ج*اي خ*دا

294

تفسير سوره نساء

عبادت مي كنند نه خداي واقعي را. پس آن ها اگ**ر كلم**ۀ� "ال ال**ه اال الله" را بفهمند و قبول كنند كه همه كس و همه چ**يز مخل**وق خدا است و خدا را منزه از شباهت ب**ه بت ه**ا بشناس**ند، موح**د واقعي هستند و هرگز به پيغمبر نمي گوين**د ت**و بت م**ا را عب**ادت كن تا ما خداي تو را عبادت كنيم. با اين حساب جملۀ� اول آن ه**ا كه: ما يك سال خداي تو را عبادت مي كنيم، دروغ است و هرگ**ز

نمي توانند خدا را عبادت كنند زيرا نمي شناسند. اما جواب پيغم**بر ك**ه مي گوي**د: هرگ**ز بت ه**اي ش**ما را عب**ادت نمي كنم. چطور ممكن است يك انسان عالم و عارف كه خ**دا را منزه از شباهت به مخلوقات مي دان**د ب**تي را در براب**ر خ**دا علم كند و بپرستد. زيرا حق و باطل هرگز با يكديگر سازگار نيستند و وجه مش**تركي نداش**ته بلک**ه ص**د و هش**تاد درج**ه زاوی**ۀ� فك**ري دارند. ب**ا اين حس**اب چ*يزي ك**ه مالك وح*دت بين كف*ر و ايم**ان باشد وجود ن**دارد. بين دو گ*روه ي*ا دو ط**ايفه اي ك*ه بخواهن**د ب**ا يكديگر وحدت پيدا كنند باید وجه مشتركي باش**د. وج**ه مش**ترك يعني يک مسئله فكري و اعتق**ادي ك**ه ه**ر دو گ**روه آن را قب**ول داشته باشند. اگر اين چنين وجه مشتركي نباش**د و دو طايف**ه از نظر فكري و اعتقادي متباين با يك**ديگر باش**ند، پي**دايش وح**دت ممكن نيست. به همين مناسبت مردم براي پي**دايش وح**دت بين خود در پي وجه مشتركي هستند. مانند اعتقاد به بت ها يا اعتقاد به منافع م**ادي ك*ه ه*ر دو قب**ول دارن**د. مس**ايل اعتق**ادي مانن**د حركت در راه است به سوي شهر. كساني كه آن شهر را قب**ول دارند، مي توانند با هم در آن راه ح**ركت كنن**د و اگ**ر هرك**دام از راه ديگري بروند هرگز با يكديگر متحد نمي شوند و فاصله آن ها ه**ر روز بيش**تر مي ش**ود. در اين ج*ا مس**ئلۀ� مهم ب**راي پي**دايش وحدت، اين است كه آن وجه مشترك بين دو گروه مختل**ف باي**د يك مسئله عام و فراگير باشد. اگر آن وجه مشترك مال و ثروت است، بتواند هر دو گروه را اشباع كند و اگر انسان است، بتواند ه**ر دو گ**روه را اداره كن**د و ح**وائج آن ه**ا را ب**رآورد. اگ**ر وج**ه مشترك يك موضوع ناقص و ناتوان باشد نمي توان*د مالك وح**دت باشد زيرا نمي تواند وابستگان خود را اداره كند. گ**اهي این وج**ه مشترك مال و ثروت است و گاهي انس**انی قدرتمن**د و ثروتمن**د كه مردم را وابسته به خود مي كند، و يا الاقل مملكت و كشوري كه تمام مردم آن در خدمت كش**ور و مملكت خ**ود هس**تند. ام**ا

295

تفسير سوره نساء

مي توانيم بگوئیم كه همۀ� اين محور های وحدت در معرض فن**ا و نابودي هستند و همه، مخ**دوم و محت**اج خ**دمت انس**ان هس**تند. يعني انسان ها ب**ه م**ال و مملكت خ**دمت مي كنن**د و انس**ان ه**ا بايستي در خدمت رؤسا و پيشوايان باشند و آن ها را اداره كنن**د و مردم بايستي در خدمت مملكت ها باشند و آن را آباد كنن**د ت**ا بتوانند استفاده كنن**د. وج**ه مش**تركی ك**ه وابس**تگان ب**ه خ**ود را اداره مي كند بر وابستگان حك**ومت و واليت دارد. وابس**تگان ب**ه آن محتاج هستند ن*ه اين ك*ه او محت*اج وابس*تگان باش*د. تم*امي مخلوقات عالم م**ادون انس**ان هس**تند و انس**ان از آن ه**ا ب**االتر است. زيرا انسان اشرف مخلوقات است. انسان ماس**واي خ**ود را اداره مي كند نه اين كه ماسواي انسان، انس**ان را اداره كن**د. تنها كسي كه مي تواند براي هميشه و تا ابد انس**ان را اداره كن**د خداوند متعال است كه ذره اي نياز و احتياج به غير خ**ود ن**دارد و ماسواي او تماما به او محتاجند. کس**ی ک**ه خ**الق انس**ان اس**ت مي تواند انسان را تا اب**د اداره كن**د. پس تنه*ا خداس**ت ك**ه مالك وحدت بين انسان ها مي شود. هرگز جمعيت هاي وابسته به خ**دا متالشي نمي شوند و وحدت آن ها به هم نمي خ**ورد. زي**را هم**ان مالك وحدت كه خداون**د متع**ال اس**ت ت**ا ب**ه اب**د آن ه**ا را اداره مي كن**د. س**اير وح**دت ه**ا قاب**ل دوام نيس**ت. ب**ه همين منظ**ور تمامي جمعيت ها متالشي مي شوند.و به جاي كمك به يكديگر به ج*ان هم افت*اده و هم*ديگر را قت*ل ع*ام مي كنن*د. چط*ور ممكن است بين انسان ها بدون وجه مشتركي و يا مالك وحدتي غير از خداوند متعال وحدت و اتحاد پيدا شود. پس يكي از اركان وحدت مردم، اعتقاد به خداوند متعال است. اعتقاد به غ**ير خ**دا بيش**تر

مايه نفرت و اختالف انسان ها مي شود. نماز در اوقات معین، كتابی است قاب**ل مطالع**ه و مای**ۀ� رش**د و

: تکامل نماز در واقع براي انسان يك كتاب زنده است كه با انسان حرف مي زند و او را آموزش مي دهد تا به تكامل برس**اند. كت**اب ه**ايي كه مايه رشد انسان مي شوند ب**ر س**ه قس**م هس**تند: قس**م اول كتاب هاي صامت و ساكت، كتاب هاي خطي كه صفحات خود را در اختيار خواننده و داننده مي گ**ذارد، و فق**ط انس**ان اس**ت ك**ه مي توان**د اين كت**اب ه**ا را ب**ه س**خن درآورد و از مط**الب آن

296

تفسير سوره نساء

استفاده كند. اگر خواننده از اين كتاب ها غافل شد كتاب ه**ا هم از او غافلن**د و اگ**ر خوانن**ده س**اكت ش**د، كت**اب ه**ا هم س**اكت مي شوند. كتاب ها در اختيار انسان ها هستند، نه اين ك**ه انس**ان ها در اختي**ار كت**اب باش**ند. خوانن**دگان كت**اب ه**ا اگ**ر مطلب ي**ا عبارتي را در اين كتاب ها ندانستند و یا به اش**تباه فهميدن**د آنه**ا زباني ندارند كه خواننده را به آن چه نمي داند راهنمايي ك**رده ي**ا اشتباهش را برطرف سازند و يا مطلبي را براي انس**ان توض**يح دهن**د؛ فق**ط ي**ادآور مط**البي هس**تند ك**ه انس**ان ه**ا پيش از آن

دانسته و فهميده اند. قسم دوم از كتاب ها، كتاب گويا و ناطق اس**ت؛ يع**ني اس**اتيد و آموزگاران. اساتيد براي شاگردان يك كتاب گويا و ناطق هس*تند، مطالب و حقايق خود را در اختيار ش**اگردان گذاش*ته و آن ه*ا را به آن چه خود دانسته اند آشنا مي كنن**د و مجه**والت ش**اگردان را برطرف مي كنند. اگر شاگرد غافل بود يا فراموش كرد غفلت او را برطرف مي كنند و هرچه را فراموش كرده به ياد او مي آورند. لغ***ات و كلم***ات را ب***راي او توض***يح داده، ب***ه تعليم***ات و راهنمايي هاي خود ادامه مي دهند ت**ا ش**اگردان را ب**ه مق**ام خ**ود

رسانده، آن چه خود دانسته اند آن ها هم بدانند. و اما كتاب سوم كه بهترين كتاب شناخته شده و ب**ر هم**ه كت**اب ها برتري و حاكميت دارد، خداوند متعال است كه انس**ان ه**ا ب**ه وسيله نماز از طريق اطاعت و عبادت مي توانند با خداي خود در تم**اس باش**ند و از او بپرس**ند و ج**واب بگيرن**د؛ ب**ه حق**ايق علم راهنمايي شوند. نم**از در ص**ورتي ب**راي انس**ان ب**ه ص**ورت ي**ك كتاب آموزنده جلوه مي كند كه انسان خود را در حضور خدا ببيند و احساس كن**د ك**ه ب**ا خ**دا س**خن مي گوي**د و ج**واب مي ش**نود؛ نمازي كه در انسان حالت معراجي به وج**ود مي آورد. چن**ان ك**ه گفته اند: "الصالة معراج المؤمن" يعني نماز انسان را در ارتب**اط با خدا و در حالت مالقات ب**ا خ*دا ق*رار مي ده*د. انس**ان خ*ود را چنان مي بيند كه خدا با او سخن مي گويد و جواب مي شنود. نماز در حال توجه و ارتباط با خدا انسان را به صورت ش**اگرد و خ**دا را در وضع يك استاد قرار مي دهد. خداون**د ب*ه وس**يله نم**از و در حال نماز قلب انسان را نوراني مي كند تا با ن**وراني ش**دن قلب، حقايق و دقايق عالم خلقت را بداند و ببين**د. خداون**د خ**ود را ب**ه قلب انسان معرفي مي كند، چنان تعريفي كه انسان ذات خ**دا را

297

تفسير سوره نساء

مي بين**د و در حض**ور خ**دا مؤدبان**ه و محترمان**ه ق**رار مي گ**يرد و خداوند در اين حال مالقات به انس**ان تعليم**ات مي ده**د؛ حقيقت آن چه را هست به انسان نشان داده خود را و فرش**تگان و روح و ارواح و آينده ها و گذشته ها را به انسان مي نمايان**د. انس**ان در حاالت معراجي، كه خود را به صورت شاگرد و خدا را به صورت استاد مي بيند، سه كتاب را در حضور خدا و با تعليمات خدا چنان كه هست ياد مي گيرد و با ياد گرفتن اين سه كتاب به علم كام**ل و قدرت كامل مي رسد. اين سه كتاب كه با تعليمات خدا شناخته مي شود اول كتاب ماده و طبيعت است، كه خداوند عالم طبيعت را آن چن**ان ك**ه س**اخته و آفري**ده ب**ه انس**ان مي آم**وزد. خلقت انس**ان و جه**ان را آن چن**ان ك**ه س**اخته و آفري**ده ب**ه انس**ان مي آموزد و آن چنان كه هست به بندۀ� خود نشان مي دهد. كت**اب دوم: كتاب ماوراي طبيعت است. يعني فرش**تگان و ارواح و ن**ور و نيرو را كه با آن مواد، طبيعت را زن**ده و حي**ات مي بخش**د. ب**ه انسان نشان مي دهد و انسان، فرشتگان را مي بين**د و ب**ر آن ه**ا حاكميت پيدا مي كند. فرش**تگان در اين ح**الت انس**ان را س**جده مي كنند. انسان شاگرد خدا در وضعي قرار مي گ**يرد ك**ه خداون**د

به فرشتگان دستور مي دهد در خدمت اين انسان باشند. و اما كتاب سوم ك*ه ج**ان هم**ه كت**اب ه**ا و حقيقت هم**ه آن ه**ا مي باشد، ذات مقدس خداوند متعال است كه خداوند خ*ود را ب*ه انسان معرفي مي كند و ذات خ*ود را ب*ه انس*ان نش**ان مي ده*د. انسان در اين حالت امتيازات وجودي خدا و خلق او را مي بين**د و مي داند. آن چنان عظمت خدا و رحمت خ**دا ب**راي انس**ان جل**وه مي كند كه انسان براي هميشه در آسايش و آرامش كام**ل ق**رار مي گيرد. تعليمات خدا در اين حالت به معناي نشان دادن حقايق است نه به معناي تذكر حقايق. انسان ها در تعليمات خ**ود، و ي**ا كتاب ها در حال مطالعه، هس**تي ه**ا و موج**ودات را ب**ه ي**اد آدم مي آورند و تذكر مي دهند. انسان را به ي**اد فرش**تگان مي اندازن**د ولي نمي توانند آن ها را نشان دهند. ع*الم ن**ور و ن**يرو را ب**ه ي*اد مي آورند وليكن نمي توانند آن ها را نش**ان دهن**د. همچ**نين وج**ود خداوند متعال را به ياد انسان مي آورند وليكن نمي توانن**د خ**دا را آن چنان كه هست به انس**ان مع**رفي كنن**د. در نتيج**ه مجه**والت انسان در آن دو مكتب اول به حال خود باقي مي مان**د. فق**ط آن

298

تفسير سوره نساء

چه هس**ت الف**اظ و عب**اراتي در خ**اطره انس**ان ب**اقي مي مان**د؛ وليكن تعليمات خدا به معناي نشان دادن حقايق و دقايق اس**ت، كه ديگر انسان در حضور خدا مجهولي ندارد و هر چ**ه را هس**ت چنان كه هست مي داند و به كمال مطلق مي رسد. با اين حساب

كتاب سوم كه نماز باشد بهترين كتاب آموزنده است. تظ**اهر ب**ه ض**عف و ن**اتواني در براب**ر كف**ار گن**اه کب**یره اس**ت،

مسلمین باید هر چه بیشتر خود را قدرتمند کنند: تنها اسلحه اي كه کفار در طول تاريخ از آن اس**تفاده نم**وده، ب**ر اهل ايمان و اهل اديان مسلط شده اند ايجاد ضعف و ن**اتواني در انسان هاي مستض**عف و اه**ل ايم**ان، و ي**ا تظ**اهر ب**ه ض**عف از جانب مستضعفين و بن**دگان خ**دا ب**وده اس**ت. كف**ار هميش**ه در طول تاريخ با جمع آوري مال و ثروت و كس**ب ق**درت خ**ود را از مؤم**نين جل**و انداخت**ه و اه**ل ايم**ان را عقب انداخته ان**د. علم و دانش را به خود اختصاص داده و مؤمنين را در جهل نگه داش**ته ، مال و ثروت را در انبار خود ذخيره كرده و ضعفا را در فقر نگ**ه داشته اند. و به این ترتیب اكثريت مردم را وابسته به خود ك**رده، حكومت و سلطنت را به خود اختصاص داده ان**د. پيغم**بران هم**ه جا كوشيده اند تا هدف هاي مالي و م**ادي را از فك**ر اه**ل ايم**ان خارج نموده و آخرت را هدف آن ها در زندگي قرار دهند و به آن ها بفهمانند آن چه مايه قدرت و عظمت اس**ت ايم**ان ب**ه خ**دا و زندگي آخرت است. دنيا يك زندگي زودگذر و هيچ و پوچ است و راه عبور به سوي ع**الم آخ**رت مي باش**د. ب**ه اه**ل ايم**ان ت**ذكر داده اند كه مرگ يك پل عبور است تا انسان را از زن**دگي پس**ت دني**ايي ب**ه ع**الم آخ**رت ك**ه ي**ك زن**دگي واقعي و دائمي اس**ت، انتقال دهد. با اين حساب شايسته نيس**ت ك**ه مؤم**نين در براب**ر حوادث مرگ آور و يا در ميدان جنگ از كشته شدن بترسند، بلك**ه با قدرت و شجاعت هر چه بيشتر به اس**تقبال م**رگ برون**د و ب**ا دشمنان دين بجنگند و به آن ها بفهمانند كه اهل ايمان از فق**ر و ناتواني و يا از مرگ و مرض نمي ترسند. ب**ه اين ت**رتیب كف**ار را در ه**دف ه**اي م**الي و م**ادي خ**ود ناك**ام گردانن**د و ب**ه آن ه**ا بفهمانند كه اهل آخرت هستند و ب**راي دني**ا و ث**روت دني**ا ارزش قائل نمي شوند. پس بر مؤمنين الزم و واجب است مخصوصا در ميدان جنگ و در برابر كفار هرچه بيشتر قوي و شجاع بوده و ي**ا به قدرت و شجاعت تظاهر نمايند، به آنها بفهمانند كه نمي توانن**د

299

تفسير سوره نساء

اهل ايمان را شكست داده و آن ها را از زندگي مح**روم نماين**د. به آن ها بفهمانند كه چه كفار را شكس**ت دهن*د چ**ه خ*ود كش*ته شوند، در هر صورت پيروزند. روي اين حساب تظاهر ب**ه ض**عف و ن**اتواني در براب**ر كف**ار گن**اه كب**يره ب**ه حس**اب آم**ده "آب ب**ه آسياب دشمن ریختن" اس**ت. کف**ار ب**ا تظ**اهر ب**ه م**ال و ث**روت مي خواهند اهل ايمان را به ضعف و ناتواني بكشند و بر مؤم**نين واجب است با تظ**اهر ب**ه ش**جاعت و ق**درت آن ه**ا را در ه**دف هاي شوم خود ناكام گردانند. از اين رو هر جا كه بين اهل ايم**ان و كفار جنگي به وجود آمده و هر وقت اهل ايمان با توكل و اميد به خدا و شوق شهادت جنگيده اند پيروز شده ، و هرجا تظاهر ب**ه ضعف و ناتواني كردند دشمن را بر خود مسلط نم**وده و خ**دا را

بر خود غضبناك كرده ا ند. يكي از مسايلي ك**ه در پي**دايش ن**اتواني ی**ا توان**ائی م**ؤثر اس**ت هدف انسان می باشد. هيچ كس نمي تواند در زندگي بدون هدف باشد. هدف تنها عاملي است ك**ه انس**ان را در زن**دگي وادار ب**ه كار و فعاليت مي كند. انسان هاي بي هدف مانند مسافران ب**دون مقصد هستند. مسافر بدون مقصد نه مي تواند پياده يا سواره به جايي برود و نه مانند حيوانات در بيابان سرگردان باشد. ه**ركس تصميم بگيرد به مسافرت برود، اول مقصد خود را تعيين مي كند و بعد حركت مي كن**د. انس**ان ه**ا ب**راي ح**ركت ب**ه س**وي ه**دف سرمايه گذاري كرده، تا جايي كه از جان خود هم مايه مي گذارند، زيرا عقيده دارند كه انسان در بياب**ان بره**وت نمي توان**د زن**دگي كند. بايستي به شهري برود كه در آن جا امكانات بیش**تری ب**رای ادامۀ� زندگی فراهم باشد. از اين رو امر داير شده ك**ه م**ردم ی**ا در بيابان از گرسنگي و تشنگي هالك شوند يا به شهري بروند كه در آن شهر امكان**ات زن**دگي ف**راهم باش**د. يكي از ب**زرگ ت**رين

جنگ و جهاد است. هركسبرای رسیدن به هدف،عوامل حركت وارد ميدان جنگ مي شود صدي هشتاد نود عقيده دارد كه كش**ته مي شود و کمتر احتمال پيروزي و حيات می دهد. كفار در ميدان هاي جنگ هدفي جز قتل و غارت برای رسيدن به ثروت و قدرت ندارند. تا می توانند انسان هاي ضعيف و ن**اتوان را می کش**ند و مال و ثروت آن ها را تصاحب می كنند و هدف آن ها رسيدن ب**ه

ثروت و قدرت از طريق قتل و غارت است.

300

تفسير سوره نساء

اما اين مسئله بسيار احمقانه است كه انسان ه**ا ب**راي رس**يدن ب**ه م**ال و ث**روت از ج**ان خ**ود بگذرن**د و حي**ات خ**ود را وس**يلۀ� رسيدن به مال و ثروت قرار دهند. آیا با خود نمي گوين**د ك**ه بع**د از كشته شدن، مال و ث**روت چ**ه س**ودي دارد؟ ث**روت و ق**درت وق**تي الزم اس**ت ك*ه انس**ان زن**ده باش**د و بتوان**د زن**دگي كن**د. انساني كه بميرد و ي**ا كش**ته ش**ود از م**ال و ث**روت چ**ه س**ودي مي برد. نظر به اين كه کفار به زندگي آخرت عقيده ندارند تم**ام همشان رسيدن ب*ه ث*روت و ق*درت دني*ا مي باش*د وليكن در ه*ر صورت، زندگي آخرت باش**د ي**ا نباش**د، کس**ي ك**ه ج**ان خ**ود را فداي زندگي دنيا مي كند سفيه و نادان است زيرا باي**د ث**روت در خدمت ج**ان باش**د ن**ه ج**ان و زن**دگي در خ**دمت ث**روت. وليكن جن**ايت ك**اران درج**ۀ� ي**ك ك**ه رؤس**اي كف**ر و نف**اق هس**تند، مستضعفين را با تهديد و تطميع به ميدان جنگ مي كش**ند؛ آن ه**ا را سپر زندگي خ**ود ق**رار داده، مي گوين**د اگ**ر پ**يروز ش**ويم ب**ه ثروت و قدرت مي رسيم و جانمان س**الم اس**ت و اگ**ر شكس**ت خورديم مي توانيم فرار ك**نيم. ه**ر ض**رر و خط**ر و م**رگي باش**د ب**راي ض**عفا و بيچارگ**ان اس**ت. وليكن اه**ل ايم**ان هدفش**ان مخصوصا در جنگ و جهاد، خدا و زندگي آخرت است. خدا بعد از كشته شدن انسان را زنده مي كند و او را به بهشت مي برد و ب**ه سعادت ابدي مي رساند. اهل ايمان اجازه ندارند به طم**ع م**ال و ثروت و كسب قدرت با كفار بجنگند بلكه در صورت تجاوز كف**ار وظيفه دارند از خود دفاع كنند و يا در راه ترويج دين خ**دا كش**ته شوند. زيرا مي دانند مقام و ارزش انس**ان خيلي ب**االتر اس**ت از اين كه براي كسب مال و ثروت كشته شود و يا كسي را به قتل برساند. در نتيج**ه كف**ار در جن**گ ب**ا اه**ل ايم**ان گرفت**ار دو ن**وع خسارت حتمي و يقيني مي شوند در ح**الی ک**ه احتم**ال ض**عيفي برای پیروزی بر بندگان خدا و غارت ثروت آنها را می دهن**د. اين دو نوع خسارت، يكي جانشان است که در معرض خطر اس**ت و احتمال ضعیفی برای بق**اي حي**ات خ**ود دارن**د؛ و اگ**ر رؤس**ا هم كشته نشوند، لش*كريان آن ه*ا حتم*ا كش*ته مي ش*وند. خس*ارت دوم كه خيلي ب**زرگ و غيرقاب**ل ج**بران اس**ت، خس**ارت آخ**رت است. در زندگي آخرت تمامي ظلم و س**تم ه**ا ك**ه بن**دگان خ**دا كرده ان**د ب**ه خودش**ان برمي گ**ردد و محك**وم ب**ه ع**ذاب جهنم مي شوند. وليكن اه**ل ايم**ان در براب**ر اين دو خس**ارت، دو ن**وع موفقيت حتمي و يقيني دارن**د. يكي اين ك**ه چ**ون اه**ل ايم**ان و

301

تفسير سوره نساء

تق**وا هس**تند، خ**دا آن ه**ا را ي**اري مي كن**د و پ**يروزي ب**ه دس**ت مي آورن**د. ديگ**ر اين ك**ه اگ**ر هم خس**ارت م**الي و ج**اني ببينن**د چن**دين ميلي**ون مرتب**ه خس**ارت آن ه**ا در دني**ا و آخ**رت ج**بران مي ش**ود و خداون**د زن**دگي بهش**تي ب**راي آن ه**ا داي**ر مي كن**د. درست مصداق آيه قرآن هس**تند ك**ه خداون**د تع**الی ب**ه مؤم**نين دستور مي دهد وقتي با كفار رو به رو شدند بگويند: "شما بيشتر از اين انتظار داريد كه يا ما پيروز شده ش**ما را ن**ابود ك**نيم و ي**ا اگر كشته شديم زندگي بهشتي نصيب ما شود. اما شما از جن**گ ب**ا م**ا چ**ه انتظ**اري داري**د ج**ز اين نيس**ت ك**ه ش**ما شكس**ت

پس در1مي خوريد و در آخ**رت هم گرفت**ار ع**ذاب الهي باش**يد". هر صورت اهل ايمان و تقوا در جنگ و جهاد موفقند كفار به جز

خسارت و بدبختي سودي نمي برند.

: راج111ع ب111ه113 ت111ا 105بخش بیس111ت و یکم، آي111ات قضاوت، حقوق و دفاع از حق مؤمن و كافر

ترجمۀ� آیات: - ما اين قرآن را ب**ه ح**ق ب**ر ت**و ن**ازل ك**رديم ت**ا ب**ه هم**ان105

كيفيتي كه خداوند حقوق و حقيقت ه**ا را ب**ه ت**و نش**ان مي ده**د، ميان مردم قضاوت كني و هرگز در زندگي مدافع خي**انت ك**اران

نباشي.

- قل هل تربصون بنا اال احدی الحسنیین و نحن ن**تربص بکم ان یص**یبکم52 توبه، 1الله بعذاب من عنده او بایدینا فتربصوا انا معکم متربصون.

302

تفسير سوره نساء

- از خداون**د متع**ال آم**رزش بخ**واه ك**ه خداون**د آمرزن**ده و106مهربان است.

- و هرگز از كساني كه به خود خي**انت مي كنن**د، دف**اع نكن.107زيرا خداوند خيانت كاران و گناه كاران را دوست نمي دارد.

- آن ها عمل گناه خود را از م**ردم مس**تور مي دارن**د. از آن108 ه**ا مي ترس**ند وليكن از خ**دا نمي ترس**ند ب**ا اين ك**ه خ**دا ب**ا آن هاست. آن جا كه در مجالس خصوصي مطالبي مطرح مي كنند و سخناني ب**رخالف رض**اي خ**دا مي گوين**د، خ**دا ب**ه اعم**ال آن ه**ا

احاطه دارد. - شما مؤمنين و پيغمبران اگ**ر از روي مص**لحت در زن**دگي109

دنيا از آن ها دفاع كرديد و به آن ها كاري نداشتيد، چه كسي روزقيامت مي تواند از آن ها دفاع كند، يا وكيل مدافع آن ها باشد.

- كسي كه عمل گناهي مرتكب شود يا به خ**ود س**تم كن**د و110 بع**د از گن**اه و معص**يت اس**تغفار كن**د خواه**د دي**د ك**ه خداون**د

آمرزنده و مهربان است. - و كسي كه اصرار به گناه و معصيت داشته باشد به ض**رر111

خود مرتكب گناه شده است. خداوند عالم و حكيم است. - کسی که مرتکب گناه شود و دیگری را به گناه خ**ود متهم112

کند دو مسئولیت بهتان و گناه متحمل می شود. - اگر فضل و رحمت خدا تو را فرا نگيرد طايفه اي از آن ه**ا113

قصد دارند تو را گمراه كنند. ب**ا اينك**ه خ**ود را گم**راه مي كنن**د و نمي توانند ضرري به تو برسانند. زيرا خداوند كت**اب و حكمت ب**ر تو نازل كرد و علومي به تو آموخت كه نمي توانستي. لطف خ**دا

در مورد تو بي نهايت است. :مطالب قابل توجه در اين چند آيه شريفه

تفاوت قضاوت پیامبران و اولیای خدا با قضاوت دیگ**ران- كس**ي نباي**د)ص(كه در آن چه ديده حكم كند اشتباه نمي كند- رسول خ**دا

وكيل مدافع كفار و منافقين باش**د- دف**اع از ح*ق ك*افر و من**افق جدال است- گناه کردن و نسبت دادن گن**اه خ**ود ب**ه ديگ**ری، دو

عذاب دارد- - تفاوت قضاوت پيامبران و اولياي خدا با قضاوت دیگران. 1

303

تفسير سوره نساء

پي**امبران و اولي**اي خ**دا براس**اس رؤيت قل**بي خ**ود و حق**وق شناسي خود بر پايۀ� آن چه مي بينند قضاوت مي كنند. زيرا حقيقتا مردم شناس**ي و انس**ان شناس**ي آن ه**ا در س**ه مرحل**ه تكمي**ل شده اس**ت. مرحل**ه اول اين اس**ت ك**ه آن ه**ا ب**ه كيفيت خلقت جهان و انسان آشنايي كامل دارند و براساس اين آشنايي كام**ل درست تشخيص مي دهند كه از مردم کدام یک كافرن*د و در كف*ر و گن**اه خ**ود ه**دف م**الي و م**ادي دارن**د و ك**دام ي**ك م**ؤمن، و براساس ايمان خود هدف الهي و معن**وي دارن**د. و مي دانن**د ك**ه انس**ان ه**اي ك**افر و من**افق ب**ر اث**ر كف**ر و گن**اه در دين خ**دا محكومند، در مملكت خدا غاصب به حساب مي آيند و حق حي**ات و حق استفاده ازمنابع حيات ندارند. زيرا خداوند صريحا در كتاب خ**ود مي فرماي**د: "آن چ**ه از نعمت ه**ا و ث**روت ه**ا ك**ه در دني**ا آفريده ام براي مؤمنين است و كفار غاصب به حساب مي آين**د و

. دلي**ل ديگ**ر اين ك**ه1ح**ق اس**تفاده از م**ال و ث**روت را ندارن**د" براس**اس همين علم ب**ه كيفيت جه**ان و انس**ان ك**امال ظ**الم و مظلوم را در تاريخ زندگي مي شناسند. مي دانند كه كفار ظالمن**د و هرگ**ز ممكن نيس**ت ك**ه در براب**ر اه**ل ايم**ان و تق**وا مظل**وم شناخته شده و مؤمنين ظالم شناخته شوند، پس اگ**ر بين آن ه**ا و اهل ايمان اختالف و نزاعي پيدا شد، صد در صد معل**وم اس**ت كه حق با اهل ايمان و تقوا مي باش**د. زي**را آن ه**ا ك**ه ب**ا كف**ر و نفاق خ**ود ظلم و فس**اد را ت**رويج مي كنن**د ب**ا اين ظلم و فس**اد امنيت جهاني و بشري را به هم مي زنند. آنها خواهي نخ**واهي در حركات خود ظالم به حساب مي آيند و مؤمنين حق دفاع و تاختن به زندگي آن ها را داشته تا حق زندگي را از آن ها بگيرند، مگ**ر اين كه ايمان به خ**دا بيآورن**د ي**ا اين ك**ه مؤم**نين نتوانن**د مي**دان زندگي را از آن ها بگيرند. پس ممكن نيست كه كفار و من**افقين در نزاع با اهل ايمان حق به ج**انب ب**وده و مؤم**نين، متج**اوز ب**ه حق آن ها شناخته شوند. لذا خداوند همه جا در نزاع و اختالف**ات بين كافر و مؤمن اجازه نمي دهد كه پيامبر از ح**ق ك**افر دف**اع و طرفداري نمايد مگر جايي كه رسول خدا يا ولي مس**لمين ب**ا آن ها عهد و پيماني داشته باشد و مؤمنين آن عهد و پيم**ان را نقض

- قل من حرم زینة الله التی اخرج لعب**اده و الطیب**ات من ال**رزق ق**ل32 اعراف، 1هی للذین آمنوا فی الحیاة الدنیا خالصة یوم القیامه...

304

تفسير سوره نساء

كنند، كه در اين صورت محكوميت پي*دا مي كنن*د ك*ه چ*را عه*د وپيمان رسول خدا را رعایت نكرده اند.

و اما برهان سوم در قضاوت به حق اوليا و انبي**ا اين اس**ت ك**ه پس از آش**نايي ب**ه واقعيت حق**وق و ش**ناخت كام**ل ظ**الم و مظلوم، اگر در معرض خطا و اشتباه قرار گيرند خداون**د متع**ال ب**ا وحي و اله**ام اش**تباه آن ه**ا را برط**رف مي كن**د و از خط**ا و اشتباه آن ها را محفوظ و مص**ون مي دارد وليكن س**اير م**ردم و قاضيانی كه با تفكرات خود و ب**ا اس**تفاده از ق**وانين و مق**ررات قضايي حكومت مي كنند نمي توانن**د ب**ه واقعيت حق**وق و حق**ايق آش**نايي پي**دا ك**رده و نمي توانن**د بين ك**افر و م**ؤمن و ظ**الم و مظلوم، حقيقت كفر و ظلم را بشناسند و نمي توانند در حادثه ه**ا و اتفاقاتي ك**ه در زن**دگي م**ردم و كوچ**ه و ب**ازار پي**دا مي ش**ود، عامل اصلي آن اتفاقات را بشناسند. تمام قضاوت آن ه**ا مبت**ني بر تفکر خود يا شهادت شاهدان آن ح*وادث و قض*ايا اس*ت و آن ها نيز كامال به وضعيت حقوق آشنايي ندارند. نمونه ای از مسئله

است. شخصی شتري)ص(قضاوت، حادثه ای در زمان رسول خدا )ص(را سوار شده و مهار آن را به دست گرفته ب**ود. رس**ول خ**دا

ادعا كرد اين شتر مال من است. آن كس كه شتر در تص**رف او ب**ود منك**ر اع**اي پيغم**بر ش**د. پي**امبر مس**لمانان را ب**ه قض**اوت طلبيد. مسلمانان برپايۀ� اين كه شتر در اختي**ار آن ش**خص اس**ت از پيغمبر برای اثبات ادع**ای خ**ود ش**اهد و بين**ه مطالب**ه كردن**د.

)ص(هركس**ي آم**د پيغم**بر خ**دا را محك**وم دانس**ت. رس**ول خ**دا را ب*ه قض*اوت طلبي*د. م*وال رو ب*ه پيغم*بر ك*رده)ع(حضرت علي

شما مي گوييد: شتر مال شماست؟)ص(عرض کرد يا رسول الله رسول خدا فرم**ود: بلي ش**تر م**ال من اس**ت. م**وال ب**ه آن م**رد حمله كرد كه شتر را هر چه زودتر واگذار كند. همه گفتند يا علي چرا بدون دليل قضاوت كردي؟ علي فرمودند كه: ما رسول خ**دا را معص**وم مي دانيم و ب**ر خبره**اي غي**بي آس**ماني ك**ه مي ده**د تصديق مي كنيم، چرا به اين چيزهاي دنيايي كه قابل رؤيت است

او را تكذيب كنيم؟ موال علیه السالم براساس همين آيۀ� شريفه قض**اوت ک**رد. زی**را خداوند حوادث و وقايع را به امام و پيامبر نشان مي ده**د. آن ج**ا

خي**انت مي كن**د، پي**امبر آنیك*ه دزدي ب**ه دزدي مي رود ي**ا خ**ائن دزدي و خيانت را مي بيند و بر پايۀ� رؤيت خ**ود قض**اوت مي كن**د.

305

تفسير سوره نساء

نظر به اين كه اين آيات در مورد من**افقين ن**ازل ش**ده، هم**ه ج**ا خداوند تعالی پيغمبر را نهي مي كند كه مدافع منافقين باشد و ي**ا از آن ها طرفداري كند. مي فرمايد اگر خداون**د آن ه**ا را مه**ار و حفظ ننمايد، ب**ا دسيس**ه ها و ش**يطنت ه**اي خ**ود ت**و را از پ**ا در آورده، دين تو را ضايع مي گردانند و اهل بيت تو را از همه حقوق و مزايا دور مي كنند وليكن فض**ل و رحمت خ**دا ش**امل ح**ال ت**و مي باشد كه تو را بر آن ها محيط و مسلط نموده و آن ه**ا را ب**ه اختيار تو درآورده تا نتوانند دين تو را ضايع نمايند. بلك**ه هم**ه ج**ا خود را ضايع مي كنند و دنيا و آخ**رت خ**ود را ه**در مي دهن**د و در

انتها خود را در عذاب جهنم محبوس مي كنندرسول خدا نباید وکیل مدافع کفار و منافقین باشد:

پیامبران و امامان در اختالفاتی ک**ه بین موم**نین و من**افقین پی**دا می شود حق ندارند از کفار و من**افقین دف**اع کنن**د زی**را کف**ار و منافقین یک عوامل اساسی برای پیدایش کف**ر و نف**اق و ظلم و ستم در عالم بوده اند. آنها اص**ل ش**جرة ظلم و س**تم هس**تند و تمامی بالها و مصیبت ها و ستم ها که در عالم به وج**ود آم**ده و خواهد آمد ثم**راتی از همین ش**جرة ظلم و س**تم می باش**د، ک**ه آنها این شجره را کاشته و آبیاری نموده اند. پس نظر به این ک**ه آنه**ا ک**ارگزاران ظلم و س**تم ب**وده و خواهن**د ب**ود اگ**ر س**تم و محرومی**تی در جامع**ه پی**دا کنن**د بایس**تی بدانن**د ک**ه این بال و محرومیت را خودشان برای خود به وجود آورده اند. ح**ق ندارن**د از کسی مثل خود یا انسان های صالح شکایت کنند. اگر ش**کایت کنند هیچ امامی و هیچ ولیی از اولیای خدا حق طرفداری و دف**اع

از آنها را در دنیا و آخرت ندارد. انس**ان ه**ا در جامع**ه ب**ه دو مص**یبت مبتال هس**تند ک**ه کف**ار و منافقین بنیانگ**ذاران این دو مص**یبت می باش**ند. اگ**ر موم**نین و اهل تقوا به یکی از این دو نوع مصیبت مبتال شوند ح**ق دارن**د از بنیانگذاران آن شکایت کنند لیکن منافقین و کفار اگ**ر ب**ه یکی از این دو مصیبت گرفتار شوند حق اعتراض ندارن**د زی**را خودش**ان پایه گذاران این مصیبت ها بوده اند. مص**یبت اول ک**ه در جامع**ه رواج داشته و تا روز قی**امت خواه**د داش**ت و هم**ه کس را مبتال می س**ازد، پی**دایش ظلم و س**تم در جامع**ه اس**ت. خداون**د در خلقت و آفرینش انسان ها را مظه**ر ص**لح و ص**فا و خ**دمت ب**ه

306

تفسير سوره نساء

یکدیگر آفریده است و به همه کس دستور می دهد که از طریق خدمت ب**ه دیگ**ران زن**دگی خ**ود را اداره کنن**د. ب**ه م**ردم فای**ده برسانند و در برابر فایده ای که رس**انده ان**د، از م**ردم اس**تفاده کنند. هیچ کس حق خیانت و بدکاری در جامع**ه ن**دارد بلک**ه هم**ه کس مأمور خدمت ب**ه یک**دیگر هس**تند. تنه**ا ع**واملی ک**ه س**نت خدمت به دیگران، و اصل تعاون را ضایع گذاشته و زن**دگی خ**ود را از طری**ق تن**ازع و تج**اوز ش**روع کردن**د انس**ان ه**ای ک**افر و منافق بودند. اولین قتل و جنگ را آنه**ا ب**ه وج**ود آوردن**د و اولین خیانت را آنها شروع کردند. آنه**ا در م**رام و س**نت کف**ر و نف**اق خود اصلی به نام تنازع بقا دارند و می گویند ه**ر کس در م**ال و ثروت و علم و هنر از کسی جلو افتاد موظ**ف اس**ت دیگ**ران را عقب نگه دارد، از ثروت و قدرت خود بر علیه آنها اس**تفاده کن**د و آنها را از طریق اطاعت خود استثمار نمای**د. پس ب**رای کس**ب قدرت و جلو افتادگی و بقاء و دوام خود باید با عقب افتادگان در جنگ و نزاع باش**د، آنه**ا را عقب ت**ر نگ**ه دارد و از من**افع ک**ار و کسب آنها استفاده نماید زیرا اگر علم و هنر و یا ثروت و قدرتی را که دارد در اختیار آنها بگذارد و آنها را هم**راه خ**ود و در براب**ر خود پیش ببرد، آنه**ا ب**ا این تس**اوی حق**وق و علم و دانش، ح**ق آزادی به خ**ود می دهن**د و جل**و افتادگ**ان نمی توانن**د آنه**ا را ب**ه

بردگی خود وادار کنند. پس آنها پایه گذاران این عقب افتادگی بوده اند. ثروت ه**ا را ب**ه خود اختصاص داده، فق**را را فق**یر ت**ر ک**رده، و هم چ**نین علم و هنر ها را در انحصار خود قرار داده، جاهل ه**ا را جاه**ل ت**ر نگ**ه داشته اند، و مردم به دلیل جهل و فقر خ**ود مبتال ب**ه این گن**اه و

معصیت ها شده اند. و اما مصیبت دوم که محصول علم و عمل منافقین و کفار ب**وده است محرومیت انسان ها از لط**ف و برک**ات االهی اس**ت زی**را کفار و منافقین که ضعفا و مستضعفین را به استثمار می کش**ند و ثروت طبیعت را به خود اختصاص می دهند، حکومت ظالمان**ه و جابرانه تشکیل می دهند و ضعفا را ضعیف ت**ر می کنن**د؛ رواج این محرومیت ها باعث می شود که خداوند از برکات وجود خود مضایقه نماید زیرا همة این برک**ات از طری**ق اس**تثمار و خی**انت خیانت کاران در اختیار همان ها قرار می گ**یرد، ث**روت و ق**درت آنها را باال می برد. در نتیجه مح**رومیت ض**عفا بیش**تر می ش**ود. پس خاصیت کفر و نفاق که عامل پیدایش این همه ظلم و س**تم

307

تفسير سوره نساء

شده است یکی رواج ظلم و خیانت و دیگر محرومیت جامع**ه از لطف و برکات االهی است. این دو خاصیت باعث ب**روز ه**ر چ**ه بیشتر ظلم و ستم شده است. بنا بر این اگر کافر فقیر ش**د وی**ا محرومیت دیگری پیدا کرد، یا در معرض حملة دیگری مانند خ**ود قرار گرفت حق شکایت از دیگری را ندارد زیرا مصیبت هائی که خود ب**ه وج**ود آورده ب**ه ط**رف او برگش**ته اس**ت. بای**د از خ**ود

شکایت کند و کسی حق دفاع از منافق و کافر را ندارد.دفاع از حق منافق و کافر جدال است.

ب**ه پیغم**بر خ**ود دس**تور می ده**د ک**ه الزم109 تا 107در آیات نیست از حق کسانی که ب*ه خ*ود خی**انت می کنن**د دف*اع کن*د ی*ا فعالیت کند زیرا خداوند خی**انت ک**اران و گن**اه ک**اران را دوس**ت نمی دارد. آنها کسانی هستند که خیانت و گناه خود را از مردم و از خدا پنهان می کنند، درصورتی که خدا با آنها است. آنها ش**بانه روز تشکیالتی دارند و مج**الس س**ری برگ**زار می کنن**د و ب**ا هم سر و نجوا دارند. در مجالس سری و تش**کیالت خ**ود تص**میماتی می گیرند که خدا راضی نیست با این که خداوند ب**ه اعم**ال آنه**ا محیط است. اگر شما پیامبران و مؤمنین در زندگی دنی*ا از آن**ان طرفداری کرده و از حق آنها دفاع نمائید چه کسی می تواند روز قیامت از آنها طرفداری کن**د و از ح**ق آنه**ا دف**اع نمای**د؟ ی**ا چ**ه

کسی حاضر است روز قیامت وکیل مدافع آنها باشد؟ این سه آیۀ� ش**ریفه درس ب**زرگی ب**ه مس**لمانان می آم**وزد ک**ه بدانند کمک چه کس**انی باش**ند و از ح**ق چ**ه کس**انی طرف**داری کنند یا نکنند. دستور بزرگ این آیه این است ک**ه از ح**ق دیگ**ران به میزانی بایستی دفاع کنند که آنها از حق خ**ود دف**اع می کنن**د. برای دفاع از حقوق دیگران و کمک به آنه**ا ش**رایطی مق**رر می دارد. آن شرایط این است که اوال آنها آشنائی به حق خود و حق دیگران داشته باشند) حقوق طرفینی (از کسانی نباشند که فقط برای خود حق وحقوق قائل هستند و خود را بر دیگ**ران ذی ح**ق می دانند نه دیگران را بر خود. حقوق هم**ه ج**ا طرفی**نی اس**ت. هیچ وقت در عالم کسی پیدا نمی شود که بر دیگران حق داشته باشد و دیگران بر او حق نداشته باشند. م**وال علی علی**ه الس**الم

ح**ق1در تعری**ف حق**وق س**خنرانی زیب**ائی دارد. می فرمای**د: شناسی بهترین علمی است که انس**ان ه**ا در ش**ناخت آن خیلی

واصف و اضیقها فی التناصف. نهج البالغه، خطبۀ� 1 207 الحق اوسع االشیاء فی الت

308

تفسير سوره نساء

وسعت و گشایش دارند ولیکن در رع**ایت آن در مض**یقه و تنگی می باشند. خیلی زیاد حق را می دانند و می شناسند. ح**ق خ**ود را بر دیگران و حق دیگران را بر خ*ود ک**امال می شناس**ند گ*وئی ی**ک پروفس**ور دانش**مند و ی**ک حق**وق دان کام**ل هس**تند ولیکن وقتی می خواهند حقوق را رعایت کنند در میدان رع**ایت حق**وق بسیار در مضیقه قرار می گیرند. ح**ق خ**ود را ب**ر دیگ**ران خیلی وسیع و حق دیگران را بر خود خیلی ضعیف می دانند ب**ا این ک**ه حقوق همه جا طرفینی و برابر هم است. هیچ گاه حق کسی ب**ر دیگران نمی چرب**د ک**ه مثال او ب**ر دیگ**ران ص**د رقم ح**ق داش**ته باشد و دیگران بر او نود و نه رقم. حق زمامداران و حاکمان ب**ر رعیت به همان میزانی است که رعایا بر آنها حق دارند. حق پدر و مادر بر فرزندان به میزانی است که فرزن**دان ب**ر پ**در و م**ادر حق دارند. حق پیغمبران و ائمۀ� اطهار علیهم السالم ب**ر دیگ**ران به میزانی است که مردم بر آنها حق دارند. اگ*ر بخ*واهیم کس*ی را پیدا کنیم که تنها او بر مردم حق داشته باش**د و ن**ه م**ردم ب**ر او، و حق در آن جا یک طرف**ه باش**د، فق**ط ح**ق خداون**د متع**ال است. خداوند در میزان حساب داری و حس**اب گ**ری بی نه**ایت بر بندگان حق دارد و بندگان بر خداوند حق ندارن**د زی**را خداون**د همه جا بخشنده و فیض بخش ب**ه بن**دگان اس**ت و خ**ود نی**از ب**ه بندگان ندارد تا اینکه بندگان هم کمک و فایده رس**ان ب**ه خداون**د باشند ولیکن خداوند با این که ح**ق او ب**ر دیگ**ران ث**ابت اس**ت و دیگ**ران ب**ر او حقی ندارن**د، ب**رای بن**دگان خ**ود حق**وق معین فرموده است. راه سعادت و حرکت به سوی زن**دگی بهش**تی را برای آنها آماده ساخته و اعالم فرموده است که ه**ر کس در این خط حرکت کند از من اطاعت کرده و ب**ر من واجب اس**ت او را

. 1به سعادت و خوشبختی و زندگی بهشتی برسانم با این حساب حقوق همه ج**ا بین خ**دا و خل**ق خ**دا و بین خالی**ق نسبت به یکدیگر طرفینی و مساوی می باشد. به هر میزانی ک**ه شما بر دیگری حق دارید دیگران هم بر شما حق دارند. به همان میزان که از حق دیگران دف**اع می کنی**د دیگ**ران هم بایس**تی از

حق شما دفاع کنند.

و اذا جاءک الذین یؤمنون بایاتنا فقل سالم علیکم کتب ربکم علی نفسه الرحم**ه 1 انه من عمل منکم سوء بجهالة ثم تاب من بع*ده و اص*لح فان*ه غف*ور رحیم. س*ورۀ�

54انعام، آیۀ�

309

تفسير سوره نساء

در این ج**ا ب**رای دف**اع از حق**وق و احی**ای حق**وق خ**دا و انس**ان شرایطی مقرر و مقدر شده است که ضمن رع**ایت آن ش**رایط الزم است خداوند و بزرگان عالم از حق*وق م*ردم دف*اع کنن*د. و

اما آن شرایط: اولین ش**رط این اس**ت ک**ه انس**ان ذی ح**ق و ی**ا ب**ه عقی**دۀ� م**ا انسانی که حق او توسط دیگران ضایع شده ایمان به خدا داشته باشد و حق خدا را ضایع نگذاشته باشد زیرا کسی که ب**ه حق**وق خدای خود بی اعتنا است، شکر خدا را ب**ه ج**ا نمی آورد و نعمت هائی را که خدا به او داده از خدا نمی دان**د و آن نعمت ه**ا را در راه کفر و گناه و تضییع حق خ*دا مص**رف می کن**د، ب*زرگ ت*رین خائن ب**ه خ**ود و جامع**ۀ� بش**ریت اس**ت. کس**ی ک**ه ح**ق خ**دا را رعایت نمی کند و از خدا اطاعت نمی نماید، تمامی حق**وق خ**ود را در دنیا و آخرت ضایع کرده و به هدر داده است. زی**را رع**ایت حق خدا درست به معنای اطاعت خدا و رس**یدن ب**ه نعمت ه**ای بزرگ او در دنیا و آخرت است. کسی که به خدا ایمان نمی آورد و متدین به دین خدا نیست تمامی حقوق خ**ود و حق**وق بش**ریت را ض**ایع گذاش**ته اس**ت. پس کس**ی ح**ق ن**دارد از مح**رومیت و مظلومیت و یا بدبختی چنین انسانی دفاع کند و ی**ا وکی**ل م**دافع او در مراحل قانونی باشد زیرا او به دلیل کفر و گناه، خ**ود را از حدود انسانیت و جامعه انسان ها خارج نموده و در خط حیوانیت و حیوان ها قرار گرفته است و حقی بر کس**ی ن**دارد ک**ه کس**ی بتوان**د آن ح*ق را ض**ایع کن**د. ل**ذا در ابت**دای این آی*ه خداون*د ب**ه پیغمبر اکرم) ص (می فرماید هرگز نباید از ح**ق کس**انی ک**ه ب**ه خود خیانت می کنند و خود را ب**ه کف*ر و گن**اه می کش*انند دف*اع کنی و اگر تو یا دیگ**ری ب**ر خالف ق**انون دف**اع از حق**وق، از این خیانت کار در دنیا دفاع نمودی چه کسی می توان**د از ح**ق او در عالم آخرت دفاع کند. او با کفر و گناه خود تمامی حقوق دنی**ائی و آخرتی خود را هدر نموده است. او مانند کسی است ک**ه ب**دن خود را زخم زده و دلیل ندارد که دیگری او را تنبیه کن**د ک**ه چ**را به خود جراحت زده است. همان خیانت که به خود نموده ب**زرگ

ترین عامل تنبیه است. و اما شرط دوم برای دفاع از حق دیگران این است ک**ه ص**احب حق آشنائی به حق خ**ود داش**ته باش**د و ح**ق خ**ود و دیگ**ران را رعایت کند) حق شناسی مطلق(. مثال کسی در معامله ای ب**ه او

310

تفسير سوره نساء

خیانت کرده است و لیکن او نمی فهمد که ط**رف معامل**ه ب**ه او خیانت کرده، و نمونۀ� چ*نین خی*انتی از او هم نس*بت ب*ه دیگ*ران واقع شده است؛ و چه بسا دوست صمیمی هم**ان دش**من خ**ائن خود می باشد. و یا مانند کسی که دیگ**ری را ف**ریب داده و او را به خط کفر وگناه کشانده و در اختیار دشمنان خ**دا ق**رار داده و در اثر این گمراهی حقوق دنیا و آخ**رت او را ض**ایع نم**وده و این شخص گول خورده و گمراه شده دوست صمیمی همان شیطان و منافقی است ک**ه ب**اعث گم**راهی او ش**ده اس**ت. کس**ی نمی تواند از حق چنین انسان جاهلی دقاع کند و ب**ا آن گم**راه کنن**ده بجنگ**د ک**ه چ**را بن**دة خ**دائی را گم**راه ک**رده ای، زی**را در این صورت همان گمرا ه شده با شخصی که از حق او دفاع می کند می جنگد. مانند مسلمانانی که بعد از رسول خدا گمراه ش**دند و در دایرۀ� والیت معاویه ها قرار گرفتند، والیت و حک**ومت آنه**ا را از والیت و حکومت اولیای خدا بهتر دانستند. اگر ائمه) ع (ب**ا آن خلفای گمراه کننده بجنگند همین گمراه شدگان با ام**امی ک**ه از حق آنها دف**اع می کن**د می جنگن**د و او را ب**ه قت**ل می رس**انند، آنچنان که با موال علی علیه السالم جنگیدن**د و او را خان**ه نش**ین کردند و یا با امام حسین) ع (جنگیدند و او را ش**هید کردن**د. پس این آیۀ� شریفه درس بزرگی به انس*ان ه**ائی می ده*د ک*ه ب*رای دیگران دل می سوزانند و از آنها طرف**داری می کنن**د و دوس**ت دارند از حق آنان دفاع کنن**د. در این رابط**ه می فرمای**د مب**ادا از ح**ق کس**انی ک**ه ب**ه خ**ود خی**انت می کنن**د دف**اع ک**نی ک**ه آنه**ا

استحقاق چنین دفاعی را ندارند. در تعریف چنین افرادی، خداوند تعالی در آیۀ� بعد می فرماید ک**ه آنها کفر و گناه خود را از مردم پنهان می دارند زیرا که از مردم می ترسند ولیکن از خدا نمی ترسند با این ک**ه خ**دا دائم ب**ا آنه**ا است و از حرکات و حاالت آنها مطلع است؛ آنجا که ب**ا دوس**تان خود جلساتی تشکیل می دهند و بر علیه خدا و دین خدا سخنانی می گویند و با سخنان خود دین خدا و حک**ومت االهی را تض**عیف

می کنند. خداوند به اعمال آنها احاطۀ� کامل دارد. می فرماید اگر شما پیغمبران و مؤمنین از ح**ق ی**ک109در آیۀ�

چنین افرادی که به دین خدا خیانت می کنند در زندگی دنیا دف**اع کردید، چه کسی می تواند روز قیامت از حق آن**ان دف**اع کن**د ی**ا چه کسی می تواند وکیل مدافع آنها باشد؟ آنه**ا ک**ه در دنی**ا ح**ق خود را ضایع کرده اند خودشان ظالم به خ**ود می باش**ند. کس**ی

311

تفسير سوره نساء

که به خود ظلم می کند خدا ویا مومنین نمی توانن**د از ح**ق آنه**ا دفاع کنند. فقط می توانند نصیحت کنند و آنها را به دین خدا وی**ا ب**ه حق**وق واقعی خودش**ان ه**دایت کنن**د؛ زی**را ه**ر کس گن**اهی مرتکب شود به ضرر و هالکت خود اقدام کرده است و کسی که به خود ضرر می زن**د دیگ**ران نمی توانن**د ب**ه او نفعی برس**انند. کسی که ارزش خ**ود را نمی دان**د و خ**ود را در راه کف**ر و گن**اه ضایع می گرداند چه کسی می توان**د حق**وق او را ک**ه ب**ه دس**ت

خودش ضایع کرده برایش زنده کند. پس به طور کلی مظلوم ب**ه کس**ی می گوین**د ک**ه ح**ق و ارزش خود را شناخته، خدای خود را شناخته و در راه خدا و بندگی خ**دا فعالیت نموده و به بن**دگان خ*دا خ*دمت نم**وده اس**ت؛ و انس*ان کافر و ظ**المی ب**ه ح*ق این بن*دۀ� خ*دا تج**اوز نم*وده، م*ال او را ربوده و یا به جرم خ**دمت ب**ه بن**دگان خ**دا او را کش**ته و از بین برده است. این جا بر کسانی که می توانن**د م**دافع حق**وق بش**ر باشند واجب می شود که از حق او که مظل**وم واق**ع ش**ده و ب**ه

کسی ظلمی نکرده دفاع کنند.انجام گناه و نسبت دادن گناه خود به دیگران:

، یکی از گناهان بزرگ را به انس**ان مع**رفی می کن**د112در آیۀ� که ضرر آن گناه دو برابر ض**رر گناه**ان دیگ**ر اس**ت. در این آی**ه می فرماید کسی که مرتکب گناه و اش**تباهی ش**ود و خ**ود را از گناهی که مرتکب شده بری کند و آن گن**اه را ب**ه گ**ردن دیگ**ری بیاندازد و به او تهمت بزند، چنین انسانی برابر گناهی که مرتکب شده یا خطا و اشتباهی که از او سر زده است دو برابر مجازات می شود. مثال کسی که دیگری را به خطا و اشتباه می کشد و ی**ا مال او را ضایع می کند و بعد در محاکم**ه و مج**ازات و ی**ا می**ان مردم این قتل و اشتباه خود را به گ**ردن دیگ**ری از بن**دگان خ**دا می اندازد و می گوید به چشم خ**ودم دی**دم ک**ه فالنی را او زی**ر ماشین گرفت و یا مالش را ضایع نمود، و در نتیجه خودش را که قاتل و سارق واقعی است شاهد دیگری قرار می دهد؛ می گوید قتل به دست او واقع شده اس**ت. جن**ایت ی**ک چ*نین انس**انی دو برابر دیگ**ران اس**ت. یکی قت**ل انس**انی، چ*ه ب**ه عم*د و چ*ه ب**ه اشتباه، و دیگر، تهمتی ک**ه ب**ه بن**دۀ� بی گن**اهی زده و او را قات**ل معرفی کرده است. اگر دادگاه شهادت او را بپذیرد و شخص بی

312

تفسير سوره نساء

گناه را مج**رم بشناس**د و مج**ازات کن**د و بع**د کش**ف ش**ود ک**ه شاهد، مجرم بوده است، مجازات او دو برابر خواهد بود. از نظر این که ب**ا ش**هادت خالف حقیقت خ**ون بن**دۀ� بی گن**اهی را ه**در کرده است به عنوان قاتل عمد شناخته شده و بایس**تی قص**اص شود، و از نظر این که قاتل اص**لی قت**ل اول ب**وده، ک**ه او را ب**ه عمد یا خط*ا کش*ته، الزم اس*ت دی*ۀ� او را ب*پردازد زی*را قص*اص

قابل تکرار نیست، و روز قیامت دو برابر مجازات دارد. به طور کلی هر کس گناهی مرتکب شود و ب**ه گن**اه خ**ود اق**رار کند، مجازات او جبران خسارت همان گناه است که یا توب**ه کن**د که خدا توبۀ� او را بپذیرد و یا ب**ا اج**رای ح**دی ک**ه ب**رای آن گن**اه مقرر شده مجازات شود. ولی اگر گناهی را که مرتکب شده ب**ه گردن دیگری بیاندازد، مثال ش**راب خ**ورده و دیگ**ری را ب**ه ج**ای خود معرفی کرده و یا دزدی کرده و سرقت را به گ**ردن دیگ**ری انداخته است، گناه او دو برابر می شود؛ یکی گناهی که م**رتکب شده، ویکی تهمتی که به دیگری زده است. مجازات او هم چنین

دو برابر خواهد بود. ، دفاع خداوند تعالی از پیامبر، تعلیم**اتی ک**ه 113 سه نکته در آیۀ�

خاص خدا است، اجر عظیم پیامبر )ص( : می فرماید: اگر فضل و رحمت خدا شامل حال تو نباش**د ک**ه از تو دفاع می کند، طایفه ای از دش**منان و ی**ا اه**ل کت**اب تص**میم قطعی داشتند که تو را گمراه کنند با این که کس**ی را بج**ز خ**ود گمراه نمی کنند. آنها نمی توانند به تو ضرری بزنند و خداون**د ب**ر تو کتاب و حکمت نازل فرموده و به تو چیزی آموخت**ه اس**ت ک**ه ممکن نبود خودت بدانی. فض**ل خ**دا ب**رای ت**و بی نه**ایت ب**زرگ

است. نکاتی که در این آیۀ� شریفه قابل توجه است یکی این اس**ت ک**ه کفار و دشمنان دین سعی می کنند که پیشوایان و هادیان دین را گمراه کرده و ب**ه ض**اللت بکش**ند و تم**امی این گم**راهی ه**ا ب**ه

خودشان بر می گردد. دوم این که تعلیمات خداوند متعال و عل**ومی را ک**ه آم**وزش آن به دست خدا است هیچ کس نمی تواند آم*وزش ده*د، و ی**ا خ*ود

انسان نمی تواند آن علوم را بیاموزد. سوم این که اجر و مزد االهی نسبت به کسی ک**ه مس**تحق اج**ر

است بی نهایت بزرگ است.

313

تفسير سوره نساء

در اطراف نکتۀ� اول: معلوم است که کفار و گناه کاران دوس**ت دارند اهل ایمان و تقوا و مرام پاکی و ص**داقت در ع**الم نباش**د. همه جا کفر و نفاق و ستم رواج داشته باشد زیرا آنه**ا از طری**ق ضعف مردم و جهل آنها می توانند آنها را به استخدام و اس**تثمار خود در آورند، آنها را به ب*ردگی بکش*انند ب*ار زن*دگی خ*ود را ب*ه دوش آنها بیندازند، مردم را کار بزنند و دنیای خ**ود را ب**ه وس**یلۀ� آنها آباد کنند و خودشان آسایش و استراحت داشته باش**ند و این قانون استثمار و استخدام ملت ه**ای ض**عیف قاب**ل رواج نیس**ت مگر این که مردم در جه**ل و ن**ادانی و ض**عف و ن**اتوانی باش**ند. ملجأ و پناهی نداشته باشند ک**ه ب**ه آنج**ا پن**اه ببرن**د و ی**ا ق**درتی وجود نداشته باشد که متکی به آن ق**درت باش**ند. پس ش**یاطین که همان عوامل استثمار ضعفا و بیچارگان هستند به ه**ر م**یزان که ض**عف و ن**اتوانی م**ردم بیش**تر باش**د در ک**ار خ**ود م**وفقیت بیشتری دارند. پس قهرا با ع**واملی ک**ه طرف**دار ح**ق و ع**دالت هستند و در مردم آگاهی به وجود می آورند و ملت ه**ای ض**عیف را به توانائی و علم و قدرت مجهز می کنن**د مخ**الفت می کنن**د. اگ**ر بتوانن**د پیش**وایان دین و ه**دایت را گم**راه کنن**د و ب**ه خ**ود مرب**وط س**ازند؛ ک**ه دائم ب**ه این فک**ر هس**تند. آنه**ا اگ**ر بتوانن**د پیغمبر یا عالم و مجته**دی را گم**راه کنن**د، از گم**راه ک**ردن آنه**ا چندین برابر گمراه کردن مردم عوام استفاده می کنند تا بگوین**د اگر دین حقیقت باشد و خدا و آخرت واقعیت داش**ته باش**د فالن روحانی مجتهد و یا پیغمبر از دین خود بر نمی گشت. او دانس**ت که گمراه شده و به دنب**ال برنام**ه ه**ای پ**وچ و بی اس**اس رفت**ه اس**ت ل**ذا از دین خ**ود برگش**ت و م**رام خ**ود را خط**ا دانس**ت. گمراهی یک پیشوای مذهبی عامل بسیار مؤثر در گمراهی س**ایر مردم است. لذا پیشوایان ضاللت و گم**راهی س**عی می کنن**د ب**ا تهدید و تطمی**ع و ب**ه ه**ر وس**یلۀ� ممکن ع**امالن دین و ه**دایت و هادیان بش**ر را از راه دین و تق**وا ب**ر گردانن**د و گم**راه کنن**د ت**ا عذری برای پ*یروان آنه*ا در گم*راه ش*دن و گم*راه ک*ردن ب*اقی نمان**د و ی*ا پیش*وایان دین و ع*دالت از بین برون**د و دیگ**ر عام*ل هدایتی در کار نباشد. لذا خداوند متع**ال پیغم**بران و هادی**ان دین را مأمور می کند که اوال در هدایت و ارشاد مردم باری ب**ه دوش مردم نگذارند و اجر و م**زدی از آن**ان نطلبن**د؛ مب**ادا خی**ال کنن**د امام یا پیغمبر برای تأمین زندگی خود مردم را به دور خود جم**ع

314

تفسير سوره نساء

می کند تا از طری**ق تعلیم و تبلی**غ ث**روتی ی**ا ریاس**تی ب**ه دس**ت بیاورد. دیگر این که پیشوایان دین و هادیان راه حق غالبا فق**یر و نادار هستند و از طبقات س**وم و چه**ارم جامع**ه ب**ه حس**اب می آیند. زیرا اگر ثروتمند باشند مردم به طمع م**ال و ث**روت از آنه**ا پیروی می کنند با این که دینی که با تهدید و تطمیع رواج پیدا کند قابل دوام نیست. تا زمانی در اطاعت امام یا پیغمبر هس**تند ک**ه از مال و مقام آنها بتوانند استفاده کنند یا از قدرت آنها بهراسند. به محض این که دیدند در مخالفت پیغمبر و امام هراس**ی وج**ود ندارد و یا از اطاعت آنها سودی نمی برند با آنها مخالفت ورزیده

و از اطاعت آنها منصرف می شوند. پس هدایت قابل دوام هدایتی است ک**ه ب**ه منظ**ور جلب رض**ای خدا و شناخت کفر و ایمان انجام گیرد. حقیقت حق را بشناس**ند و کفر و ضاللت را بدانند که مایۀ� بدبختی آنها می شود در نتیج**ه روی حق جوئی و حق طلبی و کسب ص**داقت، ایم**ان ب**ه خ**دا و پیغمبر بیاورند. لذا خداوند تعالی اوال پیامبران را مأمور میکند که به منظ**ور جلب رض**ای خ**دا م**ردم را ه**دایت کنن**د و در مقاب**ل خدمات فرهنگی اج**ر و م**زدی از کس**ی مطالب**ه ننماین**د و ثانی**ا خودشان به ثروت دنیا بی اعتنا باشند و ب**ا همین بی اعتن**ائی ب**ه دنیا به مردم نشان دهند که آخرت وجود دارد و باید طالب آخرت

باشند. و ام*ا نکت**ۀ� دوم: تعلیم*ات االهی ب*ا تعلیم*ات بش*ری ف*رق دارد. تعلیمات االهی توأم با تربیت و تزکیه از مسیر خلقت روح علم و دانش در وجود انسان است. برای پیدایش نکتۀ� اختالف تعلیم**ات بشری و تعلیمات االهی مثالی می زنیم ت**ا مطلب روش**ن ش**ود. مثال شخصی در داروخانه ای تاری**ک نشس**ته اس**ت و آموزگ**اری می خواهد اقالم و اقس**ام داروه**ا را ب**ه او بی**اموزد. ی**ک ی**ک آن داروها را نشان می دهد و هر یک را با مشخصات خودش که چه مرضی را مداوا می کند و چ**ه مرض**ی را زی**اد می کن**د مع**رفی کرده و شنونده آن مطالب را می آم**وزد. و گ**اهی این تعلیم**ات در ی**ک داروخان**ۀ� روش**ن انج**ام می ش**ود. معلم ه**ر ی**ک از دوا داروها را با مشخصات خودش نشان می دهد و خاصیت ه**ر ی**ک

را برای او ذکر می کند. تعلیمات اول فقط ت**ذکر اس**ت ب**دون این ک**ه ش**کل دوا و ج**ای داروها را به شاگرد خود بیاموزد اما تعلیمات دوم تذکرات توأم با رؤیت است. هر یک از دوا داروها را ب**ه ش**اگرد خ**ود نش**ان می

315

تفسير سوره نساء

دهد و خاص**یت آنه**ا را ذک**ر می کن**د. تعلیم**اتی فق**ط از طری**ق شنیدن و تذکرات، و تعلیماتی دیگ**ر از طری**ق دی**دن و ی**اد آوری کردن. بدیهی است که تعلیم**ات ن**وع دوم کام**ل ت**رین تعلیم**ات اس**ت ک**ه ه**ر ی**ک از دوا داروه**ا را می بین**د و و می ش**نود و مشخصات آنها را ذکر می کند. ولیکن در تعلیمات نوع اول فق**ط

می شنود و لیکن نمی بیند و با آنها سر و کاری ندارد. این عالم خلقت کتاب تکوی**نی خداون**د متع**ال اس**ت و در آن بی نه**ایت حق**ایق و دق**ایق آفری**ده اس**ت، و انس**ان ه**ا ب**ه ج**ای شاگردانی هستند که این کتاب را می خوانند و می دانند. خداون**د تعالی بندگان و شاگردان خود را به نور علم و ایمان روش**ن می کند و در مسیر همین روشنائی هر حقیقتی و هر نوع مخلوقی را به آنه**ا نش**ان می ده**د. تعلیم**ات ش**اگردان خ**دا ت**وأم ب**ا رؤیت معلومات است و لیکن تعلیمات دیگران توأم ب**ا ت**ذکرات اس**ت.

فذکر انم11ا انت م11ذکر. لس11تخداون**د تع**الی می فرمای**د: "1علیهم بمصیطر.

یعنی ت**و فق**ط می ت**وانی خالی**ق را راهنم**ائی ک**نی و لیکن نمی توانی افک**ار و اس**تعدادهای بن**دگان خ**دا را چن**ان ب**پرورانی ک**ه معلومات در نظر آنها مکشوف باشد و تح**ول ذاتی و اس**تعدادی پیدا کنند. خداون**د دل بن**دگان خ**ود را روش**ن می کن**د و آنه**ا ب**ا روشنائی قلب، خدا را و فرشتگان و آخرت و آیندگان را با کمیت و کیفیت می بینند و می شناس**ند. گفت**ه ان**د روزی پی**امبر اک**رم )ص( م**ردی را مش**اهده ک**رد ک**ه از نظ**ر ذاتی و روانی خیلی منقلب اس**ت و اض**طراب و نگ**رانی روانی دارد. ب**ه او فرم**ود: کیف اصبحت؟ حالت چطور است؟ عرض کرد حالم چنان اس**ت که گوئی اهل بهش**ت را در آن نعمت ه**ای بهش**تی می بینم ک**ه متنعم به نعمت های خ*دا هس*تند و اه*ل ع*ذاب را هم در ع*ذاب جهنم می بینم که چگونه معذب به عذاب االهی هس**تند. حض**رت فرمودند: هذا عالمة الیقین. یعنی کسی ک**ه یقین ب**ه واقعیت ه**ا دارد چنان است که تو هستی. خداوند تعالی در سورۀ� تک**اثر می

کال ل11و تعلم11ون علم الیقین لت11رون الجحیم".فرمای**د: " یعنی اگر علم و دانش شما توأم با واقعیت و حقیقت باشد آینده

ها و بهشت و جهنم را می بینید.

22و 21 غاشیه، 1

316

تفسير سوره نساء

پس تعلیم**ات خ**دا هم**راه ب**ا نش**ان دادن معلوم**ات اس**ت. شاگردان خدا آنچه را از خدا می شنوند می بینند ولیکن تعلیم**ات انسان ها ت**وأم ب**ا دی**دن حق**ایق نیس**ت. می ش**نوند ولیکن نمی بینند. آخرت را می ش**نوند ولی نمی بینن*د. ق*بر و قی**امت را می شنوند ولی نمی بینند. ب**ه همین کیفیت، آین**ده ه**ا را می ش**نوند ولی نمی بینند. لذا در این آیه خداوند می فرماید: "خداوند کت**اب و حکمت ب**ر ت**و ن**ازل ک**رد و چیزه**ائی ب**ه ت**و آم**وخت ک**ه نمی

توانستی بدانی و بیاموزی." نکتۀ� سوم این آیه، اجر عظیم پیامبر:

اجر و ثواب االهی از نوع ارقام و اعداد نیست که قابلیت اتمام و انقطاع پی*دا کن*د و ش**مارۀ� آن ب*ه آخ*ر برس*د؛ مانن**د م*زدی ک*ه مزدوران از صاحب کار می گیرند نیست. آنها در برابریک ساعت یا ده ساعت کار مبلغی دریافت می کنند، س**اعت ک**ار تم**ام می شود، مبلغی هم که دریافت کرده اند به آخر می رسد و در انته**ا نه ساعت کاری برای آنها مقدر است و نه م**زد ک**اری در اختی**ار آنها قرار می گیرد. گرچه در بعضی روایت ها و احادیث گفته ان**د اگر این نماز را بخوانید ویا روزه بگیرید چه مقدار ثواب و ی**ا چ**ه مرتبه ای از بهشت در اختیار شما قرار می گیرد؛ ثواب عبادت ها را ب**ه ارق**ام و اقس**ام معین می کنن**د. ی**ا خداون**د در ق**رآن می

کس**ی ک**ه1فله عشر امثالها... من جاء بالحسنةفرماید: " کار نیکی انجام دهد ده برابر ک**ار نی**ک خ**ود اج**ر می گ**یرد. آی**ۀ� شریفه ظ**اهرا داللت می کن**د ک**ه اگ**ر کس**ی ده توم**ان ی**ا ص**د تومان در راه خدا انفاق کند ضرب در ده ث**واب آن را می گ**یرد. برابر صد تومان هزار تومان و برابر هزار تومان ده هزار، و براب**ر یک روز عبادت ده روز عبادت. کار عبادت که به ارق**ام و اقس**ام معین می شود مزد آن هم به ارقام و اقسام تعیین می شود. در نتیجه این ارقام و اقسام به آخر می رسد و دست بندۀ� خدا خالی می مان**د. ولیکن این ارق**ام و اقس**ام از ن**وع ت**نزل کالم و بی**ان

االهی در برابر عقل بندگان است. انسان های ابتدائی که به عقل و معرفت نرسیده اند همه چیز را ب**ه حس**اب ع**دد و کمیت حس**اب می کنن**د. کیفیت را درک نمی کنند. خداوند متعال هم در برابر عقل آنها مطلب را ت**نزل داده و به اندازۀ� شعور آنها حرف زده است. یک مرتب**ه گن**اه کنن**د، ی**ک

160 انعام، 1

317

تفسير سوره نساء

چوب می خورند و ده مرتبه عبادت کنند صد رقم اج*ر می برن*د. ولیکن حساب های آخرتی مانند حساب های دنیائی نیست که ب**ه عدد و کمیت باشد، بلکه ب**ه درج**ه و کیفیت اس**ت و ب**ه ه**رکس تعلق گرفت قابل سلب نیس*ت. مانن**د درس و ث**واب علم و ه*نر است. کسانی که درس خوانده اند و به درجه و مقامی از علم و هنر و یا حکمت رسیده اند آن علم و هنر از آنها سلب نمی ش**ود و تا ابد به حال خود باقی است. بندگان خدا از طریق بندگی خدا دو رقم اجر می برند که هر دو، کیفیت است نه کمیت. اج**ر اول وابستگی به خدا و محب**وبیت ن**زد خ**دا و اولی**ای خ**دا. آنه**ا ج**زو خانودۀ� خ**دا و اه**ل بیت او می ش**وند. در خ**انواده ای ق**رار می گیرند که خدا و ائمۀ� اطهار به جای پدر، و آنها ب**ه ج**ای فرزن**دان هستند. و اما رقم دوم، در برابر اطاعت و علم و معرفت است. بندگان خ**دا دربراب**ر اط**اعت و بن**دگی، ارق**ام علم و مع**رفت و عق**ل و استعدادش**ان ب**اال می رود. خ**دای خ**ود را ب**ه عظمت و ق**درت می شناس**ند. خ**وف و خش**یت االهی در دلش**ان ج**ای می گ**یرد. خ**دا را ب**ه علم و ق**درت، و خ**ود را در براب**ر خ**دا ب**ه ضعف و نادانی می شناسند در نتیج**ه، وابس**تگی آنه**ا ب**ه خ**دا و محبت آنها به خدا کامل می گردد؛ به جای فرزندان خدا ش**ناخته می ش***وند و این دو رقم اج***ر و ث***واب از ن***وع کیفیت اس***ت. سرمایه ای است که در وجود آنها قرار می گیرد نه پول و ثروتی که در جیب انسان قرار بگیرد و به آخ**ر برس**د. این محبت ه**ا و علم و حکمت ها و وابستگی به خدا و اولیای خدا تا ابد در وج**ود آنها باقی میماند . ارقام نعمت و ثروت خداوند متعال، چه از نوع کمیت باشد؛ مثل بهشت و نعمت های آن، و چ**ه از ن**وع کیفیت، انتها ندارد و ب**ه آخ**ر نمی رس**د. هم**ان ط**ور ک**ه از نظ**ر زم**ان خداوند تعالی می فرماید ت**ا اب**د در بهش**ت هس**تند، ث**روت ه**ای

بهشت هم تا ابد و بی نهایت در اختیار آنها قرار می گیرد.

درب11ارۀ# گناه11ان:11 121 تا 114بخش بیست و دوم، آیات مخفی، تنظیم روابط اجتماعی و شیطان و شیطنت

ترجمۀ� آیات:

318

تفسير سوره نساء

- مجالس مخفی شما مردم ک*ه کن**ار یک**دیگر نشس**ته و114آیۀ� می خواهید با حرف زدن مجلس خود را گرم کنی**د س**ودی ب**رای آیندۀ� شما ندارد، مگر این که یکی از این اقسام سه گانه باش**د: در مجالس خود یک**دیگر را ب**ه ص**دقات و رع**ایت حق**وق م**ردم دعوت کنید- حرف های شما از نوع تعلیم اعمال نیک ب**ه یک**دیگر باشد- از نوع اصالحات اجتماعی باشد و یکدیگر را به نابس**امانی ه**ائی ک**ه در جامع**ه وج**ود دارد آگ**اه کنی**د و تص**میم ب**ه اص**الح بگیرید- کسانی که در ارتباط با یک**دیگر چ**نین گفت**ار و تعلیم**اتی دارند و هدف آنها جلب رضای خداوند اس**ت بدانن**د ک**ه در براب**ر

این گفته ها اجر عظیمی دارند. - کسانی که رسول خدا را به رنج و زحمت می اندازن**د بع*د115

از آن که حقیقت دعوت برای آنها روشن شده است و در گفت**ار و کردار راه و روشی ب**ه غ**یر از راه و روش اه**ل ایم**ان دارن**د، اول آنها را به پیروی از راه و روشی که دارند مل**زم می ک**نیم و در همان خط مخالفت با رس**ول خ**دا ب**ه وس**یلۀ� خ**ود آنه**ا آتش جهنم را شعله ور می سازیم. چه بد عاقبتی است عاقبت زندگی

کسانی که برای خود زندگی جهنمی می سازند. - خداون**د تب**ارک و تع**الی هرگ**ز از گن**اه ش**رک نمی گ**ذرد116

ولیکن از سایر گناهان، کبیره باشد یا ص**غیره، ب**رای کس**انی ک**ه لیاقت عفو داشته باشند می گذرد. کس**انی ک**ه مش**رک ب**ه خ**دا

شده اند بدانند که از سعادت بسیار دور شده اند. - آنها در خط مخالفت با دین خدا در اطاعت هوا و ه**وس و117

یا در اطاعت شیاطین گمراه کننده هستند. - خ**دا ه**وای نفس و ش**یطان را لعنت می کن**د ک**ه ب**ا خ**دا118

مب**ارزه و معارض**ه ک**رد و گفت اک**ثریت بن**دگان ت**و را در خ**طاطاعت خود قرار می دهم.

- آنه**ا را گم**راه می کنم و ب**ه آرزوه**ای دراز مبتال می کنم.119 وادارشان می کنم ک**ه زن**دگی آنه**ا رن**گ غ**یر دی**نی و مه**ر غ**یر خدائی داشته باشد. وادارشان می کنم خلقت خدا را تغییر دهن**د و هر نعمتی را به مارک شیطان وارد بازار نمایند. کسانی ک**ه در والیت شیطان قرار می گیرند بدانند که سخت مبتال ب**ه خس**ارت

می شوند. - شیطان به آنها وعده می دهد و آرزومند می کن**د و وع**ده120

های شیطان بجز دروغ و خالف حقیقت چیزی نیست.

319

تفسير سوره نساء

- آنها هستند که عاقبت مبتال به جهنم می شوند و راه ف**رار121از جهنم ندارند.

نکات قابل توجه در این آیات: ، برنامه های اخالقی و اصالحی ب**رای مج**الس117 تا 114آیات

و اجتماعات- عاقبت کسانی که برنام**ه ه**ای زن**دگی خ**ود را ب**ر خالف جهت خدا و اصالح بندگان خدا تنظیم می کنند- گناه شرک قابل آمرزش نیست- معنای ش**رک و توحی**د- مض**رات اجتم*اعی

،121 الی 117شرک و منافع توحید- معنای عفو و غفران- آیات شیطان و معارضه و مبارزۀ� او با خداوند تعالی- گفتگوی شیطان با خداوند متعال چگونه است- مصادیق شیطان و شیطنت- دالئل

مهلت خدا به شیاطین. برنامه های اخالقی و اصالحی برای اجتماعات و مجالس:

در این رابطه حدیثی از امام هشتم علیه السالم وارد شده است که ایشان روزی به دوستان خود گفتند هرچه به ش**ما می گ**ویم، از نوع احکام و یا اخالق و یا مسائل دیگر، دلی**ل ق**رآنی آن را از من بپرسید تا برایتان روشن گردد که م**ا امام**ان آنچ**ه ب**ه ش**ما می گوئیم از کتاب خ**دا می گ**وئیم. ب**ه رأی و ه**وا و ه**وس خ**ود چیزی نمی گ*وئیم. اص*حاب آن حض**رت م*واظب بودن*د ت*ا ام*ام حکمی بگوی**د و آنه**ا دلی**ل ق**رآنی آن حکم را بپرس**ند. ی**ک روز حض**رت )ع( فرم**ود: "ان الل**ه نهی عن القی**ل و الق**ال و فس**اد المال و کثرة السؤال" یعنی خداوند متع**ال از گفتگوه**ای ی**اوه و بیه**وده نهی فرم**وده، هم**ان ط**ور ک**ه از فس**اد م**ال و ض**ایع گذاشتن آن و هم چنین سؤاالت بی جا و بی م**ورد نهی فرم**وده است. شنونده ای از آن حضرت پرسید در کجای قرآن خداوند از ی**اوه گ**وئی و فس**اد م**ال و ک**ثرت س**ؤال نهی نم**وده اس**ت؟

ال خیر فی کثیر من نجویهم االحضرت )ع( این آیة شریفۀ�: را ذک**ر1من امر بصدقة او معروف او اصالح بین الن11اس

کردند. می فرماید شما موم**نین آنج**ا ک*ه مجلس و محفلی تش**کیل می دهید و کنار یکدیگر می نشینید و باهم حرف می زنی**د گفتگوه**ای شما باید از این انواع س**ه گان**ه باش**د. ی**ا ام**ر ب**ه ص**دقات، ک**ه

114 نساء، 1

320

تفسير سوره نساء

یکدیگر را به رع*ایت حق*وق م*ردم س**فارش کنی**د. ب*ه فرزن**دان بگوئید چگونه حق پ**در و م**ادر را رع**ایت کنن**د و ب**ه ح**وائج آنه**ا برسند. به آنها خدمت کنند و آنها را از خود راضی کنند. سفارش کنید روابط خویشاوندی را با خویشاوندان حفظ کنند، ص**لۀ� رحم به جا آورند و از آنها احوال پرسی داشته باشند. اگر فقیر هستند به آنها کمک کنند و یا اگر آشنائی به مسائل اجتماعی ندارند آنه**ا

را آگاهی بدهند. صدقات به کلیۀ� انفاق**ات واجب و مس**تحب م**ادی و معن**وی می گویند که عقب افتادگی عقب افتادگان را برطرف می کند و آنها را در جامعه رشد می دهد و به ثمر می رساند. انسان ه**ا ب**رای انسان ها ثروت بزرگی هستند که جایز نیس**ت ی**ک چ**نین ث**روت ب*زرگی را ب*ا قط*ع رابط*ه و ی*ا قط*ع خ*دمت و محبت از دس**ت بدهند. هر انسانی برابر با جهانی است که ض**میمۀ� زن**دگی ش**ما می شود و از طریق خدمت و احسان به شما مربوط می ش**ود. اساسا سعادت و خوشبختی انسان ها در جلب و جذب یک**دیگر و محبت است. هر چه بیشتر انسان ه**ا وابس**ته ب**ه ش**ما باش**ند و دوستان و اقوام بیشتری داشته باش**ید س**عادت و رف**اه ش**ما در جامعه بیشتر، و هر چه کمتر سعادت شما کمتر و ضعیف ت**ر می شود. یکی از مصیبت های انسان غربت و وحشت است. غ**ریب به کسی می گویند که دوست صمیمی ندارد. وق*تی وارد ش**هری می شود نمی تواند با کسی تماس بگیرد، با کسی بنشیند و بلن**د ش**ود و انس بگ**یرد. ب**ه این مناس**بت م**وال علی**ه الس**الم ب**رای تشویق انسان ها به دوست ی**ابی و ک**ثرت احب**اب فرم**وده ان**د:**اس من عج**ز عن اکتس**اب االخ**وان و اعج**ز من**ه من "اعجز الن

یع**نی ن**اتوان ت**رین م**ردم، ی**ا ب**ه تعب**یر1ضیع من ظفر به منهم. ساده ت**ر، بی عرض**ه ت**رین م**ردم در کاس**بی، کس**ی اس**ت ک**ه نتوانسته در زندگی خود دوست صمیمی پی**دا کن**د و از او ن**اتوان تر کسی است که دوست صمیمی خود را با هوا و ه**وس و م**ال

پرستی از دست بدهد. کثرت و قلت دوستان سرمایۀ� زن**دگی آخ**رت اس**ت. در آخ**رت، کس**انی بیش**تر خوش**بخت و س**عادت من**د هس**تند ک**ه دوس**تان بیشتری داشته باشند و کسانی غریب هستند که یک نفر دوس**ت صمیمی ندارند. کسی به دیدن آنها نمی آید و از آنه**ا خ**بری نمی

11 نهج البالغه ، کلمۀ� 1

321

تفسير سوره نساء

گیرد. آنها هم دوست ص**میمی و حقیقی ندارن**د ک**ه ب**ه دی**دن اوبروند و با او تماس بگیرند.

سرمایه ها و ثروت هائی که مایۀ� رفاه و آسایش انسان است برسه قسم است:

اول، مال و مادیات؛ ثروت ها و نعمت هائی که از طریق ح**واس پنج گانه قابل استفاده است. شنیدنی های خوب، چش**یدنی ه**ای خوب، بوئیدنی ها و مناظر زیبا و لط**افت ه**ا. دوم، ل**ذت انس و آشنائی با انسان ها؛ دوستان صمیمی که یکدیگر را ک**امال و قلب**ا دوست دارند. چنان دوستی و محبتی که مادی نبوده و انس**انی و االهی باشد. کسی که تو را به طمع مال و ثروت دوس**ت داش**ته باشد یا بر عکس، تو او را به دلیل مالی و م**ادی دوس**ت داش**ته باشی، این دوستی به زودی از بین می رود. اگ**ر فق**یر ش**وی از تو فاصله می گیرد و اگر او فقیر شود تو از او فاصله می گ**یری و ش**اید روزی دوس**تی ش**ما تب**دیل ب**ه دش**منی ش**ود. به**ترین دوستی ها آن است که از طریق احترام به انسانیت انسان ه**ا و از طریق خدمت ب**ه آنه**ا حاص**ل ش**ود. خ**دمت و احس**ان ب**رای جلب رضای خدا، نه بر اساس معاوضه و مقابله، و ی**ا ب**ه خ**اطر طمع به یکدیگر باشد. خداوند تع**الی می فرمای**د اگ**ر ب**ه کس**ی احسان ک*ردی و احس*ان خ*ود را در نظ*ر گرف*تی ت*ا روزی از او احس**ان ببی**نی ی**ا از او انتظ**اری داش**ته باش**ی ی**ا من**تی ب**ر او بگذاری، احس*ان و محبت ش**ما ب*ه این کیفیت، جلب محبت نمی کن**د و بین ش**ما دو نف**ر دوس**تی ظ**اهر نمی گ**ردد بلک**ه ش**اید عداوت و دشمنی هم ایجاد شود، که بگویند قدری خ**دمت ک**رده و خ**دمتش را ب**ه رخ م**ا کش**یده و منت گذاش**ته اس**ت خداون**د

1"ب11المن و االذی و ال تبطلوا صدقاتکمتعالی می فرماید: " یعنی خ*دمات و ص*دقات خ*ود را ب*ا منت و اذیت باط**ل ننمائی*د. حضرت زهرا سالم الله علیها که در ب**ارۀ� ص**لۀ� رحم ص**حبت می کند می فرماید: "قوم دوستی و دوس**تی ب**ا خویش**اوندان، عم**ر شما را زیاد، و افراد وابسته به شما را گس**ترش می ده**د". مثال شما صد نفر فامیل دارید. اگر رابط**ه برق**رار کنی**د و دوس**تی را زیاد کنید یک نفر، صد نفر است و اگر قطع رابطه کنید و فاص**له بگیرید آنها یک نفر ضرر کرده اند که از آنها جدا شده اید و ش**ما نود و نه نفر ضرر کرده اید که خویشاوندان خود را با قط**ع رحم

264 بقره، 1

322

تفسير سوره نساء

از دست داده اید. پس کثرت دوستان و رابطۀ� اخالقی بیش**تر ب**امردم سرمایۀ� بزرگی است که انسان ها طالب آن هستند.

اما ثروت سوم، علم و معرفت است که در رابطه با خدا حاص**ل می شود. هر چه معرفت به خدا و اولیای خدا بیشتر شود محبت آنها در وجود شما زیاد ت**ر می ش**ود و هم چ**نین محبت ش**ما در دل اولی**ای خ**دا بیش**تر می ش**ود. این س**ه ن**وع س**رمایه ث**روت انسان در دنیا و آخرت است. اگر معرفت به خدا، و یا محبت ب**ه انسان ها را از دست بدهد مال و ثروت هم برای او سودی ندارد

بلکه مایۀ� رنج و زحمت و وزر و وبال می گردد. ، عاقبت کسانی که برنامه های زندگی خ**ود را ب**رخالف 115 آیۀ�

جهت خدا و اصالح بندگان خدا تنظیم می کنند. در این آی**ۀ� ش**ریفه متع**رض انس**ان ه**ائی می ش**ود ک**ه برنام**ۀ� زندگی اخالقی و اجتماعی سیاسی خود را ب**رخالف جهت خ**دا و رسول خدا تنظیم می کن**د. تنظیم برنام**ه ب**رخالف جهت برنام**ه های خ**دا و رس**ول خ**دا ب**ه مع**نی ع**داوت و دش**منی ب**ا خ**دا و رسولش می باشد و حتم*ا آن برنام*ه ه*ا انس*ان را ب*ه ض*اللت و گمراهی می کشاند. زیرا همان ط**ور ک**ه خ*دا ی**ک واح**د حقیقی احدی الذات است، راه خدا و دین خدا و قوانین و مق**ررات خ**دا یک واحد و یک حقیقت اس**ت و حقیقت محض اس**ت. مش**وب و مخلوط ب*ه باط*ل نیس**ت. بین انس**ان و خ*دا و س**عادت، رابط**ۀ� مستقیم برقرار می کن**د و انس*ان ه*ا را از خ*ط مس**تقیم ب*دون انحراف و اعوجاج ب**ه س**عادت می رس**اند. چن**ان ک**ه در س**ورۀ�

" لم یجع11ل ل11هکه**ف ق**رآن را تعری**ف می کن**د و می گوی**د: یعنی ما در این قرآن راه غلط و کج و معوج قرار ن**داده1" عوجا

ایم. تمامی مقررات و قوانین اخالقی و اجتماعی آن ش**ما را ب**ه ش**هر س**عادت و مدین**ۀ� فاض*له می کش**اند. از ط**رفی در علم و حکمت ثابت شده است که راه راست ب**ه س**وی ح**ق و حقیقت یکی بیشتر نیست. راه راست به مدینۀ� فاضله که بهش**ت اس**ت مانند حساب های ریاضی می باشد که یک کلمه و ی**ک راه و ی**ک جواب بیشتر ندارد و قابل تبدیل نیست. نمی شود از یک ع**الم و قدرت مندی خواهش کرد که جواب حس**اب ریاض**ی را ب**رخالف واقعیت آن بیاورد. مثل) دو دو تا= چهارتا، پنج پنج ت**ا= بیس**ت و پنج تا (و از این قبیل. راه راست مفید و منتج، قوانین و مقررات

1 کهف، 1

323

تفسير سوره نساء

حیات بخش، یک حقیقت بیشتر نیست ک**ه آن را خ**دا می دان**د و خدا می گوی**د. ممکن نیس**ت انس**انی ب**ر خالف جهت و در خ**ط انحرافی حرکت کند و مانند کسی که در راه راس**ت ح**رکت می کند به سعادت و خوشبختی برسد. لذا عاقبت تمامی انسان ها یا بهش**ت اس**ت و ی**ا جهنم. اگ**ر در خ**ط اط**اعت خ**دا ک**ه خ**ط مستقیم است حرکت کردند به بهشت می رس**ند و خوش**بخت و سعادت مند هستند و در غیر این صورت در رنج و مشقت و قتل و کش**تار، و ع**اقبت، زن**دگی جهنمی حتمی اس**ت. این دو ن**وع آینده که یکی بهشت، و دیگری جهنم شناخته ش**ده اس**ت نتیج**ۀ� مستقیم اطاعت خدا و اطاعت ش**یطان اس**ت. بهش**ت، زن**دگی انسان ها در اطاعت خدا است؛ خواهی نخواهی خ**ود را ب**ه خ**دا می سپارند و شرایط اطاعت را در خود متمرکز می کنند و حتم**ا ب**ه زن**دگی بهش**تی می رس**ند. جهنم ن**یز نتیج**ۀ� انح**راف از راه مس**تقیم و ح**رکت در جهت خالف ح**ق و حقیقت اس**ت زی**را انسان های کافر و مشرک نمی توانند از پا بنش**ینند و خ**ود را از حرکت و زندگی متوقف کنند، تا در آینده ن**ه زن**دگی خ**وب و ن**ه زندگی بد داشته باش**ند. بلک**ه اجب**ارا ح**رکت می کنن**د و در این اجبار الزم است خود را به مال و ثروت مجهز کنند تا بتوانن**د ب**ه مقاصد ش**وم خ**ود ک**ه ح**اکمیت ب**ر انس**ان ه**ای ض**عیف اس**ت برسند. آنها در راه کسب قدرت و ثروت به گناه آلوده می شوند و در انتها برای غلبه و کش**تار بیش**تر، ب**ه اس**لحه ه**ای آتش**ین و بمب های هسته ای مجهز می شوند، زندگی خ*ود و بن*دگان خ*دا را به آتش می کشند و در زندگی آخرتی از مس**یر ع**دالت االهی و انتق**ام مظل**وم از ظ**الم، هم**ۀ� این آتش ه**ا و ج**راحت ه**ا ب**ه خودشان بر می گ**ردد. ب**ه این ت**رتیب، ب**رای آنه**ا هم**ان جهنمی

"نول11هفراهم می شود که خدای تعالی در این آی**ه می فرمای**د: یعنی کسانی ک**هما تولی و نصله جهنم و ساءت مصیرا."

بجز راه خدا و مومنین راه دیگری برای خود قرار می دهند ملزم به حرکت در آن راه می شوند ک**ه ع**اقبت آتش جهنم را روش**ن

می کنند. چه بد عاقبتی است آتش جهنم.گناه شرک قابل آمرزش نیست:

از عجایب آیات قرآن در ارتب**اط ب**ا رحمت واس**عۀ� خ**دا، مس**ئلۀ� عدم غفران شرک است. آیات قرآن در تعری**ف رحمت و ب**رکت

324

تفسير سوره نساء

خداوند متعال خیلی عجیب است. گفته اند رحمت خدا مانند ن**ور است و غضب خدا مانن**د ت**اریکی. حجم س**ایۀ� تاری**ک ه**ر چ**یزی برابر جرم خودش می باشد. انسان های یک م**تری و ی**ک م**تر و نیمی برابر همان یک متر و یک متر ونیم س**ایه دارن**د. ب**رج ه**ا و خانه های ده متری و سی متر ی هم برابر ط**ول ق**د خ**ود س**ایه دارند، ولیکن روشنائی هر چراغ چندین ملیون براب**ر جس**م خ**ود می باشد. شما جرم خورشید یا س**تاره را در نظ**ر بگیری**د. ج**رم خورشید از دور برابر یک دایره ای که قطر آن پنجاه سانتی م**تر است دیده می شود ولیکن نور خورشید قطری برابر ده میلی**ون سال نوری را فرا می گیرد تا جائی که برابر یک ستاره ای رؤیت گردد. و یا یک ستارۀ� روشن را در آسمان می بینی**د ک**ه ج**رمش برابر یک سانتی متر در یک سانتی متر یا کمتر اس**ت ولیکن ن**ور آن تا صد سال و ه**زار س**ال ن**وری را ف**را می گ**یرد. ج**رم ه**ر ستاره برابر قط**ره اس**ت و ن**ور آن براب**ر س**طح ک**رۀ� زمین ی**ا فضاهای محیط به آن. لطف و رحمت خ*دا در براب*ر غض*ب خ*دا مانند نور خورشید است در برابر جرم آن. ج**رم خورش**ید پنج**اه سانتی متر و نورش به وسعت فضای ده سال نوری. رحمت خدا به همین کیفیت همۀ� کائنات را در بر می گیرد ولیکن غضب خ**دا در بیش از یک یا دو نقطه قابل نمایش نیست. در این رابطه می

یئفرماید لط**ف و رحمت خ**دا1" : "وسعت رحمت11ه ک11ل ش11 همه چیز را فرا گرفت. شما به همۀ� کائن**ات نگ**اه کنی**د؛ زمین و آسمان و فضاها و ستاره ها. یک فضا و میدانی برابر بی نه**ایت، که همه مظهر رحمت خدا است. ولیکن غضب خدا گاهی انس**ان ظالم و جنایت کاری را می گ**یرد و از هس**تی س**اقط می ش**ود، میمیرد یا به مرض بدی مبتال می شود. مانند افرادی که در تاریخ مشمول غضب خدا واقع شدند، به عذاب مسخ یا جن*ون و ج*ذام مبتال ش**دند. این انس**انی ک**ه در براب**ر غض**ب خ**دا ق**رار گرفت**ه است؛ میدان ظه**ور غض**ب خ**دا براب**ر جس**م و ب**دن آن انس**ان است. یعنی در فضائی کوچک برابر حجم بدن یک انس**ان غض**ب خدا ظاهر شده است ولیکن لطف و رحمت خدا تمام کائن**ات را فرا گرفته است. رحمت خدا را به نور خورش**ید مث**ال زده ان**د و غض**ب خ**دا را براب**ر نقط**ه ای در ج**رم خورش**ید. چق**در ن**ور خورشید از جرم آن زیادتر می باشد. به همین کیفیت خداون**د در

156 قال عذابی اصیب به من اشاء و رحمتی وسعت کل شیئ... اعراف، 1

325

تفسير سوره نساء

بسیاری از آیات م**ردم را ب**ه رحمت خ**ود امی**دوار می کن**د. می فرمای**د: "لط**ف و رحمت من ب**ر غض**ب و انتق**ام من س**بقت

. و یا پی**امبر اک**رم )ص(را مظه**ر رحمت ق**رار داده و می1دارد" . ت**و را رحمت2"و ما ارسلناک اال رحمة للعالمین"فرماید:

برای جهانیان قرار دادیم. و یا آنجا که بهشت خود را تعری**ف می کند می گوید برابر وسعت آسمان ها و زمین ها است. و آنجا که جهنم را تعریف می کند می گوید "سجین" است. زن**دانی اس**ت تنگ تر از حجم بدن انسان. در ب**ارۀ� تش**کیل زن**دگی آخ**رت می فرماید به این منظور دنیا را ختم می کنم و آخرت را تا ابد ادامه

. و از این3می دهم تا بتوانم رحمت خ**ود را ب**ه بن**دگانم برس**انم قبیل آیات و روایات که غض**ب خ**دا را ص**فر مع**رفی می کن**د و

ق1لدایرۀ� رحمت را بی نهایت. در بارۀ� گنه کاران می فرمای**د: "هم ال تقنط11وا من یا عبادی ال11ذین اس11رفوا علی انفس11

. یعنی ای بندگان4 رحمة الله ان الله یغفر الذنوب جمیعا" من که به خود ستم کردید و عمر خود را به گناه و معصیت تمام کردید از لطف و کرم خدا م**أیوس نش**وید ک**ه خداون**د تع**الی از تم**امی گناه**ان ش**ما می گ**ذرد. و از این قبی**ل آی**ات و روای**ات بسیار عجیب. ولیکن دانشمندان تعجب کرده اند چطور خداوندی که این همه مهربان است از گناه ش**رک و مش**رک نمی گ**ذرد و

ر م11ادونمی فرماید: ان الله ال یغفر ان یشرک به و یغف11 . سر این که خداوند از مش**رک و گن**اه ش**رک5ذلک لمن یشاء

نمی گ**ذرد چیس**ت؟ آی**ا مش**رک خ**دا را آزار داده و او را اذیت نموده و به غضب آورده است که گناهش قابل بخشایش نیست؟

اگ**ر تم**امی اه**ل6خداوندی که در یکی از آیات خ**ود می فرماید عالم کافر باشند یا مؤمن، به ح**ال من ف**رق ن**دارد. ن**ه موم**نین می توانند ب**ه من نفعی برس**انند و ن**ه کف**ار ب**ه من ض**رری می زنند. چطور ممکن است انسانی با کفر و بت پرس**تی خ**ود خ**دا

. حدیث قدسی، به نقل از کتاب )مجمع البحرین( در لغت: غضب1107 انبیا، 2 قل لمن ما فی السماوات و االرض قل لله کتب علی نفسه الرحمه لیجمعنکم 3

12الی یوم القیامه. انعام، 53 زمر، 4 116 نساء، 5 - و قال موسی ان تکفروا انتم و من فی االرض جمیعا فان الله لغنی8 ابراهیم، 6

حمید.

326

تفسير سوره نساء

را اذیت کند و به غضب درآورد، آنچنان که خداوند تصمیم جدی و قطعی بگیرد که او را برای همیشه در آتش جهنم حبس کند و از گن**اه او نگ**ذرد؟ چ*ه م*انعی وج*ود دارد ک*ه خ*دا از گن*اه او نمی گذرد؟ اگر از گناه مشرک بگذرد چه ضرری ب**ه خ**دا می رس**د و اگر نگ**ذرد و او را در جهنم حبس کن**د چ**ه س**ودی از این انتق**ام

می برد؟ خیلی الزم است انسان ه**ا در این آی**ات فک**ر کنن**د و بدانن**د ک**ه چگونه ممکن است خدا غضبناک شده و از یک انس**ان ض**عیف و ناتوان و جاهل و بدبخت انتقام بگیرد!؟ به**تر ب**ود ج**ان او را می گرفت و به حیات او خاتمه می داد که نه در بهشت خدا باشد که از رحمت و نعمت او برخوردار شود و ن**ه در جهنم ک**ه از ع**ذاب خ**دا بس**وزد. اساس**ا خداون**د متع**ال ب**ا آنهم**ه عظمت و ق**درت چگونه سر به سر یک انس**ان ض**عیف و ن**اتوان می گ**ذارد، ب**ا او

می جنگد و از او انتقام می گیرد!؟ عقال گفته اند بین دو نفر حریف میدان جنگ بای**د کف**ویت باش**د، یعنی از نظر سن و وزن و قدرت و خانواده و آبرو و عزت براب**ر هم باشند. درست نیست یک انسان شجاع با ی**ک ک**ودک و ی**ا ب**ا انسانی ضعیف بجنگد و او را نابود کند. ب**ه او خواهن**د گفت چ**را خجالت نکشیدی که با این پیر ضعیف جنگیدی در حالی که مردی توانا بودی؟ گفته اند وقتی امیر المومنین علیه السالم با عم**ربن**ل می نامیدن**د، عبدود، شجاع معروف زمان، که او را ف**ارس یلی جنگید و او راکشت، خواهر او بر جنازه اش حاضر شد ولی گریه نکرد. گفتند چرا گری**ه نک**ردی؟ گفت زی**را قات**ل ب**رادرم م**ردی شجاع و بی نظیر است. کشته ش**دن ب**رادرم ب**ه دس**ت او مای**ۀ� افتخار است نه مایۀ� ننگ و ذلت. در این رابطه می گوئیم انسان مشرک در برابر خ*دا مورچ*ه و حش*ره ای ب*ه حس*اب نمی آی*د؛ چگونه خداوند متعال ب**ا مش**رک می جنگ**د و انتق**ام می گ**یرد و

گناهش را نمی بخشد؟ الزم اس**ت در اط**راف این آی**ه و نظ**ائر آن در چن**د م**ورد بحث کنیم: اول، معنای شرک و توحید. دوم، ضررهای اجتماعی شرک و منافع توحید. سوم، معنای عفو و غفران. چهارم، سر این معن**ا که چ**را خ**دا از مش**رک نمی گ**ذرد. آی**ا مش**رک از خ**دا فاص**له

می گیرد و یا خداوند انتقام می گیرد؟ : معنای شرک و توحید. 117 و 116 آیات

327

تفسير سوره نساء

در ارتب**اط ب**ا بحث ش**رک، می گ**وئیم اوال ش**رک و توحی**د ی**ک معن**ای ف**رهنگی و تربی**تی در وج**ود انس**ان اس**ت. ش**رک ی**ک فرهن**گ اس**ت ک**ه انس**ان در زن**دگی پی**دا می کن**د. توحی**د هم فرهنگ دیگری است که در فکر انسان تک**ون پی**دا می کن**د. این دو علم و فرهنگ مخالف هم بر انسان حاکمیت دارد و انس**ان را به س**وی خ**ود می کش**د و می ب**رد. این دو فرهن**گ مرب**وط ب**ه شناخت مبادی زندگی انسان است.انسان ها بع**د از رس**یدن ب**ه ح*د بل**وغ و رس**یدن ب*ه رش**د زن*دگی و ش*ناختن آن، خ*ود را در جهانی وسیع و عظیم می بینندکه میلیارد ها نوع نعمت و برکت و لذت در اختیار آنها قرار گرفته است، و از بزرگ ت**رین نعمت ه**ا موجودیت خودشان برای خودش**ان و حی**ات و ح**رکت خودش**ان می باشد. هر انسانی فکر می کند که من کیس*تم و چیس*تم، چ*ه بوده ام و چه شده ام و به کجا خواهم رس**ید. خ**ود را ب**ا مب**ادی خلقت خود می سنجد؛ یک نگاه به خود و نگاه دیگر به خاک، ک**ه من اول خاک یا امالح داخل خ**اک ب**وده ام و ح**اال انس**انی ش**ده ام، عظمت و عزت پیدا کرده ام و از این همه ل**ذت ه**ا و نعمت

ها و ثروت ها استفاده می کنم. انسان ها در ابتدای بل**وغ زن**دگی هم**ه و هم**ه یکن**واخت در ی**ک چنین فکری قرار می گیرند که مبدء نعمت ها و آفرینندۀ� زن**دگی را بشناسند و با او رابطه برقرار کنند. پیدایش ی**ک چ**نین فک**ری که مبدء و معاد شناسی باشد، یک مس**ئلۀ� فط**ری و وج**دانی در انسان است و نمی تواند ب**ه آن بی اعتن**ا باش**د. هم**ه کس فک**ر می کنند که من از کجا آمده ام، در کجا هستم، ب**ه کج**ا می روم و مبدء و مقصد زندگی من کیست و چیس**ت؟ از همین ج**ا فک**ر خدا جوئی و خدا یابی در فطرت و وجدان انسان بیدار می شود. به فکر این است که مبدء پیدایش نعمت ه**ا و آفرینن**دۀ� جه**ان و انسان را بشناس**د. در این مب**دء شناس**ی بس**یاری از م**ردم ب**ه اش**تباه می افتن**د و انح**راف فک**ری پی**دا می کنن**د. ع**ده ای ب**ه ظاهر امر، طبیعت و انسان ها را مبدء پیدایش انس**ان می دانن**د و مشاهده می کنند که طبیعت برای آنه**ا نعمت و ث**روت، درخت و باغ و بوستان درست می کند. در ظاهر، عامل آفرینن**دۀ� نعمت ها طبیعت و انسان است. انسان ها زحمت می کشند و طبیعت، محصول زحمت آنها را به آنها بر می گردان**د. و ی**ا انس**ان ه*ا در خدمت انسان هائی که در رأس مسائل اجتماعی قرار گرفته اند

328

تفسير سوره نساء

واقع می شوند و رؤسا و پادشاهان را مبدء سعادت و خوشبختی خود می دانند. و باز عده ای دیگر که به**تر و ع**الی ت**ر فک**ر می کنند، می بینند که طبیعت و انسان ه**ر دو مخل**وق هس**تند؛ خ**ود، آفرینندۀ� خود نیستند. عامل آفرینن**ده، غ**یر آنه**ا و س**وای از آنه**ا می باشد.آفریننده کسی است که ط**بیعت و نعمت ه**ا و انس**ان ها را ساخته اس**ت. ط**بیعت و انس**ان ه**ر دو مص**نوع و مخل**وق آفرینندۀ� دیگری هستند. در این تفک**رات مب**دء و مع**اد شناس**ی، مردم به دو دسته تقس**یم می ش**وند. ع**ده ای ب**ه س**وی خ**دای آفریننده و مبادی فوق طبیعت می روند و کوشش دارند آفرینندۀ� طبیعت و انسان را بشناسند. خداوند متعال هم آنه**ا را تأیی**د می کند و با فرستادن پیامبران و کتاب های آسمانی آنه**ا را پ**رورش می دهد. علوم و معارف توحی**دی و خ*دا شناس*ی در وج*ود آنه*ا متمرکز می شود، پرورش پیدا می کنند در نتیج**ه، انس**ان ه**ائی خ**دا طلب و خ**دا ش**ناس می ش**وند و ع**اقبت از نظ**ر روانی و فکری در وضعی قرار می گیرند که گوئی خدا را و عوامل ماوراء طبیعت را که فرشتگان هستند می بینند و می شناس**ند. آنه**ا در هر قدم و هر عملی تکامل توحیدی پیدا می کنند و عاقبت خدا را چن**ان می شناس**ند ک**ه خ**ود را می شناس**ند. از هم**ان ابت**دای زندگی که فکر توحی**دی و خ**دا ج**وئی در آنه**ا پی**دا می ش**ود دو عامل غیبی با آنها همکاری می کنند تا معارف توحیدی آنها را ب**ه ثمر برسانند. یکی خداوند متعال که دائم فکر آنه*ا را تق**ویت می کند و دیگری اولیای خدا که با تعلیمات خود و ارشاد و هدایت، به آنها کمک می کنند. در نتیجه خدا و ماوراء طبیعت و فرش**تگان و عمل صالح و آخرت را چن**ان می بینن**د و می شناس**ند ک**ه هرگ**ز ش**ک و ش**بهه ای در م**رام و مقص**د خ**ود و راه و روش خ**ود ندارند. در همین زندگی دنیا آخ**رت را و آین**ده ه**ا را می بینن**د و اهل یقین می ش**وند. این ه**ا موح**دان خ**الص و مخلص هس**تند. خدا با آنها رابطه پیدا می کند و آنها نیز با خدای خود رابط*ه پی*دا می کنند. از نظر فکری و ایمانی تقویت می شوند. پس فرهن**گ

توحیدی بر آنها حاکمیت پیدا می کند. و اما طایفۀ� دیگر. طایفۀ� مشرک نیز در فطرت خود خ**دا ج**و و خ**دا طلب هس**تند. خواهی نخواهی به دنبال مبدئی هستند که بتوانند به او تکیه کنن**د و آرامش فکری پیدا کنند. این فط**رت خ**دا ج**وئی در ذات هم**ۀ� انسان ها همراه خلقت آنه**ا ب**ه وج**ود آم**ده اس**ت و خداون**د در قرآن به پیغمبر اکرم )ص( می فرماید: "خود را برای دینی آماده

329

تفسير سوره نساء

کن که خداوند در فطرت انس*ان ه**ا آفری**ده و این خ*دا ج*وئی و . هم**ان ط**ور1خدا طلبی را در خمیرۀ� ذات آنها قرار داده است"

که هیچ کس نمی توان*د منک**ر خلقت خ*ود گ*ردد و ب*ا موج*ودیت خود مخالفت کند نمی تواند مخالف موج**ودیت خ**دا و حس خ**دا جوئی و خدا طلبی خ*ود گ*ردد. پس فرهن*گ خ*دا ج*وئی در نه*اد همۀ� موجودات عالم هست. بهترین و ب*دترین انس*ان ه*ا خ*ود را بن**دۀ� خ**دا می دانن**د. اگ**ر ب**ه کس**ی بگ**وئی بی دین و ض**د خ**دا هستی، اگر چه کافر مطلق باشد ناراحت می ش**ود زی**را این بی دی**نی را نقص وج**ودی خ**ود می دان**د. کلم**ۀ� بی دین و بی دی**نی مانند کلمات دیگ**ری ک**ه ب**ه معن**ای نقص وج**ودی انس**ان اس**ت خالف فطرت انسان است. اگر به کس**ی بگ**وئی چش**م ن**داری، گوش نداری، شنوائی و دانائی نداری ن**اراحت می ش**ود زی**را او را ناقص الخلقه معرفی کرده ای و هیچ کس حاضر نیس**ت نقص خلقت خود را قبول کند. همه کس بی دی**نی را از نق**ائص خلقت خود می داند و حاضر نیست چنین نقصی را بپذیرد. لذا این کلمه از نوع فحش و توهین نسبت به دیگران است و با آن مبارزه می کنند زیرا دین در نهاد انسان مانن**د روح در ب**دن و مانن**د اعض**ای بدن خلق شده است. به همین دلیل در ت**اریخ کس**ی پی**دا نش**ده است که منکر خدا باشد. همه به دنب**ال ی**ک حقیق**تی می گردن**د که آن را به نام و عنوان خدا قب**ول کنن**د و آن را تکی**ه گ**اه خ**ود قرار دهند. اختالفاتی که در مسئلۀ� توحید دارند مربوط به مظه**ر و مصداق توحید است. هرکس یکی از موجودات ذهنی یا حس**ی را به جای خدای خود می شناس**د و او را می پرس**تد. پیغم**بران همه جا با مظاهر شرک مبارزه کرده اند و به م**ردم آگ**اهی داده اند که خدا هست اما نه این مظاهر و مصادیقی که ش**ما آنه**ا را به عنوان خدای خ*ود انتخ**اب ک**رده و آن را می پرس**تید و ب**رای حفظ و ابق*ای آن این هم**ه ف**داکاری می کنی**د. اب**راهیم ب**ه پ**در

یا ابت لم تعبد م11ا ال یس11معخواندۀ� مشرک خود می گوید:" ر و ال یئا.. و ال یبص11 ت**و چ**را چ**یزی را2یغ11نی عن11ک ش11

می پرستی که نمی بیند و برای تو خاصیتی ندارد، تو را از چ**یزی بی نیاز نمی کند. بیا تا من به ت**و خ**دای واقعی را مع**رفی کنم و

- فأقم وجهک للدین حنیفا فطرة الل**ه ال**تی فط**ر الن**اس علیه**ا ال تب**دیل30روم، 1لخلق الله ذلک الدین القیم...

42 مریم، 2

330

تفسير سوره نساء

بگویم خدا چیست و کیست. خدا آفرینندۀ� جهان اس**ت ن**ه مانن**د کس**ی ی**ا چ**یزی ک**ه ش**ما آن را می پرس**تید و خ**دای خ**ود

می شناسید. در این جا الزم است خدایانی را که مول*ود فک**ر بش*ر هس*تند ب*ا خدای واقعی که مظهر دعوت انبیا و اولیای خ**دا اس**ت مقایس**ه کنیم تا ببینیم و بدانیم که چگونه انس**ان ه**ا در خ**داجوئی و خ**دا شناسی به اشتباه رفته اند و یک چنین اصل بزرگی را در زندگی

خود ضایع گذاشته اند.مضرات اجتماعی شرک و منافع توحید:

بی شک انسان در عالم اشرف مخلوقات است. انسان با هرچ**ه روبرو شود از آن بهتر و باالتر است و به خود ح**ق ح**اکمیت می دهد. هیچ قدرتی در عالم نیس**ت ک*ه بتوان**د ب**ر انس**ان ح**اکمیت نماید و او را در خواسته هایش کنترل کند. تنه**ا مخل**وقی ک**ه ت**ا اندازه ای می تواند انسان را در زندگی منظم کند و م**انع ش**ر و فساد او شود انسان اس**ت. انس**ان ه**ا ت**ا ان**دازه ای ب**ه وس**یلۀ� انسان ها کنترل می شوند و یک نظام نسبی اجتماعی در جامع*ه پیدا می شود. این در صورتی است که شخص نیرومن**د و ق**درت مندی در جامعه باشد که بتواند خود را بر اکثریت م**ردم ض**عیف مسلط کند و آنه**ا را از فس**اد و فحش**ا ب**از دارد. تس**لط ق**درت مندان نیز به تمام معنا نمی توان**د آنه**ا را از فس**اد و فحش**ا ب**از دارد و آنها با اس**تخدام م**أموران و س**ربازان زی**اد می توانن**د ت**ا اندازه ای در محیط حکومت خود از ظلم و فساد جلوگیری کنن**د و یک نظام نسبی به وجود آورن**د. و همین ق**درت من**دان ک**ه در رأس جامعه قرار می گیرن**د وق**تی خ**ود را در رأس می بینن**د و افراد جامعه را از خود ناتوان تر، به خود اجازه می دهن**د ک**ه بی بند و بار زندگی کنند. به کسی حق حیات می دهن**د ک**ه ن**افع ب**ه حال آنها باشد و الاقل ضرری برایشان نداش**ته باش**د. از ق**درت خود سوء استفاده کرده ضعفا را استثمار می کنن**د و من**افع ک**ار آنها را به خود اختصاص می دهند. این همه داس**تان ه**ای عجیب که در تاریخ از افراد قدرتمند و ثروت مند ب**ه وج**ود آم**ده اس**ت که چگونه خود را بر اک*ثریت ض*عیف مس*لط ک*رده و آنه*ا را ب*ه بردگی کشانده و بر جان و مال و ناموس آنها مسلط ش**ده ان**د. قدرتمندان که چیزی و کسی را باالتر از خود ندیده اند غالبا دچار غرور و تکبر شده، خود را خدای جامعه شناخته و سایر م**ردم را

331

تفسير سوره نساء

بنده و برده خود دانسته اند. چنان ک**ه خداون**د تع**الی فرع**ون رایعا یستض11عف طائف11ةتعریف می کند که: " جعل اهله11ا ش11

فرع**ون جمعیت1 منهم یذبح ابنائهم و یستحیی نسائهم" خود را به دو گروه تقسیم کرد؛ عده ای ضعیف و عده ای ق**وی. قوی ها را بر ضعیف ها مسلط کرد. پسران گروه ض**عیف را می

کشت و دختران آنها را برای خدمت و بندگی نگه می داشت. این وض**عیت زورمن**دان ت**اریخ اس**ت ک**ه هم**ه ج**ا ب**ا قل**دری و استبداد و خ**ود ک**امگی حک**ومت ک**رده ان**د و ب**ر ج**ان و م**ال و ناموس مردم ضعیف مسلط بوده اند. ملت های ض**عیف هم ک**ه در نظام ایمان و توحید نبوده و معرفت به خدا نداش**ته ان**د، اگ**ر این قدرت های مسلط آنها را ب**ه نظ*ام در نمی آوردن**د ب**ه ج*ان

هم افتاده و یکدیگر را نابود می کردند. پس تمامی مفاسد تاریخ و این همه جنگ و نزاع و قتل و کش**تار و دزدی و غارت، محصول کفر و شرک انسان های زمان ب**وده و خواهد بود. انسان به همان میزان که بر سایر مخلوق**ات برت**ری دارد و از هم**ۀ� آنه**ا دان**اتر و ق**وی ت**ر اس**ت ظلم و فس**ادش از موجودات دیگر بیش*تر اس*ت. درن*دگان و گزن*دگان ب*ه دری*دن و خوردن یکی دو حیوان یا انسان اکتفا می کنند ولیکن انسان های درنده و خطرناک به هزارها و صد هزارها قانع نمی شوند. گاهی بر جامعۀ� ضعیفی حمله کرده آنها را قتل عام می کنند زن و مرد و ک**ودک را می کش**ند؛ امث**ال کش**تار دس**ته جمعی مغ**والن و کشتار دولت آلمان و دول اروپ**ائی و آمریک**ائی در جن**گ جه**انی دوم. در زمان م**ا هم ک**ه عص**ر تم**دن نامی**ده می ش**ود ب**از هم کشتار های دسته جمعی ادامه دارد و از نعش آنها گورهای دسته جمعی به وجود می آورند. به همین کیفیت قتل و کشتار در تاریخ بوده و ادامه دارد تا زمانی که قدرتی فوق انس**ان در جامع**ه ب**ه وجود آید و بتواند انسان ها را از شر وفساد باز دارد و جامع**ه را به نظام در آورد. آن قدرت فوق بشر فقط خدای انس**ان اس**ت. خدائی که انسان و جهان را آفریده، بی نه**ایت ق**درت و عظمت است. او همان طور که طبیعت را به نظام در آورده، هر ع**المی و ه**ر مخل**وقی را در فض**ای خ**ود می چرخان**د و می گردان**د، انسان را هم می تواند به نظ**ام در آورد و م**انع ش**ر و فس**اد او شود. این در صورتی اس**ت ک**ه انس**ان معتق**د ب**ه خ**دای واقعی

- ان فرعون عال فی االرض و جعل اهلها شیعا...4 قصص، 1

332

تفسير سوره نساء

شود و معرفت به او پیدا کند. تنها کسی که می توان**د انس**ان را به خود انسان آشنا کند و او را به انس**انیت خ**ود ع**الم و ع**ارف گردان**د و او را از ش**ر و فس**اد ب**از دارد، ذات مق**دس خداون**د متعال اس**ت. اگ**ر آش**نائی و مع**رفت ب**ه خداون**د متع**ال نباش**د قدرتی باالتر و بهتر از انسان وجود ندارد ک**ه بتوان**د او را کن**ترل کن**د و زن**دگی او را ب**ه نظ**ام در آورد. نقش خ**دا در شناس**ائی انسان مانند نقش آینه در معرفی انس**ان ب**ه خ**ودش می باش**د. مجهول ترین قیافه ه**ا و ص**ورت ه**ا ب**رای ه**ر انس**انی قیاف**ه و صورت خودش می باشد، مگر موقعی که مقابل آینه ای بایس**تد و خود را در آن ببیند. انسان از تولد تا مرگ پدر و مادر، ب**رادر و خواهر و سایر افراد را می بین**د و می شناس**د ولیکن خ**ودش را نمی بیند که بشناسد. اگر ناخود آگاه عکس او را بگیرن**د و ب**ه او نشان دهند نمی تواند بشناسد که عکس خودش است، مگ**ر این که خودش را در آینه ای دیده باش**د. آین**ه، ص**ورت را نش**ان می دهد ولی حقیقت انسان را نش*ان نمی ده*د. کس*ی نمی توان**د از طریق آینه خودش را بشناسد که ق**وی اس**ت ی**ا ض**عیف، عاق**ل است یا نادان، بهتر از دیگران است یا بدتر. به**ترین آین**ه ای ک**ه انسان را به حقیقت خودش آشنا می کن**د مقابل**ۀ� انس**ان ب**ا ذات مقدس خداوند متعال است. وق**تی ک**ه انس**ان از طری**ق نم**از و نیاز و ارتباط با خدا و یا تفکر در عظمت خدا و یا اعتقاد به وجود خدا در مقابل خدا بایستد و با خدای خ**ود رابط**ۀ� فک**ری و علمی پیدا کند در این حال می تواند خود را بشناسد ک**ه چق**در ض**عیف است و خدا را بشناس**د ک**ه چق**در ق**وی می باش**د و خ**ود را در پنجۀ� قدرت خدا ضعیف ببیند و خدا را ب**ر خ**ود محی**ط و مس**لط ببیند، در این حال و ارتباط اس**ت ک*ه انس*ان کن*ترل می ش**ود و نظم و نظام فک**ری و عملی پی**دا می کن**د؛ می ترس**د و وحش**ت دارد از این که مرتکب گناه و معص**یت ش**ود ی**ا ب**ه بن**دگان خ**دا ستم کند. بعالوه، چون خدمت به بندگان خدا را محبوب خ**دا می داند خود را وادار می کندکه به آنها خدمت کند و ن**افع ب**ه زن**دگی آنها باشد و آنه**ا را بپروران**د. تنه**ا کس**انی ک**ه در ت**اریخ از نظ**ر اخالقی و عملی منظم بوده و به بندگان خدا خدمت نموده ان**د و وجودشان نافع به بندگان خدا بوده، خیر آنها به همه کس رسیده و همه از ش**ر آنه*ا محف*وظ ب*وده ان*د، مانن*د چ*راغی در جامع*ه درخشیده، خود را سوخته و به رنج افکنده و به م**ردم روش**نائی

333

تفسير سوره نساء

بخشیده اند، همین بندگان خالص و مخلص و مومن و ع**ارف ب**هخدا بوده اند.

در این جا می گوئیم بزرگ ت**رین عام**ل خطرن**اک ب**رای جامع**ه، انس**ان اس**ت و از ط**رفی ب**زرگ ت**رین عام**ل ن**افع ب**ه جامع**ه، انسان است. آن عامل خطرناک انسان مشرک است ک**ه کس**ی نمی تواند او را به نظام در آورد و از شر و فس**اد او جل**و گ**یری کند و آن بزرگ ت**رین عام**ل ن**افع، انس**ان م**ؤمن اس**ت. ب**ا این حساب می گوئیم ش**رک ب**زرگ ت**رین عام**ل فس**اد و جن**ایت، و ایمان و تق**وا ب**زرگ ت**رین عام**ل خ**دمت و ع**دالت اس**ت. الزم است برای هر انسانی میلیون ها میلیارد سرمایه مصرف شود تا او را از دایرۀ� شرک به دایرۀ� خدا شناسی منتقل نمای**د ت**ا بت**وان

جامعۀ� بشری را به نظام در آورد. سوم، معنای عفو و غفران:

در این آیۀ� شریفه خداوند تعالی می فرمای**د ک**ه غف**ران خ**ود را شامل حال مشرک نمی کند و اگر گناه دیگری سوای شرک باشد

ممکن است مشمول عفو و غفران واقع شود. الزم است در اطراف معنای "عفو و غفران" بحث کنیم تا بدانیم غفران چیست که شامل حال مشرک نمی گردد و جز مشرکین، کفار و گناه ک*اران دیگ*ر ممکن اس**ت از غف*ران االهی اس*تفاده کنند و مغفرت خدا شامل حال آنها گردد؟ آیا مش**رک خیلی خ**دا را اذیت نموده و دل خدا را ب**ه درد آورده اس**ت ک**ه خ**دا ت**ا این اندازه خ**ود را در خ**ط انتق**ام از مش**رک ق**رار داده اس**ت؟ آی**ا مشرکان و ظالمان، یا کفار و گناه کاران با کفر خ**ود می توانن**د ضرری کوچک یا بزرگ به سازمان قدرت خدا وارد سازند و خ**دا را در کار خود متوقف نمایند؟ خداوند تعالی همه جا خود را منزه از این می داند که با عمل کفر و گناه متضرر ش**ود و ی**ا بن**دگان ک**افر و مش**رک بتوانن**د دس**ت ق**درت خ**دا را در افاض**ۀ� فیض ببندند. چگونه تا این اندازه خداوند مشرک را از رحمت و غفران خود نا امید می کند که دیگر نتوانند در این حالت یأس و نا امیدی از لط**ف خ**دا اس**تفاده کنن**د، و ب**رای همیش**ه در ع**ذاب مخل**د باشند؟ با این که خداوند همه جا می فرماید لط**ف و رحمت من ب**ر غض**ب من س**بقت دارد؛ پیش از این ک**ه بن**دگان من دچ**ار غضب من شوند مشمول لطف و رحمت من ق**رار می گیرن**د، و

334

تفسير سوره نساء

پیش از استحقاق مجازات، لطف خدا آنه**ا را ف**را می گ**یرد؟ ب**ا وسعت لطف و رحمت خ**دا، این آی**ۀ� ش**ریفه چ**ه معن**ا دارد ک**ه

مشرکین را از لطف و رحمت خدا مأیوس می کند؟ در جواب این س**ؤاالت الزم اس**ت معن**ای واقعی غف**ران معل*وم گردد تا معل**وم ش**ود مش**رکین چگون**ه خ**ود را از غف**ران االهی محروم می کنند و چگونه غیر ممکن یا ممتن**ع اس**ت ک**ه غف**ران االهی شامل مشرکین گ**ردد. غف**ران را مفس**رین و دانش**مندان همه جا به مع**نی گذش**ت خ**دا و عف**و از گن**اه دانس**ته ان**د. می گویند غفران به معنای آمرزش گناه است که خداوند از گناه گن**ه کار بگ**ذرد و مج**ازات ننمای**د. ولیکن خداون**د تع**الی ب**رای تفهیم معنای عفو و آمرزش دو کلمه به کار برده است: عفو و غف**ران. کلمۀ� عفو در مقابل عصیان قرار می گیرد و کلمۀ� غفران مقاب**ل ذن**وب. ذن**وب جم**ع ذنب و عص**یان کلم**ۀ� مف**رد اس**ت. ذنب و عصیان هر دو ب*ه مع*نی ع*دم اط*اعت خ*دا و نافرم*انی خداون*د متعال می باشد. گ**اهی انس**ان در واجب**ات و مس**تحبات و ت**رک محرم**ات از خ**دا اط**اعت نمی کن**د و خ**ود رأی و خ**ود مخت**ار حرکت می کند. و گاهی با فرامین االهی مخ**الفت می کن**د، ه**ر واج**بی را ت**رک و ه**ر فع*ل ح**رامی را م**رتکب می ش**ود. ع*دم اطاعت فرمان خدا با معصیت خدا ف**رق دارد. مثال کودک**ان و ی**ا ج**اهالن خ**ود رأی هس**تند و از خ**دا اط**اعت نمی کنن**د. در ح**ال جهل و غفلت مرتکب محرمات می شوند و واجبات را ت**رک می کنند، ولیکن عقیده ندارن**د ک**ه خ**دا را معص**یت ک**رده ان**د. زی**را متذکر خدا نبوده و احکام خدا را ندانسته و نشناخته اند. ج**اهالن ب**ه جه**ل خ**ود مانن**د کودک**ان هس**تند. کس**ی نمی توان**د بگوی**د کودکان مطیع یا عاصی هستند؛ آنها نه مطیع هستند و نه عاصی. زیرا اطاعت و معصیت بعد از پیدایش معرفت ب**ه خ**دا و احک**ام خدا و ترک واجب*ات و ی**ا فع*ل محرم**ات اس**ت. کس**انی عاص*ی هستند که می دانند خدا آنها را دع**وت ب**ه اط**اعت نم**وده و این همه احکام واجب و حرام برای آنه**ا ن**ازل فرم**وده اس**ت ولیکن بی اعتنائی می کنند و حاضر به اطاعت خ**دا نیس**تند. کودک**ان و جاهالن کسانی هستند که خدا را نش**ناخته و احک**ام خ**دا را درک نکرده اند. یک چنین فکری در آنها پیدا نشده و یا دعوت پیامبران به آنها نرسیده است تا بدانند خدائی دارند و بایستی در اط**اعت او باشند. ظهور کفر و گناه در برابر دعوت به دین خ**دا پی**دا می شود. کسی که در برابر دعوت انبیا واقع شود و بی اعتنائی کن**د

335

تفسير سوره نساء

از آن ساعت به بعد کافر و گنه کار شناخته می شود. ولی کس**ی که دین خدا به او ابالغ نش**ده و در براب**ر دع**وت پی**امبران ق**رار نگرفته مانند کودک نابالغ است، نه کافر و نه مؤمن و نه مطیع و نه عاصی شناخته می شود. زیرا همه جا گفته اند) یعرف االشیاء باضدادها (هر چ**یزی در مقابل**ه ب**ا ض**د خ**ود ش**ناخته می ش**ود. شب در برابر روز و سرما در برابر گرما. کسانی ک**ه در ت**اریکی متولد شده اند و در تاریکی زندگی کرده اند و با روشنائی روبرو نشده اند نه تاریکی می فهمند و نه روشنائی. کودکان و ج**اهالن مانند کسانی هستند که در فضای تاریک متولد شده در همان ج**ا بزرگ شده، طلوع خورشید و روشنائی روز را ندیده ان**د. اگ**ر از آنها بپرسید شب و روز چه معن**ائی دارد نمی توان**د ج**واب ده**د، مگر این که از فضای تاری**ک خ**ارج ش**ود و روز روش**ن را ببین**د. همین طور اضداد دیگر. سرما با گرما، سالمتی با مرض، ج**وانی با پیری و امثال این ها. کفر و ایم**ان هم در براب**ر یک**دیگر مانن**د شب و روز است. کسی که ایمان را نفهمیده و در براب**ر دع**وت به حق قرار نگرفته اس*ت، ن*ه کف**ر می شناس**د و ن**ه ایم**ان. ن**ه اطاعت می داند و نه عصیان. نه م**ومن ش**ناخته می ش**ود و ن**ه کافر. کفر و گناه در صورتی که مولود جهل و ن**ادانی باش**د ذنب شناخته می شود. مذنب به کسی می گویند ک**ه حکم خ**دا ب**ه او ابالغ نشده و ابالغ خدا را نشناخته تا نافرمانی کن**د و عاص**ی ب**ه کسی می گویند که حکم خدا به او ابالغ شده و بی اعتنائی کرده

است. "ذنب و ذنوب" به معنای نواقص وجودی انسان اس**ت. دل**وی را که به ته چاه می رود "ذن**وب" می گوین**د و دم حی**وان را "ذنب" می نامند. افرادی که در حال جهل قرار دارند و یا کودکان ناب**الغ مانن**د دل**وی در چ**اه جه**ان هس**تند. ب**رای درک دین و حقیقت احتی**اج ب**ه تکام**ل و ت**ربیت دارن**د. الزم اس**ت در براب**ر مربی**ان االهی قرار گیرند و به دین و مکتب خدا وارد شوند. خود را بن**دۀ� خدا بشناسند و از خدا کمک بخواهند تا توفیق االهی شامل ح**ال آنها گردد، عقل و استعدادشان رشد کند تا در اثر آن بتوانند خ**دا را اط**اعت کنن**د و کف**ر و گن**اه را ت**رک کنن**د. پی**دایش عق**ل و استعداد را غفران می نامند. غفران یع**نی پوشش**های تک**املی و پیدایش مقاومت. کاله خود را مغفر می نامند زیرا رزمن**دگان ب**ا زره و کاله خود در مقابل حمالت دشمن مقاومت پیدا می کنن**د.

336

تفسير سوره نساء

همان طور که در میدان جنگ کاله خود و زره الزم است ت**ا ش**ر دشمن را از خ**ود دور کنن**د، در براب**ر دش**من عق**ل و ایم**ان هم ن**یروی مق**اومت الزم اس**ت ت**ا بتوانن**د ش**ر ش**یطان را از خ**ود برانند. این ن**یروی مق**اومت ک**ه آن را روح ایم**ان می گوین**د ب**ه ارادۀ� خدا به قلب انسان افاضه می شود ک**ه بع**د از افاض**ۀ� این روح، قدرت مقاومت در انسان پیدا می شود. پیدایش این نیروی

مقاومت را غفران می نامند. پس غفران به معنای رفع نواقص وجودی و پیدایش روح ایمان و قدرت مق**اومت اس**ت. کودک**ان و ی**ا انس**ان ه**ای جاه**ل مانن**د بیابانی ها هستند که مکتب ندیده و به مدرسه نرفته اند تا علم و سواد بیاموزند و نقص بی سوادی خ**ود را برط**رف کنن**د. در این حال که دعوت خدا را نشنیده و با مکتب خدا روبرو نشده اند در جهل مطلق هستند. خدا را نشناخته اند که از او خواهشی کنند و به جای خدا گرفتار طاغوت ه**ا و بت ه**ا ش**ده ان**د. ن**ه آنه**ا می توانند با خدا رابطه ای پیدا کنند و از او کم*ک بگیرن**د و ن*ه ب*رای خدا ممکن است فیض خود را به آنها برساند. زیرا هم**ان بت ه**ا و جهل و نادانی بت پرستان بزرگ ترین حجابی است ک**ه آنه**ا را از خدا دور نموده، مانع کس**ب فیض ش**ده اس**ت. چگون**ه ممکن است با چنین سد و حجابی لطف و رحمت خدا شامل ح**ال آنه**ا شود و یا روح ایمان به قلب آنها تعل**ق گ**یرد ت**ا بتوانن**د در براب**ر شیطان و دش**منان دین مق**اومت نماین**د. غف**ران یع**نی پوش**ش های تکاملی و پیدایش روح مقاومت، و عفو به معنی مح**و آث**ار

گناه است. عصیان و گناه ک**ه نافرم**انی خداون*د متع*ال اس*ت ب**ه دو کیفیت انجام می گیرد. یکی به صورت تجری و مبارزه با اولیای خدا. در حالی که می دان**د دزدی و دروغ ح**رام اس**ت، دروغ می گوی**د و دزدی می کند و همین طور هر گناهی را در حال بی اعتن**ائی ب**ه خ**دا و اولی**ای خ**دا م**رتکب می ش**ود. ی**ک چ**نین گناه**انی در سازمان قلب و ادراکات انسان اثر می گذارد، تیرگی و قس**اوت قلب ایجاد می کند و باالخره با خ**دا و بن**دگان خ**دا ع**داوت پی**دا می کن**د. ط**وری ک**ه اگ**ر مظل**ومی را ب**ه ظلم و تج**اوز قطع**ه قطعه کند وجدانش ناراحت نمی ش**ود، بلک**ه ش**ور و نش**اط هم پیدا می کند. یک چنین قلبی احتیاج به معالجه دارد و معالج**ۀ� آن فقط به دست خدا اس**ت. معالج**ۀ� چ**نین قلب س**یاه و تاری**ک از سه راه امکان پذیر است. شاید پیدایش یک چنین حاالتی ب**ه ن**ام

337

تفسير سوره نساء

توبه، در این افراد محال و ممتنع باشد ولی ج*ز این س*ه راه ک*ه ذکر می شود، راه عالج دیگری وج*ود ن**دارد. اول این ک*ه م*رض گناه خود را بشناسد و بدان**د ک**ه عص**یان خ**دا قلب او را آنچن**ان تیره و تار و سخت کرده ک**ه هرگ**ز رحمت و محبت در آن قاب**ل ظهور نیست. مثل کسی باش**د ک**ه م**رض س**رطان وج**ودش را گرفته و او پزشک معالج خود را می شناسد، قهرا به او مراجع**ه می کند. مرض گناه مثل امراض بدنی می باشد ک**ه اگ**ر م**ریض آن را نشناسد و نفهمد هرگز به فکر عالج آن نخواه**د ب**ود. خ**ود را مریض نمی داند که معالجه کند و پزش**ک مع**الج را پی**دا کن**د. پس راه اول، شناخت گناه است و این شناس**ائی ب**ا تعلیم قاب**ل ظه**ور نیس**ت. کس**ی ک**ه خ**ود را س**الم می دان**د گرچ**ه هم**ۀ� پزشکان ب**ه او بگوین**د م**ریض هس**تی هرگ**ز او ب**ا تبلی**غ و تعلیم دیگران خود را مریض نمی داند، زیرا هر کس به ح**االت خ**ودش

از دیگران آگاه تر است. راه دوم برای پیدایش توبه، ش**ناخت پزش**ک مع**الج گن**اه اس**ت. شخص مریض بداند دکتر حاذق متخصص او کیست که می توان**د مرض رامعالجه کند. دکتر امراض روحی فق**ط خداون**د متع**ال و اولیای خدا هستند. اولیای خدا مرض را می شناسند و انس**ان را به دکتری که قدرت معالجۀ� مرض را دارد ه**دایت می کنن**د. مثال می گویند تو به مرض کفر و گناه مبتال هستی. قساوت قلب پیدا کرده ای. آه و نالۀ� مظلومان تو اثر نمی کند بندگان خدا همه جا دشمن تو هستند. ب**ا تعلیم و تبلی**غ انس**ان ک**افر گن**اه ک**ار را ب**ه مرض گناهش آگاه می نمایند. اگر سخن آنها را ش**نید و ب*ه فک*ر معالجۀ� مرض خود افتاد، راه سوم توبه را پیدا کرده است. همان اولیای خدا پزشک معالج او را به او معرفی می کنند و آن طبیب معالج فقط خداوند متعال است. بجز خدا هیچ کس قدرت ن**دارد امراض روحی را معالجه کند زیرا روح یک موجود بسیار ظ**ریفی است که به نظر انسان قابل تصور نیست. انسان ه**ا می توانن**د روی ماده و مادی**ات و روی اجس**ام و اب**دان ک**ار کنن**د. ب**ا دوا و دارو جسم مریض را معالجه نمایند ولیکن نمی توانند لطیفۀ� روح را به تصرف خود در آورن**د. روحی**ۀ� کس**ی را تق**ویت کنن**د. روح کس**ی را ق**وی و روح دیگ**ری را ض**عیف نماین**د. روح فق**ط در تصرف خداوند متعال قرار می گیرد و خ**دا اس**ت ک**ه می توان**د

امراض روحی را معالجه نماید.

338

تفسير سوره نساء

این سه کلمه موجودیت توبه را به نمایش می گذارد) مرض گناه را بشناسد، طبیب متخصص مع**الج را ک**ه خداون**د متع**ال اس**ت بشناسد، و به این دکتر متخصص مراجعه کند (. بعد از مراجعه با تعلیم اعم*الی ک*ه خداون**د ب*ه او دس**تور می ده*د م**رض کف*ر و گناهش از بین می رود و روحیۀ� ایمان و تقوا پیدا می کند. دعاه**ا و عبادت ها در ارتباط با خداون**د متع**ال و همین ط**ور احس**ان و خدمت به ذوی الحقوق و بن**دگان خ**دا دوا و دارده**ا و ی**ا نس**خه هائی است که متخصصین و کارشناسان هدایت گر انس**ان ه**ا را به آن راهنمائی کرده اند. بعد از تمرین عب**ادت ه**ا و دعاه**ا و ی**ا جلب رضایت بندگان خدا از راه خدمت، رحمت خدا مانند ن**یروی برق در قلب انسان جریان پیدا می کند و قلب تاریک روشن می شود، نسبت به بندگان خدا پر از مهر و محبت می شود. به خ**دا عشق و عالق**ه پی**دا می کن**د و در س**لک بن**دگان خ**دا ق**رار می گیرد. پیدایش این کیفیت ها را که آث**ار گن**اه را از قلب برط**رف می کند، عفو می نامند. ولیکن افرادی که به جهل خ**ود م**رتکب گناه می شوند، مانند کودکان و یا بیابانی ها و روستائی هائی که فرهنگ دی*نی نداش*ته ان*د و دع*وت پی*امبران ب*ه آنه*ا نرس*یده و کسی به آنها تعلیم نداده است؛ روی جهل خود بت می پرستند و یا با اولیای خدا مبارزه می کنند، گناه**ان جاهالن**ه، دل این اف**راد را ت**یره نمی کن**د و قس**اوت قلب ب**ه وج**ود نمی آورد. چ**نین افرادی به محض این که در برابر دعوت پیامبران قرار می گیرند

ایمان به خدا می آورند، تیرگی قلب آنها برطرف می شود. اما شرك يك درجه از كف**ر پ**ایين ت**ر اس**ت .همانطورك**ه ايم**ان درجه و مراتبي دارد و علم و مع*رفت انس*ان ه*ا را ب*اال و ب*االتر مي برد كفر وشرك و گناه هم برعكس ايم**ان درك**ات ب**ه وج**ود مي آورد يعني روحيه انسان وعلم و معرفت او را تنزل مي دهد. اين تنزل و ترقي را در ارتباط با خداوند و اولياء خ**دا مي ت**وانيم تصور كنيم.ق**رب و بع**د معن**وي مانن**د ق**رب و بع**د ظ**اهري مي باشد كه براي ظهور اين قرب و بعد مبدا ومركزي را بايد درنظر بگيريم تا معلوم شود چه كسي به آن مركز ومبدا نزدي**ك ي**ا دور شده است. بياباني را درنظر بگيريد و ش**هري را در ج**ائي دور و از آن بياب**ان راهي ب**ه س**وي ش**هر. انس**ان ه**ايي ك**ه در بياب**ان سرگردان هستند و دوست دارن**د خ**ود را ب**ه ش**هر و ب**ه زن**دگي مطلوبي برسانند راهنمايان طريق توحيد آن شهر را كه در جهت مغرب یا مشرق است به بياباني ها نش**ان مي دهن**د و راه ورود

339

تفسير سوره نساء

به آن شهر را هم براي آنها ترسيم مي كنند و مي گويند اگ**ر مي خواهيد به شهري برسيد كه همه جور وس**ايل ت**رقي و م**وفقيت براي شما آماده است همراه ما از اين خط مستقيم حركت كنيد تا شما را به آن شهر برسانيم. بياباني ها در برابر اين دعوت ب**ه س**ه قس**مت تقس**يم مي ش**وند.ع**ده اي دع**وت را مي پذيرن**د همراه رهبران و پيشوايان ب**ه س**وي آن ش**هر ح**ركت مي كنن**د. عده اي هم با پيشوايان مخالفت كرده به عكس مقصد به س**وي بيابان ها حركت مي كنند و عده اي نه از رهبران پيروي مي كنند تا به شهر بهشت برسند ونه مانند كس**اني ك**ه پش**ت ب**ه مقص**د بطرف كوير و برهوت مي روند حركت مي كنند. آنها در يك حال و يك جا متوقف هستند. بيابان، همين زندگي دنيا از تولد تا مرگ است. شهر بهشت شهر آخ**رت اس**ت و راه ب**ه س**وي آن ش**هر پيغمبران و اولياي خدا هستند كه مردم را به اط**اعت و تبعيت از خود دعوت مي كنند. حركت قهقرايي و پشت به مقصد، ح**ركت كافران و دشمنان خدا است كه در مقابل دعوت پيغم**بران تك**بر نموده خود را باالتر و بهتر مي دانند از اين ك**ه اولي**اء خ**دا را ب**ه پيشوايي قبول كنند بلكه با آنها لج بازي كرده و بيشتر ب**ه كف**ر و گناه آلوده مي شوند. طبقه متوقف كساني هس*تند ك*ه ب*ه جه*ل وض**عف عق**ل مبتال هس**تند.ن**ه اولي**اء خ**دا را ب**ه حق**انيت مي شناسند كه از آنها اطاعت كنند و نه كف**ار را ب**ه كف**ر وگن**اه مي شناسند كه با آنها مخ**الفت كنن**د در نتيج**ه گرفت**ار ض**عف عق**ل هستند و حق را به حقانيت و باطل را به بطالن نمي شناسند. در اينجا طايفه اي كه از پيغمبران و اولياء خدا پ**يروي مي كنن**د ه**ر روز از گذشته ه**ا به**تر و بيش**تر ب**ه عق**ل و ن**ورانيت مجه**ز مي شوند.داناتر و داناتر روشن ت**ر و روش**ن ت**ر. پ**رده ه**اي جه**ل و ناداني از فكر و قلب آنها برطرف مي شود و ب**ه عق**ل و آگ**اهي مي رسند. فرشتگان و عالم غيب را همان ط**ور ك**ه هس**ت مي بينن****د و مي شناس****ند. اولي****ای خ****دا را ب****ه حق****انيت مي شناسند.همينطور كمال بيشتر و مقام به**تري كس**ب ك**رده و در انتها به مقام لقاء اللهي مي رسند و از مق**ربين درگ**اه خ**دا مي شوند. تمامي حقايق غيب و شهود براي آنها مورد مشاهده واق**ع مي شود. و اما گروهي كه با پيغم**بران مخ**الفت نم**وده گرفت**ار تك**بر و گن**اه مي ش**وند. از نظ**ر درك حق**ايق و مع**رفت خ**دا و اولي**اء خ*دا ه*ر روز ق*دمي ب**ه عقب ب*ر مي گردن**د و ب*ه قهق**را

340

تفسير سوره نساء

مي روند. نه خ**ود را مي شناس**ند ك**ه كيس**تند و چ**ه هس**تند، ن**ه انس**ان و انس**انيت را و ن**ه خ**دا و حقيقت را. ه**ر روز جاه**ل و جاهل تر مي شوند. براي طلب لقمه و مال وثروت انسانها را به فقر و ذلت مي كشند. مال و ثروت آنه*ا را مي گيرن**د.ب**ا اولي**اي خدا مبارزه مي كنند، جهل آنها به خوديت خود و انسانيت انس**ان بيشتر مي شود. قساوت قلب پيدا مي كنند. آنچنان دل آنها ت**يره و تار مي شود كه اگر انساني را آتش بزنن**د و بس**وزانند ذره اي رقت قلب پيدا نمي كنند. جهل آنها زيادتر و زيادتر شده تا ج**ايي كه جهل آنها به صورت علم و علم آنها به ص**ورت جه**ل نم**ايش

پيدا مي كند. خداوند در تعريف آنها مي فرمايد:عيهم ل س1 "قل هل ننبئكم باالخسرين اعماال. الذين ض11نعا" نون ص11 بون انهم يحس11 في الحياة الدنيا و هم يحس11

بگو آيا به شما خبر دهم چه كساني از همه بيشتر با عم**ل خ**ود1 زيان و ضرر مي بينند؟ كساني كه گمراهند به حقوق مردم تجاوز مي كنند و خيال مي كنند بهترين اعمال را انج**ام مي دهن**د و در زندگي خود موفق هستند. يعني جهل آنها ب**ه ص**ورت علم جل**وه مي كند و ضاللت آنها به صورت هدايت و خيانت آنها ب**ه ص**ورت امانت جلوه نموده اس*ت. در راه ب*دبختي و ع*ذاب خ*ود را اه*ل بهشت و سعادت مي پندارند. ي**ك چ**نين فك**ري را جه**ل م**ركب مي نامند يعني جهلي كه دو برابر جهل است. هم جاهل اس**ت و هم جهل خود را علم مي پندارد. به جهل خود جاه**ل اس**ت و آن را ب**ه ص**ورت علم مي شناس**د. اينه**ا طبق**ه دوم هس**تند ك**ه حركاتشان همه جا تنزلي و تسافلي است.خداوند در تعريف آنه**ا

"ان المن111افقين في ال111درك االس111فل منمي فرماي***د: يع**ني من**افقين در پس**ت ت**رين جاه**اي جهنم حبس مي2النار".

ش**وند. ح**ركت اين طايف**ه در براب**ر دع**وت پيغم**بران ابت**دا ب**ه صورت كفر نمايش پيدا مي كند. حاض**ر نيس**تند ب**ه عن**وان بن**ده خ**دا ش**ناخته ش**وند. خ**ود راي و خودمخت**ار هس**تند. در مس**ير زندگي طوري نمايش مي دهند ك**ه ب**ه خ**دا و پيغم**بران وابس**ته نيستند و آنها را به رس**ميت و حق**انیت نمي شناس**ند. ي**ك چ**نين حالت خود رایي و خود مختاري را كفر مي نامند. كف**ر ب**ه معن**اي حجاب جهل و تاريكي است. آنها نمايشگر حق و حقيقت نيس**تند بلك**ه حج**اب ح**ق و حقيقت هس**تند. اين ح**الت، ح**الت ابت**دائي

104 و 103 کهف، 1145 نساء، 2

341

تفسير سوره نساء

كساني است كه دعوت پيغمبران را نمي شناس**ند و راه و روش آنها را قبول ندارند. قهرا در اين حالت بعد از ظهور دعوت انبي**اء مردم به دو گروه تقسيم مي ش**وند و م**ؤمن و ك**افر ب**ا يك**ديگر اختالف پيدا مي كنند و عاقبت ب**ه جن**گ ون**زاع ب**ر مي خيزن**د.در اين حال كه بين آنها جنگ و نزاع پيدا مي شود.مؤمنين براي غلبه بر كافرين از قدرت خدا استفاده مي كنند. خ**دا آنه*ا را ي*اري مي ده**د و پ**يروز مي ش**وند. در براب**ر آنه**ا كف**ار هم ب**راي جن**گ و مبارزه به وسايلي متوسل مي شوند. وسايل آنها مال و ث**روت و انس*ان ه*ائي هس**تند ك*ه آنه*ا را ب*ه ب*ردگي گرفت*ه ان*د. تم*امي وسايلي كه كفار به آنها متوسل مي شوند ت**ا ب**ا مؤم**نين بجنگن**د شرك ناميده مي شود. آنها مال و ث**روت را مي پرس**تند و ب**راي گول زدن انسان هاي جاهل و ضعيف بت ه**ائي را مي تراش**ند و آن بت ها را به جاي خدا تعريف مي كنند. هر نوع وس**يله اي ك**ه كفار براي موفقيت و براي غلبه بر اهل ايمان به آن متوس**ل مي شوند شرك ناميده شده و اين وس**ايل دني**ايي انس**ان را از خ**دا دورتر و دورتر مي كند. آنها س**عادت و خوش**بختي خ**ود را از آن بت ها و آدم هايي كه مي پرستند مي طلبن**د .ب**ا اينك**ه بت ه**ا و آدم ها براي آنها خاصيتي ندارند. خدا را هم نمي شناسند ك**ه ب**ه او متوسل شوند. در نتيجه گرفتار محروميت و عذاب مي ش**وند و كسي نيس**ت ك**ه انه**ا را نج**ات ده**د اگ**ر هم كمي آس**ايش و آرامش پيدا كنند آن آسايش و آرامش را نتيجه بت پرس**تي خ**ود دانسته و بيش**تر ب*ه م*رام خ**ود متكي مي ش*وند. ن**ه ب**راي آنه*ا ممكن است به خدا متوسل شوند و از لطف خدا اس*تفاده كنن*د؛ زيرا خدا را بكلي فراموش كرده،.وجودي ب**ه ن**ام خ**داي ق**اهر و قادر نمي شناسند تا نجات خود را از او بخواهند و ن**ه ب**راي خ**دا ممكن است كه فيض به آنها برس**اند زي**را فيض رس**اني و فيض گ**يري از خ**دا راه و روش مخصوص**ي دارد و آنه**ا راه و روش الهي را ترك نموده و جاهل ب**ه آن راه و روش هس**تند در نتيج**ه محروميت ابدي پيدا مي كنند. پس خداوند كه مي فرمايد: شرك را نمي آمرزد، اين عدم آمرزش از باب نشدن اس**ت ن**ه نك**ردن. يعني عملي است كه قدرت خدا به آن تعلق نمي گيرد. مث**ل اين كه كسي از خدا بخواهد از راه غلط فوائد درست به وج**ود آورد. يك حساب رياضي را بر خالف جواب واقعي آن جلوه ده**د. مث**ل اين كه بگويد دو،دوتا سه تا، يا پنج تا مي شود و يا شكل منح**ني

342

تفسير سوره نساء

يا منكسر را به ص**ورت خ**ط مس**تقيم جل**وه ده**د. كاره**ايي ك**ه خالف حقيقت است نمي شود كه خدا انجام ده**د ن**ه اينك**ه خ**دا مي تواند انجام دهد ولي انجام نمي دهد. از باب نشدن است ن**ه از باب نكردن. پس آمرزش خ**دا ب**ه مش**رك تعل**ق نمي گ**يرد و

امكان ورود به بهشت براي آنها ممكن نيست. ، معارض***ه و 121 الی 118 ادام***ۀ� بخش بیس***ت و دوم، آی***ات

مبارزه شيطان با خدا، و مباحثی در این زمینه: در اين آيات خداون**د از زب**ان ش**يطان مي گوي**د ك**ه ش**يطان در برابر خدا ايستاد و گفت بندگان تو را اسير خود مي كنم و آنها را به استخدام خود مي آورم. نمي گذارم تو را بندگي كنند و داخ**ل بهشت شوند. بندگانت را گمراه مي كرده، آنها را به آرزو و آمال زياد مي اندازم. چنان مي كنم كه همه جا ب**ه آرزوي دني**ا آخ**رت را فراموش كنند. آنها را وادار مي كنم كه خود را از لباس و غذا و مسكن به مارك و عالمت من جلوه دهند. مانند گوسفند داران كه هر كدام گوسفند خود را ب**ه عالمت مخصوص**ي رن**گ آم**يزي مي كنند تا معلوم شود اين گوسفند مال كيس**ت،.من هم بن**دگان ت*و را ب**ه رن*گ خ*ود رن*گ آم**يزي مي كنم ت**ا هم*ه ج*ا نمايش**گر شيطان باشند ن**ه نمايش**گر خ**داي رحم**ان. و ب**از بن**دگان ت**و را وادار مي كنم كه خلقت تو را تغيير دهند. همه جا مواد روزي آنها و صنايع غذايي آنها به مارك ش**يطان در اختي**ار آنه**ا ق**رار گ**يرد، بگويند شيطان به ما غذا داده و يك چنين قدرت و ث**روتي ب**ه م**ا بخشيده است. در آخر آيه خداوند می فرماید كساني كه شيطان را به سرپرستي خود انتخاب مي كنند و خدا را كن**ار مي گذارن**د به خس**ارت ب**زرگي مبتال مي ش**وند. ش**يطان ب**ه آنه**ا ب**اغ س**بز نش**ان مي ده**د و وع**ده ه**اي دروغين مي ده**د و آنه**ا را ب**ه آرزوه**اي ب**زرگ مبتال مي كن**د؛ وع**ده ه**اي ش**يطان هم**ه خالف حقيقت است. كساني كه خدا را ره**ا ك**رده در اس**ارت ش**يطان قرار مي گيرند به خيال آب به سوي س**راب مي رون**د و آخ**رين نتيجه زندگي آنها عذاب و آتش است ك**ه در آن حبس مي ش**وند

و راه نجاتي ندارند. مباحث مورد توجه: ی**ک، ش**يطان و ش**يطنت چيس**ت و ش**یطان

چگونه خود را بر بندگان خدا مسلط مي كند؟ دوم، شيطان چگونه با خدا سخن مي گويد؟ كسي كه در ح**ال و وضعي باشد كه بتواند با خدا سخن بگويد الزم است خ*دارا ابت**دا

343

تفسير سوره نساء

بشناسد و عظمت او را درك كند و كسی كه خدا را مي شناس**د و مي تواند با او بگوي*د و بش*نود چگون*ه ج*رات مي كن**د ب*ا خ*دا مخالفت كند؟ بزرگ**ترين س**رمايه گن**اه ك**اران و ك**افران فق**دان معرفت است. آنها به دليل جهل و ناداني ك**افر و گناهك**ار ش**ده اند. اگر معرفت به خداوند داشته باشند هرگز گناه نمي كنند.پس اين شيطان چيست و چگونه با خداوند ح**رف مي زن**د در ح**الي

كه خود را معارض خدا مي داند؟! سوم، چگونه شيطان ادع**ا مي كن**د اك**ثريت بن**دگان خ**دا را مي فريبد و آنها را از دايره اط**اعت خ*دا خ*ارج و ب**ه داي*ره اط**اعت خود در مي آورد؟ مانند دزد و غارتگري كه به گوسفند داران مي گويد تمام گوسفندان شما را مي برم و به نام خودم آنه**ا را ثبت مي كنم ت**ا ه**ر كس آنه**ا را ببين**د بگوي**د گوس**فند من اس**ت ن**ه گوسفند مالك اصلي. چگونه در حالي كه دزد و غارتگر ب**ه مال**ك اصلي گوسفندان مي گويد مرا بر اين گوسفندان مس**لط كن ت**ا آنها را در استثمار و استخدام خود ق**رار دهم، مال**ك گوس**فندان هم اجازه داده، می گوید بفرما اين تو و اين گوسفندان! هر جور كه مي خواهي با آنها رفتاركن. شيطان به خ**دا مي گوي**د ب**ه من مهلت و فرصت بده تا بر بندگان تو مسلط شوم و آنها را گم**راه كنم. آنها را در استخدام خود قرار دهم. خداوند متعال هم نه ي**ك روز و دو روز بلكه تا قيامت به شيطان ق**درت و مهلت مي ده**د تا بتواند بندگان خدا را به جهنم بكشد. چگونه از ي**ك دزد غ**ارتگر به مالك گوسفندان يك چنين تقاضايي قابل ظهور است و چگونه مال**ك گوس**فندان تقاض**اي دزد غ**ارتگر را اج**ابت مي كن**د و گوسفندان را به او مي سپارد؟ اين تقاضا و اجابت ه**ر دو خالف عقل و خالف منط*ق اس*ت. الزم اس*ت انس*ان ه*ا در اين آي*ات فكر كنند و به داليل عقلی و نقلي كه از ائم**ه اطه**ار)ع( رس**يده

است توجه كنند تا حقيقت آن را در يابند.: بحث اول، گفتگوی شيطان با خداي متعال چگونه است

شیطانی که در مقابل خدا مي ايستد و با خدا معارضه و مب**ارزه مي كند و گاهي پرخاش مي كند و بي ادبانه حرف مي زند و خدا به سخنان او گوش مي كن**د و خ**دا تهدي**د مي كن**د و ش**يطان از تهديد خدا نمي ترسد و نمي هراسد کیست؟ آيا ممكن است بين متكلم و مخ**اطب معرف**تي در ك**ار نباش**د؟ آن هم مخ**اطبي ك**ه

344

تفسير سوره نساء

متكلم مخلوق و بنده او بوده و مدت ها عبادت او نموده و امروز از دس**تور او س**رپيچي نم**وده اس**ت و ب**ا او مب**ارزه و معارض**ه دارد؟ او چ**ه ش**يطاني اس**ت ك**ه خ**دا را ش**ناخته و او را م**دتي عبادت كرده و ام**روز نافرم**اني مي كن**د؟ و ي**ا او چ**ه ش**يطاني است كه از خدا تقاضا مي كند بر بندگان او مسلط باش**د و خ**دا به او اجازه تسلط مي ده**د؟ در اينج**ا الزم اس**ت ب**ه دنب**ال اين حقيقت برويم ت**ا بشناس**يم ك**ه آن ش**يطان مع**ارض و مب**ارز ب**ا خداوند متعال كيست؟ شيطان و شياطين چه كساني مي باش**ند و آن شيطان بزرگ تر كه اين همه معارضه دارد كيست و مهلتي

كه خدا به شيطان مي دهد چه معنا وچه مفهومي دارد؟ در اينجا مشاهده مي كنيم كه آيات قرآن و ائمه اطهار )ع( نفس اماره انسان را بزرگ ترين ش**يطان مع**رفي مي كنن**د. ش**يطان قهرماني كه گاهي متعرض پي**امبران مي ش**ود ت**ا آنه**ا را گم**راه نمايد و پيغمبران از مس**ير توس**ل ب**ه خ**دا و اس**تفاده از ق**درت خدا، نه به اراده خود، مي توانند ب**ا اين ش**يطان بجنگن**د ت**ا او را مهار كنند. حضرت يوسف )ع( مي گويد نفس خ**ود را تبرئ**ه نمي كنم نفس من بسيار فع**ال و ام**ر كنن**ده ب**ه گن**اه و فحش**اء مي باشد مگر اين كه خدا كم**ك كن**د و م**را ب**ر نفس خ**ويش غ**الب نماي**د. و ي**ا در آنج**ا ك**ه پي**امبر اك**رم )ص( از جن**گ ب**ا كف**ار و شياطين انساني به مدينه بر گش**ته اس**ت ب**ه دوس**تان خ**ود مي گويد ازجهاد كوچك برگشتيم و جه**اد ب**زرگ ب**اقي مان**ده اس**ت. مسلمانان عرضه داشتند كه جهاد بزرگ چيس**ت؟ چ**ه جه**ادي از اين جنگي كه با آن روبرو بوده ايم بزرگتر است؟ پيغمبر بزرگوار مي فرماين***د جن***گ ب***ا نفس ام***اره. پس نفس ام***اره انس***ان

بزرگترين شيطان و بزرگترين دشمن انسان است. عوامل وسوسه در طبيعت و زندگي انسان ها بر دو قسم اس**ت و همه جا وسوسه ها و گمراهي ها در ارتباط با انس**ان ه**ا معن**ا پي**دا مي كن**د. در اينج**ا ب**ه س**راغ انس**انها مي رويم و اوض**اع و احوال خود را بررس**ي مي ك**نيم. روزي ك**ه م**رتكب گن**اه ش**ده اقدام به قتل و سرقت نموديم و يا به بندگان خ**دا تهمت زدیم و غيبت كرديم، چه عواملي ما را وسوس**ه ك**رد؟ آي**ا اين طم**ع ب**ه مال و ثروت نبود كه ما را به دزدي مبتال نمود؟ ثروت دنيايي طال و نقره و يا جلوه هاي زندگي ما را وسوسه كردند. ما را به طمع انداختند و بر اساس وسوسه آنها و تحري**ك طم**ع ك**ه از ص**فات نفساني ما بود وادار به دزدي نمودن*د. و در اينج**ا انس*اني ك*ه از

345

تفسير سوره نساء

رفقاي نا اهل بود عمل م**ا را تش**ويق و ت**رغيب ك**رد و ب**ه گن**اه دزدي ي**ا قت**ل نفس مبتال ش**ديم. يكي جل**وه دني**ا و يكي تحري**ك طمع كه از مقتضيات نفس است و ديگری انساني ك**ه م**ا را ب**ر اين كار تشويق و ترغيب نمود. ش**يطان اول وسوس**ه گ**ر جل**وه مال و ثروت دنيا. شيطان دوم كه تحت ت**اثير وسوس**ه ه**ا ق**رار گرفت نفس اماره ما، و شيطان سوم كه در اين كار م**ارا كم**ك كرد رفيق گمراه و گمراه كننده بود. آيا شما غير از اين شياطين

سه گانه شيطان ديگري سراغ داريد كه به ما معرفي كنيد؟ در كتاب "عيون اخبار الرضا" از امام هشتم )ع( سؤال مي كنن**د گن**اه آدم در بهش**ت چ**ه ب**ود و چ**ه مي**وه اي ب**ود ك**ه خ**ورد و ازبهشت اخ**راج ش**د؟ حض**رت فرمودن**د از درخت حس**د. مي**وۀ�

آن چه درختي است ك**ه1حسد چيد و از اثر حسودي گمراه شد. يكي از ميوه هاي آن حسد است؟ آن جه كسي است كه انس**ان حسود را وسوسه مي كند و آن چ**ه ش**يطاني اس**ت ك**ه انس**ان حسود را به حسد تشويق مي كند؟ شما حسودان ب**ه خ**ود را در نظر بگيريد و یا دالي*ل حس**د را بررس**ي كني**د. آي*ا حس*د غ**ير از صفات نفساني شما است؛ ناراحت مي شود كه چرا محس**ود او موفقيت پيدا كرده است؟ و آيا عامل وسوسه اينجا بجز موفقيت محس**ود ك**ه در م**ال وث**روت وي**ا در ق**درت و رياس**ت و ي**ا در وجاهت و زيبايي جل**و افت**اده چ**يز ديگ**ري هس**ت ك**ه حس**ود را وسوسه مي كند؟ و آيا آن انسان و ي**ا ش**يطاني ك**ه رفي**ق ش**ما

فی العیون عن عبد السالم الهروی قال قلت للرضا )ع( یابن رسول الله اخ**برنی 1 عن الشجرة التی اکل منها آدم و حوا ماکانت؟ فق**د اختل**ف الن**اس فیه**ا فمنهم من یروی انها الحنطه و منهم من یروی انها ش**جرة الحس**د. فق**ال )ع( ک**ل ذل**ک ح**ق. قلت فما معنی هذه الوجوه علی اختالفها؟ فقال یابن الصلت ان شجرة الجنه تحمل انواعا، و کانت شجرة الحنط**ه و فیه**ا عنب و لیس**ت کش**جرة ال**دنیا. و ان آدم لم**ا اکرمه الله تعالی باسجاد مالئکته له و بادخاله الجنه قال هل خلق الله بش**را افض**ل منی؟ فعلم الله عز و جل ما وقع فی نفسه فن**اداه ارف**ع رأس**ک ی**ا ادم وانظ**ر الی ساق العرش فنظر الی ساق العرش فوجد علیه مکتوبا ال اله اال الله محم**د رس**ول الل**ه علی ابن ابیط**الب ام**یر الموم**نین و زوجت**ه فاطم**ه س**یدة نس**اء الع**المین و الحسن و الحسین سیدا شباب اهل الجنه. فقال آدم یا رب من ه**ؤالء؟ فق**ال ع**ز و جل یا ادم هؤالء ذریتک و هم خیر منک و من جمی**ع خلقی و ل**والهم م**ا خلقت**ک و ال الجنه و الالنار و الالسماء و الاالرض فایاک ان تنظر الیهم بعین الحسد فاخرج**ک من جواری. فنظر الیهم بعین الحسد و تمنی منزلتهم فتسلط علیه الشیطان ح**تی اک**ل من الشجرة التی نهی عنها و تس**لط علی ح**واء فنظ**رت الی فاطم**ه بعین الحس**د حتی اکلت من الشجره کما اکل آدم فاخرجهما الله من جنته و اهبطهم**ا من ج**واره

الی االرض.)به نقل از کتاب: قاموس نهج البالغه، محمد علی الشرقی(.

346

تفسير سوره نساء

شد و از محسود ش**ما ب**د گفت و ش**ما را ب**ه قت**ل او تش**ويق و ترغيب كرد چيز ديگ**ري ب**ود؟ پس ش**ما و ه**ر گناهك**اري هنگ**ام گن**اه ب**ا اين س**ه ش**يطان روب**رو مي ش**ويد: يكي جل**وه زيب**ايي زندگي از مال و ثروت و قدرت و مكنت كه شما را وسوسه مي كند. و ديگر صفت نفساني شما كه حس**د و تك**بر باش**د ش**ما را وادار به اذيت و آزار محسود نموده است تا ب**ه او تهمت بزنی**د و يا او را غيبت كنيد. وشيطان سوم شما رفيق ناباب شما كه شما را بر اين غيبت و تهمت تشويق و ترغيب نموده تا جايي كه ش**ما را به قتل محسود شما وادار مي كند. آي**ا گناهك**اران و معص**يت كاران بجز اين سه رقم شيطان شيطان ديگري سراغ دارن**د ك**ه به ما معرفي كنن**د؟ اگ**ر توانس**تند خ**ود را از وسوس**ه اين س**ه عامل بزرگ برهانن**د از اولي**اء خ**دا هس**تند. ام**ا بداني**د ك**ه بج**ز اس**تفاده از كم**ك خداون**د متع**ال نمي تواني**د ب**ر اين س**ه رقم

شيطان غلبه پيدا كنيد وهر سه را مركوب ومنكوب نماييد. دوم، مصاديق شيطان و شيطنت:

آنچه مبدا وسوسه انسان شده، او را به گم**راهي مي كش**اند دو نوع است: يكي جلوه هاي زيبا و فريبنده دنيا مانند م**ال و ث*روت و قدرت و شهرت و امثال آنها. همه اينها انس**ان را ب**ه وسوس**ه مي اندازد. اكثريت انسان هايي كه نادان و ع*وام هس*تند؛ هم*ان ه**ايي ك**ه پاي**ه ه**اي ق*درت و رياس**ت ج*اه طلب**ان مي ش**وند و همچنين زرق و برق دني**ا و م**ال و ث**روت، چيزه**ايي هس**تند ك**ه انس**ان را ب**ه وسوس**ه انداخت**ه از ج**اده ح**ق و حقیقت ب**از مي دارند. و اما مبدء دوم وسوسه ها، انسان هاي باطل و گمراهن**د. گمراهان و گناهكاران كه از ج**اده ح**ق و حقيقت منح**رف ش**ده اند دوست دارند ساير مردم شبيه و نظير آنها باشند. خيانتك*اران دوست دارند مردم خيانت پيشه باشند. ش**راب خ**واران دوس**ت دارند مردم مانند آنها شراب خوار باشند و هر كه مبتال به گن**اه و معصيت است دوست دارد بقيه نيز مانند آنها خيانتكار و گناهك**ار باشند. از اين رو انسان هاي سالم و مؤمن را وسوسه كرده آنها را به گناه و معصيت مي كشانند؛ و مخصوصا با اك**ثريت ع**وام و ضعيف تماس مي گيرند با تعليمات و تبليغات فريبن**ده خ**ود آنه**ا را ب**ه گم**راهي مي كش**انند. اين دو عام**ل ك**ه يكي جل**وه ه**اي زيباي دنيا و ديگ*ر انس*ان ه*ايي ك*ه اس**ير اين جل**وه ه*ا ش*ده و گمراه ش**ده ان**د مب**دا وسوس**ه و گم**راهي انس**ان ه**اي م**ؤمن

347

تفسير سوره نساء

هستند. اگر بتوانند آنها را گمراه كرده و وابسته به خود نم**وده و استثمار نمايند كاري به كار آنه**ا ندارن**د و اذيت نمي كنن**د وليكن اگر نتوانستند انسان هاي صالح و مصلح را به گم**راهي بكش**انند آنها را با مسخره كردن و اس**تهزا ك**ردن و در فق**ر نگ**ه داش**تن اذيت مي كنند. از اين رو انسان هاي صالح و مصلح يا به وس**يله آنها گمراه مي شوند و يا زير فش**ار و اذيت ق*رار مي گيرن**د. اين دو طايفه شيطان هس**تند. همين دو طايف**ه هس**تند ك**ه ب**ه زب**ان حال، نه به زبان مقال، پاي خ**ود را در كفش خ**دا و اولي**اي خ**دا مي كنند و با آنها خط و نشان مي كشند. مثل اين كه به خدا مي گويند بندگان تو را گمراه مي ك**نيم زن**دگي دني**ا را در نظرش**ان جلوه مي دهيم. آنها را وسوسه مي كنيم، كاري مي كنيم همه جا رنگ و رونق ديني و مذهبي نداش**ته بلك**ه ب**ه رون**ق كف**ر و گن**اه ظاهر شوند. نمايش اجتماعي آنها چنان باشد كه ذره اي به خ**دا و اولياء خدا بس*تگي ندارن*د بلك**ه وابس*ته ب*ه مظ*اهر ط**بيعت و شيطان هاي گمراه كننده هستند. پس كفار و شياطين انس**ي ب**ا اين كه خدا را نمي شناسند و با خدا گفت و ش**نودي ندارن**د مث**ل اين است كه دائم با خدا در جنگ و نزاع هستند. خ**دا مي خواه**د بندگان مؤمن خود را به بهشت ب**برد و آنه*ا ب**رعكس مي خواهن**د آنها را به جهنم بكشند. همين كف**ار و ش**ياطين گم**راه كنن**ده ب**ه زبان حال ازخدا فرصت مي خواهند ك*ه در زن*دگي دني*ا باش*ند و دوام بياورند تا بتوانند مردم را به ضاللت و گمراهي بكشند. االن زب**ان ح**ال ابرق**درت ه**ائي مانن**د آمريك**ا و اس**رائيل و س**اير جنايتك**اران جه**ان همين اس**ت ك**ه از خداون**د متع**ال فرص**ت و قدرت مي خواهند ت**ا دني**ا را ب**ه خ**اك و خ**ون كش**یده و حق**وق بندگان خدا را پايمال كنند. پس تمامي كفار ناخود آگاه ب**ا خ**داي خود يكچنين منطقي دارند كه اي خدا ب**ه م**ا فرص**ت و ق**درت و توانايي بده تا بتوانيم بندگان تو را گمراه كنيم و دنيا را به تب**اهي و فس**اد بكش**انيم. گفت**ه و عم**ل آنه**ا هم**ه ج**ا اين اس**ت ك**ه: انظرني الي يوم يبعثون... خدايا تا روز قيامت به م**ا مهلت ب**ده. **وم **ك من المنظ**رين الي ي خداون**د در ج**واب آنه**ا مي گوي**د: ان الوقت المعلوم... يع**ني ت**و اي ش**يطان )منظ**ور جنس ش**يطان است(مهلت داري تا روز قيامت .پس شياطين از مهلتي كه خ**دا به آنهامي دهد سوء استفاده نموده و بندگان خدا را ب**ه گم**راهي

مي كشند.

348

تفسير سوره نساء

سوم، دالئل مهلت خداوند متعال به شیاطین: دليل مهلت خدا به شیاطین دو چيز اس**ت: يكي اين ك**ه فع**اليت كنندگان شيطنت خود و يا كفر و گناه خود را ب**ه ثم**ر برس**انند و بدانند كفر و گناه بجز بدبختي و بيچارگي براي آنها سودي ن**دارد. در اين حال كه از كفر و گناه خود بجز قتل و كش**تار و بيچ**ارگي سودي نمي برند شايد توبه كنند از كفر و گناه برگردن**د. خداون**د به انتظار همين توبه و به انتظار ب*ه ثم*ر نشس*تن كف*ر و گن**اه و

محكوميت در صحراي قيامت به آنها فرصت و مهلت مي دهد. دليل دوم: از آنجا که عامل س**لطه و ش**يطنت آنه**ا انس**ان ه**اي س**اده و س**طحي هس**تند ك**ه فريفت**ه زرق و ب**رق و جل**وه ه**اي دنيايي آنها شده و به طرف آنها كشيده مي شوند، خداوند متعال به اين فريفته شدگان و گول خوردگان مهلت مي ده**د ت**ا در اين فريفته شدگی و گول خوردن به آنها وابسته ش**وند و بدانن**د آنه**ا بجز استثمار و بهره كشي از اين مردم هدف ديگري ندارند. آنه**ا را مي فريبند تا بار سنگين زندگي خود را به دوش آنه**ا بگذارن**د، ث**روت و دين آنه**ا و عق**ل و ش**عور آنه**ا را برباين**د، ن**ه اين ك**ه خواسته باشند كمكي كرده باشند. پس دليل مهلت و فرصتي كه خدا به شياطين مي دهد همين دو چيز است. يكي اين كه كف**ر و گناه آنها و شيطنت آنها به ثمر بنشيند و بدانند كه بجز ب**دبختي و بيچارگي و محكوميت به عذاب خ**دا به**ره اي نمي برن**د و ديگ**ر اين كه فريب خوردگان نيز بفهمند شياطين دشمن آنها هس**تند و هدفشان از فريب دادن و گول زدن اين نيست ك**ه خ**دمت كنن**د بلكه هدف اين است ضعفا را اس**تثمار كنن**د و ب**ار زن**دگي را ب**ه دوش آنها بگذارند، شايد بعد از آشنايي به اين كه گول خورده اند و دين خود را رها كرده ان**د توب**ه ك**رده و از خ**ط كف**ر و گن**اه و

وابستگي به كفار و شياطين برگردند.

349

تفسير سوره نساء

: مس11ائل اه11ل126 ت11ا 122بخش بیست و س11وم، آي11ات ايمان و حساب آخرتي آنها

ترجمۀ� آیات: - اه**ل ايم**ان و عم**ل ص**الح از خ**دمات و نيكوك**اري خ**ود122

مايوس نشوند. بدانند كه در مس**ير ايم**ان و عم**ل ص**الح آنه**ا را داخل بهشت هايي مي كنيم كه از زير آنها نهرها جاري مي شود. در آنجا تا ابد هس**تند وع**ده خ**دا ح**ق اس**ت. چ**ه كس**ي از خ**دا

راستگو تر است. - اينط**ور نيس**ت ك**ه ش**ما اه**ل كت**اب عقي**ده داري**د ك**ه از123

خويشاوندان خدا هستيد و بهشت مال شما است بلكه بهش**ت و جهنم نتيجه حسن عم**ل ي**ا س**وء عم**ل اس**ت. ه**ركس در خ**ط ايمان و عمل صالح باشد قهرا وارد بهش**ت مي ش**ود و ه*ر كس در خط كفر و گناه باشد قهرا به كفر و گناه مجازات مي ش**ود و

جز خدا ناصر و ياوري ندارد. - هر زن و مردي كه ايمان به خدا دارد و عمل صالح ب**ه ج**ا124

مي آورد بدانن***د ك***ه از اين راه وارد بهش***ت مي ش***وند و ذرةالمثقالي به آنها ستم نمي شود.

- چه ديني بهتر است از دين كسي ك**ه خ**ود را تس**ليم خ**دا125 قرار مي دهد و در خط احس*ان و خ*دمت ب*ه م*ردم خ*دمت مي كن**د. از دين ح**نيف اب**راهيم خلي**ل )ع( پ**يروي مي كن**د. خداون**د

ابراهيم را به عنوان يك دوست صميمي انتخاب كرده است.

350

تفسير سوره نساء

- هرچه هست در عوالم آسمان و زمين م**ال خداس**ت خ**دا126به هر چيزي احاطه وجودي دارد.

نكات قابل توجه در اين آيات: دين راه ورود به بهشت و كفر و گناه راه ورود به جهنم است ن*ه

ک**ه نهره**ا از زی**ر آن جاریس**ت-"پاداش و كيفر- توضیح "جن**ات چرا جهنمی ها در جهنم می مانند- رد عقيده يهوديان ك**ه بهش**ت را مانند دنيا به وراثت مي دانند- در دين خدا زن و م**رد ه**ردو از اعم**ال ني**ك وب**د خ**ود به**ره مي برن**د- به**ترين روش دين داري

روش ابراهيم خليل است- احاطه وجودي خدا بر همه كائنات. نکت**ۀ� اول: دین راه ورود ب**ه بهش**ت و کف**ر و گن**اه راه ورود ب**ه

جهنم: بعضي ها خيال مي كنند دين خدا كارگاهي است كه خدا بن**دگان خود را كار مي زند و در مقابل اطاعت به آنها پاداش مي ده**د و از آن طرف در مقابل معصيت آنه**ا را مج**ازات مي كن**د، ب**ا اين كه اينطور نيست كه دين خدا مانند كارگ**اه باش**د و بن**دگان خ**دا مانند مزدور كه اگر كار كنند مزد خود را مي گيرند و اگر بي كار باشند يا برعلي**ه ص*احب ك*ار فع*اليت كنن*د مج**ازات مي ش**وند. حقيقت اين است كه دين خدا يا بي ديني ه**ردو خ**ط ح**ركت ب**ه س*وي س*عادت و ي*ا ش*قاوت اس*ت و هم*ه ج*ا خ*ط ح*ركت ب*ر مسافر متحرك حاكميت دارد. مس**افرين در راهي ك**ه ب**ه س**وي مقصد حركت مي كنند همان راه بر آنها حاكميت دارد.وق**تي راه مي پيچد آنها هم بايد بپيچند و وقتي ك**ه مس**تقيم اس**ت آنه**ا هم مستقيم حركت مي كنند. انسان ها دو نوع مس**افرت دارن**د ي**ك مسافرت انتقالي از مكاني به مكان ديگر و يك مسافرت تكاملي از حال بد به حال خوب. از نقص به كمال، ازبي سوادي به سواد از جهل به علم و دانش. يعني حركات و حاالتي كه انسان ه**ا در آن حاالت و حركات تكامل مادي و معنوي پيدا مي كنند و بر پايه عقل و شعور و تجربه هايي كه كسب نموده اند زندگي هاي بهتر و به**تر ب**راي خ**ود مي س**ازند. خداون**د ب**ا تنظيم و ترس**يم دين انسان ها را به اعمال و افكاري هدايت مي كند كه در اثر تمرين آن اعمال و پيدايش افكار بر اث**ر آن تم**رين ه**ا نت**ايج مختل**ف و متفاوت رواني پيدا مي كنند. با تكرار نماز و دعاها بين آنها و خدا عشق و عالقه پيدا مي شود. خدا آنها را دوس**ت دارد و آنه**ا ن**يز

351

تفسير سوره نساء

خداي خود را دوست دارند. همينطور از طريق خدمات اجتماعي كه نافع به بندگان خدا مي شوند بين آنها و مردم عالق**ه و محبت پيدا مي شود. خادم در اثر خدمت مخ**دوم خ**ود را دوس**ت دارد. مخدوم هم به همين كيفيت خادم خود را دوست دارد. بر اس**اس همين دوستي خداون**د در ع**الم آخ**رت زن**دگي ع**الي ب**راي آنه**ا مجهز مي كند و يا در اثر تمرين دعاها و نمازها آنه*ا را ب**ه علم و قدرتي مي رساند كه در اثر آن دعاها مانند خدا قدرت سازندگي پيدا کرده، هر چه مي خواهند بدون رنج و زحمت ب**راي خ*ود مي سازند. اين حاالت و حركات مقدمه پي**دايش عش**ق و عالق**ه بين انسان و خدا و پيدايش دانايي و توانايي مي گردد كه اينه**ا نت**ايج اعمال نيك است نه پاداشي كه خدا به آنها مي دهد. از آن طرف كفر و گناه بين انسان و بندگان خدا دشمني ايج*اد مي كن**د زي**را كافر و گناهكار با خداي خود رابط*ه اي ندارن*د ك*ه نم*از بخوانن**د كسب رضایت و محبت كند. يك حالت بيگانگي كام**ل نس**بت ب**ه خدا پيدا مي كند. آنچنان جاهل به لطف خ**دا و مع**رفت خ**دا مي شود كه نمي داند خدايي هس*ت ي*ا نيس*ت و اص*ال كلم*ه خ*دا را جزء خرافات و افسانه ها مي داند. مانند كمونيس**ت ه**ا ك**ه مي گويند مغزهايي كه عقيده به خدا دارن**د ب**ه م**رض خراف**ات مبتال هس**تند. ي**ك چ**نين مغزه**ايي ك**ه تفك**ر خ**دايي دارن**د خ**ود را و ديگران را به پوچي و پ**وكي كش**انده، الزم اس**ت اع**دام ش**وند. پس خدا را نمي شناسند و ب**ا او رابط**ه اي ندارن**د ت**ا بين آنه**ا و خدا عشق و عالقه اي پيدا شود و خداوند آنهارا ب**ه اص**ول زن**ده زندگي هدايت نمايد. از آن طرف كافر و گناهك**ار نمي توان**د ب**ه بندگان خدا خدمت كند بلك**ه دائم خي**انت مي كن**د و ي**ا در براب**ر خدمت بار سنگين به دوش مخدومين خود مي اندازد. در اثر اين كه به بندگان خدا خدمت نمي كند بين او و بن**دگان خ**دا عالق**ه و محبتي پيدا نمي شود و در اثر خيانت ب**ه بن**دگان خ**دا بين آنه**ا و مردم عناد و دشمني پي*دا مي ش**ود. در نتيج*ه رابط*ه ي*ك چ*نين انساني از خدا و خلق قطع است زيرا خدا در نظ**ر او ي**ك ش**یئ مجه**ول و افس**انه اي ش**ناخته ميش**ود و بن**دگان خ**دا هم ب**ه او عالقه و محبتي ندارند بلكه با او در اثر ظلمي كه ديده اند عناد و دشمني داشته، اگربتوانند از او انتقام مي گيرند. در نتيج**ه ك**افر و گناهك**ار وق**تی از دني**ا مي رود ي**ار و ي**اوري ن**دارد ك**ه از او استفاده كند و همچنين دوست صميمي ندارد ك**ه ب**ه ش**فاعت او

352

تفسير سوره نساء

داخل بهشت شود، در محروميت كامل قرار گرفته و ظلم ه**ايي كه از او به بندگان خدا رسيده از بن**دگان خ**دا ب**ه او ميرس**د، در يك جهنم كامل قرار مي گيرد. پس بهشت و جهنم محص**ول علم و عمل خوب و يا جهل و معص**يت اس**ت. ه**ركس محص**ول ك**ار

خود را مي چيند و مي بيند.توضیح "جنات" که نهرها از زیر آن جاری می شود:

جملۀ� "جنات تجري من تحتها االنهار" زياد در ق**رآن تك**رار ش**ده است. همه جا خداوند بهشت را ب**ه اين كيفيت مع**رفي مي كن**د كه باغي است كه از زير آن نهر آب جاري اس**ت. در اين ج**ا اوال سؤال می شود كه آيا حقيقتا پاداش عمل ني**ك نيك**ان فق**ط ي**ك چنين باغي است ك**ه خداون**د ب**ه آنه*ا م**رحمت مي كن**د و ب**اغ و زراعتي در اختيار آنها قرار مي دهد كه نهر آب در آن جريان پيدا مي كند؟ تعريف زن**دگي بهش**تي ب**ه اين كيفيت در ظ**اهر ق**رآن فرقي كه با باغ هاي دنيا دارد همين است كه ش**ايد ب**اغ و درخت هاي دنيا گاهي با بي آبي روبرو شده و خش**ك مي ش**ود و ش**ايد كمتر باغي باشد كه دائم نهر آب داخل آن جري**ان داش**ته باش**د. كفار و طاغوتيان وقتي وعدۀ� يك چنين پاداش**ي را از ج**انب خ**دا مي شنوند شايد پيش خ**ود بگوين**د خودم**ان ب**اغي مي س**ازيم و نهر آبي جاري مي كنيم. چه فرقي است بین باغ بهشتي كه خ**دا مي سازد و نه**ر آبي در آن ج**اري مي كن**د ي**ا ب**اغ و زراع**تي ك**ه خودمان بسازيم و نهر آب جاري ك**نيم. در نتيج**ه ب**ا خ**داي خ**ود رقابت مي كنند ومانند ب**اغ ه**ايي ك**ه خ**دا در بهش**ت مي س**ازد

براي خود مي سازند. ثانيا خداوند متعال كيفيت باغ خود را چ**نين مع**رفي ك**رده و مي

و سارعوا الي مغفرة من ربكم و جن1ة عرض1ها"فرمايد: يعني به سوي بهش**تي س**رعت كني**د1"السموات و االرض...

كه پهنه آن برابر وسعت آس**مان ه**ا و زمين ه**ا اس**ت. پس ب**اغ بهشت از نظر عرض و طول و از نظر فض**ايي ك**ه در آن درخت هايي است و نهرهايي جاري مي شود برابر فضاي آس**مان ه**ا و زمين، يا به تعبير ديگر فضايي است بي نه**ايت. ب**اغ بهش**تي ك**ه ي**ك فض**اي بي نه**ايت اس**ت نمي ش**ود ب**اغي باش**د ك**ه از زي**ر درختهاي آن نهر آب درجريان است.زيرا این آي*ه نش*ان مي ده*د كه فضاها، آسمان ه**ا و زمين ه**ا و درياه**ا و ص**حراها هم**ه ب**اغ

133 ال عمران، 1

353

تفسير سوره نساء

است و نهر آب جريان دارد؟ الزم است تمامي عالم خلقت باغ و نهر باشد، ب**ا اين ك*ه چ*نین چ*یزی ممكن نيس*ت. ع*المي ك*ه از فضاها و زمين ها و صحراها تشكيل شده الزم است هر چيز سر جاي خ**ود محف**وظ باش**د ن**ه اينك**ه تم**ام ع**الم يكن**واخت ب**اغ و بهش**ت باش**د و نهره**ا در آن ج**اري باش**د. پس الزم اس**ت ب**اغ بهشت به كيفي*تي تفس*ير وتعب*ير ش**ود ك*ه از ي*ك ط*رف نش*ان دهن**ده اين حقيقت باش**د ك**ه بهش**تي ب**ه ه**ر ج**ا مي رود ب**اغ و درخت و نه**ر آب در جري**ان باش**د و از ط**رفي ع**الم خلقت ب**ه همين كيفيت تركيبي از آسمان و زمين باشد. آسمان ها به ج**اي خ**ود محف**وظ و زمين ه**ا بج**اي خ**ود محف**وظ. جهنمي ه**ا در جهنمي باشند كه دائم معذبن**د و بهش**تي ه**ا در بهش**تي ك**ه دائم

موفق هستند. حقيقت اين است ك*ه نعمت ه*اي بهش*تي خ*دا در وج*ود انس*ان تمركز پيدا مي كند و انسان باغ بهشتي مي شود ك**ه ب**ا اراده او همه جا باغ و درخت به وجود مي آيد و نه**ر آب جري**ان پي**دا مي كن**د. پس بهش**ت محص**ول اراده و ق**درت ي**ك انس**ان بهش**تي است؛ مانند اراده و قدرت خداوند متعال. اگ**ر انس**ان ب**ه هرج**ا برود چه به سوي درياها و چه فضاها، از خداي خود تقاضا كند كه همه جا در بهشتي باشد كه خدا وصف مي كند و خدا دعاي او را مستجاب كند الزم است ه**ر ج**ا باش**د خداون**د ب**راي او بهش**تي بسازد. آيا اگر انسان بهش*تي در بياب**ان خش**ك و بي آب و علفي توقف كند و از خدا بخواهد كه همان يكساعت در بيابان، بهش**تي داشته باشد ك**ه داخ**ل آن نه**ر جري**ان دارد خداون**د ق**درت دارد همان يك ساعت كوير و بياب**ان را ب**ه ب**اغ بهش**ت تب**ديل كن**د ي**ا چنين قدرتي وجود ندارد؟ الزم است كه ب**ه بياب**اني بگوي**د اينج**ا بيابان است و باغ بهشت قابل ظهور نيست،.باید از اينجا ح**ركت كني خودت را به باغ و بهشتي قابل ظهور برساني كه ساخته ام و نهر آب در آن بجريان انداخته ام؟ يا بر اساس وعده ه**ايي ك**ه خداوند داده است كه مؤمن هر جا هر چه بخواهد براي او آم**اده مي شود آنجا هم ك**ه س**اعتي در بياب**ان اس**ت خ**دا ق**درت دارد

براي او باغ بهشتي بسازد و نهر آبي در آن بجريان بيندازد؟ مي گوببم قدرت و اراده خدا آن باغ بهشت است كه در هر جا و ه**ر مك**اني ك**ه اراده كن**د ب**اغ بهش**ت مي س**ازد چن**ان ك**ه مي

"اذا اراد الله شيئا ان يق11ول ل11ه كن فيك11ون..."فرمايد:

354

تفسير سوره نساء

يعني خداوند اگر چيزي بخواهد به محض خواس**تن ش**دن اس**ت. بين اراده خدا و مراد خدا فاصله اي نيست. مانند م**ا انس**ان ه**ا عاجز و ناتوان نيست كه اگ**ر آب و مي**وه اي خواس**تند م**دت ه*ا زحمت بكشند از چشمه ها و چاه ها آب جاري كنند و يا درخت و زراعتي بكارند و بع**د از م**دت ه**ا ثم**ره آن را ب**ه دس**ت آورن**د. خداوند به يك چنين قدرتي مجهز است كه در يك آن و يك لحظۀ� زماني بيابان خشك را تبديل به باغ بهشت مي كند. پس در اينج**ا اعتراف مي كنيم ك**ه خداون**د ب**ه اراده خ**ود هم**ان جن**ات ع**دن است كه از زير آن نهر آب حيات جريان پيدا مي كن**د. يع**ني ه**ر جا اراده كند باغ بهشتي به وجود مي آورد اگر خداون**د انس**ان را به يك چنين قدرتي مجه**ز كن**د ك**ه علم و اراده او مانن**د اراده و علم خ**دا بياب**ان و ك**وير را ب**ه ب**اغ بهش**ت تب**ديل كن**د پس اين »جنات عدن تج**ري من تحته**ا االنه**ار« فق**ط اراده خ**دا و اراده انسان است نه باغي مثل باغ هاي موجود دنيا كه پر از درخت، و

نهر آب در آن جاري باشد. وضع رواني جهنميان :

وضع رواني جهنمي ه**ا: جهنمي ه**ا از نظ**ر رواني فاق**د عق**ل و معرفت ب**ه خ**دا و كائن**ات هس**تند. آنه**ا از نظ**ر رواني در ع**الم طبيعت غرق هستند و مقتضيات ط**بيعت ب**ر آنه**ا ح**اكميت دارد. افكار و معلومات آنه**ا و ادراك**ات آنه**ا هم**ه ج**ا و هم**ه وقت در طبيعت و به مقتضيات ط*بيعت ق*رار مي گ*يرد. فق*ط خ*وردن و چريدن و راه كسب قدرت و ثروت را مي دانند و براي تهيه م**ال و ثروت تالش مي كنند. در جمع آوري م**ال و ث**روت ح**ق خ**دا و حق انسان نمي شناس**ند. ح**ق خ**دا را ف**داي م**ال و ث**روت مي كنند. تمامي تفكرات و نقشه ها و برنام**ه و بودج**ه ه**اي آنه**ا در محور جمع آوري مال و ثروت دور مي زن**د. چط**ور بنويس**ند ك**ه مال و ثروتي ب**راي آنه**ا حاص**ل ش**ود و چگون**ه بگوين**د و نقش**ه زندگي ترسيم كنند كه عامل جذب و جلب ثروت باشد، ه**ر چن**د در جمع آوري اين مال و ثروت حق خدا ضايع گردد. نام او را ب**ر زبان جاري نمي كنند و براي او ارزش و احترامي قائل نيس**تند و همينطور حق انسانيت انسان را در نظر نمي گيرند. انسان ها را به منظ**ور جلب و ج**ذب م**ال و ث**روت مي پذيرن**د. اس**تفاده از وجود انسان ها در فكر و فرهنگ آنها مانند اس**تفاده از حيوان**ات است. گوسفند را مي چرانند و علف مي دهند تا مركب س**واري

355

تفسير سوره نساء

آنها باشد. به محض اين كه اسب و االغي از قابليت انتفاع وبهره دهي ساقط مي گ**ردد آن را كش**ته و لش م**رده او را در بياب**ان رها مي كنند. انسان ها را به منظور جلب و جذب استفاده مالي و مادي خود دوست دارند. به زنان و همس**ران ت**ا وق**تي خ*دمت مي كنند كه قابليت انتفاع و بهره بري در آنها وجود داشته باشد. به علما و دانشمندان هم در صورتي خدمت مي كنند ک**ه بتوانن**د آنها را در راه خدمت خ**ود اس**تثمار نماين**د. وق**تي ام**ر داي**ر مي شود كه حق حيات براي انسان ها قائ**ل ش**وند، ب**ه آنه**ا خ**دمت كنند و يا آنها را در راه منافع خود استخدام كنند و ح**ق حي**ات را از آنها سلب نمايند، استخدام انها را در راه منافع مادي مطل**وب مي دانند. براي جلب و جذب ثروت اين همه انسان را به خ**اك و خون مي كشند. ص**دها ه**زار انس**ان را ب**ه قت**ل مي رس**انند ت**ا بتوانند ثروت و مملكت آنها را تص**احب كنن**د. پس كف**ار از نظ**ر فكري و فرهنگي جلب و جذب مال و ثروت را از اص**ول زن**دگي مي شمارند. همه كس و همه چيز را در راه منافع خ**ود ف**دا مي كنند. ازنظر علمي هم ب**ه همين كيفيت فق**ط ب**ه علم و دانش**ی احترام مي گذارند و براي كسب آن فع**اليت مي كنن**د ك**ه عام**ل ايجاد منافع مالي آنها باشد. طبيعت و منافع طبيعت را بشناس**ند و از آن به**ره من**د ش**وند. ب**االخره از نظ**ر رواني درس**ت مانن**د حي**وان هس**تند. هم و غمي بج**ز جلب م**ال و ث**روت در آنه**ا وجودندارد. بدي ها و خ**وبي ه**ا را در راه من**افع م**الي و م**اديت قبول دارند. اگر انساني را به قتل برسانند ث**روت او را ب**ه جيب بزنند كار خوبي انجام داده و اگر ثروت خود را در راه حفظ جان انساني به كار ببرند عمل گناهي مرتكب شده اند. ث**واب و گن**اه آنها يعني اعمالي كه منافع مالي آنها را ت**امين مي كن**د ي**ا ض**رر مال براي آنها ب**ه وج**ود نمي آورد. پس ه**دف مطل**ق آنه**ا جم**ع مال و ثروت است و جز اين چيزي نمي فهمن**د و حاض**ر نيس**تند بدانند و بفهمند. دين، عبادت و اط**اعت در نظ**ر آنه**ا لغ**و اس**ت زيرا اين اطاعت و عبادت سود مالي و مادي ندارد و فق**ط وقت آنه**ا را مي گ**يرد. خ**دا و آخ**رت در نظ**ر آنه**ا افس**انه اي بيش نيست. از نظرعلمي و فكري هم فقط كتاب طبيعت در نظر آنها كتاب علمي به حساب مي آيد. تا بتوانند طبيعت و منابع ط**بيعت را می شناسند و از آن اس**تفاده می كنن**د وليكن م**اوراء ط**بيعت كه عالم روح و فرشتگان و يا وجود خداون**دمتعال باش**د در نظ**ر

356

تفسير سوره نساء

آنها ارج و ارزشي ندارد. زندگي آنها در محور تن**ازع بق**ا دور مي زن**د. دانش**مندان آنه**ا مي گوين**د ه**ركس در ث**روت و ق**درت پيشرفت كند براي حفظ موقعيت خود وظيفه دارد با كساني ك**ه فاقد ثروت و ق**درت هس**تند بجنگ**د و آنه**ا را عقب نگ**ه دارد ت**ا بتواند آنها را اس**تثمار كن**د. پس يگان**ه ه**دف كف**ار و اه**ل جهنم ماديات و منافع مادي مي باشد. علوم و معارف الهي و يا ح**ق و حقوق الهي و همچنين علوم و مع**ارف انس**اني و ح**ق و حق**وق انسان ها در نظر آنها لغويت پيدامي كن**د. چنانن**د ك**ه خداون**د در بسياري از آيات تعريف مي كند كه آنها هدفي ج*ز دني**ا و زن**دگي

دنيا ندارند. اينها حاالت رواني آنهاست كه بج**ز من**افع م**الي و م**ادي چ**يزي نمي دانند كه به آن دانش خود احترام بگذارند و از همين طري**ق دنيا پرستي و حفظ موجوديت مالي و مادي خود عاقبت مبتال ب**ه شعله ورشدن آتش جهنم مي شوند. آتش جهنم پديده اي اس**ت كه از مسير كسب قدرت و ستم و تجاوز به حق و حقوق انس**ان ها براي آنها پيدا مي شود زيرا آنها مجبورن**د ب**راي ادام**ه ظلم و ستم و كسب قدرت كارخانه ه**اي اس**لحه س**ازي راه بيندازن**د و دائم خ**ود را ب**ه س**الح ه**اي به**تر و بيش**تر مجه**ز كنن**د. در اين مسابقه كه مي كوشند از نظر اسلحه بر ديگران برتري پيدا كنند مسابقه بين دو گ**روه ك**افر پي**دا مي ش**ود و در انته**ا مجه**ز ب**ه نيروه**اي هس**ته اي مي ش**وند ك**ه خداون**د در كت**اب خ**ود اين نيروهاي هسته اي را آتش كبري ناميده است زيرا قدرت تخريب و آدم كشي آنها از اسلحه هائي مانند توپ و تانك و گلول**ه ق**وي تر اس**ت. وق**تي خ**ود را ب**ه م**رز اين آتش رس**انده و مجه**ز ب**ه اسلحه هسته اي نمودند انتهاي فعاليت آنه**ا ب**ه حس**اب مي آي**د. موال اميرالمؤم**نين علي )ع( درب**اره اين مس**ابقه تس**ليحاتي مي

خداون**د هم**ه ج**ا1فرمايند: انتهاي اين مسابقه آتش جهنم اس**ت. پيدايش آتش جهنم و ش**عله ورش**دن آن را ب**ه كف**ار نس**بت مي دهد. وقتي مجهز به آتشهاي هس**ته اي مي ش**وند ام**ر داي**ر مي شود كه به حق و حقوق خ**ود در مملكت خ**ود ق**انع ش**وند و ب**ه ساير ملت ها كاري نداشته باشند و به حق آنها تجاوز نكنند و آنها را به بردگي و اسارت نكشند و يا براي تسلط بيشتر و ح**اكميت بر ملت هاي ضعيف جنگ هسته اي خود را شروع كنند. نظ**ر ب**ه

المضمار و غدا السباق و السبقة الجنه و: اال و ان الیوم28نهج البالغه خطبۀ� 1الغاية النار...

357

تفسير سوره نساء

اينكه كافرن**د و م**وفقيت خ**ود را در تس**لط ب**ه م**ردم مي دانن**د عاقبت جنگ هسته اي خود را شروع مي كنند كه اين جنگ هسته اي آتش كبري ناميده ميشود ك**ه خداون**د در بس**ياري از آي**ات از آن جمله در سوره »اعلي« آن را ياد آوري مي كند مي فرماي**د:

. يع**ني"و يتجنبها االش1قي ال11ذي يص11لي الن11ار الك11بري" شقي ترين انسان ها همان انسان هايي هستند ك**ه ع**اقبت آتش بزرگتر جهنم را روش**ن مي كنن**د و از ق**رآن و اس**الم دوري مي نمايند. اين تعريف كه خداوند جهنم را آتش ك**بري نامي**ده اس**ت نشان مي دهد كه آتش در ش**دت س**وزانندگي و ي**ا ع**دم ش**دت س**ه مرحل**ه دارد: آتش اولي. آتش وس**طي. آتش ك**بري. آتش اولي همان آتش هاي ابتدايي است ك**ه از نفت و ه**يزم پي**دا مي شود. آتش وسطي انفجاراتي مانند ب**اروت و تي ان تي و امث**ال آن مي باشد ك**ه گلول**ه ه**ا و خمپ**اره ه**اي آتش**ين مي پران**د ي**ا منفجر مي كند. آتش كبري بمب هاي هسته اي به وسيله موشك هاي قاره پيما با كالهك هاي هسته اي مي باش**د ك**ه دني**ا و ك**ره زمين را محاصره مي كند. خداوند در س**وره »ح**ا ميم دخ**ان« و سوره »همزه« و سوره »انفط**ار« اين جن**گ ه**اي هس**ته اي را

ذكر نموده است. در احاديث هم جنگ هسته اي يا اتمي ي**اد آوري ش**ده اس**ت ك**ه گفته اند در اين جن**گ دو س**وم جمعيت دني**ا كش**ته ش**ده ي**ا مي ميرند و آن يك سوم ديگر به عذابي شديد مبتال مي شوند. بعد از جن**گ هس*ته اي ك*ه ك*ره زمين مص**يبت ب**ار مي ش**ود و تم*امي قدرت ها نابود مي گردند زمينه ظهور امام زمان ف*راهم ميش*ود و آن حضرت در حكومت خود به مظلومين قدرت ارادي مي دهد تا بتوانند بدون جنگ اف*زار و اس*لحه ه*اي آتش*ين ح*رارت همين آتشي را كه با آن سوخته اند ب**ه كف**ار برگردانن**د. دراين ص**ورت

زندگي براي كفار جهنم و براي مؤمنين بهشت خواهدشد.رد عقیدۀ� یهودیان که بهشت را به وراثت می دانند:

خداوند عقيده يهودي**ان را ك**ه بهش**ت را مانن**د م**ال123در آیۀ� دنيا به وراثت مي دانند رد مي كند واين عقيده را خطا و اش**تباه محض مي داند و مي فرمايد: اينطور نيست كه عقيده پيدا كرده ايد بهش**ت ب**ه وراثت اس**ت بلك**ه بهش**ت و جهنم نتيج**ه اعم**ال خوب و بد است و هرگز نتيجه عمل از عمل قابل انفكاك نيست.

358

تفسير سوره نساء

عمل مانند آتش روشن كردن است نتيج**ه عم**ل مث**ل ح*رارت و سوزانيدن است آتش بدون حرارت و يا يخ و سرما بدون برودت قابل ظهور نيس**ت. بهش**ت مانن**د زراعت ك**اري و درخت ك**اري است. كساني كه در زمين ه**اي مرغ**وب درخت ك**اري و زراعت كاري دارند و آن زراعت ها و درخت ه**ا را ب**ه موق**ع آبي**اري مي كنند خواهي نخواهي محصول خوبي ب**ه دس**ت مي آورن**د. ف**رق بين زراعت ك*اري و درخت ك*اري ب*راي ث*روت دني*ا و ي*ا زراعت كاري و درخت كاري براي ث**روت آخ**رت همين اس**ت ك**ه ب**ذر و نهال هايي كه بهشت به وجود مي آورد از نوع احس**ان و خ**دمت به مردم و رابطه با خداوند متعال است.كساني كه با نماز و دع**ا با خداوند رابطه پيدا مي كنن**د و خ**دا را دوس**ت دارن**د و دائم در ارتباط با او هستند و دائم او را تعريف و تسبيح مي كنند از نظ**ر ذاتي و رواني مجهز به اسماء و ص**فات الهي مي ش**وند. عق**ل و شعورشان باال مي رود سازمان روحاني و نفساني و عقالني آنها رش**د مي كن**د مجه**ز ب**ه علم الهي مي ش**وند خ*دا را چن**ان ك**ه هست و شايسته اوست مي شناسند و معرفت ب**ه خ**دا پي**دا مي كنند و همچنين كيفيت خلقت عالم و آدم را خوب مي شناس**ند و بعد از مجهز شدن به علم و حكمت الهي مجه**ز ب**ه ق**درت خ**دا مي شوند يعني دانايي و توانايي آنها باال و باالتر مي رود تا اين كه اراده آنه**ا مانن**د اراده خ**دا س**ازنده اس**ت و فرم**ان آنه**ا مانن**د فرمان خداوند متع**ال در جم**ادات و نبات**ات وحيوان**ات وانس**انها نافذ است. صنعت آنها از نوع معجزات پيغمبران و علم و حكمت آنها از نوع علم پيغمبران است. مانن**د ش**اگرداني هس**تند ك**ه در اثر اخالص و احترام به مقام اس**تاد مجه**ز ب**ه علم و ه**نر اس**تاد مي شوند. اين رشد رواني و فكري آنها در مسير عب**ادت و تق**وا و اخالص به خداوند متعال است و اين رشد رواني نتيج**ه اعم**ال آنها و ذكر و دعايي است كه با خداي خود زمزمه مي كنند مانن**د اين است كه گويي هر كلمه اي از كلمات ق**رآن مانن**د ب**ذري در وجود آنها كاشته مي شود مي رويد و به ثمر مي رسد و ع**اقبت مجه**ز ب**ه اس**ماء و ص**فات خ**دا مي ش**ود. همين ط**ور از نظ**ر اجتم**اعي بن**دگان مخلص و خ**الص خداون**د متع**ال دائم در خ**ط خدمت و احسان به بندگان خدا مي باشند اين خدمات و احس**ان هم مانند بذري است كه در دل بندگان خدا كاش**ته مي ش**ود ك**ه ثمرات آن مهر و محبتي است كه بين آنه**ا و بن**دگان خ**دا ظ**اهر مي شود محبوب خدا وبن**دگان خ**دا واق**ع مي ش**وند ب**ر اس**اس

359

تفسير سوره نساء

همين محبوبيت در نظر خدا و خلق خدا براي آنها مدينه فاض*له و زندگي بهشتي ظاهر مي گردد. چنان بهشتي كه خداوند در كتاب خود وصف مي كند. آن زندگي محصول علم و عمل صالح اس**ت نه عطيه و بخششي از خداوند متعال كه بدون تقوا به هر كس**ي بخواهد ببخشد و از هر كسي بخواهد دري**غ نماي**د. در اين رابط**ه پيغمبراكرم )ص(فرموده اند: "الدنيا مزرعة االخره" يعني زندگي دنيا كشتگاه زندگي آخرت اس**ت. علم و عم**ل ص**الح و دعاه**ا و نمازها و معارف قرآني همچون بذري در دل انسان ها مي روي**د

و انو به ثمر مي رس**د. خداون**د تع**الی در ق**رآن مي فرماي**د: " يع**ني انس**ان در ع**الم آخ**رت1ليس لالنسان اال ما سعي".

نتيجه كار و كوشش و نتيجه اعمال صالح دنيايي خود را مي برد. و از آنطرف نيز جهنم آنچنان كه گفته شد محص**ول كف**ر و گن**اه است. انسان هاي كافر و منافق با علم و عمل خود درخت زقوم شناخته شده اند كه از نوع خيانت و ظلم و ستم به بندگان خدا و بي حيايي و فحاشي به جامعه بشريت است. كوچك**ترين رابط**ه اي با خداي خود ندارند. هرگز رابطه اي بين آنها و خداوند متعال قابل ظهور نيست. مشمول نفرين و لعنت خدا قرار مي گيرن**د و همچنين ظلم و خيانت انها مايه ظهور بغض و دش**مني بين خل**ق خدا مي شود. كفار و منافقين با اعمال خائنانه و ظالمانه خود در انته**اي زن**دگي مبغ**وض تم**امي اف**راد بش**ر و مش**مول لعنت و نفرين خدا مي شوند مؤمنين واهل تقوا هم ب**ا رابط**ه اي ك**ه ب**ا خدا وخدماتي كه به انسانها دارند در انتهاي زندگي محب**وب خ**دا و خلق خدا مي شوند بر اساس همين محبوبيت خداوند براي آنها زن**دگي بهش**تي ب**ه وج**ود مي آورد، من**افقين و كف**ار هم برپاي**ه مبغوضيتي كه در دل بندگان خدا دارند زن**دگي جهنمي ب**ه وج**ود مي آورند. پس دو زندگي بهشتي وجهنمي نتيجه كف**ر و ايم**ان و اعمال خير و شر است نه به معناي باغي كه خداوند بسازد. پس هر كسي بخواهد بهشت را ببخشد يا آن باغ را مانن**د ث**روت دني**ا بداند كه فرزندان از پدران ب**ه ارث مي برن**د ي**ا جهنم را زن**داني قابل گذشت و خريد و فروش بداند اشتباه مي كند بلكه اين ه**ر دو زن**دگي ثم**رات ش**جره ط**وبي يع**ني انس**ان ه**اي ب**اتقوي و ثمرات درخت زقوم يعني انسان ه**اي ك**افر و من**افق مي باش**د.

39نجم، 1

360

تفسير سوره نساء

2من يعمل س11وء يج11ز ب11ه".خداوند در اين آيه مي فرماي**د: " يعني هر كسي مرتكب گناه شود به نتيج**ه گن**اهش مج**ازات مي بيند. اهل بهشت و جهنم از يكديگر فاص**له رواني دارن**د. فاص**له رواني و وجودي آنها با يكديگر مانند فاصله رواني و وجودي گرگ و ميش است.هرگز قابل حشر با يكديگر نيستند. قهرا بر اساس همين وضعيت وجودي و رواني عده اي در زندگي بهش**تي وع**ده ديگ*ر در زن*دگي جهنمي ق*رار مي گيرن*د. پس بهش*ت وجهنم ب*ه

وراثت نيست بلكه نتيجه اعمال است.:در دین خدا زن و مرد هر یک از اعمال خود بهره می برند

خداوند متعال مي فرمايد: زن يا مرد هركس اهل ايم**ان124آيه وعمل صالح باشد، نتيجه ايمان وعمل صالح بهشت است. داخ**ل بهشت مي شود و كوچك**ترين ظلمي ب**ه او قاب**ل تص**ور نيس**ت. يكي از مس**ائلي ك**ه ق**رآن ب**ه آن تكي**ه دارد تس**اوي حق**وق زن ومرد ازمسير تساوي اخالقي و اعمالي اس**ت ك**ه خداون**د ب**راي هر دو مق**در و مق**رر فرم**وده اس**ت.دين ي**ك سلس**له دروس و اعمال و اخالق است ك*ه انس*ان را ب*ه س*وي كم*االت رش*د مي دهد.ضمن هر دستور و فرماني دري از درهاي بهش**ت ب**ه س**وي انسان باز مي گردد. عبادت ها و دعاها راه ارتباط انسان به ذات مقدس خداوند متعال است. انسان ه**اي عاب**د و زاه**د از مس**ير عبادت و خواهش ها و نيايش ها معرفت به خدا پي**دا مي كنن**د و خداون**د را چن**ان ك**ه هس**ت و شايس**ته شناس**ايي اس**ت مي شناسند. محبت خدا در دل آنها متمركز مي ش**ود و آنه**ا ن**يز ب**ر اساس معرفتي كه از دعاها و عبادت ها پيدا كرده ان**د محبت ب**ه خدا پيدا مي كنند. زبان خواهش و تمناي آنها و اميد و آرزوي آنها به خداوند متعال باز مي ش*ود. مانن*د فرزن*داني ك*ه پ*در و م*ادر ثروتمن**د و قدرتمن**د خ**ود را دوس**ت دارن**د و پ**در و م**ادري ك**ه فرزن**دان خ**ودرا ب**ه همين كيفيت دوس**ت دارن**د و آرزوي آنه**ا سعادت و خوشبختي آنها است. خداوند ب**ه همين كيفيت بن**دگان صالح و عارف ومؤمن خود را دوس**ت دارد و آرزويش اين اس**ت كه بندگانش را مانند خود مجه**ز ب**ه علم و ه**نر خ**ود و اس**ماء و صفات خود بنمايد تا در انتها بتواند آنها را جاي خ**ود بنش**اند ك**ار سازندگي و آفرينندگي و مديريت را به خودشان واگ**ذار كن**د ك**ه

- لیس بامانیکم و ال امانی اهل الکتاب من یعمل سوء یجز به و ال یج**د123نساء، 2له من دون الله ولیا و ال نصیرا.

361

تفسير سوره نساء

ديگر نياز به امر و نهي و دستوري از خداي خ**ود نداش**ته باش**ند. خودكار و خودرأي و عالم و آگاه. چنان باشند ك*ه خداون*د آنه*ا را دوست دارد و مانند شاه زاده و پيغمبرزاده اي كه مجهز به تاج و تخت پدر خود مي شود آنها نيز مجهز به ت**اج و تخت خ**داي خ**ود باشند. پيدايش اين حالت و موفقيت از طري**ق رواب**ط عب**ادتي و دعايي به خداوند متعال است. عبادت ه**ا اعم**الي اس**ت ك**ه ب**ه خداي خود احترام مي گذارن*د و دعاه*ا آدرس گنج ه*اي ث*روت و قدرت و هنري است كه خداوند مجه**ز ب**ه آن مي باش**د. انس**ان هاي عابد و نيايشگر با تمرين و تكرار دعاها كامال معرفت به خدا پيدا مي كنند و مي دانند ك**ه ه**دف ب**زرگ خ**دا همين اس**ت ك**ه بن**دگان خ**ود را بي نه**ايت مجه**ز كن**د آنه**ا را ب**ه نعمت ه**اي نامتناهي خود برساند. شما در اين برنامه ه*اي دع*ايي و عب**ادتي ك**ه آدرس گنج ه**اي ث**روت آخ**رت اس**ت دقت كني**د. مش**اهده خواهيد كرد اين دعاها يكنواخت در اختيار زن و مرد قرار گرفت**ه و هرگز در تنظيم دعاهاي عبادتي و درس و كس**ب مع**ارف الهي تبعيضي به وجود نيامده است كه مثال خداوند بعضي خواهش ه**ا و عبادت ها را اختصاص به مردان بدهد و زن**ان را از آن مح**روم كند يا اختص**اص ب**ه زن**ان بده**د و م**ردان را مح**روم نماي**د. مثال فرماني صادر كند كه يك چنين درسها و دعاها مخص**وص م**ردان يا مخصوص زنان است. بلكه شايد و ب**ا داليلي قطعي مي ت**وان گفت خداون**د امتي**از خاص**ي ب**ه زن**ان مؤمن**ه در زن**دگي آخ**رتي بخشيده است كه يك چنين امتيازي به مردان نداده اس**ت. از آن طرف دستورات اخالقي و عملي كه راه پيدايش يك تمدن ع**الي وانساني به نام مدين**ه فاض**له اس**ت؛ اين دس**تورات اخالقي هم يكنواخت در اختيار زن و مرد قرار گرفته است. ه**ر كس به**تر و بيشتر بداند امتياز بيشتري كسب مي كند و ه**ركس كم**تر بدان**د امتياز كمتري به دست مي آورد. زنان در تاريخ ظهور پيغمبران و در تاريخ ظهور دين مقدس اسالم گ**اهي فك**ر مي كردن**د اس**الم حكم جهاد و ثواب آن را كه شهادت اس**ت اختص**اص ب**ه م**ردان داده و در نتيجه ثواب آن كه شهادت باشد مخصوص م**ردان مي شود و زنان از فيض شهادت محرومند. زن**اني ك**ه چ**نين فك**ري كرده بودند به پيغمبراسالم مراجعه كردند كه يا رس**ول الل**ه چ**ه شده است كه خداوند حكم جهاد را ب**ه م**ردان اختص**اص داده و زن**ان را مح**روم ك**رده اس**ت؟ حض**رت فرمودن**د: اوال اين حكم

362

تفسير سوره نساء

اختصاص به مردان ندارد زن و مرد هر دو طايف**ه زم**اني ك**ه در معرض هجوم دشمنان خود قرار مي گيرند حق دفاع از زندگي و جان خود را دارن**د و اگ**ر در ح**ال دف**اع از ج**ان و ن**اموس خ**ود كشته شدند شهيد راه خدا هستند مانند مردان ث**واب ش**هادت را مي برند و عالوه از ساعتي كه زنان باردار مي شوند بچه به دنيا مي آورند و آن را پرورش مي دهند و به ثمر مي رسانند در تمام اين مدت حكم مجاهد راه خدا را دارن**د و ث**واب جه**اد وش**هادت مي برن*د. و ش**ايد مي ت*وانيم بگ*وييم ك*ه اگ*ر حكمی اختصاص*ي برای كسي پي*دا ش*ده باش**د ت*ا اج*ر مخصوص*ي ب*ه دس*ت آورد همين دوران جه*اد حم**ل و ت**ربيت كودك*ان اس**ت ك*ه م**ردان از يكچنين جهادي محروم شده در نتيجه از ثواب آن محرومن**د. پس به طور كلي ثواب هاي عالم آخرت اگ**ر بيش**تر آن اختص**اص ب**ه زنان پيدا نكرده باش**د س**هم زن**ان از م**ردان كم**تر نيس**ت بلك**ه زيادتر است. همان ط**ور ك**ه دانش**گاه دين و اط**اعت و عب**ادت يكن**واخت در اختي**ار زن وم**رد ق**رار گرفت**ه ث**واب اعم**ال هم يكنواخت در اختيار زن و مرد قرار مي گيرد. شما اگ**ر ج**ايي در كت**اب خ**دا پي**دا كردي**د ك**ه خداون**د تكلي**ف خاص**ي و ي**ا دس**تور مخصوصي را اختصاص به م**ردان داده و زن**ان را از آن مح**روم كرده اس**ت مي تواني**د قض**اوت كني**د ك**ه خداون**د بين زن و م**رد تبعيض قائل شده اس**ت و ي**ك چ**نين برنام**ه اي در ق**رآن وج**ود ن**دارد. ل**ذا در اين آي**ه خداون**د مي فرماي**د هركس**ي از زن**ان و م**ردان ايم**ان آورد و عم**ل ص**الح انج**ام ده**د مس**تحق زن**دگي بهشتي خواهد بوه و كوچكترين محروميتي براي آنها قابل ظه**ور

نيست. در اينج**ا الزم اس**ت ب**دانيم ك**ه محص**ول علم و عم**ل انس**انها چيست و كداميك از زن و مرد بيشتر عامل پيدايش اين محصول هس**تند و در نتيج**ه از آن محص**ول بيش**تر بهره من**د مي ش**وند. محصول زندگي و علم و عمل انسان ها انسان هايي هس**تند ك**ه توليد مي كنند و به ثمر مي رسانند و اين ش**جره انس**انيت ثم**ره اي بهتر و عالي تر از فرزندان ندارد. شما خودت**ان فك**ر كني**د در مدت زندگي علم و سواد و هنر بدست آورده اي**د م**ال و ث**روتي براي خود كسب كرده اي**د و فرزن**داني هم پس**ر ي**ا دخ**تر تولي**د نموده ايد. اين سه رقم ثروت را با يكديگر مقايسه كنيد و معلوم داريد كداميك از آنها مهم تر و ارزشمندتر وبیشتر مطلوب پ**در و مادر و جامعه و يا مطلوب خداوند متعال است؟ آيا مال و ثروتي

363

تفسير سوره نساء

كه كسب نموده ايد؟ يا صنايعي و يا باغ و زراع**تي ك**ه ب**ه وج**ود آورده ايد بهتر و مهم تر است و يا فرزنداني كه به ثمر رس**انيده ايد؟ اگر امر داير شود كه م**ال و ث**روت خ**ود را در راه ث**روت و سالمتي فرزندان خرج كنيد و يا فرزندان خ*ود رابفروش*يد و ك*ار بزنيد و مال و ثروتي براي خود توليد كنيد آيا م**ال و ث**روت را در راه فرزندان خرج مي كنيد و ي**ا فرزن**دان خ**ود را در راه م**ال و ث**روت بیش**تر خ**رج مي كني**د؟ ث**روت خ**ود را مي فروش**يد ت**ا فرزندان خود را حفظ كنيد ي**ا فرزن**دان خ**ود را مي فروش**يد ت**ا ثروت خود را حفظ كني**د؟ البت*ه هرچ*ه داري*د از م*ال و ث*روت و قدرت در راه حفظ فرزندان خود خ**رج مي كني**د. هم**ه چ**يز ب**ه م*ال و ث*روت قيمت گ*ذاري مي ش*ود بج**ز فرزن*دان ك*ه عام*ل پيدايش سعادت و عزت پ**در و م**ادر خ**ود هس**تند و ب**ه ع**زت و س**عادت قيمت گ**ذاري مي ش**وند. پس به**ترين و كام**ل ت**رين محصول زندگي انسان ها فرزنداني است كه توليد مي كنند و به

ثمر مي رسانند. تنها عاملي كه به وسيله آن دره**اي بهش**ت و س**عادت ب**ه س**وي انسان باز مي شود كه جاده حركت بسوي بهشت را براي پ**در و م**ادر مي س**ازد و دره**اي بهش**ت را ب**راي آنه**ا افتت**اح مي كن**د فرزندان هستند. بشريت مانند كارواني است كه به سوي زندگي بهش**تي و ش**هر س**عادت ح**ركت نم**وده، س**عي مي كن**د از اين بيابان خشك و خشن دنيا عبور نموده خود را ب**ه زن**دگي بهش**تي برساند. اين كاروان هر روز با توليد فرزن**دان و ت**ربيت آنه**ا چن**د قدمي به زندگي بهش**تي نزدي**ك مي ش**ود. اگ**ر تولي**د فرزن**دان متوق**ف ش**ود اين ك**اروان از ح**ركت ب**ه س**وي ش**هر س**عادت متوقف مي گردد،مانند مسافريني ك**ه م**ركب حركتش**ان از ك**ار افت**اده و نمي توانن**د جل**وتر برون**د،در بياب**ان ه**ا س**رگردان مي شوند و آن عاملي كه بشريت را به زندگي نزديك مي كن**د و ه**ر روز چن**د ق**دمي جل**وتر مي ب**رد فرزن**دان هس**تند ت**ا ب**ه وس**يله آخرين نسل ب**ه دروازه بهش**ت مي رس**ند و زن**دگي بهش**تي ب**ه روي آنها افتتاح مي شود. و آن آخرين نسل ك**ه در رأس ك**اروان زندگي بهشتي مي رسند و آن را افتتاح مي كنند فرزندان هستند. پس فرزندان به منزله كليدي هستند كه خود را و بش**ريت را ب**ه زندگي بهشتي مي رسانند و آن زندگي بهش**تي آخ**رين محص**ول علم و عم***ل انس***ان اس***ت ك***ه افتت***اح مي گ***ردد. وق***تي

364

تفسير سوره نساء

فرزندان،بشريت را به روزگار ظهور امام زمان واص*ل نمودن*د و زندگي بهشتي افتتاح شد؛ ب**ه خ*واهش و تمن**اي فرزن**دان پ**در و م**ادر آنه**ا زن**ده مي ش**وند و وارد زن**دگي بهش**تي مي ش**وند. همانطور كه در زندگي دنيا پدر و مادر زندگي را مجه**ز مي كنن**د و تحوي**ل فرزن**دان مي دهن**د زن**دگي آخ**رت ب**ه عكس ش**ده، فرزندان زندگي آخرت را آماده مي كنند و تحويل پدر و مادر مي

دهند. در اينج**ا درس**ت دقت مي ك**نيم آي**ا اين به**ترين و كام**ل ت**رين محصول كه فرزندان هستند و در انتها،زن**دگي بهش**تي را افتت**اح خواهند كرد بيشتر محص**ول وج**ودی م**ادران هس**تند و ي**ا رنج و زحمت پدران؟ پدران بيشتر در رشد و پرورش آنها فعاليت كرده و به شجره زندگي آب و كود داده اند و ي**ا م**ادران بيش**تر ب**راي پيدايش اين محصول زحمت كشيده و آن را به ثمر رسانده ان**د؟ البته معل**وم اس**ت ك**ه رنج و زحمت م**ادران ب**راي پي**دايش اين محص**ول بيش از زحمت و رنج پ**دران اس**ت. اگ**ر رنج و زحمت پدران و مادران را به واحدهايي قسمت ك**نيم رقم رنج و زحمت مادران چندين هزار براب**ر رنج و زحمت پ**دران اس**ت. ب**ه همين منظورح**ق م**ادران ب**ر فرزن**دان بيش**تر و ب**االتر از ح**ق پ**دران شناخته شده است. سفارش خدا و رسول خدا براي رعايت حق مادران بيشتر از سفارش خدا ب**راي رع**ايت ح**ق پ**دران اس**ت. دراينجا مي توانيد دعای صحيفه سجاديه را كه امام چهارم در آن دعا حق پدر ومادر را يادآوري مي كن**د مالحظ*ه كني*د. براب*ر ي**ك جمله كه براي رعايت حق پدران مي گويد ده جمله و ص**د جمل**ه براي رع**ايت ح**ق م**ادران ي**ادآوري مي كن**د. پس اين به**ترين و كامل ت**رين محص**ول ك**ه كلي**د بهش**ت و س**عادت اس**ت بيش**تر محصول رنج و زحمت مادران است تا پدران. اگر پدر و مادر هر يك امتيازي پيدا كنند كه ببينيم حق كداميك بيشتر است امتيازات بيشتر به مادران تعلق مي گيرد تا پدران. براساس همين فرضيه ها مي گوييم اگر بين زن و مرد تفاوت حقوقي باش**د و ح**ق ه**ر يك ازديگري بيشتر باش**د اين تف**اوت و امتي**از بيش**تر متعل**ق ب**ه زنان است تا مردان. پس ما نمي گ**وييم بين زن و م**رد تس**اوي حقوقي كامال رعايت شده بلكه تفاوت حقوقي و ح**ق بيش**تر ب**ه

زنان تعلق پيدا كرده است.بهترين روش دين داري روش ابراهيم خليل است:

365

تفسير سوره نساء

دراين رابطه خداوند مي فرمايد: دين چ**ه كس**ي به**تر اس**ت از دين كسي كه خود را تسليم خدا نموده در خط احسان و خ**دمت ب**ه م**ردم فع**اليت مي كن**د و از روش مترقيان**ه اب**راهيم خلي**ل پيروي مي كند. خداوند به دليل همين روش مترقيان**ه اب**راهيم را به عنوان دوست صميمي خ**ود انتخ**اب ك**رده اس**ت. در اين آی**ۀ� شريفه سه مطلب قابل توج**ه اس**ت ك**ه اين س**ه مطلب پاي**ه و مايه دين مترقي و متكامل است و آن سه مطلب عب**ارت اس**ت از: ی**ک،.انس**ان خ**ود را تس**ليم خ**دا كن**د. دو، اعم**الش از ن**وع احسان و خدمت ب**ه جامع**ه و اه**ل و عي**ال و دوس**تانش باش**د. سه، در دين داري روش ابراهيم خليل را در نظ**ر بگ**يرد و چن**ان

باشد كه ابراهيم خليل بوده است. در توضيح مط**الب ب**اال از این آی**ه، مي گ**وييم دين ي**ك حقيق**تي است كه در وجود انسان خل**ق مي ش**ود، س**رمايه اي در خلقت انسان است. دين تنها يك سلسله ت**ذكرات و اعم**ال نيس**ت ك**ه انسان ها آن را به نام دين تمرين وتكرار مي كنند ادي**اني ك**ه در نظر مردم شناخته شده است فقط يك سلس**له مراس**م و آداب است و هر طايفه اي كه مراس**م و آداب را تم**رين و تك**رار مي كنن**د خي**ال مي كنن**د مجه**ز ب**ه دين خ**دا هس**تند و اين س**رمايه سعادت را كسب نموده در وج**ود خ**ود ذخ**يره ك**رده ان**د، و اين اشتباه بزرگي است. در جامعه بش**ريت ك**ه خي**ال مي كنن**د دين تكرار هم**ان آداب و مراس**م اس**ت، خ**واه ارتب**اط ب**ه حقيقت و سعادت داشته يا نداش**ته باش**د، مش**ركين و بت پرس**تان هم در مرام خود كه آن را دين خود مي شناسند مراس**م وآدابي دارن**د. به بت ها احترام مي گذارند و مراسمي از قبيل قرب**اني و ن**ذر و نذورات براي بت هاي خود دارند. ب**ه همين كيفيت تم**امي ادي**ان عالم. ش**ايد اگ**ر دين ه**ا را در جه**ان ش**مارش كنن**د ت**ا بفهمن**د انسان ها چند قسم دين به وجود آورده اند شماره اديان و م**رام ها از هزارها تجاوز كند كه دين هاي مشهور عبارتند از: يه**وديت، مسيحيت، مجوسيت، مس**لماني و ب**ودايي. و ب**از هرك**دام ازاين اديان ب**زرگ در داخل**ه وج**ود خ**ود ب**ه ص**دها دين و م**رام قاب**ل تقسيم است؛ با اينكه از جانب خداوند متعال به وسيله پي**امبران فقط يك دين به وج**ود آم**ده و پيغم**بران م**ردم را ب**ه ي**ك راه و روش دعوت نموده اند. هرگز از جانب خداوند متعال دو نوع دين به وجود نيامده كه هر دو حق باشد بلكه فقط يك دين؛ و تم**امي

366

تفسير سوره نساء

پيغمبران مردم را به رعايت سه اصل دع**وت نم**وده ان**د: اص**ل اول ايمان به خدا. اصل دوم ايمان به آخ**رت. اص**ل س**وم عم**ل صالح. اعمالي كه نافع به ح*ال خ**ود و ديگ**ران اس**ت. پيغم**بران همه با يكديگر همين سه اصل را پرورش داده ان**د و در پ**رورش اين سه اصل با هم اختالف ندارند. هر ديني كه بر پايه همين سه اصل به وجود آمده و مردم را به رعايت پرورش همين سه اصل دعوت مي كند دين خدا شناخته ش**ده و اگ**ر در جهت خالف اين سه اصل مردم را قرار ده**د ي**ك ن**وع ب**دعت وخراف**ات اس**ت و ارتباط با دين خدا ندارد. دين ي**ك حقيقت روح**اني اس**ت ك**ه در مسير رع**ايت همين اص**ول س**ه گان**ه در وج**ود ع**الم خل**ق مي شود. نيرويي است از جانب خدا كه در وجود انسان تمرك**ز پي**دا

مي كند كه نام آن روح ايمان است. ايمان يك گفته و گفتار زباني نيست كه كسي بگوي**د ايم**ان دارم و آن ديگري بگويد ايمان ندارم. ايمان عبارت است از ارتب**اط ب**ا خداوند متعال. فقط يك حقيقتي و ارتباطي است كه بين انس**ان و خدا به وجود مي آيد. انسان از خدا ايمان و توفيق مي طلب**د و سعادت و خوشبختي خود را از خدا مي خواهد. يك عهد و پيماني است كه بين انسان و خدا به وجود مي آيد و دراين عهد و پيمان كسي امام باشد يا پيغمبر ي**ا جامع*ه، دخ**الت و وس**اطت ن**دارد. پيغم*بران فق*ط م**ردم را ب*ه ايم*ان و تق*وا دع*وت مي نماين**د و انسان را به س**وي خ**دا ه**دايت مي كنن**د ب**ا اين دع**وت و تبلي**غ انسان را به مكتب خدا و دايره اط**اعت او انتق**ال مي دهن**د، در اين داي**ره مق**درات انس**ان را ب**ه خ**ودش و خ**داي خ**ودش مي سپارند. وقتی در انسان حالت خواهش و نيايش پيدا مي ش**ود و رابطه ب**ا خ**دا پي**دا مي كن**د آنچ**ه از علم و مع**رفت و توفي**ق و توكل كه نيازمن**د ب**ه آن اس**ت از خ**دا مطالب**ه مي كن**د خداون**د دعوت او را اجابت مي نمايد. در اين ارتباط نيرويي ب**ه ن**ام روح ايم**ان در قلب انس**ان خل**ق مي ش**ود و ب**ا خل**ق اين ن**يرو بين انسان مؤمن و ك**افر تف**اوت رواني پي**دا مي ش**ود. در این ح**ال مقابله اين دو گروه در ارتباط ب**ا يكديگرمقابل**ه انس**ان و حي**وان مي باشد. انسان و حيوان با يكديگر تفاوت روحي و رواني دارند كه مربوط به خلقت آنها است. بين كافر و م**ؤمن هم ي**ك چ**نين تفاوت رواني پيدا مي شود كه مربوط به خلقت آنه**ا اس**ت. پس دين و ايمان چيزي است كه در وجود انسان خل**ق مي ش**ود. ب**ه دست انسان ها نيس**ت و از ق**درت انس**ان ه**ا خ**ارج اس**ت ك**ه

367

تفسير سوره نساء

بتوانن**د يكچ**نين روحي ب**ه عن**وان روح ايم**ان دروج**ود خ**ود ي**اديگران خلق كنند.

احاطه وجودي خدا بر همه كائنات: ، خداوند احاطه وجودي خود را بر همه كائنات مطرح126در آيه

مي كند و مي فرمايد هرچه هست در عوالم آسمان و زمين مال خداست. در تصرف خداوند متعال است و خداون**د ب**ه ه**ركس و

هر چيزي احاطه وجودي دارد. بي شك خداوند تبارك و تعالي در لطافت و نزاهت وجودي قاب**ل مقايسه با مخلوقات و موجودات ديگر نيس**ت. اص**ول مخلوق**ات كه از آن جهان و انسان به وجود آمده، يكي ماده است كه قاب**ل تجسم و ت**راكم اس**ت و از اجتم**اع آنه**ا كميت پي**دا ش**ده، حجم اشياء و اشخاص بزرگ تر و كوچ**ك ت**ر مي گ**ردد. و ديگ**ر اص**ل مجردي كه از آن اصل در عالم ارزش ه**ا و كيفيت ه**ا ب**ه وج**ود مي آيد زيرا ع**الم خلقت مجموع**ه اي از كميت و كيفيت اس**ت. كميت مربوط به حجم موجودات و جسمانيت آنه*ا مي باش*د ك*ه از طريق تراكم و ارتباط مواد عالم به يكديگر پيدا مي شود؛ مي گوييم اين كوه از آن كوه بزرگ تر و آن دريا از اين دريا وسيع تر است. اين كوچك تر وب**زرگ ت**ري ه**ا را كميت مي نامن**د ك**ه از اجتماع و كثرت و قلت مواد ع**الم ظ**اهر مي گ**ردد. و بحث دوم كيفيت اشياءاس***ت ك***ه ارزش و زيب****ايي آنه***ا و خاص***يت و خصوصيت آنها با یكديگر فرق مي كند. مي گ**وييم اين انس**ان از آن انسان زيباتر و شجاع تر است. گل و برگ آن درخت از گل و برگ اين درخت زيباتر و خوشبو تر اس**ت. ي**ا چه**ره خورش**يد از چهره هاي ديگر نوراني ت**ر اس**ت. مب**دأ كيفيت ه**ا ن**ور مج**ردي اس**ت ك**ه خداون**د در ع**الم آفري**ده ك**ه از آن ن**ور و روح مج**رد زيبايي ها و زشتي ها و قوت و ض**عف ه**ا و رن**گ ه**ا ح**ادث مي شود. بديهي است مبدأ كيفيت ها كه روح مجرد و ي**ا ن**ور مج**رد است لطيف تر از مبدأ كميت ها مي باش**د. مثال فض**اي ع**الم را مطالعه كنيد ك**ه پ**ر از ن**ور و ه**واي ن**وراني اس**ت و ي**ا دري**ا را مطالعه كنيد كه از آب و صفا و روشنايي پر است. هوا و آب ك**ه از ماده به وجود آمده اند قابل لمس و قابل تص**رف مي باش**ند. مي توانيم ظ**رف ي**ا فض**ايي را از وج**ود آب و ه**وا خ**الي ك**نيم وليكن نمي توانيم صفا و روشنايي را از فضا و هوا ب**يرون ك**نيم.

368

تفسير سوره نساء

يعني هوا و آب كه از ماده هستند قابل تصرف هستند وليكن نور و روشنايي كه از مجردات هستند قابل تصرف نيستند. و ي**ا ب**دن انسان كه از ماده است قابل رؤيت و قابل تعري**ف اس**ت وليكن روح و فكر انسان و عقل و شعور انسان ك**ه از مج**ردات اس**ت قابل تصرف نيست. پس روح از م**اده لطي**ف ت**ر اس**ت و چ**ون لطيف تر است به ظاهر و باطن ماده احاطه دارد. روح به ظاهر وباطن بدن انسان احاطه دارد وليكن ماده بدن جاي معي**ني دارد و بر يكديگر احاط**ه ندارن**د. پس مج**ردات ك**ه لطي**ف هس**تند و جسمانيت ندارند محيط به اجسام عالم هستند وليكن ماديات كه جسمانيت دارند محي**ط ب**ر روح نيس**تند. خداون**د متع*ال از نظ**ر تجرد و لطافت قابل قياس با ماده و روح نيست. آنچن**ان محي**ط به ظاهر و باطن عالم است كه در دل مواد و اجسام و در ظاهر و باطن هر كس و هر چيزي نفوذ دارد بدون اينكه ب**ودن خ**دا در جايي و چ**يزي فض**ايي را اش**غال كن**د و ج**ايي را تن**گ كن**د، وي**ا نبودن او درجايي فضايي را گشاد كند و گش**ادگي ب**ه وج**ود آي**د. همه جا هست بدون اينكه جايي داشته باشد. آنقدر كه در ظ**اهر اشخاص و افراد مي باشد در باطن آنه**ا هم هس**ت. مانن**د م**اده نيست كه جا و مكان الزم دارد. دركنار مواد ديگر قرار مي گ**يرد وليكن در باطن آنها قرار نمي گيرد و مانن*د مج*ردات هم نيس*ت كه به مواد عالم اتصال پيدا كند و يا از آنه**ا منفص**ل گ**ردد بلك**ه فوق مجردات، فوق كيفيت ها و كميت ها است. كيفيت به وجود مي آورد و وجودش كيفيت نيست. از مواد عالم كميت مي سازد وليكن خودش كميت نيست. پس براساس همين تجرد و لطافت عجيب محيط به ظاهر و باطن مخلوق**ات اس**ت.چ*يزي از داي**ره تسلط و قدرت او خارج نمي شود؛ وج**ودي اس**ت نامتن**اهي. ن**ه حد خارجي دارد كه وجود خدا انتها پي**دا كن**د و ن**ه هم خأل داخلي دارد كه در ذات خدا ضعف و قدرت به وجود آيد؛ ن**يرو ب**ر ذاتش واردشود، قوي ش**ود وي**ا ن**يروي ذاتي او كم و ض**عيف گ**ردد. او چن**ان اس**ت ك**ه خ**ودش را توص**يف مي كن**د ومي گوي**د: الل**ه الصمد. »صمد« يعني خأل داخلي و خارجي ندارد. جان هر كس**ي و ه**ر چ**يزي و ذات ه**ر كس**ي و ه**ر چ**يزي ب**ه دس**ت اوس**ت. آفريننده كميت ها و كيفيت ها است در نتيجه مال**ك كيفيت ه**ا و كميت ها است. پس براي اوست ملك آسمان ها و زمين ها و به هر كسي و هر چ*يزي محي**ط اس*ت. و اين جمل**ه ك*ه مي گوي*د: ملك آسمان ها و زمين ها مال خداس**ت، داللت مي كن**د ب**ر اين

369

تفسير سوره نساء

كه در عوالم آس**مان مانن**د ك*ره زمين موج*ودات ع*الم و عاق*ل هستند كه خداوند به آنها سلطنت دارد همان طوري كه بر انسان ه**اي زمين س**لطنت دارد. زي**را پادش**اهي ك**ه آن را ب**ه ع**ربي »ملك« مي گويند درصورتي محقق مي شود كه حاكميت بر ذوی

العقول باشد. موجودات عالم بر دو قس**م هس**تند: ش**یئ و ش**خص. اش**ياء ب**ه چيزه**ايي مي گوين**د ك**ه عق**ل وش**عور ندارن**د مانن**د حيوان**ات، نباتات، جم**ادات .اش**خاص ب**ه چيزه**ايي مي گوين**د ك**ه عاق**ل و باشعور هستند مانند انسان ها. انسان ها شخصيت پيدا مي كنن**د و غير انسان ها شيئيت پيدا مي كنند. مالك بودن اشياء، م**الكيت**ك و به وجود مي آورد، ملكيت و پادشاهي به وجود نمي آورد. مل پادشاه به كسي مي گويند كه محيط بر اش**خاص اس**ت. اگ**ر در كره زمين انس**ان نباش**د خداون**د مال**ك ك**ره زمين اس**ت وليكن مل**ك نيس**ت. ك**ره زمين م**ال اوس**ت، م**الكيت پي**دا مي كن**د و پادشاهي پيدا نمي كند و اگر در ك**ره زمين انس**ان ه**اي ع**الم و عاقل باشند خداوند از مسير حاكميت بر آنه*ا پادش*اهي پي*دا مي كند. پس اين جمله كه پادشاهي آسمان ه**ا و زمين م**ال اوس**ت داللت مي كند براينكه در آسمان ه**ا انس**ان ه**اي ع**الم و عاق**ل

هستند كه خداوند پادشاه آنها بحساب مي آيد.

370

تفسير سوره نساء

مرب1وط ب11ه:11 130 ت1ا 127بخش بیست و چه11ارم، آي1ات حقوق بين زن و شوهر

ترجمۀ� آیات: - خداوند به پيغمبر اك**رم )ص( مي فرماي**د ك**ه اگ**ر درب**اره127

حقوق زنان از ت**و فت**وي خواس**تند ت**ا احك**ام و حق**وق بين زن و ش**وهر را بدانن**د ب**ه آنه**ا بگ**و ك**ه خداون**د ب**ه اين كيفيت احك**ام مربوط به زن وشوهر و احكام دختران ي**تيم را ك**ه ش**ما آنه**ا را سرپرستي مي كني**د بي**ان مي كن**د و همچ**نين احك**ام كودك**ان و فرزن**دان ض**عيف را، و ديگ**ر اين ك**ه ش**مارا س**فارش مي كن**د درباره يتيم كه به قصد خدمت به آنها عمل كنيد. بدانيد هر عم**ل

خيري انجام دهيد خداوند به عمل خير شما عالم و آگاه است. - اگر زني احساس كرد كه ش**وهر او از رواب**ط زناش**ويي و128

رع**ايت حق**وق زن**ان نافرم**اني دارد و ي**ا اص**ال ب**ه حق**وق زن و همسر خود بي اعتنا است مانعي ندارد که فاميل طرفين اين زن و شوهر را با هم آشتي دهن**د و آنه**ا را ب**ه حق**وق يك**ديگر آش**نا كنند. و همه جا صلح و آشتي بين زن وش**وهر از ج**دايي و طالق بهتر است. حرص و بخلي كه در نفوس انس**ان ه**ا اس**ت گ**اهي بروز مي كند و بر اساس حرص شديد خ**ودداري مي كنن**د از این كه حقوق زنان و همسران خود را رعايت كنن**د. اگ**ر ب**ه يك**ديگر احسان كنند و تقوي پيشه كنند برايشان بهتر است خداوند متعال

به اعمال آنها خبير و آگاه است. درآيه بعد مردها را از تعدد زوج**ات برح**ذر مي دارد ب**ه آنه**ا مي

فرمايد: - هرگز نمي توانيد بين زوجات متع**دد ع**دالت برق**رار كني**د129

گرچه خيلي زياد به اين عدالت ح**ريص باش**يد. پس مب**ادا دنب**ال هوي و هوس خود ب**ا زن ديگ**ري ازدواج كني**د و زن اول خ**ود را ب**دون كفي**ل و سرپرس**ت و در ح**ال مح**روميت ره**ا كني**د. اگ**ر زندگي خود را بارعايت حق**وق اص**الح كني**د و تق**وي پيش**ه كني**د

خداوند نسبت به شما آمرزنده و مهربان است.

371

تفسير سوره نساء

- اگر زن و شوهر نتوانستند با هم بسازند و اختالف بین انها130 شدت پيدا كرد و تصميم گرفتند از هم ج**دا ش**وند م**انعي ن**دارد خداوند هردو نفر را به تنه**ايي اداره مي كن**د و آنه**ا را از يك**ديگر بي نياز مي گرداند. لطف خدا خیلي زياد است و كارهاي او روي

حكمت است. :مطالب مورد توجه

مسائل مربوط به يتيم داري و رابطۀ� آن ب**ا تع**دد زوج**ات- آی**ات مربوط به تعدد زوجات و منافات آن با عدالت- وظ*ائف زن**ان در

برابر بی مهری شوهر و موارد جواز طالق.:مسائل مربوط به یتیم داری و رابطۀ� آن با تعدد زوجات

نظير اين آيه شريفه، آيه س**وم همين س**وره اس**ت ك**ه خداون**د مي فرمايد اگ**ر نتوانس**تيد بين ي**تيم ه**ايي ك**ه ب**زرگ ك**رده اي**د عدالت برقرار كنيد با آنها ازدواج كنيد. با دو نف**ر ي**ا س**ه نف**ر ي**ا چهار نفر، و اگر مي ترسيد كه مبادا ظلم كني**د ب**ه ي**ك زن اكتف**ا كنيد. مفسرين در تفسير اين آي**ه ب**ه ح**يرت افت**اده ان**د ك**ه چ**ه رابطه اي بين اول و آخر اين آيه است. زي**را مي گوين**د ك**ه اگ**ر نمي توانيد حق يتيمان را رعايت كنيد ب**ا آنه**ا ازدواج كني**د. ب**ا دو نفر يا سه نفر يا چهار نفر. چطور ممكن اس**ت ك**ه انس**ان پيش از ازدواج نتواند حق يتيمان را رع**ايت كن**د و بع**د از ازدواج ح**ق آنها را رعايت كند. چه رابطه اي است بين رعايت حقوق ايت**ام و ازدواج؟ گفته اند شايد اين دو قسمت در اين آيه ش**ريفه ارتب**اط با هم نداشته باشد. بعضي گفت**ه ان**د ه**ر قس**متي از اين آي**ه در جاي ديگر آيه مستقلي بوده و بعد كساني كه آيات را جم**ع آوري كرده اند دو آيه جدا از يكديگر را به هم مربوط كرده ان**د. وليكن كس**اني ك**ه مي گوين**د بين دو قس**مت اين دو آي**ه آي**ات ديگ**ري بوده، و به اين كيفيت تعريف مي كنند كه منافقين آيات را تغي**ير داده اند و دو قسمت نامربوط را به يكديگر مرب**وط س**اخته ان**د اش**تباه مي كنن**د زي**را رس**ول خ**دا و ائم**ه اطه**ار)ع( و خداون**د متعال سياستي بكار برده اند كه كس**ي نتوانس**ته آي**ات ق**ران را تغيير دهد و صورت اولي**ه آن را تخ**ريب نماي**د. ه**ر وقت آي**ه اي نازل مي شد چندين نفر قلم به دس**ت و چن**دين ص**د نف**ر ديگ**ر آماده مي شدند آي**ۀ� ن**ازل ش**ده را حف**ظ كنن**د. پس ه**ر آي**ه اي

372

تفسير سوره نساء

حداقل در همان ابتداي نزول در چندين صفحه نوشته مي ش**د و چندين نفر آن را حفظ مي كردند. اگر در آينده يك نفر به خيانت يا اشتباه آيه اي را تغييرمي داد ديگران از تغي**ير آي**ه متوج**ه مي ش**دند و آن را ب**ه ص**ورت اول ب**رمي گرداندن**د. خصوص**ا ائم**ه اطهار كه حافظ و نگهدار قرآن بودند آن تغييرات را برطرف مي كردند. پس آيات به همان صورتي است كه از آسمان نازل شده و تغييري صورت نگرفته و اين دو قس**مت در آي**ه ب**اال و اين آي**ه شريفه كه تفسير مي كنيم كامال به يكديگر مربوط است زيرا در آن روزگار كه اطفال يتيم خيلي زياد بود و قت**ل و كش**تار زي**اد و غالبا دختر بچه ها يتيم بودند ثروتمندان اين دختران يتيم را جم**ع مي كردند و خرج آنها را مي دادن*د و آنه*ا را ب*زرگ مي كردن*د و مي گفتند يا آنها را مي فروشيم و خرجشان را وص*ول مي ك*نيم يا آنها را مفت و مجاني به عقد خود یا عقد پس**ران خ**ود در مي آورند و مفت و مجاني خودشان و فرزندانشان دارای همسر مي ش**دند. فک**ر می کردن**د ح**ال ک**ه اين دخ**تران راب**زرگ ك**رده و برايشان زحمت كشيده اند حق دارند آنها را به كنيزي فروخته ي*ا بدون مهر و نفقه به عقد خود در آورند، مانند كس**ي ك**ه ب**ره اي را در بيابان پيدا كند و آن بره را آب و علف دهد ت**ا چ*اق ش**ود و مالك آن ب**ره ش**ود. خداون**د در اين آي**ات م**ردم را بازداش**ت از اينكه با يتيمان چنين رفتاري داشته باشند و ح**ق انس**اني آنه**ا را تضييع كنند. فرمود اگر کسی يتيمي را ب**زرگ كن**د مال**ك او نمي شود. وقتي آن يتيم بزرگ و بالغ شد مس**تقل و آزاد اس**ت و ب**ه اراده و آزادي خود مي تواند با كسي ازدواج كند. كساني كه يتيم را پرورش داده اند مالك آنها نمي شوند و نمي توانند آزادي آنه**ا

را سلب كنند. پس در اين آيه به كس*اني ك*ه دخ*تران ي*تيم را ب*زرگ ك*رده ان*د دستور مي دهد حق نداريد او را به كنيزي بفروشيد يا بدون مه**ر و نفقات با او ازدواج كنيد. آنها مانند ساير زنان و دختران هستند كه در خانه پدر و مادر بزرگ شده اند. هركس**ي بخواه**د ب**ا آنه**ا ازدواج كند بايد به ميل و رغبت خود آنها باشد، و ثانيا مانند زن**ان ديگر داراي حق نفقه و مهر هستند و ش**ريك زن**دگي ش**وهر مي شوند. در اين آيه به كساني ك**ه يتيم**ان را ب**زرگ ك**رده ان**د مي گويد شما و يا فرزندان شما مي توانيد در صورت تماي**ل ب**ا آنه**ا ازدواج كنيد و حق نداريد به دليل خدمت حق آزادي آنها را س**لب كنيد و مجبور به ازدواج نماييد زيرا انسان ملك كس**ي نمي ش**ود

373

تفسير سوره نساء

و هيچ انساني حق مالكيت بر انسان ديگ**ر پي**دا نمي كن**د. پ**در و مادر كه اوالد را بزرگ كرده اند مالك آنها نمي شوند. يتيم داران هم كه يتيم داري ك**رده ان**د و دخ**تران ي**تيم را ب**زرگ ك**رده ان**د

مالك آنها نمي شوند و آنها بعد از اينكه بالغ شدند آزاد هستند. در اين آيه شريفه م**ورد بحث هم همين معن**ا را تايي**د مي كن**د و می فرمايد درباره دختران يتيمي ك**ه آنه**ا را ب**زرگ ك**رده اي**د و نمي خواهيد حق آنهارا رعايت كنيد و بدون حفظ حق**وق دوس**ت داريد با آنها ازدواج كنيد خداون**د متع**ال حكم آنه**ا را ب**راي ش**ما توضيح مي دهد و حكم خ**دا در اين آي**ه درب**اره ي**تيم ه**ا و س**اير بندگان خدا همين است كه اگر كسي به انساني خ**دمت كن**د، ب**ا او مانند پدر و مادر رفتار كند تا به حد بلوغ برس**د، و اين انس**ان خدمتگزار حق مالكيت بر آن يتيمان يا ضعفا پيدا نمی نكند. ح**ق خ**ود را از خ**دا مطالب**ه كن**د و دخ**تران ي**تيم را در ازدواج آزاد بگذارد. ويا اگر شخصي كه آنه**ا را ب**زرگ ك**رده بخواه**د ب**ا آنه**ا ازدواج كند، مانند كسي است كه اص**ال ب**ه آنه**ا خ**دمت نك**رده و

جايز نيست كه حق آنها را سلب كند.آيات مربوط به تعدد زوجات و منافات آن با عدالت:

خداوند درآيه مربوط به يتيم ها مي فرمايد ش**ما اف**رادي ك**ه ب**ه يتيم ها خدمت كرده و آنها را به زندگي آشنا ك**رده اي**د ب**ه دلي**ل اين خدمات مالك آنها نمي شويد و اگ**ر مي گويي**د چ**ون ب**ه آنه**ا خدمت كرده ايم و آنها را پرورش داده ايم بر آنها ح**ق داريم ك**ه از ارتباط با آنه*ا به*ره ب*بريم اين انتظ*ار ش**ما در ص*ورتي قاب*ل رعايت است كه مانند ديگران از آنها خواستگاري كنيد و با حف**ظ حقوق زن و شوهري با آنها ازدواج كنيد زي**را در ازدواج ح**ق زن محفوظ مي ماند ولي در تص**رفات مالكان**ه ح**ق زن**ان ه**در مي

رود. در آن آيه) آيه سوم همين سوره (گرچه اجازه مي دهد كه ب**ا دو

همين س**وره اين129يا سه يا چهار تا ازدواج كنند وليكن در آيه و لن تستطيعواتعدد زوجات را تحريم مي كند، مي فرمايد: "

تميل11وا ك11ل ان تع11دلوا بين النس11اء و ل11و حرص11تم فال "... يع**ني ش**ما هرگ**ز اس**تطاعت نداري**د و نمي تواني**دالميل

عدالت كنيد گرچه در اين عدالت بسيار ح**ريص باش**يد پس به**تر است كه به يك همسر اكتفا كنيد. در اين ايه شريفه بط**ور قط**ع

374

تفسير سوره نساء

و يقين مردي را كه زنان متعدد دارد محك**وم ب**ه ظلم مي كن**د و مي گويد خواهي نخواهي ظالم شناخته شديد ك**ه ب**ا زن ديگ**ري ازدواج كرديد. پس اگر انس**انی ادع**ا دارد ك**ه مي توان**د ع**دالت برق**رار كن**د خداون**د در اين آي**ه ادع**اي او را م**ردود مي دان**د و مي گويد نمي توانيد عدالت كنيد گرچه بسيار ح**ريص ب**ه ع**دالت باشيد. وقتی بندۀ� خدا مي گويد مي توانم عدالت كنم و خ**دا مي گوي**د نمي ت**واني، آي**ا خداون**د درس**ت مي گوي**د ك**ه نمي ت**واني عدالت كني، يا انس**ان درس**ت مي گوي**د ك**ه مي ت**وانم ع**دالت كنم؟ خداوند ادعاي انسان را مردود مي داند و اثبات مي كند كه با تعدد زوجات ظالم شناخته مي شويد و قهرا ب**ه حق**وق همس**ر خود تجاوز مي كنيد و ظلم هم حرام است. پس اين آي**ه ش**ريفه اثبات مي كند كه تعدد زوجات انسان را به ظلم و ستم مبتال مي

كند و گناه شناخته مي شود. . دليل اين كه خداوند تع**دد زوج**ات را ج**ايز نمي دان**د و خ**بر مي دهد كه اين تعدد زوجات منشأ ظلم و س**تم مي ش**ود اين اس**ت كه ازدواج مبادله و معامله انسان به انسان اس**ت ن**ه ب**ه معن**اي مبايعه و خريد و فروش زن و شوهر. بعضي ها اينط*ور فك*ر مي كنند كه زن در ازدواج خود را به شوهر فروخت**ه اس**ت و ح**ق او در زندگي مهر و نفقات است زي**را در ازدواج مهري**ه ب**راي خ**ود تعيين نموده و مخارج زندگي را از شوهر طلبكار شده و خ**ود را به مهر و نفقات فروخته است. كساني كه اينطور فك**ر مي كنن**د از نظ*ر آنه*ا ازدواج زن و ش**وهر ب*ا يك*ديگر ب*ا ب*ردگي و غالم و كنيزي چه فرقي دارد؟ بردگي به معناي خري**د و ف**روش انس**ان است؛ زن ی**ا م**رد را مي فروش**ند و انس**اني ك**ه فروخت**ه ش**ده نفقات و مخارج خود را از مالك خ**ود طلبك**ار مي ش**ود و مال**ك حق ندارد او را گرسنه و تشنه نگه دارد. ام**ا ازدواج و ت**زويج ب**ه معن***اي اين اس***ت ك***ه دو نفرانس***ان جفت و ش***ريك يك***ديگر مي شوند و با يكديگر همكاري مي كنند تا زندگي خود را ب**ه ثم**ر برسانند؛ شجره زندگي را بپرورانند. مانند دو نف**ر انس**ان ك**ه در كشاورزي و دامداري شريك يكديگر ش**ده ان**د؛ پس ه**ردو مال**ك محصول دامداري يا كش**اورزي مي ش**وند. حق**وق زن در ازدواج بر اس**اس همك**اري و هم رأيي ك**ه ب**ا ش**وهر خ**ود دارد مراح**ل مختلفي پيدا مي كند و آخرين مرحله مرحله كفويت اس**ت. ح**ق ابتدايي زن و شوهر بر يك**ديگر ح**ق به**ره گ**يري و بهره ب**رداري شوهر از زن و بهره رساني به زن است. در برابر به**ره ب**رداري

375

تفسير سوره نساء

از زن كه اين را حق ابت**دايي زن و ش**وهر ب**ر يك**ديگر مي دانيم حق ابتدايي زن بر ش**وهر مه**ر و نفق**ات اس**ت. ش**وهر وظيف**ه دارد نفق**ات را براب**ر ش**أن زن از غ**ذا و لب**اس و مس**كن در اختيارش قرار دهد و همچنين مهر او را به ه**ر كيفي**تي ك**ه ق**رار گذاش**ته ب**پرازد. در براب**ر،ح**ق ش**وهر ب**ر زن اين اس**ت ك**ه در مسايل زناشويي و رابطه؛ زن در اختيار شوهر باش**د و اين ح**ق بهره ب**رداري را از ش**وهر خ**ود مض**ايقه نکن**د. غ**ير از اين ح**ق ديگري ن**دارد. فق**ط زن رابط**ه خ**وبي داش**ته باش**د و مم**انعتي ازاين ارتباط نكند و شوهر حق كار كش**يدن از زن و ي**ا اس**تفاده از علم و ه**نر و م**ال و ث**روت او را ن**دارد؛ و اگ**ر زن از ش**وهر تقاضا كند كه برايش كلفت و كنيز اس**تخدام كن**د ش**وهر وظيف**ه دارد اجابت كند. حق ندارد بگويد خودت ك**ار كن، خان**ه داري كن و خي**اطي و كاره**اي ديگ**ر. اگ**ر زن ث**روت زي**ادي داش**ته باش**د شوهر حق ندارد بگويد از ثروت خود اس**تفاده كن و ي**ا از ك**ار و هنر خودت استفاده كن. اين دو حق، يكي بهره برداري زناشويي شوهر از زن و يكي تامين مهر و مخ**ارج زن، ح**ق ابت**دايي زن و شوهر بر يكديگر است. اما ساير منافع وجودي مانند اس**تفاده از كار زن و بچه داري و خانه داري زن، حق جداگان**ه اي اس**ت ك**ه بر اساس همكاري با يكديگر حقوق آنها هم تف*اوت پي*دا مي كن*د تا به حق كفويت و همسري مي رسد كه در زمينۀ� اين كف**ويت و

همسري، ازدواج با زن ديگر حرمت پيدا مي كند. پس به دليل ازدواج و اجراي صيغۀ� عقد، همين حقوق اوليه يعني )زن براي بهره برداري در اختي**ار ش**وهر باش**د و ش**وهر مه**ر و نفق**ات او را ت**امين كن**د(ث**ابت مي ش**ود و بيش**تر از اين ح**ق و حق**وقي بين آنه**ا قاب**ل مطالب**ه نيس**ت، و در آين**ده ب**ر اس**اس همكاري كه با هم دارند حقوق ديگ**ري ث**ابت مي ش**ود ك**ه قاب**ل رع*ايت اس**ت. آن همك**اري اين اس**ت ك*ه زن از من**افع م**الي و هنري خود مضايقه نمي كند، با ش**وهر در خان**ه داري و پ**رورش اطف**ال و حف**ظ م**ال و من**ال همك**اري دارد و از همك**اري خ**ود مضايقه اي ندارد. از منافع وجودي خود يا من**افع وج**ودي ش**وهر براي خود ذخيره نمي كند بلكه مانند دو نفر همكار و شريك چرخ زندگي را مي چرخانند. در اين صورت زن و شوهر مانند دو نف**ر شريك هستند كه منافع مالي و مادي اختصاص به هر دو نفرپي**دا مي كند، و اینجا مسأله كفويت ب**ه كم**ال خ**ود مي رس**د. من**افع

376

تفسير سوره نساء

موجود از ثمرات زندگی ک**ه اختص**اص ب**ه ه**ر دو نف**ر دارد یکی فرزندان هستند، که آنها نه اختصاص به زن دارند و نه اختص**اص به مرد. نه مرد حق دارد زن را از منافع وجودي فرزندان محروم كند و ن*ه زن چ*نين حقي دارد. همچ*نين من*افع م*الي بين ه*ر دو مشترك است و هيچ كدام بر ديگ**ري ح**ق اض**افي ن**دارد. من**افع وجودي زن و مرد به همين كيفيت است. زن كه موجوديت مالي و مادي خ**ود را اختص**اص ب**ه ش**وهر داده اس**ت، ش**وهر هم ب**ه همين كيفيت منافع مالي و مادي وجودي خود را اختصاص به زن مي دهد. زيرا ازدواج به معناي معامله انسان به انسان است ن**ه معامله انسان به مال. يعني زن خود را فروخته كه شوهر داشته باشد نه فقط مهر و نفقه؛ مرد هم خود را فروخته است ك**ه زن داشته باشد. در اينجا منافع وجودي زن و مرد را به چهار قسمت تقسيم مي كنيم كه ه**ر ك**دام از اين قس**مت ه**ا نباش**د زن**دگي

قابل تحمل نيست. اول اينكه طرفين عقيم نباشند. در پيدايش اوالد هدف يكديگر را تامين كنند يعني اوالد آور باشند. زيرا اوالد ثمره زن**دگي اس**ت و

زندگي مال هر دو نفر است كه طالب ثمرات آن هستند. دوم اين كه زن و شوهر حاف**ظ حي**ثيت و آب**روي يك**ديگر باش**ند زيرا كسي به آنها از خ**ود آنه**ا نزدي**ك ت**ر نيس**ت. پ**در و م**ادر و فرزن**دان در درج**ه دوم و س**وم هس**تند. تم**امي اس**رار زن در اختيار شوهر است و اس**رار ش**وهر در دس**ت زن. ج**ايز نيس**ت

بيگانه را هر چند پدر و مادر باشد بر اسرار يكديگرمطلع كنيم. سوم اين كه منافع مالي يكديگر را ب**راي زن**دگي حف*ظ كنن*د ن**ه اينكه منافع زندگي را به خود اختصاص دهند؛ مرد زن را مح**روم

كند و يا زن منافع را به خود اختصاص دهد و به مرد ندهد. چهارم اين كه روابطشان با يكديگر خ**وب باش**د و يك**ديگر را در

محروميت قرار ندهند. اين چهار صفت براي طرفين در كار و زندگي است كه هر ك**دام نباشد زندگي متزلزل مي شود. اگر زن يكي از اين چه**ار ص**فت را نداشته باشد و مرد را در مح**روميت ق**رار ده**د و مح**روميت براي مرد قابل تحمل نباشد الزم اس**ت زن ازدواج دوم را ب**راي مرد تجويز كند نه اين كه چون اين صفت را ندارد بايس**تي طالق بگيرد و يا مرد زن خود را طالق بده**د. و اگ**ر م**رد فاق**د يكي از اين صفات باشد زن يا صبر كند يا مطالبه طالق نمايد و اگ**ر ه**ر دو در اين صفات كامل باشند بين آنها كفويت برق**رار مي ش**ود؛

377

تفسير سوره نساء

ازدواج دوم براي مرد ج**ايز نيس**ت و زن هم ح**ق مطالب**ه طالقندارد. همسري آنها در دنيا و آخرت ادامه پيدا مي كند.

روي همين حساب است كه خداون**د در ق**ران م**رد را از رع**ايت عدالت در صورت تع**دد زوج**ات ع**اجز مي دان**د زيراهرگ**ز نمي تواند نكات ظريف حقوق و حدود را رعايت كند. اگر مردي ادع**ا كند كه مي توانم عدالت كنم اين ادعا خالف قضاوت قرآن است زيرا خدا مي فرماي**د نمي ت**واني اين وزن**ه را ب**رداري و من مي گ**ويم مي ت**وانم. عق**ل قض**اوت مي كن**د ك**ه ادع**اي بن**ده خ**دا جاهالنه اس**ت و خداون**د به*تر آگ**اهي و اطالع دارد. پس خ*واهي

نخواهي مرد در تعدد زوجات مبتال به ظلم و ستم مي شود. ، وظ**ائف زن**ان در براب**ر بی مه**ری ش**وهر و 130 و 128 آي**ات

موارد جواز طالق: اين آيه شريفه كه مربوط به عدم قدرت اجراي عدالت بين زنان متعدد است دنباله آيه اي نازل شده اس**ت ك**ه خداون**د خ**بر مي دهد ش**وهران از ادام**ه زن**دگي ب**ا زن**ان امتن**اع پي**دا ک**رده و ي**ا سرسنگين مي شوند و زنان احساس مي كنند ك**ه ش**وهر راغب و مايل به ادامه زن**دگي نيس**ت، دل ب**ه كس ديگ**ر و ج**اي ديگ**ر بس**ته و عش**ق و عالق**ه ب**ه زن ديگ**ري پي**دا ك**رده اس**ت؛ نمي

خواهد با همسر خود به زندگي ادامه دهد. خداون**د متع**ال درب**اره خ**ودداري ش**وهران از ادام**ه زن**دگي ب**ا همسر ابتدايي خود دستور مي دهد ك**ه اق**وام و اق**ارب ط**رفين شورايي تشكيل دهند و اين زن و شوهررا به ادامه زن**دگي وادار كنند و بين آنها را اصالح نمايند. خداوند در اين رابطه ذس**تور مي دهد جايز نيست در پي هوا و هوس خ**ود باش**ند، درپي ث**روت ي**ا وجاهت و زيبايي كسي زندگي خود را متوقف و متالشي س**ازند.

و لن تستطيعوا ان تع11دلوا بيندر اين ارتباط مي فرمايد: " يع***نيفتذروها كالمعلقه"... النساء فالتميلوا كل الميل

شما مردان كه متمايل به زن ديگري شده و ب*ا زن ابت*دايي خ*ود سرسنگيني مي كنيد بدانيد هرگز قدرت و استطاعت نداري**د ك**ه بين زنان متعدد عدالت برقرار كني**د. خ**واهي نخ**واهي آل**وده ب**ه ظلم و س**تم مي ش**ويد و ظلم و س**تم شخص**يت دي**ني ش**مارا ضايع مي گردان**د و در ع**الم آخ**رت حس**رت و ن**دامت پي**دا مي

كنيد.

378

تفسير سوره نساء

نكات مهم در اين آيه ش**ريفه همين خ**بر دادن از ع**دم ق**درت و اس**تطاعت ع**دالت بين زن**ان متع**دد اس**ت. خداون**د اين ق**درت عدالت را از مردان سلب مي كند يع**ني خ**بر مي ده**د ك**ه ش**ما م**ردان توان**ايي ع*دالت نداري**د و م**رداني ك**ه ادع*ا مي كنن**د در اجراي عدالت قدرت و استطاعت دارن**د گ**زارش خ**دا را در اين آيه خالف حقيقت مي دانند. خدا مي گويد ت**و اي انس**ان در اينج**ا قدرت اج*راي ع*دالت ن*داري و انس*ان مي گوي*د ن*ه من ق*درت اجراي عدالت دارم! كدام يك از اين گزارشات در قضاوت عق**ل و منطق مقبول يا مردود است؟ خدا درست مي گويد كه انس**ان نمي تواند عدالت كند يا من كه مي گويم مي توانم عدالت كنم؟ البته به قضاوت عق**ل ادع**اي انس**ان م**ردود و قض**اوت خداون**د درست و مطابق حقيقت است. پس خ*واهي نخ*واهي انس*ان در ارتباط با زوج**ات متع**دد آل**وده ب**ه ظلم و س**تم مي ش**ود و اين آل**ودگي م**وجب ن**دامت و حس**رت او خواه**د ب**ود. بره**ان ع**دم قدرت بر اجراي عدالت اين است كه انسان به همان م**يزان ك**ه همسر او براي او فداكاري نموده و در براب**ر س**رمايه ه**ايي ك**ه زن در اختي**ار ش**وهر گذاش**ته ش**وهر ن**يز هم**ان س**رمايه ه**ا و فداكاري ها را بايستي در اختي**ار زن گذاش**ته باش**د. زني ك*ه ب**ه خان**ه ش**وهر مي رود تم**امي س**رمايه ه**اي وج**ودي خ**ود را از جواني و زيبايي و عزت و آبرو در اختي**ار ش**وهر مي گ**ذارد و آن زني كه به خانه شوهر رفته نمي تواند مانند دختري باش**د ك*ه در خانه پدر ومادر بوده است. جواني و عزت و آبرو و مال و ث**روت او و زيبايي او نسل و ناموس او همه دراختيار شوهر قرار گرفته است و شوهر متقابال الزم اس**ت تم**امي س**رمايه ه**اي وج**ودي خ**ود را در اختي**ار زن ق**رار ده**د. زيب**ايي ج**واني آب**رو و ث**روت ش**وهر هم دراختي**ار زن قرارگ**يرد و ه**ر دو ب**ا هم ي**ك ش**جره هستند كه ثمره وجودي آنها فرزنداني هستند كه متولد مي شوند

و عزت و آبروي اجتماعي پيدا مي كنند. پس مردي كه بدون دليل و برهان، خارج از دالي**ل چهارگان**ه ك**ه گفت**ه ش**د ب**ازن ديگ**ر ازدواج مي كن**د از همس**ري و براب**ري ب**ا همسر ابتدايي خود كوتاه مي آيد. مثل اين كه برادر و ي**ا خ**واهر من ك**ادويي چن**دين ه**زار توم**اني در اختي**ار من گذاش**ته و من كادويي خيلي كمتر در اختيار او مي گذارم. پس من از مقابله ب**ه مثل تنزل پيدا كرده و حق برتري همسرخود را ناديده گرفت**ه ام. قهرا همسر من بر من تفوق و برتري پيدا كرده و مايه حسرت و

379

تفسير سوره نساء

ندامت من در آخ**رت خواه**دبود. ل**ذا خداون**د تب**ارك و تع**الي در جلوگيري از طالق و متاركه زن و شوهر هفت خ*ان رس**تم ق*رار داده است. اگر چه طالق و يا تعدد زوجات را تجويز ك*رده اس*ت وليكن آن را ممتنع و مشكل مي داند. ب**ه م**ردان مي گوي**د س**ر

جاي خود بنشينيد و به حقوق ابتدايي خود قانع باشيد.

: در تعري111ف134 ت111ا 131بخش بیس111ت و پنجم، آي111ات قدرت و عظمت خداوندمتعال و ترغيب بن11دگان خ11دا ب11ه

تقرب.ترجمۀ� آیات:

- براي خداست هر انچه در آسمان ها و زمين است و ما به131 امت هاي پيش از شما كه صاحب كتاب آسماني بودند و همچنين شما مسلمانان سفارش مي كنيم كه تقواي خدا را پيشه كنيد كه تقوا تنها عامل نجات است و اگر كافر به خ**دا ش**ويد ض**رري ب**ه خدا نمي رسانيد. هر چه هس**ت در ع**والم آس**مان و زمين م**ال

خداست و خدا بي نياز و پسنديده است. - ب**راي خداس**ت ه**ر چ**ه در آس**مان و زمين اس**ت. ك**افي132

است كه خدا وكيل شما باشد. - اي مردم شما بدانيد كه اگ**ر خدابخواه**د ش**ما را مي ب**رد133

وديگران را به جاي شما مي آورد)پس اين ماندن در كفر و گن**اه مهلتي است در انتظار توبه و اصالح(خداوند بر هر ك**اري ق**ادر و

توانا است. - هر كسي از كار و كوش**ش خ**ود نت**ايج دني**ايي مي خواه**د134

بداند كه نتايج اعمال بد وخ**وب چ**ه در دني**ا و چ**ه در اخ**رت ب**هدست خداوند متعال است. خداوند شنوا و بينا است.

مطالب قابل توجه در اين ايات:

380

تفسير سوره نساء

داليل تعريف و تمجيد خداوند متعال از خ**ود و اولي**اي خ**ود- خ*دا بهترین وکیل ب**رای بن**دگان- آزادی خ**دا ب**ه گن**اه ک**اران و عکس

العمی آنها- معنای ثواب و عقاب. دلیل تعریف و تمجید خداوند تعالی از خود و اولیای خود:

مي پزسيم هدف خدا از اينكه خود را اين همه تعري**ف و تمجي**د مي كن**د ك**ه من چ**نين و چن**ان هس**تم، حكيم وعليم هس**تم، و همچنين اولياي خدا كه خود را تعريف و تمجید مي كنند چیس**ت؟ با اينكه معروف است كه نبايد كسي خود را تعريف كند بلكه اين مردم هستند كه حق دارند به صداقت بدون ك**ذب و دروغ كس**ي

را تعريف كنند و يا تكذيب كنند؟ جواب اين است كه در عالم الزم است كه همه كس و همه چ**يز چنان ك**ه هس**ت ب**دون زي**اد و كم ش**ناخته ش**ود و واجب اس**ت انسان هايي كه شاگرد مكتب خدا هستند هر كس**ي و ه**ر چ*يزي را به ارزش واقعي آن بشناسند و در شناسايي به اش**تباه نرون**د تا از آنچه خوب و قابل استفاده است بهره برده و از آنچ**ه ب**د و خطرناك است اجتناب كنند. جهل و ناداني م**رض بس**يار ب**زرگی است كه انسان را به هالكت و بدبختي مي كشاند. ب*ر هم*ه كس واجب و الزم اس**ت ب**ا جه**ل و ن**اداني خ**ود مب**ارزه كنن**د و اين مرض خطرناك را برطرف نمايند. معالجۀ� م**رض جه**ل و ن**اداني علم و معرفت است. علم و معرفت يعني هر كسي و هر چ**يزي را چنان كه هست بشناسيم تا اگر از اقسام نعمت و لذت اس**ت از آن استفاده كنيم و اگر از اشياء و اش**خاص مض**ر و خطرن**اك اس*ت ازآن اجتن*اب نم*اييم زي*را بهش*ت موع*ود ك*ه خداون*د ب*ه بندگان خ**ود وع**ده داده اس**ت مجموع**ه ل**ذت ه**ا و نعمت ه**ا و شخصيت هاي رؤوف و مهربان است كه عامل نج**ات و س**عادت انس**ان در دني**ا و آخ**رت هس**تند و از آن ط**رف جهنم موع**ود مجموعه بالها و عذاب ها و انسان هاي مضر و خطرناكي هستند كه انسان را به زجر و عذاب مي كشانند. پس بر سالك الي الله واجب است كه اين دو مجموعه را آنچنان كه هس**ت بشناس**ند و بدانند ت**ا آنچ**ه ك**ه نعمت اس**ت بشناس**ند و به**ره ببرن**د و آنچ**ه نغمت اس**ت اجتنابكنن**د در اين رابط**ه ب**ر خ**دا ك**ه پ**درمهربان انسان است واجب است هر چيزي را چن**ان ك**ه هس**ت مع**رفي

نمايد.

381

تفسير سوره نساء

خداوند تعالی بهترين وكيل است برای بندگان: وكيل به كسي مي گويند كه وظايف انسان را به عهده مي گ**يرد و انسان اعمالي را كه مربوط به خ**ود او اس**ت و ب**ه وس**يله آن اعمال موفقيت پيدا مي كند به وكيل خود واگذار مي كند. وكالت بر پاي**ه س**ه اص**ل اس**توار اس**ت: اول موك**ل، يع**ني كس**ي ك**ه ديگ**ري را ب**ر كاره**اي خ**ود وكي**ل مي كن**د؛ مثال كش**اورزي و دامداري و اعمال ديگري را كه الزم است خودش انجام ده**د ب**ه شخص وكيل واگذار ميكند. اين فرد اول را كه ب**راي خ**ود وكي**لل« مي نامند يع**ني وكي**ل گيرن**ده. دوم انتخاب كرده است »موك وكيل، يعني كسي ک*ه ب*راي انج*ام كاره*اي ی*ک ش*خص انتخ**اب شده، كشاورزي و دامداري کسی به او واگذار شده و يا مديريت زندگي را به او سپرده ان**د. آن ش**خص دوم را وكي**ل مي نامن**د. سوم، مورد وكالت؛ يعني كارهايي كه به وكيل واگذار ش**ده و آن وكيل آن كارها را انجام می دهد و نتيج**ه را ب**ه موك**ل اطالع می دهد. مانند كسي كه خريد و فروش خانه يا وس**يله ديگ**ري را ب**ه كسي واگذار كرده و به او وكالت داده ك**ه ح**ق دارد م**نزل او را بفروشد يا فالن كس را براي او خواستگاري كند و مهري**ه تع**يين كن**د. در وك**الت نام**ه خ**ود مي نويس**د ك**ه ه**رعملي ك**ه فالني )وكيل( انجام دهد مورد تايي**د من مي باش**د. امض**اي او امض**اي

من است. نفع و ضرري كه پيدا مي شود مربوط به من است. يكي از وظايف بزرگ كه در زن**دگي ب**ه انس**ان ه**ا مح**ول ش**ده است تعالي و ترقي خود انسان مي باشد. انسان در ابتداي تولد و ورود به زندگي مانند بذر و نهالي ميباشد ك*ه در زمين**ه زن*دگي كاشته شده است. الزم است پرورش پيدا كن**د ش**اخ و ب**رگ ب**ه وجود آورد، در انتها درخت بارور و باثمری شود. ثم**رات وج**ودي انسان كه خود او را و جامعۀ� وابسته ب**ه او را در ع**زت وعظمت و قدرت و ثروت قرار مي دهد و او را ب**ر ه**ر ك**اري موف**ق مي دارد علم و ايمان است. به هر ميزاني كه علم و ايمان رشد پيدا كند بركات وجودي اوهم رشد پيدا مي كند و ب**ه ه**ر م**يزاني ك**ه علم و ايمان او ضعف پيدا كند برك**ات وج**ودي اوهم ض**عيف مي شود. انسان ها از نظر بركات وجودي و يا دركات وجودي ب**ر دو قسم هستند. بعض**ي ه**ا در خ*ط ايم**ان و تق**وا ق**د مي كش**ند و رش**د پي**دا مي كنن**د و ب**ه ثم**ر مي رس**ند؛ ب**ه علم و فض**يلت و معرفت مجه*ز مي ش**وند، محب**وب خ*دا و خل**ق خ*دا مي ش**وند.

382

تفسير سوره نساء

خداوند از آنها تعبير به شجره طيبه مي كند يع**ني درخت طيب و طاهر كه داراي ثمرات علم و حكمت و فضيلت است. انسان ه**ا در خ**ط دین خ**دا از مس**ير اط**اعت و بن**دگي مجه**ز ب**ه علم و هنرخدا مي شوند؛ مانند خدا آفرينندگي و دانندگي پي**دا مي كنن**د. دانايي و توانايي آنها باال مي رود تا جايي كه هرچ**ه بخواهن**د مي شود. انسان ها كه در مسير رشد و ترقي و تع**الي مانن**د درخت ها مي رويند بهتر اين است كه رويش و روييدن را به خدا واگذار كنند عرض كنند كه پروردگارا همچنان كه ما نطف**ه اي بي ارزش بوديم و تو ما را خلق ك**ردي و ب**ه ص**ورت انس**ان در آوردي من مقدرات خود را به ت**و واگ**ذار مي كنم و ت**و را وكي**ل آم**وزش و پرورش خود مي نمايم. بندۀ� خدا وجود خود را به خدا واگذار مي كند و خدا را وكيل پرورش خود ق**رارمي ده**د و ع**رض مي كن**د من از وجود خودم طالب يك انسان بهشتي هستم. دوس**ت دارم مانند زنان و مردان بهش**تي مجه**ز ب**ه علم و ق**درت و دان**ايي و زيب**ايي باش**م، آنچن**ان ك**ه از ه**ر نعم**تي ك**ه آفري**ده اي بت**وانم اس*تفاده كنم. چن*ان س*اخته ش**وم ك*ه محب*وب و مطل*وب ت*و و

بندگان ديگر تو باشم. رسيدن به چنين مقامي پرورش الزم دارد. خداوند به انسان مي فرمايد همانطور كه من درخت ها را مي پ**رورانم و ب**ه ثم**ر مي رسانم، خاك و سنگ ها را مي پرورانم به ج**واهرات گرانبه**ا مي رسانم؛ تو هم كار خ**ود را ب**ه من واگ**ذار كن ت**ا ت**و را ب**ه مق**ام انسان بهشتي برسانم. انسان هم شجره وج**ود خ**ود را ب**ه خ**دا واگذار مي كند و او را وكيل پرورش خ**ود ق**رار مي ده**د. و ام**ا انسان هايي كه ايمان به خدا ندارند و در خط كفر و گناه هس**تند خودراي و خود مختار فعاليت مي كنند آلوده ب**ه ظلم و گن**اه مي ش**وند، ه**ر روز فض**ايل انس**اني خ**ود را از دس**ت مي دهن**د ب**ه صفات حيواني و درندگي نزديك مي شوند و عاقبت ملعون خدا و فرش**تگان و بن**دگان خ**دا مي ش**وند. آنه**ا در زن**دگي موج**ودات مضر و خطرناكي هستند. موفقيت آنه**ا از مس**ير ظلم و س**تم و گن**اه و معص**يت اس**ت. فط**رت انس**اني خ**ود را مي كش**ند، در طبيعت حيواني خود قرار مي گيرند و هر روز بدتر و ب**دتر، ت**ا در انتها مبغوض خدا واقع شده و تمامي عذاب هايي كه در دنيا س**ر مردم آورده بودند در آخرت ب**ه خودش**ان ب**رمي گ**ردد و زن**دگي آنها تبديل به جهنم مي شود، همانطور که زن**دگي بن**دگان م**ومن خ**دا تب**ديل ب**ه بهش**ت مي گ**ردد. پس خداون**د در اين آي**ه مي

383

تفسير سوره نساء

فرماي**د اي انس**ان در پ**رورش خ**ود و م**وفقيت خ**ود و ب**ه ثم**ر رساندن شجره وجودي خود خدا را وكيل خود قرار بده و خود را

به خدا واگذار كن.: آزادی خداوند به گناه کاران و عکس العمل آنها

يكي از مسايلي كه مايه جرات و جسارت كافر و گناهكار ش**ده است همين فرصت و مهلتي است كه خداوند به آنه**ا مي ده**د و خيلي زود بالفاصله بعد از كفر و گناه آنه**ا را مج**ازات نمي كن**د. از اين رو دايم كف***ار و مش***ركين ب***ه پيغم***بران مي تاختن***د و جس**ارت مي كردن**د ك**ه كجاس**ت ع**ذابي ك**ه ش**ما مي گويي**د! كجاست عذابي كه وعده مي دهي**د! معل**وم اس**ت ک**ه دروغ مي گوييد. آنها مي گويند من دي**روز دزدي ك**ردم، ك**اري نكردي**د. ب**ه پدر و م**ادرم ب**د ك**ردم، همس*ايه ام را اذيت ك**ردم، پيغم**بري را مسخره كردم؛ مجازات نشدم. پس معلوم است نه خدايي است كه ما را مجازات كند و نه عذابي در ك**ار اس**ت؛ ش**ما پيغم**بران براي اينكه ب**ازار خ**ود را رواج دهي**د و م**ردم را ب**ه خ**ود جلب و جذب نماييد از اجر و ثوابي كه نسيه است و در آخرت اس**ت ب**ه مردم وعده داده آنها را امیدوار می کنید يا از ع**ذابي ك**ه آن هم بعد از مرگ و در آخ*رت اس*ت آنه*ا را مي ترس**انيد واال ث*واب و عذابي در كار نيست! وليكن تقدير خداوند تبارك و تعالي ب**ر اين جاري شده است كه انسان ها نتيجۀ� اعم**ال ب**د و خ**وب خ**ود را

ببرند و بيابند. نتيجۀ� اعمال غير از مزد و كيفر اعمال است. مزد اعمال پول است ك**ه بالفاص**له بع**د از عم**ل ب**ه عام**ل مي دهند مانند مزدي كه به كارگر و باربر مي دهند. كيفر اعم**ال هم مجازاتي است كه بالفاصله گناهكار را تنبيه مي كند. مانن**د كس**ي كه دزدي ميكند ح**اكم ي**ا س**لطان بالفاص**له او را ب**ه زن**دان مي ان**دازد و مج**ازات مي كن**د. ي**ك چ**نين ث**واب و عق**ابي را ك**ه بالفاصله بعد از عمل بد و خوب پي**دا مي ش**ود م**زد و كيف**ر مي نامند. مانند پدري كه بالفاصله بچه خود را تنبيه مي كن**د ي**ا او را

پاداش مي دهد وليكن نتيجۀ� اعمال، ثمرات و فواي**دي اس**ت ك**ه از اعم**ال ب**د و خوب ظاهر مي گردد. اعمال مانند بذر اس**ت ك**ه در دل بن**دگان خدا كاشته شده؛ احس**ان و خ**وش رفت**اري ش**ما ب**ه م**ردم ب**ذر خوبي است كه در دل آنها كاشته مي شود، اذيت و آزار شما هم

384

تفسير سوره نساء

بذر علف هرزه اي است كه در دل مردم كاشته مي شود. ثم**رۀ� اعمال خوب جلب محبت مردم و خداي مردم است. انسان هاي نيكوكار در آينده محبوب خدا و خلق خدا مي ش**وند و ع**اقبت در سايۀ� لط**ف خ**دا و زن**دگي بهش**تي ق**رار مي گيرن**د. در زن**دگي بهشتي سه ن**وع ق**درت و ل**ذت ب**راي آنه**ا ف**راهم مي ش**ود. از حشر و مالقات ب**ا دوس**تان ذوق و ش**وق پي**دا مي كنن**د و خيلي لذت مي برند. از لطف و محبت خداوند متعال و اولياي خ**دا هم لذت مي برند و خوشحال مي شوند. عالوه بر اين دو نوع ل**ذت، كه بهترين لذت ها است، از نظر مادي و تفريح**ات ديگ**ر ن**یز در بي نهايت لذت و نعمت ق*رار مي گيرن*د. اين محب**وبيت ه*ا و ب*ه دنبال آن، نتايج مادي و معنوي آن نتيجۀ� احسان و خوش رفت**اري آنها بوده كه به نيت رضای خ**دا ب**ه بن**دگان اوخ**دمت ك**رده و از كسي انتظار مزد و پاداشي نداشته اند. اين چنين ثم**راتي نتيج**ۀ� قهري اعمال نيك است. از احسان به مردم قهرا محب**وبيت پي**دا مي شود، بدرفتاري به مردم هم قهرا مبغوضيت ايج**اد مي كن**د؛ به دست خدا و مردم نيست .كسي نمي تواند به انس*ان مظل**وم بگويد چرا ظالم را دشمن مي پنداري يا ظالم ب*ه مظل**وم بگوي*د چرا مرا دشمن می داري! بايستي مرا دوست داشته باش**ي واال تو را مي كشم! مظل**وم مي گوي**د این ح**الت قه**ري اس**ت، ب**ه دست من نيست ك**ه دوس**تم را دوس**ت دارم و ب**دان را دش**من مي دانم. از آن طرف بدرفتاري و بدكاري ب**ه م**ردم تخم عن**اد و دشمني مي باشد. قهرا مردم اذيت كشيده و اذيت دي**ده دش**من انسان مي شوند و عاقبت انتقام مي گيرند. نظر ب**ه اين ك**ه اين دو نتيجۀ� احسان و خوش رفتاري و نتيجۀ� بدی و ب**درفتاري خيلي دير ظاهر مي شود، به عالم آخ**رت موک**ول ش**ده اس**ت. مانن**د بعضي از درخت ها كه خيلي دير ثمر مي دهد و درخت هاي ديگر که خيلي زود به ثمر مي رسد؛ اعمال بد و خوب هم دير ب**ه ثم**ر مي رسد زيرا اكثريت انسان ها قدر احسان و خ**وش رفت**اري را نمي دانند و عكس العمل خوبي نشان نمي دهن**د. پس ب**راي اين كه اين اعمال ب**ه نتيج**ه برس**د و نت**ايج آن ب**ه عام**ل آن برگ*ردد خداوند زندگي آخرت را مقدر كرده است. آخرت روزي است كه تمامي اعمال خير و شر ثمرۀ� خود را ظاهر نم**وده و اعم**ال ب**د هم براي انسان هاي بد جهنم ساخته و فراهم ك**رده اس**ت. پس اگر خداون**د متع**ال خيلي زود و بالفاص**له ب**دكاران را كيف**ر كن**د فرصت و مهلتي براي آنها نمي ماند كه توبه كنند؛ ش**ايد ش**كايت

385

تفسير سوره نساء

داشته باشند كه اي خدا چرا زود مرا كيفر كردي؟ ایکاش ق**دري به من مهلت مي دادي! و همچنين اگ**ر ث**واب نيك**ان را در همين دنيا بدهد بدكاران به طمع دنيا ب**دي ه**ارا ت**رك مي كنن**د و عم**ل نيك انجام مي دهند؛ پرورش قلبي و رواني پيدا نمي كنند. گناه و معص**يت ج**ان و روان انس**ان را تاري**ك مي كن**د و انس**ان را ب**ه جهل و سفاهت مي كشاند و از آن طرف احسان و خدمت ج**ان و روان انسان را روشن مي گرداند و او را به علم و حكمت مي رساند. پيدايش اين حاالت رواني در طول مدت واق**ع مي ش**ود. از اين جهت خداون**د دني**ا را روز زراعت ك**اري و آخ**رت را روز

چيدن ثمرات و نتايج اعمال خوب قرار داده است. ، معن**ای ث**واب و عق**اب، و ارتب**اط آن ب**ا ارادۀ� خداون**د 134 آيه

تعالی: مسلم است كه اعمال بد و خوب هركدام در متن خود اثر قهري و طبيعي به وجود مي آورند كه پيدايش اين آثار ب**ه دس**ت كس**ي نيست بلكه مربوط به اصل عمل است. اعم**ال ني**ك در س**ه ج**ا اثر نيك به وج**ود مي آورد ك**ه اين آث**ار س**رمايه زن**دگي بهش**ت است. اول انسان ها باعمل نيك نزد خدا محبوبيت پي**دا مي كنن**د و خدا آنها را دوست دارد و اين دوس**تي نتيج**ه اعم**ال انهاس**ت. هرگز خدا بدي را جاي نيكي و نيكي را جاي بدي قبول نمي كن**د. انسان با خدا رابطه دارد ب**ه خ**دا و دين خ**دا اح**ترام مي گ**ذارد خ**دا را دوس**ت دارد و درعظمت خ**دا فك**ر مي كن**د و ب**ا چ**نين افكاري در نزد خدا محبوبيت پيدا مي كند. خداون**د محبت خ**ود و دوستان خود را درقلب او متمركز مي كند و اين محبت به خدا و دوستان خدا سرمايه نيكي و احسان است. کسی كه حق خدا را بزرگ داشته و به خدا اح**ترام گذاش**ته، همچ**نين حق**وق خ**دمت گزاران به خود و پدر و مادر و حقوق مربيان و راهنمايان طري**ق سعادت و امام**ان و پي**امبران را ب**زرگ دانس**ته و رع**ايت ك**رده اس**ت، اين اح**ترام ب**ه مق**ام آنه**ا محبت آنه**ا را دروج**ود او مي پروراند. اين محبت شما به خدا و دوستان خدا و يا محبت آنها به شما نتيجه اعمال نيكی است كه به قصد اطاعت خ**دا واق**ع مي

شود. مركزدوم كه اعمال انسان در آن مركز اث**ر ني**ك بج**ا مي گ**ذارد قل**وب م**ردم اس**ت. انس**ان ه**ايي ك**ه در زن**دگي خ**ود در خ**ط

386

تفسير سوره نساء

خدمت و احسان به بندگان خدا فعاليت مي كنند ت**ا بتوانن**د ن**افع به حال مردم و خادم به آنها باشند اثر اين خدمت و اعم**ال ني**ك اين اس**ت ك**ه محبت م**ردم در دل ش**ما و محبت ش**ما در دل م**ردم متمرك**ز مي ش**ود و اين دوس**تي و محبت انس**ان ه**ا ب**ه يك**ديگر س**رمايه ب**زرگي اس**ت ك**ه مخصوص**ا درآخ**رت يكي از

اقسام بزرگ نعمتهاي بهشت است. و اما مركز سومي كه اعمال نيك در آن مركز اثر قهري به وجود مي آورد وجود انساني است كه به اعمال نيك مش**غول اس**ت و ازاعمال بد اجتناب مي كند. نيكي ه*ا و احس*ان ب*ه م*ردم ب*ذري است كه به اراده خدا در وج**ود انس**ان می روي**د. فهم و ش**عور انس**ان را ب**اال مي ب**رد. انس**ان راب**ه عق**ل و دانش و علم مي رس**اند و ت**ربيت وج**ودي پي**دا مي كن**د. ذات انس**ان ب**ه پ**اكي و نجابت مجهز مي شود و از نظر فكري و رواني چن**ان ب**اال اس**ت كه از بدي و بدان ناراحت مي شود و از خوبي ها و خوبان نشاط پيدا مي كند. اين خاصيت رواني است ك**ه از مس**ير اعم**ال ني**ك پيدامي شود. اين خاصيت ها ثواب عمل است. ث**واب ب**ه معن**اي نتيجه رواني اعمال بد و خوب است و صواب با صاد يعني قب**ول اين اعمال نيك در نزد خداوند تب*ارك و تع*الي ك*ه م*ورد تص**ويب خداوند واقع می شود و خداوند آن را مي پذيرد. اين دو ثواب كه يكي نتيجه رواني اعمال نيك است و ديگري مقبوليت آن در نظر خدا و اولياي خدا، نتايج قهري و طبيعي نيكوك**اري انس**ان اس**ت

."ان الل11ه يحب المحس11نين"كه خداوند در قرآن مي فرمايد: در قبال اعمال نيك كه در موارد سه گانه باال آثار ني**ك ب**ه وج**ود مي آورد و شخص عامل به نيكي ها را پ*رورش مي ده**د اعم**ال بد به عكس آن در مراكز سه گانه باال آثار بد به وج**ود مي آورد. كفر و گناه انسان را با خداوند و اولياي خدا بيگان**ه مي كن**د. بين انسان و خدا و اولي**اي خ**دا بج**اي يگ**انگي و دوس**تي بيگ**انگي و دشمني به وجود مي آورد. انسان ه**اي ك**افر و گناهك**ار از نظ**ر رواني دشمن خدا و اولياي خدا مي شوند و اين دش**مني و عن**اد خط جهنم آنهاست و همچنين در دل مردم بذر عداوت و دشمني ميكارد، دشمن بشريت و انسانيت مي ش**وند و انس**ان ه**ا هم ب**ا آنها دشمني پيدا مي كنند و در انتها از نظر رواني در مسير كف**ر و گناه آنقدر بد و بدتر مي شوند كه از خودشان و مردم متنف*ر و منزجرند. آنچن**ان از جوام**ع كن**ار مي كش**ند ك**ه دوس**ت ندارن**د كسي را ببينند يا كسي آنها را ببيند. يك چنين حالتي را »سجين«

387

تفسير سوره نساء

مي نامند يع*ني تنگن**اي زن**دان، ك**ه اين ح**الت تنف**ر و انزج**ار از مردم و تنفر و انزجار مردم از او خاصيت طبيعي و قهري كفر و گناه است كه خداوند از اين نتايج قهري تعبير به ثواب مي كند و

ه11ل ث11وب الكف11ار م11ا ك11انوادر يكي از آي**ات مي فرماي**د: " آيا كف*ار ب**ه نتيج**ه كف*ر و گن*اه خ*ود رس**يدند. هم*ه1".يفعلون

جواب مي دهند آري با كفر و گناه جهنمي ساختند و در جهنم خود محبوس شدند. مانند انساني كه در ته چاه براي خود چاه عمي**ق مي كند، هرچه بيشتر بكند بيشتر حبس مي شود و كمتر موفقيت نجات پيدا ميكند. پس اعمال بد و خوب نتايج بد و خوب به وجود مي آورد. نتايج نيكي ها به نام بهشت و نتايج ب*دي ه*ا بن**ام جهنم

شناخته مي شود.

: خ111دمات152 ت111ا 135بخش بیس111ت و شش111م، آي111ات اجتماعي طبق دستور خدا به نف11ع انس11ان اس11ت ن11ه ب11ه

راي خود:147 الی 135ترجمۀ� آیات

- اي اهل ايمان تمامي شما به قسط و ع**دالت قي**ام كني**د.135 هدف شما از قيام و قعود و كار و كوشش رعايت حقوق مردم و به پا داشتن عدل و عدالت باشد. همه جا گواهان به حق باشيد. در محكمه ها و دادگاهها همان حقيقتي را ك**ه دانس**ته اي**د ب**دون كم و زي**اد بگويي**د گرچ**ه گ**واهي ب**ه ح**ق ب**ه ض**رر ش**ما و ي**ا خويشاوندان شما باشد. اگر كساني كه گواهي به ح**ق ب**ه ض**رر آنها مي باشد غني يا فقير باشند خدا به ح**ال آنه**ا اوالت**ر اس**ت. خدا از شما بهتر مي تواند مواظب و مراقب انه**ا باش**د. پس ب**ه منظور اين كه به آنها خيري برسانيد يا شري را از آنه**ا بگرداني**د خالف حقيقت گ**واهي ندهي**د. در اقام**ه ع**دل و داد از ه**وي و هوس خود پ**يروي نكني**د. اگ**ر زب**ان بگرداني**د و ي**ا از گفتن ح**ق

اعراض كنيد بدانيد خدابه اعمال شما آگاه است.36 مطففین، 1

388

تفسير سوره نساء

- اي كساني كه تظاهر به ايمان پيدا كرده ايد حقيقت**ا ايم**ان136 به خدا و رسول و كتابی كه بر پيغمبر خود نازل نموده و يا كت**اب هايي كه قبل از اين نازل كرده است بياوريد. كس**ي ك**ه كافرب**ه خدا و فرشتگان و پيامبران و كتاب خدا و ك*افر ب**ه قي**امت ش**ود بداند كه خيلي از ح**ق دور ش**ده اس**ت ك**ه برگش**ت او ب**ه ح**ق

بسيار مشكل است. - كساني كه برخالف عقيده خود تظاهر به ايمان می كنند و137

بعد از چندي كه سفره كفر و گناه چرب تر مي ش**ود تظ**اهر ب**ه كفر مي كنند و باز روز ديگر كه خط ايمان رنگ و رونق بيش**تري پيدا مي كن**د تظ**اهر ب**ه ايم**ان مي كنن**د و چن**دي بع**د ك**افر مي شوند و كف**ر خ*ود را زي**ادتر مي كنن**د؛ كس**اني هس**تند ك**ه كف*ر رواني پيدا مي كنند و هرگز خدا آنها را نمي آمرزد و ب**ه راه ح**ق

هدايت نمي كند. - آنها منافقند و من**افقين را م**زده دهي**د ك**ه ع**ذاب س**ختي138

براي آنها خواهد بود. - همان ها که ب**ه دای**رۀ� والیت کف**ار می رون**د ت**ا ب**ه ع**زت139

برسند، نمی دانند که تمام عزت ها به دست خدا است. - وق**تي ك**ه ب**ا جمعي از م**ردم روب**رو مي ش**ويد ك**ه در140

مجالس خود دين خ**دا را ب**ه مس**خره مي گيرن**د و اس**تهزاء مي كنند با آنها در آن جلسات ننشينيد و آنها را به خود واگذار كنيد ت**ا موضوع بحث خود را تغيير دهند و مطالب ديگري را مطرح كنن**د و اگر شما با آنه**ا در آن مج**الس نشس**تيد و ب**ازار گ**رمي ب**راي گفتن و شنيدن آنها به وجود آورديد مانند آنها شناخته مي ش**ويد. اگر آنها منافقند كه دين خدا را به مسخره مي گيرند شما كافر به حساب مي آييد كه دس**تور خ**دا را نادي**ده مي گيري**د و ب**ه گفت**ه

هاي باطل آنها گوش مي دهيد. - آنها كساني هستند كه اگر فتح و ظفري نصيب ش**ما ش**ود141

و موفقيتي در زندگي پيدا كنيد خود را به شما متصل مي كنن**د و مي گويند:مگر ما ب**ا ش**ما نيس**تيم؟ آنه**ا وق**تی خ**ود را از ش**ما ميدانند كه در منافع شما شريك شوند و اگر فتح و ظفري نصيب دشمنان شما شود فورا خود را راهنما و دلسوز آنها مع**رفي مي كنند و مي گويند: مگر ما مومنین را برحذر نداشتيم ك**ه ب**ا كف**ار نجنگيد؟ اينها كه حقيقت نيت خود را آش**كار نمي كنن**د و معل**وم نيست كه با مؤمنين هستند ي**ا ب**ا كف**ار، خداون**د بين آنه**ا در روز

389

تفسير سوره نساء

قيامت قضاوت مي كند، تكليفش**ان را روش**ن مي كن**د. خداون**دهرگز كفار را بر اهل ايمان حاكميت نمي دهد.

- منافقين كساني هستند كه به عقيده خود با خدا نيرنگ مي142 كنند با آنكه خداوند با آنها مكر مي كن**د و نتيج**ۀ� مك**ر آنه**ا را ب**ه خودشان برمي گرداند و اگر در صف نماز ش**ركت كنن**د ب**ا ح**ال

كسالت شركت مي كنند. رياكار هستند و كم به ياد خداهستند. - آنها مگس طبيعت هستند. در ارتباط با هر دو گروه در پي143

عيب جوئی هستند تا به رخ آنها بكشند. نه با مؤمنين هستند نه با كفار. كسي را كه خدا گمراه كند هرگز راه هدايت براي او قاب**ل

ظهورنيست. - اي اهل ايمان شما مواظب و محافظ خود باشيد. كف**ار را144

به سرپرس**تي خ**ود نپذيري**د. اگ**ر چ**نين كردي**د در محكم**ۀ� خ**دا محكوميت پيدا مي كنيد. خدا ش**ما را محك**وم مي كن**د ك**ه چ**را

وابسته به كفار شديد. - شما بدانيد ك**ه من**افقين در آن درك پ**ايين ت**ر و پ**ايين ت**ر145

جهنم هستند و هرگز براي آنها يار و ياوري پيدا نمي شود. - مگ**ر كس**اني ك**ه پيش از م**رگ توب**ه كنن**د و ك**ار خ**ود را146

اصالح كنند؛ به خدا متوسل شوند. دين خود را براي خ**دا خ**الصكنند. خداوند به زودي اجري خيلي بزرگ به مؤمنين خواهد داد.

- شما مردم اگر حق خدا را منظور بداريد و ايم**ان ب**ه خ**دا147 بياوريد چرا خدا شما را عذاب كند؟ خ*دا اعم*ال ش**ما را منظ*ور

دارد و به شما توفيق مي دهد. : مطالب قابل توجه در این آیات

خدمات اجتماعی طبق دستور خدا به نفع انس**ان اس**ت ی**ا خ**ود خ**واهی- تعری**ف دنی**ا پرس**تان ک**ه ع**زت و م**وفقیت خ**ود را در والیت کف**ار می بینن**د- ع**زت و م**وفقیت فق**ط در اط**اعت از خداوند متعال است- خدعۀ� من**افقین ب**ا خ**دا و رس**ول، و خدع**ۀ� خداوند متعال با آنها چگونه اس**ت- هش**دار ب**ه مؤم**نين از قب**ول والیت كفار بر خود- من**افقين از ك**افرين و مش**ركين ب**دتر، و در پ**ايين ت**رين درك**ات جهنم هس**تند- دین توحی**دی و تف**اوت آن ب**ا روش تفرقه افکنان- اج*ازۀ� دف**اع ب**ه مظلوم**ان، و در عین ح**ال دستور عفو از ظالم- خصوصیات اجتماعی مومنین نقطۀ� مقاب**ل

منافقین است.

390

تفسير سوره نساء

خدمات اجتماعی طبق دستور خدا به نفع انس**ان اس**ت ی**ا خ**ودخواهی؟

خداون**د تب**ارك و تع**الي ارزش آب**ادي و خ**دمات شخص**ي را ب**ه ارزش آبادي ها و خدمات اجتماعي مي دان**د، انس**اني را ك**ه ب**ه جامعه و اجتماع كمك مي كند متمدن مي داند و انساني را كه به جامعه خيانت مي كند و تنها به خودش خدمت مي كند وحشي، و انساني را كه نه به خود و نه به جامعه خ**دمت مي كن**د انس**اني

بي خاصيت و بي تفاوت معرفی می کند. در اينجا الزم است بدانيم كه خداوند انسان ها را اجتماعي خل**ق كرده است. "اجتماع" كلمه جمع از باب افتعال است. در قواع**د صرف و نحو عربي هر يك از واژه ه**ا در ح**االت و ص**ورت ه**ای مختلفی ق**رار می گ**یرد ک**ه در ه**ر ک**دام از آن ح**االت معن**اي خاصي پيدا مي كند. آن حاالت و صورت هاي مختلف را ب**ه ب**اب هاي مختلفی تقسيم كرده اند ك**ه مجموع**ه آنه**ا ده ب**اب اس**ت. مي گويند "ابواب مزيد فيه" يعني باب ها و صورت هايي ك*ه ي*ك حرف و دو حرف بر آن حرف و واژه اصلی اض**افه مي ش**ود ت**ا معن**اي خاص**ي از آن ب**ه دس**ت آي**د. يكي از اين ب**اب ه**ا ب**اب »افتعال« است كه كلمۀ� »جمع« در آن باب بص**ورت »اجتم**اع« ساخته مي شود كه داللت مي كن**د ب**ر اين ك**ه آن لغت ك**ه ف**رد بوده خود را ب**ه جم**ع و جم**ع را ب**ه خ**ود وابس**ته نم**وده اس**ت. دراين رابطه مي گويند انسان اجتماعي است؛ يعني انسان تك و تنها نمي تواند زندگي كند. تك و تنها و خارج از اجتماع زن**دگي او در حد صفر قرار مي گيرد و تنزل پيدا مي كن**د. مثال ي**ك انس**ان ثروتمند و قدرتمند با ثروت خود به بيابان برود كاخ مجللی بسازد و باغ مفص**لي داش**ته باش**د، خ**ودش باش**د و خ**ودش و ب**ه هيچ انساني مربوط نباشد. نه زن و نه فاميل و نه دوستان. همه چ**يز داشته باشد غير از انساني كه با او باشد. زن**دگي اين انس**ان در حد ص**فر اس**ت زي**را جامع**ه را ازدس**ت داده اس**ت. ب**ه كس**ي مربوط نيس**ت و خ**ودش ت**ك و تنه**ا زن**دگي مي كن**د. ي**ك چ**نين انساني از نظر آرامش در حد صفر و پايين تر از ص*فر ق*رار مي گيرد. ح**تی حيوان**ات هم ب**ا یک**دیگر انس وآش**نايي دارن**د و تنه**ا زندگي نمي كنند. اين حالت رواني انسان را كه خ**ود را در جم**ع مي خواهد و هم**ه م**ردم را ب**ه خ**ود مرب**وط و تم**امي اف**راد را ضميمۀ� خود مي داند "اجتماعي" مي گويند. پس انس**ان از نظ**ر ارتباط با جامعه سه حالت پيدا مي كند: حالت اول این که منفور

391

تفسير سوره نساء

خدا و بندگان خدا باشد. حالت ديگر، مبغوض خدا و بن**دگان خ**دا باشد، و حالت سوم، مطلوب خدا و بندگان خدا. حالتي كه منفور است حالت بي تفاوتي انسان است. تك فردي و تك گ**رايي، ک**ه از جامعه فاصله مي گيرد به كسي مرب**وط نمي ش**ود و خ**ود را به كسي مربوط نمي كن**د. انس**اني اس**ت ك**ه گ**ويي از ديگ**ران وحشت دارد، و از آنها فاصله مي گيرد. نه به آنها خيانت مي كند كه مبغوض خدا باش**د و ن**ه خ**دمت مي كن**د ك**ه محب**وب خ**دا و بندگان خداباشد. ي*ك چ*نين انس**اني از انس و آش**نايي ب**ا م**ردم محروم مي ماند. محبت آنها در دل كسي و محبت كس**ي در دل او جاي نمي گيرد. بديهي است که در اين ح*الت رابط*ۀ� روحي و رواني خود را با همه قطع مي كند و رابطه روحي و رواني مردم هم با او قطع مي شود. در ارتباط با پدر و م**ادر مث**ل اين اس**ت كه فرزند انها نيست و پدر و مادري ندارد و در ارتباط با اق**وام و دوستان مثل اين است كه اقوام و خويش**اوندي ن**دارد و آنه**ا هم مثل اين است كه چنين خويشي ندارند. زندگي چنين انس**اني در آخ**رت وحش**ت و غ**ربت اس**ت. از نظ**ر اين ك**ه خي**انت نك**رده ع**ذاب ن**دارد و كس**ي ازاو ش**کایت نمي كن**د و ازنظ**ر اين ك**ه خدمت نك**رده و جلب محبت ننم**وده انیس و آش**نايي ن**دارد. ن**ه كسي با او محشور مي شود و نه او با كس*ي محش*ور مي ش**ود. خداوند باغ و ميوه اي در اختيار او مي گذارد و به او مي گويد تو كه انسان ها را نخواستي و به آنها مربوط نش**دي آنه**ا هم ت**و را نخواس**تند و ب**ه ت**و مرب**وط نش**ده ان**د. اين هم**ه دس**تورات ك**ه خداون**د تع**الی ب**رای انفاق**ات و خ**دمات اجتم**اعي در دين خ**ود صادر فرمود هم**ه ب**راي اين اس**ت ك**ه ض**من رع**ایت آنه**ا ه**ر انساني با ديگران ارتباط پيدا كند، با آنها مانوس ش**ود و ديگ**ران هم ب**ا او م**انوس ش**وند، دوس**تاني پي**دا كنن**د و دش**من نداش**ته باش**ند. انس و آش**نايي ب**ا دوس**تان و اق**وام و خويش**ان يكي از نعمت هاي بزرگ خداوند متعال است كه ب**راي ب**ه دس**ت آوردن اين نعمت انس و محبت، انفاقات و خدمات اجتماعي مقرر شده است. ابتدا انفاقات وخدمات ب**ه پ**در و م**ادر. زي**را پ**در و م**ادر زحمت كشيده اند كه فرزند مهربان و سعادتمندي داش**ته باش**ند و از ديدن او خوشحال شوند. پدر و مادر در حق او دعا كنند و او نيز در حق پدر و مادر دعا كند. از اين رو خداوند دستور داده ك**ه با پدر و مادر رفتار خوبي داش**ته باش**يد و ب**ا آنه**ا رابط**ه داش**ته

392

تفسير سوره نساء

باشيد. بعد از پدر و مادر خويشاوندان و برادران و برادر زادگ**ان و خ**واهر زادگ**ان. ب**ه همين ت**رتيب اق**وام زن و خويش**اوندان ش**وهر. ش**وهر خويش**اوندان زن را خويش**ان خ**ود بدان**د و زن خويشان شوهر را خ*ويش خ*ود بدان**د. خداون**د ب**ا ق**انون ازدواج انس**ان را اجتم**اعي ب**ار مي آورد و انس**ان را از آن ح**الت بي تفاوتي كه سرنوشت خود را ازديگران جدا و سرنوش**ت ديگ**ران را از خ**ود ج**دا بدان**د خ**ارج می کن**د. اين ح**الت بي تف**اوتي را رهبانيت هم ناميده اند. راهبان افرادي بودند كه ب**ه عقي**ده خ**ود ب**راي اين ك**ه ب**ه گن**اه و معص**يت و غيبت و تهمت و مفاس**د اجتماعي آلوده نشوند خود را به بياب**ان ه**ا و دامن**ه ك**وه ه**ا مي كشاندند، در آنجا مغاره يا اتاقکي چوبي مي ساختند و تك و تنه**ا زندگي مي كردن**د. اين ح**الت را رهب**انيت مي گوين**د. انس**ان ب**ا فاصله گرفتن از اجتماع و زندگی در تنه*ائی نعمت ب*زرگ انس و آش**نايي و محبت ب**ا دوس**تان را از دس**ت مي ده**د و ح**الت ت**ك فردي و تك گرايي پي**دا مي كن**د؛ مانن**د ش**اخه اي ك*ه از ش*جرۀ� جامع*ه قط*ع ش**ده و ع*اقبت مي خش*كد و فرس**وده مي ش**ود. خداوند براي پيدايش اين گرايش اجتماعي ح**تی نم**از و عب**ادات را هم در جامعه و در مسجد قرار داده است. نماز تك فردي چ**ه

قدر ثواب دارد و نماز در مسجد چه قدر و به همين ترتیب. اما حالت دوم كه مبغوض خداوند متعال اس**ت، و خداون**د تع**الی

"... ب**ه انس**انغیر المغضوب علیهمدرسوره حمد با جملۀ�: " آموخته كه خود را مبغوض خدا و بندگان خدا ق**رار نده**د ،ح**الت خيانت به مردم است. گاهی انسان ها در وضعي قرار مي گيرند كه سعادت خود را در خيانت ب**ه م**ردم مي دانن**د، م**ال و ث**روت آنها را با وسايل مختلف از آنان مي ربايند، خود را ب*ه ث*روت مي رسانند و آنها را در محروميت قرار مي دهند و زندگي آنها از راه ظلم و زور مي گ***ذرد. ب***ا غيبت و تهمت آب***روي م***ردم را مي ريزند. با دروغ و دزدي مال مردم را مي ربايند و با كشتار و قتل جان مردم را مي گيرند. اين افراد كه با زور و ظلم بن**دگان خ**دا را از حقوق الهي و اجتماعي خود محروم مي كنند عاقبت منفور و ملع**ون خ**دا واق**ع مي ش**وند و مخصوص**ا در ع**الم آخ**رت مشمول غضب تمام افراد بشر خواهند بود. يك چنين انس**اني را غيرمتمدن و وحشي مي نامند زيرا مانند وحشيان صحرا و مانن**د گرگ و پلنگ به فكراين است كه ج**ان حي**واني را بگ**يرد و آن را

طعمه خود سازد.

393

تفسير سوره نساء

ام**ا ح**الت س**وم ك**ه در آن ح**الت انس**ان متم**دن و اجتم**اعي شناخته مي شود ح**الت احس**ان و خ**دمت ب**ه جامع**ه و گ**رايش قلبي به اجتم**اع اس**ت. آب**ادي زن**دگي خ**ود را در آب**ادي زن**دگي مردم، خرابي زندگي خ*ود را در خ*رابي زن**دگي م**ردم، س**عادت خود را در سعادت مردم و شقاوت خود را در شقاوت مردم مي داند. همه جا مي كوشد به جامعه، و در قدم اول به خانواده، پدر و م***ادر و خويش***اوندان و همس***ايگان خ***دمت کن***د، طب***ق دستورعظيمي كه خدا در قرآن داده و اين همه بندگان خود را به احسان و خدمت ام**ر مي كن**د. دراين آي**ه ش**ريفه می گوی**د ک**ه خداون**د دوس**ت دارد انس**ان ه**ا اجتم**اعي باش**ند و ب**ه آنه**ا مي فرماي**د جامع**ۀ� ثروتمن**د ث**روت شماس**ت و جامع**ۀ� آب**اد آب**ادي شماست. جامع**ۀ� فق**ير فق**ر شماس**ت و جامع**ۀ� م**ريض م**رض

شما. چه خوب مي گويد شاعر ایرانی سعدي: بني آدم اعضاي يكديگرن**د ك**ه در

آفرينش زيك گوهرند چوعض**************وي ب**************ه درد آورد روزگ**************ار

دگر عضوها را نماند قرار ت*************و ك*************ز محنت ديگ*************ران بي غمي

نشايد كه نامت نهند آدمي يعني افراد جامعه مانند اعضاي يك بدن هستند. وقتي كه عضوي مانند دست و پا و گوش و بيني مريض مي شود تم**امي اعض**اي بدن مريض شده اند. هر عضوي از اعضاي بدن به هم**ان م**يزان كه سالمتي خود را دوست دارد به اعضاي ديگر خ**دمت مي كن**د تا آنها را سالم نگه دارد. چشم ها به دست و پا خدمت مي كنن**د و راه و چاه را نشان مي دهند. دست و پا به چشم ها خدمت مي كنند و آنها را از خطرات محفوظ مي كنند. همينطور هر عضوي، داخلي يا خارجي به اعضاي ديگر خدمت مي كنند. انسان ها ن**يز بايستي در رابطه با جامع**ه چ**نين باش**ند ت**ا اجتم**اعي و متم**دن

شناخته شوند. تعریف دنیا پرستان که عزت را در والیت کفار می جویند:

خداوند تعالی آنها را ازنظر رواني تعري**ف مي كن**د و نت*ايج نف*اق آنها را در انتهاي آيه يادآوري مي كند. انسان هايي ك**ه حقيقت را رها مي كنند و اسير ظواهر زندگي و دنيا پرستي مي شوند س**ه

394

تفسير سوره نساء

حالت پيدا مي كنند ك**ه اين س**ه ح**الت در مس**ير ت**نزل از مق**ام انسانيت پيدا مي ش**ود. ل**ذا اين ح**االت را "درك**ات" مي نامن**د، آنچن**ان ك*ه ح*االت مترقيان*ه را "درج*ات" مي شناس**ند. خداون**د

ان المنافقين في الدرك االس11فل منتعالی مي فرمايد: " يع**ني من**افقين در پ**ايين ت**رين درك**ات جهنم ق**رار مي1الن11ار.گيرند.

انسان ها بعد از اين كه به عقل و شعور رسيده و مي توانند حق و ناحق را بشناسند و تص**میم بگیرن**د ب*ه س**وي ح*ق و ي*ا باط**ل حركت كنن**د ب**ه دو قس**مت تقس**يم مي ش**وند. قس**متي بع**د از شنيدن حق گرايش ب**ه خ**دا و اولي**اء خ**دا و ص**داقت و ام**انت و پاكي پيدا مي كنند و قسمت ديگر به اين مسايل بي اعتنا شده و به دنيا و متاع دنيا و مال و ثروت و خوردن و آشاميدن توجه پي**دا مي كنند و با هر قانوني و يا دين و دعوتي كه م**انع دني**ا پرس**تي آنها مي شود و مي خواهد آنه*ا را در طلب م*ال و ث*روت كن*ترل كند و به نظام انساني و طبيعي در آورد مخالفت مي كنند. نظ**ر به اين كه پيغمبران طرفدار حق و عدالتند و مانع دني**ا پرس**تي و ثروت ان*دوزي از راه ظلم و س*تم هس*تند ب*ا آنه*ا مخ**الفت مي كنند. در نتيجه دو گ*روه ح*ق و باط**ل پي**دا مي ش**ود و ب*راي ب*ه دست آوردن پيروزي با يكديگر مي جنگن**د. در اين جن**گ و جه**اد گروهي كه طرفدار حق و عدالت هستند و گ*رايش ب*ه خداون*د و پيغمبران دارند درجات و مقامات پيدا مي كنند و ه**ر روز به**تر و بهتر، و نسبت به خود و م*ردم مهرب*انتر و مهرب*انتر مي ش*وند و در انتها در نظر تمام مردم به حقانيت و عدالت و تقوا و خ**دمت شناخته شده، در جامعه و در ن**زد خداون**د متع**ال محب**وبيت پي**دا مي كنند. در مقابل آنها گروهي ديگر كه حق و عدالت را م**زاحم مقاصد شوم خود مي دانند به عكس اهل ايم**ان و تق**وا فع**اليت مي كنند. خدا و اهل ايمان و تق**وي را ره**ا مي كنن**د و ب**ه دنب**ال هوي و ه**وس خ**ود مي رون**د. همچ**نين پيش**وايان اه**ل ايم**ان و تقوي را كه پيغمبران و اهل ايمان باشند رها مي كنن**د ب**ه س**وي خدايان و پيشوايان قالبي و غ**ير حقيقي خ**ود مي رون**د. ب**ه ج**اي خدا بت ه**ا را مي پرس**تند و ب**ه ج**اي انبي**ا و پيغم**بران از حك**ام ظالم و ط**اغوتي اط**اعت مي كنن**د و ب**ه ج**اي ق**وانين الهي ك**ه عادالنه است و حقوق همه بندگان را يكجور و يكن**واخت رع**ايت

145 نساء، 1

395

تفسير سوره نساء

مي كند يك قوانين ظالمانه و جابرانه اي به وجود مي آورن**د ك**ه با اجراي آن قوانين مال و ثروت و قدرت در اختيار آنها قرار مي گيرد و اكثريت بندگان خدا در محروميت مطلق واق**ع مي ش**وند. گروه منافق كه ب**ه عكس گ**روه م**ؤمن و متقي ح**ركت خ**ود را شروع مي كنند در اين حركت قهق**رايي و ت**نزلي و عقب گ**رايي كه دارند سه حالت پيدا ميكنند كه در ه**ر ح**التي اس**م و ص**فتي مخصوص در تعريف آنها به كار مي رود تا حقيقت آنها چن**ان ك**ه

هست شناخته شود. صفت اول آنها كف**ر اس**ت ك**ه در براب**ر ايم**ان واق**ع مي ش**ود. مؤمنين همه جا ح**ق خ**دا و حق**وق خل**ق خ**دا را منظ**ور دارن**د، س**عي مي كنن**د ح*ق خ**دا و ح*ق خل**ق خ*دا را رع*ايت كنن*د. در اطاعت خدا و در خدمت خلق خ**دا باش**ند. در اين ح**ق شناس**ي سعي مي كنن**د ك**ه تم**امي نعمت ه**اي خ**دا منص**فانه و عادالن**ه ميان مردم قسمت شود و هر انساني ب**ه ح**ق واقعی خ*ود نائ*ل شود. به عكس اينها، گروه ديگر حقي براي خدا و خلق خدا قايل نيستند و همه جا خود را مي بینند. مال و ث**روت دني**ا را ب**ه خ**ود اختص**اص داده، م**ردم را در مح**روميت مطل**ق ق**رار داده و ب**ه بردگي مي كشانند. مي گويند همان كساني حق حيات دارن**د ك**ه بردۀ� ما و در اطاعت ما باش**ند و از م**ا اط**اعت كنن**د، و در عين حال حق آنها را هم منظور ندارند. همچنين حق خداوند متع*ال را منظور ندارند و منكر خدا مي شوند. مي گويند خدايي نيست ك**ه او را سجده كنيم و از او اطاعت كنيم. چنين افرادي را ك**ه م**انع ظهور حق خدا و م**ردم مي ش**وند ك**افر مي نامن**د. ك**افر يع**ني ساتر. يعني کسی که زندگي و وجود خ**ود را حج**اب ح**ق خ**دا و خلق قرار مي دهد. طوري خود را به نمايش مي گذارد كه گويي بج**ز او کس**ی در ع**الم نيس**ت و ح**ق و حق**وقي ن**دارد. آنه**ا خودشان را خداي عالم مي دانند و سعي مي كنند ديگران را ب**ه ضعف و بردگي بكشانند. اين حالت ابتدايي كه پنهان كنن**دۀ� ح**ق خدا و اولياء خ*دا اس**ت را "كف*ر" مي گوين*د. قه*را مي*ان آنه*ا و افراد قدرشناس عالم مب**ارزه و جن**گ پي**دا مي ش**ود. ن**ه گ**روه مؤمن و متقي مي توانند با آنها زندگي كنند و نه آنها مي توانند با اهل تقوا و ایمان زندگي كنند. قهرا با يكديگر به جنگ و ن**زاع ب**ر خاسته و به فكر اين هستند كه يك**ديگر را از بين ب**رده و زن**دگي

را به خود اختصاص دهند.

396

تفسير سوره نساء

حالت بعد كه شرك و نفاق است در مسير جتگ و جدال با اولياء خدا پيدا مي شود. كفار بعد از اين كه ب**ا اه**ل ايم**ان ب**ه جن**گ و جدال مشغول مي شوند چ**اره اي ج**ز اين نمي بينن**د ك**ه مانن**د اهل ايمان به يك ق**درتي متكي ش**وند و ب**ه ن**يروئي غ**ير از خ**دا پشتگرمی داشته باشند. وسايلي در اختيار داشته باشند تا بتوانند

با اهل ايمان بجنگند. عزت و موفقیت مومنین در اطاعت از خداوند متعال:

مؤمنين در جنگ با كفار از دو وس**يله اس**تفاده مي كنن**د. وس**يلۀ� اول عقايد ايماني آنها كه به خدا متكي هستند و از خدا نص**رت و ياري مي طلبند و خداوند متعال هم با تق**ويت روحي ك**ه در آنه**ا به وجود مي آورد ش**جاعت و بي ب**اكي ب**ه آنه**ا مي ده**د ك**ه ب**ر

دشمنان خود پيروز مي شوند. وسيلۀ� دوم امكانات جنگي از قبيل مال و ث**روت و خ**وار و ب**ار و اسلحه و تجهيزات ديگر. خداوند متعال به مؤم**نين س**فارش مي كند هرچه بيشتر خود را در مقابل كفار مجهز كنند، اس**لحه تهی**ه کنن**د ت**ا بتوانن**د دش**من را بترس**انند و او را شكس**ت دهن**د. مي

"و اعدوا لهم ما استطعتم من قوه و من رب11اطفرمايد: يع**ني هرچ**ه مي1ع11دوکم". الخيل ترهبون به عدو الل11ه و

توانيد اسلحه و نيرو تهيه كنيد. اسب هاي جنگي يا وسايل ديگ**ر، ت**وپ و تان**ك، و ب**ا اين تجه**يزات و تس**ليحات دش**من خودت**ان و دشمن خدا را بترسانيد. پس مؤمنين عالوه بر عقايدي كه به خدا دارند و به او متكي هستند بايستي تجهيزات جنگي خود را هم به نحو كامل داشته و سعي كننند با اين تجه**يزات ب**ا دش**منان خ**ود قوي تر و بهتر روب*رو ش*وند. كف*ار هم ك*ه در براب*ر اه*ل ايم*ان ق**رار مي گيرن**د س**عي مي كنن**د مانن**د مؤم**نين از اين ق**درت استفاده كنند. قدرت اعتقادي به كسي يا چ**يزي داش**ته باش**ند و از عقيده خود بجا و به موقع استفاده كنند. آنها به ج**اي خ**دا بت ها را علم می كنند، انسان هاي ساده و ض**عيف را ک**ه عقلش**ان به خدا نمی رسد مي فريبند و مي گويند همين بت ه**ا و ط**اغوت ها خدا هستند كه مي توانيد از آنها استفاده كنيد. درچ**نين ح**الي بعد از كافر ب*ودن مش*رك ش**ناخته مي ش**وند زی*را ك*افر كس*ي است كه فقط خدا و حق خدا را رعايت نمي كن**د وليكن مش**رك كس**ي اس**ت ك**ه غ**ير خ**دا را بج**اي خ**دا علم مي كن**د. بت مي

60انفال، 1

397

تفسير سوره نساء

پرستد و ديگران را وادار به بت پرستي مي كن**د و ش**ريك ب**راي خ*دا مي تراش*د. پيغم*بران خ*داي واقعي را مع*رفي مي كنن*د و پيروان خود را به خداي واقعي ك**ه خ**الق و آفرينن**ده آنه**ا اس**ت مرب**وط مي كنن**د و از او كم**ك مي گيرن**د وليكن كف**ار و من**اقين خدايان قالبي مي سازند و در برابر پيغمبران، پيش**وايان دروغين مي سازند. به دليل همين عمل كه غير خدا را ب**ه ج**اي خ**دا مي پرستند و بجاي پيغمبران و پيشوايان برح**ق، ديگ**ران را علم مي كنند و از آنها اطاعت مي كنند مشرك شناخته مي ش**وند. يع**ني ب**راي خ**دا و پيغم**بران و پيش**وايان ح**ق و ع**دالت ش**ريك مي تراش**ند. آنه**ا ب**ه اين دلي**ل مش**رك ش**ناخته مي ش**وند ک**ه اگ**ر پيروان آنها اعتراض كننند كه آن گروه مؤمن عقيده به خدا دارند و از خ**داي خ**ود كم**ك مي گيرن**د و م**ا خ**دايي ن**داريم؛ آنه**ا هم مردم را معتقد به خ**داي دروغين و پيش**وايان دروغين می کنن**د. مانند سامري، شيطان معاصر حضرت موس**ي ك**ه ي**ك مجس**مه طاليي س**اخت و ب**ه م**ردم گفت همين گوس**اله خ**داي ش**ما و خداي موسي است و گوساله پرستي را رواج داد. در حال حاضر هم بس**ياري از انس**ان ه*اي بي ش**عور و ن**ادان م**ذهب گوس**اله پرس**تي را در جامع**ه خ**ود حف**ظ ك**رده ان**د. مانن**د ط**وايفی در هندوستان كه گاو و گوساله مي پرستند. پس مشركين يك درجه نازل تر و پايين تر ازكفار هستند. كفار اگرچه خدا را نمي پرستند وليكن به غير خدا هم معتقد نيستند. نه پيشوايان واقعي را قبول دارند و ن**ه از پيش**وايان دروغين و قالبي پ**يروي مي كنن**د وليكن مشركين که مخلوقي را بجاي خالق مي پرستند و پيغم**بر ك**اذب يا امام كاذب را بجاي پيغمبر صادق و امام صادق قبول دارند یک درجه پس**ت ت**ر از آنه**ا هس**تند. درنتيج**ه ب**ه هالكت و ب**دبختي و

عاقبت هم به آتش جهنم معذب مي شوند. مرحلۀ� بعد از شرك كه آخرين سير نزولي انسان است »نف**اق« است كه خداوند مي فرمايد "منافقين در آن مرحله پايين تر و در

زيرا مشركين و كفار نمي توانن**د ب**ا1مركز اصلي جهنم هستند". ظاهرس**ازي بن**دگان خ**دا را گ**ول بزنن**د و گم**راه كنن**د وليكن منافقين با لباس اهل ايمان ظاهر مي شوند، به صورت مؤم**نين و متقين تظ**اهر ب**ه اط**اعت و بن**دگي خ**دا و تظ**اهر ب**ه قب**ول پیغمبران و امامان کرده، با این تظاهر بندگان خدا را می فریبن**د

- ان المنافقین فی الدرک االسفل من النار و لن تجد لهم نصیرا.145 نساء، 1

398

تفسير سوره نساء

و به مصیبت های دنیا و آخرت مبتال مي كنند. پس خطر منافقين از مشركين بيشتر و خط**ر مش**ركين هم از كف**ار بيش**تر اس**ت. انسان هاي محكوم به ع**ذاب آخ**رت در يكي از اين س**ه مرحل**ه قرار مي گيرند. مرحله ابت**دايي كف**ر، مرحل*ه متوس*ط ش**رك، و آخ*رين مرحل**ه ك*ه در دني**ا مب*دأ فس*اد و در آخ*رت مرك*ز جهنم است نفاق مي باشد. هر سه طايفه در جهنم هستند وليكن مركز اهل جهنم منافق است كه گرفتار آتش و عذاب اس**ت و مرحل**ه

بعد مشركين هستند که در حرارت آتش قرار مي گیرند. منافق خدا را نمي شناسد و خود را هم نمي شناسد. او که خ**ود را ضايع نموده و گم كرده است چگونه مي تواند حق ديگ**ران را زنده نگه داشته و ض**ايع نكن*د؟ كس**ي ك*ه خ*ود را باخت**ه چگون*ه ممكن اس**ت ديگ**ران را حف**ظ كن**د؟ من**افقين از نظ**ر آزادي و استقالل وجودي سبك هستند؛ مانند پر كاه ك**ه در براب**ر ح**وادث مق**اومت و اس**تقامت ن**دارد. چگون**ه ج**ايز ي**ا ممكن اس**ت ک**ه ديگران به او پناهن**ده ش**وند و ادع**اي او را ك**ه خ**ود را حاف**ظ و نگهب**ان وابس**تگان خ**ود مي دان**د بپذيرن**د؟ از اين رو خداون**د مؤمنين و مؤمنات را از ارتباط و اعتماد بر آنه**ا برح**ذر داش**ته و مي فرمايد: هرگز به قول و قرار آنها ي**ا معاه**دات آنه**ا ايم**ان و اطمين**ان پي**دا نكني**د زي**را اين معاه**دات و ق**ول و قراره**ا دامي است كه سر راه شما مؤمنين و مؤمنات گسترانده تا ش**ما را از راه دين برگردانند و به دام بياندازن**د و موج**وديت ش**ما را ازبين ببرند. پس اعتماد اهل ايمان به قول و ق**رار من**افقين ض**اللت و گمراهي اس**ت. آنه**ا گرچ**ه ب**ه ص**ورت ك**وهي نم**ايش داده مي شوند اما از نظر مقاومت پركاهي بيشتر نيس**تند. ب**ا كوچك**ترين حادثه خود وشما را به هالكت مي رسانند. اين آيه شريفه و ديگ**ر آيات بزرگترين درس خداوند به اه**ل ايم**ان اس**ت ک**ه آنه**ا را از

ارتباط با منافقين برحذر مي دارد.: خدعۀ� منافقین با خدا و خدعۀ� خدا با آنها

خداوند ابتدا مكر و خدعه آنها را گزارش مي دهد ك**ه آنه**ا خي**ال مي كنند با مكر و سياست خود اولياء خدا و پيغمبران و مؤم**نين را گول زده، در عین حال كه جنس**يت م**رام و دين و مكتب آنه**ا را قبول نداشته و کوچکترین نفع و خدمتی برایشان ندارن**د خ**ود را در ميان آنها جا زده، از مال و من**افع آنه**ا اس**تفاده می كنن**د. ازطرفي خداون*د متع*ال ب*ه پيغم*بران و ائم*ه )علیهم الس*الم( و

399

تفسير سوره نساء

مؤمنين سفارش مي كند كه مردم را به همين ظواهر آراسته ب**ه رسميت بشناسند. تظاهر آنها را ب**ه دين قب**ول كنن**د و ك**اري ب**ه باطن آنها، كه دوست يا دشمن واقعي هستند نداشته باشند. آنها نظر به اين كه خود را در ميان مسلمانان با تظاهر ب*ه ايم*ان ج*ا داده اند، پيش خود فكر مي كنند كه چگونه خدا و رس**ول خ**دا و مؤم**نين را گ**ول زده و دش**منی خ**ود را ب**ه ص**ورت دوس**تي در آورده اند، مي گوين**د مك**ر و سياس**ت و زرنگي م**ا ب**ر سياس**ت ام**ام و پيغم**بر مي چرب**د. م**ا آنه**ا را گ**ول زده و كاله س**ر آنه**ا گذاشته ايم که آنها ما را دوست خود به حساب آورده ب**ا اين ك**ه دشمن آنها هستيم. ذوق و شوق آنها همين قدر است كه به زعم خود زرنگی ک**رده، پيغم**بر و ام**ام را ف**ریب داده، من**افع آنه**ا را ب**رده و از ض**ررها و خط**راتي ك**ه متوج**ه آنه**ا مي ش**ود بركن**ار

هستند. خداوند تعالی مي فرمايد كه اين مكر و خدعه به خود آنها ب**رمي گردد زيرا ع*اقبت در براب*ر ام*ام و پيغم*بر و مؤم*نين ب*ه كف*ر و نفاق شناخته شده و از جامعۀ� ايمان طرد و رجم مي شوند و در جوامع كفر و الحاد هم جايي ندارند؛ از ارتباط ب**ه ه**ر دو طايف**ه محرومند و ظلم و ستم هايي كه به هر دو طايفه رسانده اند ب**ه خودشان بر مي گردد. خداوند آنها را تش**بيه ب**ه مگس ه**ايي مي كند كه روي تن انسان مي نش**ينند و مي گزن**د و اذيت مي كنن**د. نه از اين طايفه به حساب مي آيند و نه از آن طايفه. عاقبت هر دو طايف**ۀ� ك**افر و م**ؤمن دش**من سرس**خت من**افقين ش**ده و ضربات خود را بر آنه**ا وارد مي س**ازند. آنه**ا مانن**د جاسوس**اني هس**تند ك**ه هم ب**ه ض**رر دولت خ**ود ك**ار مي كن**د اس**رار دولت متبوع خود را به دشمن مي رسانند و هم به ضرر دشمن فعاليت مي كنند و اسرار دش*منان را ب*ه دولت خ*ود ابالغ مي كنن*د و در انتها نه از آن طايفه به حساب مي آيند و نه از اين طايفه؛ دره**ر دو طايفه محكوم به اعدام هستند. پس مكر و خدعه ه**ا و دوز و

كلك ها به خودشان برمي گردد.: هشدار به مومنین از قبول والیت کفار

يكي ديگر از مسايلي كه در قرآن بسيار تكرار شده است ارتباط واليت مؤمنين و مسلمانان با كفار است. همه جا خداون**د تع**الی

400

تفسير سوره نساء

ب**ه اه**ل ايم**ان س**فارش مي كن**د ك**ه خ**ود را در واليت كف**ارقرارندهند،مثل همین آیه که مي فرمايد:

يع**ني"ال تتخذوا الك11افرين اولي11اء من دون المؤم11نين". كفار را به واليت نپذيريد، مؤمنين را ب**ه واليت بپذيري**د. بس**ياري از مفسرين و ي**ا هم**ه آنه**ا »والیت« را در امث**ال اين آي**ات، ك**ه خداون**د اج**ازه نمي ده**د مؤم**نين واليت كف**ار را قب**ول داش**ته باشند، به دوستي تعبیر مي كنند. مي گويند:خداوند اهل ايمان را از دوستي با كف**ار نهي مي كن**د و مي گوي**د ح**ق نداري**د كف**ار را دوست داشته باشيد بلكه الزم اس**ت دش**مني كني**د و آنه**ا را در قلب خود دشمن داشته باشيد؛ با اين كه واليت به معناي دوستي تنها نيست بلكه واليت به معن**اي قب**ول سرپرس**تي كف**ار اس**ت. كسي را »ولي« مي دانن**د ك**ه سرپرس**تي ع*ده اي را در اختي**ار خود دارد آنها را اداره مي كند و ح**اكميت ب**ر آنه**ا دارد و آنه**ا را امر و نهي مي كند. مانند پ**در و م**ادر ك**ه ب**ر فرزن**د خ**ود واليت دارند و يا انبياء و اولياء خدا كه بر امت خود واليت دارن**د و امت در داي**رۀ� ح**اكميت آنه**ا زن**دگي مي كنن**د. خداون**د ب**ه مؤم**نين سفارش مي كند كه ح*اكميت کف**ار را ب**ر خ*ود نپذیرن*د بلك*ه در ح**اكميت اولي**اء خ**دا باش**ند. يع**ني حك**ومت و ح**اكميت را ب**ه پيغمبران و امامان و يا به كساني كه مجهز به علم و فرهنگ آنها هس**تند بس**پارند و در واليت آنه**ا باش**ند زي**را همين حك**ومت و حاكميت ها است كه مردم را یا به عزت و قدرت مي رساند و يا در ذلت و خواري و فقر و ناداري قرار مي ده**د. اگ**ر حك**ومت و سرپرس**تان م**ردم ص**الح و م**ؤمن ب**وده و منص**وب از ج**انب خداباشند امت وابسته به آنها در عزت و قدرت قرار مي گيرن**د؛ ي**ك زن**دگي ع**الي ب**راي آنه**ا مهي**ا مي ش**ود. زي**را اولي**اء خ**دا موفقيت خود را از طريق خدمت ب**ه م**ردم مي دانن**د. كس**ي ب**ه مقام واليت انتخاب مي شود كه رابطه اش با مردم مانند رابطۀ� پدر و مادر به فرزندانش باشد، به آنها خدمت كند، زن**دگي ب**راي آنها بسازد، طالب م**وفقيت آنه**ا باش**د. س**عادت آنه**ا را م**وجب سعادت خود و شقاوت آنها را موجب شقاوت خود بدان**د. هم**ان قدر كه زحمت مي كشد تا برای خود زندگي خ**وبي بس**ازد و زن و بچه خود را در رف*اه و آس**ايش ق*رار ده*د ب**راي امت و رعيتخود زحمت بكشد و طالب خوشبختي آنها باشد و زندگي بسازد. »ولي« ب**ه كس**ي مي گوين**د ك**ه ض**رر م**ردم را ض**رر خ**ود و خطرات مردم را خطر خ*ود مي شناس**د و آنق*در ك**ه ب**راي خ*ود

401

تفسير سوره نساء

فعاليت ميكن**د ك*ه زن**دگي ش**رافتمندانه اي بس*ازد ب**راي امت و رعيت خود هم زحمت مي كشد و هدفش اين است كه م**ردم را به زندگي عالي و سعادتمندانه برساند. وليكن كفار س**اير م**ردم را براي استثمار و استخدام قبول دارند. كفار در واليت خود همه جا به فكر اين هستند ك**ه از م**ال و ج*ان و ن*اموس م*ردم به*ره برداري كننند. منافع توليدي آنها و يا منابع ثروت و ق*درت آنه*ا را ب**ه خوداختص**اص دهن**د و م**ردم را در جه**ل و فق**ر نگ**ه دارن**د. برنامه هايي پياده كنند كه مردم دايم در اسارت آنها و محتاج ب**ه آنه**ا باش**ند. ل**ذا از ی**ک ط**رف م**ردم را در جه**ل و ن**اداني نگ**ه داش**ته، اج**ازه نمي دهن**د ك**ه ب**ه علم ودانش مجه**ز ش**وند و از طرفی آنها را در فقر و ناداري نگه مي دارند و اجازه نمي دهن**د كه ثروت و قدرت داشته باشند. پس رابطه كفار با مردم رابط**ه استثماري و استخدامي است. به اين منظ**ور خ**ود را ب**ه ملت و م**ردم مس**لط مي كننن**د ك**ه آن ملت و مملكت را در اس**ارت و استثمار خود قرار دهند و از منافع توليدي و من**ابع مملك**تي آنه**ا استفاده كنند. آنها را وادار به خدمت كنند و نتايج خدمات آنه**ا را

به خود اختصاص دهند. استثمار از كلمۀ� »ثمر« به اين معنا است كه منافع توليدي مردم رابه خود اختصاص داده و مردم را در فقر و خفت و خواري نگ**ه دارند كه مبادا به ثروت و قدرت برسند و آزادي پيداكنن**د. اولي**اء خدا چنين نيستند. همه جا هدفشان اين است ك**ه م**ردم وابس**ته ب**ه خ**ود را ب**ه علم و ث**روت و ق**درت مجه**ز كنن**د و آنه**ا را ب**ه سعادت و خوشبختي دنيا و آخرت برسانند. مانن**د پ**در و مادرك**ه دوست دارند بچه ه**اي خوش**بخت و دانش**مندي داش**ته باش**ند و براي اين كه زندگي فرزن**دان خ**ود را ب**ه ثم**ر برس**انند س**رمايه گذاري مي كنند. به همين منظور خداوند ب**ه بن**دگان خ**ود دس**تور مي دهد اولياء و مؤمنين را به سرپرستي انتخاب كنن**د و اجتن**اب كننداز اين كه منافقين و كفار را به واليت بپذيرند و زن**دگي خ**ود را به دست آنها بسپارند. پس خداوند همه جا بندگان مؤمن خ**ود را نهي مي كند از اين كه خود را در واليت و زعامت كف**ار ق**رار دهند اما نهي از دوس*تي و رابط*ۀ� تج*اري ب*ا آنه*ا نمي كن*د زي*را مؤمن وظيف*ه دارد هم*ۀ� بن*دگان خ*دا را دوس*ت داش**ته باش*د و براي سعادت آنه**ا تالش كن**د و همچ**نين رواب**ط تج**اري ب**ا تم**ام

ملت ها داشته باشد.

402

تفسير سوره نساء

من**افق از ك**افر و مش**رك ب**دتر و در پ**ايين ت**رين درك**ات جهنم:است

همانطور كه ايمان درجاتي دارد و انس*ان ه*ا را ت**رقي مي ده*د، باال و باالترمي برد تا ب**ه مق*ام خالفت الهي برس**اند كف**ر و گن**اه هم دركاتي دارد؛ انسان را بدتر و بدتر مي كند تا اين ك**ه در دني**ا مبدأ اينهمه حادثه ها و ظلم و ستم ها و جن**گ ه**ا مي ش**ود و در عالم آخرت همۀ� اين مس**ئوليت ه**ا و محك**وميت ه**ا ب**ه خ**ود او برمي گردد. عذاب آنها برابر عذاب تم**امي انس**ان ه**ايي خواه**د

بود كه گرفتار نقشه هاي شوم او شده اند. انسان ها در اولين مرتبه كه دعوت خدا و اولياء خدا را قبول مي كنند حق خدا را نمي شناسند و منظور ندارند. بر خود واجب نمي دانند كه اطاعت كنند و براي خدا در زندگي خود حسابي باز نمي كنند. در اين حاالت و تفكرات كه خود را مسئول رعايت حق خدا نمي دانند كافر شناخته مي شوند. كافر كسي است كه حق ذوی الحقوق را در نظر نمي گيرد. اگر كسي به او خدمت كند دوست ندارد محبت و احسان او را به نمايش بگذارد و از كسي كه به او محبت كرده است تشكر كند. حق پدر و مادر، حق استاد و معلم و ح**ق كس**اني ك**ه ب**ر او ح**ق دارن**د. ب**ا ح**ق داران خ**ود چن**ان برخورد ميكند كه حقي بر او ندارند. به همين كيفيت حق خ**دا را نيز منظور ندارد. نمي گوي**د خ**دا م**را آفري**ده و اينهم**ه نعمت و ثروت در اختيار من گذاش**ته و ب**ر من حقي دارد. حاض**ر نيس**ت خدا را موالي خود قبول كند. اگر كسي ب*ه او بگوي*د خ*دا اينهم*ه نعمت به تو داده چرا حق او را منظور نداري مي گويد خ**دا كج**ا بوده و كي نعمت به من داده؟ خودم با زرنگي خ**ودم اين ث**روت را به دست آورده و زحمت كشيده ام. مانند قارون كه وق**تي ب**ه او گفتند خدا اينهمه به تو ث**روت داده چ**را ح**ق او را نادي**ده مي گ*يري مي گوي*د اين ث*روت و نعمت را ب*ه ه*نر و علم خ*ودم ب*ه دست آوردم به خدا مربوط نيس*ت. ط**وري زن*دگي مي كن*د ك*ه بنده كسي نيست و كسي حق ح**اکميت ب**ر او ن**دارد. ي**ك چ**نين انساني را با چنين تفكراتي كافر مي گويند. كافر به معناي س**اتر است يعني پوشانندۀ� حقوق. كتمان كنندۀ� حق ذوی الحقوق. مثال مأمور دولت با لباس خ**ود و اعم**ال خ**ود، خ**ودش را ب**ه عن**وان مأمور دولت، که از دولت حقوق می گیرد به م**ردم مع**رفی می کند. اما آدم هاي آزاد چ*نين نيس**تند ک**ه خ*ود را م**أمور دولت ي*ا ج**يره خ**وار او بدانن**د، ك**ه در اعم**ال و رفتارش**ان دولت را ب**ه

403

تفسير سوره نساء

نمايش بگذارند. كافر نسبت به خ**دا چ**نين اس**ت. هرگ**ز حاض**ر نيست خود را به عنوان بن**دۀ� خ**دا نم**ایش ده**د ک**ه باي**د از خ**دا اطاعت كند. اگر به او بگويند خدا را سجده كن مسخره مي كن**د كه مگر او كيست كه او را س**جده كنم! پس خ**ودش و زن**دگيش ساتر حقوق خدا و خلق خدا است. هرگز حاضر نيست ح**ق ح**ق داران و حق خدا را به نمايش بگذارد و چنين وانمود كند كه بن**دۀ�

خدا است. يك چنين كسي را كافر مي نامند. بدتر از كافر كسي است كه براي جنگ ب**ا خ**دا و اولي**اء خ**دا ب**ه غير خدا متوس**ل مي ش**ود. ارب**ابي غ**ير از خ**دا ب**راي خ**ود مي پذيرد. ازمال و ثروت و قدرت خود و يا اربابان خود استفاده مي كند تا با خدا و دين خدا و اولي**اء خ**دا بجنگ**د. تم**امي موج**وديت مادي و معنوي خود را در راه جنگ با خدا مصرف مي كند. آنقدر كه پيغمبران و دوستان خدا دلگرمي به خدا دارند و متكي به خدا هستند مشرك دلگرمي به قدرت و ثروت حاكمان خ**ود داش**ته و به آنها متكي است، خود و دني**ای خ**ود را ش**ريك خ**دا ق**رار مي دهد. بنابراين مشرك يك درجه ازكافر بدتر است. كافر حق خ**دا را منظورندارد، با خ*دا هم در جن**گ و ستيزنيس**ت و ب*ا دين خ*دا نمي جنگد وليكن مشرك ب**ا خ**دا و اولي**اء خ**دا در جن**گ و س**تيز است. محكوميت مشرك از كافر بيشتر است زيرا منش**أ ظلم و ستم و اذيت و آزار بندگان خ**دا ش**ده و ب**ا آنه**ا جنگي**ده، آنه**ا را كش**ته و م**ال و ث**روت آنه**ا را غ**ارت ك**رده اس**ت. روز قي**امت تم**امي ظلم و س**تم ه**ا ك**ه از او ب**ه م**ردم رس**يده ب**ه خ**ودش

برمي گردد. و اما منافق از مشرك بدتر است. منافق در لباس دين و عب**ادت و بندگي خدا ظاهر مي گ**ردد. م**ردم را مي فريب**د. خ*ود را ج**اي پيغمبر، پيشواي مردم معرفي مي كن**د و م**ردم ك**ه ف**ريب او را مي خورند و به خيال اين كه مرد خدا و مؤمن و پرهيزگار اس**ت او را بر مقدرات خود مسلط مي كنند، دين مردم و زندگي مردم را به فساد مي كشاند. با تظ**اهر ب**ه دين، دين خ**دا را ض**ايع مي كند. با تظاهر به نم**از و روزه، نم**از و روزه را از بين مي ب**رد و در آخر كار به مردم ثابت مي شود كه او يك خيانتكار و جنايتك**ار ب**وده ك**ه ب**ا تظ**اهر ب**ه دين م**ردم را گ**ول زده و دين م**ردم را خراب كرده، حكومت خدا را تعطي**ل نم**وده و كف**ر و گن**اه را ب**ا اعمال خود تقويت نموده يا الاقل مانع ظهور حق در افكار مردم

404

تفسير سوره نساء

شده است. عذاب منافق از عذاب دو طايف**ه قب**ل بيش**تر اس**ت زيرا بيش از دو گروه قبل مردم را از فيض خدا محروم مي كند. دامنۀ� ظلم منافق بيشتر از كافر و مشرك است. شاكيان من**افق بيش**تر از ش**اكيان ك**افر و مش**رك اس**ت پس ع**ذاب او هم از عذاب كافر و مشرك بيشتر و زي**ادتر اس**ت. پس خداون**د تع**الی مي فرمايد: منافقين درسخت ترين وبدترين وپايين ت**ري درك**ات هستند. دشمنان منافق روز قيامت به مراتب بيش**تر از دش**منان كافر و مشرك است. عذاب كافر در قيامت فق**ط مح**روميت از لط**ف خ**دا و نعمت ه**اي خداون**د متع**ال اس**ت. ب**ه غ**ير از محروميت عذابي ندارد وليكن عذاب مشرك و منافق در آخ**رت، عالوه ب***ر مح***روميت از لط***ف خ***دا برگش***ت تم***امي ظلم و عذابهايي است كه در دنيا از آنها به مردم رسيده است و آخ**رين عذابي كه از آنها به مردم رسيده عذاب آتش ب**وده ك**ه اين هم**ه بندگان خدا را با گلوله و آتش و بمب هسته اي سوزانده اند. این

همان جهنمي است كه خدا خبر داده است.: اجازۀ� دفاع به مظلومان، و در عین حال دستور عفو از ظالم:

به مظلومين اجازه مي دهد كه به ه**ر كيفيت باش**د148 در آیۀ� از خود دفاع كنند و بر ظالم خود بتازن**د. مي فرماي**د ب**دزباني در گفتار و كردار را دوست نمي دارد اما كس**اني ك**ه مظل**وم واق**ع شده اند ح**ق دارن**د ب**ه ظ**الم خ**ود پرخ**اش ك**رده و تظ**اهر ب**ه

بدزباني داشته باشند. در عین حال دستور عفو و گذشت داده، می فرمای**د149در آيه

اگر مي توانيد از كساني كه به شما بد گفت**ه و ب**درفتاري داش**تهاند بگذريد. خداوند هم از رفتار بد شما و گناه شما مي گذرد.

صفت محافظه کاری كفار را مطرح ک**رده،151و 150در آيات مي فرمايد: كساني كه كافر مي شوند و مي خواهند با تعليم**ات و تبليغات خود بين خدا و رسول جدايي بياندازند، به عقي**دۀ� خ**ود احكامي را كه به نفعشان است قبول مي كنند و احك**امي را ك**ه آنها را مكلف ب**ه خمس و زك**ات مي كن**د ت**رك مي كنن**د. دنب**ال ديني هستند كه در دنيا براي آنها ضرري نداشته و آنها را موظ**ف به كاري نكند. آنها بدانند كه حقيقتا ك**افر هس**تند و اين محافظ**ه

كاري ها براي آخرت آنها سودي ندارد. خصایص اجتماعی اهل ایمان را در جهت مخ**الف ب**ا152در آیۀ�

گذشت، معرفی می کند.150اهل کفر، که در آیۀ�

405

تفسير سوره نساء

دین توحیدی و روش تفرقه افکنان و آثار این دو: به طور كلي دين خدا خط حركت تك**املی ب**ه س**وي نعمت ه**اي خداون**د متع**ال اس**ت. خطي اس**ت ك**ه مس**افرين را از بياب**ان خشك دنيا به باغ و بوستان آخرت مي رس**اند و اين خ**ط تكام**ل بدون وظيفه شناسي و گذشت به نتيجه نمي رس**د. كس**اني ك**ه در بيابان به سوي شهر حركت مي كنند همه جا بايد بياب**ان ه**ا و روستاها را پشت سر گذاش**ته ت**ا ب**ه ش**هر آب**اد برس**ند. اگ**ر ب**ه بيابان سبزي رسيدند و ي**ا روس**تاي آب**ادي پيداكردن**د، همانج**ا را پس*نديده و متوق*ف ش**دند از ح*ركت ب**از مي مانن**د و هرگ*ز ب**ه زندگي ايده آل نمي رسند. از اين رو بيابان هاي سبز و خرم و يا روس**تاهاي آب**اد ب**راي چن**د س**اعتي و چن**د روزي ك**ه بخواهن**د استراحت كنند قابل قب**ول اس**ت و ب**راي زن**دگي و اق**امت دايم قابل قبول نيست. حركات تكاملي به سوي بهشت خداوند متعال هم مانن**د همين حرك**ات مس**افرتي ب**ه ش**هر آب**اد اس**ت و اين زندگي دنيا؛ مال و ثروت و يا مقام و منصب مانند آن روس**تاها و بياب**ان ه**اي خ**وش آب و ه**وا اس**ت ك**ه در طري**ق مس**افرت قرارگرفته است. الزم است انس**ان از دني**ا ب**راي ادام**ه زن**دگياستفاده كند ولی جايز نيست دنيا را هدف كامل خود قرار دهد.

خداوند براي اين كه انسان ها را وادار كند به حركت خ**ود ادام**ه دهند تا به شهر بهشت برسند اجازه نمي دهد تمام هدف خ**ود را مال دنيا قراردهند؛ به محض اين كه به ثروت مي رس**ند ب**ه آنه**ا دستور خمس و زكات مي دهد. دستور مي دهد مازاد م**ال خ**ود را در راه خدا انفاق كنند يا اگ**ر ب**ه مق**ام و منص**بي رس**يدند آن مقام و منصب را در مسير حركات آخرتي ق**رار دهن**د. يع**ني ب**ه بندگان خدا خدمت كنند تا اجر آخرتي آنها اض**افه ش**ود. كس**اني كه به محض رسيدن به مال و ثروت يا مقام و منصب خوش**حال شده و خيال مي كنند به همه ج**ا و هم**ه چ**يز رس**يده ان**د خيلي اشتباه مي كنند. هدف هاي آخرتي خود را رها ك**رده تم**ام عم**ر خود را صرف كسب مال و ثروت و رياس**ت مي كنن**د. در نتيج**ه زندگي دنياي آنها خاتمه پيدا مي كند و براي آخرت تهيه اي نديده اند. نه علم و فرهنگ آخرتي را شناخته و دانسته اند كه س**رمايه فكر و فرهنگ آنها در آخ**رت باش**د و ن**ه از مس**ير علم و تق**وا و خدمات به مردم، زندگي آخرتي ب**راي خ**ود تهي**ه نم**وده ان**د. در نتيجه وقتي كه به آخرت منتقل مي شوند و زن**دگي آخ**رت داي**ر

406

تفسير سوره نساء

مي شود مانند مسافري هستند كه وارد ش**هر ي**ا مملك**تي ش**ده س**ت، ن**ه زاد و توش**ه اي دارد ك**ه زن**دگي كن**د و ن**ه دوس**ت و آشنايي كه به او متوسل شده تا از او پ**ذيرائي كن**د. در نتيج**ه از نظر آخ**رتي گرفت**ار فق**ر و ن**اداري و غ**ربت مي ش**ود. ب**ا اه**ل آخرت بيگانه است، آشنايي به كسي يا چ**يزي ن**دارد. ب**ا خداون**د متعال هم بيگانه است. معرفتي به خدا نداشته و رابطه دوس**تي و بندگي با خدا ندارد. نه خ*دا را مي شناس**د ك*ه در اخ*رت از او چيزي بخواهد و خدا دعاي او را مستجاب كن**د و ن**ه خل**ق خ**دا و اولياء خدا را مي شناسد ك**ه ب**ا آنه**ا تم**اس بگ**يرد و خ**واهش و تمنايي داشته باشد. در نتيجه دچ**ار غ**ربت و تنه**ايي مي ش**ود و اگر مال خودش را از طريق ظلم و ستم و حرام پيدا كرده باشد در معرض شكايت فقرايي كه دچار محروميت شده اند ق**رارمي گيرد؛ عالوه براين که دوست آخرتي ن**دارد، دش**منان آخ**رتي هم دارد. ضعفا و فقرا ازدست او به خدا ش**كايت مي كنن**د ك**ه ح**ق آنها را ضايع كرده و براي خود مال و ث**روت جم**ع نم**وده اس**ت. پس گرفتار دو مصيبت بزرگ مي شود: اول، محروميت كامل از ثروت و نعمت آخرت. نه دوست مهرباني دارد كه از او ش**فاعت كند و نه معرفت به خ**دا دارد ك**ه از او خ**واهش و تمن**ا كن**د. در نتيجه دچار فق**ر و مح**روميت مي ش**ود. دوم اين ك**ه ملح**ق ب**ه ساير كفار و ستمكاران مي شود، نتايج ظلمي كه از آنها به فقرا رسيده در آخرت به خودش**ان مي رس**د. مانن**د فق**يري ك**ه وارد شهري شده دوست مهرباني ندارد و دشمنان زيادي دارد که ازاو انتقام مي گيرند. از این رو خداوند متعال به كسانی ک**ه از نظ**ر مال و مقام جلو افتاده اند دستور داده که بايد به عقب افتادگان كمك كنند تا حس دنيا پرستي و فرهن**گ كف**ر و گن**اه از ل**وح دل

آنها زايل گردد، زاد و توشۀ� آخرتي كسب نمايند. خصايص و ص*فات اه**ل ايم*ان را تعري**ف مي كن**د و152در آيه

ق**رار مي ده**د؛150آنه**ا را در اين آي**ه در براب**ر کف**ار در آي**ه كساني كه تفرقه افكن بوده و وحدت اجتماعي را بهم مي زنند.

خصوصیات اجتماعی مومنین نقطۀ� مقابل منافقین است: در اين دو آيه شريفه يكي از اصول اساسي و مهمي را كه ماي**ه عزت و عظمت اهل عالم است، و مخالفت با اين اص**ول را ك**ه ماي**ۀ� ذلت و خ**واري اه**ل ع**الم اس**ت ذك**ر مي كن**د. آن اص**ل اساسي كه به جامعه عزت و عظمت مي ده**د و ض**د آن ذلت و

407

تفسير سوره نساء

خواري به وجود مي آورد اصل توحيد است. توحي**د از اص**ول دين خدا و انبياء شناخته شده است. همه جا وقتي ك**ه اص**ول دين را تعريف مي كنند، در جواب این س**ؤال ک**ه اص**ول دين چيس**ت و چند اص**ل اس**ت ج**واب مي دهن**د: پنج اص**ل اس**ت. اص**ل اول، توحيد. دوم، عدل. سوم، نبوت. چهارم، امامت. پنجم، معاد. اينها اصول دين هستند و اگر اص**ول نباش**د ف**روع هم نيس**ت. ف**روع مانند گل و برگ و ميوه است و اصول مانند تنه و ريش**ۀ� درخت. اگر ريش**ه درخت در زمين اس**توار نباش**د و درخ**تي فاق**د تن**ه و ريشه باش**د نمي توان**د گ**ل و ب**رگ و مي**وه ب**ه وج**ود آورد. مي خشكد و فقط غذاي آتش است. درخت خشك براي آتش سوزي الزم است و نمي توان**د س**ايه اي داش**ته باش**د ك**ه م**ردم را در سايه خود پناه دهد و يا گل و ميوه اي داشته باش**د ك**ه م**ردم را تغذيه كند. دين هم يك شجره اي است كه تمامي انسان ها شاخ و برگ اين شجره هستند. تمامي اهل عالم كه از يك پدر و م**ادر به نام آدم و حوا به وجود آمده و ساخته شده اند، مانن**د درخ**تي روييده اند و شاخ و برگ به وجود آورده و ثمرات خ**وبي از خ**ود به يادگار گذاشته ان**د. اين درخت عظيم پ**ر ش**اخ و ب**رگ ك**ه در روي زمين به وجود آمده و به تمام زمين ه**ا و ك**وه ه**ا و درياه**ا جوان**ه زده و ب**ه هم**ه ج**ا در زمين و آس**مان ق**د كش**يده اس**ت همانند درختان ديگر است كه از مسير ريش**ه و س**اقه ب**ه ج**ايي متصل است. باغبان يا زارعي الزم دارد كه به آن آب و كود بدهد تا به ثمر برسد. اصل و ريشه اين شجرۀ� بش*ريت وج*ود خداون*د متعال اس**ت. يع*ني تم**امي انس**ان ه*ا ب**ه خ*داي آفرينن**دۀ� خ*ود متصل باشند، ازخ*دا ن**يرو بگيرن**د و از اين طري**ق تغذي**ه ش**وند. خداوند به اين شجره آب و كود بدهد تا زم**اني ك**ه او را ب**ه ثم**ر برساند. هم**انطور ك**ه در آف**رينش، خ**دا اص**ل اس**ت و اگرنب**ود چيزي نبود، در تربيت هم خدا اص**ل اس**ت ك**ه اگرنباش**د ش**جره رشد نمي كند و به ثمرنمي رسد. مانن**د درخت ه**اي ب**اغ ك*ه هم در خلقت و پيدايش آن، باغبان اصل است كه درختي بكارد و هم در تربيت و حفاظت باغبان اصل است ك**ه بايس**تي درخت ه**ا را آب و كود بدهد تا به ثمر برسد. تمامي افراد بشر و فرزندان آدم و حوا يک شجره هستند. باغباني كه آنها را در س**طح ك**ره زمين كشت نموده و پشت كار آنها را گرفته تا آنها را ب**ه ثم**ر برس**اند خداوند متع*ال اس**ت. او انس**ان ه*ا را خل**ق ك*رده و پش**ت ك**ار

408

تفسير سوره نساء

زندگي آنها را دارد تا زماني كه به ثمر برس**اند، و انس**ان ه**ا ك**ه ش**اخ و ب**رگ اين درخت هس**تند بايس**تي رابط**ه خ**ود را ب**ا اين باغبان حفظ كنن**د و در اختي**ار او باش**ند ت**ا ب**ه وس**يله او ت**ربيت شوند اگر رابطه درخت ها از باغب**ان قط**ع ش**د و از ب**اغ باغب**ان خارج شدند مي خش**كند و ديگ**ر ثم**ره اي ب**راي خ**ود و ديگ**ران ندارن**د. پس اص**ل ش**جره بش**ريت در پي**دايش و ت**ربيت، وج**ود خداوند متعال است. خداون**د اين ش**جره را كاش**ته و پش**ت ك**ار آنها را دارد تا اين ك**ه ب**ه ثم**ر برس**اند. اين اص**ل توحي**د اس**ت. انسان ها در صورتي خوشبخت مي ش**وند ك**ه ب**ا هم متح**د و در خدمت يكديگر باشند. هر كسي هر كجا باش**د ب**ا ديگ**ران رابط**ه دوستي و محبت داشته باشد و در خدمت ديگران باش**د. وح**دت و خدمت عاملي است كه زندگي بشر را مي پروران**د ت**ا اين ك**ه آن را به ثمر برساند و آخرين ثمره اي ك**ه از ش**جرۀ� انس**ان ب**ه وجود مي آيد زندگي بهشت است. بن**ابراين، اص**ل توحي**د حي**ات بخش زندگي بشريت است و در برابر این اصل، تفرقه افك**ني و تفرقه اندازي نابودكننده جامعه بشريت است. انسان ها وقتي از يكديگر جدا شوند و قطع رابطه كنند زن**دگي را متوق**ف ك**رده و يكديگر را از رشد و ترقي باز مي دارن**د، ب**ه ج**اي اين ك**ه كم**ك يكديگر بوده و زندگي يك**ديگر را بپرورانن**د ض**د هم مي ش**وند و زن**دگي يك**ديگر را ب**ه ن**ابودي مي كش**انند. تم**امي اين جن**گ و كشتارها و خرابي ها نتيجه جدايي انس**ان ه**ا از يك**ديگر و نتيج**ه تفرقه اندازي بين آنها مي باشد. از آن طرف تمامي آب**ادي ه**ا و علم و صنعت ه**ا و دانش و فرهن**گ و خوش**ي و آس**ايش نتيج**ۀ� وحدت انسان ها بايكديگر است. وقتي مردم اتحاد داشته باش**ند در خدمت هم ق**رار مي گيرن**د و ش**جره زن**دگي را ب**ه ثم**ر مي رسانند. خداوند متعال هم بركات خود را بر آنها نازل مي كن**د. و اگر ضد و نقيض هم ش**وند، ب**ه ج**ان يك**ديگر مي افتن**د و قت**ل و كشتار به راه انداخته و زندگي را نابود مي كنند. تنها ع**املي ك**ه انسان ها را با يكديگر متحد مي كند و همه را در نظام اجتم**اعي و خدمت به هم قرار مي دهد ايمان و معرفت به خداون**د متع**ال است. تمام انسان ها بدانند و معتق*د باش*ند ك*ه خ*داي مهرب*اني دارند و بايد در اطاعت او باش**ند وب**ه هم خ**دمت كنن**د. خ**دا ب**ه جاي پدر مهرب**ان اس**ت و تم**امي انس**ان ه**ا ب**ه ج**اي فرزن**د او هستند. الزم است همه كس رابطه خود را با خ**دا حف**ظ كنن**د و در دايره واليت و اطاعت او با هم متحد ش**وند و هم**ه ب**ا هم در

409

تفسير سوره نساء

خدمت زن**دگي باش**ند. زن**دگي را بپرورانن**د و ب**ه ثم**ر برس**انند. كساني كه اين دو اصل توحيد و خدمت را رعايت ك**رده، وح**دت خود را با مردم حفظ مي كنند و هرچه بتوانند خدمت مي كنن**د و خي**انت نمي كنن**د، انس**ان ه**اي م**ؤمن و متقي هس**تند. آنه**ا از تفرقه و جدايي پرهيز دارند و همه جا عامل وحدت و اتحاد مردم هستند تا در ضمن وحدت و اتحاد، زندگي را به ثمر برس**انند ك**ه

همان زندگي بهشتي است. در اين دو آيه مؤمنين و كافرين را تعريف مي كند. كفار را چ**نين معرفي مي كند كه اوال سعي مي كنند كافر به خدا و رسول خدا باشند. بين خ*دا و رس*ول و بين م*ردم و پيغم*بران تفرق*ه ايج*اد كنند. وحدت م**ردم را ب**ه هم بزنن**د و م**ردم را ب**ه ج**ان يك**ديگر بياندازند. پس كفار و منافقين عامل تفرقه و جدايي هس**تند و در مقابل، مؤمنين را چنين معرفي مي كن**د ك**ه آنه**ا عام**ل وح**دت هستند. هرگز بين مردم و پيغمبران، و پيغمبران و خداوند متع**ال جدايي به وجود نمي آورند. سعي مي كنند انسان ه**ا را ب**ه خ**ط دين خ**دا آورده و هم**ه را در اط**اعت از خ**دا متح**د س**ازند و در خط خدمت به يكديگر قرار دهن**د. پس گ**روه تفرق**ه ان**دازها ب**ه ذلت و خواري و جهنم مبتال مي ش**وند و طرف**داران خ**دمت ك**ه رابطۀ� خود را با خدا و پيغمبران حفظ مي كنند در سايه لط**ف و رحمت خدا قرار مي گيرن**د. ج**دائي افکن**ان ع**اقبت دچ**ار جهنم مي شوند و متحد كنندگان زندگي بهشتي براي خ**ود ف**راهم مي

كنند.

410

تفسير سوره نساء

: داستان كوه162 الی 153بخش بیست و هفتم، آيات طور و حاكميت آن بر بني اسراييل و دالئل محکومیت

آنها: مطالب مورد توجه

موجودیت دین در بین م**ردم غ**یر از قب**ول دین اس**ت- وض**عیت فک**ری ب**نی اس**رائیل در براب**ر دین خ**دا- گ**رایش مک**رر ب**نی اسرائیل به بت پرستی و ابتالئات آنها- تعریف مومنان و راسخان

در علم از بنی اسرائیل. خلق و خوی بني اسراييل چنان بود که گاهي در خط كفر و گن**اه پیش مي رفتند و با دين خدا مخالفت مي كردن**د ب**ه این منظ**ور که بتوانند موجوديت دين را از ميان بردارند تا اصال دي**ني نباش**د که بر آنها حاكميت پيدا كند و كافر و ظالم را مش**خص کن**د و در

برابر خدا محكوم شناخته شوند.موجودیت دین در بین مردم غیر از قبول دین است:

الزم است بدانیم که موجوديت دين در اجتماع غ**ير از قب**ول دين اس**ت. گ**اهي انس**ان ه**ا دين خ**دا را قب**ول مي كنن**د، نم**از مي خوانند و روزه مي گيرند، به احك**ام عم**ل ك**رده و اعم**ال دی**نی انجام مي دهند و در تمام شئون زن**دگي آنه**ا دين خ**دا ح**اكميت پيدا مي كند. هر كس آنها را مي بيند و زندگي آنها را مطالعه مي كند، آنه**ا را در لب**اس تق**وا مي بين**د. و ع**ده اي هم دين خ**دا را قب**ول نمي كنن**د. ب**ه نم**از و روزه و احک**ام و اعم**ال دی**نی بي اعتناهستند. خداوند تع*الی ه**ر دو طايف**ه را آزاد مي گ*ذارد، ه**ر كس دوست دارد به وظايف ديني عم**ل كن**د و ه**ر كس دوس**ت ندارد در اطاعت خدا باشد، به هوا و هوس خود عمل كند. طايفه اي كه در خط دين حركت كند ع**اقبت زن**دگي بهش**تي برايش**ان داير مي شود و گروهي كه در خ**ط كف**ر و گن**اه هس**تند،ع**اقبت براي خود جهنم مي سازند و دچار عذاب جهنم مي شوند. وليكن این دو طايفه به موجوديت دين كاري ندارن**د و آث**ار و عاليم دين

411

تفسير سوره نساء

را ازبين نمي برند. چه عده اي ک**ه آن آث**ار و عاليم را حف*ظ میکنند و چه عده اي که بي تفاوت بوده و اطاعت نمي كنند.

اما گاهي انسان ها در خط كفر و گناه آنچنان جل**و مي رون**د ك*ه مي خواهند شعائر دين خدا را از بين ببرن*د چن**ان كنن*د ك**ه اص*ال دين خ**دا در مي**ان م**ردم ظه**ور نداش**ته باش**د و چ**نين مكتب و قانون و كتابی از جانب خدا در جامعه نباشد كه آنها در برابر دين خدا محكوميت پيدا كنند. لذا طايفه سوم تجاوزشان به جايي مي رسد كه به آثار و عاليم دين خ**دا حمل**ه ور مي ش**وند ت**ا تم**امي

آثار را نابود كنند. درحال حاضر جهان بش**ريت در براب**ر ق**ران و اس**الم ك**ه مانن**د تابلويي در عالم جلوه مي كند و نمايش**گر دين خ**دا اس**ت برس**ه قسم اند: قسم اول طايفه اي است كه صد در ص**د مس**لمانند و مراسم دين خدا را ازقبيل نماز و روزه و حج و جه**اد، در زن**دگي خود زنده نگه مي دارند و صد درصد ب**ه وظ**ايف خ*ود عم*ل مي كنند و با هر طايفه اي كه با دين خدا بجنگ**د مي جنگن**د و از دين خدا دفاع مي كنند. قس**م دوم طايف**ه اي ك**ه بي تف**اوت هس**تند؛ كاري به كار دين خدا و انجام نماز و روزه و حج و جهاد ندارن**د و خود را مسئول اطاعت خدا و پيروي از دستورات خدا نمي دانند. متدين به دين خدا نيستند، مزاحم دين خدا و بندگان خدا هم نمي باشند. طايفه سوم كساني هستند كه به دين خدا و دس**تورات او حمله ور هستند. با قرآن عناد مي ورزند. با كعبه و مراسم حج و نمازجمعه و جماعت مي جنگند. مي گويند مكتب دين خ**دا نباي**د باشد. ديني وجود نداشته باشد ك**ه ع**ده اي ب**ه دين خ**دا دع**وت شوند. اگر قدرت پيدا كنن**د تم**امي مظ**اهر دين خ**دا و تابلوه**اي نمايش**گر دين را از بين مي برن**د. در اي**ام گذش**ته ك**ه ت**ابلوي نمايشگر دين خان*ه كعب*ه ب*ود، گ*اه گ*اهي س**الطين و پادش*اهان ظالم به خانه كعب**ه حمل**ه ور مي ش**دند ت**ا آن را ازبين ببرن**د، و اکنون در زم**ان م**ا اگ**ر بتوانن**د نس**خه ه**اي ق**رآن را ازبين مي برند. حرم هاي زيارتي ائمه و قب**ور ائم**ه )ع( را ك**ه ت**ابلوي دين اس**ت ن**ابود مي كنن**د. كت**اب ه**اي دي**ني را ه**ر كج**ا باش**د مي سوزانند و انسان هايي را ك**ه ج**دا نمايش**گر دين خ**دا هس**تند و دين خدا به وسيلۀ� اعمال و افك**ار آنه**ا رواج پي**دامي كن**د از بين مي برند، اگر قدرت پيدا كنند چنان مي كنند كه ن**ام و نش**اني از دين خدا در جامعه نباشد. خداوند متعال آن دو طايفه اول را آزاد

412

تفسير سوره نساء

فمن ش11اء فلي11ؤمن و من ش11اءمي گ**ذارد، مي فرماي**د: " .يع**ني م**ردم آزادن**د. ه**ر كس**ي دوس**ت دارد ايم**ان1 فليكفر"

بياورد و تقوا پيشه كند و هر كس دوست ندارد ايمان نياورد و به وظايف ديني عمل نكند. عاقبت هر دو طايفه به نتايج ديني و بي ديني خود كه همان بهش**ت و جهنم اس**ت خواهن**د رس**يد. وليكن طايفۀ� سوم كه به دين حمله ور مي ش**وند و تص**ميم دارن**د دين خدا و تمامي تابلوهاي دين خ**دا را از بين ببرن**د؛ ك**اری مي كنن**د كه در جامعه كتابي و مكتبي و مسجد و محرابي و زي**ارت گ**اهي از دين خدا نباشد؛ بخواهند آثار ديني خدا را محوكنند، اين طايف**ه به تق**دير خ**دامحكوم مي ش**وند و خداون**د پيش از آنك**ه بتوانن**د شعاير ديني را از بين ببرند نابودشان مي كن**د. هم**انطور ك**ه در تاريخ گفته شده هر وقت کسانی مي آمدند كعبه را از بين ببرن**د

دچار حادثه و بال شده و هالك مي شدند. : وضعیت فکری بنی اسرائیل در برابر دین خدا

بني اسراييل هم گاهي تصميم مي گرفتند كه اص**ال دين حض**رت موسي، تورات و يادگاري ه**اي ديگ**ر دين خ**دا ک**ه بن**ام ص**ندوق عه**د ب**ود را بكلي از بين ببرن**د، ط**وری ك**ه اص**ال نش**انه اي از موسي و دين موسي در جامعه نباشد. در اين رابطه خداون*د مي فرمايد وقتي كه يك چنين تصميم خطرناكي مي گرفتند ما آنها را در برابر حاكميت دين به زان**و در مي آورديم و اج**ازه نمي داديم كه آثار دين خ**دا را و مس**اجد و معاب**د را از بين ببرن**د. در همين

، مي فرماي***د: و رفعن***ا ف***وقهم الط***ور154رابط***ه در آی***ۀ� بميثاقهم... يعني ما كوه طور كه همان شعاير دين موسي باش**د به آنها ح*اكميت داديم و آنه*ا را در براب*ر دين حض**رت موس*ي و يادگاري ه**اي او ب**ه زان**و در آورديم. ه**ر زم**اني ك**ه تص**ميم مي گرفتند دين خدا را از بين ببرند به حادثه اي مبتال مي ش**دند و از بين مي رفتند. در زمان ما هم هر زماني كه كفار تصميم بگيرن**د دين خدا را از بين ببرند پيش از آنكه موفق شوند خداوند آنه**ا را هالك خواهد كرد. انسان ها آزاد هستند که ايم**ان آورده ي**ا ك**افر شوند، اما آزاد نيستند دين خدا و آث**ار دي**ني را از بين ببرن**د؛ ك**ه دراين صورت با خدا مي جنگن**د و آنه**ا را خداون**د ن**ابود مي كن**د.

تفسير و تاويل این آيه همین است.

- و قل الحق من ربک فمن شاء فلیؤمن و من شاء فلیکفر...29 کهف، 1

413

تفسير سوره نساء

و اما طايفه دوم كه انسان هاي بي تفاوت هستند، نه به دين خدا كار دارند كه ازبين ببرند و نه هم دين خدا را ترويج مي كنن**د ك**ه آن را حاكم ب**ر جامع**ه گردانن**د؛ انس**انهاي بي تف**اوتي ك**ه غالب**ا اسباب بازي طايفه سوم قرار گرفته به استثمار آنها در مي آين**د. به عنوان ارتش و سرباز آنه*ا اس**تخدام مي ش**وند و در اط**اعت آنها با دين خدا مي جنگند و خودشان عقل و شعوري ندارن**د ك**ه چگونه به وسيله دشمنان خدا در جنگ با اولياء خ**دا ق**رار گرفت**ه اند. اين گروه را مستضعف مي نامند. يعني عقل و شعور و قوه اي ندارند كه بتوانند حق و باط**ل ي**ا طرف**داران ح**ق و باط**ل را تشخيص دهند و بترسند كه در اس**تثمار ش**ياطين قرارگرفت**ه، در استخدام آنها باشند و به امر آنها دين خدا را از بين ببرن**د. مانن**د ابرهه سلطان حبشه كه حدود س**ي ه**زار س**رباز از اين جمعيت جاهل و بي شعور جمع آوري كرد كه بيايند و خانه خ**دا را خ**راب كنند؛ اين تابلوي الهي را از بين ببرند. قهرا اين طايفه دوم كه در استثمار شياطين و در اطاعت آنها هستند گرفتار غض**ب خداون**د مي شوند و همراه رؤس**ا و همراه**ان خ**ود ب**ه قه**ر الهي از بين مي روند، و اگر ندامت و پشيماني براي آنها حاصل شود كه چرا اولي**اي خ**دا را نش**ناخته و در اط**اعت آنه**ا نب**وده و در اط**اعت دشمنان خدا بوده اند، گرچه اين آگاهي و بيداري در آخرت ب**راي آنها پيدا شود كه بدانند مستض**عف ب**وده و دش**منان خ**دا آنه**ا را گول زده اند، ممكن است بعد از این آگاهی و پشیمانی مش**مول عف**و الهي قرارگيرن**د. ولي طايف**ه اول ك**ه آنه**ا هم ي**ك اقلي**تي هستند، به دين خدا آشنايي دارند و طرفدار دين خدا هس**تند و از دين خدا دفاع مي كنند، همه جا مشمول لطف خ**دا و به**ره من**د از نص**رت الهي مي ش**وند و خ**دا آنه**ا را ب**ر طايف**ه س**وم ك**ه

دشمنان خدا هستند پيروز مي گرداند. پس كفار تاريخ هرچه كوشيده اند كه مظ**اهر دين خ**دا را از بين ببرند نتوانسته اند. خداوند اجازه مي دهد كه خودشان را گم**راه كنند و در خط ظلم و جهنم سازي حركت كنند وليكن اجازه نمي دهد كه سازمان دين خ**دا را از بين ببرن**د. چق**در زي**اد در ط**ول تاريخ، دشمنان خ**دا خواس**ته ان**د ك**ه كعب**ه و ق**رآن و امام**ان و تعليم**ات آن**ان را از بين ببرن**د؛ هرچ**ه بيش**تر كوش**يده ان**د ك**ه صورت دين را محو كنند خداوند بيشتر به حس**اب آنه**ا رس**يده و آنها را قلع و قمع كرده و ب**از دين خ**ود را در هم**ان درخش**ندگي

414

تفسير سوره نساء

قرارداده است. اصول دين را كه قرآن و وج**ود ام**ام معص**وم و كتاب ها و تعليمات آنها باشد در طول تاريخ حفظ نموده و پرچم اسالم را هميشه در اهتزاز نگه داشته تا روزي كه صاحب اص**لي آن بياي**د و پ**رچم دين الهي را ب**ه دس**ت بگ**يرد و ب**ه رون**ق اول

برگرداند. بني اسراييل هم به همين ترتيب هر گاه تصميم مي گرفتند اصل تورات و تعليمات موسي )ع( را از بين ببرند، پيغم*بران را دس**ته جمعي به قتل برسانند، خداوند تعالی بر آنها غضب نم**وده و ب**از دين خود را به همان رونق اوليه برگردانيده است. در اين رابط**ه

يع**ني ك**وه"و رفعنا ف11وقهم الط11ور"است كه مي فرمايد: طور و مندرجات آن را كه تعليمات حضرت موسي باشد همه جا حاكم بر آنها قرار داديم و اجازه نداديم كه بتوانند چهرۀ� دين خدا

را از افكار مردم محو كنند. و در جمالت بعد داستان ورود بنی اسرائیل به خان**ۀ� دين خ**دا در ح**ال س**جده و تس**ليم، و داس**تان روز ش**نبه و گن**اه آنه**ا را ك**ه حرمت شنبه را شكس**تند و پيغم**بران را كش**تند، بي**ان مي كن**د. خداوند تعالی اين جنايت ها و معصيت ها و تهمت و بهتاني كه به حض**رت م**ريم زده و او را ب**ه عم**ل نامش**روع متهم كردن**د را يادآوري مي كند تا داليل قهر و غض**ب خ*ود را ب**ر ب**ني اس**راييل

مشخص نمايد. ، گرایش مکرر بني اسراييل به بت پرس**تی و 161 تا 154 آيات

ابتالئات خدا برای برگشت آنها به توحید: می فرماید: ما طبق عهد و پيماني كه ازبني156و 154در آیات

اسراييل گرفتيم مندرجات تورات را بر آنها حاكميت داده و باالي سر آنها قرار داديم و ب**ه آنه**ا گف**تيم: از در ورودي دين ب**ه ح**ال س**جده وارد ش**ويد! يع**ني تس**ليم احك**ام و مق**ررات دين خ**دا باشيد. به رأي خود و به هوي و هوس خود ح**رف نزني**د. اح**ترام شنبه را كه حرمت كار و كاسبي و اشتغال به عبادت است حفظ كنيد. پس به خاطر پيمان شكني و به خاطر كافر شدن به آنهم**ه معج**زات ك*ه ديدن*د و ب*ه خ*اطر س**اير پيغم*براني ك*ه ب*ه ن*احق كشتند، به این بهانه كه سازمان عقل و شعور ما در غالف اس**ت ومختل است، و به خاطر تهمت هايي كه به حضرت مريم زدن**د، بچۀ� او را نامشروع دانستند و گفتند ك**ه م**ا عيس**ي ابن م**ريم را

415

تفسير سوره نساء

كشتيم؛ و به اين كشتن افتخار مي كردند، ما هم ب**ر آنه**ا غض**بكرديم و آنها را در طول تاريخ به ذلت و خواري كشانديم.

در اين آيات داليل ذلت بني اس**راييل را ي**ادآوري مي نماي**د. این داليل، جرم و جنايت هايي است كه م**رتكب ش**دند ت**ا ج**ايي ك**ه بعضي از مورخين گفته ان**د ك**ه درط**ول ت**اريخ ق**ريب "هیج**ده" مرتبه ملت بتي اسراييل به بت پرستي انح**راف پي**دا ك**رده و ب**ا ضربه و حادثه اي كه خ**دا ب**ر س**ر راهش**ان ايج**اد نم**وده) از آن جمله تسلط دشمنان( دوباره به پناه دين برگشتند. مل**تي ك**ه ت**ا اين اندازه جسور و لجوج هستند كه چندين مرتب**ه عقاي**د باط**ل، آنه**ا را ب**ه زمين زده و كوبي**ده اس**ت ب**از ب**ه ب**ركت پي**امبران و توسل به آنها قد علم كرده و استقالل خود را ب**ه دس**ت آوردن**د. آن همه معجزات از زمان ظهور حضرت موسي تا ظهور حضرت عيسي به چشمشان ديده اند باز هم تسليم نشده و در هر زمان پيامبري قيام كرده و آنها را هدايت كرده با اوهم جنگي**ده و او را هم كشته اند. ملتي كه اين گونه عالمانه و عامدانه و لجوجانه ب**ا حق مخالفت مي كنند مستحق ضربه الهي هستند و ج**ا دارد ك**ه خداون**د متع**ال ب**ر آنه**ا غض**ب كن**د و آنه**ا را ب**ه ذلت و خ**واري بیاندازد. ملت هايي كه راه ح**ق و حقيقت را ره**ا مي كنن**د و ب**ه سوي كفر و گناه مي روند، تا زماني ك*ه جاهلن**د و ي*ا در س**يطره ابرقدرت هاي ظالم قرار مي گيرند كه اگر تظ**اهر ب**ه ح**ق كنن**د كشته مي شوند، خداوند تعالی آنها را از مجازات معاف مي كند. زیرا ملت هاي كافر و ظالم در انتخاب ظلم و ستم بر سه قس**م هستند. یک قسم جاهالنه به راه كفر و گن**اه مي رون**د. ب**ه تعب**ير ديگر گول می خورند. دشمنان دين با تبلیغات راه كفر و گن**اه را در نظرشان جلوه داده و راه ح**ق و حقيقت را ك**ه هم**ان اولي**اء خ**دا هس**تند در نظرش**ان ب**د جل**وه مي دهن**د، شخص**يت آن بزرگ**واران و دین و آب**رو و ع**زت آنه**ا را پيش از كش**تن آنه**ا از نظر مردم می برند و به کشتن شخصیت آنه**ا می پردازن**د. پس اين طايفه از نظر اين ك**ه دچ**ار ض**عف عق**ل و دانش هس**تند و گول خورده ان**د، ع**اقبت مش**مول عف**و خ**دا ق**رار مي گيرن**د و خداوند آنها را مجازات نمي كند بلكه كساني را مجازات مي كن**د كه عمدا و عنادا آنها را به كفر و گناه كشيده ان**د. و قس**م دیگ**ر از گمراه**ان، كس**اني هس**تند ك**ه در اث**ر ض**عف و ن**اتواني تحت سلطه و سيطره كفار واقع ش**ده ان**د ك**ه اگ**ر تظ**اهر ب**ه دين و

416

تفسير سوره نساء

مرام آنها نكنند كشته مي شوند. ناچار براي حفظ ج**ان و م**ال و زندگي خ*ود، راه و روش كف*ار را قب*ول مي كنن*د و متظ*اهر ب*ه دين باطل آنها مي شوند وليكن در قلب خ*ود اه*ل ح*ق هس*تند و اولياء خدا را دوست دارند و دش**منان خ**دا را دش**من مي دانن**د. اين دو طایف**ه را مستض**عف مي گوین**د و عذرش**ان ن**زد خ**دا و اولياء خدا قبول اس**ت. وق**تي مي گوين**د گ**ول خ**ورده و گم**راه شده ايم عذرشان را خدا مي پذيرد. و يا وقتي مي گويند ق**درت مقاومت در برابر جب**اران و معاوي**ه ه**ا را نداش**تيم، مجب**ور مي شديم تظاهر به دين و مرام آنها ك**نيم، خداون**د عذرش**ان را مي پذيرد و مي داند كه راست مي گويند و در برابر سلطه كفار ت**اب مقاومت را نداشته اند. پس مش*مول عف**و الهي مي ش**وند و در دنيا خداوند متعال براي آنه**ا زج**ر و ع**ذاب ط**اقت فرس**ا مق**رر نمي كند گرچه تا اندازه اي براي بي**داري و آگ**اهي ب**ه بعض**ي از

گرفتاري ها مبتال مي شوند. اما طايفه سوم كساني هستند كه عمدا و عنادا با آش**نايي كام**ل به راه حق و باطل، براي جذب مال و ثروت بيشتر به راه باط**ل مي روند و به بندگان خدا ستم مي كنند. اولياء و پيغمبران را ب**ه حقانيت مي شناسند و آنها را مي كشند. دشمنان خدا را به كف**ر و گناه مي شناسند و از آنه**ا پ**يروي مي كنن**د. چ**نين اف**رادي در برابر عذاب الهي نمي توانند غذري داشته باشند، بگوین**د مجب**ور بوديم از معاويه ها پيروي كنيم ي**ا پي**امبران را ب**ه قت**ل برس**انيم زيرا خود می دانند و خدا هم می داند كه روي كفر و گناه و براي جلب و جذب ثروت مردم با حق و اهل حق مخالفت كرده ان**د و براي رسيدن به مقاصد شوم دنيا داري اين هم**ه ج**رم و جن**ايت كرده و اولياء خ**دا را كش**ته ان**د. چ**نين اف**رادي حتم**ا در دني**ا و آخرت و مخصوصا در عالم آخرت مشمول غض**ب خداون**د واق**ع شده و خداوند از آنها انتق**ام مي گ**يرد. يهودي**ان از طبق**ه س**وم شناخته شده اند زيرا در طول تاريخ چندين مرتبه راه حق و اهل حق و پيغمبران را ديده و شناخته بودند و آنهمه معجزات از آنه**ا ديده بودند و ذره اي در حقانيت انبي**اء و راه و رس**م آنه**ا ش**بهه نداشتند. چندين مرتبه با پيامبران خ**ود مخ**الفت كردن**د و ض**ربه الهي را ديدن**د و داس**تان گوس**اله س**امري را در زم**ان حض**رت موسي به چشم ديدند كه چگونه ش**يطان)س**امري( ب**ا حض**ور و ظهور پيغمبر بزرگواري مانند حضرت موسي و آن همه معجزات آنها را گول زد و به گوساله پرستي وادار نمود و حضرت موس**ي

417

تفسير سوره نساء

گوساله را سوزاند و بت ساز و بت پرس**ت را مج**ازات ك**رد. در طول تاريخ در مدت تقريبا دو هزار سال از زمان حضرت موسی تا ظهور حضرت عيسي اين هم**ه پي**امبران ب**ا معج**زات ف**راوان آمدند؛ ملت يهود در حالي پيامبران را كش*تند و ب*ا آنه*ا مخ**الفت نمودند كه حقانيت آنها مانند آفت**اب برایش**ان روش**ن ب**ود. گ**ول نخورده بودند كه پيامبران را كش*تند و همچ*نين دش*مني ب*ر آنه*ا مسلط نبود كه وادارشان كند؛ بلكه روي طمع به دني**ا و ظلم ب**ه بندگان ضعيف خدا و براي تسلط بر ضعفا ب**ا پي**امبران مخ**الفت مي كردند و آنها را مي كشتند. مخصوصا حضرت عيسي و يحيي را كه مشاهده كردند وجودشان با معجزه پيدا ش**ده و تولدش**ان معجزه بوده و حمل حضرت عيسي و يح**يي ب**ه ص**ورت معج**زه بوده و مخصوصا حضرت عيسي ك**ه از روز تول**د در م**دت عم**ر سي ساله خود آن همه معجزات بر دست او جاري شده، بعض**ي مردگان را زنده مي كند، پيران را به ج**واني برگردان**ده و آنهم**ه مرض هاي مزمن غير قابل عالج راشفا مي ده**د، كت**ابي ب**ه ن**ام انجيل از جانب خدا آورده و از نظر بروز آثار نب**وت و تعليم**ات و هدايت مردم چن**دين براب**ر پيغم**بران گذش**ته ش**هرت و فع**اليت نموده است. با همۀ� اينها آن دو نفر پيامبر بزرگوار را ك**ه مظه**ر كامل حقانيت و مظلوميت بودند يع**ني حض**رت عيس**ي و يح**يي هر دو را ب**ه عم**د و عن**اد كش**تند و ت**ا آخرعم**ر ت**ا توانس**تند ب**ه ساحت مقدس و عصمت حضرت مريم تهمت زدند و ب**از هم آن خانم پاك و نجيب و فرزند بزرگوار او را كه در گهواره و ك**ودكي با مردم سخن مي گفت تهمت زدند و عيسي پي**امبر بزرگ**وار او را به عنوان يك انسان نامشروع به دار زدند. پس يهودي**ان را ب**ا كشتن اين همه پيامبران و اولياء خدا، با اينهمه دالي**ل حق**انيت و ص**داقت و ام**انت ك**ه از آنه**ا دي**ده بودن**د، نمي ش**ود بي گن**اه دانست و نمي شود گفت كه آنها گول خورده بودند. آنه**ا جن**ايت كردند؛ مخصوصا برعليه حضرت رسول اكرم )ص( پيغمبر اسالم كه شهرت و ن**ورانيتش مانن**د خورش**يد فض**اي افك**ار را روش**ن كرده بود. تا توانستند عليه آن حضرت فعاليت كردند، آن همه ب**ا مسلمانان جنگيدند. با اين همه داليل و حقايق كه ب**ا عم**د وعن**اد مخالفت با دين خدا و پيامبران مي كردن**د و آنه**ا را مي كش**تند، حقيقتا مستحق غضب خداوند شده و بر خدا واجب ش**د ك*ه آنه*ا را به ذلت و خواري بكشاند و دشمنان آنها را، چه از اه**ل ح**ق و

418

تفسير سوره نساء

چه باطل، بر آنها مسلط گرداند. آيات قران در تكذيب قوم يه**ودبسيار تند و خشم آميز است.

يك انسان چقدر بايستي به ظلم و جنايت آلوده شود ك**ه خ**دا را به غضب آورد؟ خدايي كه علم و حلم و صبر و عفو او بي نه**ايت است. گاهي جسارت و بي حيايي انسان به ج**ايي مي رس**د ك**ه يك چنين خداي حليم و صبور را به غضب آورده ت**ا خ**دا ب**ر خ**ود واجب بداند آنها را قلع و قمع نمايد. در حال حاضر ب**از مش**اهده مي كنيد طايفه اي از يهوديان به نام صهيونيسم، حكوم**تي را ب**ر پايۀ� ظلم و زور به پا كرده اند و از طريق كشتن و بستن و آواره ك**ردن مس**لمانان ب**ه زن**دگي خ**ود وس**عت مي دهن**د. پس الزم است خداوند حليم و صبور را معذور بدانيم كه آنها را به خ**واري و ذلت انداخته و اجازه نداده كه زندگي گوارايي براي خ**ود داي**ر

ضربت علیهم الذل11ة وكنند. هم**انطور ك**ه فرم**وده اس**ت: " و ساير آياتي كه ب**ا لحن1 المسکنه و باؤوا بغضب من الله"

تند و شديد آنها را تهديد مي كند و عذاب هاي س**ختي ب**رای آنه**امقدر مي نمايد. در اين آيات مي فرمايد:

- به واسطه پيمان شكني مكرر آنها و كفربه آيات خدا و155آیۀ� كش**تن اين هم**ه پيغم**بران ب**ه ن**احق و اص**رار ب**ه اينك**ه دل م**ا درغالف اس**ت، بهان**ه مي آورن**د ك**ه دع**وت انبي**اء و پيش**وايان مذهب را نمي فهميم و حاضر به اطاعت نيستيم. خيال نمي كنند كه كفر به آيات خدا و دنيا پرستي آنها دل آنه**ا را در غالف ق**رار داده كه نمي توانند حقيقت را درك كنند. عدۀ� كمي از آنها ايم**ان

به خدا و موسي )ع( مي آورند. - و به خاطر كفر به حضرت عيسي ابن مريم و تهمت هايي156

كه به مريم مقدس زدند و آن زن پاك و نجيب را يك زن بدكاره،و فرزندش را نامشروع معرفي كردند.

- و باز عقيدۀ� آنها كه گفتند ما مسيح پسرخدا را كش**تيم، ب**ا157 اين كه او را نكشتند و به دارهم نزند وليكن براي آنها شبهه ايجاد شد. كساني كه در حي**ات حض**رت عيس**ي ش**ك دارن**د ع**الم ب**ه حقيقت نيستند؛ او زنده است و با حضرت مهدي )ع( ظه**ور مي

كند. از ظن وگمان خود پيروي مي كنند.

61بقره، 1

419

تفسير سوره نساء

- يقين بدانند كه او را نكشتند بلكه خدا اورا باال برده) يع**ني158 او را فوق افكار مردم قرارداده، عقلشان نمي رس**د ك**ه چگون**ه موجبات غيبت او فراهم شده (خداوند نفوذ ناپذير و حكيم است.

- وضعيت دين عيسي مسیح و تعريفاتي كه اس**الم از او مي159 كند جنان است كه اكثريت ق**ريب ب**ه اتف**اق اه**ل ايم**ان پيش از م**وت خ**ود اع**تراف ب**ه حق**انيت عيس**ي مي كنن**د و روز قي**امت

عيسي مسيح شاهد حقانيت آنها خواهد بود. - م**ا ب**ه خ**اطر ظلم ف**راوان ك**ه از يهودي**ان س**ر مي زن**د160

طيب**ات از خ**وراکی ه**ا و غ**ذاها و آس**ايش را ب**راي آنه**ا تح**ريم كرديم. آنها مردمي هستند كه برای سد راه خ**دا بس**يار فع**اليت

مي كنند. - از يكديگر ربا مي گيرند با اين كه از ربا خواري نهي ش**ده161

اند. مال م**ردم را ب**ه باط**ل مي خورن**د. م**ا ب**راي ک**افران آنه**اعذابي دردناك آماده كرده ايم.

در اين آي**ات دالي**ل محك**وميت يهودي**ان را ذك**ر مي كن**د؛ زي**را حقيقتا محکوم ترين مردم در نزد خ**دا و منف**ورترين ملت ه**ا در نظر خدا و خلق خدا م*ردم يهودن**د ك*ه اين هم**ه ح*ق ش**كني در تاريخ داشته و دارند. دريك چنين زماني كه تمامي ملت ها طالب ص**لح جه**اني و رع**ايت حق**وق بش**ر هس**تند و ي**ك س**ازمان بين المللي جهاني به وجود آورده اند كه كسي به ديگري تجاوز نكند، باز هم يهوديان برخالف خواست و خواهش ملت هاي روی زمين و سازمان بين المللي حاكميت خود را از راه ظلم و زور و تجاوز به بن**دگان خ**دا ش**روع نم**وده، كش**وري از طري**ق ظلم و زور و تجاوز و غصب زمين ها و اموال م**ردم ب**راي خ*ود س**اخته ان**د و برخالف رأي تمامي ملت ها هر روز به تخريب خانه و اموال آنها ادامه مي دهند و پيش مي روند تا عاقبت خداوند به حساب آنه**ا

برسد و به زندگي آنها خاتمه دهد. از زمان حضرت موسي عليه السالم تا ظهور پيغمبر اسالم )ص( و بعد از پيغمبر اسالم تا آخر الزمان نزديك به ظهور ام**ام زم**ان )ع( اين همه حقايق دين خدا و حقانيت پيغمبران و اولياء خ**دا در نظر آنها واضح و روشن اس**ت. ب**ا هم**ه اينه**ا دس**ت از تج**اوز و مظل**وم كش**ي و آواره نم**ودن بن**دگان خ**دا ب**ر نمي دارن**د و ب**ه تجاوز ادامه مي دهند تا مگر خدا به حساب آنها برس**د، ك**ه توب**ۀ�

آنها بعد از پيروزي امام زمان مورد قبول واقع نمي شود.

420

تفسير سوره نساء

در آيۀ� بعد عده اي از بني اسراييل را تعريف مي كند ك**ه حقيقت را درك مي كنند، به حقانيت پيغمبر اس**الم آش**نا مي ش**وند. مي

فرمايد: تعریف مومنان و راسخان در علم از بنی اسرائیل:

می فرماید: كس**اني از ب**ني اس**راييل ك**ه علمش**ان162در آیۀ� عمي**ق و كاش**ف حقيقت اس**ت و مومن**ان، ب**ه پيغم**بر اس**الم و قرآني كه به او نازل مي ش**ود ايم**ان مي آورن**د و ب**ه پيغم**بران پيش از تو هم كه عيسي و ديگران باشند ايمان مي آورن**د؛ نم**از را زنده نگه مي دارند، زكات مي دهند و به بن**دگان خ**دا خ**دمت مي كنند، به خدا و روز قيامت ايمان مي آورن**د. آنه**ا هس**تند ك**ه

مشمول اجر عظيمي از جانب خدا مي شوند. اين آيه كه نمونه هاي ديگري هم دارد تمامي اهل كتاب را ب**دون استثنا كافر مطلق نمي شناسد بلكه عده اي را ك**افر و ع**ده اي را مومن مي شناسد. حقيقتا در مي**ان تم**امي اق**وام و طواي**ف، انسان هاي پاك و نجيبي هستند كه ض**د ظلم و زور هس**تند. اگ*ر بتوانند به بندگان خدا خدمت مي كنند وگر ن**ه، ب**ه كس**ي خي**انت نمي كنند. سه اصلي كه مايۀ� نجات است و خداوند در ق**ران مي فرمايد هر كس الاقل اين سه اصل را رعايت كند نترسد و غم و غصه اي نداشته باشد، در هر گروه و طايف**ه اي توس**ط اف**رادي رعايت مي شود. يك اصل این است که در دين خود و برابر عقل و استعداد خود ايم**ان ب**ه غيب دارن**د و در گرفت**اري ه**ا ب**ه خ**دا توسل مي جويند و پناهنده به خدا مي شوند، فرج خود را از خدا مي خواهن**د، گرچ**ه در تعري**ف و توص**يف خ**دا ب**ه اش**تباه رفت**ه باشند؛ مانند عيسوي ها ك**ه عيس**ي را پس**ر خ**دا مي دانن**د و ي**ا يهوديان كه عزي**ر را پس**ر خ**دا مي دانن**د. اص**ل دوم: ايم**ان ب**ه آخرت دارند و قبول دارند كه زندگي انسان با م**رگ خاتم**ه پي**دا نمي كند بلكه ادامه دارد و در آخرت زنده مي شوند و به حس**اب

اعمالشان مي رسند. اصل سوم، ايمان به عمل صالح دارند و قبول دارند ك**ه بايس**تي در خدمت مردم باشند ن**ه در خي**انت ب**ه م**ردم. اگ**ر بتوانن**د ب**ه بندگان خدا خدمت مي كنند و يا الاقل خيانت نمي كنن**د. كس**اني كه دارای اين مشخصات و عاليم باشند و به عق*ل و ش*عور خ*ود موجوديت خدا و آخرت و عمل صالح را قبول دارن**د اه**ل نج**ات هستند. لذا خداوند يهوديان را هم به دو قسمت تقسيم مي كن**د، ك**ه قس**م اول در مب**احث قبلي ذك**ر ش**د و قس**م دیگ**ر، گرچ**ه

421

تفسير سوره نساء

شناسنامۀ� آنها يهودي است وليكن دين اسالم و پيغم**بر اس**الم و تم**امي پيغم**بران بع**د از حض**رت موس**ي را ب**ه حق**انيت مي شناس**ند و ب**ه زن**دگي آخ**رت يقين دارن**د و ظلم نمي كنن**د. اين يهوديان زي*اد هس*تند ك*ه در اس*الم هم ب*ه پيغم*بر اس*الم ايم*ان

آوردند. خداوند تعالی در اين آيات خبر مي دهد ك**ه دين و فرهن**گ آنه**ا و اعمال و رفتار آنها مورد قب**ول اس**ت و روز قي**امت اه**ل نج**ات

هستند. اين آيه شريفه طايفه اي از يهوديان را طوري تعريف مي كند كه صد در صد مسلمان هس**تند و ي**ا از مس**لمانان هم باالترن**د. مي فرمايد: يهودياني كه رسوخ در علم دارند. راسخ به معناي علم و عقل ريشه دار و عمي**ق اس**ت. كس**ي ك**ه آنچ**ه را مي بين**د ب**ه عنوان صنعت خدا مي بين**د و هم**راه ه**ر مخل**وقي خ**الق را مي شناسد و عظمت خ**الق را درك مي كن**د. همين ط**ور از زن**دگي دنيا آخرت را مي شناسد. دنيا را چنان مي بيند و مي شناس**د ك**ه راه عبور به سوي آخرت است و اه*ل دني**ا را چن*ان مي شناس**د كه مانند مسافرين در بيابان دنيا حركت مي كنن**د و هدفش**ان از اين ح**ركت وص**ول ب**ه ش**هر آخ**رت اس**ت. پس آنه**ا از همين ح**ركت دني**ايي و ب**ا ش**ناخت دني**ا آخ**رت را هم مي شناس**ند. علمشان از طبيعت به ماوراء طبيعت س**ر كش**يده اس**ت مانن**د بذر زراعتي هستند كه از دل خاك سر كشيده به فضاي آزاد وارد شده است. طبيعت، همين زن**دگي دني**ا اس**ت ك**ه انس**ان ه**ا از تولد تا مرگ در اين زندگي حركت و فع**اليت دارن**د. كس**اني ك**ه غير از زندگي دنيا چيزي را نمي بينن**د و نمي دانن**د ن**ه از مس**ير شناخت خاليق خدا را مي شناس**ند، ن**ه در زن**دگي دني**ا آخ**رت را مي بينند و نه از طبيعت به ماوراء طبيعت آگاهي پي**دا مي كنن**د. مانن**د ب**ذر عل**ف و زراعت ه**ائی هس**تند ك**ه در دل آب و خ**اك طبيعت خفه ش**ده، از رش**د بازمان**ده ان**د. كف**ار در دل ط**بيعت حبس هستند و جز همين زن**دگي ب**ه معن**اي خ**وردن و آش**اميدن چيزي نمي دانند. از آنچه پيغمبران به آنه**ا هش**دارمي دهن**د، ك**ه طبيعت پوستۀ� زندگي، و ماوراء طبيعت كه خ**دا و آخ**رت اس**ت حقيقت زن**دگي اس**ت چ**يزي نمي دانن**د؛ گ**وش نمي دهن**د و

مسخره مي كنند.

422

تفسير سوره نساء

يك چنين افرادي را ك**ه از ع**الم ش**هود و قاب**ل مش**اهده، ع**الم غيب را مي بينند و مي دانند "راسخون در علم" مي گوین**د و اين افراد مومن هستند. يعني دين خدا و اطاعت خ**دا را وس**يله امن و امان خ**ود مي دانن**د. عقي**ده دارن**د م**ومن در ام**ان خداس**ت؛ خطراتي به او متوجه نمي ش**ود ك**ه دين او را از بين ب**برد بلك**ه خ**دا س**رمايه دين و تق**واي او را حف**ظ مي كن**د. گرچ**ه م**رگ طبيعي او را مانند ساير م**ردم ف**را مي گ**يرد ام**ا در ح**الي وارد زن**دگي آخ**رت مي ش**ود ك**ه در امن و ام**ان اس**ت. ي**ك چ**نين اف**رادي را ك**ه حقيقت خلقت را مانن**د ظ**واهر خلقت درك مي كنند و ب**ه امي**د خ*دا زن**دگي مي كنن**د و اط**اعت خ*دا مي كنن**د،

راسخون در علم و مومن مي دانند. در اين آيه يهودياني را كه اهل نجاتن**د این ط**ور تعري**ف مي كن**د كه آنها به دين تو اي پيغمبر و كتابي كه بر تو و پيغمبران پيش از تو نازل ش**ده اس**ت ايم**ان مي آورن**د و بع**د از ايم**ان نم**از مي خوانند و زكات مي دهند و ايمان به خدا و روز قيامت آورده ان**د. اينه**ا هس**تند ك**ه اج**ري بي نه**ايت ب**زرگ از خداون**د متع**ال مي

گيرند. بحث ما در اين است كه يهودياني كه چنين صفاتي دارند، صد در ص**د م**ومن ب**وده و پيغم**بر اس**الم و پيش**وايان معص**وم قب**ل از پيغمبر را قبول دارند، چطور مي شود با چنين اعتق**اداتي يه**ودي باشند؟ ممكن است آيه ش**ريفه را ب*ه اين معن*ا توجي*ه ك*نيم ك*ه يهوديان مومن كه داراي چنين صفاتی هستند ممكن است ظاهرا يهودي باشند وليكن باطنا مسلمان هستند؛ زيرا در محيط زندگي يهوديان اگر تظاهر به مسلماني كنند محكوم به اعدام مي شوند و ديگ**ر نمي توانن**د ب**ا يهودي**ان زن**دگي كنن**د و الزم اس**ت ب**ه سرزمين مس**لمانان بياين**د، از نظ**ر ظ**اهر دين اس**الم را رس**ما بشناسند و شناسنامه خود را عوض كنند و متظ**اهر ب**ه خص**ايص اسالمي باشند. انتق**ال انس**ان از ي**ك ملت ب**ه مليت ديگ**ر خيلي مش*كل اس**ت. هم*انطور ك*ه اگ*ر مس*لماني مرت*د ش*ود در بالد اسالمي محكوم به اعدام است، زن و بچه او با او بيگانه هس**تند و محرميت بين آنه**ا لغ**ويت پي**دا مي كن**د، ب**ه كلي زن**دگي از او سلب مي شود و يا اعدام مي گردد، ي**ك نف**ر يه*ودي هم ك*ه ب**ه دين ديگر در آيد، همين مصيبت سلب زندگي و جدائی از خان**ه و خانواده را در ميان ملت خود مي بيند ك**ه ش**ايد تحم**ل آن ب**راي بس**ياري از يهودي**ان مش**كل باش**د؛ گرچ**ه دين خ**ود را باط**ل و

423

تفسير سوره نساء

اسالم را به حق شناخته باشند. وليكن دين مقدس اسالم از نظر اينكه ميدان وسعت رحمت واس**عه خ**دا اس**ت دين قل**بي را هم مانند دين تظاهري قبول دارد، اجازه مي دهد كه ي**ك مس**يحي و يا يهودي يا بت پرست و اديان ديگ**ر ك**ه ب**ه حق**انيت دين اس**الم آگاه شده اند وليكن موان**ع ب**زرگي س**ر راه آنه**ا اس**ت ك**ه نمي توانند تظ**اهر ب**ه اس**الم كنن**د، دين و عقي**ده خ**ود را از ديگ**ران پنهان دارند و در ظاهر مراسم ديني خود را به قصد ق**ربت و ب**ه عنوان تقرب به خدا انجام دهند. مجب**ور نيس**تند در جوام**ع خ**ود تظاهر به مسلماني كنند كه محكوم به اعدام ونابودي ش**وند.مي توانند دين خود را كتمان كنن**د و در ظ**اهر مانن**د اق**وام واق**ارب خود باشند. چ**نين اف**رادي ك**ه دين قل**بي و دين واقعي آنه**ا دين اسالم است، پيغمبر اسالم را ب**ه ح**ق و حق**انيت مي شناس**ند و اعتراف به مقام واليت بعد از پيغمبر دارند، در نظ**ر خ**دا و ائم**ه )ع( مس**لمانند گرچ**ه ظ**اهر و شناس**نامه آنه**ا دي**ني و اس**المي

نباشد. آنها مصداق اين آيه شريفه و امثال آن هستند. مثال يكي از كساني كه در ظاهر متظاهر به كفر بوده و در ب*اطن و حقيقت از مسلمانان ص**د در ص**د محب**وب و مطل**وب خداون**د متع**ال ب**وده و خيلي بيش**تر و به**تر از ديگ**ران پيغم**بر اس**الم را ياري نموده جن**اب ابوط**الب پ**در ام**ير الموم*نين علی )ع( ب*وده است. ایش**ان در ظ**اهر مس**لمان نش**ده، نم**از نخوان**ده و روزه نگرفته است، شهادتين ب**ر زب**ان ج**اري ننم**وده وليكن در ب**اطن مسلمان بوده است. از پيغمبر اسالم حمايت و حف**اظت ك**رده و نگذاش**ته كس**ي ب**ه او آزار و اذي**تي برس**اند. این چ**نین اف**رادی اگرچه ب**ه ظ**اهر و طب**ق شناس**نامه مس**لمان نيس**تند وليكن در واقع مسلمان هس**تند و اج**ر آنه**ا خيلي به**تر و بيش**تردر آخ**رت

داده مي شود.

424

تفسير سوره نساء

ی11ادآوری:11 170 الی 163بخش بیس11ت و هش11تم، آی11ات خداوند تعالی از پیامبران گذشته و تصدیق آنه11ا همانن11د

آخرین پیامبر خودمطالب مورد توجه:

یادآوری خداوند تعالی از پیامبران گذش**ته و تص**دیق آنه**ا همانن**د آخرین پیامبر خود- دالئل حق**انیت ق**رآن و اس**الم علم و حکمت، ش**هادت فرش**تگان و ش**هادت خداون**د متع**ال اس**ت- معن**ای گم**راهی دور ی**ا نزدی**ک- ه**دایت نک**ردن گمراه**ان ع**دم امک**ان

هدایت است- دعوت عام انسان ها به قبول اسالم. یاد آوری خداوند تعالی از پيغم**بران گذش**ته و تص**ديق آنه**ا مث**ل

تصدیق آخرین پیامبر خود: منظور از يادآوري پيغمبران گذشته در قران اين است كه پيروان آنها خيال نكنند كه دين اسالم ديني جدا از دين انبياء و پيغم**بران گذشته است و بدانند كه دين اسالم نس**خه كام**ل ادي**ان گذش**ته اس**ت. آنچ**ه در ادي**ان گذش**ته از حق**ايق و اخالق و احك**ام الهي بوده است در دين اسالم يادآوري شده و كمال يافته اس**ت. پس كساني كه دين اسالم را نمي پذيرن**د و مي گوين**د م**ا ب**ه پي**امبر خود ايمان مي آوريم عذري در عدم قبول دين اسالم ندارند زيرا دين اسالم دين خود آنها و دين پيغمبر آنها است و اسالم به**تر از

425

تفسير سوره نساء

آنها پيغمبران آنها را تعري**ف نم**وده و آنه**ا را از گن**اه و معص**يت مبرا دانسته است تا پيروان اديان ديگر بدانند كه با ترك اسالم و عدم قبول آن دين خود و پيغمبر خود را ضايع گذاش**ته و در خ**ط

165 تا 163كفر و نفاق حركت مي كنند. در این رابطه در آیات می فرماید:

- م**ا هم**ان احك**ام و اخالق و رفت**اري را ك**ه ب**ه ن**وح و163آي**ۀ� پيغمبران گذشته وحي نموديم به تو ن**يز وحي ك**رديم. اب**راهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اس**باط آنه**ا و عیس**ی و اي**وب و يونس وهارون و سليمان، همه پيغمبران م**ا بودن**د. م**ا ب**ه داوود

پيغمبر كتاب زبور داديم، راه دعا و نيايش را به او آموختيم. - و همچنين پيغمبران ديگري كه داس**تان آنه*ا را گفت**ه ايم و164

يا نگفته ايم؛ همه آنها مشمول لطف و م**رحمت خ**دا ب**وده ان**د،خداوند به كيفيتي بي سابقه با حضرت موسي سخن گفت.

- پيغمبراني بودند كه مردم را در مسير ايمان و عمل ص**الح165 به آينده زندگي امي**دوار مي كردن**د و ب**ه آنه**ا مي گفتن**د پ**اداش عمل نيك خود را خواهيد گرفت؛ براي خدا به مردم خدمت كنيد. و همچ**نين از مج**ازات گن**اه و معص**يت و ظلم و خي**انت آنه**ا را برحذر مي داش*تند تامب*ادا ب*ا نب**ود پيغم**بران، گناهك**اران ع*ذري بياورند كه هدايت كننده اي براي ما نفرستادي و ما گمراه شديم خداون**د عزی**ز و حکیم اس**ت.) خداون**د ب**ا فرس**تادن پيغم**بران مخصوصا پيغم**بر اس**الم و دين اس**الم حجت را ب**ر تم**امي اه**ل عالم تمام ك*رده.هيچكس نمي توان*د ب**راي كف*ر وگن**اه وض*اللت

خود عذري بياورد.( دالئل حقانيت قرآن و اسالم: علم و حکمت، ش**هادت فرش**تگان،

شهادت خداوند تعالی: می فرمای**د: تم**امی موج**ودات ع**الم و ط**بیعت و166در آی**ۀ�

ساخت و ساز طبیعت و همۀ� مخلوقات بر صحت و ص**داقت دینتو گواهی می دهند و گواهی خدا و فرشتگان کفایت می کند.

دليل اول حقانیت اس*الم، اين اس*ت ك**ه آنچ**ه اس**الم مي گوي**د علم و حكمت است و كسي نمي تواند با علم وحكمت مخ**الفت كن**د. علم و حكمت مانن**د مس**ايل رياض**ي و هندس**ه مي باش**د. كسي نمي تواند بگوي**د من این را قب**ول ن**دارم ک**ه دو بعالوه دو مي ش***ود چه**ار، و پنج بعالوه پنج مي ش***ود بیس**ت و پنج. و در

426

تفسير سوره نساء

مسايل هندسي كسي نمی توان**د بگوي**د ك**ه س**طح مثلث از ي**ك زاويه قايمه بيشتر مي پ**ذيرد؛ ممكن اس**ت مثل**ثي باش**د ك**ه دو زاويه نود درجه داش**ته باش**د و ي**ا ممكن اس**ت م**ربعی باش**د و چهار زاويه قائمه نپذيرد. يا كسي بگويد من راه هاي مس**تقيم از مبدء به مقصد را قبول ن**دارم؛ از بيراه**ه و بياب**ان مي روم و ب**ه مقصد مي رسم. يك چنين مس**ايلي ک**ه حكمت وعلم اس**ت، ب**ر همه کس حاكميت دارد. كسي در دني**ا پي**دا نش**ده اس**ت ك**ه ب**ا مسايل هندسي و رياضي مخالفت كن**د. اس**الم ي**ك چ**نين علمي است. مصنوعات عالم دليل بر وجود صانع خود هستند. به هم*ان دليل كه مخلوقات هستند خالق هم هس**ت و خ**الق حكيم و دان**ا خلق خود را عبث نيافريده است بلكه از خلقت عالم و آدم هدف حكيمانه اي داشته و دارد. خداوند ب**ه دلي**ل اينك**ه ع**الم و آدم را خل**ق نم**وده،ح**ق ح**اكميت ب**ر آنه**ا دارد و هم**ه بايس**تي از او اطاعت كنند. يك چنين مسايلي علم اس**ت. كس**ي نمي توان**د ب*ا علم و حكمت مخالفت كند. تمامي احكامي كه ب**ه عن**وان واجب و مستحب ابالغ شده راه كسب عزت و سعادت اس*ت و تم*امي احكامي كه بعنوان حرام و مكروه گفت**ه ش**ده اس**ت راه بس**وي خطا، و آفات است. هر كسي با علم و حكمت مخالفت كند خود را ب***ه هالكت انداخت***ه و اين هالكت نتيج***ه مخ***الفت ب***ا علم و حكمت است. مانند كسي كه بي باكانه خ**ود را ب**ه دره عمي**ق و هولناك پرت نمايد و يا شهر و روستا را ترك كند به بياب**ان ب**رود. پس نظر به اينكه اسالم و تمامي احكام آن علم و حكمت است، هركس مخالفت با اسالم كند با علم و حكمت مخالفت كرده ك**ه بج**ز هالكت و ب**دبختي نتيج**ه ديگ**ري ن**دارد. ل**ذا در این آی**ه مي فرمايد: "قران به علم خ**دا ن**ازل ش**ده" يع**ني آنچ**ه خداون**د گفته عالمانه و حكيمانه فرموده است و هر كه غير او بگويد خود را به ضاللت و گمراهي كشيده است. اين كه خدا شاهد حقانيت قران است و قران را به علم و حكمت نازل نم**وده يع**ني ق**ران علم است؛ مانن**د حس**اب ه**اي رياض**ی دو بعالوه دو و ده بعالوه

ده مي باشد. در جمله بعد به دليل دوم اشاره ک**رده، مي فرماي**د: "فرش**تگان هم ش**هادت ب**ه حق**انيت ق**ران و اس**الم مي دهن**د" فرش**تگان عوامل تربيت هستند. فرشتگان در طبيعت مانند ن**يروي ب**رق در ماش***ين آالت ب***رقي هس***تند؛ ط***بيعت را مي گردانن***د و مي چرخانند؛ بر پايه علم و حكمت مي سازند و خلق مي كنن**د. و ي**ا

427

تفسير سوره نساء

در خدمت افراد بشر هستند و هرگز خستگي پي**دا نمي كنن**د ك**ه گردش ش**بانه روز و س**ال و م**اه را متوق**ف كنن**د. ادام**ه ك*ار و فعاليت طبيعت، كه آينده ها را مانند گذشته ها مي س**ازند و مي چرخانند شاهد حقانيت قران است. مثال اگر قران بگويد در كدام سال معين حادثه اي در كره زمين پي**دا مي ش**ود و چن**ان نش**ود كه خدا گفته است، مانند اين است ك**ه ط**بيعت، خ**دا را تك**ذيب نموده است. مثل اين كه اگ*ر خ*دا بگوي**د در چ*ه س**الي گ**ردش زمين متوقف مي شود و شبانه روز در همه جا ث**ابت مي مان**د، و چنان نشود كه خدا گفته است، مردم ب*ه دلي*ل اينك**ه خ*بر غي*بي خدا مخالف با طبيعت در آمده است مي گويند خ**دا دروغ گفت**ه، و يا حق دارند قرآن را تك**ذيب كنن**د ك**ه چ**را دروغ گفت**ه اس**ت. ش**هادت فرش**تگان همين گ**ردش منظم س**ال و م**اه و ط**بیعت عالم مي باش*د. تم*امي خبره*ايي ك*ه خ*دا و پيغم*بران داده ان*د عاقبت چنان مي شود كه آنها گفته اند. پس طبيعت و حوادث آن هم قرآن را تص**ديق مي كنن**د و ش**هادت ب**ه حق**انيت ق**ران مي دهند. چطور مردم مي توانند در ترك اس**الم و ع**دم قب**ول ق**رآن عذري بياورند و سعادت خود را در ترك اسالم بدانن**د. پس حتم**ا و يقينا مخالفين قران و اسالم در عالم آخرت محكوم ب**ه ع**ذاب

جهنم هستند. دليل سوم گواهي خداوند متعال است. يعني خداوند متعال آينده ها را و زندگي دنيا و آخرت را چنان تنظيم مي كند ك**ه خ**بر داده است. مثال خداون**د خ**بر داده ك**ه دين اس**الم دين اب**دي اس**ت و پيغمبر اسالم )ص( خاتم پيغمبران است و ع*اقبت دين اس*الم ب*ا ظهور حجت خدا امام زمان )ع( برهمه ادي**ان ح**اكميت پي**دا مي كند. اگ**ر وع**ده ه**اي خ**ود را تك**ذيب كن**د و اج**ازه ده**د بع**د از پيغمبراسالم پيغمبر ديگري ادعاي پيغمبري كن**د و ي**ا اج**ازه ده**د كف**ار ب**ر دين اس**الم غلب**ه كنن**د و دين اس**الم را از بين ببرن**د و اجازه ندهد امام زمان در زمان مناس**ب ظهوركن**د و دين اس**الم ب**ر هم**ه ادي**ان ح**اكميت پي**دا كن**د، در اين ص**ورت دين خ**ود را تكذيب نموده است. ولي چ**نين نيس**ت. خداون**د ب**ه آنچ**ه وع**ده داده وفا مي كند و دين اسالم را بر تمامي ادي**ان غ**الب و پ**يروز خواهد كرد. اين كه خداوند آينده ه**ا را چن**ان تنظيم مي كن**د ك**ه خبر داده است به معناي شهادت خداوند متعال ب**ر حق**انيت دين

اسالم است.

428

تفسير سوره نساء

در آيات بعد در اط*راف وض*عيت كف*ار س*خن مي گوي*د ک*ه چ*هسرنوشتي داشته و خواهند داشت. مي فرمايد:

- كساني كه كافر به قران و اسالم مي شوند و مردم را هم167 از ارتباط و شناسايي دين مقدس اسالم باز مي دارند به حقيقت بدانند كه خيلي زي**اد و ي**ا نزدي**ك ب**ه بي نه*ايت از دين ح**ق و راه

نجات و سعادت خودشان پرت افتاده اند - مخصوصا كساني كه ك**افر ب**ه خ**دا مي ش**وند و عالوه ب**ر168

كف**ر و گن**اه ب**ه بن**دگان خ**دا س**تم مي كنن**د هرگ**ز خ**دا آنه**ا رانيامرزيده و به راه حق هدايت ننموده؛

- مگ**ر ب**ه راه جهنم، ك**ه در آن راه و در آن مقص**د ت**ا اب**د169مخلد هستند. ورود آنها به جهنم بر خدا آسان است.

معنای گمراهی دور یا نزدیک: اين سه آيه همراه آيات ديگر نمونه هايي است ك**ه از نظ**ر درك حقيقت و واقعيت آن در ارتب**اط ب**ا لط**ف و رحمت خ**دا بس**يار عميق و عجيب است. اوال ض**اللت و گم**راهي چگون**ه كم و زي**اد مي شود. كفر يك جنس و يك حقيقت است، ايمان هم يك جنس و يك حقيقت است. چگونه در ي**ك حقيقت ش**دت و ض**عف و ي**ا كم و زياد قابل ظهور است؟ مثل اين است كه ب*ه م*رده بگوين**د خيلي زياد مرده؛ مرگ شديدي داشته! و ب**ه زن**ده بگوين**د حي**ات زي*اد و ش*ديدي دارد. كس*ي ك*ه مي م*يرد و حي*ات ن*دارد م*رده است. در مردگي شدت و ضعف معنا ندارد، و كسي هم كه زنده است در حيات او شدت و ض**عف وج**ود ن**دارد. ك**افران از نظ**ر اينكه حيات ايماني ندارن**د م**رده ان**د. كف**ر ك**افر و ي**ا ض**اللت و گمراهي او چگونه شدت و ض*عف پي**دا مي كن**د؟ خداون**د در اين آيه مي فرمايد »ضلوا ضالال بعيدا«. يعني خيلي زياد گمراه ش**ده اند، خيلي زياد از حقيقت دور شده اند. جواب اين اس**ت ك*ه اوال كفر و ضاللت به معناي عدم هدايت است. هر كس هدايت نشود فهرا گمراه است. گم**راهي ب**ه معن**اي ع**دم ه**دايت و راه ي**ابي است. راه حق به سوي خدا و زندگي بهشتي يك حقيقت اس**ت. هر كس آن حقيقت را فهميد و دانست قهرا هدايت يافته، چه ب**ا سرعت حركت كن**د و چ**ه کن**د و بط**ئی، ع**اقبت ب**ه مقص**د مي رسد. پس هدايت يك امر وجودي است و فاعل الزم دارد. كسي الزم است انسان را هدايت كن**د و اگ**ر كس**ي انس**ان را ه**دايت

نكند قهرا ضاللت و گمراهي پيدا كرده است.

429

تفسير سوره نساء

بعضي ها خيال مي كنند كه گمراهان را خدا گمراه ك**رده اس**ت. مي گويند اين كفر و گمراهي كافران و گمراهان ب**ه گ**ردن خ**دا است. خدا آنها را گمراه نموده و قهرا گرفتار ع**ذاب جهنم ش**ده اند، اگر خدا آنها را گمراه نمي كرد اه**ل بهش**ت بودن**د. کس**انی که كفر و گم**راهي ك**افران را ب**ه گ**ردن خ**دا انداخت**ه و خ**دا را مسئول كفر كافران دانسته اند خبر ندارند كه اوال كفر و ض**اللت ي**ك مس**ايل ع**دمي اس**ت. كف**ر يع**ني ع**دم ايم**ان، ن**ه اين ك**ه خودش هم چيزي باشد. ضاللت هم يعني عدم ه**دايت؛ ن**ه اينك**ه ضاللت هم يك حقيقتي باشد كه كسي آن را بس**ازد. ه**دايت ي**ك امر وج**ودي اس**ت؛ فاع**ل الزم دارد. كس**ي الزم اس**ت ش**ما را هدايت كن*د، آدرس گنج ه*دايت را ب*ه ش*ما بده*د وليكن ض*اللت خود به خود هست. گمراه، گمراه كننده الزم ن**دارد. اگ**ر انس**ان راه را شناخته باشد گمراهي ممكن نيست. كسي كه جاده صاف و روشن را مي بيند و مي شناسد چگونه گمراه مي ش**ود؟ و ي**ا چگونه ممكن اس**ت كس**ي او را گم**راه كن**د؟ گمراه*ان كس**اني هستند كه هدايت نيافته اند. در بيابان ها حركت مي كنند؛ حيران و سرگردان هستند. جاده هاي آسفالته ص**اف و روش**ن را هن**وز پيدا نكرده اند. كسي نمي تواند بگويد كه اين بياباني س**رگردان، در يك جاده روشن حركت داشته است، يك نفر حقه باز و ظ**الم به او گفته است كه اين، راه نيست و بيابان راه است؛ در نتيج**ه او را از راه ب**ه بيراه**ه كش**انده اس**ت، زي**را راه ب**راي راه**رو مشخص است و يك جاده اتوب**اني اس**ت. مثال پيغم**بران ك**ه راه بسوي خدا هستند روشن است كه آدم ه**اي خ**وبي هس**تند. هيچ كس نمي توان**د ب**ر آنه**ا عيب و اي**رادي بگ**يرد. آنه**ا عالوه ب**ر صداقت و طه**ارت س**ند الهي دارن**د ك**ه همین معج**زات اس**ت. كسي كه مدت ها با مردم زندگي كرده، با آنها متول**د ش**ده و ب**ا آنها زندگي خود را گذرانده است و همه كس او را ب**ه پ**اكي مي شناسند، و بعالوه، معجزه هم دارد چگونه ممكن اس*ت م**ردم از او منص**رف ش**وند و اين انس**ان خ**وب و طيب و ط**اهر را ب**ه صورت انسان بد و گناهكار جلوه گر س**ازند. پس كس**ي ك**ه ي**ك امام يا پيغمبر را به خ**وبي بشناس**د و از آنه**ا اط**اعت كن**د مث**ل كسي است كه در يك ج**اده ص**اف و اتوب**اني ح**ركت مي كن**د و كس**ي نمي توان**د او را گم**راه كن**د. كس**اني گمراهن**د و ك**افر شناخته شده اند ك**ه در بياب**ان جه**ل و ن**اداني متول**د ش**ده و در

430

تفسير سوره نساء

همان بيابان سرگردانند و راه را پيدا نكرده اند، نه اين كه كس**ي آنها را گمراه كرده باشد. بنابراين هدايت يك عمل ایجادي اس**ت ك**ه عام**ل ایج**اد الزم دارد. ام**ا ض**اللت ك**ه ب**ه معن**اي جه**ل و گمراهي است خود به خود با انسان هست، عامل و ف**اعلي الزم ندارد. اما مي توانيم گناهكاران و كافران را دو گ**روه ب**دانيم ك**ه

گروهي را كافر و گروه ديگر را مستضعف مي نامند. كافران كساني هستند كه حق و اهل حق را به حق**انيت ش**ناخته اند. با يك پيغمبر ي**ا ام**ام ب**زرگ ش**ده ان**د. او را ب**ه عن**وان ي**ك انس**ان ص**الح و عاب**د مي شناس**ند و از آنه**ا فاص**له مي گيرن**د. مستضعف كساني را مي گويند كه هنوز انس*ان ص**الح و عاب**د را نديده و نشناخته و هنوز دعوت الهي به آنه**ا نرس**يده اس**ت. این ها گرفتار فریبکاران و راه زنان می شوند و آن ف**ریب دهن**دگان كه همان شيطان هستند، هر چه می توانند به اين انس**ان جاه**ل از اهل حق ب**د مي گوين**د و از اه**ل باط**ل تعري**ف مي كنن**د. در نتيجه آنها باور کرده و ملحق به كفار مي شوند. اين گروه را ك**ه گرفتار ضعف عقل بوده و گول خورده اند مستضعف می گوین**د. خداون**د در قي**امت از مستض**عفين مي گ**ذرد و گن**اه آنه**ا را ب**ه گردن كساني مي اندازد كه او را گول زده اهل باطل را به ج**اي اهل حق به او معرفي كرده ان**د. نتيج**ه اين ك**ه كف**ر، ك**ه هم**ان معناي جهل است عام**ل و فاع**ل الزم ن**دارد، ب**ه محض اين ك**ه انسان حق را به حقانيت بشنود و قبول نكرده و بي اعتنايي كند،

كافر و گمراه است. و اما شدت و ضعف گمراهي به اين كيفيت اس**ت ك**ه ك**افران و گمراهان گاهي با اصرار و تكرار ت**ا مي توانن**د كف**ر و ض**اللت را تعريف مي كنند و اهل ايمان و تقوا را تكذيب مي نمايند. در واقع كفر و ضاللت را پرورش مي دهند و ايم**ان و ه**دايت را تض**عيف مي كنن**د. ب**ر پاي**ۀ� همين فع**اليت جمعيت بيش**تري را ب**ه دام مي اندازند و آنها را ب**ه كف*ر و گن**اه مي كش*انند. در همين ج**ا ك**افر ديگري پيدا مي شود كه خودش گمراه است اما به ديگران كاري ن**دارد؛ كف**ر و گن**اه را تعري**ف نمي كن**د، ايم**ان و ه**دايت را هم تضعيف نمي كند. خيلي زياد از اهل ايمان فاص**له نگرفت**ه، گرچ**ه دين و ايمان آنها را قبول نكرده است. كس*ي ك*ه گم*راه ب**وده و عده اي را هم گمراه كرده و تا توانسته كفر و ضاللت را تعري**ف كرده است گمراه تر است از كسي كه خودش گمراه ب**وده ولي به كسي كاري نداشته اس*ت. زي*را گم**راه اول ب*ار گن**اه تم*امي

431

تفسير سوره نساء

كساني را ك**ه گم**راه نم**وده ب**ه دوش مي كش**د و مجب**ور اس**ت مسئوليت آنها را قبول كند. در قيامت گمراهان به هر ميزان ك**ه بتوانند گمراه كننده را اذيت مي كنند و این ه**ا خيلي مش**كل ت**ر است كه به طرف حق بيايند و هدايت شوند زيرا در این صورت، مردمي كه توسط او گمراه شده اند اگر بدانند كه خود او ايم**ان به پيغم**بري آورده ك**ه ت**ا ام**روز ب**ر علي**ه او تبلي**غ نم**وده، او را مسخره مي كنند. پس كافر نوع اول گمراه تر از كافر ن**وع دوم،

و كافر نوع دوم به هدايت نزديك تر از كافر نوع اول است.:چهارم، هدایت نکردن گمراهان عدم امکان هدایت است

مطلب ديگر در اين دو آيه اين است كه خداوند همه جا مي گويد ك**ه او كافروفاس**ق را ه**دايت نمي كن**د. الزم اس**ت ب**دانيم آی**ا خودداري خدا از هدايت كافر و منافق از نوع مضايقه از ه**دايت، در صورت امکان هدایت است و ي**ا ع**دم امك**ان ه**دايت اس**ت؛ يعني هدايت كفار از محاالت است، كه قدرت خدا به محال تعلق

نمي گيرد؟. در جواب اين سوال كه آيا هدايت كافر و من**افق از ن**وع ه**دايت نشدن است كه امكان وقوع نداشته و از مح**االت اس**ت و ي**ا از نوع هدايت نكردن است كه امكان هدايت هست وليكن خدا و ي**ا پيغم**بران از ه**دايت آنه**ا مض**ايقه مي كنن**د، می گ**وئیم: البت**ه مضايقۀ� خدا و پيغمبران از هدايت انسان، گر چه كافر و منافق و يا بدترين انسان ه*ا باش**ند ج*ايز نيس*ت و خالف عق**ل و منط*ق است. زي**را خداون**د تع**الی و پيغم**بران مظ**اهر رحمت و ب**ركت بندگان خدا هستند. آنها بسيار بر ه**دايت م**ردم ح**ريص هس**تند. وليكن كافر و منافق كساني هستند كه پش**ت ب**ه ح**ق نم**وده در بي راهه حركت مي كنند و اصرار بر بي راهه روي دارند. دعوت حق را قبول نمي كنن**د. در براب**ر انبي**اء تك**بر دارن**د و حاض**ر ب**ه اطاعت آنها نيستند و خود را از آنها موفق تر مي دانسته، به كفر و گناه اصرار دارند. با اين وضعيت امكان هدايت آنها وجود ندارد زي**را ه**دايت از ن**وع علم و مع**رفت اس**ت و علم و مع**رفت در صورتي نصيب انسان جاهل و گمراه مي شود كه آم**ادۀ� پ**ذيرش آن هست و از عوامل هدايت خواهش و تقاضا مي كن**د ك**ه او را تعليم داده و هدايت كنند. هدايت و ت**ربيت از ن**وع خلقت نيس**ت كه انسان را بخواهد يا نخواهد، س**الم خل**ق كنن**د و در خلقت، او

432

تفسير سوره نساء

را ب*ه تم*ام وس*ايل و امكان*اتي ك*ه الزم دارد مجه*ز مي نماين*د. آنچ**ه از ن**وع خلقت اس**ت آف**رينش عق**ل و ه**وش و بين**ايي و شنوايي و ساير تجهيزات است كه در خلقت انس**ان الزم اس**ت، تا انسان كامل الخلقه شناخته شود. این تجهیزات مفت و مجاني در انسان خلق مي شود و آمادگي انسان را الزم ن**دارد. خداون**د تعالی بر خود واجب و الزم کرده که در رحم مادر و بع**د از تول**د تا دوران بلوغ انسان را به تمامي وسايل بين**ايي و دان**ايي مجه**ز كند و بعد از اين تجهيزات، كتاب و معلم را ب**ه او مع**رفي كن**د و دستور دهد كه ح*ق و باط**ل بي*اموزد؛ ح*ق را بپ*ذيرد و از باط*ل فاص*له بگ**يرد. اين تجه*يزات وج*ودي ت*ا ظه*ور اختي*ار در وج*ود انسان، از نوع خلقت است. وليكن تربيت انسان، كه به راه ح**ق و يا باطل برود، مومن و صالح تربيت شود و يا كافر و منافق، به ارادۀ� انس**ان اس**ت. انس**ان بع**د از آن ك**ه دع**وت ح**ق را مي شنود،الزم اس**ت دع**وت ح*ق را بپ**ذيرد و خ**ود را ب**راي ه**دايت شدن و ياد گرفتن آماده كند. از هدايت گ**ران و دع**وت كنن**دگان به ح**ق اس**تقبال نم**وده و خ**ود را ب**راي فراگ**يري علم و دانش آماده كند تا هدايت گ**ران او را ه**دايت كنن**د. ب**ه ه**ر م**يزان ك**ه انس**ان خ**ود را ب**راي ه**دايت ي**ابي و فراگ**يري علم آم**اده كن**د اساتيد و آموزگاران به او مي آموزن**د و او را ه**دايت مي كنن**د و اگر دعوت حق را قب**ول نك**رد و حاض**ر ب**ه فراگ**يري علم نش**د، بلكه با هدايت گران و اساتيد لجبازي نمود و خود را برتر و باالتر از آنها دانست، از پيغم**بران اط**اعت نك**رد؛ از دين خ**دا و مكتب خدا و اولياء خدا فاصله گرفت و در خ**ط كف**ر و گن**اه ك**ه هم**ان ضاللت و گمراهي است حركت كرد؛ با پيدايش چنين حاالت كفر و گناه و يا تكبر، هدايت او امكان ن**دارد. ب**راي خ**دا و ب**راي هيچ قدرتمندي امك**ان ن**دارد ك**ه گمراه**ان را از طري**ق گم**راهي ب**ه مقصد برسانند و در خط سفاهت و جه*الت ب*ه او علم بياموزن*د. پس هدايت ننمودن كفار و من**افقين از ن**وع نش**دن اس**ت يع**ني امكان هدايت كافر و منافق نيست نه از نوع هدايت نك**ردن، ك**ه آنها ط**الب ب**وده و خداون**د از ه**دايت مض**ايقه كن**د. خداون**د ب**ه انس**ان ه**ا اراده و آزادي داده اس**ت. ه**ر كس ب**ا اراده و آزادي دعوت حق را بپذيرد و طالب عالم و هدايت باشد خداوند متع**ال سريعا او را هدايت مي كند و هر كس طالب حق نباش**د خداون**د مدتي طوالني تا انتهاي زن*دگي ب*ا او ص*بر و م*دارا مي كن*د و از گوشه و كنار به وسيله دعوتگران او را نصيحت مي كند ت**ا ش**ايد

433

تفسير سوره نساء

برگردد. بعد از آنكه تا آخر عمر اصرار به گناه و معصيت داش**ت قهرا و حتم**ا ب**ه ع**ذاب ه**اي آخ**رتي كش**يده مي ش**ود و نتيج**ه اعمال خود را كه از نوع ظلم و تجاوز و اذيت بن**دگان خ**دا ب**وده است به خودش برمي گردد. كافر و منافق نمي تواند به بن**دگان خداخدمت كند و يا به آنها ظلم و ستم نكند. كافر خود را همه جا از ديگران بهتر و برتر مي داند. همه جا بر ضعفا مي تازد و ح**ق آنها را غصب مي كن*د و در راه من*افع خ*ود اس**تثمار و اس*تخدام مي كند و اگر نتواند بر آنها مسلط شود آنها را مي كشد و قه**را به ظلم و ستم آلوده مي شود. وقتی ب**ذر ع**داوت و دش**مني در دل بندگان خدا كاشت بعد از چندي تمامي مردمي كه معاش**ر او هستند نسبت به او بغض و ع**داوت پي**دا ك**رده و او را لعنت مي كنند و اگر بتوانند در دنيا و ي**ا در آخ**رت از او انتق**ام مي گيرن**د. مخصوصا در عالم آخرت، که تم**ام ظلم و زور و اذيت ه**ائی ك**ه از كافر و منافق به مردم مظلوم رسيده از مردم به خود من**افق و كافر برگشته و آخرت او همان جهنمي مي شود ك**ه خ**دا خ**بر داده است. آنها در اثر كفر و گناه دلشان تيره شده، از انس**انيت تغيير جنسيت و ماهيت داده و نمي تواند توب**ه كنن**د و از خداون**د متعال طلب عفو و مغفرت نمايند. پس دچار جهنم ابدي و خل**ود

مي فرماي**د خداون**د169دايمي مي گردن**د. ل**ذا در آي**ه ش**ريفه كافر ظالم را هدايت نمي كند) زيرا در حال كف**ر و گن**اه ه**دايت نمي شوند (مگر راه جهنم كه آثار قهري كفر و گناه است. قه**را از نظر اين كه تغيير جنسيت پيداكرده، از انس**انيت ب**ه حي**وانيت انتق**ال پي**دا ك**رده ان**د امك**ان ن**دارد ب**ه خ**ط انس**انيت و علم و معرفت برگردند. مانند حيوانات و يا بدتراز آنه**ا. اگ**ر حي**واني را هزاران سال عذاب كنند هرگز تبديل ب**ه انس**ان نمي ش**ود. آنه**ا نيز اگر ميليونها سال معذب باشند نمي توانند تغيير جنسيت داده

از حيوانيتي كه نتيجه كفر و گناه است به انسانيت برگردند. دعوت عام برای قبول مکتب آخرین پیامبر )ص(

خداوند تعالی در آيه بعد خيلي صريح و با اصرار مردم را دع**وتبه حق مي كند.مي فرمايد:

- اي مردم پيغمبري از جانب خداوند مبعوث شده دعوت170آیۀ� او را بپذيريد، به او ايم**ان بياوري**د ب**راي ش**ما بهتراس**ت. و اگ**ر كافر به خدا شديد از مل**ك خ**دا و داي**ره حك**ومت او نمي تواني**د

434

تفسير سوره نساء

خارج شويد و به جاي ديگر برويد. خدا دانا و حکیم اس**ت.) زي**را آسمان ها و زمين ها مملكت خداوند متعال است. خدا در وج**ود خ**ود بي نه**ايت اس**ت. هيچ كس نمي توان**د ب**ا حرك**ات خ**ود از

فضاي نامتناهي خارج شده به جاي ديگر برود.(

: خط111اب به 175 الی 171بخش بیس111ت و نهم، آي111ات پیروان حضرت عیسی )ع(

مطالب مورد توجه: دعوت به اعتدال در عقاید- وصف قرآن ناطق و قرآن صامت به

نور و برهان- وعده های خداوند تعالی به سالکان طریق قرآن.ترجمۀ� آیات:

- اي پيروان عيسي و اي اهل كتاب در دين و عقيده خود171آیۀ� و در افكار مذهبي خود از حد اعتدال خ**ارج نش**ويد ب**ه اف**راط و تفري**ط نروي**د. خ**دا را ب**ه خ**دائی و پيغم**بران را ب**ه رس**الت بشناسيد. عيسي فرزند مريم و بن**ده خداس**ت ك**ه او را در رحم مادر آفريده و به مقام نبوت باال برده است. او رسول خداس**ت؛ علمش الهي است. به خدا و رسوالن او ايمان بياوريد. عيسي را كه يك انسان است در حد وجود خدا قرارندهيد. نگوييد س**ه نف**ر خدا هستند،يكي خدا، يكي عيسي و يكي روح القدس) جبرييل (. خدا يكي اس**ت، م**نزه اس**ت ازاين ك**ه ش**بيه و ش**ريكي داش**ته باشد. فرشتگان و پيغم**بران خل**ق خ**دا و بن**دگان خ**دا هس**تند و

435

تفسير سوره نساء

خداوند مانند خاليق زاد و ولد ندارد. هرچه در آسمان ه**ا و زميناست ملك خداوند است.

- عيسي مسيح خودش از اطاعت و بندگي امتناع نداش**ته و172 بنده خدا بوده و همچنين فرشتگان مق**رب. كس**اني ك**ه ب**ا تك**بر خ**ود از اط**اعت و بن**دگي خ**ودداري كنن**د هم**ه اينه**ا در قي**امت

محشور مي شوند و به كارشان رسيدگي مي شود. - هر كسي كه دين و عقي**ده خ**ود را ب**ه ح**د اعت**دال حف**ظ173

كرده باشد و از اطاعت و عبادت خ**ودداري نك**رده باش**د اج**ر و ثواب خ**ود را ب**رده و ام**ا کس**اني ك**ه از اط**اعت و بن**دگي خ**دا وپيروي از پيغمبران خودداري مي كنند به عذابي سخت مبتال مي

شوند. )مربوط به وضعيت كساني است ك**ه متوس**ل175 و 174آيات

به خدا مي ش**وند(: كس**اني ك**ه ايم**ان و عقي**ده خ**ود را در ح**د اعتدال حفظ كنند و هر موجود و مخلوقي را به ارزش واقعي آن بشناسند؛ ن**ه خل**ق را در ح**د خ**الق و ن**ه خ**الق را در ح**د خل**ق قراردهند؛ متوسل و متمسك به ذات خداوند شوند خداوند آنها را به دايره لطف و محبت خود مي برد و به راه راست ه**دايت مي

كند. :- دعوت به اعتدال در عقاید1

پيام این آيات شريفه همين حقيقت است كه انسان ه**ر كس**ي و ه**ر چ**يزي را در ح**د خ**ود حف**ظ كن**د و ارزش واقعي آنه**ا را بشناس**د. اگ**ر در اين شناس**ايي اش**تباه كن**د، مخل**وق را در ح**د خالق و يا خالق را در حد مخلوق قراردهد هرگز نمي تواند ن**ه از مخلوقي كه در ح*د خ*الق ق**رار داده و ن**ه از خ*القي ك*ه در ح*د مخلوق قرار داده بهره اي ب**برد. اين شناس**ايي مانن**د اين اس**ت كه يك انسان گرسنه و تشنه در بياب**ان از دور س**رابي ببين**د، ب**ه خيال اين كه در آنجا دريائي و يا نهر آبي وجود دارد به آن ط**رف حركت كند در حالی که تالش و حركت او بي فايده است زيرا از سراب كه به صورت آب مشاهده ك**رده اس**ت نمي توان**د ب**راي رف*ع تش*نگي اس*تفاده كن*د. به*تر ب*ود در اولين ق*دم، س*راب را بعنوان سراب و آب را بعنوان آب بشناسد و به طرف آب حي**ات حركت كند تا تشنگي خود را برطرف نمايد و به حيات خود ادامه دهد. اكن**ون ك**ه در این شناس**ايي ب**ه اش**تباه رفت**ه و س**راب را بجاي آب شناخته، عالوه بر تشنگي رنج پياده روي را هم بر خ**ود

436

تفسير سوره نساء

اض**افه نم**وده اس**ت پس هالكت او حتمي اس**ت. كس**اني ك**ه مخلوق را بجاي خالق مي شناس**ند و آنچ**ه را ك**ه از خ**الق امي**د دارند از مخلوق انتظار داشته و عمر خود را در خدمت مخل**وقی كه بجاي خالق شناخته اند سپري مي كنند مانند تشنه اي هس**تند كه سراب را بجاي آب شناخته شبانه روز حركت مي كند تا خ**ود را به آب حيات برساند اما بجز رنج و زحمت س**ودي نمي ب**رد و هالكت آنها حتمي و قطعي است. وليكن اگر خ**الق را چن**ان ك**ه هست شناخته و مخلوق را همان كه هست بشناسند مانند كسي هستند كه سراب را به عنوان سراب مي شناسد و مي دان**د ک**ه خاص**يت و فاي**ده اي ن**دارد و آب را ب**ه عن**وان آب حي**ات مي شناسد. از اول بسوي آب حيات حركت مي كند، تشنگي خ**ود را برطرف نموده و به حي**ات خ**ود ادام**ه مي ده**د. پس مخلوق**ات خ**دا خ**واه پيغم**بر، دانش**مند و ي**ا س**الطين باش**ند از نظ**ر رف**ع احتياج، در مقایسه با خدا مانن**د هم**ان س**راب هس**تند و خداون**د حقيقت ديگری است كه با خاليق خود جنس**يت ن**دارد. او غ**ني و مطلق اس**ت. كس**ي ك**ه خ**دا را ب**ه ص**ورت مخل**وق ش**ناخته و حوايج خود را از او مي خواهد مانند همان كسي است كه سراب را به صورت دريا شناخته، بج**اي اينك*ه ب*ه ط**رف دري*ا ب*رود ب*ه صحرا حركت مي كند. زيرا خدايي كه شبيه مخلوق**ات ب**وده، زاد و ولد داش**ته و همت**ا و همس*ر دارد، چ*نين خ*دايي وج*ود ن*دارد. مخلوقي است كه انسان او را بجاي خالق شناخته است و چ**نين كسي تا ابد در محروميت و بدبختي بس**ر مي ب**رد. اوهرگ**ز نمي تواند از خدايي ك*ه او را مانن*د مخل**وق ش**ناخته به*ره اي ب**برد و حوايج خ**ود را برط**رف نماي**د. پس اين بزرگ**ترين اش**تباه بش**ر است. اشتباهي است كه انسان را به خسارت دنيا و آخرت مبتال مي كند. بر خدايي كه بش**ريت را ب**راي س**عادت و خوش**بختي و زن**دگي بهش**تي آفري**ده واجب و الزم اس**ت بش**ريت را از اين اشتباه بزرگ كه موجب خس**ارت اب**دي مي ش**ود نج**ات بده**د و خود را كه غني مطل**ق اس**ت چن*ان ك**ه هس*ت ب**ه بن*دگان خ**ود مع**رفي كن**د و آنه**ا را از اين اش**تباه ب**زرگ ك**ه خ**الق را بج**اي مخلوق و يا مخلوق را بجاي خالق مي شناسند برهاند. نمون**ه اين آيه شريفه كه به مسيحيت هشدار مي دهد كه در عقايد خ**ود ب**ه انحراف نروند آيه اي در سوره نور است كه مي فرمايد "اعم**ال

437

تفسير سوره نساء

يع**ني ص**نايع و تم**دن1و صنايع كفار مانند سراب بيابان اس**ت". كفار در اين زندگي دنيا مانند سراب دنيا است ك**ه تش**نگان دني**ا خيال مي كنند آب اس*ت. بس*وي آن مي رون*د و در واق*ع چ*يزي نيست. خيال مي كنند با اين صنايع و تمدن حيات اب**دي پي**دا مي كنند و آنچه از خدا انتظار دارند مي توانند از خ**ود و ص**نايع خ**ود انتظار داشته باشند وبا آن ص**نايع حي**ات اب**دي پي**دا كنن**د. وق**تي درست به حقيقت خياالت خود مي رسند مي بينن**د خي**ال پ**وچ و واهي بوده است؛ عاقبت در مسیر همین صنایع كه از جمل**ۀ� آنه**ا جن**گ هس**ته اي مي باش**د ن**ابود مي ش**وند. پس ب**ر خ**دا واجب است انسان را از اين خي**االت واهي برهان**د و خ**ود را چن**ان ك**ه هست و معرفي نموده بشناساند تا همه بسوي او بروند و حوائج خ**ود را از او بخواهن**د و در اط**اعت او باش**ند زي**را او آفرينن**دۀ� عالم و برطرف كننده حوائج بش**ر اس**ت. پيغم**بران هرگ**ز ادع**ا نكرده اند كه ما بجاي خدا هستيم و حوائج شما را ب**رمي آوريم و شما را به زندگي بهشتي مي بريم و ي**ا از جهنم نج**ات مي دهيم و يا روزي شما را كم و زياد مي كنيم. بلک**ه گفت**ه ان**د م**ا فق**ط هدايتگر هستيم و شما را به اذن خدا به راه و بي راهه روي آشنا مي كنيم مبادا در ابت**داي راه بس**وي مقص**د در اش**تباه باش**يد و بجاي حركت بسوي خدا كه مقصد اب**دي شماس**ت بس**وي خل**ق

خدا برويد كه بجز ضاللت و گمراهي بهره اي نمي بريد.وصف قرآن صامت و قرآن ناطق به نور و برهان: مي175و174در اين آيات انتهايي مطالب جالبي را که در آيات

باشد متذکر می شویم. در اين آيات خداون**د تع**الی ق**ران را و ي**ا ائمه اطهار عليهم السالم را كه قران ناطق شناخته ش*ده ان*د ب*ا كلمات "نور و برهان" تعري**ف مي كن**د. داليلي ك**ه انس**ان را ب**ه حقيقت هدايت مي كند جهار قسم است: يكي داليلي كه ارتب**اط با طبيعت ندارد و ممكن است خالف حقيقت باشد. مانند كساني كه ادعا مي كنند امام و پيغمبر هستيم و يا خليفه خ**داييم ب**ا اين كه ادعاي آنها خالف حقيقت است و داليل ام**امت در وج**ود آنه**ا نيست. مي گويند ما رهبر هستيم، امام یا سلطانيم ب**ه دلي**ل اين كه مردم ما را انتخاب ك**رده ان**د. ي**ا مي گوين**د خ**دا و پيغم**بر و آخرتي نيست، براي اين كه نمي ت**وانيم آن را ببي**نيم و كس**ي از

- و الذین کفروا اعمالهم کسراب بقیعة یحسبه الظمأن مائا...39نور، 1

438

تفسير سوره نساء

آخرت نيامده كه ما را مطلع كند. يك چنين داليلي را ك**ه ارتب**اط ب**ا حقيقت ن**دارد و خالف حقيقت اس**ت ج**دال مي نامن**د يع**ني صرفا حرف مي زنند و خود را از دايره مسئوليت خارج مي كنن**د

يا اينكه حرف ويا سخني مطابق حقيقت ندارد. قسم دوم: دلي**ل و م**دلول اس**ت. دلي**ل و م**دلول آث**ار ظ**اهر و روشني را مي گويند كه بر اش**ياء و اشخاص**ي ك**ه غايبن**د داللت مي كن**د. دلي**ل ظ**اهر اس**ت وليكن م**دلول غ**ائب اس**ت. مانن**د داللت آثار بر مؤثر. داللت كتاب بر نويسندۀ� كتاب. داللت مخلوق برخالق. داللت اسناد و مدارك بر حقوق مورد ادعا. همه جا دليل نمايان است و مدلول پنهان. وليكن به اندازه اي كه دلي**ل واض**ح و روشن است مدلول هم واضح و روشن است. كسي نمي تواند بگويد كه من دليل را قبول دارم ولي مدلول را قبول ندارم زي**را دليل را مي بينيم وليكن م*دلول را نمي بي**نيم. ديگ*ران ب*ه او مي خندند كه اگر مدلول نبود دليل هم موجود نب**ود. اگ**ر خ**الق نب**ود مخلوق هم نبود و اگر نويسنده نب**ود كت**اب هم نب**ود واگ**ر ص**انع

نبود مصنوع هم نبود. قس**م س**وم: حجت و احتج**اج. حجت داليلي را مي گوين**د ك**ه حقوق مطابق واق**ع و مط**ابق حقيقت را اثب**ات مي كن**د و م**انع عذر تراشي و عذر خواهي مي شود. مانند كسي كه راس**ت مي گويد و گفته هایش مطابق حقيقت است. يا امام و پيغم**بري ك**ه مردم را هدايت مي كند، عذر آنها را برطرف مي كند يا ك**ارگري كه در برابر كارش مزد خود را مطالبه مي كن**د. چ**نين داليلي را كه حقانيت حق را ثابت مي كند و انسان را به حقوق هدايت مي كند حجت مي نامند. احتجاج به معناي اين اس**ت ك**ه ص**احب ب**ا دليل و برهان حق خود را ثابت مي كن**د و ب**راي محك**وم ع**ذري

باقي نمي ماند كه منكر آن شود و بگويد قبول ندارم. قسم چهارم از داليل را برهان مي گويند. برهان حقيق**تي را مي گويند كه خودش دليل خودش مي باشد. مانند خورشيد كه دي**ده مي ش**ود و خ**ود را نش**ان مي ده**د و مانن**د اش**ياء و اش**خاص موج**ود ك**ه خودش**ان دلي**ل موج**وديت و حق**انيت خودش**ان مي باشند؛ محتاج نيس**ت ك**ه دلي**ل ديگ**ري بياي**د و موج**وديت آن را ثابت كند. چنانچه مي گويي طلوع صبح است و روشن اس*ت. ي*ا مثل حساب هاي رياضي، که مي گ**ويي دو ض**ربدر دو چه**ار مي شود. ده ضربدر ده صد مي ش**ود، ده ض**ربدر در ص**د، ه**زارمي شود. يك چنين مسايلي را برهان مي گوين**د و كس**ي نمي توان**د

439

تفسير سوره نساء

بگويد از كجا معلوم که دو بعالوه دو يا ضربدر دو چهار مي شود، شايد كمتر يا زيادتر باشد! انسان عمال با اضافه دو بر دو ادع**اي خ**ودرا ث**ابت مي كن**د و حقيقت ادع**اي خ**ود را ب**ه نم**ايش مي گذارد. پس برهان مطالبي را مي گويند كه خودش دليل حق**انيت

خودش مي باشد. خداوند در اين آي*ه ق*رآن ن*اطق و ص*امت را ب*ا كلم*ه »بره*ان« تعري**ف مي كن**د. يع**ني ق**رآن از نظ**ر اين ك**ه نمايش**گر ح**ق و حقيقت است مانند خورش**يد موج**وديت خ**ود را ث**ابت مي كن**د و احتياج به دليل ندارد كه حقانيت خود را ثابت كن**د؛ مث**ل حس**اب هاي رياضي است.مثال خداوند تعالی مي فرماي*د پ*در و م*ادر ب*ر اوالد حق دارند، باید اوالد ح**ق پ**در و م**ادر را رع**ايت كنن**د و ي**ا كارگر بر صاحب كار خود حق دارد و يا هر خالقي بر مخدوم خود حق دارد. و يا قرآن مي گويد انسان ها عبث خلق نشده ان**د ك**ه فقط زنده شوند و زندگي كنند و بميرند و حساب و كتابي نباشد. خداوند آفرينندۀ� حكيم خالف حكمت عملي انجام نمي دهد. يعني آنچ**ه مي س**ازد و مي گوي**د از س**اختن و گفتن ه**دفي حكيمان**ه دارد. انسان ها را به منظور اطاعت و معرفت آفريده اس**ت ن**ه اينكه فقط با خلقت آنها ب**ازي كن**د، بي**اورد و از بين ب**برد. ق**ران خودش دلي**ل حق**انيت خ**ودش مي باش**د. كس**ي نمي گوي**د چ**را قران كتاب حق است زيرا قرآن خودش حقانيت خودش را ثابت مي كن***د. هرچ***ه مي گوي***د حكيمان***ه و ص***ادقانه اس***ت؛ پس »برهان« است يعني خودش حقانيت خ**ودش را نش**ان مي ده**د

كه محتاج به دليل ديگري نيست. همچنين قرآن نور است يعني علم است. هر كس جمله يا كلم**ه اي را بداند و بتواند آن كلم**ه ي**ا جمل**ه را ب**ه ط**بيعت ع**الم و ي**ا خلقت خود مربوط كند به همان م**يزان ع**الم ش**ده اس**ت. اگ**ر قسمتي از آيات را بگيرند و به منظور رسیدن به نتايج همان آي**ه فعاليت كنند به سعادت ناي**ل مي ش**وند. ق**ران رابط**ه مس**تقيم بين انسان و خدا و انس**ان و ط**بيعت و انس**ان و خلقت اس**ت و هرگز در ايجاد روابط و ه**دايت ب**ه واقعیت ه**ای هس**تي اش**تباه نمي كند. چنانچه ميفرمايد "ذالك الكتاب ال ريب في**ه " يع**ني در اين كتاب و مندرجات آن شك و شبهه اي وجود ندارد. شما را به حقيقت ها و واقعيت ها مربوط مي كند. از اين جهت ق**رآن ن**ور علم است، يعني نوري است كه انوار عالم را به نورانيت تعري*ف

440

تفسير سوره نساء

مي كند. مثال خورشيد خ**ود را نش**ان مي ده**د وليكن ب**ه انس**ان نمي گويد كه خورشيدم و اين همه بركات وجودي دارم. اين علم است كه خورشيد را ب**ه ن**ورانيت و برك**ات وج**ودي تعري**ف مي كند. هر چيزي ك**ه قاب**ل رويت اس**ت، دنبال**ۀ� رويت قض**اوت ب**ه وجود مي آورد. مثال زن يا مردي را مي بيني و بدون توجه به این كه كيستند و چيس**تند از آنه**ا مي گ**ذري. در اينج**ا رويت انس**ان بوده وليكن علم انسان به انس**ان ديگ**ر نب**وده اس**ت. ي**ا ک**وه و ص**حرا رويت ش**ده وليكن علم ب**ه اينك**ه ك**وه و دري**ا و ص**حرا چیست نبوده. علم آن چيزي است كه آنچه قابل رويت است ب**ه شما مع*رفي مي كن**د. حيوان*ات دري**ا و ص*حرا را مي بينن**د ولي نمي دانند دريا و صحرا يع**ني چ**ه. خ**ود را مي بينن**د وليكن نمي شناسند كه بگويند ما گاو و ش**ير و گوس**فند و چ**ه هس**تیم. ولي انسان هم مي بيند و هم مي شناسد. دي**دني ه**ا ب**ه وس**يله ن**ور خورش**يد اس**ت وليكن دانس**تني ه**ا ب**ه وس**يله علم اس**ت. علم نيرويي ازجانب خدا است که به قلب انسان افاضه مي ش*ود. ب*ا اين نيروی علم در انسان فهم و قضاوت به وجود مي آید كه مي

فهمد حق است يا باطل، درست است يا نادرست. قرآن ناطق و صامت نور دوم است كه عامل دانستن اس**ت، ن**ه مانند نور خورشيد كه عامل ديدن است. ديدني ها از دانستني ها جداست. گاهي دانستن هست وليكن ديدن نيس*ت. مث**ل اين ك*ه ميداني چه حقوقي داري، چه كساني بر تو حق دارند و ي*ا ت**و ب*ه چ*ه كس**اني ح*ق داري. اين حق*وق دي*ده نمي ش**ود. ن**ور ق**ران ناطق مانند ائم**ه )ع( و ي**ا ق**رآن ص**امت مانن**د کت**اب ق**رآن ب**ه معناي "علم" است نه به معناي روشني چراغ و م**اه وخورش**يد؛ و اين عل**وم از خ**دا نص**يب انس**ان مي ش**ود. يع**ني خداون**د ب**ه انسان مي فهماند ك*ه ت*و بن*ده اي و من خ*دايم. فالني پيغم*بر و فالني امام است، و امثال آنها. لذا در اين دو آيۀ� آخر سوره نظ**ر به اينكه آيه اول را با كلمۀ� "برهان" تعريف مي كن**د، در آي**ه دوم جواب قطعي و حتمي آن را بيان مي دارد و مي فرمايد "كساني كه متمسك به قرآن مي شوند و ب**ه اين كت**اب ايم**ان مي آورن**د حتما بدانند ك**ه خداون**د ب**زودي آنه**ا را در س**ايۀ� لط**ف و رحمت

خود قرار داده به راه راست هدايت مي كند" وعده های خداوند تعالی به سالکان راه قرآن و برهان:

441

تفسير سوره نساء

(به كساني كه در مسير ق**رآن و بره*ان175در اين آيه شريفه) حركت مي كنند دو وعدۀ� حتمي مي ده**د. وع**ده اول اين ك**ه در سايه لطف خدايند. سوار مركبي شده اند و در ج**اده اي ح**ركت ميكنند كه راننده آن خداوند متعال است يع**ني چ**نين اف**رادي در حمايت خداوند متعال هستند. مانند كودكي هستند كه همراه پ**در ومادر و دست در دست آنه*ا ب*ه ج*ايي مي رون*د و ب*ر ميگردن*د. كودك همراه پدر و مادر خبر ندارد كه به كجا مي رود و مي آي**د. آشنايي به راه و مقصد ندارد، نمي داند از كجا حركت كرده و به كجا رسيده و هدف و مقص**د او از اين ح*ركت چيس*ت. مثال اگ*ر در قطار تهران- مشهد با ه*ر كس روب*رو ش*ويد بپرس*يد از كج*ا حركت كرده اي و به كج**ا رس**يده اي و ب**ه كج**ا مي روي ج**واب درست را به شما مي دهد. می گوید از تهران ح**ركت ك**رده ام، به س**بزوار رس**يده ام و ب**ه مش**هد مي روم. وليكن اگ**ر از بچ**ه های بغلی و كودكان شش ماهه س**وال ك**ني ك**ه از كج**ا ح**ركت كرده و به كجا مي روي جوابي ندارد. فقط اطمينانش ب**ه پ**در و مادر است. مي داند پدر و مادر او را به شهری بزرگ و ب**ه ج**اي درستي مي برند. انسان ها كه در مسير ق**رآن ح**ركت مي كنن**د گر چه خبر ندارند كه از كجا حركت كرده ان**د و ب**ه كج**ا خواهن**د رسيد و عاقبت به كج**ا مي رون**د وليكن خداون**د متع**ال ک**ه ولی آنها است مي داند كه آنها را از زندگي پست دنيايي ح**ركت داده و به يك زندگي عالي آخرتي مي رساند. گر چه بندگان مطیع خدا خبر ندارند كه به كجا مي روند وليكن اطمينان داشته باش**ند ك**ه دستشان به دست خالقشان كه خداوند متع**ال اس**ت مي باش**د، خيالشان راحت باشد كه هرگز مرگ و مرض و نابودي و خط**ر و خسارت براي آنها وجود ندارد؛ چون در اطاعت خدا هستند حتم**ا آينده خوبي دارند. لذا خداوند مي فرماي**د كس**اني ك**ه در مس**ير قرآن حركت مي كنند بدانند كه در س**ايۀ� واليت و محبت خداون**د حركت مي كنند، مانند كودكي هستند كه همراه پ**در و م**ادر خ**ود

به جايي مي رود و برمي گردند. و اما وعده دوم این اس**ت ك**ه مي فرماي**د او ش**ما را در مس**ير حركت در خط قرآن به علم و دانش مجه*ز مي فرماي*د، حقيقت هر كسي و هر چيزي را به شما مي فهمان**د. پ**در و م**ادر گرچ**ه بچ**ه را بغ*ل مي گيرن**د و از ج*ايي ب*ه ج*ايي مي برن*د و ب*ر مي گردانن**د وليكن نمي توانن**د ه**دايت كنن**د و نمي توانن**د ب**ه او

442

تفسير سوره نساء

بفهمانند كه خيابان كجاست و کجا ص**حرا و بياب**ان اس**ت و آنج**ا خانۀ� دوست یا دشمن است. هدايت از دست پدر و مادر س**اخته نيست زيرا كودك آمادگي ندارد كه هدايت ش**ود و هن**وز خداون**د به او عقل و استعداد ن*داده ك*ه كلم*ه اي بش*نود و بدان*د. پ*در و مادر قدرت ندارند كه در کودکان عقل و استعداد به وجود آورن**د و قدرت فهمیندن و دانستن در او ايجاد كنند. عقل و اس**تعداد در وجود انسان از نوع خلقت است. همان كسي كه چش**م و گ**وش و دست و پا به انسان داده است مي توان**د عق**ل و اس**تعداد هم به انسان بدهد. پس انسان در سايه واليت خ**دا الزم اس**ت ص**د درص**د بدان**د ك**ه در مس**ير عق**ل و بين**ايي و دان**ايي و ه**وش و زكاوت به مقص**د واقعي خ**ود ك**ه زن**دگي بهش**ت اس**ت خواه**د رسيد. هيچ كتابي و هيچ مكتبي و هيچ استادي نمي تواند در سايه تعليمات خود چنين وعده اي به انسان بدهد. اساتيد فقط الف**اظ و عباراتي در اختيار انسان مي گذارند ك**ه خوان**دن و نوش**تن ب**ه انسان ياد مي دهند وليكن ضمانت نمي كنند كه شاگردان خ**ود را به مقاصد عاليه و به زن**دگي خ**وب برس**انند. و همچ**نين ق**درت ندارند عق**ل و اس**تعداد در دانش آم**وزان خ**ود بيافرينن**د. فق**ط تذكراتي به شاگرد مي دهند و او را وادار ب**ه تم**رين آن ت**ذكرات مي كنند؛ مي گويند اينجا باغ اس**ت و آنج**ا درخت مي**وه اس**ت و آنجا معدن طال و نقره و آنجا زن و زندگي، وليكن ق**درت ندارن**د كه آنچه مي گويند در اختيار انسان قرار دهند. انسان را به طمع زندگي هاي مجهز و مدرن مي اندازند وليكن نمي توانن**د انس**ان را به زندگي مجهز و مدرن برسانند. وليكن خداوند تع**الی ک**ه در آيات قرآن انسان را به طمع بهشت و سعادت مي اندازد، قدرت دارد او را به آن زندگي بهشتي برساند. همچ**نين اس**اتيد بش**ري نمي توانند به انسان غقل و هوش و استعداد بدهند و قدرت فهم و دانايي در انسان به وجود آورند وليكن خداون**د ق**درت دارد ك**ه هم**راه كلم**ات، عق**ل و ه**وش و فهم كلم**ات و آي**ات را هم ب**ه انسان بدهد. لذا در اين آيه خداوند دو وعده به انس**ان مي ده**د: يكي اين كه او را به شهر بهشت برساند و ديگر اينكه به او عقل

و استعداد فهميدن و دانستن بدهد.

443

تفسير سوره نساء

: تع11یین ارث ب11رادر و خ11واهر176بخش س11ی ام، آي11ۀ# پدري و يا برادر و خواهر پدري و مادري

برادر و خواهر ميت ممكن است به سه گروه تقسيم شوند: اول برادر و خواهر "م**ادري" ك**ه از م**ادر يكي هس**تند وليكن از پ**در ج**دا هس**تند. ارث ب**رادر و خ**واهر م**ادري را در آي**ات اول اين سوره بيان فرمود؛ اگر يك نفر باش**د زن ي**ا م**رد، ي**ك شش**م از ماترك مي برد. و اگر دو نف**ر ي**ا بيش**تر باش**ند ي**ك س**وم را مي

برند و بين خود به طور مساوي تقسيم مي كنند. گروه دوم برادر و خواهر "پدري تنها" كه از پدر يكي هس**تند و از مادر جدا هستند. گروه سوم برادر و خواهر تني، يع**ني از پ**در و مادر يكي هستند. اين آي**ه ش**ريفه مرب**وط ب**ه ارث گ**روه دوم و سوم است. در اين صورت تا زماني كه برادر و خواهر تني يع**ني پدر و مادر يكي باشند برادر و خواهر "پدري تنها" حقي نمي برند زيرا ب**رادر و خ**واهر ت**ني ب**ه ميت نزديكترن**د از ب**رادر و خ**واهر

444

تفسير سوره نساء

ناتني كه از پدر يكي هس**تند و از م**ادر جداين**د. و در ق**انون ارث فرموده اند) االقرب يمنع االبعد (يعني وارث نزدي**ك ت**ر ب**ه ميت، مانع ارث وارث دورت**ر مي ش**ود. پس ب**رادر و خ**واهر "پ**دري و م**ادري" ب**ه ميت نزديكترن**د از ب**رادر و خ**واهر "پ**دري تنه**ا" ي**ا

"مادري تنها". در اينجا بعضي ها ايراد گرفت**ه ان**د ك**ه روي قاع**دۀ� ب**اال بايس**تي ب**رادر و خ**واهر "م**ادري" هم ب**ا ب**ودن "پ**دري م**ادري" از ارث

محروم باشند زيرا برادر و خواهر تني از ناتني نزديكتر است. جواب اين است كه اگر خداوند در يكجا ب*رادر و خ*واهر "پ**دري" را از ارث مح**روم نم**وده وليكن در ج**اي ديگ**ر اگ**ر "پ**دري و مادري" نباشند برادر و خواهر "پدري" ج**اي آنه**ا را مي گيرن**د و حق آنه**ا را ك**ه "پنج شش**م" ي**ا "دو س**وم" از م**اترك ب**وده مي برند. وليكن برادر و خواهر "مادري" از "يك شش**م" در ص**ورتي كه تنها باشد و يا "يك س**وم" در ص**ورتي ك**ه متع**دد باش**ند نمي برند. بقيه "دو سوم" و يا "پنج ششم" به هم**ان ب**رادر و خ**واهر "پدري تنها" می رسد. پس اگ**ر در خ**انواده ای اتف**اق بیفت**د ک**ه برادر و خ**واهر "پ**دری" ارث نمي برن**د، در خ**انوادۀ� ديگ**ر تم**ام ماترك را كه "پنج ششم" و يا "دو سوم" از ارث برادر و خواهر "م**ادري" اس**ت مي برن**د. در ي**ك ج**ا زي**ادتر از ب**رادر و خ**واهر

"مادري" مي برند و در جاي ديگر چيزي نمي برند. اين آيه شريفه ارث ب**رادر و خ**واهر "پ**دري تنه**ا" و ي**ا "پ**دري و

مادري" را تعيين ميكند، مي فرمايد: - اگ**ر از ت**و درب**ارۀ� ارث ب**رادران "پ**دري" ي**ا "پ**دري و176آیۀ�

مادري" سوال كردند بگو خداوند چ*نين ج*واب مي ده*د ك*ه اگ*ر مرد يا زني از دنيا برود و برادر و خ**واهر "پ**دري" و ي**ا "پ**دري و م**ادري" داش**ته باش**د، اگ**ر وارث ي**ك خ**واهر اس**ت "ي**ك دوم" ماترك را مطابق حق اولي**ه خ*ود مي ب*رد و "ي*ك دوم" ديگ*ر ب*ه وارث ديگر مانند "جد و جده" می رسد، و اگر وارث ديگ**ر از ج**د و جده نبودند بقيه هم به هم**ان خ*واهر مي رس**د. در نتيج*ه اگ*ر وارث فقط يك خواهر باشد و وارث ديگر نباشد تمام م**ا ت**رك را مي برد. برادر هم به همين كيفيت، تمام ما ترك را مي برد، اگ**ر وارث ديگر نباشد. وارثي كه ممكن است مزاحم ب*رادر و خ*واهر باشند "پدر بزرگ و مادر بزرگ" هستند، كه پدر ب**زرگ ج**اي ي**ك برادر است و مادر بزرگ جاي يك خواهر. و اگر وارث ميت فقط دو خواهر يا بيشتر است اين دو خواهر ي**ا بيش**تر، "دو س**وم" را

445

تفسير سوره نساء

در تقسيم اوليه مي برند، بقيه را درص**ورتي مي برن**د ك**ه وارث ديگري مانند پ**در ب**زرگ و م**ادر ب**زرگ نباش**ند. و اگ**ر وراث ه**ا فقط برادر "پدري و مادري تنها" بودند م**اترك را كم ي**ا زي**اد ب**ه فرض اوليه مي برند. و اگر وراث ه*ا ب*رادر و خ*واهر ب*ا يك*ديگر بودند، برادرها دو برابر خواهرها مي برند. و در اينج**ا گ**روه دوم كه "برادر و خواهر پدري تنها" مي باشند در صورت وج**ود ب**رادر و خواهر تني سهمي ندارند. ح*ق آنه*ا همين ق*در اس*ت ك*ه اگ*ر برادر و خواهر تني نبودند ناتني ها جاي آنها را به كيفيتي كه گفته ش**د مي برن**د. اگ**ر ب**رادر و خ**واهر ه**ا نبودن**د، اوالد ب**رادر و خواهرها جاي پ**در و مادرش**ان را مي گيرن*د و اوالد خ*واهر ح*ق مادر خود را كه "خواهر ميت" باشد مي برند گرچه پسر باشد. و اوالد برادر هم حق پ**در خ**ود را مي ب**رد ك**ه "ب**رادر ميت" باش**د گرچ*ه دخ*تر باش**د. پس دخ*تر ب**رادر در براب*ر پس**ر خ*واهر "دو برابر" پسر خواهر مي برد. مثال ما ترك ميت "سي هزار تومان" است. یک دختر برادر دارد و یک پس**ر خ**واهر. دخ**تر ب**رادر میت "بیست هزار" توم**ان، پس**ر خ**واهر میت "ده ه**زار" توم**ان. ب**ه همين كيفيت ائم**ه علیهم الس**الم فرم**وده ان**د ك**ه واراث ه**ای مرتبه دوم و سوم كه نوه ه**ا و نتيج**ه ه**ا مي باش**ند ح**ق پ**در و

مادر خود را از ميت مي برند. در آخ**ر آي**ۀ� ش**ريفه خداون**د تع**الی مي فرماي**د: م**ا ق**وانين و مقررات ارث را براي شما بيان كرديم. خداوند به هر علمي دان**ا

و توانا مي باشد. الزم است اين حقيقت معلوم شود ک**ه وارث ميت ب**ا خ**ود ميت الزم است "اشتراك ديني" داشته باشند و هر دو مسلمان باشند. وارث كافر از ميت مسلمان ارث نمي برد، اما وارث مسلمان از ميت ك**افر ارث مي ب**رد زي**را كف**ار در دين خ**دا ح**ق م**الكيت

ندارند. الحم**د لل**ه اوال و آخ**را و ان**ا العب**د

محمد علی صالح غفاری.

کلیۀ� آثار استاد حاج شیخ محمد علی صالح غفاری را می توانیددر وبالگ ایشان به آدرس زير مالحظه فرمائيد.:

www.salehghaffari.persianblog.ir

446